Tytuł tymczasowy. STARODAWNE PRAWA POLSKIEGO POMIKI. Tomu Vgo część pierwsza. RERUM PUBLICARUM SCIENTIAE quae saeculo XV in Polonia viguit MONUMENTA LITTERARIA. Editionem curavit MlCHAEL BOBRZYŃSKI. In Supplemento: STATUTA SYNODALIA ANDREAE EPI POSNANIENSIS edidit Dr. Udalricus Heyzmann. CRACOVIAE. A. MDCCCLXXVIII. SUMPTIBUS ACADEMIAE LITTERARUM. Typis VI. Lud. Anczyc et sociorum. PRAEFATIO. Viam et rationem secuti, quas incl. mem. vir ill. A. Z. Helcel in antiquis iuris Polonici monumentis edendis iniit et servandas monuerat, socii collegii iuridici Academiae, postquam et Correctura statutorum anno 1532 confecta et Statuta Synodalia Episcoporum Cracoviensium publici iuris facta sunt, Stanislai Zaborovii tractatum „de natura iurium ac bonorum regis" edere constituerunt. Cum vero in hoc consilio exsequendo versarentur, animum induxerunt, fortasse alios quoque eiusmodi tractatus medio aevo in Polonia perscriptos adhuc latere, qui in lucem proferri atque una collectione comprehendi possent. Investigationes susceptae nequaquam ad irritum ceciderunt. Dum enim eiusmodi tractatus ex diversis bibliothecis colliguntur, inventa est brevi materia idonea, quae vastum volumen expleret. Quorum laborum, quibus editor biennii fere spatium impendit, primum documentum hanc editionem librorum Stanislai Zaborovii, Iohannis Ostrorog, Iohannis Falkenbcrg, Pauli Vladimiri proponimus. Qui quidem partem priorem voluminis V eius collectionis, cui nomen „Starodawne prawa polskiego pomniki" i. e. „Monumentorum antiquorum iuris Polonici" inditum est, efficiunt et propterea nunc iam eduntur, ut quam primum fontes hi pateant, ex quibus VV. DD. res maximi momenti ad historiam et ius Poloniae illustranda haurire possint. Altera quidem huius voluminis particula interea typis iam exprimitur atque ea demum titulo ornabitur, qui quasi proprius huic volumini quinto praetexetur et praefationem lingua latina et polonica scriptam continebit; tunc quoque, quod consilium in his libellis edendis secuti simus, exponetur. In supplemento, volumini Vto adiuncto, edentur ignota adhuc statuta synodalia Andreae Lascarii, quorum recensio cum iam esset perfecta atque absoluta, eadem huic priori parti addenda curavimus. PRZEDMOWA. Wypełniając program przez ś. p. A. Z. Helcla dalszemu wydawnictwu Starodawnych prawa polskiego pomników wskazany, przystąpiła Komisyja prawnicza Akademii po ogłoszeniu Korrektury praw z r. 1532, oraz Statutów synodalnych diecezyi krakowskiej do wydania traktatu Stanisława Zaborow­skiego „de natura iurium ac bonorum regis". Wydanie tego traktatu napro­wadziło ją jednak na myśl, czyby sie nicdalo zebrać więcej równie ważnych traktatów politycznych polskich średniowiecznych i w jednym zbiorze jako pomniki literatury naszej politycznej z XVgo wieku ogłosić. Poszukiwania w tym kierunku przedsiewzięte uwieńczył nader pomyślny skutek. Gromadząc traktaty po różnych bibliotekach przechowane, ujrzała się Komisyja w posiadaniu ma­teryjału wystarczającego na zapełnienie tomu o stu arkuszach druku. Owocem niemal dwuletniej pracy wydawcy jest niniejsze wydanie tra­ktatów Stanisława Zaborowskiego, Jana Ostroroga, Jana Falkenberga i Pawła Włodkowica. Ogłasza je Komisyja jako pierwszą część tomu Vgo Starodawnych prawa polskiego pomników, pragnąc podać jak najwcześniej światu uczonemu materyjał źródłowy dla prawa i historyi pierwszorzędnej wagi. Część druga tego tomu drukuje się nieprzerwanie i zamieści dopiero ostateczny tytuł całego piątego tomu oraz obszerną przedmowę w języku łacińskim i polskim, która plan wydawnictwa wyjaśni i usprawiedliwi. Za dodatek do Vgo tomu służyć będzie wydanie nieznanych statutów synodalnych Andrzeja Laskarego, które jako ukończone do niniejszej pierwszej części już dołączamy. TRACTATUS DE NATURA IURIUM ET BONORUM REGIS. ET DE REFORMATIONE REGNI AC EIUS REIPUBLICAE REGIMINE. QUEM IN LUCEM EDIDIT STANISLAUS ZABOROWSKI REGNI POLONIAE THESAURI NOTARIUS. EX RARISSIMA EDITIONE AUTHENTICA. opera MICHAELIS BOBRZYŃSKI NUNC ITERUM EDITUS. CRACOVIAE A. MDCCCLXXVII. Sumptibus Academiae litterarum. TYPIS VLAD. LUD. ANCZYC ET COMP. Quid Juris? Casus talis est: Reges regni Poloniae quasdam fecerunt alienationes iurium et bonorum regalium, quaedam enim titulo vcnditionis alienaverunt, quaedam titulo donationis, quaedam titulo obligationis. Divisio huius tractatus. Praesens compendium seu tractatus principali sui divisione dividitur in quattuor partes. Quarum prima ostendit, an alienationes bonorum regni per reges factae valeant vel non. Secunda ponit conditiones ad alienationes dictorum bonorum requisitas. Tertia, an indebite alienata pracscribi possint, declarat. Quarta vero et ultima, quomodo et quando, ut praemissum est, alienata a regno repeti possint ac etiam quomodo usurpatores ac detentores ipsi dictorum bonorum ad restitutionem compelli debeant, demonstrat. Aliis quibusdam paucis scitu dignis intersertis. PRZEDMOWA. Wydając w tomie trzecim starodawnych prawa polskiego pomników Korrekturę praw z r. 1534 czyli t. z. Statut Taszyckiego, zaś w tomie czwartym Statuty synodalne dyecezyi krakowskiej i Statut prowincyonalny kościoła polskiego z r. 1420, wypełniła Komisya historyczna Akademii Umiejętności większą część programu, jaki ś. p. Z. A. Helcel wydawnictwu „Starodawnych prawa polskiego pomników" w przedmowie do tomu drugiego zakreślił. Dokończe­nie tego programu, a w danym razie dalsze jego rozwinięcie złożyła Komisya historyczna w ręce Komisyi prawniczej, która po świeżem swem ukonstytuo­waniu się w łonie Akademii umiejętności, pracę około źródeł dawnego prawa polskiego postawiła na czele swojego zadania. Niniejszy tom piąty Staroda­wnych prawa polskiego pomników jest więc pierwszym tej pracy Komisyi prawniczej objawem. Znajdzie w nim uczony badacz po większej części materyał źródłowy ś. p. Z. A. Helclowi nieznany, bo świeżo dopiero szczęśliwym zbiegiem oko­liczności wydobyty z zapomnienia, w którem się przez całe wieki ukrywał. Znajdzie również — o ile to było możebnem — dopełnienie programu przez ś. p. Z. A. Helcla postawionego, w krytycznem wydaniu traktatu Stanisława Zaborowskiego o właściwości praw i dóbr królewskich, reformie państwa i jego zarządzie, pierwotnie w r. 1507 w Krakowie drukiem ogłoszonego. Od wska­zanego bowiem przez ś. p. Z. A. Helcla wydania statutów nieszawskich uznała Komisya w obec nowego wydania ich, odrębnie przez Dra Michała Bobrzyń­skiego uskutecznionego 1), aż do wykrycia dalszych tekstów rękopiśmiennych nateraz za stosowne odstąpić. 1) O ustawodawstwie Nieszawskiem Kazimierza Jagiellończyka napisał Michał Bobrzyński. w Krakowie 1873. §. 1. Niepospolite znaczenie dla zrozumienia rozwoju prawa posiadają pisma naukowe prawników. One wskazują nam, jak w pewnym okresie istniejące ustawy i prawo zwyczajowe rozumiano, w jakim kierunku i na jakich pod­stawach naprzód się je starano posuwać. W pewnych jednakże chwilach rozprawy i dzieła naukowe prawników potęgują to swoje znaczenie i stają niemal na równi ze źródlami prawa, pomnikami prawa zwyczajowego i usta­wodawstwa. Odnosi się to u nas do całego XVgo a nawet do początków XVIgo stulecia. Szczupła ilość ustaw z tego czasu, jaka nas doszła, lakoniczność zapisków sądowych, małomówność dyplomatów, wszystko to sprawia, że trudno wyrobić sobie dokładniejsze wyobrażenie o epoce, w której państwo i społeczeństwo polskie w posadach swoich się przeobrażało, w których prawo nasze codzienne ulegało wszechstronnemu wpływowi prawa rzymskiego i ka­nonicznego. Z takiej zaś epoki pochodzi traktat Zaborowskiego, w tych wa­runkach czerpie on swoją wyjątkową ważność, która mu miejsce w wyda­wnictwie „Starodawnych pomników" otwiera. Niewiele traktatów prawniczych wykazuje nam literatura nasza z XV. stu­lecia, chociaż gorliwe podówczas garnięcie się Polaków do nauki prawa rzym­skiego i kanonicznego kazałoby nam przypuszczać, że ówcześni magistri i doctores legum i decretorum często chwytali za pióro. Pożar kollegium prawni­czego w Uniwersytecie Jagiellońskim tłomaczy zapewne zniknięcie wielu tego pióra utworów, ale również niegodzi się wątpić, że troskliwe przeszukanie archiwów wiele cennych a nieznanych pomników działalności naukowej ówcze­snych prawników na jaw nam wyprowadzi. Z pośród szczupłej ilości jaką dziś znamy, jedno z pierwszych miejsc zajmuje traktat Zaborowskiego. Od traktatów o lichwie, od głośnych tra­ktatów o znaczeniu soborów i władzy papieskiej różni się on tem, że nie obraca się wyłącznie w dziedzinie prawa kanonicznego, lecz prawo kanoniczne i rzymskie do rozwiązania najważniejszych pytań ówczesnego prawa politycz­nego zużytkowywa. Nie śmiemy mu przypisywać tej potęgi myśli, jaka się przebija z każdego ustępu memoryału Ostrorogowego. Zaborowski nie umiał strząsnąć ze siebie zupełnie metody ówczesnej scholastyki prawniczej, ale z pośród tej scholastyki wydobywa się zawsze myśl jego własna, ciekawe za­stosowanie zasad rzymskokanonicznej nauki do obcych zupełnie stosunków. Wpływ tej nauki na prawo polskie, nawet na urządzenie politycznych stosun­ków, możemy na podstawie traktatu Zaborowskiego śledzić w jego najgłębszych tajnikach. 13 §. 2. Według bibliografii Estreichera wszystkie niemal większe biblioteki polskie posiadają pierwotne wydanie Traktatu Zaborowskiego, za białego kruka trudno go zatem poczytać. Wszystkie nasze historyje literatury podają o nim wzmiankę i wydanie Hallerowskie z roku 1507 opisują, ale żaden z naszych prawników nie podał dotychczas wiadomości, co w nim właściwie się mieści i jakie jest jego prawdziwe znaczenie. Przyczyny tego szukać należy zarówno w metodzie, jaką traktat jest napisanym, jakoteż w zewnętrznej postaci pierwotnego wy­dania. Brak wszelkiej racyjonalnej interpunkcyi i przebranie miary dużemi literami w środku zdania, nie stanowi jeszcze przeszkody nie do przezwycię­żenia. Jeżeli jednak do tych właściwości pisowni dodamy tę okoliczność, że traktat przeładowanym jest do najwyższego stopnia cytatami z biblii, z ojców kościoła, z corpus iuris rzymskiego i kanonicznego, z jego gloss i kommentatorów, że każda ustawa nie podług liczby swej lecz podług swych początko­wych słów jest przytoczoną, iż pomiędzy cytatami a textem pisarza nie ma żadnego zewnętrznego odróżnienia, to pojmiemy łatwo, że traktat stanowi pstrą mozajkę, którą chcąc zrozumieć, każde zdanie za zdaniem osobno studyjować należy. Niejeden badacz z pewnością otworzył traktat, zaczął go czytać, ale zrażony temi przeciwnościami, gubił się w szczegółach a niemogąc prędko ogólniejszej myśli uchwycić, rzucał książkę zniecierpliwiony. Nowe wydanie ma te trudności o ile można usunąć, czytanie i korzystanie z traktatu ułatwić i do tego też celu jako najważniejszego zastosować się musi. O dy­plomatycznie wiernem przedrukowaniu nie mogło być mowy, natomiast uważał wydawca za stosowne i konieczne: 1) Przeprowadzić w całym texcie traktatu interpukcyję i pisownię dzisiejszą, rozwiązując oczywiście skrócenia. 2) Rozwiązać wszystkie cytaty prawa rzymskiego i kanonicznego podług dzisiejszego sposobu cytowania. 3) Te wszystkie cytaty, które zwyczajem dziś przyjętym umieścilibyśmy w przypisach a które Zaborowski umieścił wśród textu, wydrukować kursywą a jeżeli cytaty gramatycznie nie wiążą się z osnową textu, ująć w nawiasy. Staraniem było wydawcy, ażeby czytelnik pragnący uchwycić sens bez oglą­dania się w danym razie na cytaty, mógł to zadanie osiągnąć, czytając tylko to, co zwykłym drukiem jest podane, a opuszczając słowa i ustępy drukowane kursywą. 4) Wypuścić zupełnie cztery końcowe kartki pierwotnego wydania zawie­rające zbiór sentencyj wybranych z traktatu i ułożonych chronologicznie pod tytułem: „Incipit repertorium seu tabula declaratoria contentorum in praesenti tractatu". rejestr dzisiejszym wymogom nauki nieodpowiadający, oraz errata pierwotnego wydania mieszczące się na karcie piątej ostatniej. 5) Natomiast ułożyć nowy index rzeczowy. 6) Podać index wszystkich miejsc źródeł przytoczonych w traktacie podług autorów i dzieł. Index ten ułożony jest w taki sposób, że dla osób z literaturą średniowieczną prawniczą nieobeznanych służyć może jako rozwiązanie cytatów. Dołączone objaśnienia odnoszące się do osoby autorów i ich dzieł, oraz wska­zanie, które z tych dzieł znajdują się w bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego w inkunabułach lub rękopisach, nie będzie bez użytku dla wyjaśnienia ówcze­snego stanu nauki w Polsce w kierunku przez traktat reprezentowanym 1). Skreślony powyżej plan wydawnictwa zostawił oczywiście szerokie pole indywidualnemu zapatrywaniu się i poszukiwaniu wydawcy. Nic łatwiejszego jak pomylić się w zrozumieniu textu, a w skutek tego w interpunkcyi, tem łatwiej w rozwiązaniu cytatów nawet przy samej korrekcie. Nic jednak nie przeszkadza uczonym badaczom każdą wątpliwość na podstawie pierwotnego wydania sprawdzić, przyczem niechajże raczą możliwe usterki wybaczyć wy­dawcy, który pracę tę nad wszelki wyraz mozolną podjął tylko w tym celu, ażeby im korzystanie z tak ważnego pomnika naszej literatury prawniczej ułatwić i umożebnić. §. 3. Ani biografija autora, do której zresztą żadnych nie posiadam materyjałów, ani rozbiór samego dzieła nie należą do obowiązków wydawcy. Nie od rzeczy natomiast będzie wspomnieć o czasie, w którym Zaborowski swój traktat na­pisał. Czas ten kładę na lata między r. 1490 a 1504. W części IV. §.4. przy­tacza bowiem Zaborowski ustęp pierwotnego wydania statutów polskich, t. z. Syntagmatów, które jak wiadomo około roku 1490 się ukazały. Mówiąc zaś o zakazie wypożyczania pieniędzy na dobra królewskie, przytacza Zaborowski ustawę nieszawską z r. 1454 w Syntagmatach się znajdującą a nie przytacza ustawy sejmu piotrkowskiego z r. 1504 w tymże przedmiocie z większą dobi­tnością się wyrażającej. Trudno zresztą przypuścić, żeby autor piszący całe dzieło przeciw rozdarowywaniu i pozbywaniu dóbr królewskich, nie przytoczył ani razu wspomnianej ustawy z r. 1504 rzecz tę stanowczo regulującej — gdyby był pisał po wydaniu tejże ustawy. Cały traktat wydaje się też nam memoryjałem napisanym — może nawet z wyższego polecenia — w kwestyi pierwszo­rzędnej wagi, którą się cały kraj zajmował i którą właśnie sejm piotrkowski z r. 1504 miał ostatecznie rozstrzygnąć. Przeciw przypuszczeniu temu przemawia wprawdzie inna okoliczność: przytoczenie w tymże §fie dwóch ustaw podług zbioru Łaskiego wydanego w r. 1506, jednakże okoliczność ta względów podniesionych powyżej, zdaniem naszem, obalić skutecznie nie może. Mógł bowiem Zaborowski cytatę zbioru 1) Notaty te podaję na podstawie katalogu druków biblioteki Uniw. Jag. oraz na pod­stawie świeżo przez kustosza biblioteki Dra W. Wisłockiego ułożonego katalogu rękopisów, za którego łaskawe użyczenie mi szanownemu autorowi szczerze niniejszem dziękuję. Łaskiego wtrącić dopiero wśród druku, gdy powołany w niej przywilej jedlneński w Syntagmatach się nie znajdował i przy pisaniu traktatu żadnym drukiem popartym być nie mógł. Pierwotną zaś cytatę statutu nieszawskiego podług Syntagmatów mógł autor pozostawić nienaruszoną. Gdyby zaś po ogłoszeniu zbioru Łaskiego traktat był pisał, czyż byłby się do zastąpionych przez ten zbiór zupełnie Syntagmatów odwoływał. §. 4. Dla ułatwienia przeglądu niechaj mi wreszcie będzie wolno podać treść traktatu a przytem wydobyć ustępy, które jego wątek stanowią, z pośród innych ustępów, które za odrębne exkursy uważać należy. Cześć pierwsza zajmuje się pytaniem, czy królowie mogą dobra koronne pozbywać? Odpowiedziawszy przecząco, rozwiązuje autor skrupuły, któreby za ważnością pozbywania dóbr koronnych przez króla przemawiać mogły, a mianowicie utwierdzenie pozbycia dóbr: przysięgą królewską (§. 1), przyzwo­leniem panów i ziemian (§. 2), przywilejem królewskim (§. 3. przyczem do­kładniej uzasadnia przyczynę, dla której królowi dóbr pozbywać nie wolno), wreszcie osobliwą pobudką pozbycia pro causa pia (§. 4). Na końcu w §. 5. streszcza autor jeszcze raz wywody §. 2. i §. 3. Część druga obejmuje te wyjątkowe wypadki, w których królowi mimo ogólnego zakazu przecież pozbycie dóbr jest dozwolonem i podaje cztery wa­runki do ważności takiego pozbycia konieczne: a) roztrząśnięcie sprawy (§. 1); b) zezwolenie panów (§. 2. wiersz 1—4) i ziemian (§. 2. wiersz 4—30, oraz §. 4); c) cel dobrem publicznem wskazany (§. 3. wiersz 1—40). d) wygotowanie dokumentu (§. 14). Dobro publiczne położone jako warunek pozbycia dóbr w §. 3. daje auto­rowi najpierw pohop do szerokiego wywodu, jak dalece w Polsce o dobru tem zapomniano, w skutek czego królestwo upada i upadnie zupełnie, jeśli nie nastąpi poprawa (§. 3. wiersz 41—495), następnie zaś do wskazania panują­cemu tych celów, o które w rządach swoich przedewszystkiem powinien się troszczyć i z dochodów swoich je wspierać (§. 5) a w szczególności: 1) szpitale dla rzeczywiście ubogich nie zaś próżniaków (§. 6); 2) klasztory, byle służyły przeznaczeniu swemu nie zaś rozpuście, czego powinni przestrzegać biskupi (§. 7); 3) naukę jako zarówno dla panującego jakoteż dla poddanych konieczną (§.8. wiersz 1 —120). Poparciem nauki jest przedewszystkiem należyte obsa­dzanie urzędów kościelnych, prezentowanie ludzi nauki na beneficyja (§. 8. wiersz 120—159) i wolny wybór biskupów przez kapituły (§. 8. w. 160—220). Osobny paragraf (§. 9) poświęcony jest skreśleniu warunków uprawniających do piastowania beneficyjów; 4) zakładanie kościołów parafijalnych i obsadzanie ich ludźmi uczonymi i dobrych obyczajów (§. 10); 5) wytępienie heretyków, powściągnięcie żydów (§. 11. 12) i w ogóle na­prawa obyczajów (§. 13). Część trzecia zajmuje się pytaniem, czy osoby, które dobra koronne bez­prawnie nabyły, mogą je zasiedzieć? Pytanie rozwiązane przecząco (§. 1), bo dla enormis laesio zawsze dozwoloną restitutio in integrum (§. 2), bo posia­dacze nie mają iustum titulum i bonam fidem (§. 3). Dodatkowo poruszone pytanie czy titulus putativus nie pomaga do zasiedzenia dóbr (§. 4. 5), czy również żołnierzom nie pomaga ignorantia iuris (§. 6). W dalszym ciągu część trzecia zawiera roztrząśnięcie kilku odrębnych kwestyj: a) czy zastawienie dóbr królewskich ważnem? (§. 7); b) czy ważne są darowizny dóbr królewskich dla kościołów a mianowicie dla kościoła rzymskiego, przyczem rozwinięty stosunek kościoła do państwa? (§. 8); c) czy kościół mo2e dobra ziemskie posiadać, czy panujący może te dobra kościołów zabierać, przyczem mowa o stosunku władzy duchownej do świeckiej (§. 9); d) czy panujący może odwołać swoje własne alienacyje dóbr, czyż też dopiero jego następca? (§. 10). Ostatni paragraf (§. 11) uzasadnia zakaz pozbywania dóbr koronnych względem na dobro kościoła. Część czwarta zajmuje się pytaniem, czyli i w jaki sposób dobra koronne bezprawnym ich posiadaczom odebrane być mają? Posiadacze ci obowiązani są do zwrotu dóbr (§. 1) cum fructibus perceptis (§. 2) a nawet percipiendis (§. 3), tracą również pieniądze na dobra wypożyczone (§.4. wiersz 1—38). Pytanie poruszone w tym ostatnim paragrafie, czy osoby pożyczające królowi pieniędzy na. dobra nawet w tym wypadku tracą je, jeśli pieniądze obrócono na rzeczywistą korzyść rzpltej, daje autorowi pohop do zbadania natury dóbr szlacheckich, oraz obowiązków szlachty w obec króla i własnych poddanych (§.4. wiersz 39—194), osobliwie w razie niebezpieczeństwa grożą­cego rzpltej (§. 5). Przyznawszy królowi prawo rozrządzania dobrami prywatnemi w razie niebezpieczeństwa, zmuszonym jest autor zastanowić się nad tem, czy król toż samo może uczynić z dobrami kościelnemi? Odpowiadając na to pytanie, rozbiera naturę dóbr kościelnych i w ogóle stanowisko kościoła w pań­stwie osobliwie jego immunitatem. Kończąc traktat zwraca się do wszystkich mieszkańców królestwa, ażeby składając wszystko na ołtarzu publicznego dobra, wystawili i utrzymali potężne wojsko celem obrony ojczyzny i chrześciaństwa (§. 6). Przemowa do narodu i króla dołączona do traktatu wzniosły ten cel obszerniej rozwija. MICHAŁ BOBRZYŃSKI. TBACTATUS QUADRIFIDUS DE NATURA JUBIUM ET BONORUM REGIS ET DE REFORMATIONE REGNI AC EIUS REIPUBLICAE REGIMINE INCIPIT FELICITER. Pars prima (ostendit, an alienationes bonorum regni per reges factae valeant vel non). §. I. Gemitus et planctus paupcrtun plurimus magnis aggravatorum tributis l. ac regni vastatio me coegerunt, ut hunc tractatum in lucem ederem. In quo primum videndmn erit, an per reges factae regalium bonorum alienationes, per quas regnum ruinam equidem maximam sensit, valeant vel non. Pro cuius quidem dubii decisione secundum scntentiam iuris utriusque do- 5. ctorum ponitur conclusio talis: Non possunt reges, nec duces regni, nec alii bona regni seu dignitatis suae quovis modo alienare aut disponere in enorme regni praeiudicium et si de facto contrafecerunt, debent ea revocare non obstante iuramento et quovis pacto, si quod praestitissent de non contraveniendo. Tale enim iuramentum veluti temerarium non artaret, 10. quia esset contra id, ad quod tenebantur, scilicet ad non alienandum, et ideo non servandum, ut notat Anthonius de Butrio in capitulo: „Intettecto" 33. X. de iureiurando. II. 24. Ratio namque est evidens, quia regalium alienatio bonorum non dicitur esse in solius praeiudicium regis sed regni, ut dicit textus in dicto cap.: „Intettecto". Et iuramentum et quodlibet pacrum tendens in alterius praeiudicium, 15. quam iurantis aut pactum facientis, non est servandum: patent haec ex nota cap. 28. X. de iureiurando. II. 24., et cap. 7. X. de pactis. I. 35., et cap. 8. X. de transactionihus. I. 36. Unde ex his praetactis iuribus manifeste liquet, quia iuramenta 3 20. 25. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. et quaevis pacta seu contractus in alterius praeiudicium facta nihil valent. Et ideo, quod male gestum est, revocare debent; et si non revocarent, contra honorem suum et coronae regalis facerent, ut est expressum in dicto capitulo: „Intellerto" et in capitulo: „Grandi" 2. de supplenda negligentia praelatorum. in Vlto, I. 8. Et est advertendum, quia hoc procedit, sive rex iu coronatione sua iuraverit, non alienare iura et bona regni, sive non iuraverit, ut nota docet Antkonii in dicto cap. „Intettecto", ei Angelus de Clavasio in sua Summa versiculo: „Jurarneutum" V. §. XXII. Et est casus iu dicto capitulo: „Grandi", ubi de nullo iuramonto praesupponitur et tamen alieuata revocautur. §. 2. Nec ad dictam alienationem validandam prodest conscnsus praelatorum seu procerum regni, ut patet in dicto capitulo: „ Grandi", ubi sanctissiraus mandat proceribus et baronibus quia auxilium praebeant ad alienata revocanda, per quod datur intelligi, quia nec ipsi possunt aut debeut alienationi consentire. In nullo enim iure cautum reperitur, ut consensus proccrum illegitimam regni alienationem roboret. Immo eadem ratio, quae prohibet regem alienare, prohibet etiam et proceres conscntire, ideo autem prohibetur rex alienare, quia tenetur iura regni et honorem coronae illibata servare, ut dicit textus in dicto capitulo: „Intellecto". Et ad idem tenentur proeeres, qui debent regi praestare auxilium, consilium et favorcm pro utilitate et honore coronae ad iura regni conservanda et perdita recuperanda, ut dicit textus in dicto capitulo: „Grandi". Cum igitur sit in eis eadem ratio, debet esse eadem in eis iuris dispositio (l. 32. D. ad legem Aquiliam. 9. 2. et cap. 3. X. de constitutiombcs. I. 2. cum suis concordantiis). Et quod plus est, ut dicit Paulus de Castro Consilio LXX: „Si consensus omnium regnicolarum etiam adesset, dictam alienationem non validaret in enorme praeiudicium posterorum illorum consentientium". Et taliter dictum suum probat dicens: „constitutio regni seu monarchiae, quae dicitur fuisse facta de iure gentium sibi reges instituentium (l. o. D. de iustitia et iure. 1. 1), non solum fuit facta pro illis, qui in alienationem consenserunt, sed eriam posteris eorum. Licet ergo illi potnerint consentire in suum praeiudicium (l. 120. §. 1. D. de legatis I. 30. 1) non tamen potuerunt consentire in praeiudicium suorum posterorum, qui posteri non erant habituri ab illis consentientibus, sed a primis progenit6ribus, qui regnum seu monarchiam, ut dictum est, constituerunt, et a iure gentium. Textus est notabilis de hoc l. 3. D. de interdictis et relegatis. 48. 22. Non enim possunt parentes auferre posteris suis, quod ipsi eis non dedcrunt sed primi progenitores (l. 7. in fine. D. de senatoribus. 1. 9; l. 8. D. de in ius vocando. 2. 4). Sed unionem regni ad tuendum se et posteros suos dederunt prirai progenitores regnum constituentes, igitur ab aliis non potuit auferri (l. 34. in fine D. de ritu nuptiarum. 23. 2; l. 11. D. de iure patronatus. 31. 14)". Haec ille. Cuius doctoris dicti et legum per ipsum in eius probatione hic adductarum glossa in dicta lege 34. D. 23, 2. ex divino iure reddit rationcm „quia filius non portat iniquitatem patris et illi nou nocet (c. 1. C. I. qu. 4)". Sic posteris seu successoribus suorum praedecessorum illegitimae alienationis culpa obesse non debet (l. 26. D. de poenis. 48. 19. cum suis concordantiis). Et hoc est regulare. Specialia sunt, ut in crimine laesae maiestatis (l. 5. C. ad legem Iuliam maiestatis. 9. 8. et ut c. 52. C. I. qu. 1), in haeresi (ut cap. 10. in fine. X. de haereticis. V. 7), in usucapione rei vitiosae (l. 11. D. de diversis praescriptionibus. 44. 3), et sic de aliis casibus in specialibus iuribus expressis, ubi culpa praedecessorum nocet successori. §. 3. Cum autem regna iure gentium ad se tuendum instituta sint, igitur bona regni seu regia illorum, a quibus vel pro quibus sunt instituta, esse censentur. Unde rex non dQminus ipsorum sed administrator censendus est (arg. cap. 2. X. de donationibus. III. 24. et can. 28. C. XII. qu. 1). Igitur rex conditionem regni meliorare potest, facere vero deteriorem non debet (secundum Baldum in prooemio de usu feudorum; ar. cap. 1. X. de in integrum restitutione I. 41; l. 7. §. 3. D. pro emptore. 41. 4) et si quae sint detcriorata, in pristinum debent reduci statum non obstantibus rescriptis regum seu privilegiis, quia talia sunt praeiudicativa iuri alieno, quod esse non debet. (cap. 8. de rescriptis. in Vlto. I. 3; et c. 15. C. XXV.. qu. 2). Privilegia enim principura non debent esse praeiudicatha alicui tertio, quia licet princeps douet aut vendat aut quocunque alio modo illegitime alienet bona regni, posset sufferri in praciudicium alienantis, non tamen in praeiudicium tertii, quia quodlibet privilegium intelligitur sine praeiudicio iuris alieni, (ut patet in cap. 10. X. de privilegiis. V. 23; l. 2. §. 16. D. ne quid in loco publico fiat. 43. 8. cum suis concordantiis). Nec princeps privilegium dare potest (ut dicit glossa in dicto c. 15. C. XXV. qu. 2), pcr quod praestatur immunitas a tributis (l. 12. C. de vectigalibus. 4. 41), nec dare potest prhilegium contra rempublicam, (ut dicit Bartholdus l. 6. C. si contra ius vel utilitatem publ. 1. 22) vel quod esset contra ius (c. 13. C. XXV. qu. 2). Quibus apostolus concordans ait: non enim volumus, ut aliis sit remissio, vobis autem tribulatio (ad Corinthios II. 8). Quibus etiara sacra lex principum concordans ait: Rescripta contra ius elicita ab omnibus iudicibus praecipimus refutari, nisi forte aliquod, quod non laedat alium et prosit petenti, vel crimen suppplicantibus iudulgeat. Item constitutio imperatoris ad populum nec damnosa fisco nec iuri contraria postulari oportet (c. 16. C. XXV. qu. 1), nisi forte talia privilegia modicam contineant laesionem. Et quod in praefatis iuribus dicitur, intelligendum est de enormi laesione, quia modieam laesionem bene potest praestare privilegium principis, ut patet cap. 21. X. de verborum significatione. V. 40, vel etiam, si ex post facto incipiat enormiter laedere, statim non valet, ut patet cap. 9. X. de decimis. III. 30. Quamcito enim privilegium recedit ad iniquitatem, statim non valet, ut l. 43. D. de vulgari et pupil. substit. 28. 6., et per successores potest et debet tale prhilegium cassari (can. 28. D. LXIII. §. verum. in fine), et quia hoc possit, patet, quia ipsa privilegia dicuntur esse quaedam privatae leges ab ipso principe concessae (dicto c. 16. C. XXV. qu. 1). Sed princeps rationabili ex causa legibus seu constitutionibus suis et antecessorum suorum derogare potest, ut dicit glossa in prooemio decretalmm versiculo: Resecatis; l. 31. D. de legibus. 1. 3; et cap. 20. §. Quamvis. X. de electione. I. 6, ergo et privilegiis hoc ipsum facere potest et maxime illis, quae sunt praeiudicativa reipublicae. De quorum numero sunt etiam privilegia super illegitimas regalium alienationes 35. l. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 40. 43. 50. 55. 60. 65. 70. 1. per reges in praeiudicium totius regni factas, ut est expresmm in dicto capitulo „Intellecto", quod reges facere non potuerant tanquam administratores et tutores ac conservatores regni, quibus dispensatio sed non dissipatio commissa est (argum. dicti cap. 2. X. de donationibus. III. 24. et l. 7. D. de donationibus. 39. 5). Unde etiam sancta Brigitta regina Sueciae mulierum devotissima scribit, quia Deus omnipotens haec verba sibi dixerit in quadam revelatione: „In regno quodam (inquit) servabatur corona pertiuens ad regem. Populus ita considerans, se non posse stare sine rege, elegernnt sibi regem, tradentes coronam regi electo custodiendam et reconsignandam regi futuro. Si igitur iste rex sic electus aliquam partera de corona alienare vel diminuere vellet, certe rex futurus repetere posset et deberet, quia nulla diminutio debet essc in corona. Nec rex diminuere vel alienare potest coronam regni, nisi forte rationabili causa ad dies suos. Quid enim est corona, nisi potestas regalis? Quid vero regnum, nisi populus ei subiectus? Quid vero rex nisi mediator et conservator regni et populi?" Hespondit sponsa: „Quid, si rex ex nccessitate scu violentia eogeretur alienare partem coronae?" Cui Deus: ,,Si (inquit) duo homines essent discordantes, alterque potentior nollet dare gratiam, nisi abscinderetur digitus alterius, cuius esset digitus abscisus nisi eius, qui damnum passus est? Sic etiam est de rcgno. Si rex aliquis propter necessitatem vel captivitatem diminueret partem aliquam de regno, certe rex futurus repetere potest, quia rex non dominus coronae est sed rector, nec necessitas facit legem". Respondit illa: „Quid si rex alicui domino concessisset ad dies suos partem aliquam coronae, mortuoque rege dominus ille et successores sui detinerent concessa tanquam propria, nunquid repetenda essent?" Cui Dominus: ,,Utique terra illa redire debet ad legitimum dominum". Haec illa libro IV. capitulo 3. suarum revelationum facit. Ad idem l. 8. §. 11. D. de transactionibus. 2. 15. et l. 12. C de transactionibus. 2. 4. Unde et glossa in dicta l. 8. §. 17. D. de transactionibus. 2. 15. in versiculo: Donanda: „Qui debet, inquit, curare, non debet illud donare". Hinc etiam Alexander de Imola in l. 3. §. 4. D. quod vi aut clam. 43. 21. ad idem confirmandum recitat verba Baldi, qui in libro de pace Constantiensi dicit: „Quia princeps nec per contractnm, nec alio modo potest regalia concedere in praeiudicinm successorum, quia sicut non potest iura eorum subvertere, ita nec potest ea diminuere. Adde quod notat Cyprianus in l. 4. C de legibus. 1. 14". Haec ille. §. 4. Unde dubium residet in hoc: An rex possit donare aut quovis modo alienare bona regni pro libitu voluntatis suae ex causa pia, puta locis religiosis seu ecclesiis, quia ea nulla alia alienationis causa videtur esse maior (argum. in l. 43. D. de religiosis. 11. 7. et l. 1. §. 2. D. de servitutibus. 8. 1) et in hoc passu doctores concludunt: Quia aut ex tali donatione non surgit reguo gravis laesio et sic valet talis donatio, quia principibus et regibus iusta causa motis speciale et proprium est donare (l. 12. §pho pemdtimo. D. de administratione tutorum. 26. 7; ad hoc facit cap. 1. X. de donationibus. III. 24). Et isto modo possunt intelligi omnia iura loquentia de donationibus regum factis ecclesiis, — 21 — quod plurimum eonducit religioni christianae. Ouius ratio patet cap. 11. §: Ne autem. de electionibus. in Vlto I. 6. Aut ex tali donatione surgit gravis et enormis laesio regno, et sic non valet, ut est textus notabilis in dicto cap. „Intetlecto" de iure iurando et dicto cap. „Grandi" de supllenda negligentia praelatorum in VIto. Ad idem facit dictum cap. 2. X. de donationibus. III. 28; c. 7. et 9. X. de donationibus. III. 24. Ilaec sunt conclusiones Innocentii, Hostiensis et Panormitani in dicto cap. „Intellecto", et Johannis Monachi et Johannis Andreae in dicto cap. „Grandi" super glossa versic. „Licet" et Speculatoris de instrumentorum editione. §. Nunc autem. in fine. Et Pauli de Castro ubi supra. Unde etiam Bartholus legistarum princeps in l. 3. §. 4. D. quod vi aut clam. 43. 24: „Si rex alienaret, inquit, aliqua, quorum douatio esset in magnam diminutioncm iurisdictionis regalis, non posset hoc facere, etiamsi iuramento donationem firmaret. Casus est in cap. „Intellecto" de iureiurando. Sed si donaret aliqua, quae non diminuerunt ita iurisdictionem suam, valeret, et donatio facta a rege praeiudicaret successori in regno. Casus est in cap. 3. de re iudicata, in Vlto II. 14". Haec ille. Sic et episcopus non potcst multa bona, cx quorum alienatione ecclesia sua graviter laederctur donare, sed modica sic potest (in dicto cap. 2. X. de donationibus. III. 28. et dicto cap. 9. X. de donationibus. III. 24). §. 5. Et si dicatur: Licct rcx solus non possit donare bonum regni, per quam donationem rcgnum graviter laederetur, tamen potest una cum praelatis seu proceribus regni secum iunctis, quia videtur, quia tota dispositio regni sit penes istos, cum quodammoJo sint domini regni; ergo cx quo iu istis intervenit aut intervenerit consensus illorum, valct donatio cuiuscunquae quantitatis existat. Sed ad hoc respondet doctores, quia rex non est dominus bonorum et iurium regni sed pracpositus ct administrator, ut patet ex supradictis iuribus et hoc expresse dicit Panormitanus in dicto c. „Intellecto" et Paulus de Castro ubi supra. Unde rex iurat non alienare bona rcgni, ut dicitur in dicto capihdo „Intellecto". Ergo patet, quia non sunt sua, quia si essent sua, posset alienare pro libitu voluntatis, quia quilibet rci suae moderator cst et arbitcr et nihil tam convcnicns cst naturali aequitati, quam voluntatem domini volentis rem suam in alium transferre ratam haberi. (§. 40. J. de rerum divisione. 2. 1). Habet autcm rex bonorum regni liberam administrationem, sed sua non sunt, licet aliqua levia donare possit, iusta tamcn causa motus (l. 12. D. de administratione. 26. 7), sicut dicimus de praelato ecclesiae dicto cap. 9. X. de donationibus. III. 24, ceterum licet habcat aliqualiter ampliorem administrationem, quam praelatus ecclesiae. Si ergo ipsc solus non est dominus, nec graves donationes facere potest, nec etiam poterit cum proceribus regni sui, quia illi assistunt principi et regi, quoad consilia sui consistorii (l. 5. C. ad legem Iuliam maiestatis. 9. 8. et pakt cap. 18. X. de iureiurando. II. 24. et probat textus in dicto capitulo „Grandi" iuncta sibi superscriptione cum textu in versiculo: „Impendentes sibi"). Ergo patet, quia coniunctio procerum in tali alienationc concernente enorme damnum regni non potest illam validarc, quia talis coniunctio non tribuit regi ampliorem administrationem, quam haberet de iure, sicut dicimus in 10. 15. 20. 25. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. simili in praelato ecclesiae et eius capitulo: Coninnctio capituli facta sibi non validat alienationem bonorum ecclesiae non respicientem utilitatem ipsius (c. 52. C. XII. qu. 2. et cap. 8. X. de his quae fiunt a praelatis. III. 10), sicut non valuisset si fecisset solus. Et sic patet, quia consensus procerum seu consiliariorum non validat alienationem, quae de iure est invalida et quod plus est, ut supra est ostensum per Paulum de Castro, si consensus omnium regnicolarum etiam adesset, illam alienationem non validarct in enorme praeiudicium posterorum. Sequitur secunda pars huius tractatus (quae ponit conditiones ad regalium alienationes bonorum requisitas, quibusdam scitu dignissimis intersertis). 1. 1. 5. 10. 15. Uude nota, quia ad alienationem validandam de iure quinque conditiones requiruntur: §. I. Primo requiritur tractatus, scilicet an expediat vel non. Et qualiter fieri debeat, ostendit glossa in versiculo: „Tractatu" cap. 8. X. de his quae fiunt a praelatis II. 10. §. 2. Secundo consensus concilii. Domius enim habens consilium aut coadiutores nihil eorum, cx quibus verisimilitcr posset sequi dispendium, potest disponere sine coadiutorum consensu, ut nota in cap. 37. X. de officio iudicis delegati. I. 20. et cap. 6. X. de clerico aegrotante. III. G. Nec is sufficit, nisi assit conram- nitatis; quod enim omnes tangit, ab omnibus approbari debet, ut patet reg. 29. in Vlto de regulis iuris. V. 12; argum. dicti cap. 14. ibi cum dicitur: „cuncto populo" D. XCVI. et dicto cap. 18. ibi cum dicitur: „assensn populi" X. de iureiurando. II. 24. Est enim istud (ut inquit Paulus de Castro ubi supra) ius publicum totius regni, non unius tantum aut paucorum (l. 88. D. de pactis. 2. 14. et l. 7. §. 14. D. 2. 14. et l. 27. §. 4. D. 2. 14. et plene nota in l. 29. C. de pactis. 2. 3). Et nedum rex, sed nec alter inferior dominus potest terram suam aut aliquam partem eius alienare sine consensu populi eiusdem terrae, ut nota Johannis Andreae in cap. 13. X. de maioritate et obedientia. I. 33, qui fortius dixit quam Hostiensis ibidem. Nam Hostensis dixit: quia admittitur hominum contradictio, Johannes Andreae dixit: quia sine eorum consensu non tenet alienatio. Et sic non solum si contra- dicant, sed etiam si non consentiant, non valet alienatio, et specialiter quippe con- sensus intervenire debet, de quorum servitute et status mutatione agitur (textus est in l. 34. et l. 24. §. 21. C. de fideicommissariis libertatibus. 40. 5). Et Paulus de Castro ubi supra. Et de hoc etiam clare determinat Baldus F. II. 43. solvens quaestionem motam de rege Franciae. Qui dicit, quia rex non potest alienare uuam de civitatibus regni invitis civibus. Haec idem Alexander der Imola super l. 3. §. 4. D. quod vi aut clam 43. 24. Unde etiam Joanncs Berthachinus in suo iuris repertorio in versiculo: „Rex" dicit: Rex non potest alienare castellum el chitatem invitis hominibus castelli vel chitatis. Mutare enim dominum grave est (argum. I. 2. D. soluto matrimonio. 24. 3). Et hoc liquide determinat Baldus ubi supra in cap. „In generali". Et qui nggraat subditum iniuriam ei facit. Dominus autem id subditis non debet inferrc, ad quod ab eis repellendum institutus est. Et is namque consensus populorum debet esse spontaneus, alias nihil in effectu operaretur, ut probatur l. 1. §. 5. D. quarum rerum actio non datur 44. 45. in texlu, et glossa l. 13. C. de transactionibus 2. 4. §. 3. Tertio requiritur, ut alienatio sit valida, quia fiat pro utilitate regni. Et haec est causa institutionis regis ceterorumque praelatorum. Unde et potestas eorum solum se extendit de iure ad ea, quae communitati seu subditis favorabilia existunt. Ergo si quid agerent, quod esset oppositum, omnino contra ius et in suarum periculum animarum facerent. Talibus enim deus mortem minatur aeternam dicens: Ve! pastoribus, qui pascebant semet ipsos; nonne greges a pastoribus pascuntur? (Ezechielis 34). Advertant quidcm pastores, quod eis praecipitur Ecclesiastico 32: Rectorem te posuerunt? noli extolli; esto in illis, quasi unus ex ipsis, curam illorum habe. Et ad Corinthios I. 10: Nemo, quod suum est quaerat, sed quod alterius. Unde et philosophus VIIlvo Ethicorum dicit: „Princeps scu rector debet se habere ad suos subditos sicut pastor ad oves aut pater ad filios". Hinc ait Tullius in libro de officiis, dicens: „Omnino, qui rei publicae praesunt, duo Platonis praecepta teneant. Unum, utilitatem civium sic tueantur, ut, quidquid agant, ad eam referant, obliti commodorum suorum. Alterum, ut totum corpus reipublicae curent, ne, dum partem aliquam tueantur, reliquas deserant. Ut enim tutela sic procuratio reipublicae ad eorum utilitatem, qui commissi suut, non ad eorum, quibus commissa est, gerenda est etc." ubi optime. De hoc Plutarchus: „In omnibus, inquit, exequenda sunt, quae humilioribus id est multitudini competunt, nam paucitas semper pluribus cedit; et ea de causa sunt iustituti magistratus, ut a subditis iniuriae propulsentur, ipsaque respublica quasi illorum opificio calcietur. Est enim quasi discalckta, quando iniuriis exponitur, quo nihil potest ignominius esse gerentibus magistratum. Afflictus namque populus quasi principis podagram arguit et comincit". Plato quoque dicit: „Cum in subiectos potestas saevit, idem est ac si tutor pupillum persequatur, vel eum tu mucrone iugules, ob cuins defensionem ab eodem traditum tibi gladium accepisti". Idem in saecularibus litteris fertur dixisse: „Proinde enim cum subditos opprimit magistratus, ac si caput corporis iutumescat, ut a membris aut omnino aut sine molestia ferri uon possit". Insuper Tullius de principaru Romano loquens in libro praefato dicit: „Certum est fuisse aliquod tempus, quo siue legibus id est rectoribus vivebatur, at postquam iure geutium possessiones coeperunt dividi, non alia de causa reges instituti sunt, nisi iustitiae servandae. Nam cum in initio premeretur multitudo ab 20. 25. 30. 1. 5. 10. 15. 20 25. 30. 35. 40. 45. 50. 55. eo. 65. 70. his, qui maiores opes habebaut, ad unum aliquem virum confugiebant virtute praestantem, qui prohiberet iniuriari tenuiores; aequitatern constituendo summos cum infimis pari iure pertingeret. Cumquc adhuc regnantibus regibus debiliores nonnunquam opprimerentur, leges constitui placuit, quominus ad iudicandum non odio aut gratia dncerentur, sed tales inopi quales potenti praestarent aures, quo fit, ut leges non solum populum sed rcgcm quoque obligare sciamus. Et si regem contemnere lcges, rapere bona subditorum, violare virgines, stuprare matronas et cetera illicita facere videamus, numquid illo summisso alius sublimabitur, qui et bene gubernare et legibus obtemperare sciat?" etc. Praeterea audiant Christiani, quod sapientia divina Iesus Christus dominus et salvator noster, ad personam summi pastoris inquiens, praecipit omnibus rectoribus dicens: pasce agnos mcos, pascc oves meas (Johannes 6). Sed proh dolor! quidam eorum immemores salutis hoc praeceptum diunum non advertentes suas ovcs non pascunt et quod peius est dilacerant, gravibus tributis eas aggravando, laboribus minus iustis afficiendo, proventus sen census augmentando, iura earum, quibus munitae erant, abrogando, advocatos vel scultetos earum iurium conservatores seu defensores de chitatibus et villis delendo et ea quae pro communi usu habebant ut silvas, pascua, campos, flumiua et huiusmodi pro se usurpando et illibera efficiendo et quod horum pcssimum, a lupis rapacibus canibusque voracibus eas non defendendo, et ut sit gratia ad unum dicere, tota iustitia eas denudaverunt. Iam iamque non est, qui de earum commodo curet, etenim iam fere onmes nobiles seu rectores suum proprium commodum procurant, commodum suorum postponentes subditorum, propter quorum utilitatem procurandam ipsi rectores, ut dictum est instituti erant. Quare nihil mirum, quia omnia confusa sunt, aut quia bonum commuue seu respublica regui ruat. Kuente enim fundamento necesse est, ut ruat et fundatum bonum, etenim commune regni resultat ex communi bono civitatum et villarum. Et ideo summe necessarium est, ut imprimis de bono communi singulariter uniuscunquc villae eivitatisve provideatur, in statum videlicet pristinum eorum rcdigendo iura, et ipsorum commodum sicut proprium intendendo, ac, in consortio virtuoso eos fovendo. Hanc enim intentionem habuerunt antiqui sapientes principes et nobiles amatores reipublicae, intendentes commodum alienum sicut suum et magis quam suum, ut recitat Tullius ubi supra et Augustinus in epistola XXXVIII: „Sapiens enim, inquit, nihil iudicat suum magis quam cuiusquam illi cum humano genere consortium, sed stulta avaritia mortalium possessionem discernit et nec quicquam credit esse suum, quod publicum est etc." Idem Seneca epistola LXXV. Quibus philosophus Politicorum III. concordans ait: „Quicunque iutendunt utilitati comnmui, recti sunt ct iusti, qui autem intendunt utilitati propriae, vitiosi sunt et rectorum politicorum transgressorcs et labes". Et dc taiibus vitiosis politiac divinarnmque legum transgressoribus Deus etiam aetcrnam commiuaus damnationcm ait: „Ve! ei qui multiplicat non sua usque quo, et aggravat contra se densum lutum, numquid non repente consurgent, qui mordeant te et suscitabuntur laccrantes te et cris in rapinam eis? Quia tu spoliasti gentes multas, spoliabunt te omnes, qui relicti fuerint de populis, propter sanguinem hominis et iuiqui- tatem terrae civitatis et omnium habitantium in ea. Ve! qui congregat avaritiam malam domui suae, ut sit in excelso nidus eius, et liberari se putat de mauu mali" (Abacuc 2). Et Matheus 24: „Audituri enim estis praelia et opiniones praeliorum". Et post pauca sequitur ratio: „Quoniam abundabit iniquitas et rcfrigcscct caritas multorum". Et Amos 3: „Nescierunt facere rectum, thesaurisantcs iniquitatem et rapinas in aedibus suis. Propterea hacc dicit Dominus: Tribulabitur ot circuietur terra et detrahetur ex te fortitudo tua et diripientur aedcs tuae". Et Esayae 33: „Ve! qui praedaris, nonne et ipse praedaberis, ct qui spernis nonne et ipse sperueris? etc." Videte ergo, ne contemnatis unum ex his pusillis, ait Salvator nobis Ohristianis praeceptum tradens (Mathei 18). Iniustitiis crgo praedictis et peccatis hominum non obedientium doctrinae evangelicac et transgrcdientiura eins mandata haec omnia mala regno nostro contingentia sunt imputanda. Patet hoc latius Deuteronomii vicesimo octavo, et Levitici 26, Esayae 1, Oscac 7, ubi dicitur: „Ve eis! quoniam recesserunt a me, vastabuntur, quia praevaricati sunt in me". Esdrae libro III. capitulo 1: „Quoniam me dcrelinquistis, et ego vos derclinquam; non quasi me dereliquistis, sed vos ipsos etc." Ad Romanos 2: ,.Ira et indignatio, tribulatio et angustia in omnem animam homiuis operantis malunv. Ad idem c. 65. C. XVI. qu. 1; c. 41. C. VII. qu. 1; c. 41. C. XXIII. qu. 4. et aliis cap. ibidem, ubi sufficienter patet causa omnium malorum. A contrario vero omnium causa bonorum clarissime exprimitur Levitici etiam ubi supra, ubi dicitur: „Si in pracceptis meis ambulaveritis et mandata mea custodieritis, absque pavore habitabitis in terra vestra, dabo pacem in finibus vestris, gladius non pertransibit terminos vestros, persequimini inimicos vestros et corruant coram vobis et persequantur quinque dc vestris centum alienos et centura de vobis decem milia, cadent inimici vestri gladio in conspectu vestro, respiciam vos et crescere faciam". Et Jeremiae capitulo 4: „Si abstuleris offendicula tua, a facie mea non commoveberis". Et Ecclesiastes 8: „Qui custodit praeceptum, non experietur quicquam mali". Et Ecclesiasticus 11: „Timenti Deum non occurrunt mala, sed in tentatione Deus illum couscnabit et liberabit ex malis". Michaeae 6: „Salus erit timentibus nomen eius". Undc Policratus: „Placito Deo omnis creatura mitis est et servit homiui, et eo indignantc omnis creatura armatur in ultionem eius: corvus Eliara pavit, ursus famulatum impcndit prophetae, ut parcat Danieli, ferocitatem naturae dediscit leo et collccta ncscit esuriem, unda siccis sanctorum calcatur pedibus, adversus pueros succensus ignis in fornace non proficit, ad votum Eliae aer imbres et terra fructum negat et caelum ipsum in impios evomit ignes suos". Haec ille libro VI. capitulo 29. Providit ergo Deus, ut inquit Lactantius libro V. institutionum, quatenus cultoribus suis praestaret quietem, si mandata servassent et tamen eos emendaret, si pracceptis non obtemperassent; itaque ne tunc corrumperentur otio, premi cos voluit, ut eos et labentes confirmet et corruptos ad fortitudinem reparet et fidos experiatur et tentet. Haec ille. Improbitas ergo patet erroris, dicere, peius esse illis, cum quibus est Deus, et melius esse illis, cum quibus non est Deus, sicut etiam ait Josephus concionando ad Judaeos, prout narrat Aegesipus libro VI: „Vos inquit, Deus deseruit, quia vos pietatis cultum deseruistis; praesidium sperabatis divinnm, sed qui 4 75 80. 85 90. 95 100. 105. 110. 115. 26 120. 125. 130. 135. 140. 145. 150. 155. 160. vos defendebat, ad hostem migravit, quia quem colebamus, Romani venerautur, nos offendimus". Et inducit auctoritates scripturarum. Non in multitudine populi sed in timore domini Abraam penetrabat Egiptum. Orabat Abraam et torquebatur Pharao (Genesis 12). Sic de Isaac et Jacob contra Esau, sic Moyses contra Egyptios, sic de Josue, Gedeone, Esechia, David et cetera. Non enim in multitudine et fortitudine exercitus belli victoria, sed de caelo fortitudo et victoria (Machabeorum I. 3). Cum crgo Deus fuerit cum illis, qui recte credunt et Deum timent iustitiam unicuique ministrando, quis cotra ipsos? Ad Romanos 8: „Si Dcus pro nobis, quis contra nos?" Et Judicum 6: „Si Deus nobiscum est, cur apprehenderunt nos haec mala?" quasi diceret: mala non apprehendunt illos, cum quibus est Deus. Non ergo fidei Christianae debet imputari, si aliquando adversa contingunt reipublicae, sed peccatis hominum, ut dictum est, non obedientium doctrinae evangelicae et transgredientiura eius mandata, prout etiam ait beatus Augnstinus in tractatu de excidio urbis Romae, ubi Deus permisit flagellari multos in excidio urbis, quia senus sciens voluntatem domini et non faciens vapulabit plagis multis (Lucae 12). Et ponit exempla: „Unam tribulam sentit area, ut stipula scindatur, granum muudetur; unum ignem fornax, ut palea in cinerem pergat, aurum sordibus careat. Sic tribulationem Roma pertulit, in qua vel emendatus vel liberatus pius, damnatus vero impius etc." (de civitate dei libro I. cap. 9). Fuit ergo punita propter propria peccata, sic etiam et modo nostra republica punitur propter nostram inobedientiam, ut dictum est, doctrinae evangelicae et transgressionem eius mandatorum, punieturque adhuc acrius, si emendatio secuta non fuerit, quemadmodum et in veteri testamento factum nonnunquam legimus. Ob quam rem considerandum est diligenter, ut si quid erratum est, emendetur, ut per opcra pietatis vitiorumque correctiouem divina maiestas mitigetur, quam propter iniquitatem constat iratam esse. Nam si liberos nostros, ut inquit Lactantius libro VI. institutionum, cum delictorum suorum cernimus poenitere, correctos esse arbitramur, et abdicatos abiectosque rursus tamen sustentamus, suspicimus, fovemus, amplectimur, cur desperemus clementiam Dei patris poenitendo posse placari? Ergo idem Dominus ac parens indulgentissimus remissurum se poenitentibus peccata promittit et obliturum omnes iniquitates eius, qui iustitiam denuo coeperit operari. Ait enim pcr prophetam: „Convertimi et agite poenitentiam ab omnibus iniquitatibus vestris et non erit vobis in ruinam iniquitas; proicite a vobis omnes praevaricationes vestras, in quibus praevaricati estis, et facite vobis cor novum et spiritum novum, et quare moriemini, quia uolo mortem morientis etc." (Ezechielis 18). Et infra eiusdem cap. 33: „Tu itaque fili hominis dic ad filios populi tui: iustitia iusti non liberabit eum, in quacunque die peccaverit, et impietas impii non nocebit ei, iu quacunque die conversus fuerit ab iniquitate sua, et iustus non poterit vivere in iustitia sua, in quacunque die peccaverit; etiam si dixero iusto, quia vita vivat et confisus in iustitia sua fecerit iniquitatem, omnes iustitiae eius oblivioni tradentur et in iniquitate sua, quam operatus est, in ipsa morietur. Si autem dixero impio: morte morieris, et egerit poenitentiam a peccato suo, feceritque iudicium et iustitiam et pignus restituerit ille impius, rapinamque reddiderit, in mandatis vitae ambula- verit, nec fecerit quiquam iniustum, vita vivet et non morietur. Omnia peccata eius, quae peccavit, non impntabuntur ei etc." Et Malachiae, 3: „Revertimini ad me et ego revertar ad vos et videbitis, quid sit inter iustum et impium et inter servicntem Deo et non servientem ei etc." Et Joannis, 8: „Si vos manseritis, inquit salvator, in sermone meo, vere discipuli mei eritis et cognoscetis veritarem ct veritas" liberabit vos etc." Unusquisque igitur quantum potest, formet sc ad verecundiam, pudoremque colat, casritatem conscientia ac mente tueatur, praeceptaque omnia evangelica seu divina diligentissimc observet. Non sufficit cnim aliqua eorum acceptare nisi omnia observentur, ut patet in reg. 0. X. de regulis iuris. V. 41. Nec ignorantia eorum excusare potest, c. 12. C. I. qu. 4. Et hoc est intelligendum, si est adultus vel discretus et habet unde addiscat, quia in his parum interest decipere et decipi posse, ut c. 5. C. XVI qu. 1. Qui ignorat ignorabitur, (ad Corinthios I. 14. et habetur c. 15. D. XXXVII). Nemo etiam debet mirari, si aliquando boni affligantur et mali prosperentur in praeseuti, quia afflictio fit bonis iu iudiciura salutis et prosperitas malis in iudicium reprobationis (c. 48. D. III. de poen. et Sapientiae 3 et 5 capitulis). Unde cum quis vexatur ac variis infortuniis premitur, gaudere debet ac maximas gratias indulgentissimo patri agere, quia eius meritum crescere facit vel quia corruptelam eius non patitur longius procedere, sed plagis ac verberibus emendat. Nemo quidem potest esse tam prudens, tam circumspectus, ut non aliquando labatur saltem venialiter, quod etiam emendatione indiget, ut notatur in dicto cap. 48. D. III. de poen. Pie ergo ac misericorditer cum his Dcus agit, quorum delicta in hoc mundo punit. Deus enim homines, ut iuquit Lactantius libro V. Institutionum, pro liberis habet et quos diligit, arguit ac castigat, ut per multas adversitates ad opera virtutis inducat, nec eos caducis ac mortalibus bonis corumpi ac depravari sinit. Unde apostolus ad Hebraeos, 12: „Corripit dominus, inquit, qucm diligit, et flagellat omnem filium, quem recipit. Quos autem nihili facit, delicate ac deliciose patitur vivere, quia non illos emendatione sua reputat dignos." Cum autem regnum nostrum Deus multis plagis afflixerit, signum est, quia nos amat et salvos esse desiderat. Nunc nostrum est, ut emendemus in quibus cogitare possumus offensam esse maicstatem divinam. Inter alia vero, quae Deus aegre tulit, forsitan illud est, quod est regni bonorum dissipatio et iniusta eorum usurpatio, subditorum gravamina, scismaticorum vel haereticorum favor, ecclesiasticae libertatis derogatio, cupiditas et ambitio utriusque status quorundam praelatorum, morumque et vestium peregrinorum assumptio, ac impudica earum apertio, usurae ebrietas et crapula ac nephanda lascivia, quae inter alia peccata maxime templum Dei id est corpus huraanum polluit (c. 15. C. XXXII. qu. 7). Ipsa etiam sapientes eidem deditos infatuat, exemplum de Salomone c. 13. C. XXXII. qu. 4. Unde Ecclesiasticus 19: „Vinum et tnulieres apostare faciunt sapientes etc." Fortes etiam viucit, exemplum de Samsone Judicum 16. Ac etiara sanctos aliquando prosternere videtur, exemplum de David. c. 7. fin. C. III. qu. 7. Item timidos efficit homines, eorum cor auferens. Unde Oseae 4: „Fornicatio et vinum et ebrietas auferunt cor." Hinc cautum est in legibus, quia miles 105. 170. 175. 180, 185. 190. 105. 200. 205. 210. 215. 220. 225. 230. 235. 210, 215. in ebrietatem vel lasciviam lapsus removeatur ab omni militia per l. 6. D. de re militari. 49. 16. Unde Policratus libro VI. c. 14: „Duci quoque, inquit, in re militari diligentissime praeeavendum est, ne Venus et vinum pugnantia pectora frangant", et infra: „Gens Partorum saepissime superabatur eo, quia luxuriosa fuit etc." Hinc Cornelius Scipio consul in Hispaniam missus eo temporis momento, quo castra intrait, duo milia lixarum et scortorum inde abiecit et sic cum paucis virtuosis, mundis et ornatis triumphavit, prout narrat Valerius libro II. Haec autem ideo adducuntur, ut se homines reddant cautos, nam felix est, quem faciunt aliena pericula cautum, (c. 2. C. XXVII. qu. 1. in glossa finali). O! quam periculosissimum vitium sit concupiscentia carnis, qui eam sequuntur! Etiam Tullius in libro de senectute declarat dicens: „Voluptas carnis consilium rationis ac mentis oculos constringit, immo totaliter excaecat, quatenus homo nesciat, quid agat". Nam ut verum fatear, desideria carnis tria maxima damna suis sectatoribus inferunt, nam animam impugnant et deiciunt ad vitia, iram Dei provocant et auferunt beneficia, aeternaliter quoque cruciant per Gehennae supplicia et plus ceteris ipsam animam privant caelesti laetitia. Juxta illud: „Novit Deus pios de tentatione eripere, iniquos vero in diem iudicii rcservare cruciandos, magis autem eos, qui post carnem in concupiseentia inmunditiae ambulant" (Petrus II. 2). Unde verus legislator potens et redemptor clemens, humanae conditor naturae eiusque salutis amator indeficiens, volens nos reddere cautos, ne videlicet solum in Deum offensam non admitteremus vel in proximum, verum etiam ne in corpus proprium peccaremus, praecepit negative, Exodi 20 dicens: Non moechaberis. Hinc apostolus ait: „An nescitis, quia iniqui regnum Dei non possidebunt; nolite errare neque fornicari, qui autem fornicatur, in corpus snum peccat. Fornicatores enim et adulteri molles, masculorum concubitores, fures, avari, ebriosi, maledici, rapaces regnum Dei non possidebunt" (ad Corinthios I. 6). Et idem ad Ephesios 5 ait: „Fornicatio autem et omnis inmunditia aut avaritia nec nominetur in vobis, sicut decet sanctos, aut turpitudo, aut stultiloquium, aut scurrilitas, quae ad rem non pertinet. Hoc enim scitote intelligentes, quia omnis fornicator aut immundus aut avarus, quod est idolorum servitus, non habet hereditatem in regno Christi et Dei. Nemo vos seducat inanibus verbis, propter haec enim venit ira Dei in filios diffidentiae. Nolite ergo effiei participes , illorum etc." Et ad Romanos 8: „Si secundum carnem vixeritis, moriemini etc." Stipendia enim peccati, ut idem apostolus ad eosdem scribens cap. 6. ait, mors est, hoc est a regno caelorum excludunt aeternaliter animam damnantia. Nihil enim coinquinatum, nihil maculatum introibit in regnum coelorum. Propterea apostolus nos monet dicens: „Mortificate membra vestra, quae sunt super terram; for-. nicationem, inmunditiam, libidinem, concupiscentiam malam et avaritiam, quae est simulacromm servitus, propter quae venit ira Dei super filios ineredulitatis, deponitc" (ad Colossenses 3). Et ad Romanos cap. 6: „Sicut enim exhibuistis membra vestra servire immunditiae et iniquitati ad iniquitatem, ita nunc exhibete membra vestra scrvire iustitiae, in sanctificationem; cum enim servi essetis peccati, liberi fuistis iustitiae. Quem ergo fructum habuistis tunc in illis, in quibus nunc erubescitis? nam finis illorum mors est etc." Et ad Thessalonicenses cap. 4: „Haec est enim voluntas Dei sanctificatio vestra, ut abstineatis vos a fornicatione, ut sciat unusquisque vestrum vas suum possidere in sanctitate et honore non in passione desiderii, et ne quis supergradiatur neque circumveniat in negotio fratrem suum, quoniam vindex est dominus de his omnibus. Non enim vocavit nos Deus in immunditiam, sed in sanctificationem." Haec ille. Attendant haec brutales quidam homines, fornicationem sanitatis causa non esse peccatum dicentes. O quam stulti et illecebres tales esse censentur, praesumentes naturae contradicere et Deo hoc probibenti, qui nihil prohibuit nisi nociva. Et esto, quia ita sit, ut ipsi occaecati putant. Non tamen facienda sunt mala, nt eveniant bona, C. XIV. qu. 5. quasi per totum et c. 4. C. XXII. qu. 2. et c. 15. C. XXII. qu. 2. Unde quippe tales plus, quam rabidi cancs et venenosi serpentes sunt omnino fugicndi. Unde apostolus: „Si is, qui frater nominatur inter vos et est fornicator aut avarus aut idolis serviens aut maledicus aut ebriosus aut rapax, cum huiusmodi nec cibum sumere debetis" (ad Corinthios I. 5). Bestiales enim sunt animalium vitam ducentes, quare nihil mirum, quia ipsi errent. Animalis enim homo, ut inquit apostolus, non percipit ea, quae sunt spiritus Dei, stultitia enim est illi et non potest intelligere (ad Corinthios I. 2). Et de talibus priuceps apostolorum sanctus Petrus ait: „In vobis erunt magistri mendaces, qui introducent sectas perditionis, superducentes sibi celerem perditionem et multi sequentur eorum luxurias" (Petri I. 2). Contra quos nos repdens cautos Paulus apostolus ait: „Videte, ne quis vos dceipiat per philosophiam et inanem fallaciam secundum traditionem hominum, secundum clementa mundi et non secundum Christum etc." (ad Colosseuses 2). Cui quidem apostolo potius credendum est, qui de se ipso dicit: „Neque enim ab homine accepi illud neque didici, sed per revelationem Jesu Christi" (ad Galatas 1). Unde Augustinus: „Qui non obedit, inquit, apostolo, coutradicit evangclio et iuxta ciusdem apostoli vocem dicentis: An quacritis experimentum eius, qui in me loquitur Christus; iterum si angelus venerit de caelo et aliud evangelium annunciaverit vobis, anathema sit". Haec Augustinus iu de contemptu mundi. Extirpetur ergo a vero christiano talis pracsumptio, ne quod absit propter delectationem momentaneam aeterna amittatur vita. Sed forte quis diceret: quilibet potest licite uti eo, quod suum est, sed in actu venereo homo non utitur, nisi eo quod suum est scilicet proprio corporc, maxime si solutus ad solutam accedat. Respondetur, quia Deus est principalis dominus corporis, Deo igitur facimus iniuriam corpore nostro contra voluntatem cius utendo, templum videlicet eius maculando. Unde apostolus ad Corinthios I. 3: „Nescitis, quia templum Dei estis et spiritus Dei habitat in vobis; si quis autcm templum Dei violaverit, disperdet illum Deus. Templum enim Dei sanctum est, quod estis vos, nemo vos seducat etc." Et I. 6. idem ait: „Nescitis, quoniam corpora vestra membra sunt Christi; tollens ergo membra Christi faciam membra meretricis? Absit. An nescitis, quoniam qui adhaeret raeretrici unura corpus efficitur" Et infra: „Fugite fornicationem. Omne enim peccatum, quodcunque fecerit homo, extra corpus est, qui autem foruicatur, in corpus suum peccat. An nescitis, quoniam merabra vestra templum sunt spiritus sancti, qui in vobis est, quem habetis a Dco, et non estis vestri, empti enim estis pretio magno. Glorificate et portate Deum in corpore vestro". Haec ille. Si autem 250. 255. 260. 265. 270. 275. 280. 2b5. 30 290. 295. 300. 305. 310. 315. 320. 325. 330. quis uratur continereque non possit, audiat consilium eiusdem apostoli dicentis: „Bonum est mulierem non tangere, propter fornicationem autem scilicet evitandam" unusquisque suam uxorem habeat et unaquaeque suum virum (ad Corinthios I. 7). Melius est enim nubere, quam uri" (Ibidem). Non tantum igitur matrimonium institutum est causa procreandae prolis, quod est principalc in matrimonio, verum etiam in remedium evitandae fornicationis, quae semper est mortale peccatum. Per saeramentum vero matrimonii excusatur actus venereus a pcccato mortali, si sistit infra limites matrimonii. Uxorom itaque habere ratione procreandae prolis, aut ex licentia apostoli causa evitandae fornicationis, est quid humanum. Naturalissimum enim est omuium viventium, ut inquit philosophus II. de anima, generare sibi simile. Pro cuius quidem actus executione natura In homine matrimonium disposuit. Hoc quippe ordo rationis exigit, ut pulere deducit philosophus Politicorum I. et Ethicorum VIII. Et dicit philosphus in praefata auctoritate generare sibi simile et non eausa delectationis aut faciendae libidinis venereum exercere aetum, quia hoc est contrarium non tantum legi divinac verum etiam legi naturali. Unde philosophus in cpistola ad Magnum Alexandrum dicit: „O clemens imperator, noli te inclinare ad coitum mulierum, quia coitns est quaedam proprietas porcorum. Quae ergo tibi gloria, si exerccas vitium irratiouabiliura bestiarum et actus brutorum? Crede mihi iudubitanter, quia coitus est destructio corporis, abbreviatio vitae, corruptio virtutum, legis transgressio, mores generat femineos". Haec ille, qui naturaliter locutus est. Utraque ergo lege, naturali videlicet et divina, prohibetur omnino actus venereus extra matrimonium, quod est quid naturale homini. Fornicatio igitur, quae contrariatur coniugio, debet sub poena aeternae damnationis utiliter ab omnibus christianis omnino vitari, tamquam aliquod contrarium rei naturali. Unde Augustinus, et habetur XXXIV distinctione: „Audite, inquit, charissimi, merabra Christi et matris catholicae ecclesiae filii. Fornicari vobis non licet, sufficiant vobis uxores. Audiat Deus, si vos surdi estis, audiant angeli, si vos contemnitis. Concubinas non licet habere vobis, et si non habetis uxores, tamen non licet vobis habere coneubinas". Haec ille, et Ambrosius: „Quicquid in ea, inquit, quae non sit legitima uxor, commissum fuerit, adulterii crimine damnatur". Idem: „Nulli licet scire, inquit, mulierem praeter uxorem, ideoque coniugii datum est tibi ius, ne in laqucum iucidas et cum muliere aliena delinquas", c. 4. C. XXXII. qu. 4. Thobiae cap. 4: „Attende tibi, fili mi, ab omni fornicatione et praeter uxorem tuam nunquam patiaris crimen scire". Patet quoque, quia omnis luxuria extra matrimonium commissa est mortale peccatum. Mortale quidem dicitur, quia opera bona hominis illud commitentis mortificat, ita quia nihil ei prosunt ad salutem, c 21. D. III. de poen. et c.49. fin. D. III. cle poen. Non habet enim in se aliquid viriditatis ramus boni operis, nisi maneat in radice charitatis, cap. Et cognoverunt. D. II. de poen. Vel dicitur mortale, quia animae aeternam infert mortera, c. 8. fin. D. V. de poen. Unde in casu, quo contingeret, vel committeret peccatum mortale vel incurreret damnum tcmporalium aut mortem corporis, quilibet verus christianus tenetur magis eligere poenam, quam peccare vel peccasse, iuxta illud Augustini de civitate Dei: „Mors corporis est, cum illud deserit aninaa, 31 mors animae, cum eam deserit Deus". Quanto ergo Deus melior anima, tanto peius est animam a Deo deseri, quam corpus ab anima derelinqui, c. 31. D. I. de poen. §. „Si antequam" et c. 5. X. de his, quae vi metusve causa Jiunt. I. 40. Et ideo sancti sustinuerunt mortem corporis, ut vitarent mortem animae. . Unde ait Susanna, Dauielis 13: „Melius est mihi absquc opcre incidere in manus vestras, quam peccare in conspectu Dci". Et philosophus III. Etbicorum: „Melius cst, inquit, mori, quam facere contra bonum virtutis". Hinc Seneca: „Si scirem, inquit, deos ignoscituros, homines autcm ncscituros, adbuc dedignarcr peccare". Et habetur c. 1. C. XV. qu. 1. in glossa. Et non solum actus venereus est peccatum mortalc, sed etiam concupiscentia id est assensus voluntatis in opus. Inbibetur namque Exodi 20. ubi dicitur: „Non desiderabis uxorem proximi tui, non servum, non ancillam, non ovem, non asinum et universa, quae illius sunt". Ubi inbibetur luxuria et avaritia in affectu. Unde et salvator Jesus Christus: „Omnis qui viderit, inquit, mulierem ad concupiscendam eam, iam moechatus est eam in corde suo" (Matbei 5). Patet ergo, quia consensus in actum pcccati mortalis, licct noc sequatur opus seu actus, lege divina damnatur, quia Deus non ex operibus iudicat, scd ex cogitationibus et ex corde, c. 13. C. XXII. qu. 5; c. 41. C. XXVII. qu. 1; et c. 10. et 11. C. XXII. qu. 5. Unde Sapientiae 1: „Perversac cogitationes separant a Deo, quoniam in malivolam animam non introibit sapicntia nec babitabit in cordc subdito peccatis etc. Et non tantum conscnsus in opus est peccatum, vcrum etiam cogitatio morosa cum consensu in delcctationem actus mortalis peccati, licct in actum non consentiatur, est tamen peccatum mortalc. Unde Augustinus in libro de trinitate ait: „Quia propter peccatura cogitationis licet sine voluutate perficiendi sed cum voluntate oblectandi totus bomo damnabitur", facit. c. 15. C. XXXII. qu. 7. Quando enim voluntas diu immoratur in buiusmodi delectationem conscntiendo, talis videtur consentire in hoc, quia atfectus suus sit inclinatus ad fornicationem, et se exponit periculo talem delectationem non repellendo, et qui amat periculum, in illo peribit (Ecclesiasticus 3). Sed forte dicerent aliqui: durus est hic sermo, quis potest eum audire? (Jobannis 6). Quibus respondetur ex dictis apostoli dicentis, quia quicunque sine lege peccaverunt, sine lege peribunt etc. (Ad Romanos 2). Unde hic etiam advertendum est, quia diversi sunt modi hominum vivendi, secundum quos diversi diversimode sibi finem praestituunt, qnos quidem modos necessarium est scire et videre, quis eorum sit melior. Distinxerunt autem philosophi triplicem modum vivendi, ut patet in primo Ethicorum, voluptuosum videlicet et politicum et contemplativum. Videbant enim hominem esse medium inter superiora et inferiora. Est autem bomo naturaliter medius inter bruta, quibus est superior et inter angelos, quibus est inferior. Tripliciter igitur poterit considerari homo. Primo, ut communicat cum brutis, secundo, ut est aliquid in se, tercio, ut participat cum angelis. Unde secundum has tres considerationes sumpti sunt a philosopbis praedicti tres modi vivendi seu tres vitae. Voluerunt enim, quia homini, ut communicat cum brutis, competat vita voluptuosa; ut est aliquid in se, vita politica; sed ut participat cum angelis, competit ei vita contemplativa. Quilibet ergo vel vivit ut bestia, vel vivit ut homo, vel vivit ut angelus.; 335, 340. 343. 350. 355 3G0. 365. 370. 375. 380. 385. 390. 395. 400. 405. 410. 415. Nam secundum vitam volaptuosam seu carnalem vivit ut brutum, secundum civilem vel politicam vivit ut homo, secundum contemplativam vivit ut angelus. Quarum prima vita est pessima, quia dncit ad interitum et consistit, in quantum homo sensualia et carnis desideria insequitur. Secunda est bona, quae consistit, in quantum homo seeundum rationcm ordinat actiones sensitivas et corporales, stringens eas seu dirigens secundum regulas naturalis et divini iuris. Tertia vero est optima et naturalissima homini non secundum quia est compositus, quia sic ei vita humana id est moralis et politiea competit, sed secundum illud, quod est principale et aliquid divinum in ipso, ut est intellectus, qui principalior est et naturalior pars hominis, secundum quam intelligentiarum naturam participat; et haec vita alio vocatur nomine vita angelica seu divina, excellens humanam. Dediti enim operabilibus alias humanam scu politicam vitam ducentibus propter diversitem negotiornm emcrgentium turbantur erga plurima et ut plurimum isti sentiunt passiones carnis. Dediti vero speculabilibus et contemplationi divinorum quodammodo ab his passionibus sunt abstracti propter dulcedinem, quam sentiunt ex contcmplatione. Quod attendens philosophus unumquemque, ut eam sibi eligat, hortatur X. Ethicorum dicens: Homo moralis id est vitam activam seu poliricam ducens pro posse debet laborare, quia vivat vita contemplativa, quia sic vivendo vivit secundum optimum eorum, quae sunt in ipso, quod licet sit mole parvum, quia scilicet caret quantitate corporca, pretiositate, tamen exccdit omnia, quae sunt in homine. Et sic talis vita est delectabilissima et suavissima, cum sit secundum optimum eorum, quae sunt in homine; licet mundani homines carnalibus dediti oppositum iudicent, sed iudicium ipsorum est falsum, quia eos, ut dicit beatus Augustinus, acetum delectationis carnalis, quo sunt repleti, non sinit mcl suavitatis spiritualis degustare. De quo ait psalmus: „Quam dulcia faucibus eloquia tua super mel ori meo". Et Mathei 11: „Tollite iugum meum super vos et discite a me, quia mitis sum et humilis corde et invenietis requiem animabus vestris. Jugum enim meum suave est et onus meum leve". Non advertunt autem haec bestiales seu carnales homines, qui propter delectationem carnis momentanearn suam animam aeternaliter cruciandam diabolo tradunt. Unde Augustinus contra tales invehit dicens: „O quanta iniquitas, o quanta perversitas, ut animam, quam Christus suo sacro sanguine redemit, luxuriosus quisque propter unius momenti delectationem libidinis diabolo pessimo inimico suo vendit et tradit, vere nimium miseranda et plangenda est conditio. En cito praeterit, quod delectat, et permanet sine fine, quod cruciat. Sub momento enim libidinis impetus transit et permanet sine fine animae infelicis opprobrium. Seddicet aliquis iuvenis: homo sum, facio quod me delectat modo et postea poenitentiam agam. Quasi si dicat: percutio me gladio crndeli et postea vadam ad medicum. Heu miser homo nescis, quia unius horae puncto vulnus accipitur, sed vix longo tempore ad sanitatem pristinam revocatur. Quid enim fornicans dicit, se poenitentiam acturum, quare non timet, ne cum subitanea febricula vel aliquo casu subita raors superveniens capiat, et pereat delectatio et succedat aeterna damnatio?" Et iufra: „Unde iterum atque iterum rogo, ut diligentius consideremus, et quantum possimus, timeamus illud, quod Dominus in evangelio dicit: Qui viderit mulierem ad concupiscendam eam, iam moechatus est ipsam in corde suo. Pro qua re non solum ab extraneis mulieribus, sed etiam a vicinis et domesticis et ancillulis nostris refrenanda est etiam secreta familiaritas et oculorum intenta fragiHtas, ne illud eveniat nobis, quod dominus per prophetam terribiliter clamat dicens: Mors intravit per fenestras in animas vestras. Ve enim illis, in quos per visum oculorum et auditum aurium intravit, si per linguam tuam gladius aeternae mortis ingreditur. Si autem malum vel sordidum consilium libenter audieris, si detrahentem aut luxuriose loquentem aut cantica turpia proferentem non respuis, per aurium tuarum fenestras mors intravit ad animam tuam. Et quia dominus dicit: Qui viderit mulierem, et voluntas prava faciendi reputatur pro opera facti. Ac si dum aliquis mulierem libenter libidinoso oculo considerat, per fenestras corporis sui in secretum mentis venenum mortis iustillat, talis enim cogitatio, etiamsi aliquando impediatur, ut non impleat voluntatem suam, nihilominus actionis crimine condemnatur a domino; ac si illa casta est, cum qua libidinis malum voluit exercere, et iste iam adulter erit in corde. Ideo audiamus scripturam dicentcm illud: Omni custodia serva cor tuum, et illud: Averte oculos meos, ne videant vanitatem. Quasi si quis carbones apprehenderit, si cito eos proiecerit, nihil ei nocebuut, si vero diutius tenere voluerit, sine vulnere abire non poterit; ita ille, qui ad concupiscendum oculorum defixerit intuitum et libidinis malum in corde suscipicns, moras in corde suo habere morari in corde suo libere permiserit, excutere a se sine animae plaga non poterit. Igitur iugiter clamemus cum propheta: Oculi mei semper ad Dominum, et quoniam ipse cvellet de laqueo pcdes meos, ipso Domino uostro Jesu Christo mediatore Dei et hominum largiente, cuius misericordia plena et terra." Haec ille in tractatu: de vita et honestate clericorum. Non ad hoc autem, ut Plato dicit in Timaeo, iuncta est auima corpori, ut sequatur corporis passiones et deleetationes, sed ut feneretur virtutes et scientias; quatenus si cum magno fenore venerit, benigne a suo creatore recipiatur, si autem non, tunc religabitur ad inferna. Haec ille. Quod bene attendeus Petrus apostolorum princeps in prima canonica sua cap. 2 nos hortatur dicens: „Charissimi, obsecro vos, abstinete a carnalibus desideriis, quae militant adversus animam." Cui Paulus apostolus concordans ait: „Desideria carnis non perficictis, caro enim concupiscit adversus spiritum, spiritus autem adversus carncm. Haec enim sibi invicem adversantur etc." (Ad Galatas 5). Et haec sunt bella seu certamina,.de quibus beatus Augustinus ubi supra dicit: „Nemo dicat, fratres, quia temporibus nostris martirum certamina uon possunt esse. Habet cnim pax martircs suos, nam frequenter iracundiam mitigare, libidinem fugere, iustitiam custodirc, cupiditatem contemuere, pars est magna martirii. Contcmnenda namque cst cupiditas, quae quidem velut ignis quanto amplius accipit, tanto amplius requirit. Iracundia vero mitiganda, quac prius nocivis nocet, quam nocendis. Cuius autem libidinem fugiendam esse diximus, apostolo doctore cvidenter didicimus, quia cum omnibus vitiis rcsistcndum esse praedixerat, contra libidinem non dixit resistere, sed ait: fugite fornicationem.., ac si dicerct: reliquis vitiis Deo auxiliante debemus in praesenti resisterc, libidinem vero fugiendo superare. Sic etiam in scripturis alibi legimus: Noli attendere in faciem virginis, ne 5 420. 