— 127 —

czą gminę społeczną", po kilku miesiącach istnienia w tej formie, a po trzech latach przeważnie chorowitego życia skonała, pozostawiwszy w spuściznie tylko wolność uczestniczącym w niej murzynom.

 Z innych skupin owenowskich ich historycy uznają za godną uwagi jeszcze jedną, która miała trzy wcielenia: jako gmina Haverstraw, założona (1826) przez rzemieślników i przedstawicieli inteligencyi niedaleko New-Yorku, posiadająca „Kościół Rozumu", w którym zamiast nabożeństwa i kazań odbywały się wykłady naukowe i zrujnowana nadużyciami zarządu; jako gminy Cox-sackie, w tejże okolicy, które nie dociągnęły roku życia, a zajmowały się głównie rozprawami nad przyszłym zarządem; wreszcie jako gmina K e n d a 1 w pobliżu Cantonu, która miała się znajdować, według jednego z członków, na drodze pomyślnego rozwoju, gdy gorączka błotna zabiła siedmiu najpoważniejszych i położyła kres przedsięwzięciu, niemogącemu spłacić należności za ziemię.

 Owen przeżył wszystkie te ruiny, zdołał jednak w Anglii dać plan lub podstawę wielu organizacyom społecznym, które miały żywotność jego genialnej pomysłowości bez utopizmu. Umarł w r. 1856. Pozostawił czterech synów, którzy działali w duchu ojca i zajęli wybitne stanowisko w Stanach Zjednoczonych. Jeden z nich jest twórcą projektu słynnej „Instytucyi Smithsoniań-skiej", poświęconej badaniom naukowym.

 Owen nie był z istoty swej utopistą; przeciwnie był to śmiały budowniczy życia społecznego, przetwarzający je według wzorów, których kontury zarysowywały się na tle idealnej przyszłości — captain of industry. Główną siłę i oryginalność swego umysłu okazał on w przedsięwzięciach praktycznych, w zużytkowaniu „żywych maszyn" i w wielu projektach, całkowicie lub częściowo wykonanych, a zmierzających do poprawy stosunków gospodarczych Anglii. Gdyby w rozpędzie refor