90       O znaczeniu badań nad filozofią Wschodu. szym znacznie tak, że poglądy naukowe doszły tu od dłuższego szeregu lat do jakiegoś zastoju. Tym zakresem jest historya filozofii. Wypowiadając słowa te nie mam ja jednak wcale zamiaru dowodzić, jakoby w badaniach historyczno-filozoficznych niczego nie dokonano, przeciwnie, podnoszę z naciskiem, że pod względem zbadania i rozjaśnienia faktów szczegółowych, to jest różnych filozoficznych pojęć, poglądów i systemów, że co do różnych szkół, a nawet całych epok, zdziałano w ostatnich dziesiątkach lat bardzo wiele. Rozłożono nieledwo anatomicznie różne systemy, badano je aż do najdrobniejszych szczególików, wniknięto w duchowe wnętrze niektórych myślicieli z takim nakładem bystrości i gruntowności, iż przechodzi ona niekiedy już nawet w dro-biazgowość i w sztuczność subtelną. Jednak na podstawie prac tych wszystkich nie wiele zbliżono się do właściwego celu każdego badania historycznego. Żadna umiejętność, a tern mniej historya, nie może ograniczać się do rozpoznania szczegółów tylko, lecz musi docierać do ogólnych punktów widzenia i zdawać sobie sprawę z całego zakresu faktów, który ma opanować, na takiej bowiem tylko drodze może ona stać się prawdziwą pokoleń późniejszych mistrzynią. Na cóż przyda się umysłowi ludzkiemu mnogość szczegółowych wiadomości, jeżeli nie wie co z niemi począć. Zaspakaja to, co najwyżej tylko ciekawość w drobiazgach. Otóż właśnie w kierunku powyższym zdziałali historycy filozofii w ostatnich czasach bardzo niewiele. Zgromadzili wprawdzie w badaniach olbrzymi materyał historyczny, szczegóły wielokrotnie rozjaśnili, ale do odpowiedzi na pytanie, czem właściwie filozofia w przeszłości była i na czem polega istota jej rozwoju dziejowego, przyczynili się nie wiele.