425. 430. 435 410. 445. 450. 455. 460. 465. 470. 475. 480. 485. 490. 495. 1. scandaliset te vultus eius. Nam et beatus Josepbus, ut impudicam dominam posset evadere, pallium, quo apprebensus erat, rcliquit et fugit contra libidinis impetum. Apprebende fugam, si vis obtinere victoriam. Sic nec sit tibi verecundum fugere, si castitatis palmam desideras obtinere. Videte fratres, quomodo ab oranibus christianis indigna et inbonesta familiaritas mulierum fugienda est, quia sine ulla dubitatione, qui familiaritatem mulierum non vult fugere, cito dabitur in ruinam. Sed forte negligens quisque et minus de animae suac salute sollicitus respondet et dicit: Ecce ego familiritatem habeo mulierum et tamcn arma castitatis custodio. Infelix est et nimium periculosa praesumptio. Multi enim putant se vincere, cum victi sunt. Sed ad boc aliquis addet ed dicit: Ego inter mulieres habito et continentiam servo et volo babere, quia vincam, quod est, quod volo babere, quia vincam, non hoc volo babere quia peream; sed ego, inquit, libidiuis impetum tamquam adversarium meum retinere volo. Vide ergo, ne contra te iucipiat captivitas ipsa praevalere, et unde putabas obtinere triumpbum, inde aeternum incurras opprobrium. Inter omnia enim cbristianorum certamina sola dura sunt proelia castitatis, ubi quotidiana pugna et rara victoria. Gravem namque sortita est castitas inimicum, cui quotidie resistitur et semper timetur. Et ideo dictum est: Nemo se falsa securitate decipiat, ut de suis viribus periculose praesumat, sed audiat apostolum clamantcm: Fugite fornicationem. David enim ille sanctissimus in mille passibus vidit mulierem nudam et adamavit et statim bomicidium fecit et adulterium. Et qui cum mulieribus babitantes putant se castitatis obtinere triumpbum, ignorant, quia apud Deum dupliciter se rcos ostendunt. Se ipsos enim in periculum mittunt et aliis exempla perversae familiaritatis ostendunt" Et infra: „Animae quae percunt, ab illis in die iudicii rcquirendae sunt, qui illud exemplum perditionis ostendunt. Et ideo fratres contra mortifera blandimenta et contra adiutores diaboli, qui familiaritatem non metuuut suspectam, nec erubescunt, ne nos suo exemplo decipiant, Dei adiutorium imploremus, ut de laqueo venantium nos liberare dignetur." Haec Augustinus. Ex bis iam factis manifestum est, quia lascivia est de bis, quae iram Dei incitant, quia per illam, ut dictum est, plus ceteris vitiis eius templum polluitur. Itcm ventosa crinium calamistratio, earumque muliebris protensio, quod non parum etiam Deo displicet. Non frustra namque dicit Apostolus: „Vir quidem, si comam nutriat, ignominia est illi" (ad Corintbios I. 11). Uteunque sit, videndum est, ut Deus placetur, ubi offensus est, ut inde medela prodeat, unde vulnus fuit illatum. Et stupendum autem cst atque mirandum quosdam praelatos, qui sua immani patientia talia tolerant, quasi nesciant, se de bis omnibus districtam rationem reddituros. At ista missa faciendo (babent enim Moysen et propbetas, audiant illos, Lucae 16) redeundum est ad materiam subiectam. §. 4. Quarto ad validandam alicnationem requiritur auctoritas superioris. Unde sicut dux aut alius vasallus sine consensu sui superioris non potest alienare, ut uatet in praenominato cap, 7, X, de constitutionibus, I, 2, et II, F, 52, de prohibita fendi alienatione per Lotarium, neque in dotem dare, nisi ad vitam sui seu sicut ipse tenuit, ratio patet l. 64. D. de diversis regulis iuris antiqui. 60. 17. et l. 42. D. de donationibus inter virum et uxorem. 24. 1, neque legare neque disponere pro anima sua, ut patet F. II. 9. §. 3. et ibi Baldus in conclusione et Angelus de Qavasio in sua summa versiculo: „Feudum" §. XXII, hinc patet, quid diccndum sit de ducatibus Mosoviae, Lithuaniae etc, quorum quondam duces sine speciali regis consensu multas fecerunt alienationes, quod facere non potuerant, nisi esset quid modicum respectu ducatus, et iusta causa moti id fecissent. Natura enim dignitatis feudalis est, quia nec tota dignitas nec pars cius et maxime sine auctoritate superioris potest alienari, quinimmo nec inter consortes dividi, ne dignitas ducalis minuatur et servitus debita, ut patet II. F. 55. Sic est dicendum de regno, quod feudum regui dicitur. De similibus namque debet esse simile iudicium, cap. 22. X. de electione I. 6. Similisque aequitatis ratio (ut dicit glossa in cap. 2. X. de translatione I. 7) similia iura suadere debet (l. 19. C. ad legem Falcidiam. 0. 50. et c. 4. X. de confirmatione II. 30). Secus est de aliis feudis, quae licet sine consensu superioris alienari non possint, tamen inter consortes possunt dividi, ut patet dicto cap. 55. §. 7. F. II. de proh. feudi alien. nisi consuetudo vel speciale statutum alicuius regionis aliud caveat. Item secus est de privatorura bonis, quae et alienari possunt et dividi. Unde et eorum administratores, id est posscsores, maiorem habent potestatem, quam publicorom, ut patet: l. 3. §. 4. D. Quod vi aut clam 43. 24, ubi et glossa concludens dicit: „Maiorem potestatem habet privatus administrator, quam publicus." Publici autem administratores generales reipublicae mundanae regni censentur principes, reges, duces, proceres, palatini, castellani etc, quibus sine auctoritate suorum superiorum, ut dictum est, alienare de iure non licet. Non dico, quia rex noster habeat superiorem singularem in republica saeculari, tamen tota communitas regni est eo superior seu est loco superioris, nam eius administrationem gerit, in cuius signum in coronatione sua iurat in manibus archiepiscopi ct primatis metropolitanae ccclesiae Gnesnensis recipientis nomine suo ct aliorum praelatorum regni et ducum ac procerum etc, non alienare bona regni inconsultis illis. Sicut ergo dicitur de praelato suo superiori iurante, quia sine licentia eius non potest alienare, sic dicendum est de iuramento regis. Unde secus rex faciens efficitur periurus et raptor totius communitatis, communia cius alienando bona. Non frustra quippe textus sacri canonis iu dicto cap. „Intellecto" (33. X. de iureiurando II. 24) dicit: „Quia cum teneatur et in sua coronatione iuraverit iura regni sui et honorem coronae illibata servare, illicitum profecto fuit, si praestitit de non revocandis alienationibus huiusmodi iuramentum et propterea penitus non servandumi." Haec ibi. Sit ergo princeps cautus, ne sub praetextu etiam et pietatis rapinam regnicolis et posteris suis inferat. Unde si anniversarium et huiusmodi pro anima sua aut suorum parentum erigere cupiat, id quidem redditibus supcrexcrescentibus ultra reipublicae procurationem pronunc suis, bona aliqua privata emens, facere potest, regia illibata, ut dicit textus in dicto cap. ,,Intellecto", conscrvando bona. Ingratum est namque Deo sacrificium quod fit de alieno, C. XIV, qu, 5, per totum. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 15. 1. l. 5. 10. 15. 1. 5. 10. 15. 20. §. 5. Non tamen reprehendenda est immo laudabiter commendanda pia ac salubris prineipum dcvotio in locorum piorum discreta ct proportionabili provisione, cum talia loca sint quodammodo publica regnoque multum utilia. §. 6. Xenodochia quidem pro membris regni debilibus et infirmis (l. 1. C. de mendicantibus validis. 11. 25). Validi enim, si per laborem proprium possint sibi providere, medicarc non dcbent, ne infinnis et vere dcbilibus panem auferant, c. 1. D. LXXXII. Non frustra quippe dictum est: In sudore vultus tui pane vesceris tuo (Genesis. 3). Et psalmus: Labores manuum tuarum, quia manducabis etc. Et ad Thesalonicenses I. 4: Operemini manibus vestris et nullius aliquid desideritis. Et ad Ephesios. 4: Laboret operando manibus suis quod bonum est, ut habeat, unde tribuat neccssitatcm patienti etc. Cum autem in sudore vultus nostri corporalis videlicet vel spiritualis pane vesci praecipimur, unusquisque igitur cogendus est, quia suum ut decet exequatur officium, fructum aliis afferendo. Nemo namque sibi ipsi tanrum vivere debet (ad Romanos. 14). Hi itaque, qui torpent et sua, ut decet, exequi negligunt officia, dciciendi sunt iuxta illud, quod habetur Mathei 25: Inutilem servum eice etc, facit c. 21. fin. C. IX. qu. 3. Illi vero, qui in infimo sunt positi statu, si sint validi, ut laborent, cogi debent, eleemosynis implicari ipsos non admittendo, ne vere debilibus et infirmis, ut dictum est, panem auferant, c. 2. C. V. qu. 5. §. 7. Monasteria vero seu claustra pro contemplativis personis seu religiosis Deum pro regno exorantibus. Quorum etiam regulae per ordinarios intime sunt conspiciendae, et ad cas servandas, si qui exorbitant, sunt compellendi, alias tamquam apostatae et suae regulae haeretici in regno manere non patiantur. Et hoc faciendum est secundum illius dispositionem canonis, qui habetur c. 7. X. ne cler. vel monach. III. 50, non obstantc consuetudine, nam non consuetudinem, sed regulam professi sunt. Et ideo, si non servent, non excusantur, ut Angelus de Clavasio in sua summa versiculo: Religiosus §. XXXIII. Et sicut in ecclesia Dei nihil magis prodest, quam religiosi ceteriquo clerici regulariter et religiose agentes vitam, sic nihil magis obest, quam ipsi perverse viventes quia sanctitatis nomen habent, c.2. D. LXXXIII; c.6. C. XIX. qu.3. Idcirco circa eorum statum maior est adhibenda cura, nam ubi est maius periculum, ibi est cautius agendum, c. 2. D. XLII. Unde et corum si malam vitam episcopus non corrigat, non episcopus dicitnr sed canis inpudicus, ut inquit textus in c. 32. C. II. qu. 7. et in dicto cap. 2. D. LXXXIII. Practerea hic et illud animadvertendum est, quod Chrysostomus super Matheum in Omelia XXXI ait dicens: „Sacerdos est in populo sicut radix in arbore et sicut stomachus in corpore. Quemadmodum cum videris arborem pallentem foliis, marcidam intelligis, quia aliquam culpam habet circa radicem; ita cum videris populum indisciplinatum et irreligiosum, sine dubio cognosce, quia sacerdotium eius non est sanum" Haec ille. Et sicut, ut Plinius dicit in libro naturalis historiac, salamandra cst serpcns quidam in igne se nutriens, cuius vencni intcr alia venena maxima vis est haec, si trunco vel radici arboris irre- 37 pserit, omnia poma eius intoxicat et omnes ramos; ita isto modo diabolns serpens antiquus, qui modo salamandrae semper vivit in igne, radices ecclesiae id est sacerdotes sic intoxicat et inficit his temporibus, quia omnes rami ecclesiae ab eis peccati venenum assumunt. Unde ad Romanos 11: „Si radix sancta, et rami", et per oppositum si radix est infecta, et rami erunt nocivi, nam qualis dux, talis erit exercitus eius. Et c. 28. C. I. qu. 1. dicitur: „Qualem fructum de se producturus est, cui gravi peste radix infecta est." Ulterius dicit Chrysostomus: „quia sacerdos est in grege sicut stomachus in corpore. Quemadmodum, inquit, medicus quando primo ingreditur ad infirmum, statim de stomacho eius interrogat et eum componere festinat, quia si stomachus sanus sit, totum corpus validum est, si autem dissipatus fuerit, totum corpus infirmum est; ita, si sacerdotium integrum fuerit, tota floret ecclesia, si autem corruptum fuerit, omnium fides marcida est et infirma. Et sicut stomachus accipiens cibum coquit ipsum in se ipso et per totum corpus dispergit, sic sacerdotes accipiunt scientiam sermonis per scripturas ex Deo et excoquentes eam in se, id est tractantes eam et meditantes apud se, universo populo subministrant" Et infra: „Sicut in corpore, si aliquid membrum fuerit infirmatum, non omnino languet et stomachus, si autem stomachus languerit, omnia membra inveniuntur infirma; sic si aliquis peccaverit christianorum, non omnino peccant et sacerdotes, si autem sacerdotes fuerint in peccatis, totus populus convertitur ad peccandum. „Et ideo, ut dicit Isidorus in: de summo bono, sacerdotes Dei pro subditorum iniquitate damnantur, si eos aut ignorantes non erudiant aut peccantes non arguant, dicente Domino ad prophetam: Speculatorem dedi te domui Israel etc." Quibus etiam sacra lex principum concordans ait: „Maxima quidem in omnibns sunt dona Dei superna collata clementia, sacerdotium et imperium, illud quidem divinis ministrans, hoc autem humanis praesidens ac diligentiam exhibens; ex uno eodemquc principio utraque procedenria humanam exornant vitam. Ideoque nihil sic erit studiosum imperatoribus, sicut sacerdotum honestas, cum utique et pro illis ipsi semper Deo supplicent. Nam si hoc quidem inculpabile sit undique et apud dominum fiducia plenum, imperium autem recte et competenter exornet traditam sibi rempublicam, erit consonantia quidem bona, omne quidquid utile est humano conferens generi. Nos igitur maximam habemus sollicitudinem circa vera Dei dogmata et circa sacerdotum honestatem, quam illis obtinentibus credimus, quia per eam maxima nobis dona dabuntur a Deo et ea, quae sunt, firma habebimus, et quae nondum hactenus venerunt, acquiremus. Bene autem universa geruntur et competenter, si rei principium fiat decens et amabile Deo. Hoc autem futurura esse credimus, si sacrarum regularum observatio custodiatur, quam iusti laudandi et adorandi inspectores et ministri Dei verbi tradiderunt apostoli, et sancti patres custodierunt et explanaverunt." Haec ille sacratissimns imperator Justinianus. Et habentur in Nov. 6. praef. quomodo oporteat episcopos et reliquos clericos ad ordinationem deduci. §. 8. Studiorum etiam promotio negligenda non est quinimmo summo opere curanda. Scientia enim est lumen regnum totum irradians. Quid namque aliud 25. 30. 35. 40. 45. 50. 55. 60. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. nostram regnum in tantam deduxit enormitatem, nisi ignorantia regiminis, quod acquiritur ex philosophia morali, legibus, sacrisque canonibus, divina sapientia eis adiuncta. His quippe quatuor rotis totus volvitur orbis, quae in illis duobus includuntur, de quibus dicitur Distinctione I. cap.: „Humanum genus duobus regitur, naturali videlicet iure et moribus etc." Unde Socrates respublicas fore beatas asseruit, si eas philosophi regerent aut rectores earum studere sapientiae contigisset. Romani imperatorcs aut duces, dum eorum respublica viguit, illitteratos extitisse quis dicat. Et ideo saeculum illud dicebatur aureum, quando illi sapientes regnabant, prout ait Sencca XCIV epistola. Iudex enim sapiens iudicabit populum suum, et principatus sensati stabilis erit, et rex insipiens perdet populum suum (Ecclesiastici 10). Unde et Deus voluit sapientes esse rectores populi sui, sicut Moyses, qui peritus fuit in omni sapientia Egyptiorum, sicut dicitur in actibus apostolorum 7. Similiter et David, qui habuit sapientiam, sicut angelus Dei (Regum II. 14). Et Salomon, qui petiit a Deo sapientiam ad regendum populum cui Dominus dedit cor sapiens et intelligens (Regum III. 3). Rector enim populi insipiens, est sicnt furiosus habens gladium in manu, et sicut nauta ignarus artis gubernandi, tenens gubernaculum in tempestate, et sicut leges ignorans et sedens in loco iudicii et iudicium pervertens, quod deplangit sapiens Ecclesiastes 3. dicens: „Vidi in loco iudicii impietatem et in loco iustitiae iniquitatera." Unde in litteris, quas regem Romanorum ad Francoram transmisisse legitur, quibus hortabatur, ut liberos suos liberalibus disciplinis institui procuraret, hoc inter cetera eleganter adiecit, quia rex illiteratus est quasi asinus coronatus. Et Aenas Silvius epistola IV. ad nepotulum suum scribens dicit: „Nescio quid esse possis absque litteris nisi asinus bipes. Quid enim homo est absque doctrina, quantumvis dives, quantumvis potens? Quid inter hominem illiteratum et marmorcam statuam interest? Non dux non rex non imperator alicuius pretii est, litterarum ignarus" Haec ille. Non frustra quippe dictum est: „Sapientiam et disciplinam qui abicit, infelix est et vacua est spes illorum ct labores sine fructu et inutilia opera eorum etc" (Sapientiae 3). Unde et in Deutronomio 17. de rege dicitur: „Cumque fuerit constitutus, non multiplicabit sibi equos, nec reducet populum in Egyptum, equitatus numero sublevatus, praesertim cum dominus praecepit vobis, ut nequaquam amplius per eandem viam revertamini; non habebit uxores plurimas, quae alliciant animum eius, neque argenti et auri immensa pondera. Postquam autem sederit in solio regni sui, describet sibi deutronomium legis huius in volumiue accipiens exemplar a sacerdotibus Leviticae tribus, et habebit secum, legetque illud omnibus diebus vitae suae, ut discat timere dominum Deum suum et custodire vevba et cerimonias eius, quae in lege praecepta sunt. Nec elevetur cor eius in superbiam super fratres suos, neque decliuet in partcm dextcram vel sinistram, ut longo tempore regnent ipse et filii eius super Israeli." Haec sunt verba Dei, quae per doctores sic discutiuntur. Ait enim: „Cum fuerit constitutus"; ex hoc innuitur, quia debet quis ab alio rex constitui (c. 6. C. VIII. qu. 1), alias non esset rex sed tyrannus. Deinde ait Deus: „Non multiplicabit sibi equos"; est enim multiplicare, ultra, quam expediat sibi, habere. „Nec reducet populum in Egyptum"; allegorice, non reducat rex popnlura in servitutem, quae servitus significatur per Egyptum, ubi populus in eaptivitate tenebatur. Prohibet ergo Deus per haec verba populum gravari oneribus personalibus, quae quasi sunt species servitutis etc. „Non enim habebit uxores plurimas"; supra prohibuit vanam gloriam, hic prohibet in rege luxuriam. Illa enim seperat animam regis a vero iudicio, non solum erga homines sed etiam erga Deum. „Neque argenti, et auri immensa pondera"; hic prohibet avaritiam, sicut enim propter pompam nimis expenditur, et propter hoc populus aggravatur, ita propter avaritiam nimium a populo extorquetur. Postquam autem supra prohibuit aliqua non fieri, hic aliquid fieri mandat. „Ibi describet sibi Deuteronomium legis huius"; secundum Isidorum interpretatur secuuda lex. Et est figura cvangelicae legis, debet ergo rex esse fidelis et catholicus. Et hoc etlam praecipit, l. 18. auth. C. de episcopali audientia. 1. 4. ,,Accipiens excmplar a sacerdotibus Leviticae tribus"; per istos sacerdotes figuratur sancta mater ecclesia, a qua exemplar christianae legis omnis rex debet assumere ct secundum instruetionem sacerdotum Leviticae tribus, id est ecclesiae, praelatorum lcgitime intrantium et praesidentium et non assumentium sibi honorem, scd a Deo vocatorum, sine libidine ambitionis et cupiditatis et affectione carnis et sanguinis se debet regere et leges coustituere seu condere. Inanis euim est censura legum, si non divinae legis imitationem gerant, et inutilis constitutio principis, si non ccclesiasticae disciplinae sit conformis, Dist. X. quasi per toium. Ideo imperator indixit legibus suis, ne dedignentur sacros eanones imitari. „Nec elevetur cor eius in superbiam;" hic aliqua alia prohibet scilicet superbiam eordis, quae omnium vitiorum est radix. „Super fratres suos"; appcrit ergo, quia illi qui sunt subditi non sunt servi regis sed fratres. „Neque declinet in dexteram partem vel sinistram"; quasi diceret rectum sit iudicium non amore vel odio, quasi dicat: sit iustus. Debet ergo bonus rex esse fidelis christianus, iustus, non pomposus nec subditorum gravator, non Iuxuriosus, non avarus nec superbus. Alia autem debet facere rex, quae ponuntur c. 23. C. XXIII. qu.5. et c. 40. C. XXIII. qu. 5. Policratus autem libro IV. dc scientia principis sic dicit: Audi, quam legem imponat principibus et praelatis rex magnus super omnem terram terribilis et qui aufert spiritum principum: Postquam, inquit; sederit rex in solio regni sui, describet sibi Deutronomium legis huius etc. Ecce, quia princeps non debet esse iuris divini ignarus, et licet multis privilegiis gaudeat, nec militiae praetextu legem domini permittitur ignorarc. Habebit ergo, inquit, secum legem, providens, ne ad damnationem suam, cum eam habere necesse sit, habeat contra se. Potentes enim potenter tormenta patientur. Ed adiccit: legetque illud. Legem siquidem habere in mantica parum prodest, nisi fideliter custodiatur in anima, legenda est ergo omnibus diebus vitae suae. Unde et Salomon a domino commendatur eo, quia ab ipso invitatus, ut quod vellet peteret, prae omnibus sapientiam ad gubernacula populi petiit, eamque divitiis et honoribus praetulit, ut legitur Regum III. 3. Ex quibus liquide constat, quam necessaria sit principibus et praelatis seu rectoribus peritia litterarum, qui legem Domini quotidie revolvere iubentur; et forte quia sacerdotes legem quotidie legere iubeantur, non frequenter invenies. Princeps vero 50. 55. GO. 65. 70. 75. 80. 85. 90. 95. 100. 105. 110. 115. 120. 125. 130. seu rector, cuiuacunque status sit, quotidie leget et omnibus diebus vitae suae, quia qua die non legerit legem, ei non dies vitae sed mortis est. Hoc utique sine difficultate illiteratus non faciet. Seneca epistola LXXXIII: „Vita hominis, inquit, sine litteris mors est et vivi hominis sepultura." Et Sapientiae 13: „Vani autem sunt homines, in quibus non subest scientia Dei" Unde et proverbiorum 8. de se ipsa dicit: „Qui me oderunt, diligunt mortem." Unde unicuique ibidem consulit sapiens dicens: „Accipite disciplinam meam et non pecuniam; doctrinam magis, quam aurum eligite. Melior est enim sapientia cunctis opibus pretiosissimis et omne desiderabile ei non potest comparari" Praeterea audiant rectores, quid eis Sapientiae 6. dicitur: „Audite ergo reges et intelligite, discite iudices finium terrae, praebete aures vos, qui continetis multitudines. Et placetis vobis in turbis nationum, quoniam data est a Domino potestas vobis et virtus ab Altissimo, qui interrogabit opera vestra et cogitationcs scrutabitur, quoniam cum essetis ministri regni illius, non recte iudicastis, nec custodistis legem iustitiae, nec secundum voluntatem eius ambulastis. Horrende et cito apparebit vobis, quoniam iudicium durissimum in his qui praesunt fiet. Exiguo enim conceditur misericordia, potentes autem potenter tormenta patientur. Non enim subtrahet personam cuiusquam Deus, qui est omnium dominator, uec verebitur magnitudinem cuiusquam, quoniam pusillum et maguum ipse fecit, et aequaliter cura est illi de omnibus. Fortioribus autem fortior instat cruciatio. Ad vos ergo reges sunt hi sermones mei, ut discatis sapieutiam et ne excidatis etc." Haec ibi. Sit ergo princeps seu rector prudens, sciat legem domiui et historias saltem familialiter. Habeat sibi coniuuctos, qui legant, qui doceant, qui honesta suadeant, inhonesta dissuadeant, utilia et inutilia demonstrent; quamvis neminem oporteat plura scire, quam principem seu rectorem, sua enim sapientia subiectis omuibus est profutura. Ad ipsum etiam pertinet pacis et belli opera moderari, legumque tenore iuste diiudicare et leges condere couformes legi divinae, quod adimplere non valet, nisi fuerit illuminatus sapientiali gratia sive scientia. Sit etiam sollicitus princeps, ut in principatu suo studia vigeant litterarum illicque multi floreant sapientes et industres; nam ubi viget sapientia et fons scripturarum, oportet, quia totus populus aliquam eruditionem accipiat. Ne ergo existentes in regno sint tenebris ignorantiae involuti, spectat ad reges et principes (ut ait Aegidius in de regimine principum), valde esse sollicitos de studio litterarum. Immo, ut idem dicit: „Si dominator regni non promoveat studium et non velit sibi subditos esse scientes, non est rex sed tyrannus: Detque insuper rex operam, ut nou solum in loco uno, sed etiam in ecclesiis saltem cathedralibus in regno suo constitutis docti doctoris iuveniantur, nou patiatur doctos excludi ab eis praesertim ccclesiis, quae cathedrales dicuntur, saltem in certo numero nonnulli suscipiantur, qui sua gravitate et sapientia decori sint et utiles tum ecclesiae tum regi et patriae. Id voluere observari maiores, qui ecclesias cathedrales stipendiis et proventibus tantopere dotarunt, nec eis placuit doctissimo et sapientissimo viro ideotam aut puerum nares tergere, ut ita dicam, nescientem in percipienda coramuni eleemosyna sive stipeudio vel honore ecclesiastico indigne praeferri, quia si utique 41 decus est et venustas ecclesiae, nobilium clericos eleemosynis et stipendiis eius uti propter qualemcunque carnis aut sanguinis nobilitatem, quae opinativa dicitur, multo magis profecto decus longe maior, venustas et utilitas erit, si veracitcr nobiles, quos facit scicntia et virtus, assumantur, qui ecclesiae, qui reipublicae, qui regno, qui christianae religioni sua gravitate, probitate, sapicntia, consilio, doetrina, experientia, facundia, memoria, utiles esse possent. Ili ecclcsiis decorem et venustatem afferrent, si in cis constituerentur. Itaque docti et virtuosi duntaxat et vita nobiles essc debebunt cathedralium canonici et pastoralium rectores ecclesiarum, in eis omnino residentes, exclusis et reiectis simplicissimis ct ideotis, qui magis obsunt, quam prosunt. Solerti insuper cura studeat rex et quilibct alius patronus, ut ad curas animarum et ad regimen scolarium virtuosos, idoneos, doctos et eloquentes, qui docere vita et verbo possunt, praescntct aut promoveat, et si in aliis quibuslibet nonnunquam soleant principes armatas effundere preces (sicut quidam dixit, est orare ducum species violenta iubendi, et qnasi vibrato supplicat ense potens), in bis tamen duobus puta animarum et infantium regimine non facile princeps quempiam promovcat, ne viro imperito et non idoneo animarum cura in animac suae et promoventis iacturam committatur. liedditurus est enim promovens de his districtam rationem. In huiusmodi ergo officiis profecto satius esset commisisse viris praestantibus, maturis, doctis ct integris, qui persouarum haberent delectum, quibus fides adhiberi possit, qui saluti reipublicae consulant, qui Deum et animarum salutem praeferant, quique nequaquam afficiantur ex quacunque temporali causa ipsi personae, sed ut ab eis sola probitas, virtutum scientia, eloquentia et profectus subditorum considcretur, advertentibus quidem, quod ait philosophus Politicorum I. dicens: „Qui curat rempublism sed non illum, qui propriam utilitate vendicat, accipias in rectorem", cui concordat c. 2. fin. C. VIII. qu. 2. Procul revera, procul cxtertninandi sunt ambitiosi, qui ob privatam utilitatem vel iniquam atl suos affectionem uaiversam rempublicam, omnem honestum ordinem, iustamque remuuerationis distributionem infringere, violare, perturbareque non erubescunt. Iterum atque iterum exhortor, ut summopere caveat princeps, ne attentare praesumat contra canones, qui habentur c. 1. D. LXIII, et cap. sequenti et c. 7. D. LXllI. et c. 51. et c. 56. X. de electione I. 6, sed imitari studeat Valentinianum imperatorem christianissimum, de quo habetur dicta D. LXIII c. 3, ubi sic legitur: „Valontinianus imperator veniens ab oriente ad hesperias partes, mortuo Auxentio arianac perfidiac magistro, qui Mediolanensem ecclesiam ut lupus dilaniaverat, cum vellet imperator catholicum Deo ordinante ibi consecrari episcopum, evocans episcopos haec eis locutus est: Nostis aperte, eruditi divinis eloquiis, qualem oporteat csse pontificem et quia non decet eum verbo solo, sed etiam conversatione gubernare subiectos et totius semetipsum imitatorem virtutis ostendere, testemque doctrinae convcrsationem habere bonam. Talem itaquc in pontificali constituite sede, cui et nos, qui gubernamus impcrium, sincere nostra capita submittamus et eius monita, dum tamquani homo delinquimus, necessario veluti curantis medicamina suscipiamus. Haec autcm cum dixisset imperator, petiit sy- 6 105. 140. 145. 150. 155. 1G0. 1G5. 170. 175. 180. 185. 190. 195. 200 205. 210 215. nodus, ut magis ipse decerneret, sapiens et pius existens. Atque ille ait: Super vos est talis elecrio, vos enim gratia dhina potiti et illo splendore fulgentes melius poteritis eligere etc" De quo etlam Valentiniano habetur cap. 13. X. de iudiciis. II. 1. Unde et c. 1. X. de electione I. 6. dicitur: „Nullus in ecclcsia, ubi duo vel tres fuerint in congregatione, nisi eorum electione canonica presbiter eligatur. Si vero aliter quis ccelesiam adeptus fuerit, eo quia per cupiditatem illam acquisierit atque contra canonicae regulae disciplinam egerit, expellatur" Haec ibi; qui canon intelligitur: cura illi duo vel tres etc. sint per modum collegii, alias patroni est praesentatio (c. 30. X. de iure patronatus III. 38). Et in dicto cap. 56. X. de electione. I. 6. dicitur: „Edicto perpetuo prohibemus, ne per laicos pontificis elcctio praesumatur, quae si forte praesumpta fuerit, nullam obtineat firmitatem, non obstante contraria consuctudine, quac dici debet potius corruptela." Haec ibi. O quid autem dicent non canonice cecledsiam Dei ingredientes, qui omnino non pastores sed fures et larrones voce divina enuntiantur (c. 113. C. I. qu.l). Dicitur enim Joannis 10: „Amen, arnen dieo vobis, qui non intrat per hostium in ovile ovium, sed asccndit aliunde, ille fur est et latro. Qui autem intrat pcr bostium, pastor est ovium, huic hostiarius aperit, et oves vocem eius audiunt, et proprias oves vocat nominatim." Et infra: „Ego sum hostium, per me si quis introierit, salvabitur etc." Unde a contrario sensu, qui per hostium id est canonice non ingreditur, damnabitur, nisi poenitens resignaverit. Peceatum enim non dimittitur, nisi quod male acquisitum est, renuntictur. Si qnidem merconarii excluduntur a regno Dei et inter filios eius non computantur, ut dicitur in c. 19. C. VIII. qu. 1, per conscquens fures et latrones. Cernite, quaeso, an hoc ecclesiae Dei proficiat, furem videlicet et latroncm loco pastoris habere? Equidem non parum inter eos refert. Is namque pascit, ille vero dilacerat et commodum non ovium sed proprium quaerit. Ob quam rem summe curandum est, ut quilibet praelatus, cuiuscunquc status existat, pure canonice eligatur, et ut hoc fiat, se electores fortiter interponere debent iuxta illud Ecclesiastici 4: „Usque ad mortem certa pro iustitia etci." O utinam sacerdotes legis evangelicae imitarentur legis mosaicae sacerdotes, qui fortiter resistendo regem Osiam tangentem rem ad se non pertinentem de templo eiecerunt dicentes: Non est tui officii, Osia etc. (Paralipomenon II. 26). Non principis profecto est, praelatos ecclcsiae eligere, sed eius est electum canonice in praelatum et pastorem suum suscipere. Principis tamen consensus in electum requiri debet. Patent haec. ex sacris canonibus. O inscnsati principes, qui in alterius messem immittitis suam falcem! recogitate, quia dictus rex Osias, quia voluit adolere incensum super altare, percussus est lepra, ut patet Paralipomenon ubi supra, et c. 41. §. 3. ,,Sed notandum" C. II. qu. 7. Si ergo tam dire punitus est, qui tetigit turibulum, rem materialem ad se non pcrtincntem, quam dire pumetur in electiones ecclesiae praelatorum se, cuius non interest, iniciens. Non est revera sinc culpa, qui rei, quae ad eum non pertinet, se immiscet (reg. 19. de regulis iuris. in Vlto. V. 12). Unde quidam notabilis vitae frater Adam de Marisco fertur dixisse regi Anglorum, quia: „nunquam Nero rex ille pcrversissimus tanta mala fecit in ecclesia Dei, quanta tu ipse occasionaliter operatus es. Nam Nero corpora 43 Christianorum occidit et animas Deo tramsmisit, sed tu rex, indignos praelatos per potentiam tuam praeficiendo, occidisti auimas occasionaliter illas transmittendo diabolo." Cui sententiae convenit, quod ait Gregorius in registro dicens: „Necesse est, ut omnes culpas et negligentias sibi imputet, qui ministerium virtutis infirmo commisiti" §. 9. O quantum antem excaecatus est, qui huius mundi gloriam et dignitates vel praelaturas, sive sint saeculares sive ecclesiasticae, per ambitionem quaerit. Nonne collega illius est, qui dixit: ponam sedem meam ad aquilonem et similis ero Altissimo; sed euius ascendit cathedram, eiusdem timeat praecipitium et ruinam. Hinc Chrysostomus ait, dicens: „Quicunque desideraverit primatum in terra, inveniet confusionem in caelo; nec inter servos Christi computabitur, qui de primatu traetaverit etc." (c. 12. D. XL). Quapropter beatus Bernardus talem alloquitur dicens: „O elate, o ambitiose soquere ducem tuum diabolum, omne sublime videant et appetant oculi tui, festina multiplicare redditus. Inde ad arebidiaconatum advola, inde ad cpiscopatum aspira, nec ibi requiem habiturus, quousque pertingas ad astra. Quo progrederis miser nescis, quia Deus non pepercit superbo angelo, quanto magis nec tibi, qui es vermis et putredo. Ignoras, quia quanto gradus altior, tanto lapsus gravior. Paulatim asscendis, sed subito velut alter sathanas deicieris." Haec Bernardus super „Cantica." Insuper idem beatus Bernardus ad papam Eugenium scribens ait: „O ambitio ambientium crux, quomodo omnes torques et tamen omnibus places: nihil acerbius cruciat, nihil molestius inquietat. et tamen nihil apud miseros mortales crebrius est negotiis eius. An non limina apostolorum plus iam terit ambitio, quam devotio? An non vocibus vestrum tota die resultat palatium? An non quaestibus eius tota insudat disciplina legum et canonum? An non spoliis eius inhiat inexplebili aviditate omnis Italica rapacitas?" Et sequitur: ,,crux ambientium, quanto plura consequitur, tauto plura ambit." Ad quod probandum exemplum ponit Senccae epistola LXXIV dicens: „Vidisti canem missam a domino, crustam panis aut carnis aperto ore captantem et protinus quiequid recipit devorantem, qui tamen ad spem venturi semper hiat. Sic et illi, quicquid proicit fortuna, avidc admittunt et tamen ad rapinam alterios insatiabiliter anhelant et quo maiora veniunt, maiora cupiunt. Multo enim concitatior est avaritia in magnarum opum congestu collocata, sicut fiammae aerior est vis, quo ex maiori incendio prorumpit." Quibus concordans Boctius, libro II. prosa V. de consolatione ait: „Quid autem tanto fortunae strepitu desideratis? Fugare, credo, indigentiam quaeritis copia. Atqui hoc vobis iu contrarium ccdit pluribus, quippe adminiculis opus est ad tuendam pretiosae suppellectilis varietatem. Verumque illud est, permultis indigerc eos, qui permulta possident, contraquc minimo indigere, qui abundantiam suam naturae neeessitate non ambitus sui superfluitate metiantur etc". Seneca: „Permultis indigent, inquit, qui pernmlta possident; propter quod multae dhitiac non fugant indigentiam sed magis excitanti." Unde poeta: „Nulla ditari ratione potestas avari, Vos faeiunt inopes, quas cumulatis, opes." Et sapiens Ecclesiastes 5: „Avarus, inquit, non implebitur pecuuia et qui amat divitias, fructum non 220. 1. b. 10. 15. 20. 25. 30. •io. 44 40. 45. 50. 55 60 65 70. 75 80 capiet ex eis. Et hoc ergo vanitas, ubi multae sunt opes, multi et qui comedunt eas, et quid prodest possessori, nisi quia cernit divitias oculis suis." Et infra: „Est et alia infirmitas pessima, quam vidi sub sole, divitiae conservatac in malum domini sui, pereunt cnim in afflictione pessima etc." Unde haec ambitio vel cupiditas non patitur quemquam in ea mensura honorum conquicscere, qua quondam fuit eius impudens votum. Nemo de tribunatu recepto gratias agit, sed conqueritur, quia non sit ad praefecturam perduetus, nec haec grata est, si deest consulatus, nec hic quidem satiat, sed ulterior restat dignitas. Hinc dicitur Proverbiorum 13: „Venter id est animus impiorum insaturabilis, nec mirum, ad imagincm enim Dei facta est auima rationalis, ceteris omnibus occupari potest, repleri vero non potest. Capacem Dei, quicquid Dco aut virtutibus minus est, non implebit." Unde scquitur, quia „qui multa ambiunt satiari non valentes, Deum in se non habent, sed principem cupiditatis vel ambitionis." Quid ergo dicent in beneficiis plurales dc suis illegitimis iactitantes dispensationibus? An autem per cas sint tuti, quoad Deum et suae salutem animae, satis clare ostendit Panormitanus in cap. 6. X. de clericis non residentibns. III. 4. et in cap. 22. X. de electione I. 6. et post eum Angelus de Clavasio in sua summa versiculo: „Beneficium" §. XXXV. Sed o utinam cupidi et elationes et mundi elevationes ambientes attenderent, quia secundum Gregorium in moralibus dicitur: ,,Ipsi sunt rotae currenti similes, quac dum iu posteriori parte elevatur, in anteriori cadit et deprimitur. Sic et isti dum in mundi dignitatibus per ambitionem vel cupiditatcm clevantur, ab aeternis cadunt et deiciuntur, ut de illis verificctur, quod dicitur in Psalmo: Deiecisti eos dum allevarentur." Sed ut idem Gregorius in pastorali dicit: „Qui praeesse concupiscunt, ad usum suae libidinis instrumentum apostolici sermonis accipiunt: Qui episcopatum desiderat ctc. Qui tamen apostolus laudans desiderium, in pavorem vertit, quod laudavit, cum subiungit dicens: Oportet episcopum irreprchensibilem esse." Et sequitur: „Illo tempore dicebatur: qui episcopatum desiderat etc, quo quicunque plebibus praeerat, primus ad martirium ducebatur, et tunc fuit laudabile episcopatum quaerere, quando per hunc dubium non erat, quemquc ad supplicia pervenire ete." Idem in moralibus dicit: „Unusquisque superbus totiens ad culpam apostasiae dilabitur, quotiens hominibus pracesse delectatur et houoris sui singularitate laetatur; tunc vero solummodo potcstas bcne regitur, cum nequaquam amando sed timendo retinetur. Quae ut recte ministrari valeat, oportet primum, ut hanc non cupiditas sed necessitas imponati." Augustinus: „Locus, inquit, superior, etsi ita ut oportet teneatur atque administretur, tamen indeccnter appetituri." (canone 11. C. VIII. qu. 1). Idem in c. 5. D. LXI. ubi dicitur: „Principatus, quem aut seditio aut ambitus occupavit, etiamsi moribus aut actibus non offendit, ipsius tamen initii sui est . pernitiosus exemplo, et difficile est, ut bono peragantur exitu, quae malo sunt inhoata principio etc." Quapropter advertere debent patroni vel electores, quod ait Gregorius dicens: „Sicut locus regiminis desiderantibus est omnino negandus, ita fugientibus est offerendus et imponendus; ne quis sibi sumat honorem, sed qui vocatus est a Deo, tamquam Aaron (c. 0. C. VIII. qu. 1). Idem, sicut is, inquit, qui est imitatus renuit, quaesitus refugit, sacris altaribus est admovendus, sic qui 45 ultro arabit vel importunum se ingerit est procul dubio repellendus; nara qui sic nititur ad altiora conscendere, quid aliud agit nisi ut crescendo decrescat, et ascendendo exterius, intcrius in profundo desccndat (c. 3. fin. C. I. qu. 6). Et si reprehendantur, qui presbiterium non devotionis causa sed supplendae suae penuriae assumunt, ut in c. 9. D. LXXVII, quanto magis, qui per ambitioncm vel cupiditatem illud adipisci satagunt. Sed o si attenderent cupidi vel ambitiosi, quanta cura et onera ac pericula ex dignitatibus et honoribus sequuntur. Non puto quin modo cordialiter nedium ambirent sed peuitus eos detestarentur, iuxta illud beati Bernardi in epistola ad archiepiscopum Senonensem dicentis: „Multi non tanta fiducia et alacritate ad honores currerent, si onera attenderent et sentirent, nec cum tanto perieulo dignitatum infulas affeetarent, sed illas metuerent. Quid enim est potestas culminis, nisi tempestas mentis." Unde Gregorius in pastorali: ,,Plerumque in oecupatione regiminis ipse quoque boni opcris usus perditur, qui in tranquillitate tenebatur, quia quieto mari recte navem et imperitus nauta dirigit, turbato autem tempestatis fluctibus etiam peritus se nauta confundit." Unde Ovidius: „Et obest, inquit, sua gloria multis" et Horatius in libro carminum: „Saepe quoque ventis agitatur iugens pinus, et celsi graviore casu deciduntur turres, feriunt quoque summos fulgura montesi." Boetius libro III. de consolatu prosa V: „Est haec potestas, inquit, quae sollicitudinum et inquietudinum morsus expellere, quae formidinum aculeos vitare nequit etc." Ubi optimc de hoc. Cui concordans Sidonius in suo cpistolari dicit: „Quidam ius fasque communc superingressi summam potestatem, summam beatudinem putant essc, hoc ipso satis miseriores, quia parum itelligunt se inquietissimo famulatu subiacere etc." Quam autem inanis et caduca sit ambientium potestas seu honor, patet Ecclesiastico X. ubi dicitur: „Omnis potentatus brevis vita; rex hodie est et cras morietur:" Et Job. 24: „Elati sunt admodicum et non subsistunt et humiliabuutur et auferentur et sicut summitates spicarum conterenturi." Unde in persona talium dicitur Sapientiae 5: „Erravimus a via veritatis et iustitiae, lumen non luxit nobis et sol intelligentiae non est ortus nobis, lassati sumus in via iniquitatis et perditionis et ambulavimus vias difficiles, viam autem Domini ignoravimus. Quid nobis profuit superbia aut divitiarum iactantia, quid contulit nobis? transierunt omnia illa tamquam umbra etc." Hinc versifieator egregius ait: ,,Vir bone! quid curas res viles, res perituras. Nihil profuturas damno quandoque futuras. Nemo diu mansit in culmine, sed cito transit. Est brevis atque levis in mundo gloria quaevis. Qui fuit hic imus, erit illic ordiue primus." Quod bene ponderabat quidam rex, de quo refert Valerius Maximus libro VII. capitulo 2. dicens: „Rex ille subtilis iudicii, quem ferunt traditum sibi diadema, priusquam capiti imponeret, retcnfcum diu considcrasse et dixisse: O nobilem magis quam telicem pannum, quem si quis penitus, quam multis sollicitudinibus et periculis ac miseriis sit refertus, cognoscerct, nc humi quidem iacentem tollere vellet: Quasi diceret: si quis considcrarct pericula et sollicitudiues annexas dignitati et quam brevis sit et iuanis, ipsam oblatam non acciperct, ut haec nixus est facere Vespasianus de quo narrat Hegesippus libro V: ,.Cum esset in obsidione Jerosolimitaua et venisset rumor, Neronem esse occisum et Galbam, qui fuit similiter occisus septimo 85 90. 95. 100. 105. 110. 115. 120. 125. 130. 135. 140. 145. 150. 155. 160. 165. mense a die assumptae potestatis, tunc viri veteris militiae elegerunt Vespasianum rogantes, ut susciperet imperium, ille vero coepit abnuere et se indignum esse, illi vero instabant, iste resistebat pcrseverantius, reluctantes armati circumsistunt, giadiis mortem minantes. Qui advertcns discrimen sibi eminere, si resisteret amplius, et grave periculum, si refugisset, ita potius cessit imponentibus quam acccpit, quod alii ambire solent; urgebant militcs, suadebant duces, curam plus quam honorem induit." Similiter narrat Valerius libro V. capitulo 6. de quodam pagano egredientc portam, in cuius caput subito corona eruperit, rcsponsumque est regem fore, si in civitatem rcvertissct, quod ne accideret, perpctuum sibi ae voluntarium indixit exilium. Quid dicemus de beato Ambrosio, quid dc beato Gregorio ceterisquc sanctis viris, qui cum assumpti essent, magno nitebantur conatu, ne in pontifices confirmarentur! Sed pro omnibus rex regum et dominus dominantium exemplum evidens et efficax dedit suis fidelibus, ne ambirent potestatem et quamlibet dignitatem seu honorem, quando cognoscens quia veniebant, ut raperent et facerent cum regem, scecssit in montem, ut habetur Johoannis 6. Super quod Chrysostomus in omelia: ,Christus fugit, inquit, erudiens nos fugere mundanas dignitatesi." Et sequitur: „Venit enim crudiens nos contemnere ea, quae hic sunt, et nunquam stupere id est admirari, quac in hac vita sunt clara, sed deridere omnia haec et futura amare." Hinc et beatus Mareus pollicem sibi abseidit, ut indignus haberetur sacerdotio, quod dignitati praeeminet regali, (c. 10. D. XCVI). Bene etiam advertcbant sancti, quia non loca vel ordines homines sanctificant, sed merita, nec cathedra facit sacerdotem sed e converso. Unde dicitur: „non loca vel ordines creatori nostro nos proximos faciunt, sed nos aut mcrita bona coniungunt aut mala disiungunt" (c. 4. D. XL). Cui concordans Chrysostomus ait: „Non cathedra faeit sacerdotem sed saccrdos cathedram, non locus sanctificat hominem, sed homo locum sanctificat. Non omnis sacerdos est sanctus, sed omnis sanctus cst sacerdos etc." (c. 12. D. XL). Unde et Gregorius: Apud Deum, inquit, non gradus elegantior sed vitac melioris actio comprobatur (c. 48. C XXIII. qu. 4). Et ille raaior dicitur iu regno Dei, qui est iustior (c. 12. D. XL). Si ergo sancti viri vita cximii et virtutibus pleni sie refutaverunt praelationes et dignitates et illas non nisi eoacti suscipicbant, qua temeritate virtutibus carentcs et omnino indigni per fas ct ncfas nituntur talia conscqui non advertcntes, quod ait Gregorius in pastorali dicens: „Virtutibus pollens ad regimen non nisi coactus veniat, virtutibus vacuus nce coactus aliquo modo accedati." Ex quibus iam patet, quia ipse honor mundanus sive ecclcsiasticus sive saeeularis nullatenus est affectandus, sed ab oranibus universaliter fugiendus et contemnendus, nisi ncccssitas populorum aliud suadcat. Tunc si alicui imponatur et sentiat se prodesse, fugere non debet, nara utilitas proximorum et multorum lucrum praeponendum est propriae quicti, ut in dicto capitulo 9. C. VIII. qu. 1. Verum tamen quia, si quis saccrdotiura non ad clatienis pompam et penuriae suae supplendae principaliter sed devotionis causa ct ad utilitatem et luerum populorum adipisci desiderat, bene desiderat et potest humiliter petere, ut illud assequatur, prius tamen vires suas cum eo, quod sit subiturus, onere metiatur, ut si est impar, omnino abstineat et ad id cum metu, etiam cui se sufficere existimat, accedat (c. 21. C. I. qu. 1). Unde et talis potest hurailes preces emittere pro beneficio spirituali conscquendo (arg. cap. 34. X. de simonia. V. 3). Licet enira clerieum pauperem, si non habeat aliunde, unde vivat, emittere preces, ut sibi provideatur de beneficio, quia qui idonci reputantur ad ordines, debcnt reputari idonei ad beneficium (cap. 16. ,X. de praebendis. III. 5). Et cum charitas sit radix omnium bonorum peecatura sccura non paticns (c. 3. D. II. de poen.), unde si quis cx favore illius seelusa penitus cupiditate vel ambitione moveatur ad desiderandtun aliquam praelaturam vcl dignitatem, existens ea dignus, non peccat eam desiderando (c. 11. C VIII. qu. 1). Unde et humiliter petendo illam, ut prosit et sentiat sc posse prodessc, non peccabit, secundum Panormitanum in cap. 26. X. de iure patronatus. III. 38. de quo vide latius per eundem glossam in cap. 10. X. de aetate et qualitate. I. 14, quia videtur ponere in hoc veritatem. Et hoc est quia dicitur: „Noli quaerere fieri iudex, nisi valcas virtute irrumpcre iniquitates" (Ecclesiastieus 7). Sed quoniam talis intentio est ignota militanti ecclcsiae, unde et preces ex favore charitatis procedentes, licet essent licitae, tamen vidercntur saltera praesumptive inducere speciem mali, puta eupiditatis vel ambilionis, et maxime si peteretur praelatio, quae datur per electionem, vel beneficium habens dignitatem vel curam aniraarum, et non indigerct, ctiara co ipso, quia pcteret, reddcret sc indignum secundum quosdam multos doctores, quos enumerat Angelus de Clavasio in sua summa versiculo „Simonia" V. §. 4. Unde dicitur: „nam co ipso quia se ingerit est suspectus" (c. 3. fin. C. I qu. 6 in glossa). Ubi etiam dicitur, quia mcritis potest quis petere alias non, id est seclusa cupiditate vel ambitione debet se talem reddere et dignum efficere, ut sua merita ad dandum sibi beneficium vel dignitatem moveant electores vel patronos. Esset enim pernitiosum exeraplo, ut quis posset se ingerere, quod pcr electioncm fieri debet atque contra canonieae regulae disciplinam (c. 1. X. de electione I. 6), ac contra praeceptum apostoli dicentis: „nemo quisquam sibi sumat honorem, sed qui vocatur a Deo tamquam Aaron" (dicto cap. 9. C. VIII. qu. 1), et absurdttm quidem videretur, ut quis faeiat iudicium de persona sua. Unde et Christus salvator noster se ipsum non clarificavit (c. 3. D. I. de cons.). Ideireo melius est se ad dignitates et tales praelationes seu beneficia, quibus cura animanum est annexa, quantumcumque quis se sentiat idoneum, non ingerere, nam non solum a malo sed ab omni specie mali est secundum apostolum abstinendum (cap. 41. X. de simonia V. 3). Quapropter praelati cligantur secundum sacrorum canonum institutionem et formam traditam in cap. 42. X. de eiectione. I. 6, ubi electores ceterique patroni in conferendis beneficiis quibuscumque cautissimi debent esse, ne indiguo vel minus meliori sccundum conseientiam suam conferant, neve etiam moti principaliter consanguinitate, amicitia, munere, precibus, obsequio, aliquaque alia conditione temporali, quia sic confcrendo alias non collaturi grave peccatum et labem siraoniae incurrcrent, de quo late patet in sumtna dicti Angeli versiado: ,,Simonia" V. per totum. Adde, quod nolat idem doctor in versiculo: „Electio" §. 22. 170. 173. 180. 185. 100. 195. 200. 205. 210. 48 215. 220. 225. 230. 235. 240. 245. 250. Non frustra quippe dictum est: „Gratis accepistis, gratis date" (Mathei 10). Electus autem canonice aut ad onus regiminis vocatus quandoque etiam se laudabiliter potest excusare et renuere et quandoque laudabiliter consentire, si intendat populo prodesse, quae duo patent exemplo duorum prophetarum scilicet Esayae et Jercmiae; nam Esayas inquircnti Domino dixit: „Ecce ego Dominc, mitte me", sed Jeremias: „Nescio loqui Domine" Quid enim unus propheta laudabiliter apetiit, hoc alius laudabiliter expavit et renuit. Unus enim voluit prodesse proximis per vitam activam, alius vero voluit amori conditoris inhacrere per vitam contemplativam (dicto c. 9. C VIII. qu. 1). Praeterca nullus de clectione se extollat, scd magis timeat, quia revelatum fuit cuidam ad dignitatcm pastoralem evocato, quia si esset de numero pastorum, non esset de numero salvandorum. Sed hoc non est intelligendum de numero omnium pastorum sed aliquorum, ut puta elatorum aut sacramenta seu Christi patrimonium aliter, quam saori canones docent, dispcnsantium aut saluti hominum non intendentium vel merceariorum, de quibus hahetur c. 19. C. VIII. qu. 1. Unde et Bernardus in cpistola ad archiepisoopum Senonenscm: „Noli, inquit, alta sapere; sed tamcn in alto positum et non altum sapere difficile est et omnino innsitatum, scd quanto inusitatius, tanto gloriosius." Et sequitur: „Non ergo felicem, quia praecstis, sed si non prodesris infelicem scitote" Idem ad Eugenium papam epistola CCXXXV: „Ascendisti, inquit, in altum, noli altum sapere, sed time, ne forte contingat sero miserabilem emittere vocem illam: a facie irae indignationis tuae elevans allisistime. Altiorem quippe locum sortitus es, sed non tutiorem, sublimiorem, non sccuriorem etc." Cum humilitate igitur et pavore est onus praelationis, si imponatur, suscipiendum, et non ultro et per nefas quacrendum. Quam vero magna cura pastoralis et quam meritoria, docet etiam Augustinus dicens: „Nihil difticilius, nihil periculosius, nihil laboriosius episcopi aut presbiteri aut diaconi officio, sed apud Deum nihil beatius, si co modo militetur, quo iubet imperator Jesus Christus" (c. 7. D. XL). Qui cum sit noster imperator et dominus, igitur in omnibus imitandus. Non decet enim discipulum esse maiorem magistro et servum domino. Unde sicut ipse Salvator et dominus noster in familia id est inter discipuloa se habebat, ita praclati, quia eius vices gerunt in terris, ad suos subditos debent se habere, nam ut ipse salvator noster Jesus Christus aliquando se exhibebat superiorem (Johannis 13: „Vos vocatis mc magister et domine! et benedicitis, sum etenim"), aliquando vero exhibebat se inferiorem (iuxta illud Lucae 22: „Ego in modio vestrum sum, sicut qui ministrat"), aliquando aequalem (Johannis 15: „Jam non dicam vos servos sed amicos meos." Amicitia enim aequalitatem requirit, prout docet philosophus VIII. Ethicorum), codem modo praelatus seu rector, cuiuscunque status sit, aliquando inter suos subditos debet esse maior, quantum ad iniquitatis correctioncm (iuxta illud ad Titum 2: „Argue cum omni imperio, nemo te contemnat"), miuor quantum ad humilitatis reputationcm (iuxta illud ad Thesaloniccnscs I. 2: „Facti sumus panuli in medio vestrum tamquam si nutrix foveat filios" Unde ct Tullius libro II. de officiis: „Recte praccipere, inquit, videntur, qui monent, ut quanto superiores sumus, tanto submissius 49 nos geramus etc."), aequalis quantum ad amicabilem conversationem (iuxta illud: „Rectorem te posuerunt fratres tni, noli extolli, sed esto inter illos quasi unus ex ipsis et curam illorum habe" Ecclesiasticus 32). Haec est autem forma vivendi a Christo rectoribus tradita, quam si quis eorum servaverit, recta via ad caclorum regnum vadit, regnaturus cum illo, qui dicit: „Si quis mihi ministrat, me sequatur, et ubi ego sum, illic et minister meus erit" (Johannis 12). §. 10. Item parochiales ecclesiae, ubi neccsse sit, erigi non negligantur, scismaticis vel haereticis secundum canonicas sanctiones prorsus eradicatis. In quibus ecclesiis statuantur viri Deum timentes, sacrarum periti scientiarum, salutemque animarum sitientes. Hieronymus: „qui praestantior est, inquit, ex omni populo, qui doctior, qui sanctior, qni iu omni virtute eminentior, ille eligitur ad sacerdotium" (c. 15. C VIII. qu. 1). Vilissimus cnim computandus est, nisi praecellat scientia et sanctitate, qui est honore praestantior (c. 45. C I. qu. 1). Et sanctius esset, ut agere vitam per corum praelatos inducantur secundum illum canoncm, qui habetur c. 34. D. V. de cons. et c. 3. C. XII. qu. 1. Quae namque charitas est praelatique honestas, cum eius vicarii servi ecclesiae victum quaerere cogantur sparsim et ipse cum laicis bonis abuteretur ecclesiae. Cctcrum, ut omni enormitati in hoc statu via praechudatur, necessarium est, ut ipsimet potius ex se ipsis conviventibus aut aliunde magis idoneas personas secundum canonicas sanctiones sibi in praelatos libere eligant, sic namque ambitiosi removerentur et occaecati ignorantia, quae est nutrix et mater cunctorum errorum (c. 1. D. XXXVIII). Et multo melius est habere paucos bonos, quam multos malos (c. 4. D. XXIII). Turba enim sacerdotum contemptibiles eos reddit (c. 24. D. XCIII). Videmus autem hodie (quod et coactus dico), imuuneros divinarum legum et sacrorum canonum ignaros aut potius ideotas et nihilominus carnaliter conversantes usurpare tanti officii gradum, ita quia sacramenti dignitas ex inciigna et indisciplinata numerositate sacerdotum vilescit, et evenit, quod Osec propheta eiusdem cap. 8. conqnerendo deplorat et dicit: „Multiplicavit sibi populus altaria ad peccandum et factae sunt eis arae iu delictum." Verbura quippe Gregorii est: „Qui corpus Christi indigne conficit, Christum tradit, ut Christus dum traditur dicat: Ecce manus tradentis mecum cst in mensa." Augustinus super illum versiculum: Dederunt in escam meam fel: „Grravius, inquit, pcccant offerentes indigne Christum regnantem in caelis, quam qui eum crucifixerunt ambulantem in terris." Et adaptat pravis sacerdotibus illud lamentabile vcrbum Christi: „Dederunt in escam meam fel et in siti mea potaverunt me aceto" Dominus equidem salutem nostram sitit et esurit. Et ideo damnabiliter peccat, qui ad corpus eius cum felle pravae conscientiae et cum aceto iniquitatis accedit; ne itaquc propter malos clericos et indisciplinatos ecclesia Dei tepeat ac periclitetur, quia nemo talibus magis nocet (dicto cap. 14. X. de simonia. V. 3), sancti duntaxat et probatae vitae ac sacris imbuti scientiis in sacerdotes tamquam Aaron eligantur et tales quidem eligi debent, quales ostendit apostolus in primo cap. ad Titum scribens, et in epistola I. ad Thimoteum cap. 3. 7 255. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40 45. 50. 55. 60 65. Quicquid enim ipse apostolus ibidem dicat de episcopo, intelligitur de presbitero, ut probatur in c. 24. D. XCIII. et c. 5. et c. 6. D. XCV. Quanta autem diligentia, quantave rationis discretione quis assumi debeat, patet Distinctione LXI per totum. Utique mira res est et stupore plena, quales Deus repellit promovere, utpote occaecatos caligine ignorantiae ad gradus sacerdotii assumere, ecclesiastica videlicet illis conferendo beneficia; qualcs ne dum assumendi sunt, verum etiam assumpti deiciendi (cap. 15. X. de aetate et qvalitate. I. 14). Unde dicitur Oseae 3: „Quia tu scientiam repulisti, repellam te et ego, ne sacerdotio fungaris mihi" (c. 6. D. XXXVIII). Et Aggaei 2: „Interroga sacerdotes legem." Super quo dicit Hieronymus: „Consi- dera sacerdotes esse de legc interrogatos respondere, si sacerdos cst, sciat legem Domini; si ignorat legem Domini, ipse se arguet non esse sacerdotem Domini." Non sufficit profecto, quia ordinaudus sit vitae sanctae tantum, sed ultra hoc opus est, ut divinarum legum atque sacrorum canonum scientiam babeat, ut patet Distinctione XXXVI et duabus sequentibus Distinctionibus quasi per totum. Sancta quippe rusti- citas solum sibi prodest et quantum ex vitae merito aedificat ecclesiam Christi, tantum nocet, si destruentibus non resistat (c. 50. C. II. qu. 7). Unde et tales profecto etiam sunt de numero illorum, de quibus loquens Salvator dicit: „Ve vobis duces caeci." Et iterum: „Si caecus caeco ducatum praestet, ambo in foveam cadunt" (c. 5. D. XXXVIII). Neccssario igitur debent csse saccrdotes vitae sanctae (c 2. D. LXXXII), et divinarum legura (ut dictum est) ac sacrorum canonum scientia illuminati; deniquc tales esse debent, qui animarum salutem sitiant confor- mantes se Christo. Quid namque in bominum vita magis necessarium censeri debet, quam id maximc omnium sequi, quod nos magis mereri fadat, ut est sitis et cura dc animarum salute. Nullum quippe sacrificium Dco acceptabilius homini- que utilius esse potest, quam id cxequi, propter quod Salvator noster suum pre- tiosissimum eifudit sanguinem. Igitur si sumus veri Christiani, et nostri membra capitis eidem conformari deberaus, sitiendo scilicet auiraarum salutem et coope- raudo, ut unusquisque eam consequi possit cbristianae unitus fidei supra petram aedificatae (c. 25. C. XXIV. qu. 1), extra quam omnino, quantumcumquc bene vivitur, et in ea, nisi recte vivatur, non cst salus (c. 7. C. XXIII. qu. 4). Unde beatus Augustinus de fide ad Petrura, et habetur c. 3. X. de haereticis. V. 7: „Firmissime tene, inquit, et nullatemus dubites, omnem haereticum vel scismaticum cura diabolo et angelis eius aeterni ignis incendio participandum, nisi ante finem vitae catbolicae fuerit incorporatus et reintegratus ecclesiae." Et post pauca: „Omni homini, qui 70. , catholicae ecclesiae non tenet unitatem, neque baptismus, neque eleeraosyna quan- tumlibet copiosa, neque mors pro nomine Cbristi suscepta proficcre poterit ad salutem, quando in eo haeretica vel scismatica pravitas perseverat, quae ducit ad mortem." Idem in eodem libro: „Firmissime tene, inquit, et nullatenus dubites, non omnes, qui intra ecclesiam catholicam baptisantur, accepturos esse vitam aeternam, sed 75. . eos, qui percepto baptismate recte uvant, id cst, qui se abstinuerunt a vitiis et concu- piscentiis carnis. Regnum enim caelorum, sicut infideles haeretici atque scismatici non habebunt, sic catholici criminosi possidere non potuerunti." Haec ille. §. II. 0 quam periculosissimum est participare praedictis haereticis videlicet vel scismaticis et etiam eorum fautoribus, ex sacris canonibus liquide manifestum est. Qua ergo fronte cum illis Christiani communicare, aut eos fovere audeant aut illos in oficiales (quod deterius cst) constituere, quasi se nesciant sacrilegium committere vel in excomunicationis pocnam incidere? Clarum quidem est, non solum ipsos haereticos vel scismaticos, vcrum etiam fautores eorum et receptatores gravibus sententiis excomunicationum esse innodatos, ut hoc patet c. 8. X. de haereticis. V. 7. et c. 49. X. de sententia excomunicationis. V. 39. §. 12. Quomodo autem ipsi haeretici vel scismatici ad fidem sunt compellendi, patct C. XXIII. qu. 7. per totum et c. 9. et c. 10. X. de haereticis. V. 7. et c. 19. de haereticis. in Vlto. V. 2. Cogendi quippe sunt etiam bonis eorum omnibus confiscatis (C. XXIII. qu. 6. per totum et c. 38. C. XXIII. qu. 4). Sic enim eorum lucrarentur animae et pro temporali poena evadcrent aeternam, si se emendatos pracstiterint (c. 3. C. XXIII. qu. 6. et cap. sequenti in fine). Qui vero se emendare spreverint, in sua detestabili labe indurati permanentes, ultimo sunt puniendi supplicio (c. 14, C. XXIII qu. 4. et c. 13. X. de haereticis. V. 7). Ex quo capitulo ctiam habetur, quia haercticos vel scismaticos tenentur principes et potentes sub iuramento coram episcopo pracstito de suis finibus exstirpare. Quod si moniti ab ecclesia negiexerint, debent excommunicari. Quod si contempserint infra annum, papa eorum vasallos ab ipsorum fidelitate denuntiare debet absolutos et terram eorum exponere catholicis occupandam sub indulgentia et privilegio, quo signati cruce ad terram sanctam muniuntur. Haec ex dicto cap. 13. X. de haereticis. V. 7. Episcopi autcm hoc ipsum negligentis poena quae sit, ibidem patet. Minime quidem parcendum est haereticis vel scismaticis, secus autem est de Judaeis vel aliis infidelibus, si non sint Christianis infesti ct naturae praecepta non transgrediantur, secundum Innocentium in cap. 8. X. de voto. III. 34. Sed cum usura prohibetur pagina utriusque testamenti (cap. 4. X. de asuris. V. 19), et etiam sit contra naturae legem, ut probat Aristoteles I. Politicorum, igitur et ipsi Judaei usuras exercentes nequaquam in hoc sustineri debent, facit cap. 12. X. de usuris. V. 19, ubi praecipitur potestatibus, ut cogant Judaeos ad restituendum usuras; quod si principes non faciant, debent compelli censura ecclesiastica, ut dicit Hostiensis et Johannes Andreae in novella in dicto cap. 12. X. de usuris. V. 19; facit cap. 14. X. de Judaeis V. 6. Nec obstat consuetudo, cum sit corruptela, quoniam continet in se grave crimen (c. 13. C. XXXII. qu. 7), nec tolerantia summorum pontificum, nam papa non potest dispensare cum aliquo ctiam Judaeo ut mutuet sub usuris (dicto cap. 4. X. de usuris. V. 19), quia usura est malum in se ct sccundum se et ideo pro nullo bono potest licerc, ut patet in dicto cap. 4. X. de usuris. V. 19. Non obstat etiam, quia nihil ad nos pertinet de his, qui sunt foris (c. 18. C II. qu. 1), quia hoc verum nisi in duobus casibus. Primus quando illi, qui sunt foris, laedunt Clnistanos vel iniuriantur eis, quia sic pertinet ad nos id est ad ecclesiam, ut notant doctores in dicto cap. 8. X. de voto. III. 34. et in cap. 8. X. de divortiis. 1. 5. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 40. 45. 50. 55. 00, 65 70 IV. 19, quia si infidelis delinquit contra legem naturae vel contra ius divinum, potest puniri a iudiee ecclcsiastico. Secundus casus, quando cooperamur alicui eorum in peccato, sicut fit, quando facimus cum eis aliquas conventiones super usuris exerecndis, aut ut iudices cogant debitores secundum conventa, aut ut res furtim ablata apud eos reperta exematur, aut cum recipimus ab eis dono aut pro pretio illicite acquisita, et huiusmodi quae sine detrimento animae esse non possunt. Haec et alia moveant praclatos, ut illas sanguisugas non foveant. Quisquis enim potentum aut principum Judaeos feneratores in terras suas recipit, aut in substantia rebusque temporalibus inteviit, aut proxinms miseriae ac calamitati aut salutis suorum subditorum parvam videtur habere rationem. Populares enim, ut gulae et ludo satisfaciant, ex propinquitate Judacorum facilom habent occasionem res suas distrahendi ac alienas furandi, quas in pignora tradant. Plerique enim furto abstinerent, si ignorarent, ubinam pro rebus furtim subtractis pccuniam possent adipisci. Occasio siquidem furem facit. Ne id fiat praelatorum est cavere, quia pertinet ad nos. Intelligitur igitur proprie nihil ad nos, secundum glossam in cap. 5. X. de Judaeis. V. 6, scilicet ut eis poenam spiritualem infligamus, vel ut faciamus eis canones, aut christianam conversationem imponamus cis invitis (c. 5. D. XLV). Propterea si attendamus totum titulum de usuris in Decretalibus, quam in Sexto et Clcmentinis, ecclesia non tolerat aliqua tolerantia usurarios nec vult, ut tolerentur a principibus christiauis, ut patet in dicto cap. 12. X. de usuris. V. 19. et cap. 1. de usuris. in Vlto. V. 5. Immo quia usurae exigantur a Christianis per Judaeos, cst valde ignominiosum, cum Christiani sint filii et angarientur a Judaeis, qui sunt servi (cap. 13. X. de Judaeis V. 0). Nec valet, quia Christiani efficientur usurarii, quod erit maius malum, quia etsi gravius peccet Christianus in codem genere peccati, quam infidelis uno respectu (c. 12. C. XXXII. qu. 4), tamen Judaei gravius peccant aliis respectibus et in maius nocumentum christianitatis, quia ultra usuram habent odium contra Christianos, quos spoliant. Item saepius, quae luerati sunt a Christianis, exportant ad partes infidelium; non sic Christiani, qui ut saepius restituunt. Haec Angelus in sua summa versiculo „Usurarius" II. §. XIV. Et in versiculo „Jndaeis." §. XXII. dicit idem doctor, quod principes terrarum peccant mortaliter non cogendo Judaeos ad restituendum usuras et similiter alii Christiani, si ipsis non restituentibus monerentur, ne cum eis haberent commercium, si post monitionem eis factam commercium cum cis haberent. Haec illc. An autem aliquomodo ad fidem compellendi sint, vide eundem doctorcm ibidem versiculo „Baptismus" VI. g. XI. ct sequenti, qui dicit, quia indirccte compelli debent; quomodo vero hoc intelligitur patet ibi-. dem. Aliud autem est, ut dixi, de scismaticis vel haereticis ac etiam de malis Christianis, qui directa cogi debcnt compulsione, ne fides et nomen Christi in eis vilescat (dicto c. 5. D. XLV). Unde contra corum obstinatos et incorrigibiles etiam secundum sanctorum patrum sanctiones procodcndum est, illos videlicet non patiendo viverc. Necessc est enim, ferro ut abscindantur vulnera, quac fomentorum . non sentiunt mcdicinam (c. d. D. LXXXII). Unde iudcx non peccat secundum 75. leges zelo iustitiae damnando impium, quia non ipse damnat sed lex (c. 30. C XXIII. qu. 5), et meretur, quia reddit bonum pro malo (c. 1. C. XXIII. qu. 3). Non est ergo crudelitas sed pietas maleficos punire, Dei inimicos (de quorum cmendatione nulla spes est) de terra perdere (c. 13. C. XXIII. qu. 8), et ut hoc fiat praecipitur rectoribus. Dictum est enim ad Moyscn Exodi 22: „Maleficos nou patiaris vivere" (c. 7. C. XXIII. qu. 5). Unde ubi dieitnr in Exodo 32: „Qui vir Dei est, iungatur milu" dicit expositor: ,,Virum Dei se negat, qui vitam carnalium quantum suffieit arguere recusat." Et super illud, quod in eodem capitulo dicitur: „Conscerastis hodie manus vestras Deo", dicit expositor: „Si consecratio est sumere vindictam de peccato, profecto vitia sine increpatione vel ultione transirc est execrario, quia facilitas veniae inceutivum praebct delinquendi" (c. 33. C. XXIII. qu. 4). Meritorie igitur poena temporalis infligitur ab homine, quia nisi sic fieret, multiplicarentur malefactores (dicto cap. 33. C. XXIII. qu. 4), propter quos ira Dei saevit, simul cum illis punieus etiam bonos (c. 50. C. XXIII. qu. 4). Igitur potius est, ut abscindantur membra putrida, ne pcreat totum corpus (c. 16. C. XXIV. qu. 3). Unde et Tullius libro de officiis loquens de tyranno dicit: „Huiusmodi genus hominum pestiferum atque impiura ex hominum communitate exterminandum est , et ponit excmplum: „Membra corporis amputantur, si spiritu vitali carere coeperint et nocent ceteris membris corporis. Sic feritas hominis ct immanitas belluae a communitate civium tamquam humanitate corporis segrcganda est" Hacc ille. Patet hoc etiam, quia homo proprie dicitur homo, cum se secundum rationcm dirigit; cum vero peccat et male agit, ab ordine rationis discedit et ideo reccdit a dignitate humana et convertitur in belluam, prout ait Boetius in de consolatu libro IV. prosa 3. Sicut ergo licitum est occidere animalia bruta, inquantum ordinantur naturaliter ad bonum usum hominum, sicut impcrfectum ordinatur ad pcrfcctum, ita licitum cst, ut de homine vitioso et bestiali ordinetur secundum quia est utile aliis, iuxta illud provcrbiorum: „Qui stultus est, serviet sapienti", ct quia occisio talis hominis cst utilis ceteris hominibus, ideo licitum est talem occidere secundum iuns ordinem a persona saeculari iurisdictionem habente, alias imputaretur pro homicidio iuxta illud beati Augustini in libro de civitate Dei: ,,Quicunque percutit malos in eo, quia mali sunt, et habet causam interfectionis, minister Dei est; qui vero sine aliqua publica administratione maleficum, furem, sacrilegum etc. interfecit aut trucidaverit vel membris debilitaverit, velut homicida hulicabitur et tanto acrius, quanto non sibi a Deo concessam potestatem abusive usurpare non timuit." Haec ille et habetur c. 1. C. XXIII. qu. 7 idem dicto cap. 7. C. XXIII. qu. 5. Nec obstat illud evangelii: „Sinite utraque crescere etc." (Matheus 13) et habetur c. 86. C. XI. qu. 3, quia hoc intelligitur de occultis peccatoribus, quorum tamen Deus iudex est (c. 11. D. XXXII), vel quando multitudo est in scelere nec salva pace ecclesiae mala puniri non possunt, tolerandi sunt potius, quam violata pace ecclesiae puuiendi (c. 11. C. XXIII. qu. 4. et c. 25. C. XXIII. qu. 4). In huiusmodi ergo causis, ubi per graves dissensionum scissuras non huius vel illius hominis est periculum sed plurimorum strages iacet, detra- 80. 85. 90. 95. 100. 105. 110. 115. 120. l. 5. 10. 15 20 25 30. hendum est aliquid severitati, ut maioribus malis sanandis sincera charitas subveniat (c. 24. C XXIII. qu. 4). Etiam summopere cavendum est, ne innnoeens loeo nocentis damnetur, nec de suspitionibus debet aliquis damnari, sanctius enim est impunitum relinqui facinus nocentis, quam innocentem damnare (l. 5. D. de poenis. 48.19). 35. §. 13. Praeterea advertant Christiani, quod eis praecipit apostolus dicens: „Nolite ingum ducere cum infidelibus. Quae enim participatio iustitiae cum inquitate aut quae societas luci ad tenebras, quae autem conventio Christi ad Belial, aut quae pars fideli cum infideli, qui autem consensus templi Dei cum idolis? Vos enim cstis templum Dei vivi, sicut dicit Deus: quoniam inhabitabo in illis et inambulabo inter eos et ero illorum Deus et ipsi mihi crunt populus, propter quod exite de medio eorum et separamini, dicit Dominus, et immundum ne tetigeritis, et ego recipiam vos et ero vobis in patrem et vos eritis mihi in filios et filias, dicit Dominus omnipotens" (ad Corinthios II. 6). Unde sciant procul dubio Christiani, quia si quis eorum in suo regno aut domo scismaticos vel haereticos vel etiam malos Christianos ins naturae seu divinum ccclcsiaeve praeceptum publice praevaricantes fovcrit, graviter peccat (c. 38. C XXIII. qu. 5. et c. 3. D. LXXXIII). Unde dicitur Job. 17: „Si sustinuero, infernus domus mea esti." Unde et Deus omnipotens per prophetam maledicit tales, aeternam comminans damnationem: „Ve tibi (inquit) qui abscondis iniquos penes te. Gens mala memorare, quid fecerim Sodomae et Gomorrae, quorum terra iacet in piccis glebis et aggeribus cinerum, sic dabo eos, qui me non audierunt etc." (Esdrae III. 2). Non foveant igitur Christiani, si sint veri Christiani, in aedibus suis et in regno seismaticos, haereticos, blasphaemos, bilingues, turpiloquos, detractores, susurrones, fornicatorcs, stupratores, immundos, feroccs raptores, usurarios, cleri hostes, divinae religionis negligentes, levitate vestium vel impudica apertione earum utentes, calamistratos ad potusque equiles se obligantes et ebriosos ac crapulosos et ceteros ius naturae seu divinum ccclesiaeve praeceptum praevaricantes. Non frustra quippe dictum est: „Tollatur de medio vestrum, qui malum opus fecit" (ad Corinthios I. .5). Et psalmus: „In matutino interficiebam omnes peccatores terrae." Justum namque est, ut qui contemnunt divina mandata et inobedientes paternis existunt iusssionibus, severioribus corrigantur vindictis (c. 9. C. XXIII. qu. 3). Unde praelati corrigere tales dimittentes graviter Deum offendunt (c. 28. C. XXIII. qu. 4; c. 11. D. XLV), et sunt infideli deteriores, illos non corrigentes (c. 8. D. XLVII). Non sufficit autem, quia praelatus instruat, quid sit facieudum, nisi etiam puniat non facicntes (c. 18. C. XXIII. qu. 4). Unde et Helias, licet sanctus in se fuit, tamen pro negligentia corrcctionis filiorum punitus est cum illis (c. o. D. XXXVII). Non tamen ita in corrigendo districti esse debent, ut omnem mansuetudinem benignitatis amittant (c. 14. D. XLV). Nam scriptum est: „rectorem subditis pictas matrem, disciplina vero patrem exhibeat" (c. 17. . D. XLV). Et alibi dicitur: „Boni rectorcs ex sua infirmitate aliorum infirmitates pensantes, magis per humilitatis et mansuetudinis levamentum student peccantes ab erroris laqueo entere, quaui per austerit atem in foveam perditionis nutantes pro- pellere. Unde doctor gentium factus sum, iuquit iufinnus infirmis" (c. 16. D. XLV). Et sicut utentes organis musicalibus diligenter student, ne fiat aliqua dissonantia in organis suis et ut fiat proportionalis consonantia, ita praelati seu rectores sollicite debent providere, quia in subditis suis sit dcbita harmonia, ut reeitat Policratus libro IV. capitulo 8: Si, inquit, citharedae et alii fidicines multa diligentia procurant, quomodo oberrantis cordae compescant vitium et candem unanimem reddant, faciantque dulcissimam dissidentium cousonantiam, cordis non ruptis.sed tensis proportionaliter et remissis, quanta sollicitudinc principem seu praelatum et patrem familias et unumquemque rectorem moderari nunc rigore iustitiae nunc remissione clcmentiae, ut subditos faciat quasi unanimes esse in domo et quasi discordantium in ministerio pacis et charitatis operibus unam faciat perfectam et maximam harmoniam. Hoc autem certum cst, quia tutius est aliquando cordas remitti, quam protendi, quia quae semel rupta fuerit, nullo artificio reperatur. Sic aliquando plus valet pia remissio quam rigida correctio. More igitur Samaritani praelatus procedat, nunc olcum misericordiae vulneribus infundendo nunc vinum districtionis etc. prout hoc late docetur in c. 9. D. XLV. Ncc cessandum est, donec vulneratus sanetur, si vero medicinam contempserit, cum ecclesia non babeat ultra quid faciat, ne possit esse ultra perditio plurimorum, per saecularem comprehendendus est potestatem, ita quia ei deputetur exilium, vel alia legitima poena peccato condigna inferatur (c. 10. X. de iudiciis. II. 1). Necesse est enim, rectores amare iustitiam et odire vitia et ut non satientur (ut inquit Aegidius in de regimine principum), nisi ea exstirpent. Per se autem homines non sunt exterminandi et odiendi, sed quia vitia omnia sunt exterminanda et odienda. Si non possint aliter vitia exterminari, nisi exterminando maleficos bomines, exstirpandi sunt tales et penitus abolendi. Advertere quippe debent praelati, quia non frustra eis dicitur: „Ecce constitui te super geutes et regna, ut evellus et destruas et disperdas et dissipes et aedifices et plantes" (Jeremiae 1). Et Lucae 14: „Exi in vias et saepes, et compelle intrare (c. 38 et c. 24. C. XXIII. qu. 4). Unde et ipsis illo thesaurus est traditus, pro quo non parcet Dcus patcr, quia proprio filio suo non pepercit, ut dicitur ad Romanos 8. Quibus etiam ille vulneratus, qui incidit in latrones, curandus fovendusque a Samaritano, relictus est (Lucae 10). Unicuique enim illorum dicitur: „Curam illius habe." Et rursus Dcus per prophctam ait: „Custodi virum istum, qui si lapsus fuerit, anima tua crit pro anima ipsius etc." Ex quibus omnibus supradictis patet, quam dificilis sit cura animarum et quam periculosissimum est etiam unum minimum curatum habere beneficium, quid tunc plura? Non sine quidem causa patres sancti beneficia subterfugiebant, qui tamen vocati et inviti, si sentirent se prodesse, accipicbant atque non cupiditate dominandi, ut ait Augustinus in libro de civitatc Dei, sed officio consulendi impcrabant; hoc namque naturalis ordo pracscribit, ita Deus hominem condidit etc. §. 14. Quinto et ultimo ad validandam alienatipnem requiritur subscriptio (arg. c. 1. X. de his, quae fiunt a praelatis. III. 10). 40. 45. oO. 55. 6O. 65. 70. 75. 1. 56 Et haec autem quinque conditiones uon solum ad alienationes regalium requiruntur, sed etiam bonorum cuiuslibet diguitatis tam saccularis videlicet quam ecclesiasticae. In quocunque igitur contractu alienationis bonorum regalium haec quinque et pracsertim tertium non concurrunt (primo videlicet traetatus, an scilicet expediat vel non; secundo consensus consilii; tertio quia fiat pro utilitate regni; quarto auctoritas superioris; quinto subscriptio), illa alienatio est nulla seu non valet, prout supra ostensum est. Tertia pars huius tractatus (quae sequitur ostendit an illegitiraae alienationes per reges factae praescribi possint, quibusdam aliis annexis). 1. 5 10. 15. 20. 25. §. I. His duabus partibus decursis, in quibus extra negotii materiam aliquantulum cvagati sumns, ad propositae materiae tertiam partem pertractandam accedendo, quaeritur, utrum per reges illegitime alienata per eorum detentores praescribi possint? et respondendum est breviter, quia non. Nam regula est, quia ubicunque lex prohibet alienationem, ibi est prohibita nsucapio seu praescriptio, quam regulam ponit glossa et Bartholus in l. 24. D. de usucapionibus et usurpationibus. 41. 3; facit textus c. 2. de rebus eccles. non alienandis. in Vlto. III. 9. Sed lex prohibet regi (ut inquit Paulus de Castro ubi supra), ut non alienet iura et bona regni seu dignitatis suae, ut patet in dicto cap. 33. X. de iureiurando. II. 24. et dicto cap. 2. de supplenda negligentia praelatorum. in Vlto. 1. 8. Ergo sequitur, quia isto casu praescriptio non potest procedere. Nec obstat, si dicatur, quia ista regula est falsa, cum praelatis ecclesiae prohibeatur alienatio rerum ecclesiasticarum, ut patet tit. de rebus eccles. non alien. in Vlto. III. 9. per totum, et tamen in rebus ecclesiasticis currunt praescriptiones, ut patet X. de praescriptionibus. II 26. per totum. Respondetur, quia canoncs non prohibent praecisc elericis alienationem, sed permittunt eis modificate, si meliora prospiciant etc. (c. 52. C. XII. qu. 2. et c. 7. et c. 8. X. de his, quae fiunt a praelatis. III. 10), sed regi praecise prohibetur et sic iurat, nullo modo alienare. Ergo sequitur, quia isto casu non habet locum praescriptio, facit ad ea, quod notat Panormitanus in cap. 5. X. de testamentis et ultimis volunt. III 26. Quidam vero dicunt (ut notat Angelus de Clavasio in sua summa versiculo „Praescriptio" §. XXII), quia nec res ecclesiae nec aliae per sacros canones aut leges seu statuta alienari prohibitae errore iuris praescribi possunt. Textus est et glossa clara in cap. c. 2. X. de his, quae fiunt a praelatis. III. 10. et c. 1. §. 2. D. XCVI. et l. 32. §. 1. D. de usucapionibus. 41. 3. Sempcr enim, qui contra iterdicta legum contrahunt, praesu- - 57 - muntur esse malae fidei, ut patet in regula 82. in Vlto. V. 12. et l. 7. C. de agricolis censitis et colonis. 41. 41. Kt possessor malae fidei nullo tempore praescribit, ut in cap. 5. X. de praescriptionibus. II. 26. et iu regula 2. in Vlto. V. 12, etiam si teneat per mille annos, ut dicit glossa c. 1. C. XVI. qu. 3. Secus esset, si erretur in facto probabili cx ignorantia crassa vel supina non procedenti (l. 6. D. de iuris et facti ignorantia. 22. 6. et l. 9. D). de iuris et facti ignorantia. 22. 6. et c. 12. C. I. qu. 4), aut post longissimum tempus bona fide sucessoris vitium purgatum esset, et sic curreret praescriptio. Verbi gratia: emit aliquis fide bona et excluso errore iuris a minore, quem putabat probabiliter maiorem, vel rem a praelato, sed putabat probabiliter capitulum eonscnsissc, et huiusmodi, et taliter acquirens praescribit. Sccus esset, si emat errans in iure, utputa: acquisivit quis rem a praelato vel a minore credens, quia praelatus sine capitulo vel minor sine decrcto iudicis et curatorum alienare possent, quia nunquam talis praescribit, nisi successor fide bona et alio inre succcdens, alias non, quia si iniustum habuit praedecessor titulum talem, qui non dct eausam praescribendi, successor qui eodem iure seu titulo utitur, non pracscribit (l. 11. D. de diversis temporalibus praescriptionibus. 44. 3). Sic est de bis dicendum, qui bona regalia tenent, et de hoc infra clarius patcbit. §. 2. Sed posito, quia de rigore iuris praescriptio cucurrisset, aut legitime essent alienata, debet regnum et rex restitui adversus talem praescriptioncm aut legitimam alicnationcm, ex qua rcgno et reipublicae rcgni sequerctur enormis laesio, quia et quaelibet civitas, quia per alium regitur, si ex facto vel negligentia administratoris enormitcr lacdatur, restitueretur, ut notat glossa, quam approbat Jacobus de Buttriga et Bartholus in l. 4. C. quibus ex causis maiores in integrum restituuntur. 2. 54. Et sequitur Johannis Andreae in Additionibus ad Speculum titulo de in integrum restitutione, ubi post multas opiniones residet in opinione Odofredi, qui tenet, quia non solum civitas, sed etiam castrum ct villa possunt petere restitutionem in integrum. Et licet Bartholus post Jacobum de Buttriga in dicta l. 4. C. 2. 54. non admittat nisi in villa et castro populoso, Baldus tamen et Jacobus de Arena tenet etiam in villa non populosa, ex quo regitur per alios, et hanc opinionem Pa. (?) in cap. 1. X. de restitutione iu integrum. I. 41. dicit aequiorem. Et facit quod notatur in l. 3. C. de iure reipublicae. 11. 20. et l. 13. D. de publicianis. 30. 4. ubi dicitur, quia quodlibet municipium dicitur respublica. Sed respublica fungitur iure minoris (dicta l. 4. C. 2. 54. et l. 3. C. 11. 20. Adde, quod notat Angelus de Clavasio in sua summa versiculo „Usura" I. §. LXXIX). Nec obstat lapsus quadriennii a die completae praescriptionis, infra quod restitutio peti debuit, quia ubi est eminentissimum damnum, ex tali lapsu non impeditur restitutio, ut nota c. 1. de in integrum restitutione. in Vlto. in glossa finali. I. 21; et est textus secundum Hostiensem, Johannem Andreae et Panormitanum in cap. 11. X. de rebus eccl. non alienan. III. 13. Sicut ergo cminentissimum damnum operatur, quia restitutio competens quadriennii lapsu non tollitur, ubi alias, si non esset eminentissimum damnum, tolleretur; ita etiam operatur, quia adversus omncra prae- 30. 35. 40. 1. 5. 10. 13. 20. 25. 1. l. 5 10 15 scriptionem quamvis longissimam restitutio detur, quae forte alias secundum quosdam, si non csset cminentissimum dainnum, non darctur, ita quia cminentissimum damnum erit iusta eausa restitutionis ex clausula generali: „si quac alia iusta mihi causa esse videbitur, in integrum restituam", de qua in l. 1. in Jine. C. ex quibus causis maiores in integrum restituantur. 2. 54. §. 3. Item insuper praefati bona videlicet regalia tenentes non possunt se tueri pracscriptione, quia hodie in praeseriptione, maxime cum ius resistat, duo de essentia eoneurrere debent: iustus tirulus seilieet et fides bona et continua, ut patet in c. 17. X. de praescriptionibus. II. 26. et c. 1. de praescriptionibus. in VIto. II. 13. Illi vero neutrum horum habent, prout patebit clarius infra. §. 4. Nec cos relevat, si dieant, quia titulum habeant saltem putativum scilicct titulum venditionis, donationis etc., quia etiam titulus putativus, licet sit invalidus, sufficit ad praescriptionem (l. 11. D. pro emptore 41. 4. et notat glossa dicto cap. 2. in versiculo ,praaecibendi" de rebus eccl. non alicnan. in Vlto. III. 9). Huic respondetur, quia illud verum est, quando est putathus errore facti, quia tunc titulus putativus ct minus canonicus sufficit ad pracscriptionem, quando scilicct possidens errore faeti duetus putat titulum valere, secus si errore iuris putet eum validum, ut supra praetactum est et infra clarius patebit. Xon frustra nempe dieitur: error iuris nulli prodcst (textus est l. 2. §. 15. D. pro emptore. 41. 4; ad idem l. 32. §. 1. D. de usucapionibvs. 41. 3. ct regula 13. in Vlto. V. 12). Patet igitur, quia talis titulus pntativus errorc iuris tentus est invalidus, ut dicit Paulus de Castro ubi supra. Et sic talibus non solum deest titulus, sed etiam deest bona fides, nam tales contrahendo cum regibus per viam emptionis vel donationis etc. super bonis regni alienandis contra iura mercati sunt, quia ius interdieit regibus alienationem, ut supra ostensum est. Et qui contra iura mercatur, malam fidem habere ccnsetur. Et qui malam fidem habet, nullo tempore praescribit, ut supra ostensum est, nam et ille, qui contrahit cum pupillo furioso vel prodigo, eui per ius vcl iudicem est interdicta potcstas alicnandi, nullo tempore praescribit (l. 2. §. lo. D. pro emptore. 41. 4. et l, 7. §. 5. D. pro emptore. 41. 4. et l. 8. D. pro emptore. 20. . 41. 4). Et hoc ideo non praescribit, quia rem alienari prohibitam putans acquiri, in iurc errat, cuius error non excusat, ut supra ostensum est. Et idem in his, qui eredunt donationcs, venditiones ceterosque contractus alienationis per reges factos valere, cum tamen contrarium sit pcr dietum eap. ,,Intellecto" et cap. „Grandi." Et sic errant in iure, et sic iuris praesumptione ccnscntur in mala fide, et sie 25. nullo tempore possunt praescribere. Casus est in cap. 31. X. de decimis. III. 30. ubi patet, quia regis donatio, quae de iure non valuit, non parat causam praescribendi. Unde dicit glossa ibidem in versicuh: Non potuerint: „Pro non dato habetur, quod ab illo donatur, qui non potest de iure donare." (Et ita concludit ibi Innocentius et idem tenet Archidiaconus c. G. C. X. qu. 3, et Dgnus in dicta 30. regula 2. in Vlto. V. 12. et Bartholus in dicta l. 32. §. 1. D. 41. 4. et Johannes Andreae in diato cap. 17. X. de praescriptionibus. II. 26). Constat itaque de corum mala fide, cum qua nihil iuste teneri aut praescribi potest. §. 5. Sed forte dicerent: licet primi possidentes essent in mala fidc, si postea alii sucecssores succedant, excusantur a mala fidc praedecessorum, putantcs illos regalia bona fuisse adeptos legitimo titulo et bona fide. Ed iste est probabilis error facti ad titulum putathum et bonam fidem et consequeuter ad praescriptionem inducendam, ut notat glossa in cap. 4. X. de praescriptiontims. II. 26. et in cap. 11. X. de iure patrouatus. III. 38. et l. 38. D. de usucapionibus. 41. 3. Ad hoc respondent doctores, quia ubi titulus est vitiosus apparenter, transit similiter vitiosus quoad successorem, quia semper suceossor innititur vitiosac rei, ergo non praescribit. Haec est condusio glossae in regula 14. in Vlto. Et tenet do. an. (dominus AJexander III?) in dicto c. 11. X. III. 38. Sed ita est hic. Alicnationes rcgalium per reges factae sunt vitiosae apparenter, quia reges tales alicnationes facere iuste non potuorunt, ut ostcnsum est, ergo hic titulus totaliter vitiosus non potest tribuere successoribus ius pracscribendi. Idom probatur ex dicto Johannis Monachi in c. 7. de privilegiis. in Vlto. V. 7. ubi dicit, quia quando quis vult causarc iustum titulum praescriptionis ex instrumento, cx cuius lectura apparet illum possidcrc non possc, nunquam pracscribcret, quia somper, quando legit instrumcntum, constat sibi non babcrc ius in tali rc, crgo cst in mala fidc semper quando lcgit, ct sic non pracscribit. Ita cst bic. Nam quotiescunquc bona regalia tenentcs legunt donationes, venditiones etc. factas eis pcr reges, liquet eos non habere ius, cum rex non potuerit alienare, ut supra ostensum est. Unde impossibile est causarc praescriptionem ex tali titulo. Deficit ergo unum de substantialibus requisitis ad pracscriptionem videlicet titulus. Dcest etiam ct boua fides, ut patet ex rationc supra proxime dicta, quia quotions constat sibi titulum inefficacem, non potest habere bonam fidem, quia ex illo constat sibi rem csse alterius et taliter dicitur habere malam fidom (c. 5. C. XXXIV. qu. 1), et sic convincitur iuris praesumptione semper esse in mala fide, et possesor malae fidei nullo tempore praescribit, ut supra ostensum est. Et posito, quia habercnt bonam fidcm, tamen illis non prodcssct, ut patet l. 21. D. de usucapionibus. 41. 3. Liquide igitur manifestum est, quia ex productionc titulorum per praedccessores quaesitorum ipsi succcssores illis se munientes arguuntur etiam malam fidem habere, nam allegando praescriptioncm et deducendo titulum fatentur in vim illorum titulorum possedisse ct praescripsisse, quia omnis posscssio praesumitur ltabita et continuata vigore tituli, dc quo constat, ut notat BarthoJus l. 29. D. de usucapionibus. 41. 3. et l. 2. D. de acquirenda possessione et Innocentius c. 31. X. de decimis. III. 30. ct Archidiaconus. c. 1. de pracscriptionibus in Vlto. II. 13. Unde tales titulos habentes ostendunt se illos scire et eredere illos valcrc et sic crrant in iurc ct pcr consequens sunt in mala fidc, facit optbne quod notat Johannes Andreae in c. o. X. de censibus. III. 30. Dicendum cst igitur, quia sicut mala fitlcs iuris praesumptione erat in pracdcccssoribus, ita etiam est iu succcssoribus; ct sie in tali casu vitium pracdccessorum non purgatur per successores, quia eodcm morbo laborant. Facit, quod dicitnr l. II. 1). de diversis temporcdibus praescriptioniJms. 44. 3. ubi dicitur: „Cum heres in ius omnc defuncti succedit, ignorantia sua dcfuncti vitia non excludit, veluti cum sciens alienum vcl praecario possedit, quamvis enim praecarium heredem l. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 60 45. 50. 55 60 65 70 75. 80. ignorantem non teneat nec interdicto recte conveniatur, tamen usu capere non potest, quod defunctus non potuit. Idem iuris est cum de longa possessione quaeritur, nec enim recte defendetur, cum exordium rei bonae fidei ratione non tucaturi." Ad idem l. 11. C. de acquirenda possessione. 7. 32. ubi dicitur: „Vitia possessionum a ma- ioribus contracta perdurant, et successorem auctoris sui culpa comitatur." Facit etiam regula 18. in Vlto. quia quod ab initio de iure non valuit, tractu temporis convalescere non debet (F. II. 55. de prohibita feudi alienatione per Friderioum). Ei ideo advertendum est, quia quaedam sunt, in quibus est dare iustum titulum, ut in una ecclcsia, quae possidetur per rectorem alterius, quod iuste potest esse ex donatione episcopi, ut dicit textus in dicto cap. 11. X. III. 38. Tunc licet praedeccssor habuit titulum iniustum, puta ex donatione facta a laico, et sic fuit in mala fide iuris praesumptione, tamen successor reperiens praedeccssorem posse- disse, habet iustam causam putandi, quia cum legitimo titulo et bona fide possederit, ideo ipse successor praescribere potest. Ita loquuntur glossae dictorum cap. 4. X. II. 16. et cap. 11. X. III. 38. Sed ubi res est talis, in qua non cadit iustus titulus, ut in bonis regiis, per quorum divisionem seu alienationem regnum seu iurisdictio regis graviter laederetur, et quae per regem et proceres alienari non possunt, ut patet in dicto cap. „Intellecto" et dicto c. „Grandi", et haec fuit mens illorum textuum, tunc sicut contrahens super tali re alienari prohibita censctur in mala fidc, ita et eius successor, cum non possit successor iuste putare legitimum titulum intervenisse, qui intervenire non potuit. Et sic cessat ratio glossarum praedictarum et habet locum ratio contraria videlicet, quia si successores puta- verant validum intcrvenisse, qui nullo casu potuit csse validus, erraverunt in iure et consequenter fucrunt aut sunt in mala fide iuris praesumptione. Prac- terea est advertendum, quia cum ipsi successorcs utuntur titulis praedecessorum suorum scilicet donationibus, venditionibus ceterisque contractibus quibuscunque factis cum regibus, constat, quia et ipsi successores sunt in mala fide eo, quia errantes in iure credunt titulos illos valere, ut patet ex iam dictis et cessant glossae praedictae, quae loquuntur, quando successori non constat de titulo, quo casu debet in dubio pracsumere iustum titulum intervenisse. Ubi autem illi constat de titulo et ille est iniustus, non est locus dictae praesumptioni, quia in casibus certis non est locus coniecturis (l. 131. §. 2. D. de verborum obligationihus. 45. 1). Utilius ergo esset dictis bona videlicet regalia tenentibus, dictos titulos seu privilegia non habere et illos non producere quia ipsos producendo et praescriptionem aut validitatem ipsorum allegando concluduntur, quia in vim illorum titulorum prac- scripserunt. Omnis enim possessor, quem constat titulum habuisse, semper prae- sumitur ex causa illius tituli, ut dictum est, possedisse, ut notat Bartholus in dicta l. 29. D. de usucapionibus 41. 3. et haec patent ex notatis per Innocentium in dicto C. 3. X. de decimis. III. 30. et per Archidiaconum in c. 1. de praescriptionibus in Vlto. II. 13. Et huic non possunt bona regalia tcnentes iuste respondere. Aut enim dicent, quia ipsi et eorunr pracdeccssores putaverunt dictos titulos esse invalidos, sicut in 85. . veritate sunt, ct tunc cessat pracscriptio, quia carent titulo vero et putativo et malam fidem habuerunt; aut putaverunt eos validos, et tunc erraverunt in iure et 61 consequentcr fuerunt in mala fide, iure sic praesumente, ergo non potuerunt praescribere (ut patet ex iam dictis), et licet ipsi credebant se bene possidere, tamen excusari non possunt. Crudelitas enim non iuvat, quae non habet probabilem crudelitatis causam, ut notatur l. 30. §. 1. D. de acquirenda hereditate 29. 2. §. 6. Nec obstat, si dieatur, quia quibusdam corum utpote militibus permissum cst ignorare iura, nec possunt non solum a rebus quaesitis sed nec a luero quaerendo excludi propter iuris errorem, ut patet l. 9. §. 1. D. de iuris et facti ignorantia. 22. 6, quia illud verum est in lucro, quod non tendat in alterius iacturam. Secus ergo in lucro quaerendo eum aliena iactura, ut quando vellet quis per iuris errorem praescribere rem alterius, ut notat Dynus in dicta reg. 13. de reguJis iuris in Vlto. V. 12. Non enim reperitur in iure expressum, quia miles vel alii possint lucrum quaerere cum iaetura aliena, quia hoc est naturae contrarium (l. 14. D. de condictione indebiti. 12. 6), ergo standum est regulae, scilicet quia iuris ignorantia nulli prodest in quaerendo (l. 9. D. de iuris ignorantia. 22. 6. ubi sic dicitur: Regula est iuris quidem ignorantiam cuique nocere etc. et c. 3. D. XXXVIII. et in dicta reg. 13. in Vlto. V. 12). Immo etiam in primo casu, scilicet quando lucrum est sine alterius iactura, non permittitur iuris ignorantia, si quis potuit pcritiores consulcre, ut notat Dynus et Johannes Andreae in dicta reg. 13. in Vlto. V. 12. et Bartholus l. 91. D. de acquirenda hereditate. 29. 2. et est textus et glossa in dicta l. 9. §. 3. D. de iuris ignorantia 22. 6. Etiam ius positivum ignorare quodammodo permittitur secundum limitationes proxime dictas militibus veris, qui in armis se exercent rempublicam sui defensione semper illaesam conservando, talibus enim duntaxat humana iura quodammodo, ut dictum est, favere videntur, secundum Baldum in l. 1. C de iuris et fatti ignorantia. 1. 8. Secus est de practactis militibus, cum non faciant ea, ad quae tenentur, nec habent in se illas proprietates, quas enumerat glossa in l. 45. D. ex quibus causis maiores restituuntur. 4. 6. Unde etiam cum vacent defensioni reipublicae, omnino tenentur ad ea, de quibus dicit Baldus in l. 11. C. de testamento militis. 6. 21, ad collectas videlcet et onera reipublicae per l. 4. §. fincdi. D. de muneribus et honoribus. 50. 4. Practerea advertendum, quia licet in quibusdam sit permissum laicis ius ignorare, tamen circa contractus suos non est permissum iuris ignorantiam allegare. ut notat Baldus in c. 1. de controverua inter dominum et emptorem feudi. F. II. 42, et notandum est illud etiam, quia includit ignorantes (l. 4. D. de iuris et facti ignorantia. 22. 6. iuncta glossa et l. 31. D. de usucapionibus. 41. 3). Veritas enim et non tempus pro veritate protendeudum est, ut inquit textus in Nov. 9. 1). Keputatur namque baec a latore legis et inris improba allegatio atque improbum praesidium, quo se tueantur iuiqui homines et quo tutus peccandi locus etiam scientibus reliuquatur, ut inquit textus ibidem. Recurrerent enim ad refugium pcccatorum volentes usurpare, quod ipsorum non est, et dicerent privilegia valere, Non decet autem veros Christianos ob amorem Jesu Christi domini sui, qui stu- 90. 1. 5 10. 15. 20. 25. 30. 35. 1) Autentico ut eci. eccle. ro gau. c. An praescrip. §. Hanc itaque colla. II. 62 1. 5 l. o. 10. 15. 20. 25. 30. duit summae paupertati, his impiis tuitionibus contra naturalem iustitiam uti et quaerere cum alieno detrimento contra naturalem aequitatem in suarum periculum animarum locnpletari, etiamsi strieti iuris causa pateretur (arg. c.fin. C. XVII. qu. 4). §. 7. Unde hic etiam sciendum est, quia ea quae alienari prohibita sunt, impignorari etiam prohibentur (l. 1. §. 2. D. quae res pignori obligari non possunt. 20. 3. et l. 7. C. de rebus alienis non alienandis. 4. 51), et ideo pignorationes bonorum alienari prohibitorum nullum robur firmitatis habere debent (l. 28. D. de pactis 2. 14. et l. 6. C. de partis 2. 3). Unde et ea in pignus recipicntes incidunt in eam poenam, in quam emptores corundem, de qua infra patebit. §. 8. Si ergo alienatio iurium et bonorum regis seu regni laicis per reges facta non valeat, nam, ut dictum est, ea alienatio prohibetur ex eo, quia laedit totum regnum, eo magis debet esse nulla, quod est facta ecclesiae, quae cum sit cultrix iustitiae, non patitur quiequam iniustum in se aut in alium fieri et non recipit elcemosynas, quas quis facit de alieno vel cum alterius praeiudicio, ut plene notatur in c. 23. X. de decimis. III. 30. et c. 40. C. XII. qu. 2. Propterea erat inter doctores quacstio equidem maxima, utrum valuerit donatio Constantini facta in ecclesiam Romanam, ut notatur in Nov. 6. et in Clem. 1. de iureiurando. II. 9, et finaliter quidam videntur tenere, ut dicit Paulus de Castro ubi supra, quia quando est douatio totaliter expropriativa, quia ecclesia, cui douatur a principe, non recognoscit ipsum in superiorem in terris donatis, tunc si est facta Romanae ecclesiae, quae est princeps totius orbis (c. 37. C. II. qu. 7. c. 2. D. XXII), valet donatio. Secus, si alteri ccclesiae inferiori, principem in superiorem non recognoscenti, nam tunc non valeret, quia merum imperium sic inhaeret ossibus principis iurc superioritatis, quia illud a se abdicare non potest, ut notat Johannes Andreae in additionibus Speculi titulo: de iurisditione omnium iudicum, cui coucordat glossa cap. 1. de renunciatione. in Vlto. I. 7. A contrario vero sensu, si detur ecclcsiae recognoscenti donatorem in superiorem im republica saecnlari, valet donatio et revoeari non potest, nisi ex ca sequatur enormis lacsio regno, quia tunc non essct dubium, an valcret, cum textus sacrorum canonum dicat eam non valere et revocandam esse, ut patet in dicto cap. „Intellecto" dicto cap. ,,Grandi" (c. 2. in Vlto. I. 8) et (c. 33. X. II. 24). Ubi cnim casus legis est, ibi nulla probabilis dubitatio est (l. 12. C. de furtis. 6. 2). Item ad dictam quaestioncm aliter respondcnt alii doctores, diecutes donationem Constantiui nou esse alicnationem, sed potius quandam relaxationem administrationis, quam habebat imperator in illis terris quoad exercitium, quia papa, qui est immediatus et verus vicarius Dei, euius est terra et plenitudo (c. 1. D. VIII), habet utramque potestatem et utrumque gladium, spiritualem videlieet ct temporalem, sed temporalem respectu habilus tantum, nam Christus noster salvator Pctro caclestis simul et terrcni iura imperii commisit (c. 1. D. XXII), sed Petrus omnem auctoritatcm transmisit ad suos successorcs (c. 1. D. XL), unde et apostoli duos habuisse gladios leguntur Lucae 22. Haec glossa c. 13. vers. „Nostram" X. de iudiciis. II. 1. Cuius quidem exeeutionem gladii videlicet temporalis ipse papa committit imperatori ceterisque principibns per eorum praelatos et sibi retinet spiritualis execntionem (ibidem), quia dignior est spiritualis. Unde Ambrosius: ,,Non tam pretiosius est, inquit, plumbo quam regia potestate sit altior ordo sacerdotum" (c. 10. D. XCVI. et c. 6. X. de maiorit. et obedientia. I. 33). Unde dicitur Jeremiae 1: ,,Ecce constirui te super gentes et regna etc." Quod sacerdoti dictum est videlicet Jeremiae, non regi aut imperatori, ut scilicet agnoscant reges se essc subiectos sacerdolibus, non autem econverso, nisi in quantum sacerdotes a principibus obtinent temporalia, in tantum illis quasi subsunt (dicto c. 6. X. I. 33). Secus est de papa, qui in terris ullo modo nemini subest (C. IX. qu. 3. per totum) et habet potestatem utriusque iurisdictionis. Ergo illa donatio Constantini non potest dici, ut dictum est, alienatio, cum habitualiter iurisdictio saecularis primum esset penes papam illam secundario quoad actum principibus saeculi committentem seu delegantem. Eaque de causa potest deponere imperatorcm et quemlibet principem propter delicta sua (patet c. 2. de sententia et re iudicala. in Vlto. II. 14), idem cum est inutilis (c. 3. C. XV. qu. 6) et dat coadiutores ipsis male administrantibus (dirto cap. „Grandi"), per negligentiam ipsorum iurisdictionem vice versa saecularem assumit (c.10. X. de foro competenti. II. 2), compellit ipsos iustitiam facere (c. 26. C. XXIII. qu. 5) et ius canonum etiam debitis casibus obsenare (c. 2. de foro competenti. in Vlto. II 2. et c. 8. de sententia excommunicationis in Vlto. V. 11. ct sic de aliis canonibus). Unum enim oportet esse principatum, ad quem onmes recurrant (c. 41. C. VII. qu. 1. et in c. 13. X. qui filii sint legitimi. IV. 11. et de hoc vide, quod notat Innocentius et Hostiensis in diclo c. 10. X. de foro competenti. II. 2. Haec ex glossa dicti c. 23. X. de decimi. III. 30. super versiculo „Privamus"). Alii autem praelati, qui bona bcreditaria (non dico decimas, nam hae divino eis iure obveniunt) a principibus obtinent vel per ipsos principes defenduntur, tenentur reverentiam et fidelitatem principi, salubria ci praestando consilia reique publicae utilitati semper favendo (c. 25. C. XXIII. qu. 5. et c. 13. D. XVIII). Unde etiam ratione talium bonorum dicuntur consiliarii regni maxime in bis, quac principaliter salutem concernunt animae. Sint igitur cauti in praestandis consiliis, ne quid minus iusti reipublicae seu regnieolis inferatur, qui non sccundnm fatuam hominum quorundam existimationem sed iure sunt gubernandi, quod si non, ipsi praelati reatum minime evaderent tamquam hi, quorum magis intcrest, quia eorum est iniustitiis et vitiis obviare, et licet ipsis bellare non liceat, quia sunt milites caclestis militiae non huius saeculi (c. 6. et c. 6. C. XXIII. qu. 8. et c. 3. X. de clerico percussore. V. 23), etiam arma clericorum sunt lachrimae et orationes corum censuraque ecclesiastica (c. 21. C. XXIII. qu. 8), nisi inevitabilis neccssitas defensionis aliud suadeat (cap. 6. de sententia excommunicationis in Vlto. V. 11). Ideo enim dictum est Petro: „Converte gladium tuum in vaginam", ut ipsi clerici armis bellorum non utantur (c. 2. C. XXIII. q. 8); tamen tenentur inducere alios ad iustum bellum suscipiendum, immo peccarent, si non facerent (c. 8. C. XXIII. qu. o. et c. 2. C. XXIII. qu. 3). Quod etiam videlicet bellum potest ficri auctoritate episcopi, secundum Hostiensem (ut recitat Angelus in sua summa cap. „Bellum." §. IV), praccipue quando pugnatur 35. 40. 45. r>o. 55. 60. 65. 70. 75. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. pro fide (c. 7. C. XXIII. qn. 8), vel contra eum, qui pro peccato mortali excommunicatus non vult parcre. Et de hoc patebit clarius infra. §. 9. Pro maiori autem intclligentia proxime dictorum ea, quae in fasciculo temporum de bonis ecclesiae et potestatc eius ex quorundam sanctorum dictis congesta sunt, hic intersero. Unde sciendum est, quia cirea annum domini 314 praelati eeclesiae possessiones habere incoepcrunt, ubi grandis altercatio saepe inter doctores fuit, quibusdam dicentibus, quia iustum et utile esset, ut ecclesia in temporalibus abundaret et bonorem terrenum haberet; aliis e contra, quia non. Nec mirum, quicquid enim ccclesia facit vel dicit vel habet, signum est, cui contradicitur etc; clegit diu in paupertate et penuria vivere, signum est, cui contradieitur; susccpit deinde gratis oblata temporalia, signum est, cui contradicitur etc. Sed si diligcnter advertimus, tunc aperte invenimus, quia Christus dominus hoc praedixit et promisit dilectis suis, scilicct quia esscnt accepturi agros cum persecutionibus, ut patet Marci 10. et dicente beato Petro: „ecce duo gladii hic", Dominus respondit: „sufficit." Ubi beatus Bernardus scribens ad Eugenium papam epistola CCLIV. dicit, quia utrumquc gladium Christi in ordinatione papa susccpit, alioquin non dixisset „sufficit", sed „minus est." Gladium spiritualem per seipsum, saecularem sive materialem per alios regit, scilicet per personas laicales. Sanctus autem Thomas talem format rationem ex dictamine iuris naturalis et divini: „Ex quo tota christiana vita ordinatur principaliter ad finem spiritualem et non temporalem, ideo summus pontifex, qui est viearius Christi in terris, cui commissa est huiusmodi ordinatio, debet habere plenam potestatcm praecipiendi Christi fidelibus pro consecutionc huius finis tamquam architector, quia ei, ad quem pertinet ultimi eura finis, subdi debent illi, ad quos pertinet cura antecedentium finium, et eius imperio dirigi. Qui enim debet uti armis, imperat fabro, qualia debeat facere arma. Et quia finis iste est dignissiaus scilicet consecutio caelestis gloriae, ideo sacerdotium ecclesiae cst sublimius cuicunque potestati terrenae. Quarc etiam dicitur sanctum regale sacerdotium, cui omnes reges christiani populi oportet csse subiectos, sicut ipsi domino Jesu Christo, a quo hoc regale sacerdotium derivatur. Novus rex, scilicet Christus novum ordinem suae instituit familiac, tanto siquidcm est regimen sublimius, quanto ad finem altiorem ordinatur. Unde patet, quia iu lege Christi roges debent sacerdotibus essc subiecti, quare mirabiliter divina providentia factum est, ut in Romana urbe, quam Deus providerat christiani sacerdotii principalem scdem futuram, hic mos paulatim inolesceret, ut civitatis reetores sacerdotibus subderentur. Sed si ehristiana religio principaliter csset instituta proptcr temporalia conquaerenda, tuuc reges essent praeponcndi sacerdotibus, sicut olim fiebant in veteri lege et in paganismo, ubi cultus dacmonum tendebat ad illum finem, ut temporalibus bonis ditarentur." Hacc sanctus Thomas. Bonaventura dicit in quarto scripto super Sententias, quia sancti spiritus ordinatione actum est, nt ecclcsia in temporalibus abundaret, quia pauci sunt tautae perfectionis, ut sine adminiculo temporalium onera ecclesiastica susciperent, et sic periret magna pars fidelium eo, quia non cssct, qui administrarent spiritualia. Certum est enim, quia 65 ecclesia possessiones suscipiente intantum ipsa crevit, quia fere universum orbem terrarum fidelibus impleverat, quae ut cernimus propter peccata viceversa minuitur. Saneta Brigitta mulierum devotissima libro IV. cap. 76. scribit, quod beata virgo Maria haec verba sibi dixerit in quadam revelatione: ecclesia Dei primis temporibus pauper erat iu temporalibus voluntarie, processu vero temporis, ut amici Dei ferventiores et expeditiores essent ad praedicandum verbum Dei, et ut sciretur, quia non divitiae malae sint sed abusus earum, ideo sub Sylvestro et aliis bona temporalia ecclesiae data sunt, quae viri sancti ad solam necesitatem suam et amicorum Dei et pauperum sustentationem dispensabant. Ergo tales scito amicos Dei, qui contentantur de dispositione Dei, et ipse videt eos. Haec illa. Dicunt etiam doctores, quia nedum temporalem sustentationem necessarium fuit ecclesiasticos habere sed etiam temporalem iurisdictionem. Nec enim decuit, ut praelatus potestate spirituali praeditus potestatem temporalem, cui imperet, ab alio mendicet, sed propriam eam possideat. Et infra: Haec omnia firmissime probantur ex legendis et dictis sanctorum patrum, qui temporalia dominia et possessiones terrenas latissimas iuste habuerant. Quis enim audeat hoc dicere, quia tot sancti pontifices viri summae perfectionis et litteraturac, miraculis gloriosi, qui omnia temporalia arbitrabantur ut stercora, quorum doctrina fulget ecclesia sicut sol et luna, quorum scripta suos lectores sancti spiritus igne accendunt, quorum plures propriam vitam pro defensione libertatis ecclcsiasticae tradiderunt martirio coronari, quis inquam audeat dicere, tales ac tantos tam multos sic delirasse, ut huiusmodi temporalia contra iustitiam ac Dei voluntatem detinuissent? An non potius usque hodie contradictores eorum formidabili vidimus morte consumptos, iuxta quod imprecatus fuit eis Constantinus, quando paginam imperialis testamenti propriis manibus super venerandum eorpus beati Petri posuit (c. 13. D. XCVI). Quis unquam temerator, nisi pocnituisset, hanc maledictionem evasit? Revera possumus adducere illud Gamalielis Actuum 5: „Si a Deo est, non poteritis dissolvcre etc." Tanta siquidem per huius mundi potentes pariter et sapientes facta legimus contra patrimonium ecclesiae pene in omnibus finibus totius christianitatis, ut nequaquam credibile sit, quia hmnano modo potuisset insultus huiusmodi tolerassc, sive aliquid recuperasse, post tam crebras desperatabque expoliationes, sed quia de caelo dimicatum est contra eos, ideo ut fumus perierunt universi hostes ecclesiae usque in praesens. Ubi secundus Constantinus, Arianus, Julianus apostata, Valens, Haytanaricus, Halaricus, Gansaricus, Honorius, Attila, Sevo, Totila, Theodoricus, Constantinus tertius et quintus, Leo tertius et quavtus, Fredericus primus et secundus, Otto quartus, Lodovieus quartus imperatores et ceteri praesumptores cum suis complicibus, qui quasi hora una ecclesiam privare nitebantur aut suffocare, ubi suut? nunquid praevaluerunt? et ecce hodie floret cultus Dei cum gloria et illi, si poenitentiam non egerunt, apud inferos contremiscunt. Sed nunquid humana virtute id aetum credimus? minime. Igitur, si Deus pro nobis, quis contra nos. Ecce regnat fides sancta videntibus et invidentibus, inimicis dentibus suis frementibus, nihil contra manum omnipotentis facere valentibus, iuxta prophetiam psalmi dicentis: ,,Dixit domiuus domino meo: sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos 9 45. 50. 55. 60 65. 70. 75. 80. 85 90. 95. 100. 105. 110. 115. 120. 125, scabellum pedum tuorum." Et iterum: „saepe expugnaverunt me etc." Et quia grandia mala contigerunt aliquando propter huiusmodi disputationes suggerentibus quibusdam impiis in aures principum, quia ecclesiastici terrena dominia licite non possiderent, ideo apostolica sedes inhibuit, ne a modo fiant, neque illi liceat dcinceps in dubium revocare, quod tantis sanctissimorum virorum doctrinis et exemplis constat roboratum. Advertant sensati principes, quid eis utile sit et salubre post tot annorum curricula ac varios rerum eventus, ubi nullus unquam prosperatus est, neque sibi promittant inconsulte posse immutare, quod spiritu saucto dictante statutum est ac tot patronos et inspectores caelo praesidentes iam habet. Haec ex praefato libro, ubi etiam de Carolo legitur sic: Carolus Martellus filius Pippini immensas victorias habuit coutra infideles, divinitus adiutus fuit victor gloriosus per omnia, sed quia bona ecclesiastica sibi usurpavit propter necessitatem bellorum, ideo in poenis infernalibus anima eius visa est cruciari ab Eucherio viro sancto. Nec mirum, quia sit ut fertur damnatus pro tanto scelere, surripiens ecclesiarum bona invitis ecclesiasticis, quibus aliquid accipere est grave sacrilegii peccatum (c. 4. C. XVII. qu. 4. el c. 68. fin. C. XVI. qu. 1), et omnes tales sunt anathema (c. 51. C. XVI. qu. 1). Unde dicit Hieronymus: „Apertissimi sceleris est exinde aliquid subtrahere et omnium praedonum crudelitatem superat" (c. 11. C. XII. qu. 2). 0 quid dicent moderni principcs, barones, nobiles, milites ceterique bellatores (quibus dicitur: estote contenti stipendiis vestris Lucae 3. et c. 5. C. XXIII. qu. 1), qui ad bellum exeuntes et nihil contra hostes proficientes, violentas in Christi patrimonium imponunt manus? Certe illos non excusabit necessitas, cui pacis terapore providere debent ex bonis suis propter defensionem reipublicac ipsis attributis. Si autem bona eorum ad defensionem reipublicae non suppeterent et ageretur de directo et principaliter de utilitate ecclesiastica et saeculari, quid faciendum esset, dicetur infra. Notandum est etiam, quia si saeculares statuta faciant contra cleros, omnino suut excommunicati, ut patet in cap. 5. de immunitate eccles. in Vlto. III. 23. et cap. 49. X. de sententia excomm. V. 39, et statuta talia nihil valent universaliter, namque personarum statuta saecularium, etiamsi sint in favorem ecclesiarum edita, nihil valent, nisi sint approbata per ecclesiam (cap. 10. X. de constitutionibus. I. 2. et cap. 12. X. de rebus ecclesiae non alienandis. III. 13). Eadem etiam poena feriuntur omnes iurisdictionem de iure vel autiqua consuetudine ad forum ecclesiasticum pertiuentem perturbantes vel auxilium aut consilium favoremve dantes, ut patet in cap. 4. de immunitate eccles. in Vlto. III. 23. Certum est enim, quia inferior in superiorem nullum imperium habet, nec eum in aliquo ligare potest (c. 4. D. XXI). Unde potestas saeeularis, quae est inferior, non potest derogare spiritualium potestati, quae est superior tamquam spiritus carne et divina humanis (c. 6. D. X. et c. 10. D. XCVI). Frustra igitur contendunt saeculares contra immunitatem spiritualium, fimbrias suas dilatando. Quis dubitet, sacerdotes Christi regum et principum omniumque fidelium patres et magistros censeri? Nonne mise-, rabilis insaniae esse cognoscitur, si filius patrem, discipulus magistrum sibi conetur 67 subiugare et iniquis obligationibus illum suae potestati subicere, a quo credit non solum in terra sed etiam in caelis se ligari posse et solvi (c. 9. D. XCVI). Et haec autem potestas, ligandi videlicet et solvendi etc. non ex merito eorum vitae sed officio procedit (c. 82. et c. 83. C. I. qu. 1). Unde ita malus sacerdos, quam diu toleratur ab ecclesia, sicut bonus vel sanctus ministeria Dei et sacramenta ministrat (c. 77. C. 1. qu. 1), sorte tamen inaequali quantum ad se, quia ille dcficit hic vero proficit (c. 97. C. I. qu. 1). Est enim malus sacerdos sicut lixivium, quod alios lavat et se ipsum immundat (c. 6. fin. D. LXXXIII), vel est sicut ardens candela, quae lumen in tenebris praebet et sibi ipsi detrimentum praestat. Ita malus sacerdos, id est in peccato mortali existens, verbum Dei administrans et sacramenta, prodest aliis et sibi ipsi obest (c. 5. C. XV. qu. 8); nam et quotienscunquc exercet id, quod ordinis cius est, totiens mortalitcr peccat, secundum Thomam in IV. Distin. XXIV. et facit pro eo cap. fin. X. de temporibus ordinationum. I. 11. c. 13. D. II. de cons. et c. 7. de celebr. missar. III. 41, et nihilominus, quicquid ex ordine suo exercet, perfieit, nam per eum sacramenta velut aqua per lapideos canales, ubi nihil generatur, transeunt ad locum fertilem id est ad salutem aliorum (c. 30. C. I. qu. 1). Unde Gregorius: „Non nocet, inquit, malitia episcopi neque ad baptismum infantis neque ad ecclesiae consecrationem, quia baptisma a Deo non ab homine venit. Sic et eucharistia et omnia, quaecunque in altari ponuntur, non ab homine sed a Deo significationem accipiunt" (c. 89. C. I. qu. 1. Cui concordat beatus Augustinus in libro quaestionum veteris et novi testamenti et habetur c. 96. C. I. qu. 1). Propterea beatus Gregorius oppositum tenentes redarguit dicens: „Heu in quam magnum laqueum incidunt, ut divina et occulta misteria plus ab aliis sanctificata posse fieri credant, cum unus et idem spiritus sanctus" (c. 84. C. I. qu. 1). Horum autem manifestum habemus exemplum iu Juda latrone et fure loculorum domini (c. 3. C. XXIII. qu. 4), qui licet fuerit proditor et damnatus, quicquid tamen inter apostolos egit, pro dignitate officii ratum fuit (c. 48. C. VII. qu. 1. et c. 39. D. IV. de cons.). O quam ergo cautissime sibi providerent saeculares, si vitam moresque reprehendere cessarent sacerdotum, quibus et Christus salvator noster reverentiam exhibuit, dum ad eos leprosos remisit (c. 25. D. XCIII), aut dum eis obediendum praecepit dicens: „Super cathedram Moysi sederunt scribae et pharisaei, omnia ergo, quaecunque dixerint vobis, servate et facite, secundum opera vero eorum nolite facere. Dicunt enim et non faciunt" (Matheus 23. et c. 86. C. I. qu. I). Quod etiam advertens Constautinus itnperator religiosissimus, prout narrat beatus Gregorius in registro, cum accepisset libellos abominabiles contra episcopos et sacerdotes scriptos, convocans accusatores dixit: „Non est diguum, ut nos deos iudicemus, quid mirum, si nostra potestas illos dignetur honorarc, quibus in suo eloquio honorem tribuens, eos aut angelos aut deos ipse Domiuus apellat", et in eorum conspectu omnes libellos lucendit dicens: „Vos dii estis a Deo vero constituti, inter vos causas vestras disponite, quia dignum non est, ut nos deos iudicemus" (c. 41. C. XI. qu. 1). Unde et in scriptis cuiusdam Romani pontificis eundem imperatorem Constantinum dixisse narratur: „Si propriis oculis vidissem sacerdotem Dei peccantem, chlamide mea 130. 135. 110. 145. 150. 155. 160. 165. 68 170. 175. 180. 185. 100 195. 200. cooperirem eum, ne ab aliquo videretur" (c. 8. D. XCVI). Quid ergo dicent, qui aliena peccata non servato iuris aut doctrinae evangelicae ordine in publicum deferunt, vitamque et morcs bonorum corrumpunt, qui profecto deteriores sunt his, qui substantias aliorum praediaque diripiunt (c 19. C. II. qu. 1. et c. 13. C. VI. qu. 1). Unde scriptum est: „Omnis qui detrahit fratri suo, homicida est et omnis homicida non habct partcm in regno Dei" (c. 16. C. VI. qu. 1). Verum tamen, si quis sacerdotem sciat notorie, per sententiam videlicet, seu confessionem eius factam in iure, aut per evidentiam vei, quae tergiversatione aliqua celari non possit, esse fornicarium aut simoniacum, sub eo audire missam vel aliqua sacramenta ab eo recipere omnino non debet (c. o. D. XXXII). Ex quibus liquide manifcstum est, personas saeculares nullam iurisdictionem habere super spirituales, nisi sint incorrigibiles (c. 28. C. I. qu. 1. et c. 10. X. de iudlciis. II. 1), item quia clerici bona ecclcsiae tcmporalia disponere possunt et augere, nos Poloni satis manifestum habemus exemplum etiam in patrono nostro sancto Stanislao martire et cpiscopo Cracoviensi, qui ob regis tyrranidem vivis deficicntibus testibus pro recuparenda villa a Petro quodam milite praefato sancto vendita eundem venditorcm tres annos in tumulo iacentem et iam fere in einerem redactum ad testimonium proferendum resuscitavit. Mira res est et notatu digna. Si quidem illud esset illicitum, nequaquam Deus omnipotens tantum miraculum per hunc virum sanctum effecisset. Melius itaque est ori repagulum poncre ecclesiae non contradicendo Dei; qui enim contradicit, Dei ordinationi resistit; qui autem resistunt, ipsi sibi damnationcm acquirunt (ad Romanos 13), et licet ipsi clerici bona temporalia ecclesiastica disponere possunt, tamen bona temporalia et negotia saecularia pcrtinentia ad rempublicam mundanam et saeculares homines eis nequaquam disponere licet, inhibetur namque illis hoc lege canoniea apostolica et evangelica. Evangelica: „Operamini non cibum, qui perit, sed qui permanet in vitam aeternam" (Johannis 6). Canonica (c. 101. C. XI. qu. 3. et c. 29. C. XI. qu. 1): „Nemo militans Deo implicat se negotiis secularibus, ut possit placere ei, cui se probavit" (ad Thimoteum II. 2). Unde etiam in l. 11. C. de episcopis et clericis. 1. 3. dicitur, quia clerici nihil commune habent cum publicis actibus vel ad curam pertinentibus, cuius corpori non sunt annexi. Per quem textum patet (ut inquit Angelus in sua summa in versiculo „Clericus" IX. §. 1. et Panormitanus in cap. 4. X. de immunit. ecdes. III. 49), quia clerici nullum officium possunt licite habere in republica, (ut probatur X. ne clerici vel monachi secularibus negotiis se immisreant. III. 50. per totum et cap. finali X. de vita et honestate clericorum III. 1; facit c. 19. C. XXIII. qu. 8), nec sunt de universitate saeculari, ut notatur in cap. 14. X. de excessibus 205. . praelatorum. V. 13), et sic coneluditur, quia clerici non debent attendere nec habere curam de mundanis, nisi quatenus sunt necessaria ad sustentationem corporis (arg. c. 7. C. I. qu. 3. et Dist. XCL. quasi per totmn), vel in casu pietatis (c. 46. C. XI. qu. 1). Si clericus est, quod ad eum pertinet, aspiciat, se mundanis et personis saccularibus non immiscens. Provideaut igitur domini temporales, ne negotia per- 210. . tinentia ad personas saeculares clericis ullo modo committant, sed ad talia peragenda constituant pcrsonas sacculares, litteratas tamen, industres, sapientes et iustas, timoremque Dei ante oculos habentes. Clerici vero assistant saecularibus duntaxat ad prospiciendum, ne quid iniusti aut contra legem Dei seu sacros canones attentetur, et ad haec quidem custodienda universaliter in suis dioecesibus vel parochiis debent praelati esse solliciti, sed et sua temporalia dispensanda committere debent aliis, ut ipsi liberius vacent divinis. Unde Bernardus ad Eugenium scribens dieit: Meraento Salvatorem Judam habuisse oeeonomum, id est dispensatorem. Quid ergo praelato turpius quam infima et vilia temporalium scrutari et de suspicionibus singulorum moveri? Nam ad quaeque perdita vel neglecta Egyptius ille omnibus traditis Joseph ignorabat, quid haberet in domo sua, prout dicitur Genesis 39. Kon frustra nempe dictum est: Episcopus aut sacerdos aut diaconus nequaquam saeculi curas assumant, finaliter deiciantur (c. 6. D. LXXXVIII). Unde eorum propria et praccipua cura debet esse circa custodiam gregis sibi comraissi orando, praedicando, a vitiis elimando subditos, sacramenta dispensando et iuxta quod res exigit erogando; possunt tamen intendere multiplicationi temporalium ad utilitatem ecclesiae, quando opportunitas adest et fieri possit sine damno spiritualium, alias non. Alexander autem Sccunda sccundae tituli „de avaritia" dicit, quia episcopus non potest congregare ad sui tuitionem sive ecclesiae sicut rex potest, sed debet convertere res ecclesiae in usum ecclesiae, quod facit pauperibus dando. Ratio est, quia rex ad hoc constitutus est, ut regnum in pace teneat et defendat ab adversariis, et ideo potest ad hoc congregare, non sic episcopus, sed ut faciat bonum ecclesiae, quod facit indigentibus dando (fucit c. 10 et c. 11. C. XII. qu. 2). Unde tenet Thomas Secunda secundac quaestione CLXXXV, quia si bona ecclesiastica non dispensat in pios usus sed notabiliter deficit, peccat mortaliter; secus si in modico deficiat; addit tamcn, quia si necessitas non imminet pro pauperibus, quia potest reservare in futurum vel emere possesiones, ut tempore necessitatis providere possit. §. 10. At his praecursis rcdcuudum est ad ea bona, quae ad defensioncm reipublicae distinetim regi sunt specificata et per ipsum illegitime alienata. Circa quorum revocationem dubium oritur, an etiam et ille, qui alienavit, ea revocare possit, quia dicit sancta Brigitta libro IV. cap. 3. suarura revelationum et Speculatur in dicto titulo de instrumentorum editione §. „nunc autem" in fine, quia futurus rex seu sucessor, quasi dicerent: non ille, qui alienavit, potest contravenire et revocare quasi in poenam cius, cum nerao potest venire contra factum suum (l. 25. D. de adoptionibus. 1. 7. et c. 5. X. de clericis coniugatis. III. 3). His non obstantibus dicendum est, secundum Paulum de Castro ubi supra et Panormitanum in dicto cap. „Intellecto" 33. X. II. 24, quia ipsemet, qui alienavil, etiam potest alienata revocare non solum per suos praedecessores facta, ut vult Speculator, verum etiam perseipsum; nam cum, ut praefatus Paulus dicit, alienatio tendat in praeiudicium totius regni non solius regis tantum, et e converso revocatio alieuationis tendat in utilitatem totius regni non regis tantum, ipse idem poterit venire contra et revocare (l. 1. C. de agricolis censitis et colonis. 11. 41. et c. 6. X. de rebus eccles. alienandis. III. 13). VA ad dicta iura respondendum est, quia loquuntur, quando revocatio tenderet in utilitatem solius revocantis et non sit alienatum contra 215. 220. 225. 230. 235. 1. 5. 10. 15. 20 25 30 35, 40. 45. 1. 5. 10. legem. Glossa dicta l. 25. D. 1. 7: Refert, inquit, an aliquis faciat, quod est prohibitum a lege, au quod non est prohibitum. In primo casu non obstat factum suum alicui, in secundo obstat. Et dictum Speculatoris et sanctae Brigittae intelligere possumus eo casu, quo alienatio non scandalisat nec damnificat regnum in vita ipsius regis alionantis, tunc posset tolerari usque ad sucessorem. Sed in regno nostro secus est propter depopnlationes et tributa gravia, semper enim regnum nostrum fere omni iustitia orbatum tributis gravibus et ab ipsis hostibus non solum enormiter laeditur, sed etiam iam fere annihilatur propter alienationem iurium et bonorum regis et nedum ipsum regnum in temporalibus annihilatur, verum etiam incomparabilis thesaurus Christi pretiosissimo redemptus sanguiue, ut patet in his, qui in captivitatem ducuntur. Et esto, quia rex alienans non posset venire contra suum factum suo nomine, potest tamen nomine dignitatis suae, id est regni et coronae atque regnicolarum, quorum est administrator potius quam dominus quantum ad tales alienationes, ut supra ostensum est. Potest igitur revocare alienata non obstantibus contractibus sigillis regum firmatis, quia tales contractus nulli sunt eo, quia sunt contra ius et aequitatem legis divinae, quae non patitur quicquam alieni in alium transferre neque ab aliis usurpari. Non frustra quippe textus in dicto cap. „Intellecto" dicit, quia cum teneatur iura regni sui et coronae honorem illibata servare etc. Et esto, quia non fit contra legem divinam, tamen omnino valere non possent, quia essent contra ius in totius regni publicum favorem et in odium alienantium editum, cui contraire vel derogare pacto privato non licet (l. 38. D. de pactis 2. 14), et si quid sit contra legem talem attentatum, etiamsi illud sit iuramento firmatum, est incassum et inane et penitus revocabile, ut est expressum in cap. 12. X. de foro competenti. II. 12. Non ideo enim leges tamquam capisteria et freni equis nobis sunt editae, ut eas transgrediamur, sed ut per eas dirigamur, neque ad sinistram neque ad dextram partem declinando. Unde si quis coutrarium facit, peccat, quia id peccatum est, quod fit contra legem (c. 40. G. XXIII. qu. 4). Hiuc est, quia ea, quae fiunt contra legem, non solum inutilia sed etiam pro infectis habentur seu habenda sunt (c. 13. C. XXV. qu. 2. et c. 15. C. XXV. qu. 2. et l. 5. C. de legibus. 1. 14), nisi talia sint, quae nulli obsint et prosint alicui (c. 8. §. „Sic etiam" in Jine. C. XVI. qu. 1). §. II. Si quidem insuper ecclesia laesa fungatur iure rainoris, quae ut minor restituitur in integrum (l. 5. C. de in integrum restitutione minorum. 2. 20. et c. 3. X. de in integr. restitut. I. 41), per consequens ipsum regnum seu rex, cum iura et bona eius non tantum unius ecclcsiae sed omnium quodammodo existant, prout satis clare innuit dictum cap. „Grandi", 2. in VIto. I. 8. ibi cum dicitur: „Cum ad curam et administrationem generalem et liberam regni, tam pro regis, quam ipsius regni utilitate, si provide attendatur, ac ad defensionem ecclesiarum, monasteriorum aliorumque piorum locorum regni et personarum ecclesiasticarum tam religiosarura quam saecularium, nec non viduarum, orphanorum et ecterorum ibidem degentium etc." Ad idem c. 23. C. XXIII. qu. 5. et c. 20. C. XXIII. qu. 5, ubi dicitur: „Principes saeculi nonnunquam intra ecclesiam potestatis adeptae culmina tenent, ut per eandem potestatem disciplinam ecclesiasticam muniant. Ceterum intra ecclesiam potestates necessariae non essent, nisi ut, quod non praevalant sacerdotes efficere per doctrinae sermonem, potestas hoc impetret per disciplinae terrorem. Saepe per regnum terrenum caeleste regnum proficit, ut qui intra ecclesiam positi contra fidem et disciplinam agunt, rigore principum eonterantur, ipsamque disciplinam, quam utilitas ecclesiae exercere non praevalet, cervicibus superborum potestas principalis imponat, et ut venerationem mereatur, virtutem potestatis impartiatur. Cognoscant principes sacculi Deo se debere esse reddituros rationem propter ecclesiam, quam Christo tuendam suscipiunt, nam sive augeatur pax et disciplina ecclesiae per fideles principes sive solvatur, ille ab eis rationem exigit, qui eorum potestari suam ecclesiam tradidit." Et in dicto c. 23. C. XXIII. qu. 5, sic dicitur: ,,Regum officium est proprium facere iudicium atque iustitiam et liberare de manu calumniantium vi oppressos et peregrinis pupillisque et viduis praebere auxilium etc." Ex quibus verbis sacrorum canonum liquide etiam manifestum est, qualia et cuius regia bona sint. Unde bona regis quocunque titulo alienationis usurpantes, omnes has personas in praesenti exprcssas iniuria equidem maxima seu atrocissima afficiunt, ergo gravius peccant (arg. c. 3. C. XXIII. qu. 4), nam non solum unius ecclesiae raptores censcntur sed omnium ecclesiarum cunctorumque regnicolarum, ob quorum defensionem institnta sunt. Unde quibuslibet regnicolis compctit actio contra talcs (arg. c. 6. X. de reb. eccl. non alien. III. 13. et c. 20. C. XII. qu. 2). Et profecto hoc vitio infecti videntur esse peiores paganis, qui lege naturae recti nihil iniusti in republica ausi sunt facere, ut patet de Pittaco Mityleneo, de quo narrat Valerius libro VI, quia cum agri pars per eum ab hostibus recupcrati consensu omnium ei offeretur, avertit animum ab eo munere, deforme iudicans virtutis gloriam magnitudine praedae minuere. Haec ille. 15. 20. 25. 30. 35. Quarta et ultima pars huius tractatus (quomodo illegitime alienata seu mala fide acquisita sint restituenda, ostendit). §. I. Cum autem iura et bona regis sint aliena, quia totius regni iurc gentium ad se tuendum instituta ipsique regi specialiter consignata, ut supra ostensum est, igitur necessario eidem sunt restitueuda, nara regula est iuris naturalis et divini nedum humani, quia quilibet, qui habet de alieno vel quod ad alium spectat seu debetur, omnino restituere debet de necessitate salutis (c. 1. C. XIV. qu. 6. et c. 5. X. de usuris. V. 19. et l. 10. §. 1. D. de iustitia et iure. 1. 1). §. 2. Et non solum tenetur restituere rem, sed etiam fructus cius (arg. l. 15. D. de condictione indebiti. 12. 6. et l. 38. §. 4. D. de usuris. 22. 1. ubi in hac lege ultima dicit textus: alienata revocantur). Fructus quoque restituuntur, nam praetor 1. 5. 1. 72 l. 5. 10. l. 5. 10. 15. 20. id ait, ut perinde sint omnia, atquc si nihil alienatum esset. Quod non est iniquum, nam et verbum: restituas, quod in hac re praetor dixerit, plenam habet significationem, nt fructus quoque rcstituantur, et ideo cum restitui praetor vult veluti interdicto unde vi, fructus sunt restituendi etc. §. 3 Et non tantum res cum proventibus perceptis restitui debent, verum etiam proventus seu fructus percipiendi, arg. 1. 62. §, ultimo. D. de rei vindicatione. 6. 1; 1. 12. D. quod metus causa. 4. 2, ubi glossa ponit tres casus, in quibus possidens cum titulo teuetur non solum rem cum proventibus perceptis restituere, verum etiam omnes percipiendos. Primus est, quando titulus est habitus contra intcrdicta legum (l. 7. C. de agricolis censitis et colonis. 11. 47), et hic casus primus est propositi nostri, quem etiam glossa repetit in c. 43. C. XII. qu. 2. Secundus est, quando titulus habetur in fraudem creditorum (l. 1. D. de his qui in fraudem creditorum. 43.8). Tertius cst, quando titulus habctur exemptione rci fiscalissive debita solemnitate (l. 1. C. de fide instrumcnturum et iure hastae fiscalis. 10. 3. et facit ad ea l. 1. C. de praediis curialium sive decreto non alienandis. 10. 34. facit optime ad praedicta, quod notat Panormitanus in ultima nota cap. 11. X. de rebus ecclesiae alienandis. III. 13. §. 4. Unde ex praetactis iuribus patet, quia dicti usurpatores fructus seu proventus praedictorum bonorum resituere tenentur tempore medio perceptos, nisi forte eorum quosdam legitima excuset eausa, et pecunias perdunt, si quas in talibus bonis habeant (F. II. 52. §. 1; c. 20. C. XII. qu. 2. et c. 8. §. „universas" C. XVI. qu. 4), et hoc forte ideo, ut aliquam poenam sustineant de tali illicito coutractu ab eis scienter facto, ut inquit glossa ultima §. 1. F. II. 55, cum eo faciunt contractum. Quibus concordat capitulum II. libri III. Statutorum regni nostri Poloniae 1). Sibi namque imputeut, qui cum eo faeiunt contractum, qui de iure alienare non potuit. Quem quidem recte sapientem lateat, rem alienam aut a lege alienari prohibitam ementem aut in pignus vel hypothecam recipientem hanc incurrise poenam. Satis quippe clare manifestum est, quia rem alienam scienter emens aut pro aliquo recipiens etc. non solum non potest repetere pretium a legitimo domino rei (l. 2. C. defurtis. 6. 2), verum etiam ab ipsius venditore seu alienatore (l. 23. et l. 3. C. de rei vindicatione. 3. 32). Haec namque generale est, quia contra legem comparans aut mala fide acquirens neque a domino rei nequc ab ipsius, ut dictum est, venditore seu alienatore pretium repetere potest, ut patet l. 7. C. de agricolis censitis et colonis. 11. 47. et l. 1. C. de praescriptione XXX. vel. XL. annorum. 7. 39. et sic de aliis iuribus ad idem iunctis eis superioribus iam dictis. Et merito talem incurrunt poenam, quia contra legem peccant, qui enim coutra legem delinquuntur, lege puniuntur seu puniri debent (c. 10. D. X). Jure ergo procedeudum est coutra tales, nam quod iure fit, iuste fit, et quod iuste, bene (cap. 12. X. de verborum significatione. V. 40). 1) Z pierwszego wydania statutów polskich t. z. ,,Syntagmata . art. Statutu Nieszawskiego z r. 1454 (vol. Leg. I. pag. 248. art. de non oblig. tenis). — 73 — Neque ut videtur ipsis est parcendum, cum homo non debeat esse cleraentior lege (Nov. 32. de iuditibas. c. 10), nam facicntes contra statutum aut lcgem pracsumuntur esse in dolo (Baldus in l. 3. C. de legibus 1. 14. et Innocentius cap. 7. X. des his, quae vi metusve causa fiunt. I. 40). Etiam Iucrari cum aliena iactura est dolus (l. 11. D. de institoria. 14. 3), et dolus ncmini patrocinari debet (l. 63. §. 7. D. pro socio 1. 12. et c. 5. X. de emptione et vendilione. III. 11). Et posito, quia non praesumantur esse in dolo, aut quia fide bona contrahant, nihil omnino de prohibitione iuris scientes, tamen legis poenam evadere non possent. Non frustra enim dicitur: Quando contra praccepta lcgum quis comparat praetextu ignorantjae, non etfugict poenas (l. 7. D. de iuris et facti ignorantia. 22. 6. in glossa). Eacit, quod dicitur: Quicunque stultus est in culpa, erit sapiens in poena (c. 10. D. XXXVIII. cui concordat Panormitanus in cap. 25. X. de praebendis. III. 5. et Partholus et Alexander de Imola in l. 25. §. 6. D. de hereditatis petitione. 5. 3). Erustra ergo, si legem in auxilium invocat, qui contra eam facit (l. 31. D. de minoribus. 4. 4. et c. 14. X. de usuris. V. 10). Verum tamen pretium in reipublicae utilitatem versum restitui debet, si ex fructibus seu proventibus non sit satisfactum (arg. I. 19. C. de procuratione. 2. 13. et 1.1. C. de solutionibus. 8. 42). Et tunc quidem respublica vel successor in officio eius positus ex facto sui antccessoris ad restituendam pecuniam seu pretium tencri dicitur, quando illa pecunia probaretur vere et de directo fuisse conversa in reipublicae utilitatem (arg. eorum quae notat Paulus de Castro Consilio II. et facit textus cap. 1. X. de deposito. III 16. et cap. 4. X. de fideiussoribus. III. 22). Quod tamen intelligendum est, si ex illa pecunia seu pretio respublica facta sit locupletior et creditores vel emptores essent in veritate bonae fidei. De talibus enim • intelliguntur iura proxime allegata cum corum concordantiis. Alias id est, si sint malae fidei. Tunc, ut dictum est, in poenam perdunt pretium et omnem utilitatem, et applicatur reipublicae, et haec Patent ex notis per Panormitanum et alios doctores canonistas in c. 6. et c. 9. X. de rebus ecclesiae alienandis. III. 13. et per doctores legistas l. 9. et in autheniica ,,Qui res" l. 14. C. de sacrosanctis ecclesiis. I. 2. et est textus et glossa notabilis in dicto F. II. 55. et dicto F. II 52. Sed posito quia constet rcmpublicam esse ex illa pecunia locupletiorem, dictique emptores seu hipothccarii essent bonae fidei, ac tamen, si recte advertere velimus, eam ut mihi videtur repetcre non possent, nisi fortc paucis eorum quibusdam exceptis, nam bona nobilium (qui reipublicae milites et tutores ac regis coadiutores dicuntur) et bona regia candem iuris dispositioncm quodammodo habent, et sic ipsi alicnis aliena mercatum esse videntur, duplicem rapinam committcntes. Si quidem tameu peeunia, quam ipsi super bona rcgia dederunt, conversa sit ad reipublicae defensionem, bene gestum est, quia eius erat. Unde ipsi eam repetere non possunt, quia hoc fecerunt, ad quod tenebantur. Sin non, et tunc et ipsi et rex de mala administratione tenentur reipublicae tamquam eius tutorcs vel curatorcs (l. 6. D. de administratione rerum ad civitates pertinentium. 50. 8. et l. 1. C. de periculo tutorum. 5. 38), qui nec debent utilitatem suam praeponere reipublicae utilitari (c. 35. C. VII qu. 1), et tenentur ei uedum de damuis illatis verum etiam ad interesse, 10 25. 30. oJ. 40 45. 50 55 60 65. 70. 75. 80. 85. 90. 95. 100. 105. quando ei potuerunt acquirere et neglexerunt adinstar tutoris vel praelati ecclesiae, ut in l. 7. C. arbitrium tutelae. 51. 5. et in l. 21. C. de administratione tutorum. 5. 37. facit textus et glossa in c. 2. C. XII. qu. 4. Unde hic etiam notandum est, quia: „qui reipublicae vel alicui domino fidelitatem iurat, ista sex semper in memoria debet habere: iucolume, tutum, honestum, utile, facile, possibile, ut dicitur in c. 18. C. XXII. qu. 5. Incolume videlicet, ne sit in damnum ei, cui iurat illaesum eum in corpore conservando. Tutum, ne sit ei in damnum de secreto suo vel de munitionibus, per quas tutus esse potest. Honestum, ne sit ei in damum de sua iustitia vel de aliis causis, quae ad honestatem cius pertinere videntur. Utile, ne sit ei in damnum de suis possessionibus. Facile vel possibile, ne id bonum, quod respublica vel dominus suus facere leviter potcrat, faciat ei difficile ncve id, quod possibile erat, reddat ei inpossibile. Ut fidelis haec documenta caveat, iustum est, sed quia non sufficit abstinere a malo, nisi fiat id, quod bonum est, restat, ut in eisdcm sex supradictis consilium et auxilium reipublicae vel domino suo fidele praestet, si beneficiis dignus videri vult et salvus esse de fidelitate, quam iuravit." Et infra: „qui in corum praevaricatione vel faciendo vel consenticndo deprehensus fuerit, perfidus et periurus censebitur." Haec ex dicto c. 18. C. XXII. qu. 5. Notent haec reipublicac rectores aut hi, qui fidelitatcm alicui iurant, quam grave sit peccatum periurium, quod homiedio aequiparatur et infamiam infert (patet c. 17. et 18. C. VI. qu. 1. et c. 22. C. XXII. qu. 4). Siquidem privatae et singulares personae indemncm reddere debent rempublicam et ei thesaurisare iuxta illud Tullii libro III. de officiis dicentis: „Neque enim solum nobis divites esse volumus sed liberis, propinquis, amicis maximeque reipublicae. Singulorum enim facultates et copiae divitiae sunt civitatis etc", multo magis hoc tenentur ipsi rectores reipublicae tum ratione iuramenti per cos praestiti, tum ratione administrationis et possessiouum a republica propter eius tuitionem per ipsos posscssarum. Certum est enim, quia omnis principatus in populo institutus est propter bonum populi, ut hoc etiam probatur per philosoplmm quasi per totum librum quintum Politicorum. Unde patet, quia hereditates principativae id est dominorum sunt quasi communes, hoc est sunt ordinatae iure gentium pro sustentatione personarum ad commune bonum tcndentium, et inde cst, quia sunt magis liberae quam aliae. Ex quo patet, quia naturalitcr ratione ipsarum domini possidentes eas ad tria principalitcr neccssario sunt obligati. Primum ad faciendum iustitiam subditis, et propter hoc ipsi custodes iustitiae sunt. Secundum, ut inducant eos et dirigant in bonum finem. Tertium est, ut neccssitatis tcmpore ipsos subditos dcfendant a violentia extrancorum, et etiam ut mutuam habeaut inter sc paccm. Facit c. 26. C. XXIII. qu. 5. ubi dieitur: „Administratores plane saccularium dignitatum, qui ad ccclesiarum tuitionem, pupillorum ac viduarum protectionetn rapaciumque refrenationem constituti esse proculdubio debent, quotiens ab cpiscopis et ecclesiasticis viris conventi fuerint, eorum querimonias attentius audiant et sccundum quia necessitas expetierit, absque negligentia examinent et diligenti studio corrigant, quia si Dei timorcm prae oculis non habentes negligere post secundam et tertiam admonitionem inventi fuerint, omni se novcrint communione usque ad condignam satisfactionem privatos" 75 115. 120. 125. 130. 135. 140. 145. 150. 110. Ad idem dictum c. 23. et c. 20. C. XXIII. qu. 5, ex quo etiara patet, quia deberent essc nobiles in numero competenti ad regendum politiam, cum ad hoc sint ordinatae tales possessiones, quae etiam deberent esse tantae, quia sufficerent eis secundum statum eorum competentem. Ex quo sequitur, quia in distribuendo illas oportet providere principaliter non possidentibus sed communitati (arg. c. 3. X. de praebendis. III. 5), propter quod unumquodque et illud magis (Auth. „Multo magis" l. 14. C. de sacros. eccl. 1. 2. et l. 24. D. de iureiurando. 12. 2), nam principantes sunt propter comnunitatem sed non converso, et pastor est propter oves et non oves propter pastorem. Unde et dominus pascere oves rectores docuit et omnibus ministrare et non exactionibus illicitis opprimere (c. 62. C. XVI. qu. 1), et sicut pater filiis congregat et eorum utilitatem procurat, sic rectores suis subditis facere debent (c. 64. C. XVI. qu. 1. et c. 6. X. do censibus. III. 30). Interest enim dominorum, ut subditi divites fiant (Nov. 8. praef. §. 1). Caveaut ergo principantes, ne sua duntaxat commoda quaerant, alioquin essent de numero illorum, de quibus conqueritur Deus dicens: „Ve pastoribus, qui pascebant semetipsos! nonne greges a pastoribus pascuntur?" Ex quibus etiam sequitur, quia non est iustum, ut unus habeat tot feuda seu possessiones vel dignitates, quot consuetudo eas acquirere permittit, (secundum philosophum ubi supra; arg. c. 5. X. de praebendis. III. 5. et c. 1. D. LXXXIX). Patet, quia staret unum habcre, quasi omnes possessiones totius regni vel ducatus seu districtus, sed hoc non est convcniens, cum tales ordinentur ad tuitionem patriae et quia unus non possct adeo bene patriam defendere et iustitiam debitam subditis administrare sicut plures, immo tanta cumulatio possessionum esset contra bonum patriae et cssct abnti illis posscssionibus, quoniam non est dubium, quin intendant eas ordinare pro tuitionc reipublicae. Si enim totum corpus, ut inquit apostolus ad Corinthios I. 12, sit oculus, ubi erit auditus? et si totum auditus, ubi odoratus? etc. Unde sicut varietas membrorum per diversa officia et robur corporis servat et pulchritudinem repraesentat, ita varietas personarum per diversa nihilomiuus distributa officia et fortitudincm et venustatem reipublicae manifestat; et sicut indccorum est in corpore humano, ut altcrum membrorum alterius fungatur officio, ita nimirum noxium simulque turpissinmm est, si singula rerum ministeria personis totidem non fuerint distributa etc. Item si in civitatibus politice rectis servatur et custoditur maxime, no unus civis duas vel plures habeat domos, quia ex hoc redditur civitas minor, non quidem minor numero possessionum sed minor affectione dilcctionis et provisione, unde et quodammodo sequitur civitatis desertio, nam per hoc, quia unus habeat plures domos et possessioncs, tempore labente ruerc solent, et possesiones non ita debite pro reipublicae et augmento et decore per unum disponuntur sicut per plures etc. Item in dictis civitatibus pro lege servatur, ne unus homo duo vel plura exerceat artificia, sed secundum quia artificia sunt distincta, sic etiam distincti constituuutur artifices, quia sic et expcditius et magistralius pro reipublicae ornamento vel decore disponuntur artificiata etc. Multo autem magis hoc servari debet ct inviolabiliter custodiri in beneficiis vel officiis, ubi nedum reipublicae verum etiam et animabus damnum cquidem et maximum infertur propter beneficiatorum absentiam et iustitiae debitae nou administrationem etc. Et si ma- 155. 160. 165. 1S0. ledicantur, qui domum ad domum et agrum ad agrum coniungunt (dicitur enim Esayae 5: „Ve qui coniungitis domum ad domum et agrum agro copulatis usque ad terminum loci,, nunquid habitabitis soli vos etc."), quanto magis, qui officium officio, beneficium beneficio sine legitima causa alias ex ambitione vel cupiditate ad tenendum assumunt. Quod ne fiat, regum est talibus obviare, caecam avaritiam et dignitatum ambitionem exterminando, cum sint patres patriae in plenitudine potestatis ad regimen reipublicae mundanae totius regni immediate assumpti. Unde et eorum auctoritate alii, quicquid temporalis habent, ab ipsis regibus habent (cap. 1. D. VIII). Qui cum assumpti seu iuregentium instituti essent, ipsi sibi assumpserunt proceres et nobiles sollicitudinis vices suas impartiendo (arg. c. 12. C. II. qu. 6. et c. 8. C. III. qu. 6. et l. 1. §. 6. C. de vetere iure enucleando. 1. 17), et pro utilitate regnicolarum invigilant et noetes ducunt quan- doque insomnes, ipsosque regunt et gubernant et subveniunt eis, cum opus sit, tamquam patres filiis (in princ. Nov. 8. ut iudices sine quoquo suffragio fiant. et Nov. 114. ut divinae iussiones subscriptionem habeant gloriosissimi quaestoris). Sic et e converso debent regnicolae tamquam boni filii regibus subvenire, cum opus est (l. 8. §. „ipsum autem filium." C. de bonis quae liberis. 6. 61), quia sicut caput subvenit membris, ita et e contra membra debent capiti subvenire, alias deficiente capite membra arcscerent (arg. c. 18. D. XXIV. qu. 1. et c. 4. fin. 170. C. XXIII. qu. 7). Ex quibus sequitur, quia sicut regis bona exposita sunt ad reipublicae defensionem, sic et bona procerum vel nobilium exponi debebant, quia ad hoc, ut dictum est, ordinata sunt et primitus eisdem ob illam causam data. Et hoc expresse dicit Versificator in nota libri quarti Politicorum (facit c. 5. C. XXIII. qu. 1). Indecens est profecto membra esse potiora capite (c. 5. 175. . D. LXI), et turpis est omnis pars, quae suo universo non congruit (c. 8. (D. C), et quod sentit caput, debent sentire et membra (arg. c. 11. §. „verum" C. VI. qu. 1. et c. 46. C. II. qu. 7). Idem enim iuris esse debet in parte, quod et in toto (l. 7. §. 6. D. de pactis. 2. 14. facit optime c. 1. D. XII). Quibus autem scilicet bonis procerum et nobilium non suppetentibus, tunc recursus deberet haberi ad populum et universaliter quidem ad omnes regnicolas. Praeterea et statuto regni nostri cavetur sic: „Barones et nobiles secundum quautitatem et possessionem suorum bonorum et reddituum certis armatis hominibus servire regno et prodesse sint obligati, remque publicam seu metas vel limites regni ab insultu et iucursu aemulorum et hostium propriis sumptibus tueri debeant et omnimode 185. teneantur" (Haec ex CXXII. statuto in antiquis et 50. folio in novis §. melas 1), quibus concordat dictum c. 5. C. XXIII. qu. 1; l. 31. C. de locato. 4. 65. et Nov. 116. ut neque miles, neque foederatus obsit domui privatae aut possessioni alicuius). Ex quibus iam sequitur, quia regnum seu rex non tenebatur ultra facultatem bo- norum suorum alios milites praeter praedictos ad defensionem regni servare et 1) Z „Commune privilegium" Łaskiego. Statuta Casimiri Magni. (Vol. Leg. I. p. 44.) et Privilegium Vladislai Jagellonis Jedlnae a. 1433 concessum (Vol. Leg. I. 91). illis impeudere. Item sequitur, quia istae extraordinariae contributiones vel potius excorigiationes regnicolarum sunt indebitae et iniustae. Item sequitur, quia si pccunia, quam praefati barones et nobiles snper bona regia dederunt, sit conversa ad defensionem reipublicae, per ipsos, ut dictum est, repcti non possit, quia soli personaliter rempublicam defendendo exponere illam debuerant. §. 5. Praeterea iure naturali seu divino nedum positivo seu humano in extremae necessitatis tempore omnia sunt communia (l. 2. §. 2. D. de lege Rodia de iactu. 14. 2. et c. 8. D. XLVII. §. 1. et c. 19. D. LXXXVI), et profecto tenemur cum passis damna conferre et eorum casum habere pro nostro proprio. Necessitatem namque alienam debet quis propriam existimare (in Speculo de offi. or. §. III. et c. G. D. LXXXVI). Facit ad idem, quod habetur Johannis 6, ubi legitur, quia sapientia divina Jesus Christus dominus et salvator noster quinque alienos panes recipiens et duos pisces, qui erant proprii cuiusdam pueri, eos inter necessitatem patientes distribuit. Quod enim alias esset illicitum, hoc necessitas facit licitum, maxime extrema, ut patct in regula 4. X. V. 41. Quis autem non dicat hauc esse extremam necessitatem in regno nostro, ubi non solum corpora pereunt, verum etiam pretiosissimus thesaurus Christi sanguine redemptus, pro cuius conservatione animas nostras omnino exponere debemus (Johannis I. 3). Si quidem debemus, (ut dicit sanctus Johannes), id quod maius est, animas videlieet pro fratribus ponere, ergo concluditur id, quod supra. Unde et alii, qui abundant et succurrere nolunt pro defensione in tanta necessitate positorum regnicolarum pecunias dando, praedonibus aequiparantur et furibus dicto c. 8. §. 1. D. XLVII, quia hoc usurpant, quod exponere tenentur, unde et iniquitatem committunt ea retinendo (c. 10. C. XXXII. qu. 4. in glossa), et peccant graviter, quia contra praeceptum caritatis faciunt, quo cavetur, quia exponatur corpus pro anima proximi et substantia pro eius salute corporali (c. 14. D. II. de poen.). Non frustra ncmpe dicitur: „qui iussa caritatis spernit, Deum, qui est caritas, tamquam Judas prodit" (c. 83. C. XI. qu. 3. c. 36. C. VII. qu. I). Et Johannis ubi supra: „qui habuerit substantiam huius mundi et vidcrit fratrem suum necessitatem habere et clauserit viscera sua ab eo, quomodo charitas Dei manet iu illo?" unde et talibus dicetur: „lte maledicti in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius etci (Mathei 25). Ubi patet, quia propter solam operum misericordiae omissionem damnatur aliquis, per quod innuitur, quia de necessitate a nobis sunt facienda. Non putet quidem se homo esse dominum, sed dispensatorem bonorum huius mundi sub primo rerum principe; et ideo si non dispensat ea, ubi et quando et quibus oportet, peccat et male agit. Et ideo apostolus ad Thimoteum I. ultimo dicit: „Divitibus huius saeculi praecipe facile tribuere et communicare", quod dictum apostoli non solum intelligitur quantum ad casum neeessitatis, sed etiam quantum ad congruitatem, secundum philosophum II. Ethicorum et Richardum in IV. Sententiarum distin. XV. O si passos miserari non vultis, saltem vestrarum miseremini animarum, quid namque prodest homini, ut inquit Salvator, si universura muudum lucretur, animae vero suae detrimentum patiatur, aut quam dabit commutationem pro anima sua etc? 190. l. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50. 55. 60. 05. 70. 75. 80. (Mathei 16). Clamant captivi, clamant afflicti et non est quis subveniat. Ubi est caritas, ubi est dilectio proximi, sicne impletur id mandatum Dei „dilige proximum sicut te ipsum" (Mathei 22), aut illud „omnia, quaccunque vultis, ut faciant vobis homines, et vos facite illis, haec enim est lex et prophetae" (Mathei 7). Mirandum ergo cst et stupendum vel potins de falsis Christianis dolendum ostendcntibus spccie se csse Christianos, et tamcn opere ostendunt falsitatem, qui nec compatiuntur fratribus adversa patientibus. Unde et de his verificatur, quod apostolus ait (ad Thimoteum II. 3): „Habentes quidem speciem sanctitatis, veritatem autem abnegantes", quae conscientiis quorumlibet imprimenda sunt et summe ab eis animadvertanda. Nam non per argentum vel aurum aliave temporalia, sed solum per observationem mandatorum Dei datur nobis aditus ad regnum caelorum, ut patct Mathci 19. Haec est enim via, ut ait propheta, ambulate in ea et nec ad dexteram nec ad sinistram declinate (Esayae 30). Sicut enim sine via nullus pervenit, quo tendit, ita sine observatione mandatorum Dei seu caritate, quae dicta est via, non ambulare possunt homines sed errare (c. 14. D. II. de poen.), et omnino sino ea homines sunt mortui iuxta illud: „qui non diligit, manet in morte" (c. 31. D. I. de poen. prope finem). Ne ergo hac morte moriamur, dat nobis praeceptum Salvator dicens: „Haec mando vobis, ut diligatis invicem" (Johannis 15), Si enim Deus dilexit nos, ut inquit sanctus Johannes, et nos debemus alterutrum diligere, diligamus igitur nos invicem, quia caritas ex Deo est et omnis, qui diligit fratrem suum, ex Deo natus est et cognoscit Deum; qui uon diligit, non habet caritatem et non novit Deum, quoniam Deus caritas est (Johannis I. 4). Si autem homo tenetur natura ad hoc instigante se exponere pro patria adeo, quia propter ipsius defensionem excusatur pater occidens filium, ut dlcit Panormitanus in c. 2. X. de immunitate ecclesiae. III. 49, multoraagis hoc idem tenetur pro salute populi et fide christiana. Naturale enim est (ut inquit Acgidius in de regimine principum) partem se exponere periculo pro toto, ut bracchium statim se exponit pro defensione corporis. Praeter ergo ordinem naturalem agit quilibet regnicola, maxime cuius interest, si non exponat se periculo pro defensione patriae, de qua ait Tullius in quaestionibus Tusculanis dicens: „Tanta caritas est patriae, ut eam uon scnsu nostro sed salute ipsius mctiamur. Itaque non deterret sapientem mors, quae propter incertos casus quotidic iraminet, propter brevitatem vitac nuuquam potest longe abesse, quominus in omnc tempus reipublicae suisque consulat et posteritatem ipsam, cuius sensum habiturus non sit, ad se putet pcrtinerc etc." Multo vero magis contra ordinem naturae et divinam legem agit, qui rem privatam non exponit pro republica, rem inanimatam pro re animata, rcm caducam et corruptibilcm pro re aeterna et incorruptibili, pro qua Dei filius non rem temporalem sed se ipsum exposuit suumque prctiosissimum effudit sanguinem nobis exemplum relinqucns, ut sequamur vestigia cius (Petri I. 2). Unde apostolus ait ad Philippcnses 2: „IIoc sentite in vobis, quod et in Christo Jesu:" Cui Augustinus concordat de vita christiana diceus: „Christiani nomen ille frustra sortitur, qui Christum non imitatur." Non frustra quippe dictum est: „si quis mihi ministrat, me sequatur" (Johannis 12). Non sit igitur nobis grave pro nostra patria et salute populi omnia exponere tem- poralia iuxta illud: „Perde pecuniam tuara propter fratrem et amicum tuum et non abscondas illam" (Ecclesiastici 29). Nos denique ipsos, si sit opus, non deterrcat pro fratribus vitam nostram exemplo Salvatoris eiusquc martirum ponere. Melius est profecto nos mori in bello quam videre mala gcntis nostrae et sanctorum (Machabeorum I. 3), quasi nos lateat, quia moricntes in bello contra infideles caelorum regnum merentur (c. 9. C. 23. qu. 8). §. 6. An autem rex possit illis remittere ea, quae restituere tenentur? Videtur quia non, quia qui remittit, dare intelligitur (c. 1. C. VIII. qu. 3). Sed rex etiam cum conscnsu omnium procerum regni ea, quae communitati praeiudicium iuferunt, iuste dare non potest, ut supra ostensura est; ergo nec remittere sine eorum consensu, quibus iniuria seu damna sunt illata (facit, quod notat Bartholus in l. 4. D. de decretis ab ordine faciendis. 50. 9. et Alexander de Imola in l. 3. §. 4. D. quod vi aut clam. 43. 24. et l. 1. et l. 12. C. de transactionibus. 2. 4. et cap. finali. X. de rnaioritate et obedientia. I. 33. et nota in c. 28. C. XXIII. qu. 4), non est enim solius regis aut procerum iniuria sed cunctorum regnicolarum et maxime illorura, qui in captivitatem ducti suut. Et idcirco, si reddere se velint in conscientia tutos, necessarium videtur, ut omnibus restitutis secundum posse suum de reliquo poenitentiam agentes suam exponant vitam contra paganos bellando, eos revocantcs, qui in captivitatem ducti sunt. Secus autem esset, ubi rationabilis causa illud exigeret, nam princeps ex rationabili causa tollere potest rem unius et dare alteri (patct hoc ex nota in l. finali C. si contra ius vel utilitatem publicam. 1. 22. et c. 21. fin. C. IX. qu. 3. et c. 6. X. de relig. domib. III. 36). Unde etiam Versificator in nota libri quarti Politicorum dicit: „Licite potest princeps et sine rapina capere bona alicuius in casu, quo tota communitas indigeat ipsis vel quia essent nociva reipublicae, quia tota communitas habet maius ius in bonis alicuius, quam proprius possessor, immo super corpus propriumi." Haec ille. Sed forte quaereret aliquis, an princeps saccularis possit hoc facere ecolesiasticis personis? Respondetur, quia non, quia non sunt ipsius subditi, quibus nec ius quaesitum auferre potest, nec in eorum praeiudicium quidquam statuere, ut in c.7. et c. 10. X. de constitutionibus. I. 2, nec ab eis telonea exigere, ut in c. 4. de censibus. in Vlto. III. 20. et in Clementinis c. 3. de censibus. III. 13. Unde Innocentius in cap. 13. X. de iudiciis. II. 1, et post cum Paulus de Castro XLV. Consilio dicunt: Non potcst princcps auferre ius quaesitum non subdito suo, etiamsi erat quaesitum per suam legem vel privilcgiura, quia cura per eam sit ecclesiae ius quaesitum et illa non subest principi, non potest sibi praedictum ius auferre. Praeterca bona clericorum sunt dcputata publico usui spirituali (c. 16. C. XII. qu. 1. c. 68. fin. C. XVI. qu. 1; c. 3. X. de praebendis. III. 5. et 1. 17. C. de episcopis et clericis. 1. 3), et omne quidquid ecclesiae datur, Deo offertur et ad usum sanctorum sacerdotum et pauperum conceditur (c. 5. C. XII. qu. 2). Hinc etiam dicit textus in c. 3. C. XII. qu. 2, quia omne illud, quod ecclesiae consecratur, sive fuerit animal sive ager, sanctum sanctorum domino Deo efficitur et ad ius 85. l. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50. 55. 60. 65. 70. 75. pertinet sacerdotum; propter quod inexcusabilis erit omnis, qui quae a domino et ecclesia, cui competunt, aufert etc. Non ergo debent mundano usui et publico deservire, quia semel Deo dedicatum ad humanos usus transire non debet amplius, ut dicit regula 51. in Vlto, sed ad usum publicum spiritualcm, cui sunt deputata, nam et ius publicum versatur in sacerdotibus et sacris (l. 1. §.2. D. de iustitia et iure. 1. 1. et c. 11. D. I). Ex quibus concluditur, quia non possunt saeculares pedagia vel telonea a personis ecclesiasticis exigcre et exactiones extraordinarias ct superindicta in eis vel eorum bonis instituere. Et est textus clarus etiam in l. 5. C. de sacrosanctis ecclesiis. 1. 2. et l. 2. nov. C. de episcopis et clericis. 1. 3, ubi dicitur: „Item nulla communitas vel persona publica vel privata collectas, exactiones, angarias vel perangarias ecclesiis vel aliis partis locis aut ecclesiasticis personis imponant aut invadcre ecclesiastica bona praesumant; quod si fecerint et rcquisiti ab ecclesia vel imperio emendare contempserint, triplum refundant et nihilominus banno imperiali subiaccant, quod absque satisfactione debita nullatenus remittatur." Hacc ibi. Ex quibus patet, quia etiam imminente necessitate clericorum et laicorum non tenentur clerici aliquid conferre, generaliter enim prohibetur in praedictis legibus et iuribus, ne quis audeat ab ecclesiis et personis ecclesiastitis exigere collectas, exactiones etc, quae omnia propter communem utilitatem et defensionem reipublicae, in qua indubie includitur utilitas ecclesiae et clericorum, exiguntur. Alias deterioris conditionis essent sacerdotcs Dei veri quam sacerdotes Belial et Pharaonis, qui nedum ipsorum sacerdotum verum etiam terrae eorum immunitatem servabat, ut patet Genesis 47. ubi sic dicitur: „Emit Joseph omnem terram Egypti vendentibus singulis possessiones suas pro magnitudine famis, subiecitquc eam Pharaoui et cunetos populos eius a novissimis terminis Egypti usque ad extremos fines eius praeter terram sacerdotum, quae a rege tradita fuerat eis, quibus et statuta cibaria ex horreis publicis praebebantur et idcirco non sunt compulsi vendere possessiones suas." Et infra: exequuntur, per ipsos Christum induimus, per ipsos coniungimur Dei filio, per ipsosque me„Ex eo tempore usque in praesentem diem in universa terra Egypti regibus quinta pars solvitur, et factum est quasi in legem, absque terra sacerdotali, quae libera ab hac conditione fuit." Item Esdrae I. 7: „Dicit rex suis ministris: vobis notum facimus de universis sacerdotibus et levitis, cantoribus et ianitoribus Nathiuneis et miuistris domus Dei huius, ut vectigal et tributum, et annonas non habeatis potestatem imponendi super eos." Haec ibi. Saeculares ergo, cum sint mundani et principaliter habent utilitatem in republica mundana et ad eam procurandam regendamquc ac defendendam constituti, debent subire onera reipublicae mundanae, bona vero ecclesiarum, quae sunt Dei, debent deservire reipublicae spirituali. Similiter videmus in personis, nam milites saeculares militant mundo, milites caelestis militiae militant Deo, et sic illi in temporalibus isti in spiritualibus, ut in c. 19. C. XXIII. qu. 8. et c. 26. C. XXIII. qu. 8. Aequitas enim iuris divini exigit, ut quemadmodum ipsi clerici spirituali affectione nos parturiunt et regeneratione baptismatismbra beati illius capitis efficimur, aeternaliter cum ipso regnaturi; sic econverso tenentur et debent saeculares ipsos defendere clericos et utilitates communes suas et eorum providere, quia ut supra 81 ostensum est, ad haec sunt ordinati. Et sicut, ut ait apostolus ad Corinthios I. 12, omnia membra sunt unum corpus, quae tamen membra diversa habent officia et quodlibet indiget officio alterius, et tunc quidem est quodlibet membrum perfectum, cum potest perficere suum opus proprium, unumquodque enim est perfectum, cum attingit propriam virtutem, ut ait philosophus VII. physicorum; sic est in corpore reipublicae, quia sunt diversa membra proportionaliter habentia diversa officia, quorum tamen quodlibet indiget officio alterius, et tunc ipsa est in debito statu, quando neutrum usurpat alterius officium et quodlibet exercet suum veraciter. Et si dicatur, quia ecclesia teneatur ad pia opera, ut in c. 10. C. XII. qu. 2, sed nulla maior pietas quam defendere patriam et debiles pauperes ab hostibus, ut in c. 5. C. XXIII. qu. 3. et c. 7. C. XXIII. qu. 3, item iu limitibus patriae fortia obstacula et castra erigere, hoc enim munus respicit pietatem, ut evitentur incendia et occuratur periculis captivorum et multis malis, ergo tenetur ecclesia; respondet Panormitanus in cap. 4. X. de immunitate eccles. III. 49, quia hoc non obstat, quia ubi agitur directe de captivis redimendis vel pauperibus alendis, tunc ecclesia debet nedum subvenire sed etiam bona sua distribuere (in dicto c. 10. C. XII. qu. 2), sed dicta officia licet sint pia et iustitiae plena, ut dicitur in dicto c. 5. C. XXIII. qu. 3, directe respiciunt rempublicam mundanam et personas saeculares non spirituales et eccle- siam, ergo non tenetur ecclesia. Quid si bona laicorum non suppetant et immi- ncns necessitas publica nullo modo sine subsidio ecclesiae revelari possit? respon- detur, quia in hoc casu reccurrendum est ad papam, ut disponitur in cap. 7. X. de immunitate eccles. III. 49. Satis ergo clare manifestum est, quia imminente necessitate clericorum et saecularium non tenentur clerici aliquid conferre, nisi sponte velint approbante episcopo cum clero et ubi saecularium non suppetant facultates. Et hodie per dictum c. 7. X. III. 49, non possunt clerici in his contribuere nisi Romano pontifice prius consulto, et quamdiu saecularium facultates suppetant, non debent ecclesiae aliquid elargiri, ne subtrahantur bona usui publico spirituali de- putata. Hinc textus in Clementinis c. 2. de relig. domib. III. 11. dicit, quia depu- tata certo usui largitione fidelium non debent deputari ad alium usum, auctoritate Romani pontificis duntaxat excepta, verum ubi tanta necessitas immineret, quia non posset sine aliorum scandalo et periculo haberi prius recursus ad papam, dicit Panormitanus, quia sufficeret tunc deliberatio episcopi et clericorum in ea duntaxat necessitate vel utilitate, quae concerneret de dirccto et principaliter utilitatcm eccle- siarum et saecularium, utputa prava societas territorium civitatis incendit, devastat, consumit, in quo ecclesia habet multas possessioncs et tunc ecclesia debcret con- tribuere sed non ad solam deliberationem saecularium. Unde pondera, quia cum ad haec onera possessiones non sint obligatae, sed collecta est imponenda personis contemplatione rerum, oportet quia clerus et populus principalitcr convcniant et deliberent super hac exactione redimenda, ncc totius populi deliberatio habebit obligare clerum nec econtra, cum enim agatur de utilitate utrorumque, oportet utrorumque consensum iutcrvenire, quia quod omncs tangit, debet ab omnibus comprobari, ut in Clementinis c. 1. de censibus. III. 13. et cap. 1. X. de officio archi- diaconi. I. 23. Facit quod in simili legitur et notatur in cap. 14. X. de rescriptis. 11 80. 85. 90. 95. 100. 105. 110. 115. 120. 125 130. 135. 140. 145. 150. 155. 160. I. 3. et opthne facit cap. finale. X. de feriis. II. 9; cap. 1. X. de censibus. III. 39, ubi textus in concernentibus clerum ct populum etiam in actu conccrncnte animam requirit consensum utriusque. Dicit ultcrius Panonnitanus: „Fateor tamen quia si clerus non vcllet sine legitima causa consentire, quia populus poterit officium supcrioris ecclesiastici implorare, ut compellat clerum ad consentiendum et contribuendum (arg. „bonum" in cap. 11. X. de iure patronatus. III. 38). Puto etiam, idem doctor dicit, quia in hoc casu non habebit locum dispositio cap. 7. XIII. 49, \t Romanus pontifex prius consnlatur, quia haec impensa est fienda non solum proptcr utilitatem publicam sed etiam propter utilitatem privatam bonorum ecclesiae et sic sumus extra casum illius cap. 7. X. III. 49. Facit Clemen. c. 1. et c. 2. de censibus. III. 13." Haec Panormitanus in dicto cap. 4. X. III. 49. Ex quibus iam patet, quia extra casum pracscriptum ecclesia una cum viris ccclesiasticis nedum de iure canouico, verum etiam de iure civili est excmpta ab omnibus collectis extraordinariis, pedagiis, teloneis etc. Sed quid dc tributis ordinariis rebus pcrpctuo annexis, an ecclesia vel elerici teneantur ea solvere pro possessionibus extra dotem ecclessiae eis collatis? Hanc quaestiouem post alios doctores format praefatus Panormitanus et eam dccidit in cap. fincdi X. de vita et honestate clericorum. III. 1. ct cap. 1. X. de censibus. III. 39. et in dicto cap. 4. X. de immunit. eccles. III 49, quac ibidem videantur. Xuuc vero restat vidcrc, an et ipsa ccclcsia, vel clerici regni huius Poloniae in parte quam plurima devastati, una cum laicis ad praedictas exactiones extraordinarias videlicet sit obligata. Videtur enim ex supra dictis, quia sit, quoniam vidcmus, quia ncdum laicorum bona verum etiam ipsae ecclesiae una cum bonis carum (sic) per pravas societates vastantur igneque consumuntur, et quod plus cst incomparabilis Christi thesaurus eius pretiosissimo redemptus sanguinc ah! misere ct crudeliter tractatur. Quibus ut occurratur, naturae ius ct divinum astringit adeo, quia ncmo excusari potcst, ergo ncc ccclesia (arg. 2. X. de immunit. eccles. III. 49. et cap. 6. de sententia excommunkationis. in Vlto. V. 11. et l. 2. C dff his, quae ex publica. 10. 73). Verum quidem hoc cssc fatcor quia, ut praedictis occurratur succurraturque calamitatibus naturae, ius ct divinum ac ctiam humanum nos compcllat, non tamen confuse sed quadam ordinis dispositione ct unum magis quam alium. Ut autcm hoc rectc pcrcipi possit, notandum cst, quia duo actus equidem necessarii adeo, quia nullo pacto divini aequitate iuris exigente praeteriri possunt, regno nostro incumbunt, unus quidcm patriae defensionis, alius captivorum rcvocationis. Quorum primus actuum directc, ut supra dictum est, rempublicam respicit mundanam sacculares duntaxat afficiendo personas. Tunc pondcratis iuribus, et viso hoc rcgno Poloniae non minus viris fortibus quam tributis scu censibus ordinariis perpetuo rebus anncxis abundantcm; dico ncdum ecclcsias verum etiam ccteros regnicolas ad cxtraordinarias non teneri cxactiones. Quis cnim nostrum ignoret hoc rcgnum Poloniae baronibus ct perpetuis reipublicae militibus abundarc latisque possessionibus ac tributis proventibusve ordinariis cquidcm copiosis affluerc, quibus urbes ct oppida in finibus rcgni sita quam munitissima reddi possint ct dcfensio, nec minus tormcntis, balistis et scorpionibus et aliis instrumentis bellicis quam muris eingi et inexpugnabilibus turribus. Hac enim ratione regnum firmum et tutissimum efficeretur, et ni nobis defuerimus, amplum semper et quictura regnum habebimus. Quantum vero ad secundum actum, captivorum videlicet revocationis, dico excusari posse neminem et maxime reipublicae rectores, quorum culpa captivitates et damna regno illata sunt. Non minus culpabiles censentur dominici gregis pastores in speculatores constituti, nam de eis dicitur: „Si veniente gladio non insonuerit tuba neque significaverit, et veniens gladius accepit animam, illa quidem mortua erit propter iniquitates suas, sanguinem autem cius de manu speculatoris requiram". (Esechielis 33). Hi etenim cernentes videntesque culpas saccularium rempublicam male administrantium, tuba sonare debebant, et si necesse erat, ecclesiastica censura ferire, magnaque necessitate occurente tamquam boni pastores etiam scipsos opponere exemplo Leonis papae, de quo habetur c. 7. C. XXIII. qu. 8. Expedit enim reipublicae maxime tempore invasionis plures habere defensores, ut l. 4. D. de operis novi nuntiatione. 30. 1, ex quo iam patet responsio ad iura superius allegata, videlicet ad dictum c. 2. X. III. 40; c. 6. in Vlto. V. 11. et ad dictam l. 2. C. 10. 13, quae intelligi debent, quando imminet magna neccssitas, ita quia sine clericorum iuvamine commode defeusio fieri non posset, et facit ad hoc, quia quilibet, ut dicit Panormitanus in dicto c. 2, X. III. 49, tenetur patriam suam defendere (c. 9. C. XXIII. qu. 8), praesertim cum ipsius defensione protegantur orphani, viduae et miserabiles personae, pro quibus et viri ecclesiastiei debent summopere laborare (c. 1. 1). LXXXVII). Item quilibet tenetur propulsare iniuriam inferendam proximo, ut dicitur in dicto c. 6. in VIto. V. 11. et C. XXIII. qu. 3. per totum, fortius ergo debet propulsare iniuriam inferendam toti patriae. Ad idem allegari potest textus singularis cap. 10. D. III. da poen., ubi probatur, quia tempore invasionis civitatis possunt clerici una cum laicis etiam arma movere et pugnare, nec efficiuntur irregulares ex occisione aliorum, nisi ipsi propriis manibus oceiderint quantumcunque vulneraverint. Ex quo patet, quia si sine cleriei ope iniuria proximi non possit propulsari, licet elerico aggredi proximi agressorem et verberare ac etiam occidcre, si aliter iniuriam propulsarc non potcst, et peccaret, si id non faeeret, ut in c. 2. C. XXIII. qu. 3. et c. 8. C. XXIII. qu. 3. Et hoc est, quod dieit Seneca: ,,Ut iustus sis, non sufficit, quia innocens sis, sed ut innocentes ab iniuria serves" (c. 37. C. XXIII. qu. 5). Incurrit tamen occidendo irregularitatem, ut notatur eadem (C.) qu. 8. §. 1. et in summa, nunquam enim evitat quis irregularitatem occidendo vel mutilando, nisi quando aliter mortem propriam evitare non potest, nt in Clementinis cap. unicum de homicidiis. V. 4. Pro defensione ergo proximi incurit irregularitatem sine aliquo peccato. Simile in iudice et in testibus et in notario etc. exercentibus corum officium in causa criminali (c 1. I). LI), qui licet non peccent, incurrunt tamen irrcgularitatem. Nec obstat cap. 2. X. de vita et honestate cleric. III. 1, ubi prohibetur, ne elerici propria manu arripiant arma, quod intclligitur de armis offensibilibus non autem defensibilibus. Possunt enim cleriei, ut dictum est, ad defensionem sui ct aliorum, si aliter iniuria propulsari non possit, etiam et per sc arma assumere, sed ire ad bellandum ita quia vclint alios impugnare, etiamsi ageretur pro recu- 165. 170. 175. 180. 185. 190. 195. 200. 205. — 84 — peratione terrae sanctae, eis nequaquam licet, quia clericatus reddit eos inhabiles ad pugnandum etiam contra infideles, ut probatur ex c. 9. §. finali. X. de voto III. 34, et peccarent graviter, si hoc facerent, ut dicit Panormitanus in dicto c. 2. X. III. 1. qui ibidem de hac materia notat plenissime, adde quod notat idem Panormitanus in cap. 9. X. ne clerici vel monachi. III. 50. Attendendo etiam id dictum Salvatoris inquientis: „Dico autem vobis, quia templo maior est hic" (Mathei 12) et illud Hieronymi: „Cur tot captivi in captivitatem ducti nec redempti ab hoste occisi? melius fuerat, ut vasa viventium servares quam metallorum. His non potes responsum referre, quid enim dices: timui, ne templo Dei ornatus deesset, respondet: aurum sacramenta non quaerunt neque auro placcnt, quae auro non emuntur, ornatus sacrorum rcdemptio captivorum est etci (c. 10. C XII. qu. 2. et idem c. 16. C XII. qu. 2), dicendum est, et ecclesiam ad contribuendum teneri, ad hunc actum videlicet captivorum revocationis prosequendum. Sed cum tanta captivorum multitudo redemi nequeat et universalis ecclesiae pax acquiri, nisi id fiat per expugnationem infidelium, igitur universi Christi fideles unanimes benedictione seu cruce assumpta a Romanorum pontifice exemplo Dei salvatoris sui dispersas quaerant oves et in unum ovile congrcgent. Quid enim in hominum vita magis necessarium censeri debct, quam aut id maxime omnium sequi, quod honestum sit, aut id omni ope atque opera aspernari, quod atferat secum aliquam turpitudinis foeditatcm. Non enim ad cibum ac potum, non ad prurientem corporis voluptatcm, quae ipsa nobis cum pecudibus sunt communia, sed ad decus dignitatcmque nati sumus, idcirco nobis mens data est immortalis ac divina, ut immortalitati servientes Deo simus similes; et quo pacto propius ad Deum acccdimus, ci nos assimilando, quam vestigia eius et exempla sequendo? Non frustra quippe dictum est: „Plxemplum dedi vobis, ut quemadmodum ego feci, ita et vos faciatis" (Johannis 13). Ita enim de iure diceudum videtur nobis salvo semper saniori iurisperitorum iudicio, quibus hoc totum praesentis tractatus negotium committendum consulo. Mos ctenim est, ut refert Bartholus in tractatu de reipublicae regimine, regura et principum ceterorumque univcrsalium dominorum rempublicam regni aut alicuius civitatis reformare volentium iurisperitos consulere vel eis in solidum committere. Et in hoc finit hic tractatus ad laudem, gloriam et houorem ei, qui palam in sacro evangelio Johannis c. 8. et dicit et clamat: „Ego sum lux mundi, qui scquitur me, non ambulat in tenebris, sed habebit lumen vitae", hoc est doraino nostro Jesu Christo salvatori mundi, qui est benedictus in saecula saeculorum. Amen. 210. 215. 220. 225. 230. 235. 240. Pro his tamen omnibus sequitur nunc quaedam compendiosa admonitio et concitatio ac provocatio omnium fidelium Christianorum et specialiter serenissimi regis Poloniae, nec non omnium nobilissimorum dominorum et rectorum regni praefati, ut assurgant contra scismaticos vel haereticos et paganos. Haec huius praesentis compendii contenta serenissime domiue rex, haec et vos omnes et incliti et illustres domini ac universi regni Poloniae rectores ex diversis librorura voluminibus in unum collegi compendium, ut regno reformato et in pristinum reposito statum accendatis animos vestros et insurgatis in truculentissimos christiani nominis hostes. Nolite o praeclarissimi domini vel otiari vel pigritari vos contra eos erigere, vos eis opponere, vestra super eos acuere arma, hucusque ut fecistis. Non enim vobis inferent minora supplicia et rerum vestrarum non minores concedent rapinas aut stupra minora aute oculos et filiarum et uxorum vestrarum poncnt, quam in ceteros Christianos effecerint, si cis ut hucusque factum est locum tyrannisationis eorum dederitis atque triumphos siue potenti resistentia et obstaculo pigritantes concesseritis. Cur igitur in iram et furorem contra hostes vestros non insurgitis, cur moramini ultionem christianae fidei et sanguinis Christianorum, cur otiamini, cur pigritamini, cur eis obstacula, ut teuemini, non opponitis, cur vestra super cos, necesse ut est, non acuitis arma? Forte terret vos frequens eorum victoria? An haud vos lateat, quod ait Tullus in quaestion. Tusculanis dicens: Facile est vincere non repuguantes et praesertim divina transgrcdientes praecepta. Contra enim tales tamquam contra fcminas pugnant. Nunc vero cum veris Christianis divinis obedientibus praeceptis, tamquam cum viris fortibus quam et animosis ipsis et conferendum cst et concertandum ac praeliandum. Sed formidatis forte divitias eorum signanter Moscovitarum vel Thurcorum immanes? Eya agite vos milites Christi, illae potius vos accendant, quoniam iniuste eas detinent, ideo iuste a vobis tamquam filiis et veris Christianis possidebuntur illis auferendo. At forte multitudinem exercitus et apparatus eorum timetis? Sed si hoc Athenienses aut Alexander Magnus timuissent, neque Athenienses infinitam classem potentissimi Xersis delevissent, neque Alexander innumeras Darii copias stravisset aut monarchiam eius potentissimam evasisset. Non enim in multitudine est victoria belli, sed de eaelo est et animi virtute. Sumptus, inquis, deficiunt annui, sed dabuntur ex hostium praeda. Nam boni principis est sumptus militibus dare primo, deinde ad hostium 86 praedam allicere animosque acendere, sed non antca pracdae vacare quam bellum sit coufcctum. Est et boni principis primis aggressoribus dona largiri captis patriis. His artibus Alexander Magnus, his artibus Karolus Magnus imictus caesar christianissimus, his artibus Thurcus ille, qui Constantinopolitanum imperium et Graccorum ecclesias regnaque ac provincias Thurciac subiugavit, his artibus multi ct imperatores et reges et prineipes ac domini triumphos obtinuerunt et victorias ct provincias adepti sunt ac regna. His tandcm artibus et vos christianissimi domini vos vestrosque ditabitis animos militum accendctis, capitalcs vestros advcrsarios non tantum territabitis, sed etiam v ictoriosissimc dcbcllabitis ct modicis sumptibus expcditiones maximas non solum conficietis scd et gloriosissimc perficictis, tantum sit animus, quia Dcus, qui pollicctur Christianis victoriam contra paganos et fidei nostrac supra petram aedificate advcrsarios, vobis praesto crit. Ad primas tamcn armigerum expeditioncs debetis studium omne et diligentiam in cogendis pecuniis quam maximc adhibere, quoniam pecunia est ncrvus belli, qua sine nullum bellum geri potcst. Eam autem comparabitis, si regni totius consueta antiquitus dari tributa proventusvc ac census universi, hac acri pauperum spoliatione omissa, in unum fiscum publicura congregati fucrint, hisque baronibus et nobilibus, qui ad bellum exiverint non per vim sed quodam instinctu naturali coacti, vicevcrsa distribucndi. Cetcri vcro reipublicae militcs et quique talcs aut propter senectam aut mortis timorem bcllum gerere non valentes domi potius mancndo, pro rcpublica ctiam de suis propriis contribuant pracdiis. Accedant ad hacc ct thesauri iacentes et, ut sit ad unum diccrc, utiliter cuncti rcgnicolae quadam naturalis seu divini aequitate iuris adaequentur ita, quia et qui in alium aliquid statuit, utatur eodcm, nam sapicntis dictat auctoritas, paterc legem, quam tu ipse tuleris, et quod omncs tangit, ab omnibus approbari debet. Danda crgo crit opera, ut inquit Tullius, ut omnes intelligant, si salvi esse velint, necessitati csse parcndum, atque etiam omncs, qui rcmpublieam gubcrnabunt, consulere debebunt, ut earum rcrum eopia sit, quae sunt necessariae ctc. At cum et res amittitur et vita sinc cuiusquam alterius utilitate quam ipsius opprcssoris, sinc ullius dctrimcuto altcrius quam oppressi, cnitendum est omni via, ut occurratur buceurraturquc calamitati. Volucribus natura dedit rostra, levissimosque interdum aculeos quosdam, quibus diffugcrcnt, qui cupcrint eis obcsse, ut id generis conservaret illaesum. Videte, quam sit existimandum nobis diligentius consuluisse, qui homines sumus ratione muniti, quia si cunctorum natura est conscrvatrix hominum, multo magis qui et sibi essc debcnt ct reliquis adiumento atque decori. Nihil ergo nobis negligatur, quod ad nostram possit pertincre tutelam, quoniam nequimus in pace viverc. En sentinms iam terram Podoliae, Kussiae, Lithuaniae, Sandomiriac, Lublinenscm ceterasquc terras nostras depopulari enseque crudeli ac igne deleri, pulsari, fores concuti, irrupi, nec excitamur ncc urgemur ncc impcllimur, ut nobis saltem ipsis posterisquc nostris consulamus. Quis nos tantus vel sopor vel stupor invasit, ut quasi mentis atquc sensus inopes, videntes scientesque perire, quam in tam facili, tam illustri, tam ampla conducibilique victoria et nostram ulcisci ct summi Dei iniuriam, raalimus. Quod si autem honestum est ob communes hominum utilitates nullos labores, nulla pcricula fugere, quanto honestius et praeclarius homini convenit id faccre non propter homincs solum, scd proptcr Deum propter salvatorem nostrum Jesum Christum, qui nullo officio provocatus ultro se nostri causa dcdidit. Sintque ctiam in exemplum Abraam ct Moyses, quorum ille, ut esset apud Deum gloriosus, filiura suum immolarc non dcdignatus cst, at Moyses, ut in suos bencficentia uterctur, contempta omni mundana gloria cum maiori utiliorique populo profici possct, supplici precc a Deo petiit, ut seipsum potius quam iudaicum populum interimcret. - Nonne nobis potius optandum cst, si sit opus, nos ipsos morti tradcre pro salute populi christiani tamdiu multumque flagellati atquc contriti, imitati non apostolos solum reliquosquc martires, sed Christum ipsum Jesum, qui cum Deus cssct ct summi Dei filius, pro salute humani gcncris mortcm suam hominum morti protulit. An sumus ignari, salvum fieri posse neminem, nisi qui cruccm fcrat, quam ipse tulcrit. Cur igitur nobis difficultatem ponimus laboremquc subirc nolumus pro patria nostra et fide christiana bellaturi, id etcnim bellum neccssarium cst et nullo pacto practeriri qucat. Agite igitur Christo duce ac propugnatorc o Poloni huic bello tam nccessario, tam honesto, tam glorioso pro vestra pietatc vel bcncficentia mcntcm omnem animumque intcndite. Nolite vos ipsos negligerc et pro vcstra iustitia cos inultos pati, quos vel tueri debeatis vel ornare. Si quidem ct Gracci propter Helenam unam solam personam Troiam, cirea eam dccennio iaccntcs, evcrterunt, quid crgo nos Poloni diccmus, a quibus non una abducitur persona cnscque crudcli sccatur, sed millc millia. Oh miseram oh execrabilem ct segnitiem ct incuriam nostram! oh privatorum causa rcmpublicam postcrgantes ct eam ad nihilum rcdigentes! Heu heu libet flere, libet clamarc, iam enim in cxtrema dcvenimus mala. Cernat unusqnisquc, quia nudus nihil sccum affercns cgrcssus est nudusque nihil secum dcferens rcgredictur. Omnia crgo, quaecunque habemus, nostra non sunt propria, quac profccto neccssitatis tcmpore cssc dcbcnt communia et pro rcpublica cxponcnda ct non tantum quidem ct illis scd et propriac vitae, si sit ncccssc, minimc cst parcendum. Cernitc quacso, quid Graecorum factum cst imperio aliisque regnis et opibus ct divitiis copiosissimis equidem afflucntibus, per Thurcum iam occupatis. Ccrnite, quid factum est tcrrc Russiac, quid terrae Podoliac, quarum et nobilcs ct proceres ducibus se aequabant. Cur ergo et vos dormitis, cur non evigiletis? Sintque iam omnia vobis armorum gencra procuranda, ne ctiam percatis. Adhibite vobis et vires et vim et anna potius, quam et re privemini et vita. Vigilatc quidcm viri pracstantissimi die noctuque cogitantes. Summa vigilantia curctis, ut iniuriis, odiis, discordiis ac simultatibus omissis, tanta essetis amoris caritatc coniuncti, ut cx omnibus vobis tam validissimus fieret cxercitus, quia vos maxima potcntia infidas gcntes atque barbarias oppugnare possetis. Vosque quidem excitate, comparate, ut reliquis Christianis dignitate praestatu ct gloria. Ita vobis omui ope atquc opera studendum cst, ut absolutissima virtute his omnibus et vera gioria sitis aequalcs. Vicistis Prutenos, recuperastis patriam ct pulchrum id certe fuit et laudabilc. Justitiae cnim munus in vos ipsos in posterosquc vestros contulistis, vcrum Christiani adversus Christianos arma sumpsistis, sed quanto pulchrius ct gloriosius erit, si id feceritis in Thartaros, gentes Machome- 88 ticas et Moscovitas ac Valachos haereticos pessimos, a quibus non vestra solum sed et Christi patria in parte quara plurima spoliati snmus et in dies spoliamur. Heu nos miseros atque infelices Polonos, si tot verberibus, tot cruciatibus terrarumque nostrarum vastationibus admoniti respicere in viamque redire neglexerimus, qua nobis spes reliqua sit futura, si beneficiis etiam provocati divinam misericordiam benignitatemquc contemnamus. Est igituu vel sapientiae vel officii vestri o Poloni quondam invictissimi, ut vcl ultionis in Christi et vestros inimicos vel gratitudinis erga Deum ratione ducti, ensem, quem tamdiu ac multum in christianas acies non iniuria distrinxistis, eum in scclcratissimos Christi hostes sic et acuatis et extendatis, ut non solura posteri vestri ae reliqui Christiani vobis sint gratias acturi, sed Deus etiam ipse vestra gratitudiue delectatus, sempiterna gloria vos amplificet, qui etiam variis suppliciis insectatur ingratos suorura videlicet praeceptorum praevaricatores, id quod in nos privatorum solum curatores et in alios permultos ostendit. Quae autem utilitas est, in opum ostentationem vel aemulationem, quod Deo immortali non parum displiccre videtur, tot vos pecunias in possessionibus emendis et in his in dies amplissimis aedificiis aedificandis impendere. Quae necessitas praetcrea vos etiam compulit, tot pecunias in vcstes pretiosissimas et generum diversorum irapendere? Quid multa et varia domestica ornamenta praefcram, quid exquisitas epulas delicatissimas atque sumptuosas et cetera talia, quae pagani abhorrent. Hoc praecipne regnum vestrura pecuniis plurimum exhausit, hoc vos ad pacem eo maxime terapore, quo bellum acriter gerendum esset, saepissime compulit, hoc etiam vos, quantum et sapientia et prudentia belli tempore valeatis, vetat. Nam si vobis pecunia, quam privatim inter se distraxistis et in possesionibus, aedificiis, vestibus variis et pretiosis et ceteris vanitatibus absumpsistis, in publico exstaret, maior orbis pars vestro inclito pareret imperio. Ignoratisne illud antiquorum proverbium, domum, vestes et cetera talia ad usus, neccssitatem, non ad honorem et famam habenda esse, imperium autem amplum ad iramortalem et perpetuara gloriam et famara. Dura vobis sapientissimis viris in paucis privatim contentari placuit, prout decet hominera et Christianum maxime, plurimum vestrum propagastis imperiura. Opulentissimum vestrum regnum pecuniis abundabat adeo, ut seraper quasi scaturire videretur. Militum armigeri plus quam hodie ipsi domini pecuniarum habebant, qnam ob rem ea terapestate omnes fere milites, qui sub victricibus iusignibus regni vestri stipendia merebantur, nobiles erant, unde nihil magis qnam dedecus in bello timebant. Malebant enim mori quam hostibus terga dare, ob idque victores evadebant, urbes et opida munitissima expugnabant et regna amplissima in felicem ditionem vestram redigebant, qua tempestate tot vobis strenuissimi militum ductores erant, ut eorum quisque, si nunc vitam ageret, optimus esset oruatissimi exercitus vestri princeps. Sed quid referam, quanti mulierum vestrarum monilia, torques et cetera ornamenta constant. Nonne loculos vestros pecuniis penitus spoliant? Quot pecunias in eraendis, lapillis pretiosis et margaritis et ornatissimis vestibus quotidie profunditis. Hisne bella geruntur an auro et argento? Profecto strenui milites vestri neque lapillis pretiosis neque margaritis magnanimos equos aut pulcherrima arma emere aut suam famulis mercedem praestare potueruut, neque his vestrarum mulierum ornamentis comcatum et cetera ad victum nccessaria sibi, cquis, armigcris suppeditare potucrunt. Verum, si pudicissimas matronas vestras ornare vobis in animo cst, monilia aurca illis coemitc ct denique, quicquid ornamenti habetis, aurum vcl argentum sit, quod facile in monctam neccssitatis tempore sine magno dispendio conflari possit. Hoc enim pacto semper auro et argento regnum abundabit. Postrcmo hoc pectoribus vestris affigite, ut ex vobis clarissimis viris ducem exercituum, non affinitate, non divitiarum gratia, non amicicia moti, sed imperii amorc, quo humano in gencrc ardcntius nihil, nihil suavius, nihil dulcius est, nihilque magis homines extreraum quodque etiam periculum subire compcllat, deligatis. Debetis enim, inquam, virum acri ingenio et robusto corporc praestantem deligere, quique magis bello quam togac aptus videatur, nccnon et qui vobis maxima etiam experientia et usu notus sit, quantum bello valeat, quantumque in periculis firmus sit et prudens, nam ratio et consilium cum omnibus in rebus plurimum valet, tamen iu bello gerendo maxime. Qui enim rei militaris et imperii sit ignarus, recte agere nihil potest neque pugnando neque impcrando. Est igitur vobis maxime advertendum, quem ducem exercitus vestri deligatis, nam qualis dux, talis et exercitus erit. Denique tales duccs exercitus vestri deligite, qui splendorem et patriae decus divitiis omnibus scmper protulcre et vobis certum dedere exemplum, quam fugicnda sit avaritia, quam qui sequntur, corum corpus aninmsque virilis effeminatur. Ideo nullus avaritiac obnoxius dignus unquam imperio habebitur, et profccto, si omnes bonae artes in excreitus vestri duce essent, illas tamen omnes avaritia corrumperet. Omne cnim periculum spe lucri strenuissimus ille exercitus vester subiret, qua carebit, si duccm avarum nactus fuerit. Snmme igitur liberalitas necessaria est optimo in principe et ducc exercituum, qua si caruerit, eum parere potius quam imperare deccus ct consentaneum erit. Sed ut verius et clarius dicatur, nullus unquam sine liberalitate ct maxima quidem optimus vel bonus saltem princeps erit vel habetur. Quis enim miles vel alterius militaris dignitatis vir illum ducem exercituum et amabit et colet, quem maximae detestabilisque avaritiae, nulla neque honoris nequae summae dignitatis suae ratione habita, obnoxium coguoscet, cum milites non libcrales tantum sed prodigi omnes fere sint. Quam ob rem poteritnc in tam dispari natura ullus verus amor, ulla obedientia vel militaris reverentia esseV Carebunt spe pecuniarum illa, qua omnes ferc ad militandum haud difficile ducuntur, maxime autem hac tempestate, qua pauci admodum milites divites fiunt. Omncs enim mercenarii sunt et pene inopia laborant, qua cx re pecuniarum magis quam honoris spe fere omnes ad militandum compelluntur. Nonne milites hacc inter sc quotidic colloquentur? Quid nobis urbem munitissimam vel oppidum gcntemve aliquam expugnare et prosternere proderit, et tot ex nobis ingentibus etiam vulneribus confici, cum capta urbe vel oppido vel gente sanguine nostro, praeda avarissimi principis ostri futura sit. Volumusne eum vulneribus sanguinc nostro ditare, qucm cius ob avaritiam odimus et aspernamur? His et aliis huiusmodi verbis se inviccm milites ab acri pugna facile dehortantur, quod quidem et principi dedecori, reipu- blicae autem maximo damno erit, nam hostibus in dies vires magis magisque cre- 12 90 scent, cum ignavum exercitum videbunt. Praeterea haud nos latet, quanto in discri- mine, quauta in anxietate continuo versetur illud regnum, cuius exercitus, dux aut rectores reipublicae execrabili avaritia obruantur. Omitto, quia nullus miles equos, arma, viros idoneos ad praelium cum hostibus aeriter ineundum unquam habebit, si avarum ducem nactus fuerit. Practerea optimi principis debct esse vera fides et firma spes ct pia supplieutio ad Dcum exemplo Moysi, Josuae, David etc. quia de caelo victoria et a rege rcgum. Non minori etiam cura, omni virtute praestantes praefectos praeficere aciebus dcbetis, ut iussa dueis summa celeritate et prudentia perficiant, nam quid prodesset strenuo duci omnibus et quam diligentissime quidem prospicere, si praefecti aciebus ignai et nullius consilii homines essent. Non enim dux illis aut fortitudinem aut prudentiam vcrbis suis praestare potuerit, quam ob rem vos, quibus eos deligere cura est, summa ope nitimini, ut omni virtute et integritate viros praefectos deligatis et dcnique talcs, in quibus nulla neque animi ncque corporis virtus desidcretur. Praeterea, quoniam parum prodesset et prae- fectos et duces strenuissimos essc, si cetcri milites nullius roboris essent, pro virili parte vobis mitendum cst, quibus huiusmodi delatum est negotium, viros quam strenuis- simos deligere, quique potius corporc quam ingenio valeant. Habebitis autera et duees et praefcctos omni virtute ornatos ct milites magno corporis robore praestantes, si singulis temporibus ad hoc deputatis stipcndium suum illis praestabitis, quia si cessabitis a mereedis solutione, cuius gratia militcs omnes maxime hac tempestate etiam ferc intolerabiles labores patiuntur, cessabunt et ipsi a periculis, vos odio et quadam malivolentia prosequentur et ipsimet quidem in viles fures et praedones convertentur, quorum vos vestra occasio participes efficiet. Dux autem exercituum eum se exercitum imbellem, inornatum ct omni denique re militari avaritia vestra carentem ducem videbit, aut rei indiguatioue motus a vobis recedet, aut se quieti et otio tradet. Tunc vos neque suscipere neque alteri bclla inferre aut iniuriam illatam commode repellcre poteritis, magnam hostibus vestris, quorum innumerabilem copiam habetis, occasionem vobis bellum inferrendi praestabitis. Nec non pro- spicere debebitis, ut pecunia aequa lance inter milites* vestros distribuatur et saepius recenseantur, nam hac ratione liquido cognosci poterit, an omnibus, quae militiae eonveniunt, instructi sint; similiter si his caruerint persolutis stipendiis, aut dimitti aut obiurgari vehementer poterunt. Stipendium igitur, ut dictum est, et principi exercituum et universo exercitui vcstro singulis tcmporibus ad hoc deputatis sine quavis dilatione impendcre debebitis, etsi secus hodie a vobis fiat, cum vix stipendii sui dimidium railites habeant, qua ex re fit, nt hodie parvum et illum quidem imbellcm exercitum habeatis, nam sapientissimus quisque illius militiae et strenuis- simus ad eos contendit, a quibus suorum laborum meliorem mercedem reportaturum sc sperat. Unde proculdubio fit, ut si vobis hodie sex millia militum in expedi- tionem ducere opus esset, profecto priusquam expedita essent, sex praeteriissent quartalia annorum et ultra. Hoc plane neqne honorificum ncque utile est regni vestri maiestati, nam bclli illam quidem immortalem penes omncs populos et na- tiones famam vobis feliciter comparastis, si illam retinere vultis, iisdem artibus uitendum est vobis, quibus illam acquiristis, nam etiam imperia nedum fama facile — 91 — iisdem artibus retinentur, quibus ab initio parta sunt. Kitimini ergo qnam robustissimum et ornatissimum semper exercitum habere, nam omnium Christianorum et qui fidei nostrae adversantur oculi in vos tantum convertentur, vos admirabuntur et in societatem vestram admitti summum sibi bonum ducent. Tunc maximo amicis praesidio et hostibus excidio et tcrrori esse poteritis, laborantibus et iniuria oppressis ct laccssitis opem et auxilium ferre pium vobis et decorum erit et Ohristns Deus semper coeptis vestris aderit, vos ab omnium iniuriis tuebitur, regnum vestrum et fama in dies augescet. In raanu vestra erit fidci nostrae hostes et pcrdere ct scrvare. Omnes enim Christianorum principes vobis auxilium et opem fcrent, bcncficii loco sibi ducent potentissimae reipublicae vestrae gratificari, cum vos tantum valere viderint. Praetereo multa alia et bona et ornamenta, quae vobis contingent, si fortissimum exercitum habueritis, quod disponat et ordinct Deus trinus in personis ct unus in essentia, qui est benedictus in saecula saeculorum. Amen. Dc natura iurium et bonorum regis ct de reformatione regni etc finit traetatus, quem in lueem edidit Stanislaus Zaborowski Kegni Poloniae thesauri notarius. Impressum Cracoviae feria secunda ante nativitatis Mariae Anno Domini 1507 INDEX RERUM. A Advocati et scultetiabrogatio Pars II. §. 3. vers. 47. Admininistratorcs reipublicae vide: Rex, Proceres. Alienatio vide: Bona. Anniversarium . II. 4. v. 42. B. Beneficia ecclesiastica. — praesentatio, electio, institutio. II. 8. v. 116—221. II. 9. II. 10. v. 3—77. Bona ecclesiae. — institutio. . . . . . . IV. 6. v. 3o. III. 9. v. 1 — 109. III. 8. I. 4. — immunitas IV. 6. v. 22—160. — institutio. — alienatio et divisio — liberatio .... Bona nobilium. IV. 4. v. 55. 90—95. 109—157. 170. IV. 6. v. 14. II. 4. v. 21. IV. 4. v. 111. Bona regalia. institutio. . . dissipatio alienatio prohibita — concessa impignoratio, obligatio IV. 4. v. 75. I. 3. v. 1. III. 10. v. 1. III. 11. IV. 1. v. 1. II. 2. v. 191. I. 1-5. III. 8. I.4. II. 1. II. 2. II. 3. v. 1—40. II. 4. v. 14. III. 8. III. 7. IV. 4. v. 191. revocatio alienationis, restitutio IV. 1—4. III. 10. usucapio III. 1—6. C. Gaptivi, redimendi IV. 6. v. 13. 91. 146. 155. 167. 214. Causa pia, donatio I. 4. Consilium regis vide: Proceres, regnicolae. Contributiones vide: Tributa. 93 D. Decimae III. 8. v. 57. Defensio vide: Respublica. Duces Masoviae, Lithuaniae II. 4. v. 9. E. Ecclesia. — iurisdictio III. 8. III. 9. IV. 6. v. 22. vide: Proceres — immunitas a tributis et militia IV. 6. II. 3. v. 193. III. 8. — beneficia, vide: Beneficia. — bona, vide: Bona. — iura, vide: Jus. Ecclesiae cathedrales, dotatio II. 8. v. 125. Ecclesiae parochiales, erectio II. 10. Ecclesia romana III. 8. v. 7—12. Error iuris et facti. III. 1—6. Excommunicatio III. 8. v. 68. IV. 4. v. 107. F. Feuda II. 4. Fides bona mala III. 1. III. 3. III. 4. III. 5. IV. 4. v. 45. Fructus restituendi IV. 2. IV. 3. H. Haeretici vel scismatici. — favor II. 3. v. 193. — participatio cum h II. 11. — ad fidem compellendi II. 12. Historiarum scientia II. 8. v. 109. I. Immunitas, vide: Bona, Ecclesia, Tributa. Incompatibilitas IV. 4. v. 111. Iudaei et infideles II. 12. v. 50—70. Iuramentum, vide: Regnicolae, Rex. Iurisdictio, vide: Ecclesia, Rex. — saecularis, spiritualis III. 8. III. 9. II. 13. v. 54. Ius (leges, statuta). — iure regnicolae gubernandi III. 8. v. 64. I. 3. v. 18. II. 3. v. 4. 18. 47. II. 4. v. 38. II. 8. v. 113. IV. 6. 22. — lex divina, humana II. 8. v. 54—115. — canones sacri II. 8. v. 4. — leges II. 8. v. 4. — leges condere I. 3. v. 33. II. 8. v. 61 —113. — privilegia I. 3. 8—71. — statuta saecularium contra clericos. III. 9. v. 110—114. IV. 6. v. 23. 24. Ius patronatus, vide: Beneficia. L. Laesio enormis III. 8. v. 19. Leges, vide: Ius. Libertates, vide: Immunitas, Ius. M Monasteria II. 7. Mores. — correctio II. 13. — peregrinorum assumptio II. 3. v. 195. — ambitio dignitatum II. 8. v. 155. 179. II. 9. IV. 4. v. 154. — lascivia, avaritia III. 3. v. 196—494. II. 7. II. 8. II. 10. N. Nobiles, vide: Proceres, Regnicolae, Bona nobilium, Subditi nobilium. O. Obligatio bonorum, vide: Bona. Papa, iurisdictio III. 8. v. 10. 25 — 56. III. 9. v. 19. IV. 6. v. 104. Pauperes II. 6. IV. 6. v. 81. Philosophia moralis II. 8. v. 4. Proceres (praelati utriusque status). — institutio II. 3. v. 2. — administratores reipublicae II. 4. v. 25. — consilium, consensus. I. 2. v. 1 —13. I. 5. v. 17—28. II. 2. v. 1—4. III. 8. v. 56—73. III. 9. v. 212. IV. 6. v. 3. . — cupiditas et ambitio II. 3. v. 194. 95 R. Regimen II. 8. v. 3—115. Regnicolae (nobiles, subditi, populus, communitas). — gubernandi quomodo .... III. 8. v. 63. II. 3. v. 3—40. vide: Ius. — studia II. 8. v. 116. — iuramentum fidelitatis IV. 4. v. 68—81. — officia IV. 4. v. 60—194. IV. 6. v. 68. 77. — bona vide: Bona. — consensus regi dandus. I. 2. v. 13—37. I. 5. v. 3o. II. 2. v. 4—30. II. 4. v. 28—40. IV. 6. v. 4. 19. 116. Regnum, institutio I. 2. v. 16. 25. I. 3. v. 1. Respublica (patria). — ruina r , ... II. 3. v. 41—497. II. 8. v. 3. — utilitas et necessitas. II. 3. v. 1—40. IV. 4. v. 51. 62—112. IV. 5. IV. 6. — defensio IV. 4. v. 180. IV. 5. v. 65. IV. 6. v. 160. 233. Restitutio in integrum III. 2. Rex. — institutio II. 2. v. 27. II. 3. v. 2. IV. 4. v. 91. n5. — studia II. 8. v. 1—115. — iuramentum I. 1. v. 9—27. II. 4. v. 30—40. III. 1. v. 17. — administrator regni. I. 3. I. 5. v. 1— 17. II. 4. v. 25—46. III. 10. v. 30. IV. 4. v. 60. — iurisdictio, officia. III. 8. v. 10 — 60. III. 11. v. 11. II. 3. v. 2 — 40.. II. 5—12. III. 9. IV. 6. v. 14. 21. vide: Ius. — bona regis, vide: Bona. — consilium, vide: Proceres. S Scismatici, vide: Haeretici. Sculteti, abrogatio II. 3. v. 47. Statuta, vide: Ius. Studia litterarum II. 8. Soibditi nobilium II. 3. v. 53. 193. IV. 4. v. 97. Subscriptio II. 14. T. Titulus iustus, iniustus, putativus III. 1. III. 3. III. 4. III. 5. Tributa (contributiones, exactiones, taxationes). — aggravatio tributis I. 1. v. 1. II. 3. v. 45. III. 10. V. 23. — onera personalia II. 8. v. 47. 96 Tributa ordinaria IV. 6. v. 136—140. 160. — extraordinaria . IV. 4. v. 190. IV. 5. v, 15. IV. 6. v. 40. 115. 135. 141. — immunitas a tr I. 3. v. 16. IV. 6. v. 40—220. U Usucapio (praescriptio) III. 1—6. Usurae II. 12. v. 20—60. II. 3. v. 196. V. Vestes peregrinae II. 3. v. 195. X. Xenodochia II. 6. Index Autorum 1), Aegidius (Petrus? 1486— 1533). — de regimine principum.... Pars II. §. 8. v. 120. II. 13. v. 58. IV. 5. v. 63. (Enchiridion principis ac magistratus christiani?) Aeneas Silvius (1405—1464). — epistola IV II. 8. v. 20. Alexander (Halesius, teolog z XIII wieku). — secunda secundae tituli de avaritia. (Summa theologiae). III. 9. V. 227. Alexander de lmola (Tartagnus. 1424?—1477). — in 1. 25. §. 6. D. 5. 3 IV. 4. v. 34. — in 1. 3. §. 4. D. 43. 21. . . . I. 3. v. 66. II. 2. v. 20. IV. 6. v. 6. (Lecturae in Digestum vetus, Intortiatum et Digestum novum. Nie ma w Bibl. Jag.). s. Ambrosius (ur. ok. r. 340, um. 397). II. 3. v. 318. (z Decretum Gratiani). Angelus (Carletus) de Clavasio ( 1494 vel 1495) — vers. Baptismus. VI. §.11. cap. Bellum. §.4 vers. Beneficium. §. 35 „ Clericus IX. §. 1 „ Electio. §. 12 „ Feudum. § 22 ,, Judaei. §. 22. II. 12. v. 68. III. 8. §. 75. II. 9. v. 53. III. 9. v. 199. II. 9. v. 211. II. 4. v. 7. II. 12. v. 63. 1) Dopełniając programu wydania podanego w przedmowie, notujemy rękopisy i inkunabuły (po rok 1506) dzieł prawniczych wymienionych w indexie, w bibliotece Jagiellońskiej się znajdujące. 13 Angelus vers. Juramentum V. §. 22 I. 1. v. 25. , Praescriptio. §.22 III. 1. v. 20. „ Religiosus. §.33 II. 7. v. 7. „ Simonia V. §. 4 II. 9. v. 190. 210. „ Usura I. §. 79 III. 2. v. 17. Usurarius II. S. 14. II. 12. v. 62. (Summa Angelica ed. 1) s. a. et 1. 8vo. 2) Venet. 1487. 4to. Nicolai de Franckfordia. 3) Venet. 1487. 4to. Georgii de Rivabene. 4) Argentor. 1491. fol. 5) Nuremb. 1492. fol. 6) Argentinae. 1495. fol. 7) Argentor. 1502. fol.). Anthonius de Butrio (1338—1408). — nota in c. 33. X. II. 24 I. 1. v. 12. 24. (Comment. super quinque libros Decretalium. Ms. No. 349 z XV w. Ed. Venet. 1501 —1503. fol. 4 vol.). Archidiaconus (i. e. Guido de Baisio). — in c. 1. in Vlto. II. 13 II. 5. v. 34. 81. (Glossa ad Sextum. Ms. No. 372 z XIV w.). — in c. 6. C. X. qu. 3 , . . III. 4. v. 29. (Glossa ad Decretum. Ms. No. 371 z XIV w.). Aristoteles. — de anima lib. II. . . II. 3. v. 298. — epistola ad M. Alexandrum II. 3. v. 305. — ethica lib. II IV. 5. v. 34. — „ lib. III II. 3. v. 338. — „ lib. VIII. II. 3. v. 10. 302. II. 9. v. 247. — „ lib. X II. 3. v. 391. — physicae (auscultationes) lib. VII IV. 6. v. 83. — politica lib. I II. 3. v. 3o2. II. 8. v. 154. II. 12. v. 20. — „ lib. III II. 3. v. 67. s. Augustinus (Aurelius 353—430). — . . II. 3. v. 314. II. 9. v. 71. 235. II. 10. v. 25. 66. IV. 5. v. 76. (z Decretum Gratiani). — in epistola XXXVIII II. 3. v. 64. — de vita et honestate clericorum II. 3. v. 410. — quaestiones veteris et novi testamenti III. 9. v. 146. — de trinitate II. 3. v. 355. — de civitate Dei. II. 3. v. 130. 136. 270. 332. II. 12. v. 105. II. 13. v. 74 Baldus (de Ubaldis Petrus. 1327—1400). — in 1. 1. C. 1. 8 III. 6. v. zo. Baldus in 1. 3. C. 1. 14 IV. 4. v. 24. — in 1. 4. C. 2. 54 III. 2. v. 13. — in 1. 17. C. 6. 21 III. 6. v. 24. (Comment. in Codicem. Ms. No. 339 z XV w. Ed. 1) Venet. 1485 fol. in lib. I—V Cod. 2) Venet. 1496. in lib. I—IX Cod. fol. vol. 4.). — in prooem. de usufeud I. 3. v. 5. — in F. II. g. §. 3 II. 4. v. 7. — in c. 1. F. II. 42 HI. 6. v. 28. — in F. II. 43 II. 2. v. 19. 25. (Comment. ad librum feudorum. Ms. No. 339 z XV w. Ed. 1) Papiae 1495. fol. 2) Venet. 1500 fol.). — in libro de pace Constantiensi I. 3. v. 67. (Comment. ad pacem Constantiae, drukowany w dodatkach do Volumen. Ed. Mediol. 1482. Venet. 1494. uważany jako Glossa ordinaria. Ms. No. 339. z XV w.). Bartolus (1314—1357). — in 1. 25. §. 6. D. 5. 3 IV. 4. v. 34. (Comment. ad Digestum vetus. Ms. 1) No. 337 z XV w. 2) No. 338 z XV wieku. Ed. Venet. 1492. fol. 2. vol.). — in I. 97. D. 29. 2 III. 6. v. 15. (Comment. ad Infortiatum. Ms. 1) No. 334 z XV w. 2) No. 336 z XV wieku. Ed. Venet. 1492. fol. 2 vol.). — in 1. 24. D. 41. 3 III. 1. v. 6. — in 1. 29. D. 41. 3 III. 5. v. 33. 80. — in 1. 32. §. 1. D. 41. 4 II. 4. v. 3o. — in 1. 3. §. 4. D. 43. 24 I. 4. v. 19. — in 1. 4. D. 5o. 9 IV. 6. v. 5. (Comment. ad Digestum novum. Ms. 1) No. 335 z XV w. 2) No. 340 z XV w. Ed. s. a. et 1. super. imam partem). — in 1. 6. C. 1. 22 I. 3. v. 17. — in I. 4. C. 2. 54 III. 2. v. 6. 10. (Comment. ad Codicem s. a. et 1. Ms. 1) No. 337 z XV w. 2) No. 339 z XV w. Ed. Venet. 1492. super ima parte Cod. super secunda parte Cod. super tribus libris. 3 vol.). — in tractatu de reipublicae regimine IV. 6. v. 236. (Zwany de regimine civitatis drukowany w zbiorowem dziele Consilia, Quaestiones et Tractatus. Ed. Venet. 1501. fol.). s. Bernardus (de Clairvaux 1091 —1153). — ad Eugenium papam (de consideratione libri V). II. 9. v. 14. 23o. III. 9. v. 13. 216. — epistola ad archiepiscopum Senonensem II. 9. v. 92. 226. — super Cantica (Canticorum orationes) II. 9. v. 7. Boetius (ur. 470—475 um. 524—526). — de consolatu (de consolatione philosophiae)... II. 9. v. 28. 102. II. 12. v. 98. 100 s. Bonaventura (Johannes Fidanza 1221 —1274). — in quarto scripto super sententias III. g. v. 36. s. Brigitta (ur. okoto 1320 um. 1373). — libro IV. cap. 3. Revelationum 1. 3. v. 62. III. 10. v. 4. — libro IV. cap. 76 III. 9. v. 43. (Revelationes. Ms. 1) No. 1259, z XIV w. 2) No. 1263 z XV w.). c. s. Chrysostomus (Johannes 347—407). II. 9. v. 3. 152. (z Decretum Gratiani). — in omelia II. 7. v. 16. 29. II. 9. v. 143. Cicero. — de senectute II. 3. v. 213. — quaestiones Tusculanae IV. 5. v. 66. — de officiis.... II. 3. v. 12. 28. 63. II. 9. v. 252. 11. 12. v. 91. IV. 4. v. 86. Cyprianus (glossator z konca XII wieku). — in 1. 4. C. 1. 14 1. 3. v. 70. D Dynus (Mugellanus z drugiej połowy XIII wieku). — in reg. 2. in VIto III. 4. v. 29. — in reg. 13. in Vlto III. 6. v. 6. 14. (De regulis iuns in Sexto comment. Ms. No. 390 z XIV w. Ed. 1) s. a. et 1. 4to. min. 2) Pisciae 1492. fol.). G. s. Gregorius (ur. 530—540 um. 604). — II. 9. v. 77. 146. 150. 154. 160. II. 10. v. 23. (z Decretum Gratiani). — in moralibus (moralium libri XXV) II. 9. v. 66. — in pastorali (regula) II. 9. v. 60. 66. 160. — in registro (epistolarum libri XIV). . . II. 8. v. 219. III. 9. v. 160. H. Hegesippus ( 180). — libro Vto II. 9. v. 126. 101 Hegesippus libro Vlto , . . . . II. 3. v. 116. (Historia dc bcllo iudaico, podsunieta Hegesippowi). s. Hieronymus (ur. okolo 346 um. 420). — II. 10. v. 4. 44. III. 9. v. 101. IV. 6. v. 214. (z Decretum Gratiani). Horatius. — in libro carminum II. 9. v. 100. Hostiensis (Henricus de Segusio cardinalis ostiensis. 1281). — III. 8. v. 74. — in c. 13. X. I. 33 II. 2. v. 13. — in c. 10. X. II. 2 III. 8. v. 48. — in c. 28. X. II. 24 I. 4. v. 5. — in c. 11. X. III. 13 II. 2. v. 21. — in c. 12. X. V. 19 II. 12. v. 23. (Comment. in Decretalium libros. Niema w bibl. Jag. Summa Decretalium. Ms. No. 2128 z XIV w. Ed. 1) Romae 1473. fol. 2) 1479. s. 1. fol. 3) Venet. 1505. fol.). J. Jacobus de Arena (z drugiej polowy XIII wieku). — in 1. 4. C. 2. 54 III. 2. v. 11. (Comment. in Codicem. Niema w bibl. Jag.). Jacobus de Buttriga (ur. około 1274. um. 1348). — in 1. 4. C. 2. 54 III. 2. v. 5. (Lectura in Codicem. Niema w bibl. Jag.). Innocentius (IV. papa ab a. 1243—1254). — in c. 7. X. I. 40 IV. 4. v. 24, in c. 13. X. II. 1 IV. 6. v. 25 in c. 10. X. II. 2 III. 8. v. 8 in c. 22. X. II. 24 I. 4. v. 15 in c. 3. X. III. 30 III. 5. v. 81 in c. 31. X. III. 30 III. 5. v. 34 in c. 8. X. III. 34 II. 12. v. 18 (Apparatus super quinque libros Decretalium. Ms. No. 363 z XV w. Ed. 1) Ar- gentor. 1478. fol. 2) 1495. Venet. fol.). Johannes Andreae (1270—1348). — in c. 17. X. II. 26 III. 4. v. 3o. in c. 13. X. I. 33 II. 2. v. 12. in c. 11. X. III. 13 III. 2. v. 21. — 102 — Johannes Andreae in c. 5. X. III. 39 III. 5. v. 37. — in c. 12. X. V. 19 II. 12. v. 24. (Novella in Decretales. Ms. 1) No. 348 z XV wieku super lib. IVto. 2) No. 367 z XIV w. super IVto. 3) No. 397 z XV w. super IVto. 4) No. 403 z XIV w. super IVto. Ed. 1505. s. 1. super 1. et 2-do). — in c. 2. in Vlto. I. 8 I. 4. v. 16. in reg. 13. in Vto III. 6. v. 14. (Novella in Sextum. Ms. No. 367. z XIV w. super Illtio. Ed. Papiae 1484. fol.). — in additionibus Speculi III. 2. v. 7. III. 8. v. 15. (Additiones ad Durantis Speculum. Ed. Argentor. 1473). Johannes Bertachinus (z drugiej połowy XV wieku). — in Juris repertorio vers. Rex. . . , II. 2. v. 22. (Ed. 1) Romae 1481. fol. 2) Norimb. 1483. fol. Pars 3tia. 3) Venet. 1494. Pars 2. fol. 4) Venet. 1500. fol.). Johannes Monachus (2 konca XIII pocz. XIV wieku). — in c. 2. in Vlto. I. 8 1. 4. v. 16. — in c. 7. in Vlto. V. 7 III. 5. v. 13. (Glossa ad Sextum. Niema w bibl. Jag.). Johannes Sarisberiensis (ur. okolo 1120 um. 1180). — Policratus libro IV II. 8. v. 74. „ 1. IV. c. 8 II. 13. v. 41. „ 1. VI. c. 14 II. 3. v. 2o5. 1. VI. c 29. . . . , II. 3. v. 103. (Policraticus. Ms. 1) No. 479 z XV w. 2) No. 480 z XV w. 3) No. 481 z XV w. 4) No. 482 z XV w. 5) No. 483 z XV w. Isidorus (Hispalensis. 636). — in dc summo bono II. 7. v. 42. L. Lactantius (z poczqtku IV wieku). . — libro V. institutionum II. 3. v. 110. 183. libro VI. „ II. 3. v. 183. (Institutiones divinae). O. Ovidius II. 9. v. 99. P. Panormitanus (Nicolaus de Tudeschis 1443 lub 1445). — in c. 22. X. I. 6 II. 9. v. 53. . III. 2. v. 13. III. 10. v. 19. IV. 6. v. 210. IV. 6. v. 138. II. 9. v. 52. IV. 4. v. 33. IV. 4. v. 47. IV. 3. v. 13. III. 1. v. 19. II. 9. v. 180. IV. 6. v. 139. IV. 6. v. 182. 6. v. 92. 140. IV. 6. v. 211. 41 (?) I. 4. v. 16. I. 5. v. 8. 13 III. 2. v. 21 IV. 5. v. 61. 9. v. 200. IV. II Panormitanus in c. 1. X. I, — in c. 33. X. II. 24. in c. 2. X. III. 1. in c. fin. X. III. 1. in c. 6. X. III. 4. in c. 25. X. III. 5. in c. 6. et c. 9. X. III. in c. 11. X. III. 13. in c. 5. X. III. 26. in c. 26. X. III. 38. in c. 1. X. III. 39. in c. 2. X. III. 49. in c. 4. X. III. 49. in c. 9. X. III. 5o. (Comment. ad Decretales. Ed. 1) s. a. et 1. super IIItio. fol. 2) Colon. 1477. super Ildo. pars 1. 2. et 3. fol. vol. 3. 3) Norimb. 1477. super IV et Vto. fol. 4) Romae 1480. super IIdo lect. Ima fol. 5) Basil. 1481. super Imo fol. 6) Basil. 1483. super IIItio. 7) Basil 1487. super Ildo. par. Ima. fol. 8) Venet. 1492. super IIItio. fol. 9) Venet. 1493. super Imo. fol. 10) Venet. Tortis. 1497. super Imo. pars Ima; 1496. super Imo. pars 2-da; 1496. super Ildo. pars Ima; 1497. super Ildo. pars 2-da; 1497. super IIdo. pars 3-tia. super IIItio, IVto et Vto; 1502. super IIdo. pars 3-tia; 1504. super IIItio et IVto. fol.). Paulus de Castro ( 1441). — consilio LXX. I. 2. v. 13. I. 4. v. 18. I. 5. v. 8. II. 2. v. 8. 18. III. 1. v. 8. III. 4. v. 11. III. 8. v. 9. III. 10. v. 9. 12. — consilio XLV IV. 6. v. 26. — consilio II IV. 4. v. 41. (Consilia. Niema w mss. bibl. Jag. Ed. pozniejsza). Plato II. 3. v. 23. 443. Plinius II. 7. v. 21. Plutarchus II. 3. v. 18. Policratus, vide Johannes Sarisberiensis r. Richardus (Castriconensis z drugiej potowy XIII wieku). — in IV. Sententiarum distin. XV. (Commentarii) . . . . IV. 5. v. 34. S. Seneca. — II. 3. v. 339. II. 9. v. 33. IV. 6. v. 195. — 104 — Seneca epistola LXXIV II. 9. v. 22. — LXXV II. 3. v. 66. LXXXIII II. 8. v. 90. XCIV II. 8. v. 11. Sidonius (Apollinaris z Vgo wieku). — in epistolari II. 9. v. 104. Speculator (Wilhelmus Durantis 1237—1296). — in speculo, de offi. or. §. 3 IV. 5. v. 5. in tit. de instrum. edit. §. Nunc autem in fine. I. 4. v. 17. III. 10. v. 5. (Speculum iudiciale. Ms. No. 369 z XV w. Ed. 1) Argent. 1473. fol. 2) Mediol. 1478. fol. 3) Nurimb. 1486. fol. Lugd. 1505. fol.). T. s. Thomas (d Aquino 1226—1274). — III. 9. v. 17. — in Secunda secundae (Summae theologiae) II. 9. v. 233. V. Valerius Maximus. — libro II II. 3. v. 210. libro III , III. 11. v. 34. libro V. c. 6 II. 9. v. 134. libro VII. c. 2 II. 9. v. 119. Versor (Johannes komment. Arystotelesa z drugiej polowy XV wieku). — in nota libri IVto. Politicorum IV. 4. v. 173. IV. 6. v. 17. Corrigenda. Pag. Vers. Lege: 25. 116. Aegesipus Hegesippus 40. 124. doctoris doctores 69. 4. Speculatur Speculator 76. 173. Versificator Versor 79. 17. n CLARISSIMI BARONIS JOANNIS OSTROROG JURIS UTRIUSQUE DOCTORIS MONUMENTUM PRO COMITIIS GENERALIBUS REGNI SUB REGE CASIMIRO PRO REIPUBLICAE ORDINATIONE CONGESTUM. E CODIOE MS. IN BIBLI0THECA PEINCIPUM CZARTORYSKI CRACOVIAE ASSEEVAT0 opera MICHAELIS BOBRZYŃSKI CRACOVIAE A. MDCCCLXXVII. Sumptibus Academiae litterarum. TYPIS VLAD. LUP. ANCZYC ET COMP. 14 Przedmowa. §. 1. Niema w całej naszej literaturze politycznej drugiego dzieła, któreby się tak szerokim a zarazem sprawiedliwym cieszyło rozgłosem, jak memoryjał Jana Ostroroga o naprawie rzeczypospolitej. Zasługa zachowania tego nieocenionego pomnika od zagłady, której pod­padło tyle innych pism naszych z XVgo stulecia, należy się Stanisławowi Górskiemu autorowi Tomicyanów. W Tomicyjanach znaleziono „Monumentum" Ostrorogowe w połowie XVIIIs° wieku, skończyło się jednak na sporzą­dzeniu kilku odpisów do bibliotek i na ogłoszeniu tytułu dzieła przez znanego bibliotekarza zbioru Załuskich, Janockiego 1). Poznał się na jego ważności Czacki, zapowiedział nawet wydanie, ale gcr nie uskutecznił 2). Stała temu na przeszkodzie sama treść „Monumentum", które napisane w czasach otwartej między państwem polskiem a kościołem rzymskim walki, z niezmierną jaskra­wością przeciw supremacyi kościoła występowało. Toteż Hippolit Kownacki ogłaszając w Pamiętniku Warszawskim z r. 1818 3) dzieło Ostroroga w polskim przekładzie, uznał za stosowne zmienić porządek artykułów, najdrażliwsze ustępy wypuścić, inne tłómaczeniem usprawiedliwiającem zaopatrzyć w przy­pisach. J. W. Bandtkie ogłaszając je zaś po raz pierwszy w texcie łacińskim z tłómaczeniem polskiem w roku 1831 w Warszawie, ani nazwiska swego ani miejsca i roku wydania na wydaniu tem nie położył. Nowe wydanie uskutecznił w r. 1860 Leon Wegner pod tytułem: „Jan Ostrorog doktor obojga prawa, wojewoda poznański i jego pamiętnik na zjazd walny koronny za króla Kazimierza Jagiellończyka o urządzeniu rzeczypospolitej ułożony" 4). Biografia Ostroroga, pracowicie głównie z aktów sądowych poznańskich zestawiona, lecz bez żadnej źródłowej podstawy wiele domysłów o działal- 1) Janociana sive clarorum atque illustrium Poloniae auctorum maecenatumque memoriae miscellae. Tom. II. pag. 192. Varsaviae et Lipsiae 1779. T. III. p. 150. wydany po śmierci autora. Varsoviae 1819. 2) Czy prawo rzymskie było zasadą praw litewskich i polskich. Wilno 1809. str. 76. 3) Tom XII. str. 281. 353. Tom XIII. str. 17. 4) Roczniki Tow. Przyjaciół nauk Poznańskiego. Tom I. Poznań 1860. str. 159—292. 108 ności jego dogmatyzująca, uzupełnia to wydanie a dołączony rozbiór i oce­nienie treści samego dzieła, chociaż na nazwę wyczerpującego nie zasługuje, jest dotychczas jedynym. §. 2. Szczupłe wiadomości dochowały się o życiu Jana Ostroroga W r. 1462 spotykamy go po raz pierwszy świadkującego na przywileju wcielenia ziemi Bełzkiej do Polski l). Występuje tam jako ,,iuris utriusque doctor" a słowa umieszczone w dalszym ciągu „curiensibus nostris" odnoszą się prawdopodo­bnie do Ostroroga, który nie mając jeszcze żadnego urzędu, w sprawie tak wielkiej wagi mógł najprędzej jako dworzanin królevYski uczestniczyć. W są­dzie ustanowionym w tymże roku przez Kazimierza Jagiellończyka dla rozstrzy­gnięcia mazowieckiej sukcessyi, Jan Ostrorog wspólnie z Janem Rytwiańskim i Jakubem Szadkiem należy do prokuratorów sprawę króla zastępujących 2). W r. 1463 widzimy go już zasiadającego w radzie królewskiej w Kaliszu jako kasztelana międzyrzeckiego 3) i słyszymy o poselstwie do papieża w sprawie obsadzenia opróżnionej płockiej stolicy biskupiej 4). W roku 1466 należy do pełnomocników układających warunki wieczystego pokoju z Prusami 5) i na akcie pokoju Toruńskiego świadkuje 6). Celem uzyskania zatwierdzenia po­koju tego przez papie/a a zarazem złożenia obediencyi świeżo obranemu papieżowi Pawłowi IImu, wyprawia Kazimierz Jagiellończyk do Rzymu jako posłów swoich Wincentego Kiełbasę nominata chełmskiego i Jana Ostroroga kasztelana międzyrzeckiego 7). Mowę mianą przy tej sposobności do papieża Łaski w swoim statucie umieścił 8). Biografowie Ostroroga jemu ją przypisują. Jestto jednakże domysł, przeciw któremu przemawia to, że w poselstwie wyprawionem do papieża nie Ostroróg lecz Kiełbasa przodował, zaś przemowa sama nie licuje wcale z zapatrywaniami Ostroroga wypowiedzianemi miano­wicie w pierwszym rozdziale memoryału: „De congratulatione papae noviter electi". W maju 1467 r. powrócili posłowie z Rzymu i zdali królowi w Nie­połomicach sprawę z niepomyślnego wyniku poselstwa. Ostroróg porzucając sprawy dyplomatyczne, pojmuje za żonę Helenę księżnę raciborską i oddaje się sprawom wewnętrznym sądowym i politycznym, do których go stanowisko jego jako kasztelana międzyrzeckiego i senatora po- 1) Vol. leg. I. 202. 2) Długosz lib. XIII. p. 303. 3) Codex epist. saec. XV. p. 227. 4) Lubienski: Series episc. Ploc. Cracoviae 1642. p. 139. 5) Vol. leg. I. 218. 6) Vol. leg. I. 220. 7) Długosz. XIII. p. 393. 8) Vol. leg. I. 222, 109 woływało 1). Na sejmie Piotrkowskim z r. 1476 król w nadgrodę położonych zasług a zapewne także poniesionych w sprawie publicznej wydatków, czyni mu darowiznę ośmiuset grzywien a zarazem mianuje kasztelanem poznań­skim 2). Od tego czasu liczne zapiski sądów wiecowych poznańskich świadczą o jego skrzętnej na polu sądownictwa pracy, dyplomata zaś wymieniające go pomiędzy świadkami wskazują, że brał udział w sejmach i radzie królewskiej [w sejmie piotrkowskim z r. 1478 3) i 1484 4), w radzie królewskiej w r. 1484 w Lublinie 5), w r. 1485 w Toruniu 6)]. Dopiero rok 1493 otwiera mu nowe pole działalności, działalności niezmiernie wpływowej, jaka się z urzędem generał-starosty wielkopolskiego łączyła 7). Ostroróg bierze udział w pamiętnych sejmach z r. 1493 8) i 1496 9), jednakże ustawa tego ostatniego sejmu zaka­zująca łączenia urzędów senatorskich z urzędem starosty, zmusza go w r. 1498 do zrzeczenia się urzędu jenerał-starosty 10). W r. 1498 i 1499 spotykamy go w radzie królewskiej w Krakowie 11) w dniu 2 Czerwca r. 1501 otwiera sądy poznańskie jako wojewoda 12), niedługo jednakże cieszy się tem najwyższem dostojeństwem, bo pod jesień tego roku śmierć czynnemu jego życiu kładzie ostateczny koniec 13). §. 3. Otóż i wszystkie wiadomości pozytywne, które nam skąpe źródła histo­ryczne z drugiej połowy XVgo stulecia o Janie Ostrorogu podają. Wiedząc o piastowanych przezeń dostojeństwach, bylibyśmy go zaliczyli w poczet oso­bistości swojego czasu wpływowych i możnych, które w radzie królewskiej nieraz z ważnem odzywały się słowem a w zarządzie wewnętrznym Wielko- 1) Akta sądowe poznańskie. 2) Cod. dipl. Rzyszcz. II. 949. 3) Vol. leg. I. 233. 4) Cod. dipl. Rzyszcz. II. 701. 5) Cod. dipl. Rzyszcz. III. 454. 6) Cod. dipl. Mai. pol. Raczyńskiego. 7) W arch. poznańskiem przechowała się księga p. t. „Liber iudiciorum magnifici do- mini Johannis de Ostrorog castellani Posnaniensis et capitanei maioris Poloniae generalis, districtus Posnaniensis de a. d. 1493 inceptus". 8) Akta Bernardyńskie. IV. 204. Cod. dipl. Rzyszcz. I. 222. 355. 9) Vol leg. I. 280. 10) Liber iud. castri Gnesnensis de a. 1498. Iste liber Gnesnensis est finitus et clausus demissione capitanei magnifici Joannis Ostrorog castellani posnaniensis magnifico domino Ambrosio de Pampowo palatino Siradiensi et Maioris Poloniae ac Lanciciae capitaneo generali." 11) Cod. dipl. Rzyszcz. I. 352. III. 476. 12) Lib. iud. Posn. de a. 1501. Sequuntur termini particulares primi feria 4 post fe. Pentecosten a. d. 1501 tempore magnifici domini Joannis de Ostrorog palatini Posnaniensis, in quibus ipsemet palatinus personaliter... praesidebat." 13) Cod. dipl. Rzyszcz. I. 357. na przywileju unii litewskopolskiej z roku i5oi (dnia 3 Paźdz.) występuje już Andrzej z Szamotuł jako wojewoda poznański. polski energię swą rozwijały; wiedząc o tytule obojga praw doktora, którym się Ostrorog szczycił, moglibyśmy przypuszczać, że kształcił się za granicą 1) i wyższe swe wykształcenie dla ojczyzny swej spożytkował; ale to wszystko nie mogłoby nas upoważnić do zaliczenia Ostroroga między pierwszorzędne gwiazdy na widnokręgu naszego życia polityczego za panowania Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta. Sławę swą niespożytą zawdzięcza Ostroróg jedynie napisaniu krótkiego ale tryskającego silą poglądów i wyższym poli­tycznym rozumem memoryjału o naprawie rzeczypospolitej. Memoryjał ten stawia go w gronie tych znakomitych ludzi, którzy ku schyłkowi XVg° wieku przy boku królewskim dźwigali na swoich barkach dążenie zmierzające ku zu­pełnemu przeobrażeniu naszego ustroju politycznego w duchu nowożytnej monarchii, i w obronie swej myśli imponującą ową prowadzili walkę. Czem dla stronnictwa kościelnego są dzieje Długosza, tem dla obozu reformy jest memoryjał Ostrorogowy. Znając go i wnioskując zeń, jakiego odlewu musiał być człowiek, który go napisał, dziwić się nawet poniekąd na­leży, że człowiek ten w historyi ówczesnej głośniejszej nie odegrał roli. Dziwić się tem więcej należy, że Ostroróg należał do stronnictwa monarchicznego go­towego popierać najśmielsze królewskie zamiary. Widoczną zaś jest rzeczą, że Ostroróg po powrocie z poselstwa rzymskiego innym ludziom na dworze i w radzie królewskiej pierwszeństwo i wolne pole działania pozostawia i do­piero po wstąpieniu na tron Olbrachta, do młodego króla i wysokiej jego polityki się zbliża. Że z Kazimierzem Jagiellończykiem na dalszej stał stopie, czyby tego przyczyną nie były odmienne ich charaktery, Kazimierza autokratyczny wprawdzie ale słaby, prędko nużący się, niekonsekwentny, Ostroroga sta­nowczy podług jasno nakreślonego planu wytrwale działający? Może król lękał się tej stanowczości, może Ostroróg sprzykrzył sobie dwulicowość i chwiejność króla i dlatego się w zacisze prowincyonalnego urzędowania usunął? Zasad wypowiedzianych w memoryjale z pewnością się Ostroróg nie zaparł. Historya też memoryjał ten zużytkuje do skreślenia programu obozu reformy, historya oświaty czerpać będzie pełną dłonią z jego nieprzebranych skarbów. Nasze zadanie jako wydawcy ogranicza się do tego, ażeby jeszcze skreślić dokładniej czas, w którym memoryał mógł być napisanym i przedłożonym sejmowi. Kownacki, Bandtkie i Wegner odnoszą go zgodnie do sejmu złożo­nego w dniu św. Mikołaja 1459 roku w Piotrkowie, na którym według świa­dectwa Długosza: „viginti personas ex primoribus eligi, qui ceteris omnibus exclusis, res publicas tractarent et stabilirent, placuit" 2). Przeciw takiemu przypuszczeniu rozliczne jednak przemawiają względy: 1) Na jakiej podstawie utrzymuje Wegner, że Ostroróg dyplom doktorski otrzymał kolo r. 1450 w Bononii, o tem nas nie poucza. 2) Długosz. XIII. 252. 111 1) Najpierw nietylko ów sejm z roku 1459 był sejmem dla „naprawy Rzplitej" złożonym, owszem śmiało twierdzić można, że za panowania Kazi­mierza Jagiellończyka wszystkie niemal sejmy sprawą tą się zajmowały i naj­rozmaitsze przedsiębrały próby i usiłowania. O każdym mógł Ostroróg po­wiedzieć: „audivi comitia generalia proxime futura, in quibus ante omnia defectus regni consuetudinesque patriae pravae confutandae forent et reprobandae, salubres vero ac utiles, ąuibus reipublicae politia et augeri posset et stabiliri, constituendae". Była to przecież epoka, w której naród polski o nową formę rządu i państwa nieustannie się dobijał. Gdyby ów sejm z roku 1459 miał być jakąś wyjątkową konstytuantą, to niemógłby był Ostroróg w „Conclusio" napisać: „sed ista pro hac conventione componere sufficiet, alia denique suo comminiscentur tempore". Znając zresztą panowanie Kazimierza Jagiel­lończyka, możemy podnieść i tę okoliczność, że sejmy odprawione w czasie wojny pruskiej (1454—1466) były wprawdzie widownią gwałtownych prze­wrotów i dążeń, ale nie dawały pola spokojnej organicznej pracy, do jakiej się memoryał Ostroroga odnosi. Związać go zato można o wiele łatwiej z sejmami po ukończeniu wojny pruskiej odprawionem!, a w szczególności z sejmami po­między r. 1470 a 1480, które pozostawiły po sobie liczne ślady działalności organizacyjnej i ustawodawczej. 2) W rozdziale XXVII memoryjału odzywa się wprawdzie Ostroróg: „Vos itaque domini hortor, consilium mei, tametsi iuvenis, mente retinete". Jednakże słowa te nie przemawiają przecież wcale za tem, żeby Ostroróg me­moryał swój pisał jako młodzieniaszek, jakim był niewątpliwie w roku 1459. Jeźli bowiem zważymy, że ojciec naszego Jana Stanisław i stryj Dobrogost wstępują na krzesło senatorskie dopiero w połowie XVgo wieku, że pierwszy umiera w r. 1477 a drugi po przeżyciu Jana dopiero w r. 1505, jeźli przytem zważymy, że w rodzinie takiej jak Ostrorogów niepotrzeba było czekać długo na senatorskie krzesło, to możemy śmiało przypuścić, że Jan Ostroróg zo­stając w roku 1463 kasztelanem międzyrzeckim mógł mieć około trzydziestu a może i niżej trzydziestu lat życia. Chociażby więc znacznie po roku 1459 memoryjał swój pisał, to i tak mógł się jeszcze nazwać „młodym człowiekiem" w obec ludzi podeszłego wieku w radzie królewskiej zasiadających, do których się w memoryale swym zwraca. 3) Przemawiając do senatorów, przemawia zresztą Ostroróg jako sam do grona ich należący. „Principe domino nostro Casimiro regnante dum essem a consiliis et a primoribus incliti Polonorum regni" od tych słów rnemoryjał swój rozpoczyna a gdzieindziej (rozdz. XVIII) pisze: „nec id quidem tacere potui, cum sim Polonus et quid in Polonia agatur compertum habeam". Nie mógł więc Ostroróg pisać memoryału przed r. 1463 t. j. przed otrzymaniem międzyrzeckiej kasztelanii. Jeźli zaś zważymy, że jako kasztelan międzyrzecki nie byłby się jeszcze może do primores zaliczał, to snadno nawet przypuścić, że dopiero po r. 1476 jako kasztelan poznański z memoryjałem wystąpił. 112 4) Rozdział VIII memoryjału „de eligendis episcopis et eorum administratione" usprawiedliwiający postępowanie króla, odnosi się niewątpliwie do sławnej walki Kazimierza Jagiellończyka z duchowieństwem o obsadzanie po­sad biskupich, walki, która wybuchła o stolicę biskupią krakowską dopiero w r. 1460, w której Ostroróg osobiście brał udział, która dopiero w r. 1463 przycichła, a w r. 1468 przy obsadzeniu biskupstwa warmijskiego znowu się zapaliła. Gdy zaś poglądy rozwijane w memoryjale nie są doktrynerskiemi projektami lecz na rzeczywistych stosunkach i faktach się opierają, i ta oko­liczność przemawia zatem za późniejszą jego redakcyją. 5) Rozdział I memoryału „de congratulatione papae noviter electi" jest niemniej wspomnieniem poselstwa z r. 1466 do Rzymu, w którem Ostroróg osobiście brał udział i w którem mową, jak przypuszczam, Wincentego Kieł­basy mógł stanowczo się zrazić i przeciw tego rodzaju przemówieniom za powrotem do kraju po r. 1467 wystąpić. 6) Wspomniana również w rozdziale XIX „pestis, quae pluribus annis iam viguit" wybuchła właśnie z końcem wojny pruskiej a panowała najsrożej w r. 1466 według świadectwa Długosza 1). 7) Wspomniany w art. XIV jubileusz, jest według wszelkiego prawdopo­dobieństwa jubileuszem odprawionym przez Papieża Syxtusa IVgo w r. 1475. Wszystkie te świadectwa razem wzięte przemawiają przeto za tem, że memoryał dopiero po roku 1467 musiał powstać, a jedno z nich czyni nawet powstanie jego po roku 1476 możliwem. Janocki wspomina też o memoryale w sposób następujący: „Joannis Ostrorogi clarissimi Poloniae baronis monumentum de reipublicae ordinatione Casimiro Jagellonidi Polonorum regi Petricoviae in conventu generali mensi Aprili anni 1477 oblatum in Sigismundi Jagellonis Actionum regiarum volumine decimo septimo e Cracoviensi bibliotheca Academica huc advecto p. 631—664 suum locum habet". Zkąd tę wiadomość o r. 1477 Janocki zaczerpnął niepodobna dziś wskazać, nie z Tomicyanów które żadnej nie podają daty, ale może także nie z samego domysłu, do którego przynajmniej Długosz, sejmu owego wcale szerszym opisem o reformie wewnętrznej niewyszczególniający, żadnej nie daje pod­stawy. Może więc Janocki oparł ją na jakiej rękopiśmiennej zapisce, przeciw której prawdziwości żaden uzasadniony nie da podnieść się zarzut. Sejm ów (generalis diaeta) według Długosza (XIII. 555. B.) zwołanym był na 13 kwie­tnia 1477 r. do Piotrkowa, o działalności zaś jego w sprawach wewnętrznych wspomina Długosz tylko (XIII. 557. 2): „negotiis publicis apud diaetam gene­rałem Pyotrcoviensem ordinatis", świadczą jednak o niej memoryjały w sprawie opodatkowania i wojska ogłoszone w Codex epistolaris (p. 275 — 280) i Ordinatio bellicae expeditionis z dnia 28 kwietnia 1477 roku umieszczona w Vol. leg. I. 237. 1) XIII. 444. §. 4. Na zakończenie jeszcze słowo o sposobie naszego wydania. Służy mu za podstawę rękopis niegdyś biblioteki paryskiej, dziś biblioteki książąt Czartoryskich w Krakowie pod napisem: „Acta Polonorum sub Casimiro Jagellonide ab a. 1447 ad a. 1492". Kodex ten jednak składa się z od­pisów różnych aktów z czasów panowania Kazimierza Jagiellończyka w XVIII wieku uskutecznionych, pomiędzy któremi znajdują się razem oprawne dwa zeszyty zawierające monumentum Ostroroga w odpisie w pierwszych latach XVIgo wieku pismem Tomicyjanów uskutecznionym a zatem zeszyty fragment jednego z kodexów Tomicyjanów stanowiące. Mając kodex tego rodzaju pod ręką, mogliśmy śmiało pominąć wszystkie odpisy monumentum z XVlIlgo wieku, którym Tomicyjana za jedyną służyły podstawę. Zaznaczamy natomiast odmianki wydania Wegnerowskiego (W.), które się na kodexie XVIIgo tomu Tomicyjanów Petersburskim ma opierać. Wydanie to atoli, dokonane bez technicznej znajomości rzeczy, nie podaje nam istotnego brzmienia kodexu Petersburskiego, tylko text skombinowany przez wydawcę z kodexu tego i późniejszych odpisów bez wykazania waryantów a z dość nieraz istotnemi błędami, które pomijamy. Wydanie nawet Bandt­kiego (B.) na odpisie biblioteki Willanowskiej z XVIIIgo wieku oparte o wiele jest poprawniejszem. Cytaty źródeł rozwięzujemy podług dzisiejszego sposobu, pisownię i interpunkcyję modernizujemy. Przy każdym nadto rozdziale wskazujemy w przypisach ustępy źródeł spółczesnych Ostrorogowi, odnoszące się do kwestyi przez Ostroroga po­ruszonej, ażeby uczonemu badaczowi przedstawić podstawę faktyczną, na jakiej się Ostroróg opierał, a zarazem rezultaty, do jakich usiłowania reformy w memoryjale skreślone z końcem tej epoki doprowadziły. Statuta synodalne Mikołaja Trąby z r. 1420 oraz Volumina legum (VL.) aż po rok 1505 wyzy­skujemy w przypisach tych w całości. Z Jus polonicum Bandtkiego (Jus pol.) podajemy ustawy z czasów Kazimierza Jagiellończyka, o ile w Voluminach legum ich nie ma. Długosza księgę XIIIstą (Dł. XIII.) przytaczamy według jedynego dotąd wydania lipskiego, uzupełniając ją ze świeżo wydanego Codex epistolaris (Cod. ep.) saeculi XV (wyd. Akad. um. Kraków 1877) oraz z Mo­numentów Poloniae Theinera (M. Th.) aktami z czasów Kazimierza Jagielloń­czyka. Na samym końcu dołączamy dokładny index rzeczowy. Michał Bobrzyński. 15 AD LECTOREM. Obtemperandum est desiderio tam necessario multorum, candide lector! ut libellus iste, quem clarissimus Poloniae baro pro utilitate patriae suae pari induslria simul et ingenio congessit, in lucem prodiret. Apparet in his articulis, quae et quam multa vir ille in republica intellexerit, quamtum consilio claruerit. Indignum 1) profecto fuerit, quo virum tam celebrem ullus casus oblivionis tenebris obscuraret. Erat enim vir ille ingenio facili, suavi, copioso, et quae sermonis maxima est virtus, aperto, ut discernere nequeas, utrum ornatior in loquendo aut potentior in suadendo quisquam fuerit. Habuit semper et Sarmatia viros immortali dignos memoria, verum quia magistratus ecclesiae uhique in provinciis debacchabantur adeo, ut interdictum esset hypocrisim eorum quemquam reprehendere posse praeter Deum, cui etiam ipsi mandare, quicquid vellent, putabant, neminem itaque fore obesae naris opinor, quin illico sensurus sit, huius opusculi auctorem nihil a communi regni Poloniae bono discrepare, longe lateque infelici hoc aevo plurimum discrepante, nisi forte ideo felix sit, quod adversus ecclesiae magistros, legislatores scilicet et avaritiae monstra, non pugnaret hactenus; et tamen nescio, quis casus superesse voluit hoc parvum in Polonia monumentum, praesertim tam audax, gigantes reipublicae debellaturum. Deus 0. M. tolerare amplius non potest hanc tyrannicam oppressionem ac fucalam religionis sanctimoniam. Bene vale amice lector! 1) Indignumque W.(egnera text). (PROCEMIUM) *). Principe domino nostro Cazimiro regnante, dum essem a consiliis et a primoribus incliti Polonorum regni, ipse audivi coraitia generalia proxime futura, in quibus ante omnia defectus regni, consuetudinesquc patriae pravae confutandac forent et reprobandae, salubres vero ac utiles, quibus reipublicae politia et augeri possit et stabiliri, constituendae. Ego itaque Joannes Ostrorog, ut opera mea principi patriaeque nostrae pro virili mea prodesse possim, maxime ne otio torpeat ingenium, cum vitia tum usus iniquos hactenus in hoc regno collegi, meliores, ni fallor, commonstrans brevissimis ac protritis 1) verbis, nullo orationis fastu aut sexquipedali gradu incedentibus. Nec ideo factum id putare velim, quo crederem principes huius regni tam doctos tam prudcntes tam longaevos et expertos horum omnium et aliorum id genus plurium non reminisci, vcram ideo, ne ceteris negotio vario distractis, in mentem eis succurrerc non possent, meritas utique gratias reportaturus, si non tam digne, ut ceteri possent, invencro, sed tamen qui primus, tametsi minime finiero, at viam principiumque paravero, vcl saltem quod mihi bonum, quidve minus decens, praemonuero. Ut itaque a capite, quod aiunt, incipiamus, invictissimi regis nostri ct domini statuta corripere nemini licere, arbitror, nempe cuius cor in manu Dei situm est, huc illucque flectatur, quocumquc divinitati lubeat, maximc quod is placabilis est, sanaque consilia numquam rcfutat. Vos illustres Domini! columnae et bases, cardines ae vectes patriae, ita ut semper soliti estis, facite, ut consiliis et factis vcstris plus patriam quam se ipsos ametis, plus rempublicam quam privatam, quam liberos 2), quam fratres, quam denique fortunas oranes; sic in publico singularia crescent, et fundata quaeque stabilientur solide. Sin autem commune bonum semel casum dederit, et singularia quoque privatorum labi ac pessum iri neccsse est, ruinamque comitari praecipitem. Et ut rem ipsam ordine exordiamur, accidentalia regni quaedam primum monebimus, suis capitibus cuncta distinguendo. *) Tytut ten sami dodajemy. 1) promtis. W. 2) se ipsos W. I. De congratulatione papae noviter electi *). Visere novum papam eiusque assumptioni congratulari, monere item et hortari, ut Christi ecclesiam recte et sancte gubernet, dicere quoque et profiteri se regnumque suum catholicnm, non malum utique existimo; at obedire velle in omnibus, ut saepe dicitur, nequaquam puto rationabile. Dicere enim unum et aliud facere, contraria sunt. Poloniae rex asserit, (quod et verum est, nemini enim subiacet) nullum superiorem se, praeter Deura, recognoscere; quomodo id verum erit, si dixerimus ita, ut in tali gratulatione papae dici hactenus consuevimus? Fiat itaque visitatio reverentialis et sic vocetur, non obedientia, quum id absurdum sit et libertati regis Poloniae minime conveniens. *) Tak zwaną obedijencyę składał Kazimierz Jagiellończyk: 1) w r. 1447 papieżowi Miko­łajowi Vmu przez posłów Wyssotę z Górki i Piotra z Szamotuł (Dł XIII. 28. D.; Cod. ep. 26. 40). 2) W r. 1457 papieżowi Kalixtowi IIImu (Cod. ep. 172; Oratio. 3) W r. 1459 papieżowi Piusowi IImu przez Jakuba z Sienna (Dł. XIII. 250. B. 252. B. Cod. ep. 193: Oratio). 4) Temuż papieżowi przy sposobności sprawy obsadzenia biskupstwa Krakowskiego w r. 1461 przez posłów Jana z Eytwian i Macieja z Raciąża (Dł. XIII. 264. B. 284. B. Oratio przechowana w Mss. bibl. Jagiell. Nr. 742). 5) W r. 1466 papieżowi Pawłowi Ilmu przez posłów Wincentego Kiełbasę i Jana Ostroroga (DL XIII. 393. C. 407. A. Vol. leg. I. 222: Oratio. 6) O obedijencyi złożonej Syxtusowi IVmu milczą źródła, Długosz (XIII. 569. D.) wspomina o pośle Janie Gołubskim wysłanym w r. 1478 w sprawach dyplomatycznych i w sprawie na­dawania beneficyjów. II. Litterae regiae quomodo papae scribendae *). Litterae Romano pontifici numquam tam humiliter, tamque suppliciter scribi debent, veluti in ergastulo papae rex vinctus teneretur, tametsi humilitas per se bona sit, nimia tamen nequaquam vitio caret, ei potissimum, cui Dominus obedire mandavit aniversis, sed in his, quae spiritualia sunt tantum, in externis vero et corporalibus ne utiquam id mandatum accipimus, ex quo is Christi se profiteatur vicarium, Christus autem regnum suum de hoe mundo esse negavit. Christiani erant optimi illi reges veteres, non tamen ita scribebant, sciebant enim papam vicarium Christi, se tamen esse reges non obliviscebantur. Auth[entica]: „Inter claras", et iu multis aliis epistolis Codpcis Justinianei libro I. tit. I.]1) de summa trinitate. *) Za przykład mogą służyć: Litterae Casimiri Jagellonidis ad Nicolaum V. pont. Max. a. 1447 (Cod. ep. p. 19. 27), a. 1448 (p. 40), a. 1449 (p. 63. 87), ad Innocentium VIII. a. 1489 (p. 293). 1) W rekopisie Czart. i Weg. siowo „Cod." zepsute jest wszedzie na „et". III. Litterae regiae quomodo ab incolis excipi debent *). Apud quosdam probos homines incolas regni, principem et statum regis venerantes, litterae regiae venerantur et mandantur effectui, apud alios autem multos parvipenduntur nihilque curantur, propter quod toties multa negliguntur et de iustitia inopum causatur. Res profecto incongrua est et animadversione digna, cum litterae regiae einsque sigillum veluti rex ipse aestimanda sunt 1), ideo consulto 2) et debita deliberatione extradi debent, quas minus exequi aut intercipi yel retineri facientes indignatione merita iustoque punientur supplicio. Has literas 117 regias multi falsificare consueverunt, ita ut rara sit salvi sigilli epistola, deponi enim possunt sigilla, aliisque applicari litteris, quae ex cancellaria numquam emanavere. Sigillis appendendis iam inventa cautela est, imprimendis autem hanc 3) servari non indignum puto, si paretur caera benc pinguis et non superimponatur custodia, sic nullo modo avelli possit sigillum incorruptum. Quod autem dignitatem sigillo fertur addere custodia, id cgo locum esse puto, major erit dignitas, si custodia non accesserit. *) Przykład posłuszeństwa rozkazom królewskim: wyprawa pruska z r. 1454 samowolnie przez króla nakazana (DI. XIII. 174. D.). Przykłady listów królewskich do poddanych z r. 146G do Jakuba z Debna (Cod. ep. 232. 233), z r. 1471 do niewiadomego biskupa (Cod. ep. 249), z r. 1471 do kapituły Warmijskiej (Cod. ep. 258), z r. 1478. do kapituly Krakowskiej (Cod. ep. 281). 1) sint W. 2) consulta. W. 3) hocce. W. IV. De honestate praesentiae regis *). Dignitas regia plerumque id parum animadvertit, quod fiunt seditiones contumeliaeque infinitae, nonnumquam ct homicidia in praesentia regis. Quicumque igitur in verba iniuriosa contumeliosave aut famae alterius derogantia in regis praesentia illicite prorumperet, poena dignus foret X marcarum argenti fisco applicandarum. Homicidium vero committens aut vulnus in curia regia infereus seditiose, morte moriatur aut G marcas argenti fisco solvat, praeter proxiraorum satisfactionem. Cum licentia tamen bonum est admittere, ut in regis et procerum praesentia malorum hominum vitia recitentur, ne dicta illorum aut facta maneant impunita. Curia autem regis, quantum ad superius dicta spectat, ad usque granities civitatis, castri aut villae, ubi tunc rex degit, extendatur. *) Porównaj: Stat. Casim. mag. art. 148 de eo qui coram legia Mte aliquem vulneraverit vel gladium extraxerit. VL. I. 53. — Stat. Casim. mag. art. 17 de his qui inopinate citantur in curia regis. VL. I. 9. V. De tabellionibus In hoc etiam dignitas regia multura lacditur, quod in regno regii non creantur tabelliones, regis et regni fidem custodientcs, caesarei tautum ct poutificii auctorisantur hactenus. Quod si nuraquam ante apud nos fuerant, ut in posterum fiat, necesse est, si iura omnia imperialia habet rex, quicnmque non recognoscit superiorem, ita etiam et publicos creandi tabelliones habebit. *) Por. Bodzantae constit. art. 23 de salario tabellionum. VL. I. 104. Rozdział ten zresztą nie odnosi się do notaryjuszów grodzkich i ziemskich, o kt6rych liczne wspominaja ustawy. VI. Quatenus spirituales ordines reipublicae laicorum iuvandae obstricti sunt *). Domini ecclesiastici, tara reverendissimi praesules quam omnis ctiam gradus a mediis usqtie ad infimos, in multis reipublicae obstricti sunt, non temeritate, 118 non inadvertentia aut incurabilitate quapiam 1), putando eis multa non licere, quae licent spiritui duntaxat, non seenndum 2) carnem incedere cupientea. Sed postquam scripta legendo repetierint efmeminerint, se id iure cogente facere debere, nihil omittent, se et sua tuentes, parentes, fratres, amicos et affines, quod non modo clericis sed omni creaturae perraissum est. Quorum 3) autem meminisci opor- Quorum autem meminisci oportuerit tuerit sunt ea, quae scribuntur ineipiendo sunt ea, quae scribuntur incipiendo a D. a dist(inctione) XXIIIa per multas usque XXIII. per multas usque distinctiones, distinctiones, de co(habitatione) cler(icorum) et muli(erum) per totum (titulum), VIII dist(inctione) c(ap.) „Quo iure", cap. „Si tributum." XI. q(uaestione) 1, Si civitas. l(ege) „Vim vi" et „Verura vero" cum concordantiis. I dist(inctione) ca(p.) „Jus naturale", FF. (i. e. Digesti) de iustitia et iure, Machabeorum, Josue, Deuteronomio XVIII, c(ap.) „Si clericusi." de foro compctenti, XI. qu(aestione) 1. c(ap.) „Experientiae", l(ege) „In criminali" 4) Cod(icis) 5) de iuris(dictione) omni(um) iud(icum), c(ap.) „Novit" (?), de iud(icibus) in Authen(tico), ut cle(rici) apud propr(ios episcopos) col(latione) VI, (cap.) „Cum sit" de foro compctenti, l(ege) „Si quis" Cod(icis) 6) de episcopis 7) et de cle(ricis) vcl mona(chis), XI. q(uaestione) III. c(ap.) „Epi(scopi)" et c(ap.) „Nemo" et c(ap.) sequenti, c(ap.) „Ex tenore" de foro compet(enti), Cod(ice)8) quando imperator iuter pupil(los) et vidu(as). l(ege) unica, XXIII. q(uaestione) V. c(ap.) „Regum", I. q(uaestione) II. c(ap.) „Viduas", c(ap.) „Cum medicinalis" de sent(entia) excom(municationis) iu VI(to), de cohabitatione clericorum et mulierum. III. 2 per totum, c. 1. D. VIII, c. 21. C. XI. qu. 1, ? l. 1. §. 21. D. de vi. 43. 6. f c. 7. D. I. D. de iustitia et iure. 1. 1, Machabeorum libro, Josue libro, Deuteronomio cap. XVIII, c. 5. X. de foro competenti. II. 2, c. 15. C. XI. qu. 1, l. 5. C. de iurisdictione. 3. 13, Nov. 82. (Coll. VI. tit. 10), Nov. 83. (Coll. VI. tit. 11), c. 8. X. de foro competenti. II. 2, l. 40. C. de episcopis et clericis et monachis. 1. 6, c. 8. c. 31 et c. 32. C. XI. qu. 3, c. 11. X. de joro competenti. II. 2, l. un. C. quando imperator inter pupillos et viduas. 3. 14, c. 23. C. XXIII. qu. 5, c. 23. C. I. qu. 2, c. 1. de sententia excommunicationis in Vto. V. 11, 119 c(ap.) „Epi(scopi)" et c(ap.) „Nemo" et sequenti c(ap.) q(uaestione) III, l(ege) „Placet" de sacr(osanctis) eccle­siis, late per Bar(tholum) et latius per Odfredum, l(ege) „Ad instructiones" 9), I (?) fide ex hac tribu. I. (?) neminem §. c. ti. (?), (lege) „De his" Cod(icis) 10) de epi­scopis et clericis, I. q(uaestione) II. c(ap.) „Sicut". c. 8. c. 31 et c. 32. C. XI. qu. 3, l. 5. C de sacrosanctis ecclesiis. 1. 2. late per Bartholum et latius per Odofredum, l. 7. C. de sacrosanctis ecclesiis. 1. 2. l. 3. C. de episcopis et clericis. 1. 3, c. 75. C. I. qu. 1. Multo plura iura huc adnecterem, sed opus non videtur. Cni hoc legere libucrit, remittetur per glos[sas] et doct[ores] ad mille alia. Haec est pars magna conventionis futurae, quae eo prornptius csset discutienda, priusquam periculum maius ex negligentia imminere possit linie inclitae Polonorum 11) reipublicae. *) Zob. Rozdz. VIII—XII. Do obowiązku duchowieństwa polskiego ponoszenia ciężarów publicznych odnoszą się następujące ustawy. Stat. Casim. mag. art. 8 de clericis ad bellum ituris. VL. I. 5. — Bodzantae constit. art. 10 de expeditione ad bellum clericorum. VL. I. 102. — Priv. Vlad. Jag. a. 1433. §. Primo quidem. VL. I. 90. — Conclusiones com. Petric. a. 1456 (Jus pol. 294).—Articuli in Colo conclusi a. 1458 (Jus pol. 304).—Constit. Colenses a. 1472 art. 8 (Cod. ep. 271). Modus instituendi tributi a. 1477 (Cod. ep. 275 et seq.). — Cas. Jag. omnes ordines tara spirituales quam saeculares ad iuvandam armis patriam obligat. a. 1477. VL. I. 227. — O po­datkach w różnej postaci przez duchowieństwo w skutek uchwal sejmowych i syno­dalnych za Kazim. Jag. składanych wspominają zresztą źródła: r. 1454 Cod. ep. 158, r. 1455 Dł. XIII. 180. A. C. 182. 13., r. 1456 Dł. XIII. 182. 185. C. 193. D. Cod. ep. 168, r. 1459 Dł. XIII. 252. B., r. 1462 Dł. XIII. 302. B., r. 1463 Cod. ep. 220, r. 1466 Dł. XIII. 359 A., r. 1470 Dł. XIII. 459. A., r. 1472 Dł. XIII. 479. C. 485. A., r. 1479 Dł. XIII. 588. C, r. 1491 Cod. ep. 309. 1) Słowo to opuszczone w W. 2) Tu wtrącone słowo „foedam". 3) Cały ten ustęp przez mylną interpunkcyję, fałszywe kładzenie dużych liter i przekręcanie ich, zupełnie jest zepsutym w Wegnerze, Bandtkiem a po części także w rękopisie Czart. Na podstawie tego rękopisu staraliśmy się go zrestytuować, o ileśmy umieli, obok zaś w drugiej kolumnie podajemy rozwiązanie cytat średniowiecznych na dzisiejszy sposób cytowania. Z waryjantów podajemy tylko te w których poprawiamy rękopis Czarto­ryskich , a mianowicie: 4) incriminati. 5) et. 6) et. 7) epistola. 8) et. 9) instructionis. 10) et. 11) Polonae W. VII. De eligendis episcopis et eorum administratione *). Si domini episcopi aliique spirituales ita forent spirituales, uti dicuntur, et id quae scripsi, saepe legerent, laudarem profecto, ut nulla temporalis potestas de electionibus spiritualium sese intromitteret. Curaret rex temporalia et pontifices ea, quae illorum sunt, spiritualia attendereut, ut scilicet iurisdictiones eorum, prout decet, sint distinctae. At quia ista, quae vitam instruunt clericorum, longe et passim aparsa suut per volumina, quomodo illa quaeri possunt, cum non sit, qui — 120 — discat vel qui ad discendum sollicitet? Consuetudo inolevit inveterata, dulce malum. Quare propter maius malum melior videtur episcopi electio, quae fit a principe, ut is eligatur praesul, nedum qui doctus sit sed et gratus, ne ingrata vita et ingrata persona magis exacuat unum genus hominum contra aliud odio perpetuo. Haec ita fieri debere comperimus in dist[inctione] LX. cum concordantiis sequcntibus. *) Stat. Nic. Trąba lib. I. tit. 4 de electione. — Statutum Cas. Jag. a. 1475 in nora civitate Corczyn (Jus pol. 319). Walkę stoczoną przez Kazimierza Jagiellończyka w sprawie nominacyi biskupów przez króla, przedstawiają następujące źródła: 1) w r. 1448 o arcybisk. Gnieznieńskie. DL XIII. 45. C. 2) W r. 1449 o bisk. Kujawskie. DL 50. C. G5. C. Cod. ep. 90. 93. 98. 101. 107. 3) W r. 1451 o arcyb. Lwowskie. DL XIII. 65. C. 4) W r. 1452 o bisk. Przemyskie. Dł. XIII. 83. B. 5) W r. 1452 o bisk. Chełmskie. Dł. XIII. 88. B. 6) W r. 1453 o arcyb. Gnieznieńskie. Dł. XIII. 107. B. 116. B. 7) W r. 1455 o bisk. Krakowskie. Dł. XIII. 170. D. Cod. ep. 163. 8) W r. 1460-1464 o bisk. Krakowskie i Kujawskie. Dł. XIII. 262. A. 264—267. 273-276. 284-286. 296. 305. 306. 311. 312. 314. C. 321. C. 322. 326. D. 331. Cod. ep. 205. 207. 211. Theiner Mon. Nr. 137. 178. 9) W r. 1464 o arcyb. Gnie­znieńskie, bisk. Krakowskie i Kujawskie. DL XIII. 338. A. 340. C. 10) W r. 1467 o bisk. Warmijskie. Dł. XIII. 410. C. Th. M. Nr. 199, r. 1471. 474. A. Cod. ep. 249. 258, r. 1472. 481. C. 486. B. r. 1474. 513. C. r. 1476. 541. B. 543, r. 1478. 572. D. 1479. 581 A. Cod. ep."286. 11) W r. 1471 o biskup. Płockie. Dł. XIII. 474. A. 12) W r. 1471 o bisk. Krakowskie. Dł. XIII. 476. A. 13) W r. 1473 o arcyb. Gnie­znieńskie. Dł. XIII. 502. C. 14) W r. 1473 o bisk. Kujawskie. Dł. XIII. 503. A. 15) W r. 1477 o bisk. Przemyskie. Dł. XIII. 525. B. 16) W r. 1490 o arcybisk. Lwowskie. DL XIII. 581. C. VIII. De censibus Romano potifici solvendis *). Dolendum etiam profecto et inhumanum facinus, Poloniae regnum alioqui liberum tantis Italorum in dies fraudari decipi astutiis, ut tara magna pecuniae summa ad Romanam, ut vocant, curiam singulis eiferatur annis sub specie pietatis falsacque 1) religionis, immo superstitionis potius in contribucnda ingenti pensione, quam Sacram sive Annatam vocant, ita ut quoties novus eligitur certae dioecesis episcopus, non hisi prius aliquot millenis ducatorum Romano pontifici numeratis consecratur 2), cum tamen sacri canones electum ipsum a metropolitano cum suis episcopis consecrari et confirmari doceut. Sed hauc sibi auctoritatem astuti et callidi vendicarunt Itali, nobis intcrim oscitantibus et dormitantibus. Constat olim Germauiae Poloniaeque proceres in annatarum solutione sedi apostolicae ad aliquot duntaxat annos ea ratione consensisse, ut iude oppugnatores Christianae religionis arceri et saevissimi Tnrcae incursus sedari possint. Hunc autem numerum annorum designatorum iam dudum lapsum esse, certum est; neque etiam annatae ipsae in eum, in quem destinatae, usum convertuntur. Quare haec ficta religio posthabenda est omnino, nec pontifex ipse sub religionis specie tyrannum agere debet sed potius patrem clementem, sicut et ille misericors est, cuius se vices tenere praetendit in terris. *) 0 annacie której nie uiścii Kazimierz biskup nominat Płocki w r. 1471. DI. XIII. 474 D. 1) falsoque. W. 2) consecretur. W. — 121 — IX. Poloniam a quavis papae contributione esse liberam *). Etiamsi iustissimam habct Romanus pontifex causam ab aliis nationibus sub praetextu defensionis fidei catholicac advcrsus infideles census huiusmodi extorqucre, Poloniam tamen ab eiusmodi pensionc csse liberam ct aequitas et ratio exigit, quae a multis annis longis bellorum tumultibus agitata, iam Turcis, iam Tartaris, Moschis denique et Valachis, cum ipsum regnum omnium Christianae religionis regnorum sit extremum, sesc assidue defendens, pecuniis ac divitiis adeo cxtcnuat.i est et prope dixerim exhausta, ut etiam pro iustitiae defensa et privatac pacis conservatione paene deficiat. Ex quo igitur Poloniae rcgnum huiusmodi hostes finitimos habeat, a quibus non modo suos incolas sed Slesiam, Moraviam, Bohemiam et totam fere (xermaniam suis impensis assidue tuetur et defendit, aequum est Romanum pontificem id considcrare, huiusmodique annatas, quae post episcoporum decessum ad curiatn solvendac fuerint, nequaquam a Polonis deinceps exigere, sed illas fisco regni relinqnere, quo facilius absquc pauperum gravamine pax incolarum et tranqnillitas tam privata quam publica conservari possit pro aliorum rcgnorum supra enumeratorum incremento. *) O opłatach uiszczanych przez Polskę stolicy apostolskiej i o częściowem przelewaniu tych opłat na rzecz króla polskiego celem wojny z niewiernymi, zob. w roku 1447. Dł XIII. 29. A. Cod. ep. 26, w r. 1448. DL XIII. 40. A. Cod. ep. 40, w r. 14^9. Th. Mon. Nr. 101, w r. 1451. Th. M. Nr. 126. Cod. ep. 123, w r. 1452. Cod. ep. 129, w r. 1456. DL XIII. 197. B., w r. 1465. Th. M. Nr. 189, w r. 1470. Th. M. Nr. 203, w r. 1475. Th. M. Nr. 223. 224, w r. 1479. DL XIII. 579. A., w r. 1482 Th. Mn. Nr. 242. X. Oe contributionibus praelatorum spiritualium *). Patres nostri spiritualcs superstitiose admodum divinam timent rationem, dum aliquid principi pro reipublicae neccssitate largiri debeant ex proventibus propriis. Timuerunt profecto, ubi non erat timor, ucscientcs, quac his supcrsunt, boua paupcrum csse, quibus si abutantur, fures sunt et latrones, ut ipsorum iura praescribunt. Quac crgo maior fieri poterit elecmosina, quam cum bona pauperibus debita pro eoruudcm necessitatibus erogantur et defensione? Non timetc, patrcs reverendissimi! nou timete! ostendam vobis cap. quod id facere permittit, immo iubet, atque imperat. De iure 1) patr.(onatus) c.(ap.). ... 2). *) Zob. rozdz. VI. 1) inst. (sic) W. 2) Moze c. 23. X. de iure patr. III. 38. XI. De stationibus regalibus in abbatiis *). Princeps noster a plerisque arguitur, quod ceusum, qui vulgo stationes nuncupatur, iu bonis ecclesiasticorum constituit, pracscrtim apud abbates, qui rc vera thesaurarii sunt regni. Non temere enim maiorcs nostri tot tantaque bona iis largiti sunt, ut quod ultra victura monachorum collectum fuerit (paucis siquidem 16 — 122 — contentos decet esse monachos), pro necessitate ac utilitate regni conservetur. Ncque tamen faceret id princeps, nisi illi compertum esset cap *) Priv. Ludov. a. 1374. Praeterea. VL. I. 58. — Priv. Jagel. a. 1433. art. 19. Item pollicemnr. VL. I. 93, nadto Dł. XIII. 28. C. r. 1447. XII. De vasis ecclesiae pro necessitate regni conflandis *). Quod etiam princeps vasa templorum conflaverit, rcprehensum illud a multis audivi, idque ab his, qui illud divi Bernardi dictum ignorant: „ecclesia habet aurum, non ut possideat sed ut egentibus largiatur". Ad excusationem eius et quidem iustam allegari potest cap. „Aurum" XII. q. II. et cap. „Apostoliccs" 1) [c. 10 et c. 13. C. XII. qu. 2J. *) Zabranie naczyń kościelnych na potrzeby rzpltej było przedmiotem sporów w r. 1455 i 1456. Dł. XIII. 175. C. 185. D. 195. A. 197. B.—Stat. Nic. Trąba lib. III. lit. 6 de rebus ecclesiae non alienandis. 1) Zamiast „cap. apostolicos" stoi w rek. Czart. i W.: „c. ad apostolos." XIII. De thesauris e regno non efferendis ad partes (extraneas) *). Sed quia aurum thesaurique ecclcsiae pro necessitate servantur publica nec moveri debent e templis nisi extremo regni periculo, quum potius huic malo obviandum est, ne thesauri e regno sub quovis praetextu ad partes efferantur extraneas, quod saepenumero fieri videmus, quotics curtisanorum astu vel importunitate litigantium non appellationes solum sed etiam extraordinariae citationes ad curiam Romanam fiunt. Tunc enim tribus quattuorve annis lis pendet indiscussa, immo continuis interdum triginta annis in curia litigatur, donee altera partium vitam finierit. Sed quia curia Romana, ut vulgo dicitur, non petit ovem sine lana, quisque nisi mente captus percipere potest, quam ingentem auri summam efferunt litigantes, quantam regnum ipsum patiatur iacturam, cum interim ad patriam non nisi bullae nescio quae afferantur. Bella profecto commutatio! At nostri tunc maxime sibi religiosi videntur, cum istius modi nugas cum caeris rubris, canapeisvc funiculis templorum valvis affixas venerantur. Quare, domini Poloni! ne ultra patiamini vos ab astutis Italis decipi. Sunt in regno episcopi, extat metropolitanus et idem primas, illi causas discutiaut, is vero terminet et finiat, si quando opus erit. *) Lauda Petricov. a. 1406 art. 12 (Cod. ep. I. 28). — Concordata a. 1440 art. 4 (Star. pol. pomn. T. IV. str. 97). — Lauda Cracov. a. 1447 art. 11 (Jus pol. 242). XIV. De indulgentiarum extorsione *). Nec illud impostura caret, ut Romauus pontifex, quoties sibi videtur, etiam rcge, proceribus invitis, bullas nescio quas, quae iubilaei dicuntur, in regnum mittere solet ad emungendam pecuniam sub praetextu remissionis peccatorum, cum per prophetam Deus dicat: „Fili, inquit, praebe mihi cor tuum"; non dicit: „pecuniam" Fingitque Romanus pontifex hos sumptus sic collectos pro fabrica — 123 — basilicae nescio cuius debere impendi, cum tamen huiusmodi thesauros in privatos affinium et cognatorum usus et alendorum equorum, familiae quoque gratia, ne quid turpius addam, cxponi ccrtum est. Viva interim Dei templa spoliantur dolose, ut mortua reficiantur. Nec desunt et religiosi quidam, qui istius modi nugas approbare non verentur, ipsi interim praedicatores. et confessores agunt ac -commissarios, quo fructus uberiorad eos perveniat. Simplici enim plebicula spoliata, luxibus et ventri indulgent. Interim heu quam multum illudimur o Poloni! nihil aliud restat, quam ut aliquando cum Phrygibus sero sapere incipiamus. Satis superque indulgentiarum 1) meretur, quisquis laborat, et habeat, unde tribuat necessitatem habenti, quique pro communi omnium defensa vel minimum impcndit denarium. *) 0 jubileuszu odprawionym w r. 1451 za Mikolaja Vgo papieza. Dł. XIII. 79. D.; Th. Mon. Nr. 119. 128. Cod. ep. 123, w r. 1475 za Syxtusa IVgo. DL XIII. 539. B. 1) indulgentias W. XV. De simonia et oblationibus rusticorum *) Post Romam nulla est praeter nostram patria, ubi ambitiosa simonia et usurae avaritia plus vigeat, cum praescriptum sit: „Tolle simoniam a clericis, usuram a laicis, peribit omne malum". At hoc vitium adeo iam irrepsit, tamque commune est, ut nihili putetur, tantum valet, ubi vires accepcrit, perversa consuetudo. Domorum praeterea redemptionem, quae vvyderkow dicitur, iustam fore arbitrantur, eum dicatur per Augustinum: „Quodcumque ei nomcn imponis, usura est, quidluid ultra sortem accesserit. Istane gens 2) erit Christicola, praeter vitia latentia Deum non timens?" Sepulturae, unctiones sacrae, poenitentiae, baptismi, matrimonia, mulierum introductiones, eucharistia, passim ubique vcnduntur, cum tamen ea gratis dari debeant petentibus. Pro nihilo ducendum est, quod isti sacramentarii praetendunt: ,,pro labore scilicet accipimus; qui servit altari, de altari vivat" At quid ,sit alare et quatenus vivendum sit, non intelligunt. Ad hoc sunt episcopatus instituti et de bonis reipublicae dotati, ut ministris ecclesiae stipendia ministrent; sic implebitur 3) auctoritas: qui servit altari, etc. sicut I[Causa] q[uaestio] II. de sacris et aliis solutionibus in cap. „Sicut" 4). Quae omnia ad avaritiam et simoniam pertinent. At quia haec communia sunt et usu inveterata, a uemine arguuntur. Attcndite, obsecro vos, quibus dictum est per Esaiam prophetam: „clama, ne cesses etc." et Paulum: „argue, increpa, insta, etc. Primum eiice trabem de oculo tuo! *) 0 symonii list Sedziwoja z Czechela z r. 1472. Cod. ep. 264. Stat. Nic. Traba lib. V. tit. 1 de simonia. 1) excesserit. W. 2) ista negans. W. 3) impleatur. W. 4). c. 4. C. I. qu. 2. XVI De solutione decimarum *) Decimas dare Dominus imperavit, dare iuquam ordini Aaron et Levitis, quibus legem dederat spiritualem, non extorquere a laicis, ut nunc mos inolevit ita, ut — 124 — non sine damno dantium decimac capiantur. Dabantur deciraae a divitibus non ab inopibus, nunc miseri decimant agricolac, pingnibua illis et crassis, idque non sine fastu accipientibus. Ubi cst, obsccro, illud: ,,Misericordiam volo et non sacrificium!" Si quis crgo vult donnm accipcre, tollat, quando commodum est danti, et non ad libitum suum scd ad placitum tribuentis. *) Stat. Nic. Traba lib. III. tit. 13 de decimis.— Arbitramentum Jaroslai art. 1. 3. 4. 5. de decimis. VL. I. 96. — Bodzantae constit. art. 1—7. 22. 24—20. de decimis. VL. I. 98 — Lauda Petric. a. 140G (Cod. ep. I. 26). — Concordata a. 1440 (Star. pr. pol. pomn. Tom IV. 95). — Lauda Cracov. a. 1447 (Jus pol. p. 240). XVII. De ordinibus clericorum. Domini pontifices, patres nostri, dum memincrint eorum, quac scribuntur distincr[ione] XXXVI. cum plerisque aliis distinctionibus, cognoscent hoc male actum hactenus, quod tam incrtes et minus idoneos ordini clericorum iniungunt, cum Paulus nemini manus cito imponendas doccat. Quot enim superstitiones et scandala ob eorum inertiam cveniant, omncs, qui id ipsum attendcre volunt viri boni, facile perspiciunt. Vertex rasus nihil aliud facit quam presbiterorum ct laicorum differentiam. Alexandrum Gallicum legens, immo vix Donatum, et id quidem incommode, iam factus presbiter toga tantum et vertice raso, totum vult pro suis somniis corripere mundum. Clamat in sugcsto, immo rugit, quia non apparet eontradictor. Homines doctissimi, proccres, immo et inferiorcs non me- diocritcr eruditi, non sine cordis dolore audiunt ineptias evangelisantium, ne dicam blasphemantium. O quod scandalum! o quam res indecora haec est et inhumana, ut discipuli docti, praeceptor rudis, auditores probi, doctor improbus existat et . illiteratus. XVIII. Oe ambitione sacrificulorum. Multi, etiam paene omnes, etiam minus idonei, ad clericatus gradum anhelatis, nempe quia otium res dulcis, celebris, iucunda, et amaena quies, moti, nifallor, illo Pauli dicto. „Qui episcopatum dcsiderat, bonum opus 1) desiderat", nescientes interim ipsum desiderare essc malum. Si quis aurum furatur, rem bonam furatur, at ipsum furari malum est. Omnis autcm sacerdos, si canonibus credimus, episcopus cst in suo genere. 0 domini! si ea, quac supra dixi, loca legeritis 2), et quae testatur Hieronymus, plures ad alia, ni fallor, traheremini, plus futuram quam praeseutcm vitam aestimantes. Nec id quidem tacerc potui, cum sim Polonus, et quid in Polonia agatur, compertum habens 3). 1) quid. W. 2) legeritis. W. 3) habeam. W. XIX. Cur artificum et kmethonum accidit defectus? Cmethonum, artificum, ceterorumque opcrariorum numerum decrcscere videfinus, ctsi causa est pestis, quae pluribus anuis iam viguit*), ex magna tamen parte hoc idco contingit, quod omnes presbiteri et clerici esse volunt, otiosum profecto genus et inutile. Cum igitur interest reipublicae, ne inutiles et otiosi moltiplicentur, congruum erit, ue tantus monachorum et scholarium mendicorum exercitus, qui alienis opibus saginantur, in urbibus admittatur. Qui habent impensas, dent littcris operam, qui non habent, arent, militent, operas suaus locent; scriptum enim cst: „Oportet primum ditari, deinde philosopharif *) O zarazie wspomina Dłogosz roku 1451. XIII. 79. D , r. 1456. XIII. 200. C. r. 1466. 1467. XIII. 398. C.,419. A., r. 1471. XIII. 475. C, r. 1474. XIII. 520. D. 522.B. XX. De monachis coenobio accipiendis. Qui rempublicam administratis, o proceres! quomodo hactenus estis stupidi, ut sitis passi per monasteria, dotibus et obventionibus maiorum nostrorum dotata, quaeque de bonis Polonorum et in eorum tcrra aluntur, Polonos vestros refutari et a religione repelli, forte ideo, quia constitutionem habeant, non nisi Almanos recipi in sua monasteria. Constitutio haec est ridicula et eassatur per canones. Quis enim libero Polonorum regno, cuius princeps superiorem non agnoscit, huiusmodi iugum inicere potest falso constitutionum praetextu? Non ergo patiamiui amplius, o strenui viri! si modo viri esse vultis, Polonorum genus ab Almanis et his quidcm rudibus et effaeminatis monachis illudi ct falsa decipi religione. XXI. De clausuris monasteriorum et provisione eorundem *). Sunt multa ditia satis in regno nostro coenobia, in quibus nulla habetur observantia, vel saltem rara. Claudantur, ut igitur merito claustra dicantur, et unusquisque in illis is sit, qui dicitur claustralis, adhibenda diligentia est, sed quia ad observantiam victus et amictus fratrum est nccessarius, ut nullum aliud sit negotium quam divinae laudi contemplationi vacare, Deumque pro totius reipublicae conservatione exorare, et sunt quaedam monasteria, quibus sumptus non sufficiunt, aliis vero superabundant, consonum ergo rationi fnerit ex aequo distribui bona regularia, ut omnibus victus pauper et amictus humilis (has enim virtutes sponte professi sunt), pro numero fratrum sufficiat, quod nt iure permittente fieri possit, habetur in cap. . . . 1) *) Stat. Nic. Trąba hb. IIL tit. 14 de statu monachorum et canonicorum regularium. 1) canonikns W. XXII. De concionibus lingua Almanorum. 0 rem indignam, omnibus Polonis ignominiosam! In templis nostris lingua Theutonica multis in locis praedicatur, et quod iniquius, in loco suggesto ac 1) digniori, ubi una tantura anus duacvc auscultant, plurimis Polonis in angulo quopiam cum suo concionatore constrictis. Quoniam autem, sicut inter quaedam alia fit, ita inter has duas linguas natura veluti quandam perpetuam discordiam odium- qne inseruit naturale, hortor nc in Polonia sermo iste praedicetur. Discant polone loqui, si qui Poloniam habitare contendunt, nisi adeo stupidi esse volumus, ut vel ab ipsis Almanis de nostro idiomate idem fieri non percipiamus. Quod si utique advenarum gratia tali opus sit concione, id aliquo in privato fiat loco, ubi Polonoram dignitati non officiat. 1) suggestoque, rek. Czart. XXIII. De mendicitate prohibenda *). Omnium, qui male curant negotia sua, et qui futura non meditantur, mens est, ut consumptis suis deinde mendicent aliena. Mox nebulo veterem vestem induens sordida infectam illuvie, oculos aut pedes re quapiam inficiens, per vicos et plateas currit, tollens panem sudore collectum. Itaque aequum est, ut per proclamationem fiat 1), ne quis audeat mendicare. Si qui caeci claudique sunt et infirmi insigniter, in hospitalibus ut vocant locentur. Ad quam rem consumandam eadem causa est rerum et bonorum ecclesiae quae et regularium, nihil enim aliud monasteria suut quam hospitalia sacerdotum. *) Stat. Petricov. a. 1496 art. 25 de laicis seu mendicis mendicatum euntibus. VL. I. 267. 1) prohibeatur. W. Sequitur de profanis negotiis. XXIV. De iure ex Maydemburg petendo *). 0 stupor, o ignavia nostra, o pudor et dedecus, opprobriumque ingens, quae necessitas, vel potius stultitia, tamdiu te 1) in hoc inclito ac libero regno durare permisit, ut rege suo spreto 2) proceribusque repudiatis omni denique optimatum universitate contempta, tamquam in universo regno hoc iustus ct sagax non sit iudex, tamquam deficiant sapientes prudentesque ac litterati viri, in Maydemburg ius quaeratur, idque a sordidis squallidis opificibus extremaeque classis hominibus, quos tantum abest ut eruditorum ordini adnumerem, ut etiam cum extremis faecibus censeara coutemuendos. Expergiscemini aliquando, o fortissimi viri! eicite sordidam ignominiam, nec amplius illuvie ipsius poluamini, pudeat, obsecro, tantae pusillanimitatis vestrae, omnibus iam passim extraneis prostitutae. Nullum profecto decretum cassabitur, si animum ita, ut infra dicetur, constitueritis. *) Privilegium iuris theutonici provincialis castri Cracoviensis. VL. I. 143. 1) Opuszczone. W. 2) Zamiast: suo spreto w W. prospreto. XXV. De cura libri actionum terrestrium *). Liber praeterea iudiciorum in unius servatur custodia, quod omnino indignum est, ne forte suspitio sit, quod lubet, inscribi posse. llectius itaque consultum videretur, librum iudiciorum in cista publica servari tot clavibus obserata 1), quot sunt assessores iudicantes. Cista vero praedicta in praetorio civitatis vel in arce vicina, si civitas illa non fuerit munita, servetur, iamque iudicio sedente tum pri- mum illa ipsa per famulos efferatur iudicantium, burgrabio praesente, quorum omnium curam palatinus princeps provinciae habere debet. *) Stat. Vartens. a. 1420 art. 13 de clausura et reservatione actorum iudicialium. VL. I. 76. — Stat. Niessov. a. 1454 art. 15 de libro iudiciorum. VL. I. 250. art. 19 liber qualiter servandus sit. VL. I. 251.—Const. Cas. Jag. a. 1488 art. 4 (Jus pol. 322).— Stat. Petr. a. 1493 art. 18. 25 (Jus pol. 328). — Stat. Petricov. a. 1496 art. de servandis libris capitaneorum. VL. I. 278. 1) observata. W. XXVI. Quoties in anno iudicia celebranda sint *). Conveniens etiam erit quater in anno iudicia celebrari terrestria, quibus singu- lorum causae iudicentur, ct quod serael iudicatum fuerit, ut corum, qui ad hoc deputati sunt, opera non per vicarios, nisi regis obstiterint negotia, executioni mandaretur. Quod si quispiam deputatorum adversa detineatur valetudine, tune omnes assessores vicem unius suppleant; si vero plures collateralium abesse con- tingat a iudicio, ne id iustitiac cuiusque officiat, alii in absentium locum surro- gentur, praeter palatinum, qui propter dignitatem vel provinciae occupationom per vicarium semper iudicare potest. Quod si aliquis asscssorum neutra praedictarum existente causa temere abfuerit, loco suo deinceps sine omni contrndictione privctur. *) Stat. Vartens. a. 1420 art. 14 de terminis particularibus celebrandis. VL. I. 77. — Stat. Niessov. a. 1454 art. 14 de tenninis generalibus seu peremptoriis. VL. I. 150.— Stat. Corczin. a. 1465 art. 4 de iudiciis quater in anno celebrandis. VL. I. 157. — Const. Cas. Jag. a. 1488 art. 2 (Jus pol. 321).—Stat. Petric. a. 1496. Judicia qua- tuor in anno tenenda et qui illis debent interesse. VL. I.256. — Priv. Jag. a. 1433 art. 27. Item notarii. VL. I. 94. — Stat. Cas. Jag. a. 1447 art. 5 de his qui per- tinent ad colloquia, ut intersint, mandatur. VL. I. 152. — Stat. Corczin. a. 1465 art. 7 de colloquiis iudicandis non obstante absentia aliquorum. VL. I. 157. XXVII. De conventione generali semel in anno facienda *). Si vero in tali iudiciorum dispositione contingat iniuste iudicari, consultum videretur, nt semel iu anno, uisi aliqna neccssitas obstiterit, conventio fiat generalis, ad quam, cui visum fuerit, appellet. In hac conventione vel omnes dignitarii, vel saltem commissarii electi, de omni appellantium gravamine cognoscant, et ita terminis magnis particularibus numquam opus erit. Vos itaque, domini! hortor, consilium mei, tametsi iuvenis, mente retinete, hoc erit negotii vestri summopere curare, ut unusquisque quod suum est alieno dimisso possideat. Quod si vestra incuria negligentiave contra 1) ius admittitur 2), indignationem eius, qui vobis principatum et populi sui commisit in terris gubernacula continuo exspectate. *) Stat. Petricov. a. 1496 art. 36 de termino citationum ad conventionem generalem praefigendo. VL. I. 272. 1) Opuszczone. W. 2) amittitur. W. 128 XXVIII. De citationum multiplicitate *). Quod usus obtinuit ad quartam usque citationem non debere parcrc citatum, haec res profecto nullum fructum parit sed tantum gravamen et dilationem iustitiac. Magis ergo aequitati congruum erit, ut prima citatio sit peremptoria eiusmodi vigoris, cuius futura erat illa quarta. *) Stat. Casim. mag. art. 28 de his qui pro hereditate aut debitis citantur. VL. I. 15. — Stat. Casim. mag. art. 138 de citationibus fiendis per litteras et ministeriales. VL. I. 51.—Stat. Vartens. a. 1420 art. 1 de antiqua consuetudine iu transpositione terminorum senata. VL. I. 72. XXIX. Quibus licet habere procuratorem *). Nulla causa est, propter quam liceret alicui litigauti procuratoris uti auxilio, praeter viduarum, orphanorum et miscrarum pcrsonarum, quarum causas procurare tenetur 1) vicecamerarius terrcstris. Aliac vero pcrsonae causas suas disponere per se debent, et hoc ipso facto citius optatum iustitia sortiretur 2) etfectum. *) Stat. Casim. mag. art. 10 de adocatis, procuratoribus et proloquutoribus in iudiciis habendis cui expedit. VL. I. G. — Stat. Niessov. a. 1454 art. 23 de eo qui procuratore caret aut proponere nescit. VL. I. 252. 1) teneatur. W. 2) sortietur. W. XXX. De ministerialium terrestrium fide. Ministerialibus nimium profecto creditur, quorum rccognitione prava multoties falluutur homines et iudices false iudicare contingit. Forum itaque officio satis esset citationem ferre *), vulncra conspieere **), iu conspcctu iudicii proclamare, ita tamen, ut probatio sufficiens in contrarium contra eosdem admittatur. *) Stat. Uasim. mag. art. 1G quibus modis ministeriales citare debent. VL. I. 9. — Stat. Casim. mag. art. 18. de citationibus ministerialium sine iussu iudicis. VL. I. 106.— Stat. Casim. mag. art. 21 nullus debet citari nisi per ministerialem. VL. I. 11.—Stat. Casim. mag. art. 138 de citationibus fiendis per litteras et ministeriales. VL. I. 51. **) Stat. Casim. mag. art. 74 de ministerialium ad conspiciendos occisos vocatorum. . . . VL. I. 27.— Stat. Niessov. a. 1454 art. 21. Vulnera qualiter probanda et iudicanda. VL. I. 251. XXXI. De admittendis personis ad iudicium *). Id etiam minus aequum est apud nostros, ut quando iudicantur dominorum potentumve causae, citius exaudiuntur, at pauperum et plebeiorum non item. Justum itaque foret, ut in citationibus et terminis appareat prioritas causae, ut qui prior sit tempore, is etiam et expeditionc, et secundum matriculam, ut nullus audeat iudicium accedere sub poena, nisi per ministerialem fuerit vocatus. *) Stat. Casim. art. 8 quis modus et ordo sit servandus in personis vocandis ad iudicium. VL. I. 8. 129 XXXII. De iuris diversitate *). Tanta iuris diversitas non omnino bona est, quod aliud nobiles ius habcnt, alind plebei, unum Polonicum, alterum Theutonicum dicitur et id quidem divcrsum, quod ita mordicus tenetur, tamquam soli sapiant Theutones, quae diversitas in uno pracsertim regno non cst rationi consona. Fiat itaque ius unum omnibus communc sine omni acceptione 1) personarum, quoad vulnera et mortem poena pecuniaria ct criminalis eadem maneat, quae ex more fuit veteri. Quod si visum fucrit, aliud ius plebeiorum aliud nobilium fieri propter status diiferentiam, vocetur illud ius civile et non Theutonicum; at mihi quidem videtur in uno eodemque iure nos omnes regnicolas aeque posse et debere versari. *) Stat. Casim. mag. art. 69 de illis qui habentes ius theutonicum utuntur polonico. VL. I. 28.—Stat. Casim. mag. art. 120 de rnoneta in regno currente. VL. I. 43. 1) exceptione. W. XXXIII. Jus molitorum. Molendinatores etiam ius habent proprium, et mirum cst, quis dedit illis tam iuiquum. Quare magis aeqnum erit et utilius reipublicae, ut universale ius constituatur particularibus annihilatis. XXXIV. Judaeorum ius *). Judaei etiam ius habent iniquum, ut usuras accipiant, res alienas detineant et possidcant, nec restituere teneantur, nisi detur, quantum velint. Tollatur omnino hoe et cassetur. Quod si haec illis adimetur libertas, peribunt et ingentia furta. *) Stat. Casim. mag. art. 135 de mutationo pecuniarum per Judaeos. VL. I. 50. — Stat. Vartens. a. 1420 art. 19 de Judaeis et eorum pecuniae accomodatione. VL. I. 78.— Stat. Niessov. a. 1454 art. 33 de Judaeis et eorundem iuribus. VL. I. 254.—Prhi- legium Judaeorum. VL. I. 309 (Jus pol. p. 1). XXXV. De vulneribus in defendendo illatis ). IIoc etiam contra naturam hactenus observatum est, ut quamvis defendendo se quispiam vulneraverit vel occiderit adversarium, reus tamen fit 1). Idco si cvidenter sciatur contra invasionem adversarii actum, ne sit reus vulnerum aut homicidii, qui se defendendo tale quippiam commiserit. *) Stat. Casim. mag. art. 33 de eo qui vulnerat aliquem vitam suam deiendendo. VL. I. I. 17. — Stat. Petricov. a. 1496 art. 40 de homieidio in sui defensione commisso. VL. I. 274. 1) sit. W. — 130 — XXXVI. De vi mulieri illata *). Illud ctiam est iniquum et dura nimis observatio, ut contra mulicrum de stupri violentia clamantem nulla admittatur probatio, sed is omnino, de quo quaestio fit, capite sit puniendus. Admittatur itaque probatio in contrarium, quae si idonea visa fuerit, fiat liber inculpatus ille, ne mulierum temeritate plerique puniantur insontes. *) Stat. Casim. art. 126 de violationibus virginum. VL. I. 46. XXXVII. De muliere virum inculpante. Nec illud quidem aequum est. Mulier enixa puerum ex adulterio, quemcumque inculpaverit, is necesse habet solvere. Abiciatur haec rcs irrationalis et ridicula. Nutriat puerum sola ignominiamque ferat. Et omnis mulier, quac non invita mater essc vult, culpam excusare non potcst. XXXVIII. De iuris scripti necessitate *). Jura scripto omnino sunt necessaria, ut non ad placitum unius capitis scd plurium iuventionem iudicetur. Meliora autem excogitari non possunt his, quam quae centum patres invenerunt dignissimique imperatores. Ex illis colligantur, quae necessaria sunt iudicantibus, alia denique committantur iudicum rationi. Nihil est, quod dici possit, his legibus uti subiectionis est indicium, utuntur enim ct alii legibus scriptis, etiam qui non recognoscunt superiorem, nec tamen per id subiecti csse iudicentur his, quorum utuntur legibus, sicut Aristotelis aliorumque philosophorum libris utimur, nulli tamen illorum subicimur. *) Priv. Jag. a. 1422. art. 6. Ceterum. VL. I. 84. -Stat. Niessov. a. 1454 art. 1G iudicia secundum statuta tenenda. VL. I. 250. XXXIX. De contractuum inscriptione. Venditioncs etiam et obligationes aliosquc 1) contractus consonum credimus libro terrestri inscribendos 2), alias quoque omnes firmitates, ut sic cessarent infinitae fraudes. Omnes etiam contractus et actiones quascumque Polonico sermone scrxbendas optarem, Latinum siquidem aliter doctus aliter indoctus scribit et intelligit. Vernacula autem lingua ab omnibus passim aequaliter iutelligitur. 1) aliique. W. Czart. 2) inscribendas. W. Czart. XL De armis incolarum regni *). Dictum est supra rempublicam iustitia nutriri; hoc verum esse tempore pacis dignoscitur, Marte vero ingruente, ut res labore partas iustitiaque servatas retinere possimus, armis opus est, sileut enim leges inter arma. Eas ob rcs in hoc amplissimo regno, ubi hominum diversi gcneris ingcntes sunt copiae ad arma suapte natura promptissimae, unus tantum defectus, dignoscitur, quod uuda corpora auimorum audaciae satisfacere non possunt. Ideo in singulis terris et districtibus palatinos curare decens esset, ut quisque regnicolarum iustis sub poenis ccrta habeat arma secundum statum et facultates suas. *) XL —XLV. Stat. Casim. mag. art. 121 milites et nobiles ad expeditionem bellicam sunt obligati et debent senire armati. VL. I. 44. — Priv. Ludov. a. 1374 art. 3. Demum. VL. I. 5G. — Priv. Jag. a. 1433 art. 6—12. ltem promittimus. VL. I. 91. — Stat. Niessov. a. 1454 art. 2 ad bellum euntibus promissio facta stipendii. VL. I. 248. art. 37 de bello et constitutionibus deccrnendis. VL. 1. 254. — Conclusiones Petric. a. 1459 arfc. 2 (Jus pol. 306).-Stat. Opatov. a. 1474 art. 10. 11. 12 (Jus pol. 314). Cas. Jag. omnes ordines ad hnandam patriam obligat. a. 1477. VL. I. 227. XLI. De genere armorum cuilibet servando. At quae et qualia quisque tcneatur habcre arma, videndum est, et quo pacto bellica fieri debeat expeditio. Plerique dicunt, iuxta bonorum valorem aequum esse ista statucre; at ego dico, id fieri non posse. Quis enim tam perspicax erit horum spectator, ut aequalis secundum bona hereditaria censura fieret? cum huiusmodi hcreditates singulis annis cmantur, aut vendantur commutcnturve 1). Itaque auno quolibet nova matricula esset necessaria. Et in bonis item aliorum cen.sus pecuniarum sunt 2) modici at proventus uberes, in aliis e 3) contra. Omnis itaquc nobilium turba dividatur in hastarios, vulgariter in kopyyniki, semihastorios, balistarios, seu bombardarios, et gladiatores. Hastarius habeat arma integra, semihastarius galcam et loricam, thoraccm et torqucm, vulgariter oboyczyk, cum chyrothecis. Sagittarius galeam, loricam et bombardam vel balistam cum viginti sagittis. Gladiator galeam, scutum et ensem habeat. Hastarius duobus comitetur, semihastario et sagittario. Semihastarius unum sagittarium comitem habcat. Sagittarius solus, gladiator solus procedat 4). Valor etiam equorum unicuique iuxta conditionem statuatur, ut si equus hastarii valebit decem marcas, tunc semihastarii quinque, balistari quattuor et gladiatoris tres valcat. Conscribet igitur palatinus in suo palatinatu quemque suo nomine. Filii vero palatinorum, item castellani, ceterique dignitarii, ut volunt, incedant, praesumitur cnim quemque illorum dignitatis suae nou immemorem ita processurum, ut sua conditione dignum videbitur. Ceteri vero omnes in ea classe incedant, sicuti palatinus praescripserit. Si vero bona cuiuspiam creverint per fortunam, potest numerus armorum illi augeri et conditio sua mutari, uti libitum fucrit. Dc nccessitate vero ad plus uon teneatur, ea tantummodo arma habeat, quac sibi magistratus decreverit aut quae in matricula fuerint conscripta. Quicumque vcro talis non sit, ut digne in matricula scribi possit, is nequc nobilis ccnsendus erit. 1) commutenturque. W. 2) sint. Czart. 3) opuszczone. W. 4) opuszcza Czav. — 132 — XLII. Officium Nobilitatis. Officium autem nobilitatis est semper paratum esse patriam tueri, etiam si opus fuerit, mori pro patria. Tempore igitur lustrationis amorum et militum, quam singulis annis fieri velim ut neccssariam, si quis armis carens inventus fuerit, titulum nobilitatis amittat. XLIII. De civium expeditione *). Civitates etiam quolibet in palatinatu taxcntur, quot hastarios, quot dcnique alios milites expedire quaeque teneantur. Civium etiam quilibet arma talia habeat, qualia sibi per proconsulem iuxta facultates cuiuslibet fuerint dcmandata. Taxetur etiam civitas quaelibet iuxta civium quantitatem, quot tormcnta, quot pixides, et quot denique vasa pulveris bombardici habere debcat, quorum omnium notitiam habeat palatinus loci. Ubi vcro ipse providere et prospiccre non possit, per vexilliferum vel capitaneum aut succamcrarium id faciat. Dominorum etiam hereditariorum quilibet sub animadversionc digna provideat, ut sui cives ac rustici arma iuxta facultates suas habcant, balistas, arcus, scuta, cuspidcs, bombardas, fundas, tribula, ct id gcnus reliqua bello et defensioni nccessaria, quae omnia palatinus loci providcre debet. Modicus profccto ist labor est, quod si aliquis esse videatur, perpetuam tamcn cfficit rempublicam, saluti est patriae, hostibus vero terrori. Omnino mci consilii est, huic potius labori subici, quam propter ignaviam aut pracdictorum omissioncm propriis sedibus pelli, uxores ac liberos hospitibus ludibrio habcri, nosque in proprio cl natorum, parentum, amicorumve sanguine moribundos volutari vcl saltem crudelissimac subici servituti. *) Cas. Jag. a. 1477 art. G. VL. I. 22A. — Stat. Petricov. a. 149fi art. 34 de chibus et plebeis oppida et bona alia in iure terrestri non possessuris. VL. I. 271. — Stat. Petricov. a. 1505 art. 18 de chibus a bello non liberandis. VL. I. 305. XLIV. De processu in bellum et disciplina militari. Ad praelium autem rite convenicndum est, non sic ut singulis viis procedant singuli, sed ad palatinum qucmlibct sua conveniat provincia,. quos ille ad locum exercitui designatum perducat *). Palatini etiam intererit suos, qui in culpa inventi fuerint, convictos coercere et punirc certa pocna iuxta dclicti quantitatem, nec pcrmittatur impuue praeda aut agricolis facta iniuria; suo quisque contentus csse debet stipendio, nisi forte in terra hostium praeda permittatur libera lege belli **)• Pocna amissionis omnium bonorum fiat, quicumque ad palatinum tempore ac loco statutis non vcnerit ). Palatinus itidem sua culpa non veniens palatinatum amittat, gravius enim in cos, qui pracsunt, animadvertcndnm est, quo ceteri terrorem habeant. Viduae quoque et orphani ita faeiant expeditionem, ut dignum videbitur. Si plures fuerint in una domo fratres, pro uno computcutur. Qui dum- modo sit viginti annorum, ad bellum proficiscatur, aliis libere dimissis. Item qui filium habet pater, huuc loco sui mittere potest, modo sit eiusdem conditionis, cuius pater ****). Quilibet igitur ad usque annos sexaginta si liberos non habeat, ad bellum ipse ire tcneatur. Sexagenarii vero domi maneant ct ita expediant, ut ipsi exire soliti fuerant; aetatem autem proprio probabunt iuramento. *) Stat. Casim. mag. art. 3. De eo quod quilibet sub certo vexillo se locare tene- bitur. VL. I. 3. **) Stat. Casim. mag. Jag. art. 80 de terrigenis ad bellum transeuntibus damna villanis inferentibus. VL. I. 32.—Stat. Petricov. a. 1496. art. 50 de stipendiariis damna aut iniurias committentibus. VL. I. 227. Por6wnaj rozdz. LVI. ***) Cas. Jag. a. 1477. art. 13. VL. I. 228. ****) Stat. Niessov. a. 1454. art. 30 de fiiliis pro patre aut fratribus indivisis ad bellum ituris. VL. I. 253.—Cas. Jag. a. 1477. art. 5. VL. I. 227. XLV. De genere expeditionum. Expeditionum autem genera tria sunt ncccssaria. Primum simplex, quando nobiles soli ad bellum proficiscuntur. Alterum maius, quando nobiles ipsi et tertia pars civium ac rusticorum exit contra hostis invasioncm. Tertium raaximum, cum omnes indifferenter proficiscuntur, tcrtia tantum civium ac rusticorum parte domi ad custodiam relicta; id nonnisi in causis maxime arduis contingere dcbet, quando scilicet pro libertate patriac pugnatur aut fidei defensione; (contributionum autcm exactionem nimiam nequaquam deificam censeo). Molendinatores item et sculteti, alii quoque libcrtate gaudentcs cum nobilibus ad bcllum profisci parati sint *). *) Stat. Casim. mag. art. 7 de scultetis tam spiritualiuni quam saecularium persouarum ad bellum ituris. VL. I. 5. XLVI. De successione dignitariorum et electione *). Nec in palatinatu nec in alia quavis dignitate nati parentibus suis succederc debcut, nisi forte huiusmodi officio digni sint, tunc denuo illis titulus cum officio conferatur. Gubernacula reipublicae apud pueros hominesque ineptos non sint; non temere profecto dictum est: „Vae illi regno, ubi rex puer et cuius principes mane comedunt". *) Priv. Alex. a. 1501 art. 3 (Jus pul. 3G2).—Stat. Petric. a. 1503 art. 1 de dignitatibus et officiis per Mtem regiam conferendis. VL. I. 293. XLVII. De titulis dignitariorum mutandis. Tametsi rex Bohemiae palatinum se Slesiae scribat, est et palatinus Rheni et palatinus Multaniae alias Valachorum, non tamen illi vocantur principes. Pro gloria itaque regni erit, ut palatini nostri, qui olim principum loca tenent 1), principes esse declarentur dominii eiusdem. lllorum autem filii barones et comites castri vocentur, verum haec omnia cum morte exspirent. Placcret etiam aliquos 134 ex castellanis comites diei certorum locorum. Etsi 2) absque his ordinibus esse possit in regno nostro, propter alias autem terras hi status et nobis merito sunt necessarii. Capitanei ctiam Maioris Poloniae, Cracoviensis, Sandomiriensis etc, non capitanei sed praesides vocentur, quoniam illud nomen sicuti et castellani turpe est et absurdum 3). 1) tenebant. W. 2) si w Czart. 3) Dopisek spoluesny na marginesie kod. Czart.: „fantasticum". XLVIII. De ordine Stationum in Aula. Apud curiam talis etiam ordo necessarius cst, hactenus cnim in eundo, stando et sedendo confusio est; qui ut fiat, statuendum est de his, qui praecedere quive sequi debeant. Aulicorum vero omnium secundum senium ingressus curiae ordo sit. Loca quoque et stationes, prout in marschalci matricula continetur, ordinentur. XLIX. De sigillis dignitariorum. Omnes palatini principes eorumqe filii rubea utantur eaera et sigillum palatinorum sit quadrangulum, in spherico terrae ct propria continens arma. Castellani vero cadem utantur caera, propria tamen arma in sigillis desercndo 1). At reliqua promiscua nobilitas viridi signetur caera. Spiritualium itidcm in sigillis discrimen sit, ut non nisi praelati et doctores eeclcsiae rubea cacra utantur. Vulgus vero canonicorum non graduatorum et reliqui item inferiores praebendarii utantur viridibus caeris. lllud summe utile ac necessarium nostrae reipublicae est, ad huiusmodi dignitates non nisi homines idoneos vocari, non adolscentes, non pucros, sed qui docti sint et solertes, quo ceteri etiam a teneris ita virtuti studeant, ut sint ad honores adipiscendos aptissimi. 1) deserent. W. L. De bullatis doctoribus. Nec minor ecclesiae pernicics est, quod plurimi opulcntiores, praesertim dum ad Italiam exeunt, modo tribus aut quattuor septimanis in curia, ut vocant, degant, titulos et insignia quaedam sibi comparent doctoralia. Jamque nobis redit doctor egregius, qui paulo ante rudis asellus exierat. Quare statnendum, ne huiusmodi doetorcs bullati ad dignitates praelaturasve accipiantur, etiam si nobiles fuerint, uisi hi, qui secundum scholae rigorem comperti fueriut examinati. Ll. De conventu comitiorum. Quidam proceres, boni viri, comitiorum terapore satis veniunt tempestive, at absentia nonnullorum commune bonum saepe remoratur. Luat igitur poenam, qui 135 tarde venerit, cuiuscumque sit ille conditionis. Plerumque etiam contingit in his ipsis conventibus occupari hospitia temere, unde plurimae oriuntur discordiae. Kullus itaque propria sibi hospitium vendicet auctoritate, donec illi per marschalcum de hospitio iuxta statum suum fuerit provisum. Marschalci insuper est officium vidcre, ut nihil carius aut praeter morem tempore huiusmodi conventionis vendatur nisi nova res emergat aliqua, maiori digna prctio. Rcs autem communes omnes, quanti vendi debeant, taxentur *). Conventionem etiam diu in otio protrahi, ratio dissuadct, quare principis erit curare, huiusmodi conventionem quam compendiosissimam facere, ne pauperes sumptu graventur. *) Stat. Kadom. a. 1504 art. 1 de officiis regni et curiae et praesertim mareschalcomm VL. I. 295. Lll De mensuris et ponderibus *). Pondera itidem diversa mensuraequc dispares in singulis fcre civitatibus huius regni existunt, quae res non tam incommoda quam indecens est. Quare id merito tollendum est, ex quo unus regni rex cst, unum ius fiat, unum pondus et una mensura 1). *) Const. Sigism. a. 1507 art. 22 de pondere et mensura. VL. I. 365. 1) W rek. Czart. De mensuris ponderum. Llll. De vectigalium provisione *). His, qui diversarum terrarum notitiam habent, non apparet aliquam esse patriam, in qua nbcriores sint merces, victui scilicet humano magis necessariae, quam iu Poloniae reguo, nihil tamen id prodest, cum non sit qui superintendat. Scio extraneas civitates, in quibus parvoque districtu earundcm pro salc aliisquc mercibus centum milia annatim de vectigalibus seu theloneis penduntur; in nostro tamen rcgno tam amplissimo nc dimidium quidem. Polonia profccto sua inertia alteras locuplctat nationcs at 1) fiscum cxtcnuat proprium, tamquam omnes terrae nullo discrimine unum regnum sint. Cum itaque hoc nulla ratio digna defendat, primo de his mentio fiat, ut quod publico utilc sit aerario communique bono salutare, consulatur. Id unum consideretur, indignum omnino esse in regno libero ab indi- genis et regni incolis exigi thelonca, nisi extra regnum merces forte educendae sint. *) Stat. Cas. Jag. a. 1447 art. 4 de cassatione teloneornm. VL. I. 152.—art. 6 mercatores non aliis nisi antiquis transeant viis. VL. I. 153. — Stat. Petricov. a. 1496 art. 17. de libertate nobilium in theloneis. VL. I. 261. — art. 30 de libertate nobilibus et spiritualibus a teloneis et foralibus concessa. VL. I. 269. — Stat. Eadom. a. 1504 art. 6 de teloneis in terra et aqua solvendis et non solvendis. VL. I. 298. 1) ac. W. LIV. De mercatorum licentia *). Mercatores et reliqui id genus institores vendunt omnia, quanti volunt. Stamina panui curta, latitudinem solitam non habentia, pipcr, crocus, omnia denique 136 aromata vitiantur et impostura et pondere iniquo. Officiales autem constituti nihil agunt. Committatur itaque officium hoc talibus, qui superintendant, ne qnid respublica detrimenti capiat. *) Zob. rozdz. LXI. Stat. Niessov. a. 1454 art. 27 in foro publico non sint prohibitiones. YL. I. 253.—art. 31 de rebus venalibus per palatinos taxandis. VL. I. 254.— Stat. Corczin. a. 1465 art. 12 de pretio per palatinos rebus imponendo. YL. I. 158.— Stat. Petrieov. a. 1505 art. 19 de pretio rerum venalium per palatinos constituendo. YL. I. 19. LV. De viis reficiendis *). Vectigalia vero et thelonea non aliam ob rem inventa sunt quam pro reipublicae et civitatis commodo. At nunc male administrantur viae, pontes magna ex parte caduci nec ulla arte rcficiuntur per hos, qui huiusmodi praesunt vectigalibus. Fiat itaque, ut qui pcndunt tributa, sciant, cur pendcre debeant. Ad evitanda ctiam agrorum aut scgetum damna litesque vectorum propter viarum angustiam ncutiquam sibi cedere volcntium, condignum erit duas vias, quacumque eundum sit, in pontibus praesertim constituere, una ab altera duabus tribusve ad minus ulnis distante. Hoc dum ita proclamatum fuerit sub poena quoque institutum, quisque nobilium per tcrras suas id efficerc debebit. Cum itaque duae ubique fuerint viae contiguae, per hoc vectorum cessabit difficultas contentiones denique plurimae, quae hactenus fiebant, auferentur. *) Por. rozd. LIII. LVI Oe immunitate bonorum sacerdotalium *). Plurimi homines et quidem stulti, Polonorum esse iura dicunt, milites in bcllum proficiscentes bona spiritualia licite ct impune vastare posse; haec vera, si quae sunt, impia omnino, et quisquis illa edidit, non satis argute fraternae charitati et proximi prospexit dilectioni. IIoc enim hostile est, non Christianum negotium. Cum igitur domini ecclesiastici ita sese gesseriut, ut praescriptum est, nefas omnino sit, bona illorum attingere, immo transgressores animadversione digna punicndi sunt contra rerum alienarum spoliatorcs et invasores instituta. *) Vlad. Jag. confirmat statutum Casim. mag. et poenam decernit contra eos qui ad bellum eundo damna inferunt in bonis spiritualium. YL. I. 112. — Constit. Cas. Jag. de profectione bellica a. 1457. VL. I. 191. — Articuli in Colo conclusi a. 1458 art. 4 (Jus pol. 304). — Cas. Jag. stat. de raptoribus et imasoribus bonorum ecclesiae a. 1474. VL. I. 226.— Stat. Petr. a. 1493 art. 17 (Jus pol. 328). LVII. De bonis Episcoporum post mortem. Vacante aliquo episcopatu post mortem antistitis et aliorum clericorura, praesertim qui intestati obeunt, bona illorum obventionesque ecclesiasticae rapiuntur per privatas personas et alicubi pro mensa domini papae servantur: id autem 137 iudecens est et rationi minime consonum. Convenientius itaque fuerit talia bona pro reipublicae commodo infiscari, ut quod ex sudoribus pauperum partum sit, in eorum transeat defensionem, quacumque etiam inhibitione papae non obstante. Satis superque papatus provisus est. At hoc magis convenit, ut unde quis acquirat, ibiclem et relinquat, si quid ultra victum supcrfuerit; hacc enira est spiritualium sors ex canonibus praescripta, ut supra dictum est. LVIII. De habitu singulorum statuum. Quia pulchrior apparet, qui sua iura tenet, quare et in vestitu ut certum fiat discrimen, necesse est. Nobiles et eorum uxores habitu utantur, ut lubet. Civium vestimenta distincta sint, ut aliter civis in magistratu, aliter privatus incedat. Spirituales itidem habitum sui status custodiant, ut inter clericos et laicos discrimen sit. Judaeorum itidem a Christianis nulla est ditferentia. Meretrices etiam nihil a probis differunt matronis nec tortor etiam ab aliis. Consonum itaque erit, ut Judaei rotulam ferant rubeara vestibus adsutara. Meretrices et vittis et flammeorum operimento differant. Tortor ensem, praeco baculum gestet semper. LIX. De viarum et fluminum libertate *). Sicut viae ita et flumina libera esse dcbent ncc ullo meatu impedita. In cuiuscunque igitur dominio flumen obstaculum habet, tollatur omnino sub poenis certis regalibus 1). *) Stat. Cas. Jag. a. 1447 art. 4 de libertate in flmiis regiis. VL. I. 151.— art. 8 de his qui telonea absque concessione regum exigunt. VL. I. 153. — Stat. Petric. a. 1490 art. 8 de liberis navigationibus. VL. I. 757. — Stat. Petricov. a. 1505 art. 1G de teloneis privata auctoritate non constituendis. VL. I. 304. 1) legalibus. W. LX. De proclamatorum iudicio. Quia propter coufcssionem cruciatorum in tortura multi insontes puniuntur, eum igitur ingens delictum sit sanguinem iustum effundere, ne talibus confessis alios criminantibus fides adhibeatur, dilucida ad id requiritur probatio. Nullus itaque condemnetur ad mortem, nisi evidenti notitia accusatus legitime sit convictus. LXI. De effectu fraternitatum et sodalitiorum, alias Czechy *). Tametsi omnes simus fratres, nescio tamen cuius spiritus persuasu alii se fratres sutornm, alii sartorum, alii denique beatae Mariae fratres vocant, nemo interim fratrem se Christi profitetur, cuius coheredes sumus; quae res etsi pernum est contra proximi charitatem, cum nemini bonura favetur aliquod, nisi sit ciusdem sodalitii, in hoc tamen potissimum, quod huiusmodi singula sodalitia efficiunt 18 138 omnes res maioris esse pretii, quam alias veuderentur, neque nim huiusmodi res, nisi prout ipsi inter se constituerint, dimittuntur, qnod omnium nobilium et agri- colarum magno fit detrimento. Tollautur itaque omnino haec de Polonorum regno. *) Por. rozdz. LIV.—Stat. Vartens. a. 1420 art. 31 de fraternitatibus civitatum et rebus per palatinum et capitaneura statuendis. VL. I. 81.—Stat. Petricov. a. 1496 art. 33 de palatinis pretia et mensuras rebus venalibus imposituris item de fraternitatibus. VL. I. 271. LXII. De potatorum et commessatorum correctione. Multi subditorura tam cives quam villani paupertatem suam queruutur et in contentioncs causam reiciunt, cum tamen id magna ex parte in praelatis situm est eorundem. Arccantur itaquc artificcs ct rustici a potatione frequenti, matutina praescrtim. Superintendat praefectus et huiusmodi quotidianos bibulos fuste aut loris expellat ad laboremque cogat. Ncquc id absurdum esset, tabernas tam frequentes prohibere, ut ccrvisiac propinatio fiat alternatim per vicinias domorura, sic et sumptus bibulorum contcntioncsque magna ex parte tollentur. LXIII. Oe monetae diversitate et eius usu *). Moncta itidem dcformis cuditur iu hoc regno. Cum igitur nihil damni sit (modo id benc prospiciatur), dc puro argento nummos facere ad instar aliorum regnorum, tales sint deinccps nummi, qui valcant pro reipublicae utilitate. Exterorum ctiam nummi in provincia nostra capiuntur. Indignuin profccto, ubi aliorum capitur raoueta maiore taxata pretio quam nostra. Quare deuarii alieni licet maioris apud suos pondcris, tanti fiant apud nostros quanti et nostratium, ne scilicet pauciores, novem pro medictate ct pro ttno grosso XVIII dentur. *) Stat. Casim. mag. art. 120 de moneta in regno currente. VL. I. 43. — Priv. Jagel. a. 1422 art. 1. Inprimis pollicemur. VL. I. 83. — Priv. Jagel. a. 1433 art. 13. Item. VL. I. 91. — Stat. Cas. Jag. a. 1447 art. 9 de pecunia bracata. VL. I. 154.— Stat. Cas. Jag. de pecunia bvacata a. 1451. VL. I. 154. LXIV. De aulicorum exercitio observando. Curia itaque regalis admodum decrescit ob exercitii defectum. Formentur itaquc in cxercitatione ludorum et pcrseverent pro dignitatis et maiestatis regiae honore, ut iuvenes habcant, ubi iuventutcm exercere possint et extcrorum laudcm mereri. LXV. De castrorum munitione *). Arces item regales et aliorum male custodiuntur et servantur, ita, ut prae victus pcnuria facile fame capi possent. Tormenta etiam bellica, machinae et 139 pixides, pulveres quoque deficiunt. Nulla in finibus habetur defensio, licet arccs ob eam rem sint fundatae vectigaliaque ob id dotata sunt, nt arces usibus provideantur necessariis. *) Priv. Ludov. a. 1374 art. 4. Item si. VL. I. 56. LXVI, De venationibus exercendis *). Hoc etiam pro totius communitatis utilitate corporumque recreatione est necessarium, ne animalia esculenta tum venentur, cum prolificant. Prohibeatur itaque venatio tam retibus quam laqueis aut capullis quibuslibet, nec quisquam lepores aut feras huiusmodi agitare praesumat quocumque modo a die sancti Albcrti ad usque sancti Joannis Baptistae festum propter maius talium auimalium incrcmentum, ne scilicet captis parentibus et ipsa proles intereat. *) Stat. Vartens. a. 1420 art. 28 de venationibus leporum. VL. I. 81. LXVII. De praemiis superintendentium ad praedicta. Quia igitur his omnibus per se vel per vicarios palatini supcrintendere dcbcnt, ut itaque dignitatem sumptus comitari possit et impensam diligentia, praemium talibus assignetur condignum, quo usi avidius rempublicam curent. Item et inferioribus ordinibus faciuhdum censerem propter officii executionem; nec in hoc fiscus aut respublica detrimentum capiet, sed potius horum diligentia reviviscet. Conclusio Quamvis sint adhuc et multa alia, domini patresque colendissimi reformatione digna, quae usu (pcssimo omnium magistro), iuveterataque consuetudine nostram contaminaverunt rempublicam, sed ista pro hac conventione componere sufficiet, alia denique suo comminisceutur tempore. Ne tamen quispiam me ruditatis et iucrtiae accuset, quod ea, quae scripsi, crassiori quam par erat minerva exarata sunt, id primum consideret velim, non me doctis scribere aut qui musas colant placidiores, sed reipublicae consultum iri cupiens his haec exaravi, quibus pcr reipublicae negotia politiori litteraturae operam dare minime vacat. Keliqua lector prudens boni consulet. Finis. INDEX RERUM. Abbates thesaurarii regni (cf. Monachi) Alimentatio puerorum ex adulterio procreatorum Alemani v. Theuthonici. Annatae (cf. Papa) Appellationes — ad conventionem generalem — ad curiam Romanam — ad scabinos Maydeburienses. . . . Artifices et operarii — defectus — fraternitates — potatio Arma incolarum regni (cf. Bellum) Aulici — exercitatio — ordo DSaro — titulus Belli servitium -. Bona v. Ecclesia, Nobiles. Bullae (cf. Papa) Burgrabius Cancellaria regis Canonici sigillum (cf. Ecclesia) Capitaneus — officium — titulus Castellani — servitium belli — sigillum — titulus Castra regalia — munitio Catholica fides Causae viduarum, orphanorum, miserarum personarum, pauperun plebeiorum, potentum — prioritas, matriculu Census pecuniarum in bonis (cf. Papa, Wyderkow) Cerevisia. Citatio — multiplicitas — positio Cives (cf.Artifices, Fraternitates, Plebei)— servitium belli — habitus. Clerici v. Ecclesia. Comes castri — titulus Comitia v. Conventio. Conscriptio militum (cf. taxatio) Consuetudines Contiones Contractus Contributiones , . cap. 11. . . . 37. . . 8. 9. . . .27. . . . 13. . . . 24. . . . 19. . . .61. . . . 62. . 40. 41. . . . 48. . . .47. . 40—45. 13. 14. . . .25. . . . 3. . . .49. . 43. 47. 41. 49. 47. . . .65. . . 1. 9. 29. 31. . . . 41. . . .62. . 28. 3o. 43. 45. 58. 47. . . .41. Praef. 15. . . . 22. . . . 39. 10. 14. 45, 141 Conventio generalis regni Praef. 6. 51. — apellationes ad c 27. Cortesani 13. Curia regis — (Romana v. Papa) 4. 48. 64. IDecimae 16. Defensio propria 35. — christianitatis adversus infideles 9. Denarii . . 63. Dignitarii — tituli 47. — doctrina. , 49. — dotatio (praemia) 67. — successio seu electio. 46. — servitium bellii 41. Doctores — sigillum 17. Doctores bullati 50. Doctrina spiritualium — dignitariorum saecularium 17. 49. Eccclesia (cf. PapaEpiscopiPraelati) — bona e. largita 11. 23. — bonorum vastatio 56. — thesauri 13. — vasa conflanda pro necessitate reipublicae 12. Ecclesiastici (clerici, spirituales) — ambitio 18. — doctrina 17. — habitus 58. — sigilla 49. — stipendia (cf. Ecclesiae bona) 15. 16. — contributiones pro republica 6. 10. Eleemosyna 10. Episcopi — electio 7. 8. — dotatio — bona post mortem 15. 57. — potestas spiritualis — iurisdictio 7. 13. — cura in accipiendis clericis 17. — clericis stipendia ministrent 15. Fraternitates (cechy) 61. Grossus 63. Habitus statuum 58. Homicidium in curia regis — in defensione 4. 35. Hospitalia 23. Indulgentiae 14. Iniuriosa verba in praesentia regis 4. Inscriptiones contractum in librum terrestrem 39. Jubilaei bullae 14. Judaei — habitus — ius 58. 34. Judices officium 26. — 142 — Judicia — quotics celebranda 26. Jus — diversitas, unitas 32. 52. — universale, particulare 33. — scriptum, romanum 38. — statuta Praef. — iudaeorum. . . . 34. — molitorum . . 33. — nobilium 32. — theutonicum maydburiense 24. 32. Libertas 45. Libri iudiciorum 25. Lingua polonica 22. 39. — latina ..39. — allemanica 22. Lustratio armorum et militum 42. IMagistratus civilis — habitus 58. Maidburiense ius 32. 24. Mareschalcus — officium in curia regis, in conventione gen. . . 48. 51. Matricula causarum iudicialium 31. — mareschalci 48. — servitii bellici 41. Mendici 19. 23. Mensurae 52. Mercatores 61. Meretrices — habitus 58. Ministerialis — officium in citatione, conspectione vulnerum. . 30. 31. 58. Molendinatores — ius — servitium belli 33. 45. Monachi (monasteria) — numerus 19. — constitutiones 20. — dotatio 11. 20. 21. — receptio Alemanorum 20. — observantia 21. — hospitalia 23. Moneta — diversitas 63. Nobiles — ius 32. — habitus 58. — bona 41. — detrimentum 61. — belli servitium 41—45. — debent vias reficere 55. Notarii 5. Obligationes 39. Officia v. Dignitates. — 143 — Orphani — procuratores 29. — servitum belli 44. Palatini — titulus — sigillum 47. 49. — praemium (dotatio). . . . 57. — cura armorum et belli 40—44. — iurisdictio 25. 26. Palatinorum filii — titulus — sigillum 47. 49. — servitium belli 41. Papa (curia Romana cf. Ecclesia) — potestas spiritualis 2. — clemens, tyrannus 8. — congratulatio (obedientia) 1. — census papae solvendi. . 8. 9. — successio in bona episcoporum 57. — appellationes ad curiam Romanam. . . 13. Pestis 19. Plebei — causae (cf. Cives Rustici) — ius 31. 32. Polonia — bella, opes g. — lingua 22. 39. — ius 32. Pondera 52. 54. Potatio frequens 62. Praeda bellica 44. Praelati — sigillum (cf. Ecclesia) 49. Probatio. . . - 3o. 36. 58. Proceres (primores) cf. Dignitarii Praef. 14. 20. 51. Proclamatio in conspectu iudicii 30. Proconsules civitatum 43. Procuratores 29. Propinatio cerevisiae . 62. Proximi — satisfactio pro capite occisi 4. Regnum (respublica) 1. 5. 6. 10. Rex nemini subiacet 1. 5. 20. 24. 38. — praesentiae honestas 4. — curat temporalia, eligit pontifices. . 7. — litterae ad Papam. . . . 2. — — ad incolas 3. — creat tabelliones 5. — consentit ad iubilaeum 14. — convocat comitia 51. — statuta Praef. — conflat vasa ecclesiae 12. — cancellaria 3. — curia 4. 48. 64. — 144 — Rex fiscus (cf. Contributiones, Vectigal) 9. — castra , , . 65. — sigillum 3. — stationes n. 48. Rustici (cmethones, agricolac cf. Plebei) — defectus—detrimentum 19. 61. — decimae 16. — arma — servitium belli 43. 45. — potatio 63. Sacra 3. Schola 19. 5o. Sculteti — servitium belli 45. Sexagenarii 44. Sigilla regis — dignitariorum 3. 49. Simonia 15. Stationes curiac regalis 11. 42. Statuta regis Praef. Studia litterarum 19. 17. 49 Stuprum 36. Succamerarii — officium 43. Successio in bona episcoporum 57 Tabelliones 5. Tabernae 62. Taxatio bonorum — militum — civium 40. 41. 43. — rerum venalium 52. 61. Termini particulares magni 27. Thelonea (cf. Vectigalia, Contributiones) 55. 63. Thesauri ecclesiae — e regno non efferendi 13. Theutoni (Allemani) lingua — ius 22. 24. 32. Tortor habitus — tortura 58. 60. XJsurae 15. 34. Vectigalia 53. 55. 65. Venationes , 66. Venditiones bonorum — rerum 39. 52. 61. Vexillifer — officium 43 Viae 55. Vicecamerarius terrestris 29. Viduae — causae — servitium belli 29. 44. Vulnera — conspectio 31. — in curia regis 4 — in defensione 35 15 Wyderkow MAGISTRI PAULI VLADIMIRI TRACTATUS DE POTESTATE PAPAE ET IMPERATORIS RESPECTU INFIDELIUM NEC NON DE ORDINE CRUCIFERORUM ET DE BELLO POLONORUM CONTRA DICTOS FRATRES traditi oecumenioo Constantiensi concilio. Accedit liber de doctrina potestatia papae et imperatoris editus contra Paulum Vladimiri per Johannem Falkenberg. E CODICE MSS EDITIONEM CURAVIT MICHAEL BOBRZYNSKI. CRACOVIAE. SUMPTIBUS ACADEMIAE LITTERARUM Typis Vlad. Lud Anczyc et comp. MDCCCLXXVIII 19. - 147 - PRZEDMOWA. §. 1. Już od czasów Władysława Łokietka począwszy wytaczała Polska sprawę swoje z Zakonem Krzyżackim przed trybunały papieża i cesarza i toczyła przed tymi polubownymi sędziami z Zakonem najformalniejsze spory. Obie strony przez pełnomocników przedstawiały swoje żądania, składały dowody, świadków i dokumenta, zbijały nawzajem swoje rozumowania, załączały opinie znakomitych prawników, słuchały wyroków z motywami i od każdego z nich apellowały, przeciw każdemu zanosiły szeroko uzasadnione protesta. Spory prowadzono piśmiennie a pisma processowe zachowywano troskliwie i w li­cznych dla informacyi rozszerzano kopiach. Znaczną część aktów tych processowych mamy już ogłoszoną w trzechtomowem wydawnictwie Tytusa hr. Działyńskiego p. t. Lites ac res gestae inter Polonos ordinemque Cruciferorum. Posnaniae 1855. 1856. Spodziewać się też należy, że biblioteka Kurnicka postara się akta te w zapowiedzianym czwartym tomie uzupełnić i niedostatki pierwszych trzech tomów przy tej sposobności sprostować. Obok tego materyjału processowego istnieją jednak traktaty, które nieza­wiśle od rozpraw toczących się przed sądem starają się spór polskokrzyżacki postawić w świetle ówczesnej nauki, wydobyć z niego kwestyje ogólne religijne, kanonistyczne i polityczne, które za podstawę mu służą, i kwestyje te zasadniczo ze stanowiska nauki i wiary rozstrzygnąć. Traktaty takie, dotychczas niewydane, stanowią też ze wszech miar wybitne pomniki naszej literatury polity­cznej XVgo wieku, które w wydawnictwie niniejszem koniecznie znaleść musiały miejsce. Pierwsze, najstarsze z tych traktatów zawdzięczają swoje powstanie inicyjatywie i myśli jednej z wybitniejszych osobistości, jakiemi mogliśmy się poszczy­cić w początkach XVgo wieku, Pawłowi z Brudzewa, lub jak się sam nazywał Pawłowi Włodkowicowi (Paulus VIadimiri). Piękną kartę w dziejach swoich poświęcił mu Długosz 1). Gdybyśmy zaś wiadomość powyższą Długoszową uzu- 1) Hist. pol. tom. IV. p. 567. — 148 — pełnić chcieli licznemi wzmiankami o Pawle Włodkowicu przechowanemi w in­nych spółczesnych źródłach, gdybyśmy mianowicie zajrzeli do sprawozdań prokuratorów Zakonu, którzy z naszym Pawłem przed licznemi sądami pro­wadzili spory i o nim niejednokrotnie do przełożonych swoich pisali, gdybyśmy wreszcie w zakres biografii wciągnęli ocenienie licznych pism Włodkowica, w takim razie na tle spółczesnych dziejów polsko - krzyżackich narysowałaby nam się wspaniała i na wskroś charakterystyczna jego postać. Dzieło tego ro­dzaju przechodzi jednak zakres wydawniczej przedmowy, w której do podania najważniejszych faktów z życia Pawła Włodkowica, niezbędnych do określenia wydanych przez nas jego traktatów, musimy się ograniczyć. Paweł Włodkowic z Brudzewa, syn zamożnej szlacheckiej rodziny, odbył studyja swoje na kwitnącym uniwersytecie praskim 1) przed r. 1400 i uzyskał tam stopień doktora prawa kanonicznego, którym stale się podpisywał. W r. 1411 otrzymał kustodyją katedralną krakowską 2), w r. 1413 rozpoczął zawód swój jako rzecznik sprawy polskiej przeciwko Krzyżakom 3). Prowadził ją najpierw przed cesarzem Zygmuntem w Budzie w r. 1413 i 1414 razem z Andrzejem Laskarym i Piotrem de Wolfram 4). Następnie prowadził ją na soborze Konstancyjeńskim, na którym razem z poselstwem polskiem pod przewodem Mikołaja Trąby arcybiskupa gnie­źnieńskiego od d. 29 Stycznia 1415 r. do d. 17 Maja 1418 r. bawił 5). Wy­stępował tam jako „ambassiator regis Poloniae" a zarazem jako „rector universitatis Cracoviensis pro universitate" 6) wybrany widocznie dlatego rektorem w 1414 i 1415. Po trzeci raz występował w r. 1420 przed sądem cesarza Zygmunta we Wrocławiu 7). Po czwarty raz występował w r. 1420 przed sądem papieża w Rzymie 8). Powróciwszy do kraju usunął się w zacisze pracy naukowej na swej ka­nonii Krakowskiej i probostwie w Kłodawie. Umarł w dniu 11 Marca 1435 r. 9). 1) zob. wyd. niniejszego str. 268. »Et primo praemitto dicta magistri mei Mauritii de Praga.« nadto Mon. hist. Univ. Pragensis p. 18. 105. Liber decanorum p. 310. 317. 321. ad an. 1397. 2) Priv. arch. cath. Crac. mss. 3) Cod. epist. saec. XV. p. 40. Na rozprawie sądowej odprawionej w r. 1412 przed cesarzem Zygmuntem nieznajdujemy go jeszcze pomiędzy rzecznikami polskimi. 4) Długosz IV. 166. 5) Hardt: Rerum concilii Constantiensis. Tomus IV. p. 39. et 1583. Francofurti et Lipsiae. 6) Hardt. IV. 593. 387. 388. 1549. 7) Długosz. IV. 241. 8) Długosz IV. 281. Lites III. 218. 294—334. I. B. 100. 9) Długosz. IV. 567. — 149 — §. 2. Dokładniejszą znajomość pism Pawła Włodkowica zawdzięczamy kodexowi rękopiśmiennemu nr. 166 folio Zakładu Ossolińskich we Lwowie. Jestto foliant mający 413 kart świeżo liczbowanych, złożony z kilkunastu oddzielnych pism, zebranych w jedną całość, częstokroć mylnie zeszytych i w jedną księgę w deski powleczone skórą sposobem średniowiecznym oprawnych. Na okładce przodkowej napis spółczesny u góry: „Ad s. Franciscum pro necessitate reipublice". Pisma które tu weszły istniały pierwotnie odrębnie, co nietrudno poznać po wyszarzałych stronach każdego z nich, pierwszej i ostatniej. Pisma te są następujące: I. Zeszyt, karty 1—4. Kalendarz liturgiczny na lata 1269—1586. II. Zeszyt, karty 5—30. Znany traktat: „Glossas autem ordinarias contrarias in iure canonico. III. Zeszyt, karty 31—33 i 38—40, mieści dwa traktaty o annatach: 1) podpisany: „Sic videtur mihi senciendum magistro Paulo dc Polo­nia decretorum doctori, custodi et canonico ecclesie Cracoviensis". 2) pod tytułem: „Conclusiones magistri Mauricii", zaczyna się od „Premissa protestatione quam alias..." kończy „...duobus dubiis petitur expedicio." IV. Zeszyt, karty 34—37, wszyty w środek zeszytu III. zawiera traktat Pawła Włodkowica przedłożony soborowi o reformacyi „in capite". V. Zeszyt, karty 41 — 57, zawiera fragment bez początku i końca memoryajłu poddającego ze strony polskiej szczegółowemu rozbiorowi przy­wileje Krzyżackie, drukowanego w Lites III. 66—147. VI. Zeszyt, karty 58—71, dwie ostatnie niezapisane, zawiera brulion części pierwszej traktatu Pawła Włodkowica, „de ordine Cruciferorum et de bello Polonorum contra dictos fratres", o którym powiemy szerzej. VII. Zeszyt, karty 72—83, zawiera drugi brulion tejsamej treści. VIII. Zeszyt, karty 84—111, zbiór licznych aktów odnoszących się do pro­cesów polskokrzyżackich a mianowicie: 1) Copia concordie pro parte Cruciferorum Torunensis (d. 1 Lutego 1411 2) Litera ducis Witoldi confirmata per regem Polonie super terra Sa- magitarum (Raczians 1405). 3) Compromissum factum in Ungaria per dominum regem Polonie et Cruciferos (Budae 1412). 4) Sentencia regis Ungarorum (in Buda 1412). 5) Copia potestatis Benedicti executoris (Budae 1412). 6) Sentencia Galhardi de Carceribus super terris Pomeraniensi, Culmensi, Michaloviensi pro rege (in Warszow 1339). — 150 — IX. Zeszyt, karty 112—150, skarga wniesiona przez Polaków przeciw Za­konowi przed sąd soboru Konstancyjeńskiego w 154 artykułach, dru­kowana w krótszej redakcyi w Lites. III. 151—162. X. Zeszyt, karty 151 —185, traktat Jana Falkenberga, o którym powiemy szerzej. XI. Zeszyt, karty 186 — 196, druga część traktatu Pawła Włodkowica „de ordine Cruciferorum et de bello Polonorum", urwana na konkluzyi 7mej, zob. zeszyt XVIII. 2. XII. Zeszyt, karty 197 — 206. Conclusiones z traktatu Pawła Włodkowica, umieszczonego w zeszycie XIII. XIII. Zeszyt, karty 207 — 220, ostatnia niezapisana, traktat Pawła Włodko­wica „de potestate papae et imperatoris respectu infidelium", o którym niżej. XIV. karta 221 luźna, urywek traktatu. XV. Zeszyt, karty 222—250, pierwsza i druga część traktatu Pawła Włod­kowica „de ordine Cruciferorum et de bello Polonorum". XVI. Zeszyt, karty 251. 262 z tych 260—262 niezapisane, zawiera „Allegaciones m[agistri] Pa [uli] breves et summarie in facto terrarum Pome­ranie, Culmensis et Michaloviensis nuper Wratislavie facte", brak po­czątku zawierającego primum propositum principale. Memoryjał ten drukowany w Lites. III. 192 — 215 pod tyt. „Allegaciones pro parte regis Polonie coram Sigismundo imperatore a. D. MCDXX". XVII. Zeszyt, karty 263—270, z tych 2 53—267. 278—281 niezapisane, zbiór licznych aktów mylnie zeszytych, mianowicie: 1) 268. 269. 280. „Procurator r. patris domini Andree epi Poznaniensis contra quasdam praetensas excepciones ut dicitur ex adverso contra libellum suum datas..." na końcu innem pismem „Johannes de Miles". 2) 270 — 272. 277. „Coram... Petro ... sancte... Marie .. .diacono cardinali... iudice et cardinali... proponit in iudicio magister Io[hannes] Nicolai procurator... Andree epi Posn. contra... magistrum... ordinis b. Marie theutonicorum de Prussia..." 3) 276. 273 — 275. brulion pokreślony, zaczynający się „Beatissime pater, gravis querela exponitur V. S. pro parte devoti c. s. sere­nissimi principis domini W[ladislai] regis Poloniae.. " protest przeciw wyrokowi cesarza Zygmunta i prośba o sąd papiezki. XVIII. Zeszyt, karty 282 — 292. mylnie zeszyte pisma. 1) 282. 283. 291. wyciąg z traktatu Jana Falkenberga umieszczonego w całości w zeszycie Xtym. 2) 286. 287. dalszy ciąg traktatu umieszczonego w zeszycie XI. urwany w środku konkluzyi 10tej. 3) 284. 285. 289. Odpowiedź na pisma potępiające Polaków i króla Jagiełłę i stawiające konkluzyje: 151 Prima, quod universitas pestifera Polonorum debitae poenae retributione, quousque perpetrati sceleris ultionem plenam recipiat, percellenda est, et praemittit causam in eodem capitulo, quia pestifera universitas Polonorum tota est obnoxia, quia peccatum haereseos totam invasit, ab ecclesia resecuit. Secunda. Principes saeculi ultionis gladio tenentur absque omni dissimulatione Polonos omnes cum eorum rege vel maiorem partem eorum extinguere aut principes eorum et nobiles omnes in patibulis contra solem suspendere. Tertia, quod absque omni relatratus calumnia principes saeculi in Polonis et eorum rege Iaghel tenentur indispensabiliter iniuriam Dei morte vindicare, et istae ponuntur in c. XII. Quarta. Principes saeculi consentientes sceleri Polonorum, cum impedire potuerunt, digni sunt morte aeterna, in c. XII. Quinta conclusio, quod ceteris paribus Polonos et eorum regem Iaghel belli certamine magis meritorium est occidere quam paganos, in c. XI. et XIII. Sexta conclusio. Principes saeculi, qui Polonos et eorum regem Iaghel pro Deo occidunt, faciunt opera pietatis. Septima conclusio, quod merentur vitam aeternam, facientes. Octava. Non solum principes saeculi verum etiam securissime omnes inferiores, qui ex caritate contra Polonos se accinxerint, vitam merentur aeter­nam. Haec ponuntur in c. XIII. XIX. Zeszyt, karty 293 — 306, urywek z aktów processowych z r. 1339, ogłoszonych w Lites. I. XX. Zeszyt, karty 307—353, pisma i mowy Jana Gersona z czasów soboru Konstancyjeńskiego. XXI. Zeszyt, karty 355—359, mieści się tu „cedula per dominos cardinales oblata de modo eligendi summum pontificem" oraz „responsio ad praedictam cedulam" odnoszące się do obioru Marcina Vgo w r. 1417. XXII. Zeszyt, karty 360—403, memoryjał polski rozbierający przywileje Krzy­żackie (Lites. III. 66—147), przedłożony sądowi soboru Konstancyjeń­skiego. XXIII. Zeszyt, karty 404—413, w dwóch kolumnach pisane zawierają: 1) traktat „de potestate confessionis" 2) wskazówki liturgiczne. §. 3. W opisanym w ten sposób kodexie rękopiśmiennym przechowały nam się więc następujące prace Pawła Włodkowica: 1) Drobny traktacik o annatach (w zeszycie III) napisany w czasie soboru Konstancyjeńskiego (zob. wstęp tegoż traktatu) i podpisany własnoręcznie przez autora (zob. zakończenie). — 152 — 2) Drobny traktacik o reformacyi stolicy apostolskiej przez sobór Konstancyjeński (w zeszycie IV), napisany w r. 1415 przed wybraniem się w drogę (zobacz zakończenie). 3) Traktat „de potestate papae et imperatoris" (zeszyt XIII) przedłożony soborowi w dniu 5 Lipca 1415 r. (zob. Praefatio tego traktatu i zakończenie pracy wyszczególnionej pod 4). 4) Conclusiones z tegoż traktatu (zeszyt XII) przedłożone soborowi w d. 6 Lipca 1415 (zob. wstęp i zakończenie). 5) Traktat „de ordine Cruciferorum et de bello Polonorum contra dictos fratres" (zeszyty VI. VII) składający się z dwóch części, przedłożony soborowi Konstancyjeńskiemu (zob. praefatio), dla odparcia traktatów przedłożonych ze strony Krzyżackiej przez Jana z Bambergi (zob. praefatio ogólną str. 234. wy­dania i wstęp do części drugiej t. z. Secundus tractatus). Przedłożenie nastą­piło już po dniu 11 Listopada t. j. po wybraniu papieżem Marcina Vgo a przed zamknięciem soboru w d. 22 Kwietnia 1418 albowiem w zakończeniu pierw­szej części traktatu (str. 267 wiersz 9) czytamy: „Et haec sint dicta., ut haec materia taliter avisata determinationem sui debitam recipere valeat.. a sanctissimo domino nostro papa praesertim in hoc sacro concilio generali". Że autorem tego traktatu jest Paweł Włodkowic, wynika ztąd, ponieważ traktaty Falkenberga i Jana z Bambergi, jak zobaczymy, są odpowiedzią na traktat Pawła Włodkowica wymieniony pod 4), zaś niniejszy traktat jest z jego strony repliką według słów umieszczonych we wstępie części drugiej (str. 267 wiersz 31): „Uterque adversarius asserere videbatur licet false, praedictas meas con­clusiones in detrimentum potestatis papalis et imperialis fuisse fabricatas. Igitur... protestor..." 6) Skarga na zakon i memoryjał zbijający przywileje Krzyżackie (zeszyt IX. XXII. V) przedłożone sądowi soboru Konstancyjeńskiego na rozprawie to­ czącej się w Lutym 1416 r. Że autorem tych pism jest Paweł Włodkowic, dowiadujemy się z jego słów umieszczonych we wstępie traktatu pod 5) (str. 236 wiersz 3o): Et quia de his aliqualiter latius avisavi circa textum litterarum praedictarum, hic me brevissime expedio". 7) Memoryjał w procesie wytoczonym przed cesarzem Zygmuntem we Wrocławiu w r. 1420 (zeszyt XVI). Autorstwo Pawła Włodkowica wynika z treści memoryjału oraz z umieszczenia go w kodexie naszym pismem Włod­kowica. 8) Krótka odpowiedź na pamflet przeciw Jagielle i Polakom (zeszyt XVIII) zapewne Jana Falkenberga, potępiony przez sobór d. 5 Czerwca 1417. 9) Memoryjał przedłożony sądowi papieskiemu w r. 1420 zbijający przy­wileje, któremi się zasłaniali Krzyżacy. Drukowany w Lites. III. 294—334 p. t. „Scriptum magistri Pauli ad impugnandum privilegia Cruciferorum". 10) Obszerny list do Zbigniewa Oleśnickiego z r. 1431, który według Ja- 153 nociana III. 371. znajdować się miał w rękopisie bibl. Załuskich fol. min. No. 207. b. Otóż prace Pawła Włodkowica wyszczególnione pod 1. 2. 3. 4. 5. ogła­szamy obecnie jako jedne z najwybitniejszych pomników naszej literatury po­litycznej XV. wieku. Znaczenia ich nie będziemy na tem miejscu podnosić, zwracamy tylko uwagę że Paweł Włodkowic przedkładał je soborowi Konstancyeńskiemu jako ambasador Władysława Jagiełły i rektor uniwersytetu Jagiellońskiego. Akta processowe pod 6) 7) 9) pomijamy tu jako już drukowane w Lites, traktacik zaś pod 8) jako niemający w obec poprzednich większego znaczenia. §. 4. Zasadom wydania wypowiedzianym w przedmowie do wydania Zabo­rowskiego pozostajemy i tym razem wierni. Dodajemy tylko tytuły traktatów, jakich w rękopisie służącym za podstawę wydania niema. Przyjmujemy ręko­pis ten za jedyną podstawę naszego wydania bez żadnego wachania. Widzimy bowiem: 1) że rękopis ten oprócz pierwszego i ostatniego zeszytu zawiera całkiem jednolity zbiór pism odnoszących się procesu polsko krzyżackiego przed Zy­gmuntem z r. 1413, do soboru Konstancyeńskiego i spraw na soborze tym traktowanych mianowicie zaś polsko - krzyżackiego sporu, do procesu polskokrzyżackiego z r. 1420 przed Zygmuntem we Wrocławiu oraz papieżem w Rzymie—a zatem do tych wszystkich spraw, w których Paweł Włodkowic osobiście uczestniczył, oraz że z małemi wyjątkami zawiera same pisma Pawła Włodkowica. Już zatem z samej treści okazuje się, że zbiór powyższy stano­wił własność Pawła Włodkowica, a napis na okładce świadczy, że właściciel przeznaczył go klasztorowi ś. Franciszka (w Krakowie) „pro necessitate reipublicae" t. j. dla informacyi w możebnych i później sporach ze Zakonem Krzyżackim. 2) że niektóre z pism w tym kodexie zawartych, znajdują się tam w kilku brulionach zawierających takie kreślenia, poprawki i zmiany, że je tylko autor sam mógł uskuteczniać. Ponieważ zaś są to właśnie prace Pawła Włodko­wica i ponieważ wszystkie jego traktaty w tym kodexie zawarte jedną i tą samą są pisane ręką, nieulega więc wątpliwości, że mamy tu do czynienia z własnoręcznemi pismami Pawła Włodkowica i zbiorem przez niego samego uskutecznionym. Mając zaś pod ręką oryginały, nie potrzebowaliśmy się oglądać na kopie tychże traktatów Pawła Włodkowica, które w licznych zbiorach aktów sobo­rowych, po bibliotekach europejskich przechowanych, niewątpliwie się często znajdują. Z takiego odpisu drukowane były Conclusiones wymienione pod 4) w Hardta tomie III części drugiej lubo z licznemi błędami. Pisma pod 1) 2) 3) zupełnie są dotychczas niedrukowane. Z traktatu pod 5) ogłoszoną jest pierwsza 20 — 154 — część ale w całkiem odmiennej redakcyi w Lites. III. 66. sq. Jestto redakcyja wcześniejsza, wchodząca w skład memoryjału pod 6) wymienionego, przedłożo­nego sądowi soborowemu przedtem, nim autor tę samą rzecz naukowo w traktat przerobił i na soborze w odpisach rozpowszechnił. W wydaniu jednak tego właśnie traktatu napotkaliśmy na niemałą trud­ność. Znajdujemy go bowiem w kodexie naszym w trzech brulionach orygi­nalnych, które od siebie znacznie się różnią a niepodobna zgoła oznaczyć z pewnością, który z tych brulionów ostatnią myśl autora przedstawia. Klassyfikujemy też bruliony te tylko na podstawie prawdopodobieństwa w sposób następujący. Części pierwszej traktatu najlepszy jest brulion na kartach 222—233 kodexu który nazywamy textem C, zawiera bowiem w texcie zdania, które w innych brulionach na marginesie lub na osobnych dodanych kartkach jako poprawki się mieszczą. Na drugiem miejscu jako text B. kładziemy brulion znajdujący się na kartach 72—83, na trzeciem miejscu jako text A. brulion znajdujący się na kartach 58—69. Text C. bierzemy też jako główną podstawę wydania, za­znaczając przytem odmianki textów B i A. Części drugiej traktatu mamy dwa bruliony ze sobą zupełnie zgodne, kom­pletny na kartach 234—250, urywek aż do konkluzyi Xtej włącznie na kar­tach 186—196. 286. 287. §. 5. Z kodexu naszego mss. dowiadujemy się nadto o pismach krzyżackich przedłożonych soborowi w odpowiedzi na zarzuty Polaków. Z głośnego paszkwilu Jana Falkenberga na Jagiełłę i Polaków, niezna­nego dotychczas z dosłownej treści znajdujemy krótki powyżej podany wyciąg w zeszycie X. Oprócz tego zaś paszkwilu w d. 5 Czerwca 1417 przez sobór potępio­nego dowiadujemy się na wstępie do drugiej części traktatu Włodkowica „de ordine Cruciferorum" (str. 267. wiersz 15 i nast.) 2) że Jan Falkenberg ordinis praedicatorum napisał „libellum" w 23 conclusiones przeciw traktatowi Włod­kowica „de potestate papae et imperatoris." 2) że ten „libellus" jest odrębnym od owego paszkwilu już potępionego („non illo pridie iam damnato"), 3) że natomiast ten „libellus" Jana Falkenberga jest „idem in materia et effectu" z pismem „cuiusdam Johannis de Bamberga doctoris decretorum" zawierającem w sobie XVIII conclusiones, 4) że co się tyczy tego libellus „adhuc pendet iudicium". Otóż libellus ten Jana Falkenberga znajdujemy w zeszycie XIV naszego kodexu, chociaż bez wymienienia autora. Zaczyna się od słów: „Veteres relegentes historias..." kończy się tytułem (str. 231): „Explicit liber de doctrina potestatis papae et imperatoris editus contra Paulum Vladimiri Polonum." 155 Konkluzyj zawiera 23. a są też same, do których Paweł Włodkowic w ciągu swej repliki niejednokrotnie się odwołuje. Że autorem tego pisma jest sam Falkenberg, nieulega więc wątpliwości. Zachodzi tylko pytanie, jakim sposobem istnieć mogły dwa traktaty też same w treści i formie a napisane przez dwóch ludzi, Jana z Bambergi i Jana Falkenberga. Pytanie to rozwiązać może uwaga umieszczona przez Pawła Włodkowica na końcu traktatu Falkenbergowskiego (str. 231), w której wspo­minając o drugim traktacie tejże formy i treści pisze że „etiam est eiusdem auctoris, nisi quia in isto sunt aliqua apposita, quae in alio sunt omissa". Przypuścić więc należy, że Jan Falkenberg potępiony przez sobór i wtrą­cony do więzienia za swój paszkwil, użył pośrednictwa Jana z Bambergi do przedłożenia soborowi swego naukowego traktatu, o którym tu mowa (zob. str. 234. „per quemdam Johannem de Bamberga decretorum doctorem nuper in pluribus nationibus huius sacri generalis Constantiensis concilii praesentata). Jan z Bambergi mógł tym sposobem oficyjalnie za autora traktatu uchodzić, chociaż nim rzeczywiście niebył. Traktat ten Falkenberga ogłaszamy więc jako ważny przyczynek do dzie­jów soboru i zachowania się na nim Krzyżaków, zarazem jako rzecz do zro­zumienia traktatów Pawła Włodkowica konieczną. Pisać tu przebieg sprawy Falkenberga na soborze na podstawie wiadodomości podanych w Długoszu i Hardticie (IV. 1549 et seq.), niemając pod ręką aktów rzymskich i relacyj prokuratorów Zakonu, byłoby rzeczą przed­wczesną. Ogłoszeniem jednak traktatu Falkenberga, o którym dotychczas ża­dnej nieposiadaliśmy wieści, sprawa ta cała, w dziejach Polski i soboru tak głośna, staje się dopiero więcej zrozumiałą. Pokazuje się bowiem, że nie sam paszkwil stanowił pobudkę do gwałtownego wystąpienia Polaków na ostatniem posiedzeniu soboru i założenia przez nich apellacyj do następnego soboru. Dla łatwiejszego rozejrzenia się w traktatach Pawła Włodko- wica i Jana Falkenberga podajemy tu chronologicznie ułożony regest drukowanych już aktów tych, processów polsko - krzyża- ckich, w których Paweł Włodkowic wziął udział. I. Spór przed cesarzem Zygmuntem w Budzie r, 1412. 1) D. Cassoviae a. 1412 fe. 6. ipso die Annunciationis Virginis gloriosae. Zygmunt król rzymski i czeski ręczy Władysławowi, że zniewoli zakon do zdania sprawy na jego sąd rozjemczy i stawienia się na najbliższe zielone świątki w Budzie. Dogiel IV. 87. 2) D. in Caschovia sabb. ante dom. Ramispalmarum a. 1412. Władysław Jagiełło poddaje sprawę sądowi rozjemczemu Zygmunta, który ma się odbyć w ciągu 15tu dni po najbliższych zielonych światkach. Dogiel IV. 87. 156 3) D. in castro nostro Marienburg a. d. 1412 decima octava d. m. Maii. Henryk de Plauen mistrz zakonu poddaje sprawę sądowi rozjemczemu Zygmunta. Wciągnięte do wy­roku Zygmunta zob. Nr 5. 4) D. Budae ipso die Nativitatis s. Joannis Bapt. a. 1412, Władysław Jagiełło pod­daje powtórnie, dokładniej, sprawę sądowi rozjemczemu Zygmunta, zob. Nr 5. 5) D. in aula magna regia castri Budinensis a. d. 1412. vigesima quarta die Augusti. Wyrok Zygmunta (zawierający w sobie kompromis Jagiełły i Zakonu). Lites I. B. 63—81. Kodex nasz ms. 90—101. Dogiel IV. 88 — 92. 6) D. Budae a. 1412. prima die Octobris. Zygmunt ustanawia Benedykta de Macra exekutorem wyroku wydanego w r. 1412 i komisarzem swoim do zebrania dalszego ma­teryjału processowego między zakonem a Polską, wciągnięte do aktu Benedykta pod nr. 10. Dogiel IV. 96. Kodex 102. 7) Punkta oskarzenia (22) przedłozone Benedyktowi de Macra przez zakon w sprawie zagarniętego przez Witolda zamku Wielony d. 13 Stycznia 1413. Lites III. 147—151. Kodex 401—403. 8) A. et d. Vilnae d. 6. m. Februarii a. 1413, Jagiełło i Witold ustanawiają pro­kuratorami Mikołaja arcyb. gnieźń, i Benedykta archidiakona Łęczyckiego w sprawie Żmu­dzi w myśl wyroku Zygmunta. Dogiel IV. 92. 9) A. et D. in Kauwen a. 1413. die vicesima octava m. Februarii. Benedykt de Macra poświadcza zwrot jeńców krzyżackich a następnie protest wniesiony przez prokura­torów polskich w sprawie Żmudzi. Dogiel IV. 93. 10) A. a. 1413 die decima m. Iunii in civitate Cracoviensi. Benedykt de Macra po­świadcza, że Jagiełło i Witold gotowi są dopełnić wyroku Zygmunta, zaś Mistrz zakonu wzbrania się toż samo uczynić. (wciągnięty kompromis Zakonu i delegacya Benedykta). Dogiel IV. 94—97. 11) Skarga Polaków przesłana Zygmuntowi (w 20 art.) na podstawie materyjału do­wodowego zebranego przez Benedykta de Macra, obrona zakonu (20 art.) i replika Pola­ków (30 art.), r. 1413. Lites III. 52—66. II. Spór przed soborem Konstancyjeńskim. 12) Zawieszenie broni poddające rozstrzygnięcie sporu soborowi, 9 Października 1414 w Strassburgu. Raczyński Cod. Lith. 189. 191. 13) Sobór wyznacza do rozpoznania sprawy polskokrzyżackiej komissyą pod prze­wodem kardynała Franciszka Zabarella z Florencyi, d. u Maja 1415. Hardt. IV. 164. 14) Traktat Pawła Włodkowica «de potestate papae et imperatoris respectu infidelium» przedłożony nationi germanicae na soborze w d. 5 Czerwca 1415. Kodex 207—219. 15) Conclusiones (52) z traktatu Pawła Włodkowica «de potestate papae et imperatoris respectu infidelium» przedłożone soborowi w d. 6 Czerwca 1415. Kodex 207 — 219. Hardt III. 9—24. 16) « Liber de doctrina potestatis papae et imperatoris editus contra Paulum Vladimiri polonorum per Ibhannem Falkenberg. Kodex. 151—184. 17) Skarga Żmudzinów na zakon wniesiona przed sobór między 28/11 1415 a 1/3 1416. (Hardt IV. 546). Lites III. 184—192. 18) Skarga Polaków na Zakon wniesiona przed sobór w Lutym 1416. (Hardt. II. 442) w redakcyi krótszej w 26 art. Lites III. 151 — 162. tażsama w redakcyi szerszej w 154 art. Kodex 112—150. — 157 — 19) Memoryjał przedłożony przez Polaków soborowi w 1416 zbijający przywileje, jakiemi się zasłaniał i które juz sądowi Zygmunta przedkładał zakon. Lites III. 66 — 147. Kodex 360—401. druga część zawierająca szczegółowy rozbiór przywilejów 41—57. 20) Fragment obrony zakonu przed sobór wniesionej w Lutym 1416. Lites III-162—173. 21) Replika Polaków wniesiona przed sobór w Lutym 1416. fragment w 21 art. Lites III. 173—184. 22). Constantiae nonas Junii a. 1417. Dekret soboru potępiający paszkwil Jana Falkenberga. Długosz IV. 212—214. 23) Dwa traktaty Pawła Włodkowica «de ordine Cruciferorum et de bello Polonorum» napisane przeciw traktatom Jana de Bomberga (Jana Falkenberga) usprawiedliwiają­cym Zakon, przedłożone soborowi w końcu 1417 r. Traktat pierwszy 1 text: 58—69, 2gi text 72—83, 3 222 — 233 kodexu. Traktat drugi i text: 186—196. 286. 2gi text 234— 250. Kodexu. 24) D. in oppido Thorun a. 1419 d. duodecima m. Maii. Jacobus Spoletanus et Ferdinandus Lucensis episcopi Apostolicae sedis nuntii poświadczają wywód sprawy wnie­siony przed nich przez prokuratorów zakonu w Gniewkowie, wciągnięte do bulli Marcina V. zob. nr 25. Dogiel 98—100. 25. D. Florentiae IX Kalendas Augusti pontificatus nostri anno secundo. Marcin Vty papież oświadcza, że niema w niczem szkodzić sprawie polskiej akt wydany na korzyść zakonu przez nuncyuszów w Toruniu d. 12 Maja 1419. (dosłownie wciągnięty). Dogiel IV. 98—100. III. Spór przed cesarzem Zygmuntem we Wrocławiu 1420 r. 26. D. Caschoviae 8 d. m. Maii a. d. 1419. Jagiełło oddaje sprawę pod sąd roz­jemczy Zygmunta, wciągnięte w wyrok Zygmunta nr. 31. Raczyński Cod. Lith. 242. Dogiel IV. 102, 27. D. et a. in suburbio castri Grudentz a. 1419 d. 19. m. Julii. Michał Kochmeister mistrz Zakonu oddaje sprawę pod sąd rozjemczy Zygmunta, wciągnięte w wyrok Zy­gmunta nr. 31. Dogiel. IV. 103. 28) D. et a. in castro Thorun d. 24 m. Septembris pontif. d. Martini papae V anno eius 2. Michał Kochmeister zezwala na zwłokę w rozsądzeniu sprawy aż do Trzech Króli wciągnięte w wyrok Zygmunta nr. 31. Dogiel IV. 105. 29) A. et d. Leopoli d. 26. m. Septembris a. 1419, Jagiełło zezwala na zwłokę w rozsądzeniu sprawy aż do Trzech Króli następnego roku, wciągnięte w wyrok Zygmunta nr. 31. Dogiel IV. 105. 30) Memoryjał Pawła Włodkowica przedłożony cesarzowi ze strony polskiej w roku 1419. Lites III. 192 — 215. Kodex 251—257 zawiera tylko część drugą i trzecią memoryjału. 31. D. Wratislaviae sexta die Januarii a. d. 1420. Wyrok Zygmunta zawierający w sobie kompromissa stron i dylacyje (zob. nr. 26 — 29) Lites I. B. 53 — 62. Dogiel IV. 101-108. z archiwum królestwa. 32. Apellacyja polska od wyroku tego. Lites III. 215—218. 33) Motywa wyroku Zygmunta (Justificationis libellus) Mss. bibl. Peterb. 34) Impugnatio iustificationis regis Romanorum ze strony polskiej. Lites III. 219—224. — 158 — IV. Spór przed Marcinem V, papieżem r. 1420. 35) D. Florentiae Kalendas Septembris a. 1420. Marcin V powołuje sprawę przed swój sąd. Th. Monum. II. 24. Lites I. B. 92. 36) Listy wierzytelne pełnomocników polskich przed sądem papieskim, d. 23 Listo­pada 1420. Raczyński Cod. Lit. 267. i Lites III. 218—219. Listy wierzytelne pełnomo­cników zakonu D. in suburbio castri Elbing a. d. 1421. d. undecima m. Februarii. 37) Skarga polska przedstawiona sądowi papieskiemu przez prokuratora królewskiego. Lites III. część isza: 342—348, część 2ga: 348—356. 38) Skarga polska w sprawie Żmudzi przedłożona (w 46 artykułach) Guillermowi komissarzowi papieskiemu. Lites III. 39—52. 39) Wywód sprawy przedłożony przez Zakon Guillermowi kardynałowi św. Marka jako komissarzowi papieskiemu (komisya z d. 13 Marca 1421). Lites tom I. część 2ga. zawiera a) 34 artykułów przeciw Polakom (5—13), b) przywileje popierające sprawę za­konu (13—96), c) 14 artykułów w sprawie Żmudzi (96—100). 40) Zwalczenie przywilejów krzyżackich przedłożonych Guillermowi przez prokuratora królewskiego. Lites III. 1 — 38. 41) Traktat Pawła Włodkowica zbijający przywileje przedłożone przez Krzyżaków. Lites III. 294—334. 42) Odpowiedź Gaspara de Perusio adwokata konsystorskiego imieniem Polaków na zarzuty zakonu. Lites III. 265—276. 43. Odpowiedź Polaków na zarzut przedawnienia uczyniony przez zakon. Lites III. 338—342. 44) Odpowiedź Polaków w sprawie ważności wyroku z r. 1339. Lites III. 334—337. 45) Opinia doktorów padewskich, florenckich i seneńskich w sprawie wyroku cesa­rza Zygmunta, d. 4 Marca 1421 wydana. Lites III. 276—293. 46) Opinia Jana de Miles w sprawie wyroku cesarza Zygmunta. Lites III. 247— 263. 47) Opinia Jana de Miles w sprawie o Żmudź. Lites III. 263 — 265. 48) Opinia Dominika de Sancto Geminiano w sprawie wyroku cesarza Zygmunta. Lites III. 224—247. 49) D. Romae. VIII. kal. Decembris pontif. anno quinto. Marcin V. mianuje komi­sarzem Antoniego Zeno. Lites II. 1—3. 50) Wywód sprawy złożony przez Polaków przed Antonim Zeno komissarzem pa­pieskim w latach 1422—1423. Lites tom IIgi zawiera a) pełnomocnictwo (4—5) b) skargę z wywodem w 109 art. (24—54) c) przywileje polskie (59—71. 85—97) d) zebrania świad­ków (99—315). TRACTATUS de potestate papae et imperatoris respectu infidelium traditus oeoumenico Constantiensi concilio per PAULUM VLADIMIRI decretorum doctorem, custodem et canonicum eeclesiae Cracoviensis, studii generalis Cracoviensis rectorem, regis Poloniae in hoc sacro concilio ambassiatorem. r Thema. Saevientibus olim Pruthenis tunc infidelibns et aliis contra Polonos christianos praef. admittuntur in Polonia per principes Poloniae Cruciferi in subsidium, qui fratres s. Mariae hospitalis Ierosolymitani de domo Theutonicorum appellantur, et eis per principes Poloniae constituuntur et donantur certae possessiones versus limites dictorum infidelium. De quibus possessionibus cum adiutorio Polonorum et aliorum Christianorum successivis temporibus gentem crudelem Pruthenorum tunc infidelium sibi subiugarunt et dominium occupaverunt et domini de Prussia ideo appellantur. Ibique iam aedificantur civitatcs sollemnes et munitissimae, iam castra fortissima, totumque dominium fortissimis munitionibus sic firmatur, quod plus iam decuplae potentiae redditur inexpugnabile. Et licet iam subactis suae ditioni Pruthenis dudum cessaverit irapugnandi Christianos crudelitas paganorum, hi tamen Cruciferi etiam tnansuetos infideles et quietos impugnare et ipsorum terras et dominia invadere usquemodo non cessarunt, sed sub primo colore, quasi adhuc rabies paganica in Christicolas desaevierit, convocant in subsidium Christianos, assumunt sibi pro regula cum valido exercitu invadere partes infidelium bis in anno, his scilicet diebus et temporibus videlicet assumptionis et visitationis gloriosae virginis Mariae, quas vices suo vulgari sermone „resas" vocant. Sicque in consuetudinem error deducitur, quod fideles Christi causa exercendae militiae, credentes obsequium praestare Deo, in multitudine illuc confluant et occasione catholicae fidei ampliandac gcns quieta infidelium crudeliter impugnatur. Hinc sequuntur homicidia, vadunt fideles cum infidelibus pari damnationis pcriculo, rapinae fiunt et alia nefanda infinita. Itaque crescit fama ordinis, crescuntur divitiae cum potentia, utrimque Cruciferi colligunt ad thesauros et ditantur per Christianos et etiam per paganos. Romanorum pontificum, imperatorum litterae impetrantur, ut quascunque regiones, terras sive dominia infidelium expugnaverint sive occupaverint, sint eorum. Tandem spiritus Dei, qui ubique vult spirat, potcntissimos principes paganorum de gentilitatis errore ad agnitionem fidei verae evocans, ministerio Polonorum ad sacri ba ptismatis undam lavandos perduxit. Unus eorum regni Poloniae gubernacula suscepit, alter Lithuaniae et aliarum partium tam scismaticarum quam infidelium vicinarum gubernator permansit et rector, et quorum potentia partibus christianis Prussiae, Livoniae et Poloniae olim incussit formidinem, hos ad professionem sacrae fidei 21 — 162 — iam sequitur immensa gentilium multitudo, currunt catervatim ad fontem sacri baptismatis et fere omnes eorum subditi naturales in tcrris Lithuaniae etc. sacri fontis lavacrum susceperunt, alii adhuc suscipiunt successive, alii vero ipsorum regimini se spontanee subieceruut. Considerant haee mirabilia Crnciferi et quasi moleste sentientes, quod eis causa occupaudi posscssioncs et dominia praedictorum taliter deperierit, maiori ferocitate invadunt pluries et sueeessive more solito dietos neophytas et tam presbyteros quam et alios iam baptizatos quam non baptizatos multos crudeliter perimunt, cremant ipsorum novellas ecclesias et alia innumera faciunt, quae honestas postulat subticere. Sed et iam Christianis antiquis, praesertim suis fundatoribus insultant gravissime, suos captivant donatores, duces christianos tractant turpissime ipsorum ordinis dotatores et convoeata multitudiue copiosa Christifidelium sibi in adiutorium, quasi iu adversus infidelcs gerentes, licct futatis eoloribus, erigunt potentiam contra regcm Poloniac catholicum, invadunt regnum Poloniae hostiliter, castra demoliunt, alia redigunt in cineres, spoliant, violant ct plurima nefanda ibi fiunt, quae stilus vix valeret exprimere. Et dum sic a Prutheuis in Cruciferos translata crudelitas in Polonia deploratur, quia quos sibi Poloni pro scuto assumpserant, sua ferocitate convcrsi sunt sibi in flagellum, gemit Polonia non solum tantam atrocitatem sibi pestiferam in suo sinu enutritam, verum etiam cogitur tandcm venire ad resistentiam. Ordinatis itaque aciebus utrimque conveniunt ad bellandum, sternitur ab alto potcntia ordinis, campus humanis repletur cadaveribus et Polonorum gladius Cruciferorum sanguinc saturatur ct per intervalla temporum vicibus iteratis. Verum licet cessaute insultu paganorum iam regencratorum sacro baptismate et aliorum iam plenarie subiectorum potentiae christianae scilicet orthodoxorum principum iam dictorum, cessavit dudum in illis partibus eorundem Hospitalariorum pugnandi otficium, quia tamen dictae littcrae imperatorum et pontificum liomano- rum, quas se habere asserunt, omnium superius praetactorum videntur eisdem oc- casionem praestitisse et colorem, igitur hoc verissimo et evidentissimo theraate praehabito, ad faciendum milites christianos in sua militia cautiores, ego magister Paulus Wladimiri custos et canonicus ecclesiae Cracoviensis inter decretorum do- ctores minimus, tria tractanda subicio, correctione, ad quos pertinet, semper salva: Primo: de potestate papae respectu infidelium. Secundo: de potestate imperatoris Et uterque tractatus pro clariori declaratione materiae XI conti- net quaestiones. Tertio: recitabitur quaedam opinio erronea eirca hanc materiam, quae re- probatur et suis rationibus respondetur. Quantum ad primum tractatum. Primo quaeritur, utrum priucipes sine peccato possunt expellere Sarracenos et Iudaeos de regno suo et eis boua auferre, et au papa potest hoc principibus praecipere vel persuadere? — 163 — 2do, si infideles habent regna et provincias separatas a nostris et ibidem iurisdictionem exercent et omnia tenent, utrum licet Christianis illis in pacc viventibus bellum movere et eorum bona oecupare sine peccato? 3tio, incidenter, an licitum sit Christiauis terram suam defendere ct fidcles habitantes in ea? 4to , an licct papae ratione Romani imperii auferre infidelibus iurisdictiones, quibus ipsi infideles spoliarunt imperium ? 5to, an ecclesia Romana et omnes aliae licetc teneant, quae tencnt, cum hacc omnia pcr imperatores Romanos armis per violentiam videntur fuisse acquisita? 6to, an liceat bona haereticorum et scismaticorum occupare? 7mo, an aliquo casu possit papa punire infideles? 8vo, an papa potest cxercerc iurisdictionem in ipsos infideles, qui non tenent terram, in qua christiaui principes habuerunt prius iurisdictionem ? 9no quacritur, an papa potest mandare infidelibus, quod admittant praedicatores in terras suas evangelii? 10mo quaeritur, quid fiat, si papa non potest eos de facto punire? 11mo quacritur, si populus alicuius principis infidelis couvertitur ad fidem et princeps non, quid iuris? Quoad secundum tractatum. Quaeritur primo de potestate imperatoris, quam scilicet potestatem vel iurisdictionem habet imperator super infidelibus et eorum bonis? et ibi praemittitur una praefatio plura argumenta contincns efficaciter probantia, quod papa solus est princeps mundi habens utrumque gladium, imperator vero est minister in tcmpora- • libus habcns potestatem a papa iure posito. 2do quaeritur, an imperator potest dare licentiam occupandi terras infidelium praesertim non recognoscentium suum imperium? 3tio quaeritur, an litterae Romanorum pontificum et imperatorum Cruciferis concessae super occupandis tcrris infidelium aliquid ius eis tribuunt ad acquirendum vi vel petendum easdem? 4to quaeritur, an Cruciferi pugnantes cum infidelibus pacificis habent iustum bellum? 5to quaeritur, an sint licitum gencraliter infideles armis et oppressionibus ad fidem suscipiendam compellere? 610 an sit tollerabile vel licitum, quod Christiani confluunt Cruciferis in subsidium ad impugnandum infideles, ex eo quia infideles, sive hoc dicatur causa fidei christianae ampliandae, sive sit cause militiae exercendae? 7mo, an pugnare sine necessitate vel ad pugnandum se praeparare cum infidelibus diebus festivis sit licitum? 8vo, an subditi Crucifcrorura pugnantes cum infidclibus, vel eos invadentes, sive contra eos „resas" faeientes bis in anno, ut supra, vcl impugnantes scienter iniuste Christianos ex mandato suorum dominorum possunt excusari a peccato? — 164 — 9no quaeritur de rebus, terris vel domiuiis occupatis in huiusmodi bello, an efficiantur oeeupantium, nec sie possint retineri sine peccato, et si non? An dux belli aut persona sive personae principales de necessitate salutis teneatur vel teneautur restituere ablata et damna data a se et ab aliis, ut remittatur sibi peccatum ? 10mo an Christianus sine peccato possit ad sui defensionem et suae terrae uti auxilio infidelium? llmo quaeritur, utrum fideli repetenti coram iudice christiano rem raptam vel subtractam ministrari debeat iustitia? Tractatus primus DE POTESTATE PAPAE RESPECTU INFIDELIUM. l. § I. Ad primam quaestionem est dicendum, quod postquam infideles inter Chri- stianos volunt vivere pacifice, nulla molestia in personis et rebus est eis infereuda (l. 14. C. de iudaeis. 1. 9. et c. 2. X. de iudaeis. V. 6). Hine est quod contra Christianos pracscribunt (c. 14. C. XVI. qu. 3. et ibi notatwr c. 2. C. XXIII. qu. 7 per Ar- 5. chidiaconum). Peccat ergo dominus, si sine causa eos spoliet, immo nec papa debet eis boua auferre, quin immo debct eos, quam diu potest, tolerare (c. 3. D. XLV, et c. 13. X. de iudaeis. V. 6). Et est ratio praedictorum, ut per eorum commercium eos lucri domino facere possemus (c. 11. C. XXIII. qu. 4. et arg. c. 24. C. XI. qu. 3; c. 8. et c. 5. X. de divortiis. IV. 19). Et Iudaei maximc tolerandi 10. sunt, quia pcr eorum codices veritatem et fidem nostram probamus, postqnam enim nostris codicibus nolunt credere, credant illico, ut dicit beatus Augustinus psalmo XL. Beatus Hicronimus assignat aliam rationem, quia in lege habetur, quia in fine saeculi illunabuntur reliquiae Israel et reliquiae Isracl salvae erunt, ct hoc fieri non posset, si licitum esset eos expellere ex toto orbe terrarum. Et ita Ilieronimus in 15. omelia: „Innocentum" dicit, et haec vera sunt, ubi Christianis non imminet periculum vel scandalum, ut notatur in c. 8. X de voto. III. 34. Ex causis enim praedictis expelli possunt et privari bonis, quia postquam pietate et ex gratia ab ccclesia tolerantur, ut dicit textus in dicto c. 13. X. de iudaeis V. 6, si ea abutuntur, privilegium merentur amittere tamquam ingrati, ut ibi exemplo ancillae et 20. filii eius, cum enim esset ingrata et molesta dominae suae, per quam ecclesia figuratur, dictum fuit contra eam: „Eice ancillam et filium eius" (c. 42. C. XXIII qu. 4), nam per mortem Christi effecti sunt servi, ut dicto c. 13. X. de iudaeis. — 165 — V. 6. Et propter hoc dicit Archidiaconus, quod princeps, qui eorum dominus est, potest eos vendcre (c. 3. D. XLV) et etiam auferre bona (c. 15. D. LIV. per Archidiaconum), multa magis fortius eos expellere (arg. I. 1. et 2. C si servus 25. exportetur. 4. 55). Et haec vera, ut dixi, ubi non viverint quiete vel imminerit scandalum, alias non debet papa praecipere vel persuadere principibus hoc (per notam dicti c. 8. X. de voto. III. 34), et nihil ad eum de his, qui foris sunt (c. 8. X. de divortiis. IV. 19. et in hoc residet Oldradus qu. XCI). §. 2. Antequam veniam ad solutionem quaestionis secundae, sciendum, quod l. licet illustres patres Innocentius et Hostiensis videntur esse contrarii, et omnes communiter valentissimi utriusque iuris doctores in suis scriptis sequuntur patrem iurium Innocentium salvis inferius dicendis, ideo sapiendo communem scholam expeditis omnibus opinio Hostiensis recitabitur et suis rationibus sufficienter respondebitur. 5. Hanc igitur materiam sufficienter prosequendo Innocentius et doctores post eum in c. 8. X. de voto. III. 34. dicit conclusive, quod apud infideles rerum dominia, iurisdictiones et possessiones possunt esse licite sine peccato. Probat primo de possessiouibus, quia in rei veritate Domini est terra et plenitudo eius (c. 26. X. de decimis. III. 30), sed ipse Deus haec omnia subiecit rationabili creaturae, pro- 10. pter quam omnia fecit (Genesis I. et l. 28. D. de usuris. 22. 1). Et fuerunt ista a principio omnibus communia, quousque usibus primorum parentum inductum est, quod aliqui aliqua et alii alia possiderent et appropriarent sibi, et hoc ideo, quia naturale est res communcs negligi et communio discordiam parit (l. 77. § 20. D. de legatis. 31). Et ideo iure gentium distincta sunt dominia et regna divisa (c. 0. 15. D. 1. et l. 5. D. de iustitia et iure. I. 1. et nota c. 1. X. de summa trinitate. I. 1. super verbo: „deposuit"). Ex quo patet, quod ab initio rationabilis creaturae non erant in bonis alicuius nisi Dei ct ideo occupanti conccdebantur. Unde Deuteronomio XI. legitur: „Omnis Iocus, quem calcavit pes vester, vester erit etc." et dicit: „vester erit", quasi praeoccupata ab uno non liceat altcri occupare. Unde 2u. Proverbiorum XXIII. legitur: „Ne transgrcdiares limites proximi tui etc. et lcge naturali erat prohibitum, ne quis alteri faciat, quod sibi non vult fieri, ut in principio decretorum. Ex quibus evidenter constat, quod pro omni rationabili creatura ista sunt ordinata, adeo qui solem oriri facit, non solum super bonos sed etiam super malos et omnia volatilia pascit (Matthaei V. in fine), et dat cscam omni 25. carni (ut in psalmo). Practerea habuerunt etiam primi parentes specialia dominia per divisiones, sieut patet in Abraham et Loth, quorum unus accepit ad unam partem, alter ad alteram (Genesis XIII). Insuper de dominio dicit lnnocentius, quod super homines tamquam super servos nullus habuit dominium ante ius gentium, nam enim omnes homines erant liberi (§ 1. J. cle libertinis I. 5), sed dicit Inno- 30. ceutius de iurisdictione, quod iure naturae pater familias super familias suas habebat communem a principio et omnimodam, sed hodie non habet nisi in paucis (C. de patria potestate. 8. 46. per toium) etc. quod est sincere. Ex quo agitur, quod iurisdictio caepit a iurisdictione patris familias, licet non cxpresse hoc infertur ex dictis Innocentii. Dicit etiam Innocentius: Certum, quod ipse Deus a principio 35. 40. 10. 20. 10. exercuit iurisdictionem, quod late prosequitur c. 10. X. de foro competenti II. 2, His praemissis dicit Innocentius, quod dominia posscssiones et iurisdictiones licite sine pcccato possunt cssc apud infideles, hoc enim non tantum pro fidelibus sed pro qualibet rationabili creatura facta sunt, ut supra. Ex hoc insertur secundum Innocentium, quod non licct infidelibus auferre dominia sua, possessiones vel iurisdictiones, quia siuc pcccato et Deo auctore ea possident. Ad hoc inducit textum Exodi XX. scilicct: „Non occidas, non furtum facias", iu quo omnis rapina ct omnis violetia prohibetur, ut in C XIV. qu. o. c. 1 et sequentibus usque ad §. ,,Contra in Exodo". §. 3. Tertio quaeritur, an licitum sit Christianis terram sanctam defendere etc. et fidcles habitantes in ea? Dicit Innocentius, hoc non esse dubium, quod sic (c. 0. et c. 10. C. XXIII. qu. 8.), et dicit Iunocentius post multa, quod licet terram sanctam possideant Sarraeeni licite, licite papa indicet eis bellnm, quia iuste movetur, si intendit terram sanctam recupcrare, quae consecrata cst nativitate, habitatione et morte Jesu Christi et in qua tamen non colitur Christus sed Mahometus, ut incolatur a Christianis. Item terra sancta iusto bello victa fuit ab imperatorc Ilomano, unde hcitum est papae ratione imperii Romani, quod obtinet, eam ad suam iurisdictionem rcvocare, quia iniuste spoliatus est ab eo, qui non habuit ius spoliaudi. Et secundum Innoccntium haec ratio sufficit in omnibus aliis terris, iu quibus imperatores Romani iurisdictionem habuerunt. Scd oppositione ad hoc videtur, quia etiam terram sanctam non possit papa recuperare, quia etiam non habet imperium nisi in occidente (c. 13. 14. D. XCVIJ. Solvit Innocentius, quod si papa non potest ut imperator vel ex aliis causis proxime dictis, saltem ipse impcrator hoc potest vel rex fidelium, ad quem regnum illud pertinet, sicut credere debemus, cx quo contrarium nobis non apparct, quod notatur. Item ad c. 13. 14. D. XCVI dicit, quod loquitur quoad proprietatem, secus quoad tuitionem, quia unus gladius alteri asistere debet, spiritualis tamen praecellit, unde potest papa punire negligentiam vel dclictum imperatoris (c. 9. et c. 10 et c. 11. D. XCVIJ, potest etiam papa assistere regi fidelium, ad quem hoc spectat. §. 4. Quarto quaeritur, an licet papae ratione imperii Romani auferre infidelibus iurisdictionem, quibus ipsi infideles spoliaruut imperium ? Dicit dominus Franciscus cardinalis Florentinus, quod etiam contra imperium praescribi potest, sicut ctiam contra papam, ut ipse notat c. 4. X. de postulatione. I. o. respondendo post Innocentium huic quaestioni, an inferior possit praescribere iura papalia. Et dicit, aut quaeritur de plenitudine iurisdictionis papalis, et hoc nemo inferior praescribere potcst, quia haec potestas cst concessa soli papae (c. 4. X. de usu pallii. I. 8.) et nullus inferior est capax talis. Item praescriptio hacc est contra obcdientiam, igitur non valet (c. 12. X. de praescriptibnibus. II. 26.J; aut vult praescribere aliqua iura particularia, quac habet papa in aliquo loco, et potest, sive sint temporalia sive spiritualia. (c. 13. et c. 14. X. de praescriptionibus II. 2GJ. Et quamquam contra ipsum ius imperii non possit praescribi, quoad hoc, quod aliqui fiant acefali (c. 12. X. de praescriptionibus. II. 26J, tamen multa de facto etiam Chri- — 167 — stiani praescripserunt in tantum, quod facto non recognoscuut imperatorem, ut dicitur de rege Franciae (c. 13. X. qui filii sint legitimi. IV. 11). Item Romani habueruut aliquos confoedcratos, quibus non praefuerunt, et quidquid sit de iure antiquo, tamen totiens versata sunt imperia variis modis, quod non potest bene sustineri, quod ex quo scmel fuerunt aliquae proinciae sub imperio Romano, liceat hodie bellum indicerc ad eas occupandas. Item alia ratio ct melior est, quod licet Christianis vel saltem regi liceat terram sanctam recuperare per ca, quae supra dicta sunt quaestione tertia, quoad alias terras secus non subsit aliqua spccialis causa, propter quam licitam sit eis iudicere bellum, ct quae possit esse rationabilis causa dicetur, in quaestione IX. §. 5. Quiato quaeritur, quia dictum ut superius in quaestione III, quod etiam habet imperium in occidente, an ecclesia Romana et omnes aliac ecclesiae et etiam omues Christiani licite teneant ibi et alibi, ac videtur quia non, quia imperatores Romani, a quibus ecclesia habet haec omnia, armis per violentiam occupaverunt et sie mala fide tenent. Dicit Innocentius, quod omnes generaliter clerici et laici possunt secure tenere et bona fide, quaccunque tenent, quia nescimus, utrum illi, qui occupaverunt praedicta, usi fuerunt iurc suo, puta quia forte rccuperaverunt, quod prius amiserunt per violentiam, vel forte per matrimonia vel donationcs ad eos pervenerunt legitime, licet in eos multos habuerunt rebelles, quos viccruut. De eeelesiis autem constat secundum Innocentium, quod bcne possunt tcncre, quia si non constat, quis fuit dominus ante occupationem, facicnda est papae restitutio tamquam vicariis Christi et ecclesiis aliis, quae pro papa possidcnt et eius auctoritate. Nam papa et ecclesiae nomine omnium possident cum omnibus necessitatem habentibus subveniat (c. 16. C XXII. qu. 1), quod est singularc per hoc (c. 68 fin. C XVI. qu. 1.) unde et clerici tencnt bona tamquam communia, non tamquam propria (c. 3. X. de praebendis. III. 5). §. 6. Sexto quaeritur dc bonis scismaticorum ct haereticorum, an liccat ea occupare? Videtur quia non, sicut non licet occupare bona infidelium, ut supra quaestione I. Innocentius dicit, quod immo licet propter constitutioncm principum hoc concedentium (c. 1. D. VIII; C. XXIII. qu. 1. per totum, quod dicit c. 19. de haereticis in VIto. V. 2) nam spccialiter est provisum, quod in certis casibus bona eorum possunt a fidelibus occupari propria auctoritate, alias hoc non licet, (de quo in c. 6. de haereticis in VIto. V. 2. in novella et nota Hostiensis in Summa de haereticis versu: ,,numquid catholici"), in aliis vero casibus nou videtur Iicitum bona talium occupare (facit c. 13. X. de haereticis. V. 7). §. 7. Septimo quaeritur, an possit papa aliquo casu punire infideles cum delinquunt? Pro quorum declaratione dicit Innocentius, quod papa, qui est vicarius Christi, potestatem habet non tantum super omnes infideles, quia Christus habuit potestatem super omnes, praecans: „Deus iudicium tuum regi da etc." et Mathaei ultimo: „Data est mihi omnis potestas in coelo et in terra", et uon videretur pa- 20. 1. 5. 10. 15. 1. o. 1. — 168 — 10. 15. 20. 25. 30. 1. 5. 10 ter familias ipse redemptor, nisi vicario suo, quem in terris dimisit, plenam potestatem super omnes dimisisset (pro hoc est quod notatur c. 1. de homicidio in Vlto. V. 4). Item Petro et successoribus dando claves regni caelestis, posuit eum pastorem suarum omnium dicens: „Pasee oves meas"; omnes autem tam fideles quam infideles oves suut Christi per creationem, licct non sunt de ovili ecclesiae, et pcr hoc secundum Innoccntium apparet, quod papa super omnes habet iurisdictionem et potestatem de iure licet non de facto (c. 4. X. de electione. I. 6; c. 33. X. de maioritate et obedientia. I. 33; c. 13. X. de iudiciis. II. 1). Ex hoc infert Innoccntius decisionem aliquorum, quae dominus raeus Franeiseus cardinalis Florentinus colligit pcr quinque conclusiones: lma est, quod si gentilis, qui non habet legcm nisi naturae, contra legem naturae facit, potest licite per papam puniri (arg. Genesis XIX, ubi Sodomitac, qui contra legem naturae peccaverant, puniti sunt a Deo). Cum igitur iudicia Dei sunt nobis exemplaria, non apparet, quare papa, qui est vicarius Dei, hoc non posset et etiam dcbeat, dummodo facultas assit. 2do papa potest punire infidelcs colentes idola, naturale enim est, unum solum Deum creatorem colere et non creaturas. 3"° papa Iudaeos iudicare potest, si contra legem facient in moralibus et idem si contra lcgem suam haerescs invcnient, et hac ratione motus papa Gregorius et Innocentius mandaverunt comburi libros tales, in quibus multac continebantur haereses, et mandavit puniri illos, qui tales haereses sequerentur vel docerent, et de illis libris dicitur in Speculo historiali libro XXVI. c. 128 et sequentibus. 4to de Christiauis non est dubium, quod papa potest eos iudicare, si contra legem evangelii faeiunt, ibidem si alias graviter peccant (c. 13. X. de iudiciis. II. 1). 5to quod licet in praedictis papa quandoque dimittit pocnas iustas et debitas omnibus praedictis inferendas, vel quia facultatem non habet vel propter pericula vel scandala, quae inde venire timentur, potestas tamen hoc faciendi est apud eum. §. 8. Octavo quaeritur, an papa potcst exercere iurisdictionem in ipsos infideles, qui non tenent terram, in qua christiani principcs habuerunt iurisdictionem prius? Dicit Iunocentius, quod papa potest iuste facere pracceptum et constitutionem, quod iniuste non molestent Christianos, qui subsunt eorum iurisdictioni, immo, quod plus est, potest eos in toto eximere a iurisdictione et dominio ipsorum (arg. c. 1. c. 16. c. 18 et c. jin. X. de Iudaeis. V. 6; c. 13. et c. 14. D. LIV.); immo etiam, si male tractant Christianos, dicit Innocentius, potest eos papa per sententiam privare dominio et iurisdictioue, quod super Christianos habent, et ita potest eximere, quod vidctur fieri ex privilegio, et potest privare, quae privatio fit de iure. Dicit tamcn Innocentius, quod magna causa debet esse, propter quam papa ad hoc veniat, debet enim papa sustinere infideles, quantum potest, dummodo non sit periculum Christianis, nec grave scandalum generetur, quod similiter notat post Innocentium dominus meus Franciscus cardinalis Florentiuus etc. — 169 — §. 9. Uono quaeritur, an papa potest mandare infidelibus, quod admittant praedicatores evaugelii in terris suis? Dicit Innocentius, quod sic, licet secundum eum non debent infideles cogi ad fidem, quia omnes in hoc libero arbitrio relinquendi suut et sola Dei gratia in hac vocatione valet (c. 5. D. XLV; c. 33. C. XXIII. qu. 5), pro primo, quod possent cogi admittere praedicatores, inducit Innocentius, quod omnis creatura rationabilis facta est ad Deum laudandum, ut in secundo libro seutentiarum distinctione prima, si ergo prohibent praedicatores hoc praedicare, peccant et ideo puniendi. §. 10. Decimo quaeritur, quid fiet, si papa non potest eos de facto punire? Dicit Iunocentius, quod in omnibus praedictis, in quibus papa licite aliquid eis mandat, si non obediant, suut compellendi bracchio saeculari et indicendum est bellum per papam et non pcr alios, nisi ubi quis de iure suo contendit. Et si obicitur: „nihil ad vos de his qui foris sunt" (c. 18. C, II. qu. 1.), solvit Innocentius, quod illud interpretatar, quod non debemus eos excommunicando vel compellendo ad fidem inducere, ad quam sola Dei gratia vocantur (c. .5. D. XLV.), secus cum Christianos turbant vel alias delinquunt (facit, quod notatur c. 8. X. de divoHiis. IV. 19.) Idem dicit beatus Thomas Secunda secundae quaestione XII. ar. 2, quod ad ecclesiam non pertinet punirc infidelem in illis, qui nunquam fidem susceperuut, secundum illud Apostoli I. ad Corinthios: „Quid mihi de his, qui foris sunt, iudicare". Sed si aliquis per infidelitatem peccat, potest finaliter ius humanum amittere, sicut et quandoque proptcr alias culpas, secundum eundem beatum Thomam. §. II. Undecimo quaeritur, quid si populus alicuius magni principis infidelis eonverteretur ad fidcm et ipsc princeps rcmancret in sua iufidelitate? Dicit Innocentius, quod debet tolerari per papam in sua iurisdictione et dominio, nisi immineret periculum fidci v el ipsorum fidelium, quia tunc potest cogi ad recipiendum pretium vel commutationem (cap. fin. X. de Iudaeis. V. 6). 1. 5. 1. 5. 10. 1. 5. Circa tractatum secundum §. I. Eestat iam videre de potestate imperatoris et ideo quaeritur duodecimo, quam potestatem habet imperator super infidelibus generaliter ? Videtur, quia plenam, nam omnes nationes sub eo suut (§. Haec si quis. c. 37. C. XI. qu. Jf.), ipse enim est praeceptor muudi et dominus (l. 9. D. de lege Rhodia. 14. 2) et etiam Iudaei sub eo sunt (l. 8. C. de iudaeis. 1 9) et omnes provinciae etiam (c. 2. 22. D. LXIII) et omnia sunt in potebtate imperatoris (c. 1. D. VIII. et c. 21. C. XXIII. qu. 8; 22 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. — 170 — l. 3. C. de quadriennii praescriptione. 7. 37, prout notat glossa „sic ergo" in c. 34. de electione. I. 6.), nam imperium pendet a Deo, Nov. 104. §. fin., ubi dicitur, quod Deus misit imperatorem tamquam legem annunciatam in terris aut quod non nisi illorum, quae per ipsum reguntur est Dominus (l. 1. C. de summa trinitate. 1. 1. et etiam per Cynum c. 22. D. LXIII, vide c. 34. X. de electione. I. 6. glossa ,,germanos"). Circa istam materiam advertendum, an imperator subsit papae in temporalibus, aut non? Iure videntur esse contraria in hoc. Unde c. 6. D. XCVI. ibi cum ad verum Jesum Christum ventum est, nec imperator iura pontificis arripiat, nec pontifex nomine imperatoris usurpet. In contrarium videtur c. 1. D. XXII. ubi dicit canon, quod iura caelestis et terreui imperii Petro sunt commissa etc. Et ideo pro istius materiae declaratione est sciendum, quod prout notat dominus Franciscus cardinalis Floreutinus in c. 34. X. de electione. I. 6., multa ingenia se in hoc vexaverunt, ut inquirent initium monarchiae tcrrestris et prodierunt plurimi libri et multae monarchiae et nulla disputatio potest esse iuutilior secundum eundem cardinalem, quia veritas est, quod imperium compertum fuit reguum, quod dicitur Babylonicum, item regnum Maccdonicum, quod floruit sub Alexaudro, et Carthaginense, quod floruit, dum Haunibal dux Carthagiueusium plurimis annis vastavit Italiam, ut patet in Titi (sic) Livio de secundo bello. Unde notat Johannes papa c. 11. D. XCVI, quod laicus mre ctiam ante aliquam constitutiouem nuuquam habuit potestatem in laicos sed sola usurpatione. Habetur etiam monarchia nova, quae nititur ostendere, quod scmper utriusque gladii potestas fuit apud summum pontificem et in veteri testamento et in novo fuit, et alia monarchia, quam compilavit Dantes poeta Florentinus et quia fuit Gibelliuus nititur ostendere, quod imperium in nullo dependet a papa, et propter illum tractatum fuit prope combustionem tamquam haereticus. Item alium librum edidit de Menardino Paduanus doctor maximus scripturarum divinarum, qui adhaesit Bavario, contra quem proccssit etiam. Item nititur etiam Marsilins ostendere, quod potestas coactiva et per quam vi et armis possit quis cogi, non potest esse apud papam, sed est apud imperatorem etiam quoad spiritualia et iu hoc rationes possunt multiplicari. In hoc autem haec veritas, quod utraque iurisdictio scilicet temporalium et spiritualium est in papa. Hoc probatur multis rationibus. Primo, nam regimen terrestre debet esse uuiforme regimini caelesti, quia mundus in fide regulatur ad instar superioris primo metereorum, nam ab illo dependet tota natura (c. fin. X. de summa trinitate I. 1.) primo metereorum et primo caeli. Si in regimine caelesti est, devenire in genere corporeorum ad spheram caelestem nobilissimam, ad cuius motum moventur omnes spherae inferiores; sic in genere spiritualium est devenire ad principium nobilissimum, a quo cuncta dependet ut c. 1. statim allegato. Sed nobilissimum corporeum est instrumentum nobilissimum spiritualium, cum ab illo procedant et spiritualia et corporalia; ergo sic in regimine terrestri est devenire ad principem temporalium, et ille imperator, sic ad principem spiritualium, et ille est papa, ergo imperator est instrumentum papae, sicut caelum Dei, ut supra. Item quod unicus debet esse principatus in universo, quia in habentibus ordinem essentialem in universo, diffe- — 171 — rentibus specie, impossibile est esse duo aeque perfecta; ergo hi non erunt aequales, sed imperator non est maior, ergo papa. Item unus est dominus totius monarchiae ex mente philosophi: encia nolunt male disponi, multitudo principantium mala, unus ergo princeps (haec deduetio est philosophi XII Metaphysicae, ubi demonstrat unum esse Deum), nam ideo multitudo mala, quia si essent duo repugnantes, insurgeret destructio, si dispares, ergo superior, si pares, unus superfluus, debet ergo esse unus princeps. Quo praesupposito arguitur, quod sic papa iudex omnium ecclesiasticus est bene capax iurisdictiones saecularium, sed non e contrario (ratio redditur in c. 2. et c. 11. X. de iudiciis II. 1), et non potest dari aliquis iudex saecularis, qui sit unus princeps, habens utrumque gladium, ergo est iudex spiritualis scilicet papa. Item nemo negat, papam habere potestatem spiritualium plenissimam, sequitur ergo necessario, quod etiam habet temporalem, quia quaelibet perfectio superior continet sub se inferiorem et non e contrario, unde anima intellectiva in homine continet perfectionem sensitivae et negativae nec proprie est in homine nisi una anima. Ex quo infertur, quod cum potestas spiritualium sit perfectior potestate temporalium, quia temporalia velut accessoria sunt ordinata in spiritualia sicut in finem suum (c. 7. C. I. qu. 3), sed non sunt de se, quod perfectum, nec creata a Deo directe et principaliter sed consequenter et accessorie ad usum hominum insistentium spiritualibus (l. „inpecudum" D. de usu (?), potestas ergo spiritualium tamquam perfectior continet sub se potestatem temporalium (c. 6. X. de maioritate et obedientia. I. 33.), ergo potestas papalis est spiritualium et temporalium. Tenet haec consequentia, quia implicat finem et ordinata in finem (l. 62. et l. 56. D. de procuratorihus. 3. 3) confirmatur. Papalis est animarum, imperialis corporalium, sed anima dominatur corpori sicut dominus servo (ut dicitur II Politicorum), dominus ergo domini est dominus servi. Tenet consequentia per regulam: vinco vincentem te, vinco et te (c. 7. de concessione praebendae in VIto. III. 7.) Confirmo ex eodem: papa est dominus animae et operationum eius, imperator corporis, corpus autem est instrumentum operationis animae, ergo etc. Tenet conclusio, quoniam agens principale est perfectius instrumento operante, sicut secans securi (c. 41. §. Item Balaam. C. II. qu. 7). Item principatus papae est infusus a Deo (c. 2 D. XXI), principatus imperialis ab homine (c. 24.D. XCIIL), etfectus autem immediatus Dei excedit effectum humanum arguendo a nobilitate causae supra nobilitate effectus (c. 6. X. de celebratione missarum. III. 41.). Item Christus habuit omnimodam potestatem. Tenet haec conclnsio, quia vicarius habet idem consistorium cum ordinario (c. 2. de consuetudine in Vlto I. 4.). Item arguendo a Iuminaribus, sol. illuminat diem et noctem, diem per se, noctem per ministrum scilicet lunam, unde secundum varietatem aspectus lunae ad solem variatur lunae lumen. Ita papa ut sol per se illuminat diem id est animam, noctes id est tenebrosa temporalia et materialia per ministrum scilicet imperatorem. Ex quibus inferendo potest demonstrari quasi naturaliter, quod papae potestas una est sola et imperialis quasi illius pedisequa, et ad hoc beue inducuntur leges et canones pro et contra, sed illis non bene crederem, quia papa facit decreta et imperator leges et nullus idoneus testis in sua (Joannes de Lignano). Item demon- 50. 55. 60. 65. 70. 75. 80. 85. 90. 95. 100. 105. 110. 115. 120. 125. 130. 135. stratur, quod unus solus principatur; haec demonstratur IIdo Politicorum, et est ad instar oeconomici, ut scribitur Imo Oeconomicorum, est ergo necesse habere unum solum principem in hoc orbe. Hic non potest esse principatus imperialis ad quem nihil de spiritualibus, ergo [non] est principalis. Item iurisdictionem ab initio mundi exercuit Deus per sc ipsum in puniendo Adam et Evam (Genesis III et V), deinde fuit tradita a Deo post diluvium Noae, cui Deus gubernationem commisit (Genesis V et VI), per quam etiam significatur, et ipse etiam exercuit ofticium sacerdotis (Genesis VIII). Successerunt deinde reges et alii, de quibus in veteri testamento, sed tempore guerrae evacuata est lex veteris testamenti et Christus habuit omnem plenitudinem iurisdictionis et fuit naturalis rex noster, de quo dicitur in Psalmo: „Deus iudicium tuum regi etc." et hoc transmisit in Petrum et successores eius, quod prosequere secundum Innocentium c. 10. X. de foro competenti II. 2. Fiunt et aliae rationes, de quibus in c. 1. extra. de maioritate et obedientia I. 8., ubi concluditur in fine, quod de necessitate salutis est crederc, omnem humanam creaturam subesse Romano pontifici, et inducitur illud Iohannis XIII: „Converte gladium in vaginam et auctoritas Bernardi ad Eugenium in libro de consecratione, per quas concluditur, quod papa consideratus quatenus est vicarius Christi habet utramque iurisdictionem, sed exercitium habet imperator in temporalibus, quia non fuit conveniens, quod ecclesia uteretur gladio temporali, qui est ad mortem improborum et separandam animam a corpore, cum praelati maxime tendant ad unionem animae ad corpus debite regulatae. Possent fieri et aliae rationes, sed qui negant praesentia, non possunt convinci, non habentes nisi negare, quod Christus non assumpsit omnem iurisdictionem, immo dixit regnum suum non esse de hoc mundo. Quicquid sit de hac materia, quae semper dependebit secundum praefatum cardinalem, hoc tamcu advertendum, quod praesupponitur opinione prima, quod iurisdictio temporalis sit subordinata ccclesiasticae, non tamen propterea poterit a imperatore ad papam appellari, quia non est talis subordinatio, quae facit papam censeri superiorem quoad actuale exercitium sed tantum in habitu non in casibus in iure expressis, ut vacante imperio (c. 10. X. de foro competenti. II. 2.). Sed secuudum hunc modum iurisdictio imperialis etiam procedit a Deo, quia fuit de voluntate Dei, ut exerceatur per imperatorem, et hoc modo procedunt iura, quae dicunt: non se impedit de temporali iurisdictione, nisi mortis casibus (ut hic c. 34. X. de electione I. 6. cum similibus). Sed quicquid fuerit in observantia ante tempus gratiae secundum quod tempus, postqnam Romani vendicaverunt imperium, procedunt illa argumenta, per quae aliquid inferri potest, perinde pendentia imperii a papa. Tamen hodie decisum est in pluribns canonibus maxime in c. 6. X. de maioritate et obedientia. 1. 33.; c. 13. X. de iudiciis II. 1.; c. 13. X qui filii sint legitimi. IV. 17; c. 11. de electione in VIto. I. 6; c. 2. de re iudicata in VIto. II. 14, quod utraque potestas est in papa et hoc habet antiquissima consuetudo, cuius contrarii non est memoria; secundum quod papa ut superior imperatoris transtulit imperium de Graecis in Germanos, prout notatur in glossa in versiculo: „transtulit" in c. 34. X. de electione. 1. 6, quae translatio facta fuit, ut habetur in Speculo historiali libro 24, cap. 56 et 56, per Stephanum pa- — 173 — pam, qui postea fuit martyrisatus. Oportet igitur fateri, quod imperium dependet a potestate papae, nam ad ipsum spectat cxaminatio, approbatio. reiectio electi ad imperium. nam et electio imperii pertinet ad principes scilicet Coloniensem, Trevensem, Maguntinum etc. qui enumerantur in c. 2. de re iudlcata in VIto. II. 14. in glossa penultima. Et hoc de iure posito per concessionem papae dico (c. 34. X. de electione I. G.), licet Hostiensis exponit de iure et naturali ratione, quod nihil est dicere secundum praedictum cardinalem, illud autem ius datum principibus confirmatum est per consuetudinem. Praeterea ubi aliquid est diificile, super quo sunt opiniones, standum est dictis ecclesiae. Ad hoc textus c. fin. X. de consuetudine; c. 1. Xl de iuramento calumniae. II. 7; c. 13. X. qui filii sint legitimi IV. 17., ubi casus clarus et vide textum c. 5 X. ut lite non contestata. II. 6. et notatur c. 10. X. de foro competenti. II. 2. et dicens contra mala, debet perire dicio c. 13. X. IV. 17. ex caepto Dei; in quo canone dicit Iohannes Andreae post Hostiensem: in ambiguitate opinionum magis credendum est legi canonicae quam dictis scholarium vel magistrorum, quia papae non alteri data est talis interpretatio dubiorum, unde et imperator ad ipsum recurrit (l. fin. C de summa trinitate I. 1). Idem Hostiensis et arguraentat Abbas contra legistas, qui in suis opinionibus non stant casu expresse terminato per Decretales, respondendo igitur contrariis cum dicitur: „imperatori omnia sunt subiecta", dicit hoc verum quoad tuitionem et iurisdictionem, non quoad singulare dominium (ut notatur c. 7. X. de constitutionibus I. 2 el c. 21. C XXIII. qu. 8), et est dominus mundi sed non actu (arg. I. penult. D. de natalibus restituendis 40. 11.). Ebra dicit, quod est dominus cura et sollicitudine (arg. I. 6. D. de negotiis gestis. 3. 5.). Inducatur et illud quod dictum est Pctro: „converte gladium tuum in vaginam" (Lucae 22.), ad quod respondetur, quod per illud non fuit radicata potestas gladii sed exercitii, immo voluit dicere glosa, quod imperator et reges exercitium huius gladii habent ab ecclesia, uam etiam ecclesia aliquando habuit iurisdictionem causarum civilium et illud per sacerdotes exercuit (ut c. 14. C. XI. qu. 3), sed hoc exercitium, maxime in criminalibus aliis commisit, quia non decebat illud per se exercere, et sacpe quaedam possumus per alios, quae per nos non possumus, et quaedam aliis possumus committere, quae non possumus retinere (c. ult. X. de instiiutionibus. III. 7; c. 7. D. LXXXVIII; c. ult. ne clerici vel monachi in Vlto. III. 24). Et ex praedictis potest inferri, quod secundum opinionem, quae habet, quod papa habet superiorem, dicendum esse donationem Constantini factam ecclesiae nullam fuisse, quia nihil donavit, sed potius, quod ecclesiae erat, relaxavit. Glossa in Nov. 6. in prin. videtur voluisse, quod teuuit quoad proprietatem sed non quoad iurisdictionem. (De qua quaestione vide quod notatur c. 13. X. qui filii sint legitimi. IV. 17.) Dicit ergo, quod potestates quoad exercitium sunt distinctae, sed quoad proprietatem beato Petro utraque est concessa, sed exercitium gladii temporalis papa committit imperatori (de materia vide c. 8. D. X.; c. 2, X. de privilegiis. V. 33. in prima glossa). His praemissis quando quaeritur primo, scilicet quam potestatem sive iurisdictionem habet imperator super infidelibus et eorum bonis praesertim suum im- 140. 145. 150. 155. 160. 165. 170. 175. — 174 — 180. 185. 190. 1. 5, 1. 5. 1 5. 10. 15. perium non recognoseentibus ? Ad istorum evidentiam sciendum, quod regnum in terris surgit tribus modis, primo per voluntatem Dei revelatam aliquomodo hominibus; secundo per consentionem eorum, qui reguntur; tertio per violeutiam. Primo modo et secundo modo regnum est iustum, tertio modo non. Secundum primum modum iustificatur potestas papae iucipiendo a potestate tradita patribus in veteri testamento, postea resumpta a Christo et tradita in Petrum et successores eius. Insuper eadem potestas iustificatur secuudo modo, ex quo tota ecclesia catholica et universa fidelium congregatio in hoc consentit, quod est etiam approbatum antiquissima consuetudine, cuius contrarii memoria non existit. De tertio modo non est opus prosequi, cum sit de facto potius quam de iure. Cum igitur non constat, imperium super infideles praedictos geueraliter esse iustificatum primo aut secundo modo, non potest dici, imperatorem aliquam potestatem habere super dictos infideles, sed tantum tertio modo per violentiam et tyrannidem, ut supra dictum est. §. 2. Ex quu infertur solutio quaestionis secundae, quod imperator non habet licentiam occupandi terras infidelium non recognoscentium suum imperium, hoc propter potestatis defectum, quae non apud imperatorem sed est apud papam. Solum enim est apud imperatorem potestatis cxercitium sive ministerium ut supra sufficienter deductum est. Solus enim papa indicere habet bellum eis et non alius, secundum Innocentium ut supra tractatu primo quaestione decima. §. 3. Ex praedictis infertur solutio quaestionis tertiae, quod litterae imperatorum Cruciferis concessae super occupandis terris infidelium nullum ius eis tribuunt ad peteudum, cum nihil dat, quod non habet (c. 24. C. I. qu. 7.), et quae contra ius fiunt, debent pro infectis haberi, per regulam 64. de regulis iuris. in VIto. V. 12. §. 4. Ex quibus colligitur evidenter alterius quaestionis solutio, quod Cruciferi etc pugnantes cum iufidelibus pacificis, ut sic, nunquam habuerunt iustum bellum. Patet, quia illos in pace degere volentes impugnautibus omne ius resistit. Ius civile l. 6. C. de paganis et eorum sacrificiis. 1. 11. cum suis concordantiis, quae lex eos quiete viventes iubet non molestari. Ius canonicum c. 2. extra. de iudaeis. V. 2. et c. 9. X. de iudaeis. V. 6. et c. 11. C. XXIII. qu. 8. a contrario sensu, cum concordantiis. Ius naturale resistit, scilicet: quod tibi vis, alteri fac etc. ut in principio Decretorum. Ius divinum resistit, scilicet: non occidas, non furtum facias (Exodi 2do), in quo verbo: „non furtum facias" omnis rapina, in verbo vero: „non occidas" omnis violentia prohibetur, ut patet C. XIV. qu. 5. c. 12. et sequentibus usque ad §. „contra in exodo" (sic). Dicit enim beatus Augustinus iu libro quaestionum Exodi III. et habetur transsumptive iu c. 13. C. XIV. qu. 5: furti enim nomine bene intelligitur omnis illicita usurpatio rei alienae, non enim rapinam permissit, qui furtum prohibuit, sed utique furti nomine in lege veteris testamenti et rapiuam intelligi voluit, a parte enim totum significavit, quicquid illicite rerum proximis aufertur. Rapina enim est species furti secundum glossana — 175 — dicto c. 13. C. XIV. qu. 5, nam oranis raptor est fur, ut J. IV. 2. de verbo ,,raptus" in principio. Praeterea talis inpugnatio infidelium maxime sine iusta causa non eompatitur secum dilectionem proximi, quia ingressus unius contrarii alterius operatur egressum, proximi autem nostri secundum veritatem sunt tam fideles quam infidcles indinstincte (D. II. de poen. c. 5. §. 5. in textu et glossa in c. 5. §. 4) et quia litterae tam pontificum Ilomanorum quam impcratorum eos maxime contra ius naturale et divinum non privilegiant, igitur etc. [non valent.]. §. 5. Ex praedictis etiam facilius potest responderi ad aliam quaestionem, scilicet quod non est licitum infideles armis vel oppressionibns compellere ad fidem christianam, quia hic modus est cum iniuria proximi et non sunt facienda mala, ut eveniant bona (c. 10. C. XXII. qu. 4; c. 3. et c. 0. C. XXV. qu. .5.), Nova vero et inaudita est ista praedicatio, quae verberibus cxigit fidem, et in c. 0 X. de iudaeis. V. 6. dicitur, quippe Christi fidem habere non creditur, qui ad Christianorum baptisma non spontaneus sed vi cogitur pervenire, ubi probatum secundum glossam, quod nullus ad fidem cogendus est (c. 33. C. XXIII. qu. 5.), quia fides ex uecessitato esse non debct (c. 5. et c. 1. et c. 3. D. XLV), quia servitia coacta Deo non placent (dicto c. 5. D. XLV). Et ideo statutum est in generali Toledano concilio (dirto c. 6. D. XLV.), quod blandimentis non asperitatibus debent illi studere, qui alios debent convertere. liatio ibi redditur, ne quorum mentem reddita ratione plano poterant revocare, pellat procul adversitas; et subditur: uam quicunque aliter agunt, suas illic magis quam Dci probantur causas attcndere; quod autem de Iudaeis dicitur, eadem penitus subest ratio de quolibet infideli et ideo idem ius (arg. c. 4. et c. 3. X. de conktitutionibus. I. 2; c. 4. X. de rescriptis. I. 3; c. 2. X. de translatione. I. 7.), ubi autem magis operatur potestas quam charitas, hi quae sua sunt quaerunt, non quae Jcsu Christi et ideo facile a legis divinae regula disceditur secundum: dominari magis quam consulere placet, honor inflat superbiam, et quod provisum fuit ad concordiarn, tendit ad noxam (textus est in c. 6. D. XLV.). §. 6. Ex his concluditur error nulla ratione tolerabilis, scilicet quod Christiani confluunt illic ad impugnandum infideles ex eo, quia infideles, sive hoc dicatur causa fidei christianae ampliandae, cum praetextu pietatis non est impietas facienda (c 3. C. XXX. qu. 1; c. 3. C. XIV. qu. 5; c. 27. C. I. qu. 1.); sive etiam dicatur causa militiae exercendae etc, cum omnes voluntarie auxilium praestantes Cruciferis impugnandi mansuetos infideles a mortali peccato excusari non possunt, sive sint eorum subdiri sive non, non enim opem fert, qui ad peccandum adiuvat (c 14. c. XIV. qu. 6), et per consequens qui ubi inpoenitentes peremit; foventes huiusmodi bellum illicitum filii irae sunt sortemque habere cum damnatis merito sunt censendi. Et bellum autem Hispanorum contra Sarracenos ebt iustum secundum Oldradum in Quaestionibus, quaestio LXXII., ideo quia est ad recuperationem christianarum terrarum, in quibus Christiani prius habitabant. Debet enim miles catholicns, bellanti non subditus, esse eertissimus de iustitia belli, quod bel- 20. 1. 5. 10. 15. 20. 1. 5. — 176 — 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. 1. 5. lando prosequitur, alioquin si est dubius vel incertus, gravi se exponit periculo. Dicit enim Ambrosius: si non potest alicui subveniri, quin gravetur alter, commodius est neutrum iuvari, quam alterum gravari (c. 10. C. XIV. qu. 5), quia solum subditus excusatur in dubio probabili iusti belli iuvando suum dominum. Hoc autem operatur vinculnm obcdientiae, ad quam obcdientiam obligatur, secus si certus esset de iniusto bello vel probabiliter crederet (ad hoc est textus in c. 4. C. XXIII. qa. 1). Hacc autem ratio cessat in non subditis, quos non stringit lex obedientiae, sed spontanea voluntas, hoc verum in subdito secundum Hostiensem et Raymumdum, si inquisivit, quantum poterit et peritiores consuluit, et semper dubius rcmansit, alioquin affectatur ignorantiae, sicut non expers scientiae puniretur, ut in c. 3. X. de clandestina desponsatione IV. 3. neque cxcusatur metu amissionis rerum temporalium, quia licet metus culpam attenuat non eam tamen prorsus excludit (c. 5. X. de his quae vi metusve causa fiunt. I. 40). De hoc plene pcr Hostiensem in summa de poenitentia et rcmissionibus. §. quibus et qualiter versiculo: quid de rapiua. Kequiritur enim in hoc auctoritas iuris vel iudicis. Unde ad evidentiam clariorcm praccedentium et sequentium scicndum, quod quinque requiruntur ad hoo, ut bellum sit iustum, secundum Hostiensem post Raymumdum loco proxime allegato, scilicet persona, res, causa, animus et auctoritas. Persona scilicet habilis ad pugnandum scilicet saecularis cui licet sanguinem effudere, nam clerico non licet nisi in necessitate inevitabili. lies, ut scilicet sit pro rebus rcpctendis vel defensione patriae. Causa scilicet, ut si propter neccssitatcm pugnetur, ut pcr pugnam pax acquiratur (c. 3. C. XXIII. qu. 1). Animus, ut non fiat propter odium vel ultionem vel propter cupiditatem, sed ad correctionem et propter sanitatem, iustitiam et obedientiam, nam militare non est delictum, sed propter praedam militare pcccatum est. Auctoritas, ut scilicet fiat auctoritate ecclesiae, ubi pugnatur pro fide vel auctoritate principis (c. 4. C. XXIII. qu. 1.) Posset addi sextum, scilicet habilitas temporis, quia quaedam sunt tempora, quibus bella et iusta sunt prohibita (c. 1. X. de treuga et pace. I. 34.), et maxime diebus sollemnium festivitatum subest prohibitionis ratio, quibus cessandum est ab omni opere servili orationi et spiritualibus operibus, sola euim necessitate, quae legem non habet, excusatur aliquis a peccato pugnando his diebus, se vel sua defendendo, non autem in impugnando alios (reg. 4. X. de regulis iuris. V. 41; c. 15. C. XXIII. qu. 8.) Sic Machabei sine culpa in sabbatho pugnant (II. Machabeorum. c. ultimo), qui tamen sublata necessitate diei sabbathi detulerunt, volentes insequi inimicos fidei, qui ad opprimendum Iudaeos venerant (II Machabeorum c. 8). Et per hoc apparet solutio alterius quaestionis. §. 7. Ex quibus coucluditur alius error Cruciferorum de Prussia, qui fratres sanctae Mariae nuucupantur, quoniam quotiens guerrandi causa solitas ,,resas" contra infideles faciuut bis iu anno, his regulariter praecipuis sanctae Mariae solemnitatibus, scilicet assumptionis et puriticationis, aut pugnando invadunt, aut ad guerrandum de propriis habitationibus exeunt etc. Et quia hoc errore religioni christianae penitus contrario datur licentia praevaricandi legem Domini et transgrediendi — 177 — praeceptum de observatione sabbathi, ideo pro ipsius evidentia meliori est advertendum, quod in praecepto de observando sabbatho duo continentur. Unum sicut finis, scilicet quod homo vacet rebus divinis, quod significatur in hoc memento, ut diem sabbati sanctificet (Exodi XX), illa enim in lege sanctificari dicuntur, quae divino cultui applicantur. Secundum est cessatio operum, cum subditur: non facias omne opus, quod exponitur Levitici XXXIII: opus inquit servile non facias. Omne opus dicitur a servitute, quae triplex est. Una est Dei, et haec dicitur servitus latere (sic), quae non est prohibita; alia, qua homo servit peccato (Iohannis VIII: qui facit peccatum servus est peccati); tertia, qua homo servit homini. Est autem unus homo servus alterius non secundum animam sed secundum corpus, ideo secundum hoc opera servilia dicuntur opera corporalia, in quibus unus homo alteri servit, et in tantum dicuntur servilia, in quantum pertinent ad servientes. In quantum autem sunt communia servis et liberis, non dicuntur servilia, secundum beatum Thomam de Aquino. Exemplum: quilibet tam liber quam servus tcnetur in uecessariis providere non tantum sibi sed et proximo praecipue in pertinentibus ad salutem corporis sine differentia temporis otferente se casu, secundum id Proverbiorum XIX: „erue eos qui ducuntur ad mortem", secundario vero in rerum damnis vitandis secundum id Deuteronomii XXII: „non videbis bovem aut ovem fratris tui errantem et practeribis, sed reduces fratri tuo". Et ideo corporale pertinens ad salutem corporis proprii vel etiam proximi sive ad vitandum damnum immiuens exterioris rei, non est contra observautiam sabbathi. Unde Iohannis VII: „mihi indignamini, quia totum hominem salvum feci in sabbatho", et Matthaei XII: „quis existit ex vobis homo, qui habet unam ovem, et cecidit sabbatho in foveam, nonne levabit eam? etc. (arg. c. 3. X. de feriis II. 9; c. 15. C. XXIII. qu. 8. et c. 11. D. I. de cons.). Opus autem secundo modo et tertio modo servile ideo est prohibitum, quia contrariatur observantiae sabbathi, in quantum impedit applicationem hominis ad divina, et quia magis impeditur homo a divinis per opus peccati, ideo magis agit contra hoc praeceptum, qui peccat in die festo. Vel aliter potest dici secundum Richardum, quod opus servile vel liberale iudicari debet penes finem proximum, non autem respicit ipsum opus principaliter, sed ratione finis proximi, quem constituit intentio ageutis, dicitur servile vel liberale per respectum ad agentem. Nam dicit Philosophus V. Ethicorum c. 4. „si quis luxurietur, ut lucretur, avarus, si autem, ut delectetur, luxuriosus esse videbitur". Unde licet opus spirituale proprie concernat bonum animae, quae libera est, et ideo liberale dicitur; et opus corporale proprie respicit bonum corporis secundum se tamquam finem proprium et servile ideo dicitur, quia corpus serviliter subditur animae. Tamen opus liberale potest esse servile, in quantum per intentionem agentis principaliter ordinatur in bonum corporis, quod est proprium servilis operis, ut si advocatus studet proprie lucrum temporale, quod cras proponat, vel rusticus quod cras aret, tale opus licet secundum se et materialiter sit liberale, tamen formaliter est servile scilicet per respectum ad operantem. Sic e contra opus corporale est servile seeundum se, potest esse liberale formaliter, ut si quis scribit, ut alios erudiat etc. Opus igitur, quod tam materialiter et simpliciter secundum se est servile quam et 23 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50. 55. 60. 65. 1. 5. 10. 15. 1. 5. — 178 — formaliter et finaliter scilicet per respectum ad agentem, est in sabbatho prohibibitum; illa vero, quae solum materialiter aut solum formaliter sunt servilia, non sic stricte sunt prohibita nec ita stricte homo stringitur ab his praedictis diebus, quia facilius est abstinere ab illis quam ab istis, et ideo non peccat quis mortaliter per tales actus, nisi per hoc excludatur illa vacatio, quam necessario debet cultui divino. Et quia non est dubium, quod invadere, pugnare, vel ad pugnandum equitare aut armis et apparatibus bellieis circa necessitatis casum se praeparare est seeuu- dum se et materialiter opus servile ct etiam formaliter, in quantum per intentionem operantium hoc fit ad commodum temporale, sicut re vera ad alium finem non potest esse ordinabile, et de tanto hoc est magis vituperabile, de quanto damna- bilior finis per respectum ad pugnantes in his constituitur, ut scilicet si propter hoc faciunt, ut sibi ipsos infideles subiciant, ecce libido dominandi, aut ut ipsorum bona et dominia obtineant et occupent, ecce cupiditas, quae est omnium malorum radix, tale enim bellum dicitur iuiustum ex animo, ut supra dictum est, hic enim labor, qui extinguit quietem in Deo, est prohibitus. Iereraiae c. IX: „ut inique age- rent, laboraverunt etc." §. 8. Ex quibus iam praemissis sequitur alterius quaestionis solutio, quod subditi Cruciferorum ,,resas" cum eisdem Cruciferis facientes bis in anno, ut supra, contra infideles, quos sciunt in pace vivere vel credunt fore mansuetos, probabiliter non sunt excusabiles a peccato mortali, et eadem ratione, cum citra auctoritatem iuris vel iudicis impugnant Christianos vel iuste impugnantibus resistunt contumaces, nam hoc casu tollitur lex obedientiae, quia magis obediendum est Deo quam homini (c. 97. et c. 94. C. XI. qu. 3). Nec excusat eos ignorantia iuris praesertim naturalis vel divini, nec etiam metus araissionis rerum temporalium, ut supra dictum est, nam etiam dicit Hostiensis in Summa de treuga et pace. quid sit iustum bellum. quaestione: JSrgo quid an. et sequenti: Quicunque autem iudicis legitimi non errantis aut auctoritate iuris hoc concedentis aliquis impugnat alium, iuste pugnat, impugnanti autem iniuste et temerarie se defendit, quia tanto magis apparet de contumatia et praesumptuosa rebellione (D. VI. de poen. arg. §. 1. ad finem. extra. (f); c. 2. X. de maioritate et obedientia. I. 33; l. 68. D. de rei vindicatione. 6. 2), sapienter autem faceret si emendaret se etc. §. 9. Ad aliam quaestioaem facilis est responsio, cum quaeritur, an res occupatae in bello huiusmodi efficiantur occupantium, nam praesupposita iniustitia belli, quae maxime tunc est, quando aliquis de quinque conditionibus praedictis deficit vel resistit, ut supra in solutione quaestionis, non est dubium, quod non possunt esse occupantium nec possunt retineri sine peccato. Nec enim talia praescribi possunt, quae vi sunt occupata, nam talis res furtiva vel vi possessa dicitur vitiosa, quam non potest usucapere vel praescribere fur vel raptor nec alius, quamvis ab eis emerit vel alias acceperit bona fide (de usucapionibus. §. furtem (sic) et §. quod autem (?), hoc tamen salvo, quod si bellum sit iustum exstans ex animo, ex per- — 179 — sona, ex auctoritate, si tamen res subsit, quia pro rebus repetendis factum est, non tenetur, qui movit bellum, restituere, quod illi ceperit vel damnificaverit adversarium suum, ultra quam ille habuit de suo.iniuste aut damnificaverat eum. Kt hoc dico secuudum iudicium fori poenitentialis, ubi habet locum compensatio et non liquidi ad liquidum, quae non habet locum in foro contentioso secundum Vilhelmum. Ex quo infertur, quod omnia taliter occupata subiacent restitutioni et de necessitate salutis pro posse debent restitui, quia peccatum non dimittitur, nisi ablatum restituatur, ut in reg. 4. de regulis iuris in VIto. V. 12. De auctore vero sive duce belli non est dubium, quod tenetur [non] solum de raptis et depraedationibus propriis, sed etiam aliorum omnium, quos secum duxit ad bellum et similiter de homicidiis et sceleribus perpetratis in tali bello et non solum a suis, sed etiam contra suos, ut l. 6. C. ad legem Juliam de vi publica. 9. 12. et per Hostiensem in Summa de poenis et remissionibus §. quibus et qualiter. vers. quid de rapina. §. 10. Ad quaestionem, qua quaeritur, an Christianus sine peccato potest ad sui defensionera et suae terrae uti auxilio infidelium, dico hanc quaestionem in forma esse expeditam per Iohanuem Andreae in Additionibus speculi de Iudaeis et Sarracenis ultra modum, qui sic dicit: puto infideles pacificos, non habentes guerram active vel passive nobiscum, necessitate imminente licite posse vocari, alias non, scilicet si guerra vigeret vel nostrum bellum est iniustum vel iustum sed non urget necessitas (et facit decre. cum olim. e. ti. (c. 12. X. V. 6.?) que distinxit talia tempora secundum eum?J. Nam Machabei, qui fuerunt viri sancti et pugiles fidei inierunt pactum cum Romanis, ut mutuo se iuvarent (I. Machabeorum. c. 8), et tamen Romani tunc erant pagani. Et Abraham confoederat se cum Estol et eos secum duxit ad bellum, et tamen non erat de lege sua (Genesis c. 13). Et facit I Machabeorum c. 5, non obstat II Paralipomenon c. 19: „impio praebes auxilium et his, qui oderunt Dominum, amicitia iungeris, et idcirco iram Domini merebaris" et quod habetur de Isaya C. XXIII. qu. 3. §. 1. vers. Item sicut legitur. Quod ista intelliguntur de bello iniusto, ad hoc praecipue cum aliter se tueri non potest, inducitur l. 45. §. 4. D. ad legem Aquiliam. 9. 2. (Bene jacit c. un. de homicidio in Clem. V. 4. et quod de Paulo legitur Actuum XXIII. et habetur c. 1. C. XXIII. qu. 3. §. Item ab aliquo". ad finem). Item sic astrictus potest uti dolo (c. 21. C. XXII. qu. 2; c. 2. C. XXIII. qu. 2) et Deus per malos vindictam facit (C. 23. qu. 5. §. fin. in principio), cuius actio est exemplar nostrum. Item e converso iu iusto bello infideles iuvantur per fideles (c. 4. C. XXIII. qu. 1. c. 04. C. XI. qu. 3). Item propter necessitatem communicamus excommunicatis (c. 34. X. de sententia excommunicationis. V. 39). Item ad defensionem fructuum utimur arte mathematica Utroque testamento damnata (l. 4. C. de maleficis et mathematicis. 9. 18; concordat Oldradus in qu. LXXIJ. §. II. Ad aliam quaestionem scilicet, utrum infideli repetenti coram iudice Christiano rem raptam vel subtractam ministrari debet iustitia, respondetur, quod 10. 15. 20. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 1. — 180 — 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. non est hoc dubium secundum veram opinionem Innocentii, quia iusta rerum dominia ita sunt apud eos sicut apud nos, ut notatur in c. 8. X. de voto et voti redemptione. III. 34. et supra tactum est in quaestione prima. Secus est secundum Hostiensem, tamquam nullum fuerit dominium vel possessio talis rei apud infideles. Ideo sciendum, quod Hostiensis videtur velle, quod opinio Innocentii vera sit in infidelibus, qui dominium ecclesiae recognoscunt, nam secundum eos tales sunt bene ab ecclesia tolerandi, quia nec ad fidem praecise sunt cogendi, ut dictum est, et in talibus toleratis ab ecclesia potest haberi locum I. Petri cap. [II: „Servi obedite in omni timore dominis vestris non tantum bonis et modestis scd etiam discolis" et I. ad Thimotheum VI. in principio: „Servi omni honore dominos suos arbitrentur". Alii autem infideles, qui nec potestatem ecclesiae Komanae nec dominium recognoscunt nec obediunt, omni regno, principatu et dominio sunt indigni, sicut qui terram sanctam vel partes, quas Christiani acquisiverunt, occupata tenent, qui debent auctoritate ecclesiae impngnari. Nam secundum Hostiensem in adventu Christi omnis iurisdictio, principatus et dominia subtracta fuerunt ab infidelibus et translata ad fideles et hoc ex iusta causa, quod probatur Ecclesiastici X: „Regnum a gente in gentem transferetur propter iniustitias, iniurias, eontumelias et diversos dolos" (ad hoc c. 3. X. de constitutionibus. 1. 2). Unde ipse Christus Dei filius praedixit Iudaeis (Matthaei XXI): „Auferetur a vobis regnum et dabitur genti facienti fructus suos", hunc autem principatum commisit Petro et suis successoribus, ut patet in eo, quod legitur et notatur in c. 1. de homicidio. in VIto. V. 4. et c. 13. X. qui filii sint legitimi. IV. 11. Et hac ratione de iure secundum eundem Hostiensem infideles debent subici fidelibus, non e converso, patet in eo quod legitur et notatur in c. 1. et c. 2. et c. 13. X. de Iudaeis. V. 6. Hanc opiuionem videtur etiam sequi Oldradus in quaestione, quam format: an contra Sarracenos Hispaniae bellum sit licitum ea ratione, quia illa tota provincia fuit Christianorum et ibi ecclesiae, monasteria et alia pia loca, ubi colebatur Christus et suberant Romanae ecclesiae, Sarraceni occuparunt, spoliantes nos propter peccata nostra permissione divina. Unde cum agitur ad recuperationem terrae, a qua sumus violenter cxpulsi, bellum est licitum et debent iudicari defensio non invasio. Et licet Oldradus inducit hoc pro opinione Hostiensis, tamen hoc non est contra Inuocentium, dum dixit, quod haec ratio sufficit in omnibus terris, in quibus umquam Romani imperatores etc. ut superius in quaestione. Ex quibus coucludit Oldradus cum Hostiensi, quod hoc (sic) non est iurisdictio nec dominium nec honor nec potestas apud iufideles, cum istorum sint funditus incapaces, ita notat in quaestione LXVII. Ex cuius opinione multae sequuntur absurditates, scilicet quod Christiani possunt sine peccato furari, subtrahere, rapere, occupare et invadere bona et terras infidelium, qui ecclesiam vel eius dominium non recognoscunt, etsi velint nobiscum pacifice conversari. Sequitur etiam, quod ista ratio hic non habet locum: peccatum non dimittitur nisi etc. quia secundum praedicta illud non est peccatum. Videtur tamen Hostiensis et Innocentius invenire in omnibus, quibus dicunt hoc esse licitum, quod requiratur auctoritas papae et ecclesiae, sed tunc nullum dubium, quia eius determinationi est inhaerendum, nec peccat, — 181 — qui auctoritate ecelesiae occupat. Sed etiam circumscripta auctoritate papae oportet fateri secundum opinionem Hostiensis, quod dominium, iurisdictio et possessio huiusmodi infidelium et bona sunt ut bona vacantia derelicta habita, ergo occupationibus conceduntur sicut ista, quae in nullius bonis sunt, ut aves, pisces et lapilli in littore maris et similia (J. II. 1. §. Si vero). Sequitur etiam, quod illa prohibitio: „non furtum facias, non occidas etc." item illa: „quae tibi non vis fieri, alteri non facias" et multae aliae lcge divina non ligareut Christianos surripientes res infidelium. Haec opinio plena videtur periculis, dat enira licentiam iniuriandi proximo et occasionem praestat proximam horaicidiis infinitis etc. et ideo communiter non tenetur. Unde dominus Petrus de Ancorano in repetitione c. 4. de regulis iuris. in VIto. V. 12, quod repetiit Pisis in tempore generalis concilii, reprobando hanc opinionem quaestione III. articulo 2. dicit: Moveor primo, quia bona hostium tunc fiunt nostra et capti tunc fiunt servi, cum est eis bellum indictum, ut l. 24. D. de captivis. 49. 15., et extunc, cum occupantur in bello, incipiunt esse nostra, ergo prius erat dominium apud eos, quia quod de uno tempore permittitur, de alio prohibetur (l. 11. D. de legatis. 31; facit c. 5. X. de praesumptionibus. II. 23), immo in tali bello capti Christiani efficiuntur servi ipsorum, ut patet in toto titulo de captivis. Immo, ut ipsemet prius in eadem repetitione praemiserat, non possunt sine peccato fugere vel furari suis dominis et ipse Hostiensis hoc sentit in Summa de pocnis et remissionibus §. quibus et qualiter sub §. quibus accusatoribvs. vers. quid si Christianus. Si enim essent penitus incapaces dominiorum ct bonorum, ut ipse dicit, ergo nostri ab eis capti non fierent ipsorum servi, cuius contrarium ipse firmat. Secundo probat: infideles non sunt ad fidem cogendi, sed sentcntiis, exhortationibus inducendi (c. 5. D. XLV; c. 33. C XXIII. qu. 5.), sed si intellexerint de iure nostro divino, non sunt domini rerum suarum et sine peccato possunt ab eis surripi, certe efficerentur in sua perfidia nequiores et metu iusto amissionis bonorum retraherentur a fide nostra (arg. c. 2. X. de his quae vi raetusve. I. 40.), ubi est iustissimus metus amissio omnium bonorura. Item si ecclesia tolerat personas eorum in sua infidelitate et matrimoniis et simihbus aliis, ut in c. 8. X. de divortiis. IV. 19, quare non ita in iurisdictione, dominiis et bonis, quae possident, non occurrit natio, immo contraria, quia semper bona ut accessoria sequuntur conditionem personae (c. 1. de iure patronatus. in VIto. III. 19). Item, quae tolerantia ecclesiae esset et quae exhortatio salubris ad fidera, si auferret eis bona, dominia et honores etc. Ista non esset exhortatio sed dura coactio, cum sine istis bonis temporalibus non potest diu vita hominis durare (arg. c. 7. C. I. qu. 3.) et cum huiusmodi coactio est prohibita ut superius quaestione *), immo non debet per aliam viam admitti (c. 5. X. de procuratorihus. I. 38. et reg. 84. de regulis iuris. in Vlto. V. 12). Praeterea ad confirmandum praemissa licet Iohannes Andreae in Additionibus speculi titulo de Iudaeis et Sarracenis tractaudo hanc quaestionem, an Christianis 50. 55. 60 65. 70. 75. 80. 85. 90. *) vacat. — 182 — 95. 100. 105. 110. 115. 120. 125. 130. licet invadere terras paganorum vel infidelium et an sine iusta causa possint eis suarum terrarum et possessionem dominia auferri, remittit ad glossam „suam magnam" c. 8. X. de voto et voti redemptione. III. 34., ubi dicta Innocentii limitare videtur secundum opinionem Hostiensis, tenet tamen in c. 14. de offiicio delegati. in VIto. I. 14. in novella super glossam „quid dices", quod iurisdictio est apud infideles et extra ecclesiam, et subiungit in Additionibus speculi praefato titulo, recitando aliorum dicta in hac materia, sic dicens: vide quaedam sollemnia scripta septem rationibus concludentia, quod principes pacificos infideles de suis terris absque legitima causa non debent expellere. Prima fundatur ex praecepto: „quod tibi non vis fieri etc." de quo satis in principio decretorum. Item quia iure naturae nobis participant, inducit c. 5. D. II. de poen. versiculo: „Item non illi tantum", usque ad vers. „Illi vero plus". Et ex eo iure naturae et ex caritate illis in necessitate subvenire tenemur (c. 2. D. XLII; c. 14. D. LXXXVI). Secundo inducitur textus c. 3. in fine. C. XXIII. qu. 1; c. 4. CXXIII. qu. 5. vers. ,,proinde" usque ad ,,nihil inhumaniter", quod ex caritate agendum est non ex furore (c. 11. C. XII. qu. 2). Tertio inducitur glossa „per hoc" in c. 2. C. XXIII qu. 7. Item iure gentium possident, ergo iuste (c. 11. C. XIV. qu. 4). Item c. 39. C. XXIII. qu. 4. et c. 3. C. XXIII. qu. 5, ubi improbatur crudelitas. Quarto, sunt oves Christi, Johannis. X: „alias oves habeo, quae non sunt de hoc ovili scilicet ecclesiae, et sine distinctione dictum fuit Petro Johannis ultimo: „pasce oves meas", successor ergo Petri habet illas pascere et defendere, ergo non impugnare vel laedi permittere (c. un. X. de natis ex lihero ventre. IV. 10). Quinto adducuntur textus, qui bene facere videntur, c. 3. et c. 5. D. XLV. et c. fin. C. XXIII qu. 4 et quod notatur C XXIII. qu. 1. c. 11. in prima glossa; immo sine ipsorum consortio illos Deo lucrari non possumus (c. 17. C. XXIII. qu. 4; c. 24. C. XI. qu. 3). Sexto verbura Apostoli docentis ad Ephesios ultimo, quomodo domini de servis obedientibus debent se habere, et ad Colossenses ultimo iu principio inducit, quod pro sceleribus infideles punimus (c. 4. X. de raptoribus. V. 17).), ergo sine causa non sunt puniendi (c. 7. D. LVL), nec de habitationibus vel possessionibus expellendi, cum ecclesia sustineat cohabitationem eorum (c. 13. X. de Iudaeis. V. 6; facit C. XI. qu. 3. c. 22. vers. „audi ergo"). Ultimo textus est in l. 6. C. de paganis et eorum sacrificiis 1. 11. qui eos quiete viventes iubet non molestari. De Iudaeis idem c. 2. extrav. de Iudaeis. V. 2. et c. 9. X. de Iudaeis. V. 6. Item a contrario canones c. 11. C. XXIII. qu. 8. ut ibi notatur et c. 14. C XII. qu. 3. ubi etiam notatur. Item caelum caeli Domino, terram autem dedit filiis hominum, ergo negandum eis non est, quod ius humanae societatis concedit (c. 3. C. XXIII. qu. 2. facit c. 4. D. V.), inducit demum §. ult. C. XXIII. qu. 5. Haec Johannes Andreae in loco praeallegato. Ad rationes autem Hostiensis respondetur, quod hoc non est asserendum immo negandum tamquam erroneum, scilicet quod omnis honor, dominium et iuris- — 183 — dictio omni infideli sint subtracta in adventu Christi. Nam dicit beatus Thoma Secunda Secundae quaest. IX. ar. 10. quod licet infideles non debent de novo constitui domini vel praelati fidelium propter periculum fidei et scandalum, tamen per hoc non tollitur dominium ipsorum ante praeexistens super fideles, quia dominium et praelatio introducta suut ex iure humano, distinctio autem fidelium et infidelium est ex iure divino, ius autem divinum, quod est ex gratia, non tollit ius humanum, quod est ex naturali ratione. Si igitur in adventu Christi dominium infidelium super fideles non est sublatum, ut dictum est, multo minus fidelium super infideles et minus adhuc super aliis possessoribus. Dicit enim idem beatus Thoma Secunda Secundae quaest. XII. art. 2do, quod infidelitas non repugnat dominio eo, quod dominium introductum est de iure gentium, quod est ius humanum procedens ex naturali ratione. Et tale ius etiam dicitur naturale, quod declarat beatus Thoma Secunda Secundae quaest. LVII. ar. 3tio dicens, quod ius sive iustum naturale est, quod ex sui natura est adaequatum vel commensatum non secundum absolutam sui rationem, sed secundum aliquid, quod ex ipso sequitur, puta proprietas possessionum, si enim consideretur iste ager absolute, non habet unde magis sit istius quam illius, sed si consideretur ad opportunitatem colendi et ad pacificum usum agri, secundum hoc habet quendam commensationem ad hoc quod sit unius et non alterins, ut patet per Philosophum 2do Politicorum. Absolute autem apprehendere aliquid non solum convenit homini sed etiam aliis animalibus, a iure autem sic dicto recedit ius gentium, ut dicit quidam iuris consultus. Considerando autem aliquid ad id, quod ex ipso sequitur est proprium rationis et ideo hoc quidem est naturale homini secundum rationem naturalem, quae haec dictat. Unde iuris consultus: quod naturalis ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes gentes custoditur vocaturque ius gentium. Inveniuntur autem secundum eundem beatum Thomam sancti viri infidelibus dominis fideliter servivisse, in testamento veteri sicut Ioseph Pharaoni, Daniel Nabuchodonosori et Mardocheus Assuro, in novo testamento sicut beatus Sebestianus. Unde ad Philippenses IV: „Salutant vos omnes sancti maxime autem qui de caesaris domo scilicet Neronis, qui erat infidelis. Et utile erat fideles esse de familia imperatoris ad defendendum fidcles sicut beatus Sebestianus Christianorum animos, quos in tormentis videbat deficere, confortabat. Fatetur tamen beatus Thomas Secunda secundae quaest. IX. ar. 10., quod potest iuste per sententiam vel ordinationem ecclesiae tale dominium infidelium super fideles tolli, quia infideles merito suae infidelitatis merentur potestatem amittere super fideles, qui transferunt (sic) in filios Dei. Et ideo in his, qui temporali subiectione subiciuntur ecclesiae et membris eius, statuit eeclesia, ut servus Iudaeorum factus Christianus statim a servitute liberatur, nullo pretio dato, si fuerit vernaculus et in servitute natus. Similiter si infidelis existens fuerit emptus ad servitium. Si autem emptus fuerit ad mercantiam, tenetur eum infra tres menses exponere ad vendendum (de hoc plene in glossa „distingue" D. LIV. c. 12. §. „Haec tunc observandum" et c. 15. D. LIV; c. fin. extra. de Iudaeis. V. 2), nec in hoc iniuriam facit ecclesia, quia cum ipsi Iudaei sint servi ecclesiae, potest disponere 135. 140. 145. 150. 155. 100. 165. 170. 175. — 184 — 180. 185. 190. 195. 200. 205. 210. 215. de rebus eorum, sicut etiam principes saeculares multas leges ediderunt erga suos subditos in favorem libertatis. In illis vero dicit beatus Thomas infidelibus, qui temporaliter ecclesiae vel ipsius membris non subiacent, praedictum ius ecclesia non statuit, licet posset instituere de iure, et hoc facit ad scandalum vitandum, sicut etiam Dominus (Matthaei. XVII) dicit, quod poterat se a tributo excusare, quia liberi sunt filii Dei, sed taraen mandavit tributum solvi ad scandalum vitandum. Ita etiam et Paulus, cum dixisset, quod servi dominos suos honorent, subiungit, ne nomen Dei et doctrina blasphemetur. Conclude ex praemissis, quod infideles in adventu Christi non perdidcrunt dominium suum, sed post per constitutionem ecelesiae et principum duntaxat iu in illis, qui fiunt Christiani (c. 13. D. LIV; c. 2. extra. de Iudaeis. V. 2). Et quod dictum est de servis Iudaeorum, idem per omnia dicimus Sarracenorum cura Laurentio et Iohanne et multis aliis secundum Raymundum. Hic tamen discordat in vernaculis paganorum, qui ut dicit etsi fiant Christiani, servire tamen tencntur dominis paganis secundum illud apostoli I, ad Thimotheum, VI: „quicunque servi sunt sub iugo infidelium, dominos suos omni honore dignos arbitrentur", et in epistola ad Ephesios. VI: „servi obedite dominis vestris cum timore etiara infidelibus". Dicit glossa, et sic paganus potest esse dominus Christiani sed non fieri, quod prosequitur Raymundus in Summa § *). (Ad idem glossa finalis in fine in §. ,,haec tum observandum" c. 12. D. LIV.). Et ratio diversitatis, quia Iudaei per abusionera scripturarum et contemptum ciborum nostrorum magis fidem nostram impugnant, et ideo non debemus eos recipere ad communia nec cum eis comedere neque habitare (c. 13. C XXVIII. qu. 1.), cum Sarracenis tamen possumus manducare (c. 24. C. XI. qu. 3.). Alu scilicet Laurentius et Iohannes et multi alii sequaces dicunt indistincte et melius secundum Raymundum, quod sicut Christianus cura Iudaeo non debet facere supradicta, ita et cum Sarracenis, quia et Sarraceni iudaizant se circumcidendo et cibos discernendo, secundura Vilhelmum glossatorem Raymnndus, unde eadem causa prohibitionis et idem periculum utrobique. Permissio autem apostoli supradicta secundum Raymuudum ad primitivam ecclesiam est referenda, eum adhuc non iudaizabant, vel loquitur, quando accedebant ad eos causa praedicationis, nec tu (sic) verius, quod solutio ista habet locum de his, qui cum Iudaeis promiscue habitant, sed quoad alios infideles solutio non proccdit. Tandem ad auctoritates per Hostiensem inductas respondetur: scilicet Matthaei XXI: „auferetur a vobis regnum et dabitur etc." loquitur de Iudaeis, qui recipiebant legem veteris testamenti; non autem infidelibus auferri potuit illud, quod ipsi nunquam receperant, quia legem veteris testamenti nunquam recipiebant, sicut nec recipiunt legem novi testamenti. Hoc autem dictum loquitur, secundum glossam, de regno Dei, quod est multiplex. Primo, regnum Dei id est gratia Dei, qua Deus regnat in nobis. Secundum vero Grregorium regnum Dei id est notitia scripturarum secundum illud Lucae XVII: „regnum Dei inter vos est". * vacat. — 185 — Tertio regnum Dei, id est regimen ecclesiae, et dabitur illis, qui faciunt fructum eius, id est apostolis et eorum successoribus. Praeterea nec probatur per c. 3. X. de constitutionibus 1. 2., quod omnis possessio, iurisdictio et dominium ab infidelibus ad fideles essent translata, vult enim in illis verbis apostolus probare, quod ex quo sacerdotium leviticum, quod incaeperat in Aaron, a Iudaeis est translatum a Christo in Petrum tamquam caput et alios tamquam membra, necesse fuit, ut etiam legis translatio fieret de observanda circumcisione et custodiendo sabbatho ctc. Ideo beatus Augustinus necessitatis rationem huius translationis assumit, prout legitur dicto cap. „quia simul ab eodem et sub eadem sponsione utraque data fuit, ideo quod de uno dicitur id est constituitur, de altero intelligatur" scilicet statutum, ct hoc operatur ratio connexitatis, prout tangunt glossae. Et intellige „sub eadem sponsioue" id est ad eundem effectum collata, tam respectu spondentis scilicet Dei, qui promissit se daturum terram iiuentem lac et mel (Deuteronomii VI.), quam etiam respectu Hebraeorum spondentium de observando utrumque, scilicet tam legem quam sacerdotium (Exodi XXIV). Sunt etiam ex alio connexa, quia ad sacerdotes pertinet legem interpretari (Deuteronomii XVII; c. 13. X. qui filii sint legitimi. IV. 11. vers. ,,rationibus"), translato ergo sacerdotio, per consequens translata est lex id est potestas legis interpretandae. Et haec conuexitas est accessorii et sui principalis, quia lcx dependet a sacerdote. Cum autem alii infideles dictam legem non receperunt nec sacerdotium fuit apud ipsos, non videtur aliud probare dicta allegatio, nisi quod potestas coudendae vel interpretandae legis a Iudaeis est translata in Petrum etc, non autem dominia, iurisdictiones et possessiones infidelium, quae non huiusmodi lege divina tenentur, sed iure gentium, ut supra dictum est. Quod quidem ius gentium naturalem connexitatem habet cum sacerdotio, igitur etc. Tandem allegatur dictum Ecclesiastici X: „regnum a gente transferetur etc." Hespondetur, quod hoc dictat iustitia, quae est summa in Deo, quod propter iniustitiam debet quis deponi, ne sit iudex aliorum, propter iniuriam tollitur potentia, ne valeat facere proximo iniuriam, et sic de aliis. Et ideo hoc dicit Salomon in auctoritate praedicta: regnum a regno transferetur propter iniustitias, iniurias, eontumelias et diversos dolos, super quo dicto Nicolaus de . . . . *) dicit, quod dominium transfertur per superbiam. Exemplificat de monarchia Assyriorum, quae translata est ad Babylonios, et a Babyloniis in Persas et Medos (Danielis V), et ab illis in Graecos (Machabeorum Imo), et a Graecis in Romanos (Lucae IIdo) Nam ante modicum Salomon praemiserat: nihil agas in operibus iniuriae, id est nulli facias iniuriam propter tui potentiam, et quoniam hoc procedit ex superbia, subdit ibidem: odibilis coram Deo et hominibus superbia. Sic etiam dicendum est de papa, qui gerit vices Dei: iuste punire potest ex eisdem causis quoscunque infideles et quotienscunque excedunt limites legis naturae, si adest facultas, ut supra dixi tractatu primo circa solutionem quaestionis septimae. 220. 225. 230. 235. 240. 215. 250. 255. *) illegibile. — 186 — Conclusiones datae per Magistrum Paulum de Cracovia contra. Ordinem Thrutonicorum sanctae Mariae Virginis in sacro Constantiensi concilio. Opinio Hostiensis est, quod in adventu Christi omnis iurisdictio, principatus, honor et dominium translata fuerunt ab infidelibus ad fideles, et quod hodie non cst iurisdictio nec aliqua potestas vel dominium apud infideles, cum istorum, sicut dicit ista opinio, sunt funditus incapaces; et impugnandi sunt illi infideles, qui non recognoscunt Romanum imperium, dicitque tale bellura contra infideles, non recognoscentes Komanum impcrium, semper esse iustum et licitum quoad Christianos. Ista opinio, licet habeat aliquos sequaccs, tamen communiter doctores scribentes sequuntur in hoc Innocentium, qui tenet contrarium, et tractatur ista materia per ipsos in c. 8. X. de voto et votl redemptione. III. 34. Verum, quia haec opinio videtar seditiosa, et dat viam ad multas strages in populo et etiam ad rapinas committendas, quia si non sunt domini istorum, licebit cuilibet ea occuparc et rapere etc., videtur igitur haec materia plena periculi necessario declaranda per hoc sacrum concilium. Unde etiam famosissimus in Italia ille utriusque iuris doctor, Petrus de Ancorano, in quadam repetione sua illius regulae iuris: „Peccatum non dimittitur etc." quam in concilio Pisano fecerat, hanc opinionem improbando, infert ex ea multas absurditates, scilicet quod Christiani possent sine peccato furari, subtrahere, rapere, occupare et invadere bona et terras infidelium, qui ecclesiam liomanam vel imperium non recognoscunt, etiamsi v elint nobiscum pacifice v ivere. Et sequitur, quod haec regula: ,.Peccatum non dimittitur etc." hic non haberet locum. Et sequitur, quod haec prohibitio diinae legis: „Non furtum facias, non occidas", iu quibus omnis rapina et omnis violentia prohibetur, secundum beatum Augustinum, hic locum non haberet. Item etiam lex naturae, scilicet: „quod tibi non vis fieri etc." et multae aliae prohibitiones, Christianos non ligarent etc. Et pro faciliori exstirpatione istius erroris ego facio quinquaginta duas conclusiones, in quibus etiam factum tangitur illorum et in quibus partibus sic erratur. Et ne credatur per illos dominos, quos tangit hoc negotium, quod in vituperium eorum talia scripta praecessissent, sciaut de certo, quod de occultis ipsorum factis me non impendio, sed de iis, quae sua notrietate in pluribus partibus sunt evidentia, adeo quod nulla tergiversatione celari possunt. Nec facio ad alicuius vel — 187 — aliquorum vituperium, sed ad finem et effectum, ut ibidem removeatur talis error per hoc sacrum eoncilium, in quantum error sit, et dubia declarentur. Et ut penitus cesset de me sinistra suspitio, licet revera sum computatus inter dominos meos pro ambassiatore serenissimi principis et domini mei regis Poloniae, non tamquam ambassiator hoc facio sed tamquam doctor, non intendcns aliquem errorem pertinaciter assercre, sed rae correctioni huius sacri concilii in omnibus humiliter subicio. Immo, si ex dictis vel scriptis meis huiusmodi, vel quibuscunque aliis, ubicunque prius factis vel in antea faciendis, aliquis error forsitan notaretur in iure vel in facto aliquo iniuriose otfensivo, hoc ex nunc revoco, et habere volo pro non dictis neque scriptis. De quo protestor et hanc protestutionem cirea omnes actus meos volo habere pro resumpta. Paulus Vladimiri decretorum doctor et magister in artibus, custos et canonicus ecclesiae Cracoviensis. Sabbatho, VI Julii, dominus Paulus Vladimiri doctor retroscriptus, in convocatione publica dedit hanc cedulam, uua cum conclusionibus, de quibus fit mcntio in uno sexterno. Thema: Saevientibus olim Pruthenis, tunc infidelibus contra Polonos et Polonorum gladius Cruciferorum sanguine saturatur anno Dni M° CCCC0 X° dic XV mensis Iulii et poslraodum et per intervalla temporum vicibus iteratis *). Verum, quia praemissae litterae omui tristitia peiores sua occasione tot calamitatibus videntur praestitisse fundamenta ct fomenta, ad succidendum igitur radicem pestiferam tanti mali ex isto themate verissimo et evidentissimo cliciebeantur aliquae quaestiones, de quibus plene in quodam tractatu dc potestate papae et imperatoris respectu infidelium per me facto ad quasdam quaestiones datur responsio per quinquaginta duas conclusiones infra scriptas, quae sequuntur. Prima conclusio: Licet infideles non sunt de ovili eeclesiae, omncs tamen sunt oves Christi, sine dubio secundum creationem. Johannis X: „Alias oves habeo, quae non sunt de hoc ovili , scilicet ecclesiae. Innocentius. II. Verba ad personam Petri prolata voce Dominica vidclicet: „Pasce oves meas", accipienda sunt pro ovibus fidelibus et infidelibus indistincte, et ideo Petri successor debet non solum pascere, sed etiam eas defendcre, et quibus christiana provisione tenetur consulerc, non debet impuguare, vel laedi permittere, nisi causa ratiouabilis id exposcat. Ratio: quia non debcut inde iniuriae procedere, unda iura nascuntur (c. un. X. cle natis ex libero ventre. IV. 10). *) Hoc Thema concordat cum superiori pag. 161. — 188 — III. Non debent principes christiani Iudaeos et alios infideles expellere de suis dominiis aut eos spoliare, iusta causa non existente. Ratio: quia iura eos quiete vivere volentes prohibent molestare (l. 18. C. de Iudaeis. I. .9. et c. 1. extra. de Iadaeis. V. 2. etc). IV. Quamvis a principio creaturae omnia erant omnibus communia, iure tamen gentium, videlicet uaturali et humano, distincta sunt rerum dominia (c. 9. D. I), et ideo, quae occupantur ab uno, iam non licet alteris oceupare, lege naturali prohibente, scilicet: „Quod tibi, non vis fieri, alteri non facias", et lege divina: „Ne transgrediaris limites proxirai tui etc. (Proverbiorum XXII). Innocentius, et communiter alii. V. Non licet infidelibus, etiam Romanorum imperium non rccognoscentibus, auferre dominia sua, possessiones vel iurisdictiones, quia sine peccato et Deo au- ctore ea possident, qui creavit hacc indifferenter propter hominem, quem formavit ad suam imaginem, unde omnia subiecit sub pedibus eius, oves et boves etc. Beatus Thomas, Innocenlius et communiter ald. VI. Terra sancta, quam possident Sarraceni, iusto bello victa fuit ab impe- ratore Romano, ideo licitum est papae vel alio, cuius interest, ratione Romani im- perii eam ad suam iurisdictionem revocare. Et etiam ideo, quia, ubi colebatur Christus, iam colitur Machometus. Innocentius et Franciscus Florentinus. VII. Non est causa sufficiens auferendi infidelibus iurisdictiones et dominia, quia infideles istis imperium spoliarunt. Ratio: quia praescribi poterant etiam Ro- manis non subesse, qui habuerunt aliquos confoederatos, quibus minime praefuerunt. Innocentius et Franciscus de Zabarellis. VIII. Ecclesia Romana, quae habet imperium in occidente, et etiam omnes aliae ecclesiae licite tenent, quae possident ibi et alibi, non obstante, quod dicitur, quod imperatores Romani, a quibus ecclesia habet, haec omnia armis per violentiam occupavunt. Innocentius et Franciscus Florentinus. IX. Quamvis haeretici et schismatici bonis suis iuste veniunt spoliaudi, non tamen praeter auctoritatem iuris vel iudicis licitum sit ea fidelibus occupare. In- nocentins. X, Papa, quatenus est vicarius Christi, habet potestatem et iurisdictionem non tantum super Christianos, sed ctiam super omnes generaliter infideles de iure, licet non de facto. Ratio: quia Christus eam habuit. Matthaei ultimo: „Data est mihi omnis potestas in caelo et in terra etc." Et non videretur diligens pater familias, nisi super omnes potestatem suo vicario dimisisset. Innocentius et Franciscus. XI. Si gentilis, qui non habet nisi legem naturae, per papam licite est pu- niendus, exemplo Sodomitarum, qui a Deo puniti suut, quando contra legem na- turae peccaverunt. Genesis XIX. Innocentius el Franciscus. XII. Similiter papa potest punire infideles, colentes idola, quia naturale est, unum solum Deum colere et non creaturas. Innocentius et Franciscus. XIII. Papa potest Iudaeos iudicare, si contra legem faciunt in moralibus, et idem, si contra legem suam haereses invenire dignoscuntur. Innocentius et Franciscus. — 189 — XIV. Licet papa quandoque dimittit poenas debitas omnibus praedictis in- ferendas, ideo quia facultatem non habet actualem, vel propter pericula vel scan- dala, quae iude timentur evenire, potestas tamen iurisdictionalis est apud ipsum talia faciendi. Innocentius et Franciscus. XV. Papa potest iuste praeceptum facere et constitutionem, quod infideles iniuste non molestent Christianos et ipsorum iurisdictioni subiectos. Innocentius ct Franciscus. XVI. Quamvis papa potest in totum Christianos a iurisdictione et dominio infidelium eximere, immo etiam per senteutiam tales infideles dominio et iurisdi- ctione privare, quod habent super Christianos, non tamen debet facere, nisi magna causa hoc exigat. Quiniramo debet eos potius sustinere, dummodo non sit pericu- lum Christianis, nec grave scandalum generetur. Innocentius et Franciscus. XVII. Licet infideles ad fidem cogi non debeant et relinquendi sint libero arbitrio, quia sola Dei gratia in hac vocationc valet, ut dicunt canones, potest ta- men papa mandare infidelibus, quod admittant praedicationem evangelii in terris suis. Katio huius est, quod omnis creatura rationabilis facta est ad Deum laudan- dum, ut in secundo libro Sententiarum dicitur. Si ergo prohibent praedicare, pec- cant et ideo essent merito puniendi. Innocentius et Franciscus. XVIII. In omnibus praedictis, in quibus papa licite aliquid mandat infidelibus, si non obediunt, sunt compellendi bracchio saeculari. Innocentius et Franciscus. XIX. Solus papa habet indicere bellum infidelibus et non alii, uisi ubi quis de suo iure contendit. Innocentius et Franciscus Florentinus notant fere omnia supra scripta in c. 8. X. de voto et voti redemptione. III. 34. XX. Ex quibus supradictis colligitur, quod litterae a Komanis pontificibus concessae alicui homini vel ordini super occupandis terris infidelium iuris inter- pretationem recipiunt, ut uulli in suo iure praeiudicent, quam interpretationem si natura verborum non patitur, quoniam per ipsas laeditur alicuius iustitia, de fal- sitate sunt suspectae. Et si alias per eas ius tollitur alienum sine causa legi- tima, sunt nullae ipso iure, maxime ubi de certa papae scientia non apparet. Ratio: quia actus sive dispositio, quae ex sui natura non valet nisi causa legi- tima, si causa sutficieus non exprimitur, dispositio redditur nulla, nisi de certa scieutia concedentis appareat, qui scilicet facere hoc etiam potuisset sine causa. Et talis est littera papae Clementis inter omnes alias litteras praecipua, quam se domini Cruciferi de Prussia habere asserunt, quae non solum caret certa scientia papae, sed nec in ea pouitur causa sutficiens et legitima, quare infideles per eos debeant spoliari, ut patet ex tenore copiarum. XXI. Praedictae conclusiones concernunt primum tractatum, de potestate papae respectu infidelium. Sequuntur conclusiones de secundo tractatn: de pote- state imperatoris respectu infidelium. XXII. Quamvis ad investigandum terrestris monarchiae fundamenta se multa ingenia occuparunt, haec tamen opinio magis est veritati consona, et etiam est communior doctorum sententia, scilicet papam habere utramque iurisdictionem, spi- ritualium et temporalium. Quam opinionem constat esse fulcitam non solum in iure — 190 — canonico, sed etiam naturali et divino. De canonico patet in pluribus locis. Unde in Extravaganti Bonifacii octavi (c. 1. de maioritate. I. 8.) quae incipit: „Unam sanctam", iu fine concluditur, quod de necessitate salutis est credere, omnem humanam creaturam subesse Romano pontifici. Naturali iure, patet, quod optimus principatus est, ubi unus principaliter principatur (II. Politicorum). Est ergo necesse, habere unum solum principem in orbe, sed non potest esse imperator, ad quem nihil de spiritualibus, ergo papa. De divino proscquitur c. 10. X. de foro competenti II 2. Innocentius et Franciscus. XXIII. Imperium comparatum fuit a Romanis de facto per oppressionem aliarum gentium. Idem est dicendum de aliis regnis, quae habueruut monarchiam, ut Babylonicum, Macedonicum, ete. Franciscus cardinalis. XXIV. Licet imperator dicatur mundi dominus secundum iura civilia, dc iure tamen laicus antc aliquam constitutionem nunquam habuit potestatem in laicos, sed sola usurpatioue, secundum Iohannem c. 16. D. XCVIl. XXV. Quamvis imperium dependet a potestate papae, qui habet utrumque gladium, non tamen ab imperatore ad papam appellare poterit ratione subordina- tionis huiusmodi in temporalibus. Ratio: quia non est talis subordinatio, quae facit papam censeri superiorem quoad actuale exercitium in temporalibus, sed tantum in habitu, salvis casibus in iure expressis. Caspar et Franciscus. .XXVI. Quamvis ecclesia iurisdictionem causarum civilium aliquando per sacerdotes exercuit, rationabiliter tamen imperatori et regibus hoc exercitium, maxime in criminalibus, ubi agitur de separatione animae a corpore, commisit. Quia non decebit illud per se exercere, quia minister novi testamenti est minister sacramenti unitatis, etc. Primum patct c. 9. C. XII. q. 3. et alterum Caspar etc. XXVII. Quoniam rcgnum in terris surgit tribus modis, primo per voluutatem Dei revelatam aliquomodo hominibus, seeundo per consensum eorum, qui reguntur, et sic iuste, tertio pcr violentiam et tyrannidem, et iniuste, cum igitur non constat imperium super omues infideles generaliter esse iustificatum primo aut secundo modo, quemadmodum de papa est dicendum, sequendo opinionem praedictam magis probabilem, non est asserendum, imperatorem habere aliquam potestatem super. dictos generaliter infideles. XXVII. Imperator non habet dare licentiam occupandi terras infidelium non recognoscentium suum imperium. Ratio: quia apud ipsum non est potestas primaria, sed subordinata et secundaria, sive exercitium tantummodo huiusraodi potestatis. XXIX. Litterae imperatoris Cruciferis de Prussia concessae aut aliis super occupaudis terris infidelium nullum ius eis tribuunt, scd magis Christi fideles de- cipiunt, cum nihil dat, quod non habet. Nec huiusmodi litterae tam Romanorum pontificum quam imperatorum eos privilegiare poterant, maxime contra ius naturale et divinum. XXX. Quod Cruciferi de Prussia pugnantes cum infidelibus pacificis, aut potius eosdem impugnantes, ut sic, nunquam habuerunt iustum bellum cum eisdem Ratio: quia impugnantibus illos, in pace degere volentes, omne ius resistit, scilicet naturale, divinum, canonicum et civile. Naturale scilicet: „quod tibi non vis fieri — 191 — etc." Divinum scilicet: Non occidas, non furtum facias", (Exodi XX.) quibus verbis omnis rapina et omuis violentia prohibetur (c. 12. C XIV. q. V.). Iure canouico c. 2. C XXIII. q. 8. etc. Et civili l. 6. C de paganis et eorum sacrificiis. I. 2. XXXI. Talis impugnatio infidelium per fideles non exclusit dilectionem proximi, sed huiusmodi illicita usurpatione rei alienae furtum includit et rapinam. Proximi enim nostri sunt tam fideles quam infideles indistincte (c. o. §. 4. o. D. II de poen.). XXXII. Non est licitum, infideles armis vel oppressionibus ad fidem com- pellere christianam, quia hic modus est cum iniuria proximi. Non sunt fieuda mala, ut eveniant bona. Et canon dicit: „Nova atque inaudita est praedicatio, quae ver- Wibus exigit fidem" (c. 1. D. XLV). XXXIII. Decretum concilii generalis Toletani, praecipiens, quod blandimentis non asperitatibus debent illi suadere, qui alios debent convertere, licet de Iudaeis exprimat, sua ratione, quae idem ius habet facere, extenditur ad omnes generaliter infideles. Nam quicunque aliter agunt, suas illic magis quam Dei probantur causas attendere. Textus est ibidem ad Utteram c. 5. D. XLV. XXXIV. Error nulla ratione tolerabilis, quod Christiani confluunt dictis Cruciferis de Prussia in subsidium, ad impugnandum infideles pacificos, ex eo, quod infideles, sive hoc dicatur causa militiae exercendae, sive causa fidei christianae ampliandae. Ratio: quia praetextu pietatis non est impietas facienda (c. 3. C XXX. qu. 1.) Secus dicitur de bello Hispanorum contra Sarracenos, quia illud fit ad recuperandum terras dudum occupatas, in quibus prius habitabunt Christiani, sentndum Oldradum. III. q. 12. XXXV. Qui in bello iniusto huiusmodi impoenitentes perimunt, sortem reci- pere cum impiis et damnatis merito sunt censendi. Non enim opem fert, qui ad peccandum adiuvat, dicit c. 1. C XIV. qu. 3. XXXVI. Quamvis miles, praesertim catholicus, non subditus, certus debet esse de belli iustitia, quod pugnando prosequitur, alioquin in dubio gravi se ex- poneret periculo. Si tamen subditus existat, excusatur in dubio probabili iusti belli, iuvando suum dominum. Hoc est verum, si inquisivit, quantum potuit et pcritiores consuluit et semper dnbius remansit, secundum Raymundum et Hostiensem. XXXVII. Non excusat subditum metus amissionis rerura temporalium, si eredit probabiliter, bellum, aut scit, esse iniustum. Katio: quia licet metus culpam attenuet, non eam tamen prorsus excludit (c. 6. X. de his, quae vis metusve causa. I. 40) Hostiensis. XXXVIII. Licet ad iustificandum bellum quinque requiri dicuntur communiter per doctores, scilicet, persona, res, causa, animus et auctoritas, sextum tamen non est aliquatenus omittendum, scilicet temporis habilitas. Katio: quia quaedam sunt tempora, quibus bella alias iusta sunt prohibita (c. I. X. de treuya et pace. 1.34). XXXIX. Sola necessitate, quae legem non habet, excusatur aliiquis a peccato. diebus pugnando sollemnibus et festivis, non autem alias, libere impugnando. Hoc probatur Machabaeorum exemplo (II. Machab. ultimo). — 192 — XL. Opus, quod tam materialiter, id est secundum se simpliciter est servile, quam etiam form liter, id est finaliter, per respectum ad agentem, est iu sabbatho prohibitum. Eichardus. XLI. Illa, quae solum materialiter aut solum formaliter sunt servilia, non sic sunt censenda stricte prohibita. Ratio: quia diificilius est abstinere ab his, quam a primis. Et ideo non peccat quis mortaliter per actus huiusmodi, nisi per haec excludatur illa vacatio, quam quis necessario debet cultui divino. Richardus. XLII. Xon est dubium, quin iuvadere terras infidelium et etiam pugnare vel ad puguandum ire, maxime eum exercitibus aut armis et aliis apparatibus bellicis citra necessitatis casum se praeparare est sccundum se et materialiter opus servile et etiam formaliter, in quantum per intentionem operantium hoc fit ad commodum temporale, et de tanto magis vituperabile, de quanto finis damnabilior per respectum ad impugnantes in his constituitur, ut scilicet sibi ipsos infideles subiciant, et hie finis est libido dominandi, aut ut ipsorum bona et dominia acquirant et occupent, et hic est cupiditas, quae est omnium malorum radix etc. XLIII. Error violans praeceptum Domini de sanctificatione sabbathi, de quanto Cruciferi guerrandi causa solitas reisas contra infideles faciunt bis in anno, praemissa faciunt his maxime praecipuis sanctae Mariae sollemnitatibus, scilicet assumptionis et purificationis. Hic enim labor, scilicet cupiditatis aut dominandi libidinis causa, etiam quia extinguit spiritualem quietem, ideo est prohibitus. Ieremiae IX: Vt inique agerent, laboraverunt. Hostiensis. XLIV. Observantia (Jruciferorum de terris infidelium invadendis, aut alias prosequendis huiusmodi bellicis negotiis, de quanto fit praesertim his diebus, superstitionis speciem videtur sapere ct cultum excludere pietatis, et quantum in agendis huiusmodi quoad ipsos bellantes ratione diei prosperior spectatur eventus, ritus est penitus coutrarius religioni christianae. Katio huius ponitur in c. 6. C. XXVI. qu. 2. Et probatur auctoritate beati Augustini lib. I. de doctr. Christ. et c. 3. C. XXVI. Unde apostolus ad Galatas IV. cap. Dies observatis et menses ct tempora et annos etc. Xon enim per respectum ad beatam virginem dies plus idetur ad rationem apponcre, ut scilicet bcata virgo, cnius celebritas agitur, magis tunc huiusmodi agenda promoveat, quasi ad illum diem plus, quam ad alium sua auxilia sint restricta, yel quod tale obsequium sibi praestitum magis reddatur tunc houorificum vel acceptum etc. Sed nec quantum ad agentes habenda est diei ratio, ut scilicet facilius consequantur, quod intendunt, etiam quia attribuendo ista tempora pietas excluditur, quae omnia attribuit suo principio. XLV. Subditi Cruciferorum praedictorum reisas cum eisdem facientes bis in anno contra infideles pacificos, non sunt excusabiles a peccato. Et eadem ratione, cum citra auctoritatem iuris vel iudicis impugnant Christianos, quia magis est obediendum Deo, quam horaini. Xec excusat iuris ignorantia, praesertim naturalis et divini. Hostiensis. XLVI. Iuste pugnanti sine peccato non potest resistere impugnatus, sed tenetur potius sapieuter emendare. Hostiensis. — 193 — XLVII. Ilcs oeeupatae in bello iniusto huiusmodi non possunt esse occupantium, nec sine peccato possunt aliquatenus retincri. Ratio: nam talis res furtiva, vel vi possessa, dicitur vitiosa, quam non potcst usucapere vel praescribcre fur vel raptor nec alius, quamvis ab eis emerit vel acceperit bona fide (J. II. 6. §. 2. et §. 3.) Hostiensis. XLVIII. De nccessitate salutis omnia taliter occupata sunt pro posse restituenda, nec aliquatenus retinenda, salva compensatione etiam non liquidi ad liquidum, quae duntaxat habet fieri in iudicio pocnitentialis fori. Ratio: quia peccatum non dimittitur, nisi rcstituatur ablatum ctc. XLIX. Dux belli huiusmodi, aut alius principalis, non solum tenctur dc rapinis, homicidiis et aliis sceleribus perpetratis per se ipsum, sed etiam, quac fiunt ibi per alios et non solum per suos sed ctiam contra suos. Hostlensis. L. Infidcli rem raptam vel subtractam repetenti coram iudice christiano non debet iustitia denegari, liatio secundum Innocentium: quia iusta rerum dominia sunt etiam apud ipsos. LI. Princeps Christianus necessitate imminente sine peccato ad sui defensioncm et suae terrae uti potcst auxilio infidelium, non solura sibi subiectorum, sed etiam aliorum, intelligendo de infidelibus pacificis non habentibus nobiscum guerram, active vel passive. Probatur exemplo Machabeorum, qui cum cssent viri sancti et pugilcs fidci, pacti sunt cum Itomanis, cum infidelibus, ut mutuo se iuvareut (I. Machab. VIII. cap. etc). Non obstant illud II. Paralip. c. 19: „Impio praebes auxillum et his, qui oderunt Dominium, amicitia iungeris, et idcirco iram Domini mereberis", quia haec contraria loquuntur in bello iniusto. Haec conclusio est Iohannis Andreae in Additionibus Speculi de Iudaeis et Sarracenis in dicto tractatu probata multipliciter, et concordat Oldradus III. q. LXXI. LII. Impium est asserere et absurdum, quod infidelcs alicuius iurisdictionis, honoris, potestatis et dominii essent hodie penitus incapaces, quia haec seditiosa assertio viam praestat iu hoc homicidiis et rapiuis, quia, si non suut istorum domini, licebit cuilibet ca rapere vel etiamoccupare. Ex quo invenitur, quod Christiani possent sine peccato furari, rapere, vel invadere terras et bona infidelium, etiam nobiscum pacifice vivere volentium etc. legis prohibitione non obstante: ,,Non furtum facias. Non occidas", in quibus omnis rapina et omnis violentia prohibetur, ut supra etc. Non ctiam ncgandum est infidclibus generaliter, quod eis humanae societatis ius concedit (c. 3. C. XXIII. q. 2.) Non est asscrendum, sed ncgaudum tamquam erroneum, scilicet quod omnis honor, dominium et iurisdictio omni infideli fuit abstracta in adventu Christi. Nam dicit beatus Thomas: Licet infideles de novo nou debent constitui domini vel praelati fidelium, propter periculum fidei etc, tamen per hoc non tollitur dominium ipsorum ante praeexistens super fideles. Nec infidelitas repugnat dominio, quia dominium et praelatio introducta sunt ex iure humano, scilicet ex iure gcntium, 25 — 194 — distinctio autem fidelium et infidelium est ex iure divino, ius autem divinum, quod est ex gratia, non tollit ius humanum, quod est naturali ratione. (Secunda secundae q. IX. ar. X). Datum Constantiae omnibus quattuor nationibus, generale concilium facientibns, seilicet Italicae, Gallicae, Anglicae et Germanicae per me magistrum Paulum Vladimiri, decretorum doctorum, custodem et canonicum ecclesiae Cracoviensis, ad etfectem, quod in hac materia per hoc sacrum generale concilium dubia declarentur et errata salubriter reformentur. Et si quempiam praemissae conclusiones delectant, videre poterit cum allegationibus latius declaratas in tractatu supradicto et tradito Germanicae nationi anno Domini MCCCCXV die quinta mensis Iulii. LIBER DE DOCTRINA POTESTATIS PAPAE ET IMPERATORIS EDITUS CONTRA PAULUM VLADIMIRI POLONUM IN SACRO CONSTANTIENSI CONCILIO PER Johannem Falkinberg ordinis praedicatorum. Veteres relegentes historias scriptum reperimus et memoriae commendatum, quod Poloni post fidei perceptam gratiam bis et semel ad vomitum infidelitatis olim abiectae reverserunt (sic) perproperi. Primo quidem consensus favore, quando per fines suos, licet factum fuerit illis in scandalum, Mindovae regi Litvae aut eius exercitui religionis christianae causa devastandae liberum usque ad Odram fluvium Saxoniae transitum concesserunt. Secundo vero consensus favore et operis executione, cum quidem ipsi et eorum rex Casimirus terram fratrum de domo theutonicorum, illis fidei tum tuendae in expeditione desudantibus, in cineres redactam, auxilio infidelium depopulati sunt, immemores, quod sub umbra eorum tremendi gladii, persecutione infidelium fervente, persaepe a porta mortis libcrati respirabant. Tertio autem et quod gravius est consensus favore operisque executione et perfida defensione, cum quidem ipsi eorumque rex modernus et duces, facti defensores infidelium, eorum auxilio fratres dc domo theutonicorum semel et secundo vastaverunt, ecclesiam quoque, et absque verecundiac rubore sicut Sodoma praedicaverunt praedicantve et constantissime inter ceteros Paulus Vladimiri, quod auxilio infidelium potest princeps Christianus licite fideles devastare, error, quoniam in dctrimentum vergit universali ecclesiac et fidci obvia est orthodoxae. Ideo cum et ceteros errores, quos in favorem paganorum odiumque Christianorum et contra potestatem imperatoriam Paulus asscrit, ne ut cancer serpant, trabsque fiat de festuca et plures pro eis gerant bellum, omnibus detentos volumus manifestare et ostendere, quam periculosi sunt ecclesiae, et necessarium, quod Poloni et eorum rcx et duces, ne quis ulterius huius rei faciat simile, vindicta compressi corrigantur, et ob hoc dum a Deo inspirati nostri propositi est, doctrinam, quam ad accussandum excusationes in peccatis Polonorum eorumque regis et ducum Paulus invenit, mendacem ostendere, et progressior narratio causa est materve taedii, tantum necessaria et vix ea, quae anulativa doctrinae Pauli conspicimus, aliis refectis omnibus, volumus brevitatis gratia disserere. Conclusio prima. Ante omnem constitutionem iuris positivi laicus in laicos absque usurpatione habuit potestatem. Et probatur: philosophus octavo Ethicorum dicit: parentes quidem enim diligunt filios ut sui ipsorum aliquid existentes, sed ante omnem constitutionem iuris positivi quilibet in rem suam absque usurpatione habuit potestatem, et ergo ante omnem constitutionem iuris positivi laicus in filios suos laicos habuit potestatem. Et quia necessario laicus, qui in filios suos laicos habet potestatem, in laicos habet potestatem, et ergo scienti, quod licet arguere ab inferiori ad superius atfirmative, evidens est, quod ante omnem constitutionem iuris Positivi laicus in laicos absque usurpatione habuit potestatem. l. 5. 10. 15. 20. 25. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 1. 5. 198 Item sic, quoniam de lcge naturae est et ante omnem constitutionem iuris posirivi erat, quod pueri ante quindecimum annum patiuntur discretionis defectum, secundum quam possent bcnc regere se ipsos, ideo illo tempore ex naturali iure pupilli indistincter sive laici sive alii tutores accipiunt (J. I. 22. §. „nostra autem"). Sed tutor, sive laicus fuerit sive alius, in eos, qui sub eius sunt tutela, absque usurpatione habet potestatcm (J. I. 21. quasi per totum), et ergo evidentissimum est, quod ante omnem constitutionem iuris positiu laicus in laicos absque usurpatione habuit potestatem. Item sic, homo enim, dum natura civile animal est et sociale (Imo Politlcorum), indubie ante omnem constitutionem iuris positivi de lege naturae absque usurpationc laici civiliter vixerunt et socialiter, sed vita socialis multorum non potest esse neque subsistere, nisi aliquis praesideret, qui ad bonum commune intenderet et haberet potestatem ceteros dirigere, et ergo quod ante omnem constitutionem iuris positivi laicus in laicos absque usurpatione habuit potestatem, legi naturae notum est. Item sic, quaecunquc ex pluribus constituta sunt et fit unum aliquod commune sivc ex coniunctis sivc ex divisis, in omnibus videtur principans et subiectum, et hoc ex omni natura inest animatis, ut dicit Philosophus Imo Politicorum: Sed ante omnem iuris positivi [constitutionem] ex pluribus laicis domus una erat constituta in familia ve aut civitas, et ergo in ea naturali iure fuit principans in subiectum habens potestatem. Immo cacco notum est, quod ante omnem constitutionem iuris positivi laicus in laicos de legc naturae et ergo absque usurpatione habuit potestatem. Itcm sic, Augustinus dicit XIX libro de civitate dei, caput XIV, quod iu domo iusti viventes ex fide et adhuc ab illa caelesti civitate peregrinantes, etiam qui imperant, serviunt eis, quibus videntur imperare; nequc enim dominandi cupiditate imperant sed officio consulendi, nec principandi superbia sed providendi materia. Hoc naturalis ordo praeseribit, ita Deus hominem condidit. Sed constat, quod imperium non est sine potestate et quod post conditionem hominis ante omnem constitutionem iuris positivi fuit aliqua domus iusti laici, et ergo ante omnem constitutionem iuris positivi de ordine iureve naturali laicus in laicos absque usurpatione habuit potestatem. Et Paulus non tantum errat, verum etiam lex naturae in eo corrupta est obscuratave, asserente in XXII conclusione, quod nunquam de iure laicus ante aliquam constitutionem habuit potestatem in laicos sed sola usurpatione. Conclusio secunda. Imperiatus a Deo est institutus aedificatusve. Probatur: imperiatus enim, dum nomine potestatis est et non est potestas nisi a Deo (ad Romanos XIII), indubie imperiatus a Deo est institutus et oppositum asserere doctrinae sanae repugnat. Et confirmatur. Deus enim dum imperiatum approbavit, cum a pharisaeis interrogatus, an licet censum dari caesari, dixerat: „Reddite ergo quae sunt caesaris caesari et quae sunt Dei Deo" (Matthaei XXII), et nihil, cuius non est institutor, — 199 — ipse approbat pro eo, quod omne huiusmodi peccatum est, quod ponit, et nunquam approbat, sine contradictione orthodoxum oportet fatcri, quod imperiatus a Dco institutus est. Et Bernhardus fassus est in epistola ad Conradum regem Francorum: „Nec dulcius, inquit, nec amabilius sed nec artius omnino regnum sacerdotiumque coniungi scu complantari in viccm potuerunt, quam ut in persona Domini ambo haec paritcr convcnircnt, ut pote qui factr.s est nobis cx utraque tribu secundum carnem summus et saccrdos et rex, non solum autem fconiunxit] sed et commiscuit ea nihilominus ac consideravit in suo corpore, quod est populus Christianus". Et post pauca: „ergo, inquit, quae Deus coniunxit homo non scparet, non enim utriusque institutor Deus in destructionem ca connexuit sed in aedificationem". Doctor quoque sanctus super IV. D. qu. 1. ar. 3. dicit, quod per unctionem rcges non consecrantur in aliquo sacro ordine, scd excellentia potestatis eorum a Christo descendere significatur, et ut ipsi sub Christo in populo christiano regnent. Et huius quidem iraperator Constantius humiliter fatetur, quod potestatem suam ex caelesti sumpsit arbitrio (l. 1. in fine C. de summa trinitate et fide catholica. 1. 1. et 1. 1. C. de veteri iure enucleando 1. 11.) ,,Deo ait auctorc nostrum gubernante imperium, quod nobis a caelcsti maiestatc traditum est, et bclla feliciter peragimus et pacem decoramus". Ius quoque positivum dicit, quod imperator suam potestatem divinitus et a Deo consecutus est (c. 1. D. XCVI; c. 43. C. XXIII. qu. 4. et c. 1. extra. de maioritate et obedientia I. 8). Illud Genesis I: ,,fecit Deus duo magna luminaria" figurate cxponens dicit: „fecit Deus duo luminaria magna id est duas instituit dignitatcs, quae sunt pontificalis auctoritas et regalis potestas." Et ista c. 6. D. XCVI auctoritas Cypriani latius tanquam clarius declarat ct ponitve: Cum, inquir, ad verum vcntum cst, ultcrius sibi nec imperator iura pontificis arripiat, nec pontifex nomen impcratorium usurpet. Omnium idem mediator Dei ct hominum homo Christus Iesus aetibus propriis ct dignitatibus distinctis °fticia potestatis utriusquc discernit propria, volens indicinali (sia) humilitate sursum efferri, non humana superbia rursus in inferna demergi, ut et christiani imperatores pro aeterna vita pontificibus indigerent, et pontificcs pro cursu temporalium tantummodo rerum imperialibus legibus utercutur, quatenus spiritualis actio a carnalibus distaret incursibus et Deo militans minimc se negotiis saecularibus implicaret, ac vieissim non ille rebus divinis praesidere vidercrur, qui esset negotiis saccularibus implicatus. Et ex his dum liquide pervideretur, quod Deus utramque instituit Potestatem, impcrialem scilicet et papalem, et unam altcri appositam in aedificationem et non destructionem, a seusibus obsurdet, qui non videt, quod imperium a Deo dependet et minime a potestatc papae, ut Paulus in XXIV conclusione iuris divini ignarus temere asserit. Conclusio III. Potestas imperialis non est esscntialiter papali subordinata. Probatur: potestates imperialis et papalis ex iam digestis sibi mutuo repugnant et ergo nullo modo una earum alteri essentialiter subordinata est. Item sic, in potestatibus essentialiter subordinatis licite ab inferiori appellatur ad superiorem, sed per adversarium potestas impcrialis cssentialiter papali subor- 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 1. 5. — 200 — 10. 15. 20. 25. 30. 1. 5. 10. 15. dinata est et ergo ab imperatore licite appellatur in tcmporalibus ad papam. Sed illud prohibet papa Alexandcr c. 7. X. de appellationibus. II. 28. et c. 4. X. qui filii sint legitimi. IV. 11. et ergo minime potestas imperialis csscntialiter papah subordinata est. Item sic, per glossam ad Romanos XIII. qui autem resistunt in superion potcstatc, magis est obedicndum quam inferiori ct praecipue in essentialiter subordinatis. Sed pcr adversarium potestas papalis cst superior ct imperialis inferior ci cssentialiter subordinata, et ergo in temporalibus, si aliud imperator aliud papa iubeat, contempto illo obtemperandum cst papae, consequens cveniat iraperatoriam potestatem; ct in praecedenti argumcnto inventum est, mendacium continere, et ergo asscrentes, quod potcstas imperialis csscntialiter papali subordinata est, vel cx temcritate vel ignorantia enuntiant. Item sic, in essentialiter subordinatis dum inferior potestas comprchenditur in superiori virtute, sicut ducatus in regno et inferiores [ordincs] in sacerdotio, potestas snperior potest indubie omnia, quac potestas inferior potest, sicut regnuM potest omnia, quae potest ducatus. et sacerdotium potest omnia, quae possunt ordines inferiorcs; et inde est, quod in primitiva ccclesia aliqui ordinabantur in presbytcros, qui prius inferiores ordincs non susceperant. Secundum adversarium potestas iraperialis essentialiter papali subordinata est, et crgo orania quae potcst imperator potestate imperiali, potcst et papa et manu propria gladium sauguinis etfundendi exercere. Sed illud dum papae Dcus in Petro prohibuit dicens ei: „Converte gladium tuum in locum suum" (Matthaei XXVI), periculosum est assercrc, quod potestas iraperialis essentialiter papali est subordinata, et Paulus erroris afguendus est pro co, quod sua conclusio XXIV et eius probatio huiusmodi subordiuationem manifeste inserunt. Conclusio IY. Potestates imperatoris et papae formaliter constitutivae se minime compatiuntur et loquitur de supposito creato ( ?). Probatur doctrina ciusdem generis divisivae in eadem potentia animae se nunquam compatiuntur. Sed potestas imperialte et papalis genus dividunt potestatis rcgitivae (c. 10. D. XCVI) et nulla earum inest horaini, nisi mediante potentia animae et ergo nullo modo ambae se in eodem compatiuntur. Item sic, potestas imperialis formaliter constituit imperatorem et papalis papam. Sed per adversarium ambae in eodem se compatiuntur et ergo idem hom° est imperator et papa, sed idem dum auditum se statim probat falsum et eius assertorem insensatum, certo certius est, quod dictae potestatcs se minime in eoden1 compatiuntur. Item sic, potestas imperialis et papalis in eodem se compatiuntur, sed cuius est pontentia, eius est et actus, ut dicit Philosophus in libro de somno et vigilia et ergo idem homo potcst exercere actus imperiales et papales, oecidere et missam celebrare ct ita de aliis. Sed illud tollit pracceptum, quod Christus papae in persona Petri posuit (Matthaei XXVI), et confundit actus utriusque dignitatis, quos — 201 — idem Christus iuxta Cyprianum discernit, et ergo firmissime tenendum est, quod dictae potestates in uno homine minime se compatiuntur. Item sic, militare Deo et implicare se negotiis saecularibus, se in eodem non compatiuntur, nemo enim militans Deo implicat sc negotiis saecularibus, ait apostolus II. ad Timotheum II. Sed officium potestatis papalis est, Deo militare, ct oftlcium potestatis imperialis cst, sc implicarc negotiis saecularibus; et ergo certissimum est, quod potestatcs imperatoris et papae formaliter constitutivae se minime in eodem compatiuntur. Item sic, potestas imperialis et papalis in codem se compatiuntur et ergo ex sufticicnti divisione in imperatorc vel in papa (sic). Quod non in imperatore, omnes videmus, ct quod non in papa, ius positivum tatetur: c. 13. X. de iudiciis. II. 1; c 2. X. de privilegiis. V. 33; c. 1. D. VIII, et c. 6. C. XXIII. qu. 2., ubi formaliter sic scribitur. Sed sancta Dei ecclesia mundanis nunquara constringitur legibus, gladium non habet, nisi spiritualem, qui non occidit sed vivificat; et ergo vcritas irrefragilis cst, quod potestas imperialis et papalis se minime in eodem compatinntur. Itcm sic, Alanus in expositione vocabulorum sacrae scripturae dicit, quod duo gladii (Lucae XXII.) significant duos iudices, scilicet iudicem fori et iudicem poHtiae, id est regem ct saccrdotem. Sed constat, quod nunquam in nova lege idem suppositus est rex et sacerdos; et ergo certissimum est, quod potestas imperatoris et [papae] formaliter constitutivae nunquam in codcm se compatiuntur. Conclusionem suadet auctoritas Cypriani pro prima conclusionc allegata et Bernhardus in primo libro de consideratione ad Eugenium: „in criminibus, inquit, non in possessionibus potestas vestra, propter illa siquidcm et [non] propter has accepistis claves regni caelorum, praevaricatore.s utique exclusuri non possessores", et paulo post: „quaenam tibi maior videtur et dignitas ct potestas dimittendi, peccata, an praedia dividendi? sed non est comparatio, habcnt haec infima et terrena iudices suos reges et principes. Quid fines alienos iuvadiris, quid faleem vcstram in alienam messem extenditis, non quia indigni vos, sed quia dignum vobis talibus quippe potioribus occupatis." Sed quoniam potestas imperatoris formaliter constitutiva est perfecta et plenaria iurisdictio temporalium; et ergo dato, quod duo gladii (Lucae XXII.) duas significant potestates, papae et imperatoris formaliter constitutas, certissimum est, quod papa neque utramque habet iurisdictionem neque utrumque gladium, ut Paulus in XXI conclusione et XXIV ignoranter asserit. Papatus enim dum ab eius aedificatione iuxta evangelium invariabiliter aequalis manet mansitque potestatis et Petrus primo a Chribto ipsum susceptum tenuit, certissimum est, quod papa non potest ratione papatus maiorem sibi arrogare potestatem, quam Petrus habuit. Sed quoniam evangelium non asserit nequc testatur, Petrum duos habuisse gladios, sed unum tantum: „Petrus, inquit, habens gladium eduxit eum" (Iohannis XVIII) et Matlhaei XXVI: „exemit gladium suum" ; et ergo dato, quod figurata locutione duo gladio evangelici duas significant potestatcs, minime sequitur nec elicitur evangelio, quod papa utramque habet iurisdictionem. Christus namque, dum evangelio de gladio locutus est, non quidem gratis dato, sed emendo: „qui, inquit, 26 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50. 55. 60. — 202 — 65. 70. 75. 80. 85 1. 5. 10. 15. non habet, vendat tunicam suam et emat gladium," et discipulis ad haec verba respondentibus et dicentibus „ecce duo gladii" hic ipse dixit „satis esf. Certissimum est, quod omnes emendum vel qui emi potuit similiter intellexerunt. Sed quoniam potestas papalis nunquam emenda est, et ergo, quod duo gladii sint duae potestates, intentioni Christi et eius discipulornm videtur manifeste ex verbo evangelii repugnare. Et glossae ambae, una de militi et altera de gladio verbi textutn aperte exponunt. Et prima quidem duo, inquit, gladii sufficiunt ad testimonium sponte passi salvatoris, unus qui et apostolis audaciam certandi pro domino, et a laesa eius auricula ictu domino morituro pietatem virtutemque medicandi inesse doceret, alter qui nequaquam exemptus vagina ostenderet eos non totum, quod potuere pro eius defensione facere, permissos. Altera quorum duo ait gladii promuntur, unus novi alter veteris testamenti, quibus adversus diaboli muniuntur insidias, et dicitur, satis est, quod nihil deest ei, quem utriusque testaraenti doctrina muniverit. Et illa, quamvis ad intentionem Dei auctoris sacrae scripturae fideliter fuit scripta, contra ea tamen et apparenter valde arguitur. Deus Petro terreni similiter et caelestis imperii iura commisit (c. 1. D. XXII), sed papa suceedit Petro et est aequalis in potestate, et ergo ambae dictae potestates in papa se compatiuntur. Sed dicendum, quod papa, dum quod ligat et solvit super terra, erit ligatum et solutum et in caelis (Matthaei VI), et imperator tantum ligat solvitve super terram. Imperium papae similiter est et ratione dicitur terrenum et caeleste, et imperatoris tantum terrenum, et ergo argumentum non valet neque sequitur: papae terreni similiter et caelestis imperii iura Deus commisit. Ideo potcstates imperatoris et papae formaliter constitutivae se ambae in papa compatiuntur, si saltem loquimur de imperatore, ut plures appropriate. Conclusio V. Universus orbis edicto imperii in temporalibus aliquando subiectus est. Probatur Lucae II: exiit cdictum a Caesare Augusto, ut describeretur universus orbis, aut ut censum profiteretur universus orbis terrae secundum aliam. Sed nullus potuit totius orbis professionem exigere, nisi qui totius orbis habet imperium; et ergo firmissime tenendum est, quod universus orbis edicto imperii in temporalibus aliquando subiectus est. Item sic, glossa interliuearis exponens, quod sequitur: haec descriptio prima facta est a praeside Syriae Cyrino, dicit: in qua Iudaea est media et quasi sinblicus totius terrae, census igitur primum in medio terrae exigitur, ut inde postea usque ad fines terrae exigeretur et redderetur. Sed constat philosopho, quod nemo potest consistere extra fines terrae edicto imperii non subiectus; et ergo certissimum est, quod universus orbis edicto imperii in temporalibus aliquando subietus est. Item sic, glossa marginalis, haec descriptio prima, dicit, haec est prima earum, quae totum orbem concluserunt, et magister in scholastica historia dicit, quod haec descriptio dicitur prima id est universalis, quam aliae praecesserunt particulares, sed implicat, quod descriptio sit universalis et aliqui excluduntur, qui uon — 203 — describuntur, et ergo, quod universus orbis edicto imperii in temporalibus aliquando subiectus est, concedere necesse est. Item sic, in temporalibus solus imperator princeps mundi est et domimus (l. 0. D. de lege Ehodia 14. 2), in temporalibus quoque omnibus tenentibus maior est (c. 6. X. de maioritate et obedientia. I. 33) omnesque nationes sub eo sunt (c. 37. C. XI. qu. 1.) et omnes provinciae (D. LXIII. c. adoraraus (sic. c. 22?), et clerici teraporalia possidentes debent ei tributum (I. 3. C. de episcopis et cle- ricis. 1. 3; c. 21. et c. 28. C. XI. qu. 1; c. 20. §. ,,ecce". c. 22. C. XXIII. qu. 8.); et ergo sine contradictione universus orbis edicto imperii in temporalibus subiectus est; et Paulus deratiocinatur, atfirmans pro XXVI conclusione, quod non est asserendum imperatorem habere aliquam potestatem generaliter super infi- deles. Et hoc quidem, ut innotescat ceteris, eius motivum recitandum est et penitus anullandum, ait enim in eadem conclusione et XXIII, quod imperium com- pertum fuit Romanis super omnes gentes et infideles de facto per violentiam oppressionemque et iniuste, ergo non est asserendum, ait, imperatorem habere aliquam potestatem generaliter super infideles. Sed dum ea, quae ab hostibus capi- mus, per v iolentiam quoque capimus et oppressionem, et ea quae ab hostibus capimus, iure gentium statim nostra fiunt iu nostramve transeunt potestatem (J. II. 1. §. 11.) planum est formaliter respondendo. quod argumentum Pauli mi- nime valet. Et ex alio: nam dum saepe aliae gentes iniuste populum Iudaeorum oppresserunt, et populus Iudaeorum iuste ab eis instinctu Dei excitatis est oppres- sus, nulla est repugnantia, quod Romani ceteras gentes iniuste oppresserunt et illi ab eis instinctu Dei motis iuste sunt opressi. Et in hoc quidem, dum Romani Deo servierunt et ipse eis pro mercede dedit imperium super ceteras gentes, indubie imperium totum a Deo est et imperium habet potestatem super omnes infideles, non obstante, quod illi iniuste imperium conquisierunt, sicut hypocrita quamvis in- iuste ad regni contendit potestatem, eius tamen regnura totum est a Deo, qui re- gnare fecit hominem hypocritam propter peccata populi. Et iterum Romani dura roultis gentibus ex earum consensu et ergo iuste a principio imperabant, ut patet I. Matthaei VIII, temerarium est dicere generaliter, quod imperium compertum fuit Romanis de facto per oppressionem aliarum gentium et iniuste, ut Paulus in XXIII conclusione et XXVI impudenter asserit. Secundo ad id Paulus sic arguit et in materia XXI conclusionis „optimus principatus est, ubi unus principatur (I. Politico- rum), est ergo necesse habere unum solum principem in orbe, sed non potest esse imperator, ad quem nihil de spiritualibus, ergo papa". Sed Christus dum habet in vestimento et in femore suo scriptum: „Rex regum, et dominus dominantium" (Apocalypsis XIX), indubie ipse solus etiam, secundum quod homo, quoad utram- que iurisdictionem in universo orbe princeps est, et argumentum negandum pro eo, quod nunquam uni coniunctim sed duobus divisis, papae scilicet et imperatori, utriusque iurisdictionis apicem communicavit. Tertio in eadem conclusione ad idem sic arguit: in c. 1. extra. de maioritate. I. 8. concluditur in fine, quod de necessitate salutis cst credere, omnem humanam ereaturam subesse sub Romano pontifici, et quia universus orbis pronum accipitur 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50. 55. GO. — 204 — 05. 70. 75. 1. 5. 10. 15. 20. 25, humana creatura saltem collectivc, ct ergo edicto papae et nullo modo imperatoris universus orbis in temporalibus est subiectus. Sed potestas papalis dum a divina potestate oritur et non minus sed bene prius imperiali, sciolo manifestum est, quod nullarum earum est subalterna, nisi in quantum ei a Deo supposita cst. Et quia in his, quae ad bonum pertinent civile, potestas papalis est sub imperiali, et imperialis sub papali in his. quae ad salutcm pertinent animae, secundum illud Matthaei XXII: „Reddite ergo quac sunt caesaris caesari ct quae sunt Dei Deo," et ergo argumentum negandum est ct in his, quae ad bonum pertincnt civile, magis imperatori quam papae obediendum cst, ct e contrario magis papae quam imperatori in his, quae ad salutem pertinent animarum. Sed quoniam bonum civile sive temporale, quod imperator habet gubernare, referendum est sicut ad finem ad bonum saltemve animarum, cui papa deputatus est, et omnis potentia, ars vel virtus finis supcrioris ordinatrix est et princeps potentiae artis vel virtutis finis inferioris (I. Ethicorum), ideo indubie papa in universo orbe supremus princeps est et ccclesia rcgnum secundum illud Apocalypsis V: „redemisti nos Dco in sanguinc tuo ex omni tribu et lingua et populo ct natione et fecisti nos Deo nostro regnum et sacerdotes." Conclusio VI, Imperator est generalis vicarius Dei in temporalibus. Probatur ex conclusione praecedenti: imperator totius orbis in temporalibus habet imperium sed nullius vice nisi Dei, dum a nullo nisi a Deo acdificatus est (ex conclusione VI), et ergo absque dubio est generalis vicarius Dei in temporalibus. Item sic, imperator enim, dum a Deo ex conclusione praecedenti et sccunda totius orbis in temporalibus habet imperium, indubie a Deo habct potcstatera universum orbem in temporalibus iudicare, sed ex glossa Deuteronomii I. 1 )ei iudicium est, homines iudicando Dci sunt vicarii, et ergo absque formidine tcnendum est, quod imperator est generalis vicarius Dei in temporalibus. Item sic, imperator dum est princeps universi orbis in temporalibus, certissimum est ex textu et eius glossa ad Romanos XII, Dei cnim ministcr est, qui loco Dei per universum orbem habet cxercere vindictam in cos, qui in temporalibus male agunt. Sed exquit nominis (sic) omnis, qui loco Dci vindex est aut vindicat, est eius vicarius, et ergo certo certius est, quod imperator est generalis vicarius Dei in temporalibus. Item sic, Deus enim dum ex digestis dedit irapcratori universum orbem in temporalibus iudicare, non tantum caccus est, sed omnino ratione caret, qui non videt quod imperator vice Dei habet potestatem iudicare universum orbem in tcraporalibus. Sed quoniam omnis talis est generalis vicarius Dei in temporalibus, et ergo, quod imperator est generalis vicarius Dei in temporalibus, caeco notum est. Et quia quisque mox probat auditum, quod vicarius Dci generalis in temporalibus primariam habet potestatem, et ceteri ea tenentes subordinatam et secundariam, et ergo absque dubio imperator habet primariam potestatem in temporalibus et Paulus in errore se fundat asserens pro XXVII couclusione, - quod imperator non habet . dare licentiam occupandi terras infidelium non recognoscentium suum imperium pro — 205 — co, quia apud ipsum 11011 est potestas primaria. Et quia ut placuit philosopho I. Physicorum „uno inconvenienti dato, multa sequuntur", et in primo de caelo: „parvus error in principio, maximus erit in fine", ideo non est mirum, quod Paulus ex dato errore alterum infert et XXVIII conclusione asserit, quod litterae imperatoris Cruciferis de Prussia concessae aut aliis super occupandis terris infidelium nullum ius eis tribunt, sed magis Christi fideles decipiunt. Et illas quidem conclusioncs quamvis infidelitatis tuendae causa disseruit atque contra alios molitus est, ex iusto tamcn Dei iudicio secundum illud psalmi VII: .,incidit in foveam quam fecit contra eum" veniunt ambae retorqucndae. Iure enim imperatoris dum quisque possidet proprium, quod possidet, ut dicit Augustinus super Iohannem (et transumitur c. 1. D. VIII), et scienti quid nominis notum est, quod infideles, qui Romanum non recognoscunt imperium, nullo iure imperatoris possident propria, quae possident, evidentissimum est, quod absque omni iure et ergo iniuste possident propria, quae possident. Et quia imperator, dum est vicarius Dei generalis in temporalibus, potest terras iniustc occupantibus auferre et dare aliis colendas possidendasve absque alicuius iniuria; et ergo indubie professor christianae religionis mox auditum contendit atfirmare, quamvis Paulus negat, quod imperator habet dare licentiara oecupandi terras infidelium non recognoscentium suum imperium, et eius littcrae Conciferis de Prussia concessae aut aliis super occupandis terris infidelium plenum ius eis tribuunt et minime Christi fideles decipiunt. Conclusio VII. Imperator omnem terram infidelium, qui eius imperium non [re]cognoscunt, potest licite ad suam iurisdietionem revocare. Probatur arguendo ad homiuem. Paulus dicit in sexta conclusione, quod terra saucta, quam possident Sarraceni, iusto bello victa fuit ab imperatore Romano, ideo licitum est papae, vel alias cuius iuterest, ratione Romani imperii eam ad suam iurisdictionem revocare, et etiam ait: „ideo quod ubi colebatur Christus, iam colitur Machometus." Sed teste evangelio, sicut Iudaea, quae in terra saucta appellatur (sie), facta est stipendiaria Romanis per singula capita, ita et quaelibet alia terra infidelium, et etiam quemadmodum in terra sancta colitur Machometus, in qualibet alia rcligione infidelium colitur diabolus aut eius idolum; et ergo ex conclusione Pauli imperator eodem iure terram sanctam et quamlibet aliam infidelium potest licite ad suam iurisdictioncm revocare. Item sic, secundum Gregorium in Omelia super illud Matthaei IV: „Iesus ductus est in desertum", neque enim, qui debitorem suum repetit, aliquid iniustum facit, et ergo imperator omne, quod sibi debitum est, potest licite exigere aut repetere. Sed terra non tantum infidelium, sed omnium dominorum temporalium debet imperatori servitium, et iurisdictioni esse subiecta, ut docent ambae conclnsiones immediate praecedentes, quinta et sexta; et ergo evidentissimum est, quod imperator omnem terram infidelium, qui eius imperium non recognoscunt, potest licite ad suam iurisdictionem revocare. Item sie, per conclusionem VI. imperator est generalis vicarius Dei in temporalibus, et ergo super omnia temporalia dispensator a Deo institutus est. Sed 30. 35. 40. 45. 1. 5. 10. 15. 20. — 206 — 25. 30. 35. 40. 45. 50. 1. 5. 10 dispensator debet esse fidelis (Lncae XII) et fidelis non est, si non habet inteutionem ad bonum eommune; et ergo imperator potest licite et tenetur facere ea, unde bonum commune imperii potest reintegrari. Et quia terram infidelium, qui imperatorem non recognoscunt, ad eius iurisdictionem revocare, magnam partem conferret ad bonum commune imperii reintegrandum, et ergo absque dubio imperator omnem terram infidelium, qui eius imperium non recognoscunt, potest licite ad suam iurisdictienem revocare, et si negligit, dispensator est domino suo infidelis. Itera sic, imperator proptcr augendum imperium Augustus appellatus est. Sed nomina debent rebus esse consona (J. II. 7. §. 3. et l. in fine C de officio praefecti urbi. I. 28) et ergo rcm debet conformare nomini, et terram omnino infidelium, cum eius imperio sint subiecti et illud non recognoscunt, ad suam iurisdictionem revocare. Itera sic, universus enim orbis, dum in temporalibus imperatori subiectus est, ex Vta conclusione et VIta certissimura est, quod infideles, qui Romanum imperium non recognoscunt, imperatorera terris, quas colunt, spoliarunt. Sed secundura rigorem iuris etiam praedo spoliatus restituendus est (l. 1. §. 30. D. cle vi et cle vi arraata. 43. 16. et c. 5. X. de restitutione spoliatorum. II. 13.); et ergo iraperator, cum non habeat superiorem in temporalibus, potest licite oranem terram infidelium, qui eius imperium non recognoscunt, ad suam iurisdictionem revocare, et sufficiens causa est auferendi infidelibus iurisdictionem et dominia, quia infideles istis imperatorera spoliaverunt. Cuius oppositum Paulus in VII conclusione constanter asserit, tum quia ut ait infideles praescribere potuerunt, tum quia Romani habuerunt aliquos confoederatos, quibus immune praefuerunt. Sed quoniam secundum constitutionem Frederici de prohibita feudi alienatione 1. „imperialem" (F. II. 55.) feudum sine consensu domini alienatura libere ad eum revertitur nulla praescriptione obstante et secundum assertionem evangelii universus orbis in temporalibus Romano imperio [subiectus] est, ideo Paulus in iure civili et divino propriae ingnorantiae despumat confusionem. Conclusio TIII. Iraperator de iure potest infideles quiete degentes debellare. Probatur ex conclusione immediate praecedenti. Imperator potest de iure terrana infidelium quiete degentiura ad suam iurisdictionem revocare, sed plures infidelcs quiete degentes nolunt ad imperatoris iurisdictionem venire nisi bello subacti, et ergo luce clarius est, quod imperator potest de iure infideles quiete degentes debellare. Item sic, secundum glossam I. ad Corinthios. VI. „apud iniquos" infideles iniqui sunt fidelibus, quocunque modo posunt, et ergo notum est, quod semper, cum eis suppetit nocendi licentia, contra catholicam ecclesiam vehementer insurgunt et fidem Christiani nominis conantur inclinare. Sed melius est occurrere in tempore, quam post exitum vindicare (l. 1. C. quando licet unicuique sine iudice vindicare se. 3. 27.); et ergo imperator non debet exspectare, quod infidelibus quiete degentibus suppetit nocendi licentia, sed autequam discidium faciunt, debet, si potest, propter periculum, quod ab eis timetur ecclesiae futurum, eos debellare. Item sic, Chrysostomus super illud Matthaei IV. „vade retro sathaua", Christum referens sic ait: illius discamus exemplo nostras quidem iniurias ab impiis sive in dicto sive in facto magnanimiter sustinere, Dei autem iniurias nec usque ad auditum sufferre, cum in propriis iniuriis esse quemlibet patientem laudabile est, iniurias autem Dei dissimulare nimis est impium. Sed iniuriae Dei sunt et magnae, quod nomen Christi blasphematur tota die et circumquaque ab infidelibus quiete degentibus exufftatur; et ergo has iniurias imperator tinetur illieo, si ei suppetit licentia, gladio bellico vindicare. Si enim rex alienigena Nabuchodonosor saevit, ne blasphemaretur Deus, Deus Israel, qui tres pueros de camino ignis liberavit (Danielis III.), blasphemium est dicere, quod, ut ait Paulus, imperator et reges christiani non possunt desaevire in gentiles, a quibus non tantum blasphematur sed etiam exufflatur Christus, qui non tres pueros sed totum orbem terrarum cum ipsis regibus de flamma gehennae liberavit. Item sic, facientis culpam habet, qui, quod potest corrigere, negligit emendare fc 3. D. LXXXVl.) et qui crimina, quae potest emendare, non corrigit, ipse committit (c. 12. C. XXIII. qu. 8.); et ergo imperator, ne reus negligentiae merito aut eommissionis teneatur, potest licite, cum ei suppetit licentia, et tenetur infideles pro eorum perfidia debellare et debellatos a perfidia cohibere, non quidem quod ad fidem possunt compellraut sunt compellendi, sed quod humanae naturae est et ea quae in deconsuetudinem ducantur abhorrere, et consueta magna custodia diligere; immo forensibus bellis vel flagellis tribulationum infideles a perfidia . recte cohibendi sunt et ad fidem provocandi, ut dum timore poenae perfidia in deconsuetudinem ducitur, abhorreatur, et fides ex consuetudine dulcescat, sicut cum per timorem gehennae continet se homo a peccato, fit consuetudo iustitiae et incipit, quod divinum erat, amari, ut ait Augustinus super psalmo CXXXII. Et ergo licet absolute verum est, quod infideles non possunt ad fidem cogi neque sunt cogendi, pro eo, quod coactioni voluntas non subiacet et fides tota in voluntate est credentis, ut ducit Augustinus in libro de spiritu et littera, error tamen est et intolerabilis, quod infideles reliuquendi sunt libero arbitrio, ut Paulus in XVII conclusione damnabiliter asserit, volens inde persuadere, quod infidelibus pax sit concedenda, quatenus cum eis tempore pacis confortatis Poloni et eorum rex et duces Possent iterum ecclesiam vehementius et tutius vastare. Et pro suo errore tria asserit, primo quidem in eadem conclusione, quod sola Dei gratia in hac vocatione valet infidelium, sed errat et error suus inde manifestus est, quod ad iustificationem imperii vel vocationem infidelis habentis usum liberi arbitrii requiritur gratiae infusio, motus liberi arbitrii in Deum, motus liberi arbitrii in peccatum culpae remissio (sic), explicatio quoque fidei et fides dum ex auditu est (ad Homanos X), etiam verbum sacrae doctrinae. Secundo vero in XXXI conclusione allegat, quod nova atque inaudita est ista praedicatio, quae verberibus fidem exigit (c. 1. D. XL V), sed quoniam in textu arguitur, quod episcopi, qui cum debuerunt esse pastores et aggredi verbo, fuerunt percussores et agressi verbo, et minime reprehenditur, nec eius fit mentio, quod imperator potest infideles ferro aut bello ad fidem provocare, immo Paulus volens esse legis doctor, non quidem divinae sed papalis, non intel- 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50. 55. 60. 65. 70 75 80 85. 90. 1. 5. — 208 — ligit neque quae loquitur neque de quo atfirmat ex eadem lege. Tertio vero, ius scriptum de conversione Iudaeorum (c. 5. D. XLV.) cupiens ad conversionem retorquere paganorum, dicit, quod pagani quemadmodum Iudaei blandimentis et non asperitatibus ad fidem convertendi sunt. Sed quoniam pagani, dum illud non recognoscuut, Romano imperio sunt rebelles et Iudaei e regione devoti et ubique scrvire parati, ideo maifestum cst, quod paganorum dispar causa est et Iudaeorum; et ergo quod Paulus falsum asserit, iuris cuius se profitetur doctorem ignarus, responsio iuris cst (c. 11. C. XXIII. qu. 8). Tamcn, ut veritas tota explicita odorem notitiae suae in omni loco diffundat, dicere videtur utile, quod Iudaei, cum sint servi imperii et servus obstinatus licite durioribus oneribus vcnire ad Deum compellitur (c. 4. C. XXIII. qu. G.) et unus potcst alium licite ad eolendum Deum disciplinae coertione adducere, ut dicit Augustinus ad Macedonium (et tramsumihtr c. 63. C. XXIII. qu. 4.); indubie licet Iudaeis ad credendum vim inferre ct aspcritates. Nec concilium hoc prohibet, sed praecipit hoc dumtaxat, quod Iudaeis, qui ad Deum venirc contemnunt, vis mortis pro eo non cst inferenda, unde dum pro ipsis Christus ad patrem praecatus est, ne funditus pereant, sed quod, ut ad conversionem provocentur dispergentur: ne, inquit, occidas eos, sed disperge (psalmo LVIII), indubie licet Iudaeos ad credendum vel ad fidem asperitatibus citra mortem provocare. Sed quoniam principes ecclesiae temporales magis [quam] spirituales eos nutriunt delicate, ideo factum est, quod ecclesia ad credendum sentit eos contumaces. Dc blandimentis vero breviter dicimus, quod blandimentnm, dum est peccatum, et non est peccandum neque peccatum faciendum, ut infidelis ad fidem convertatur (ad Romanos III.), doctrina sana deviat, vel caute exponendum est, quod qui extraneos a christiana rcligione ad fidem cupiunt adducere blandimentis, debent non asperitatibus studcre, ut Paulus allegat, et dicitur c. 3. D. XL V. Denique contra conclusionem et pro infidelium defensione Paulus in XXIX conelusione allegat, quod paganis quiete degentibus Christianis non licet manus inferre violentas (c. G. C. de paganis sacrificiis et templis eorum. 1. 11.). Et quia lex illa divini prohibet dumtaxat, quod Christiani populares paganis securis et imperio devotis, quiete degcntibus, nihil temptautibus turbulentum legibusque contrarium, manus non audeant inferre violentas, et istud non impedit, quiu imperator vel alter eius auctoritate potcst paganos quiete degentes debellare, Paulus legem similiter suis verbis truncat et truncatam, quod pcius est, pro defensione infidelium allegat. Conclusio IX. Imperator de iure potest infidelibus quiete degentibus bellum indicere. Probatur: imperator ex conclusione immediate praecedenti de iure potcst infideles quiete degentes debellare, sed nullum bellum iustum habetur, nisi denunciatum, nisi indictum, ut dicit Isidorus XVIII libro Ethicorum, et ergo indubie imperator de iure potest infidelibus quiete degentibus bellum indicere. Item sic, bellum iustum est, quod imperiali edicto geritur de rebus repetendis aut hostium causa, ut dicit Isidorus ibidem, sed ex VII conclusione imperator potest licite terram infidelium quiete degentium repetere ad suam iuris- — 209 — dictionem revocare, et crgo eerto certius est, quod infidelibus quicte degentibus imperator de iure potest bellum indicere. Item sic, ex VII conclusione imperator de iure potcst infideles quicte dcgentes ad suam iurisdictionem convocare. Sed quoniam regiae virtutes duae sunt praecipue, iustitia scilicct et pietas, et plus in rcgibus laudatur pietas quam iustitia, ut dicit Isidorus IX libro Ethicorum, ct ergo imperator infidclcs quiete dcgentcs magis debet ad suam iurisdictionem revocare pictate quam iustitia, et quos non potcst revocarc pietate, potcst dc iurc et tenetur severitate iustitiae scilicct iure belli subicere et bcllum eis indicerc. Item sic, Augustinus dicit contra Faustum, quod ordo naturalis mortalium paci accomodatus hoc poscit, ut suscipiendi belli auctoritas atque conciliura penes principes sit; ct crgo indubie impcrator, qui est princeps principum, potest infidelibus quiete degentibus bcllum indiccre, et errat Paulus a doctrina sanctorum ct legis civilis, asscrcns in XIX conclusione, quod solus papa indicere habet bcllum infidclibus et non alii, nisi ubi quis de suo iure contcndit. Gladius cnim materialis, dum exerccndus est ad iussum non quidcm sacerdotis sed impcratoris, et papa resistentes debet aggredi aut hostes non ferro sed erbo, ut dicit Bernhardus IVto libro de consideratione ad Eugenium, indubie imperator et non papa, licet ad eius nutum, debet infidelibus bellum indiccre. Conclusio X. Imperator licite potest infidelibus quicte degentibus tcrras, quas colunt, auferre. Probatur: universus enim orbis, dum dc iure impcratori subicctus est in temporalibus, per V. conclusionem et VI. certissimum est, quod infideles, quicte degentes, qui terras colunt, omnes sunt vasalli imperatoris. Sed quoniam cx libro feudorum in quibus casibus feudum amittitur cap. lmo (F. II. 24. praef.) omnis vesallus tenctur a domino infra annum et diem sub pocna amissionis feudi pctere cius investituram, et infideles quiete degentes neque illud fecerunt neque curant facere a multis annis, ct ergo iuxta rigorem iuris ipsi meruerunt feudum amittcre, et impcrator potcst eis de iure tcrras, quas colunt, aufcrre. Item sic, Augustinus contra Petilianum dicit, quod ad omnes impios et iniquos illa vox Domini valet: „auferetur a vobis regnum Dei et dabitur genti facienti iustitiam", et ergo imperator licite potest et, si ci suppetit potestas, tcnetur infidclibus quiete degentibus terras, quas colunt, auferre et dare gcnti Deum colenti et cius facicnti iustitias. Item sic c. 0. C. XXIII. qu. o. diligentissimi rectores et piissimi consultores deputantur, qui damnorum admonitionibus vel bonorum vel locorum vel pecuniae privatione malos deterrendos coercendosque decernunt, ut malum suum cognitum fugiant. Et ergo imperator, proinde, quod infidelcs quiete dcgcntes, ut eorum idolatriam cognitam fugiant, locorum et terrarum, quas colunt, privatione deterret coercetque, diligentissimus rector est et piissimus consultor. Conscqucns est omnino, quod illud potest licite facere. Item sic, omnem terram, quae sacrificiis paganae superstitionis contaminata fucrit, imperator licite potest sibi vindicare et sacrificantes ultionis interimere sup- 27 10. 15. 20. 25. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. 1. 5. 10. 15. — 210 — plicio (l. 9. et 10. C. de paganis sacrificiis et templis eorum. 1. 11). Sed facto cognitum est, quod omnes tcrrac, quas coluut infideles quiete degentes, sunt huiusmodi; ct ergo imperator licite potest eos punire non tantum tcrrarum, quas colunt, privatione sed etiam ultionis supplicio. Item sic, omnis vasallus, qui ncgat suum dominum, meretur fcudnm amittcrc (c. 16. X. de excessibus praelatorum. V. 31). Scd infideles quicte degentes dum sint vasalli imperatoris et eius non rccognoscunt imperium, negant eum esse suum dominum; ct ergo ipsi omnes merentur amittere et impcratori licefc ipsis auferre terras, quas colunt, dominiave sua, possessiones et iurisdictioncs. Et huius oppositum qnoniam Paulus in quinta conclusione constanter asserit, immo utrumquc eorum manifestum est hoc et illud, quod non est amicus caesaris et magis gaudet rabiem infidelium serpere atque grassari, quam Christi per subditas gentes fidei pracdicationem circumquaque discurrere. Et quia pro conclusionc sufticienter demonstratum est, quod infideles terras, quas colunt, dominiavc sua iniuste et cum pcccato possidcnt, et aliunde manifestum, quod Deus non auctor peccati, ut dicit Augustinus in libro de spiritu et littcra , idco non tantum mcndacium est scd ct blasphemia, quod ut Paulus ait intidelcs dominia sua , possessioncs et iurisdictiones siue peccato Deo auctore possidcnt. Dominium quoque universae crcaturae saltem, quae non est ad imaginem Dei, quod homo iu statu habuisset innocentiae, dum postquam conditori subiectus csse noluit, iure perdidit, et scriptura ista omnia subiecit sub pedibus eius, de Christo exponitur, tcstimonium pro primo fcrente bcato Thoma iu prima parte qu. XCVI ar. 1. et pro secundo de Christo ar. 1. qu. XX. Indubic Paulus dum pro errore suo asseruit, quod Deus crcavit haec indinstincter proptcr homincm, quem formavit ad suam imaginem, errat, scripturaque allcgata non probat intentum et doctoris sancti calumniator est ncquissimus. Conclusio XI. Bellare ex caritate contra infidelcs pro fide tucnda. rcgni caelestis meritorium est. Conclusio probatur ex verbis apostoli I. ad Timotheum VI. „certa iuquit certamen bonum fidei", et sequitur immediate „apprehendcre vitavn aeternam" id est secundum glossam: pro illo non quacras, nisi vitam aeternam. Patet etiam approbatione iuris positivi c. 46. C. XXIII. qu. 5. ubi papa exercitum Francorum ad pugnandum pro fide contra infideles exhortans, omni ait vestrum nosse voluraus caritatem, quoniam quisquis, quod non optantes dicimus, in hoc belli certamine fideliter mortuus fuerit, regna caclestia illi minime negabuntur. Et hebetur simile c. 9. C. 23. qu. 8. Item sic, Ecclesiastici IV: pro iustitia ait agonisare pro anima tua, et usque ad mortem certa pro iustitia. Sed sccuudum apostolum ad Romanos V. ex fide iustificamur, ct ergo bellare coutra infideles pro fide tuenda sacra mandat scriptura et glossa praecedens: non contradicas, pro recta ait fidc ct vera religione, in quibus est animae salus, decertandnm cst. Et quia scrvarc mandata sacrae scripturae ex caritate caelestis rcgni mcritorium est, iuxta id Matthaei XIX: „si vis ad vitam ingredi, serva mandata," et ergo certo certius cst, quod bellare cx caritate contra infideles pro fide tuenda, caelestis regni meritorium est. — 211 — Item sic, quilibefc actus, qui malitiam non habet implicatam vel defectum debitae circumstantiae, potest dici actus virtutis pro eo, quod quolibet tali actu potest uti virtus in suum finem, sicut est ambulare, loqui et huiusmodi. Sed bellare contra infidelcs pro fide tuenda, dum potest bene fieri, actus est, qui nec malitiam habet implicitam, nec defectum debitae circumstantiae, et ergo potest esse dicive actus virtutis caritatis; et quia meritum vitae aeternae maxime residet penes caritatem, et ergo ccrtissimum est, quod bellarc ex caritato contra infideles pro fide tuenda, regni caclestis meritorium est. Item sic, opera enim, dum sunt persuadentiora sermonibus X. Ethicorum), certissimum est, quod non minus belli certamine quam ore quis fidera suam profitetur. Et persuadent rationes apostoli Iacobi IIdo. Sed iuxta apostolum ore fidem confiteri ex caritate coram infidelibus, regni caelestis meritorium est: corde inquit creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem (ad Romanos X.), et crgo eacco palpanti post parietcm notum est, quod bellare ex earitate contra infideles pro fide tuenda, regni caelestis meritorium est. Itcm sic, David et plurimi illius temporis iusti, dum bellando pro veteri lege Deo placuerunt, indubie belli certamine regnum caeleste merebantur; sed lex nova veteri est perfector, et crgo absque dubio bellare ex caritate pro lege nova, regni caelestis meritorium est. Et quia lcx nova cst lex fidei (ad Iiomanos III.), ct ergo absque contradictionc bellare ex caritate contra infideles pro fide tuenda, regni caelestis meritorium cst. Scd quoniam papa ad bellandum bella iusta vel regni caelestis meritoria potest alios induccre et ad eius nutum gladius materialis exercendus est, ut dicit Bernhardus IV libro de consideratione ad Eugenium, et ergo indubic papa potest populura christianum et militiam inducere et hortari ad bellandum ferro contra infideles, et ultra hoc tamen tenetur contra infideles bcllare verbo et aggredi. Manifcstus error est, ut ait Paulus in secunda conclusione, quod papa non debet impugnare vel laedi pennittere infideles, sed defendere. Sermo enim eorum dum ut cancer scrpit (77. ad Thimoteum II.) et tanto licentiora audatia, quanto magis ipsi dcfenduntur, procul dubio Paulus et qui cum eo asserit, quod papa dcbet infideles defcndere et non impugnare ncque laedi permittere, eorum gratus advocatus est et promotor. Et ergo dicendum est, quod papa licet infideHbus debitor est, Iudaeis et gentilibus, et proinde sua interest dare operam, quam potest, ut ad fidcm convertantur, quoniam tamen ferro sananda sunt vulnera, quae beneficium non recipiunt medicinae, immo unum ex duobus circa infideles, qui verbo ad Deum provocati venire contemnunt, papac restat ordinare, quod vel ferro provocati discant veritatem fidei cognoscerc vel humiliati funditus ab ovili pereant ecclcsiac, ne quidem oves Christi in potentia, sicut nec sunt, secundum creationem remancant, ut Paulus stulte asserit pro co, quod in prima conclusione et pro ea seribit, quod infideles, licet non sint de ovili ecclesiae, omnes tamen sunt oves Christi secundum crcationem, ignorans, quod ex secunda parte cogitur fateri, quod omnes creaturae oves Christi sunt censendae, et quod infideles non possunt prius fieri oves Christi e tempore quam de ovili ecclesiae, et quod partes ob hoc Wutuo sibi contradicunt. Infidelcs etiam, dum in potentia de ovili suut ecclesiae et 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50. 55. 60, — 212 — 65. 70. 75. 80. 1. 5. 10. 15. non nisi in potentia oves Christi, procul dubio eodem genere locutionis infideles sunt oves Christi de ovilique ecclesiae, et Paulus implicat, ponens unam partem sine alia. Textum etiam evangelii „alias oves habco, quae non sunt ex hoc ovili" scilicet de populo Israel, de ovili intelligit ecclesiae, alitcr quam sensus spiritus sancti flagitat, a quo scriptns est, et ergo haereticus potest appellari (c. ultimo. C XXIV. qu. 3.). Papa quoque, quouiam ex digestis potest contra infideles verbo bellare et eius hortatu militia christiana ferro absque eorum iniuria; et ergo, prout Paulus allegat, non debent in iure procedere, unde iura nascuntur, minime contra nostram doctrinam militat, nec sequitur, papa infidelibus paterna provisione tenetur consulere, et ergo non debet eos impugnare vel laedi permittere; utrumque enim debet, et paterne eis consulere, ut errorc infidelitatis abiecto ad fidei veritatcm se convertant, et nolentes se convertcre impuguare vel laedi permittcre, ut veritatera fidei, quam odiunt, timendo, quod nolunt pati, consuescant amare. Sic enim Paulus prostratus est, ut caecaretur, caecatus est, ut mutarctur, mutatus est, ut mitteretur, missus est, ut qualia fecerat in errore, talia pro veritate pateretur, ut scribit Augustinus Donato presbytero. Et glossa I. ad Corinthios XX. exponens illud, quod ait idem apostolus, novissimc autem tamquam abortivus visus est et mihi, dicit, id est similiter abortivo, quia coactus est ad Dcum converti, ut abortivus cogitur nascL Denique Bernhardus dicit IV libro de consideratione ad Eugenium: evangelisare, pascere est opus inquit fiat evangelistae et pasloris opus implesti (sic). Sed papa tenetur infidclibns evangelisare, recte quidem conccdimus, et concedendum est, quod papa tenetur infidelcs pascere, et ncgandum, quod eos propter hoc non debct impugnare vel laedi permittere, ut Paulus pro II conclusione ignoranter arguit. Conclusio XII. Ordo fratrum beatae Mariae de domo Theutonicorum ad impugnandum contra infideles pro fide tuenda aedificatus cst. Conclusionem imperator profitetur Lodevicus quartus in quodam privilegio, ubi inter cetera de ipso ordinc et eius professoribus disserens dicit, quod abicctis rebus suis, propriis voluntatibus abdicatis, sprctoque suorum corporum cruciatu, ostcndcntes in adverso pro Romano imperio et domo Ierusalem se murum, non formidant cxponcre et in proprio sanguine pro fide eatholica et paternis legibus animarum suarum pallia rubicare, quodque eorum sancta religio ab impcrialibus beneficiis sumpsit initium imperialisque ortus est floridus, imperatoris quoque plantula et factura. Et multi licet summi pontifices eandem approbant conclusionem, quoniam tamcn Honorius tertius ipsum ordinem primo confirmavit, ideo eius dumtaxat vcrba volumus ad idcm recitare: ad haec ait statuimus, ut cum pro tuenda cafholica ecclesia et ca, quae est sub paganorum tyrannide, de eorum spurticiis eruenda intrcpide laboretis, liceat vobis libere in usus vestros convertere, quae de spoliis ipsorum cepcritis paganornm, ct ne de his contra velle vestrum portionem alicui dare cogamini. Sed quoniam dimittere sensum et quaerere rationcm infirmitas quaedam est intelleetus, ut dicit philosophus VIII Physicorum, et sensu veritatem conclusionis experimur, ideo stultum est tentare ratione ostendere, quod ordo fratrura de domo Theutonicorum — 213 — ad bellandum contra infideles pro fide tuenda aedificatus est, ut Paulus in prologo temere asserit, ipsos fratres moleste pro eo ferre conversionem infidelium, quod eis [causa] occupandi possessiones et dominia deperiit; vita enim hominis corporalis, dum plus est bonum temporale, sicut veritate sathan coactus (Iob II.) recte ait, ,,quod pellem pro pelle et cuncta, quae habet homo, dabit pro anima sua," id est mavult amittere pellem boni temporalis, quam in pelle corporis sustinere supplicium, et fratres de domo Theutonicorum teste imperatoria maiestate et experientia, rebus suis abicctis sprctoque suorum corporum cruciatu pro conversione infidelium et fidc tuenda non formidant animarum suarum pallia in proprio sanguine rubricare, calumnia pura est et inventio inimica hominis, eos proinde moleste ferre conversionem infidelium, quod eis causa occupandi possessiones illorum et dominia deperiit. Sacra quoque religio fratrura de domo Theutonicorum, dum ab imperialibus beneficiis sumpsit initium, imperialisque ortus est iloridus imperatorum quoque plantula et factura, et ipsi fratres ab eorum aedificatione semper fuerunt suntque et per Dci gratiam in aevum permanebunt devoti sacro imperio, omnino a vcritate percgrinum est, ut Paulus asserit in prologo, quod suis insultant fundatoribus, duccs etiam Poloniae dum fratribus de domo Theutonicorura parvam portionem tradidcrunt terrae, ut munitione aedificata ipsos et eorum subditos de tyrannide infidelium crcptos in vita et possessionibus suis salvareut, et nullus tenetur militare suis stipcndiis umquam (I. ad Corinthios IX), concedendum quid est, et iuxta proprietatem scrmonis fatemur, quod duces Poloniae possunt uici redditores dcbiti fratribus, et ipsi fratres eorum dotatores, nam fratres dura vitam suam, quae plus eis diligenda est quam omne bonum temporale, in mortem pro ducibus Poloniae dederunt et eorum subditis in vita eorum et possessionibus salvandis et ab eis tantum portionem tcrrae pro munitione aedificanda receperunt, 8tulto hebetior est, qui non videt, quod fratres de domo Theutonicorum magis ducutn Poloniac, quani e regione duces eorum dotatores sunt censendi. Donum quoque, dum proprie est datio irredibilis, id est quod non datur intentione retrioutionis, et duces Poloniae fratribus de domo Theutonicorum portionem tradiderunt terrae intentione rctributionis recipiendae, ut eos et subditos eorum de tyrannide infideliura ereptos in vita et possessionibus suis salvarent, evidentissimum etiam est, quod duccs Poloniae neque sunt neque umquam fuerunt donatores ordinis fratrum de domo Thentonicorum, ut Paulus virtutis vocabuli ignarus praeter exigua multa improperat. Demum fratrcs de domo Theutonicorum dum pro veris Christianis de tyrannide infidelium crucndis non formidant corpora sua mortis periculo exponere et animarum suarum pallia in proprio sanguine rubricare, certissimum est, quod veros Christianos et catholicos sacerdotes sub tyrannide infidelium quotquot inveniunt, homines de spurticiis eorum eruunt et nullum de cis occidunt. Sed quoniam sacerdotes Ruthenorum, quos pro eo, quod manifesti sunt haeretici, non miuus meritorium cst occidcre quam paganos, in Litvania et Russia inventi aliquando trucidati sunt, et Poloni, qnorum carni et sanguini in prosecutionem Christianorum Paulus non desiit acquiescere, in auxilium Ruthenorum et aliomm infidelium spera suam posuerunt, immo Paulus eorura iuteremtionem non sufferens, 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50. 55. 60. — 214 — l. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. invidiae stimulis non quidem caritatis adversus fratres de domo Theutonicorum agitatus, ipsis improperat, quod neque aetati neque conditioni parcunt sacerdotali. Conclusio XIII. Fratres de domo Theutonicorum contra Polonos eorumque regem et duces licite possunt bellare. Propter vim enim vi repellere dum omnes leges omniaque iura permittunt (1. 4. 5. §. 4. D. ad legem Aquiliam. 9. 2.), et Poloni eorumque rex et duces nulla causa inventa nisi cupiditatis libidinisve dominandi, cum et quandoque sine auxilio infidelium fratres dc domo Theutonicorum et eorum snbditos bello saepe impetierunt atque prostravcunt, indubie ex permissione cuiuslibet legis et iuris licentia fratres de domo Thcutonicorum potuerunt possuntve contra Polonos eorumque regem et duces potcntiam erigere, bellare quidem et cetera facere, quae ius belli requirit. Et Paulus in prologo dc eis non aliter queritur, quod hoc facientes vel dum fecerant, sunt fueruntque crudeles et plurimum nephande faciunt vel fecerunt, quam latro in patibulo suspendendus de iudice queritur, quod crudelis ferusve est, praetcr hoc, quod dum Poloni virtute non quidem eorum sed infidelium victores exstiterant, et Cruciferos non quod volebant, sed quod valebant tantum occiderunt, contra veritatem ne dicamus in mendacio glorians scribit, qnod Polonorum gladius Cruciferorum sanguiue saturatur. Item sic, in ordine moventium dum primum magis movet, quam sccundum et ultimumve (VIII. Physicorum), et Poloni eorumque rex et duces sunt fueruntve primum movens, quod infidcles saepe vastaverunt ecclesiam atrociter, indubie Poloni eorumque rex et duces magis vastaverunt ecclesiam, quam infideles, quos advocaverant. Sed fratres de domo Theutonicorum pro co, quod ecclesiam tam atrociter vastaverunt, potuerunt possuntve bellare, et ergo sciolo notum, quod fratres de domo Theutonicorum contra Polonos eorumque regem et duces licite possunt bellare, et merito Poloni[s] propter suam pestifcram atrocitatem, quam in suo sinu enutritam in christiani corporis membra auxilio infidelium transfuderunt, quos sibi pro scuto assumpserunt, conversi sunt in flagellnm, et quod non optantes dicimus convertentur in finale exterminium; sic enim legimus et ut breviter dirigentes dicamus in libro Iudicum saepe, quod mali excitantur ad puniendum peccata bonorum, ut tandem per bonos correctos ipsi quoque puniantur, morte tradendi funditus pereant. Item sic, fratres enim de domo Theutonicorum, dum ad bellandum contra infideles pro fide tuenda sunt aedificati, ex conclusione praecedenti, et Christiani, qui infidelibus contra ecclesiam consilium et auxilium conferunt eosque defendunt, sunt illis damnabiliores et deteriores (c. 32. C. XXIV. qu. 3. et c. 6. X. de Iudaeis et Sarracenis. V. 6.); verissimum est, quod fratres de domo Thcutonicorum possunt contra Christianos bellare, qui infidelibus contra ecclesiam consilium et auxilium conferunt et eos defendunt. Sed universali ecclesiae notum est, quod Poloni eorumque rex et duces infidelibus contra ecclesiam consilium, auxilium conferunt, contulerunt, quod et eos constanter defendunt atque defenderunt; et ergo evidentissimum est, quod fratres de domo Theutonicorum iuste possunt contra Polonos eorumque regem et duces bellare. Et quia Paulus in XIV conclusione dicit, quod — 215 — luste impugnanti sine peccato non potest resistere impugnatus, et praemittit in prologo, quod Polonia fratribus de domo Theutonicorum eam impuguantibus restitit et resistere cogcbatur, immo Poloni fratribus de domo Theutonicorum resistentes peccaverunt et aliquis cogitur peceare. Primum fatentur omnes Christiani utentes ratione, et secundum est error intolerabilis, et ergo Poloni sunt graviter puniendi et Paulus suum crrorem tenetur revocare. Item sic, duae cnim sunt doctrinae hominum, qui christiano nomine gloriantur, quidam enim sunt veri Christiani, qui fidcm similiter habcnt et opera et illis de domo Theutonicorum minime sunt infesti, scd propugnant; quidam vero sunt falsi Christiani, qui verbis confitentur se fidem habere et opera, habentve ritus, infidelium defensores quoque sunt et consentiunt, et digni sunt morte, non solum qui faciunt sed etiam qui consentiuut facientibus (ad Romanos L). Eadem licentia contra illos et infideles fratrcs de domo Theutonicorum possunt bellare. Sed facto cognitum est ct universali ecclesiae priwlegiatum, quod Poloni eorumque rex et duces sunt falsi Christiani, qui opera habcnt riruse, infidelium defensorcs quoque sunt et consortes; et ergo contra eos et iufideles eadem licentia fratres de domo Theutonicorum possunt bellare, et Paulus impulenter asscrit, quod erigant potentiam contra regemPoloniae catholicum, opera enim dum suut persuadentiora sermonibus (X. Ethicorum), indubie magis est et fidem negare factis, quam ore, et consonat apostolus ad Thuothtum: confirentur, ait, quidem sc nosse Deum, factis autem negant. Sed rex Poloniae, dum, quod regulae fidei obviat, defensor est consors quoque ac patronus iufideliuiu et eorum auxiliis ecclesiam atrociter saepe vastavit et amplius vastare comminatur, treugis annalibus elapsis, constanter quoque in se et suis asserit et gloriatur, quod iuste hacc sunt facta ct possunt fieri, indubie factis fidcm ncgavit; et crgo neque catholicus est, neque quod fidem habeat catholieam credendum est, discipuli namque Domini dum de Paulo, qui post suam conversionem scmper fidueialiter egit in nominc Iesu, omnes timebant non eredentes, quod esset discipulus (Actuum IX), et rex Poloniae post suam conversiouem perversam ad vomitum infidelitatis revcrsus, incomparabiliter atrocius quam antea ecclesiam vastavit auxiliis infidelium et persecutor est, stultus cst et non sapit ea, quae Dei sunt, omnis qui credit, quod est verus Christianus. Et confirmatur, ab his euim dum non videtur exhiberi Christo fides, a quibus ecclesia eius evacuatur atque distrahitur, ut dicit sub verbis Ambrosius c. 23. C. XXIV. qu. 1, et a rege Poloniae ecclesia Christi cvacuata est distractaque et vastata atrociter, indubie non videtur ab eo Christo fides cxhiberi. Sed fides, quae exhibenda est, est fidcs catholica, et crgo nullomodo crcdendum, quod rex Poloniac fidem habet catholicam, porro Augustinus in epistola ad Hieronymum dicit, quod ipsa fides in latino sermonc ab eo dieitur appellata, quia sit, quod dicitur. Sed rex Poloniae oppositum eius, quod fide dicitur, facit, opcratur, nedum auxilio infidelium vastat destruitque ecclesiam et persequitur; et ergo quod fidem habet catholicam asciente, quid fidcs, nullo modo crcdendum neque creditur. Rursus Chrisostomus super id Matihaei XXIII: itaque dicit, quod non est fidcs, quae ex necessitate timoris procedit aut desiderio muueris alicuius terrcni. Sed quod rex Poloniae fidem simulat 45. 50. 55. 60. 65. 70. 75. 80. 85. 90. 95. 100. 105. 110. 115. 1. 5. — 216 — christianam non quidem eius desiderio sed muneris terreni, scilicct rcgni Poloniae, facto quidem cognitura est et ratione, proinde, quod nullus, priusquam de corona huius regni recipienda erat securus, potuit eum ad fidem convertcre; et ergo inde manifeste sequitur, quod non habet veram fidem. Et [quia] semper in bono vel malo praecessor maior est his, [qui] sequuntur, evidentissimum est, quod gentiles, qui eum ad professionem sacrae fidei sequnntur, omnes sunt falsi Christiani. Quis etenim theologus ignorat, quod ut ait Hieronimus super id Marci ultimo: „docete omnes" non potest fieri, ut corpus baptismi rccipiat sacramentum, nisi antc anima fidei susceperit veritatem, aut saltem intentionem voluntatemve habeat sacramcntum suscipiendi. Et Lithvani et alii gentiles, qui sub eo sunt, quando placet regi Poloniae, lavantur unda, non quidem semper sacra baptismatis, sed stagni aut alterius loci fluviive catervatim sicut pecudes, dc fide penitus nihil scientcs neque instructi, sed ut nomcn habeant christianum ct sub stemmate christiani nominis freti pace possint fieri suntque facti ferociorcs auxiliarii regis Polonie ad destruendum, et saepe cum eo destruxerunt ecclesiam, innumerabilcm populum interimentes christianum. Et ergo evidentissimum est, quod gentiles, qui regem Poloniae ad professiouem sacrae fidei sequuntur, ut ait Paulus, neque eo neophyti nequc veri sed falsi sunt Christiani. Et Paulus improbe de fratribus de domo Theutonicorum queritur, quod neophitos crudeliter perimunt et cremant ipsorum novellas ecclesias. Quomodo quaeso casae, quas ut dolo Christianos decipiant sub stemmate ecclesiarum erigunt, merentur appellatione ecelesiarum contineri, dum ipsi gentilcs non meruerunt christiani nominis titulo insigniri. Demum ut ait Augustinus XVIII libro de civitate Dei c. LI: videns dyabolus templa daemonum deseri et in nomine liberantis mediatoris crescere genus humanum, haereticos movet, qui sub vocabulo christiano doctrinae resisterent christianae, quasi possent indifferenter sine ulla correptione haberi in civitate Dei; sicut confusionis indifferenter habuit philosophos inter se diversa et adversa sentientes, sic atque ita videns dyabolus, quod in septentrione templa daemonum a Christianis suecessive destruerentur et nomen Christi fidei praedicationc latius circumquaquc discurrerct, regem movit Poloniae et Witoldum, populum interimerent christianum, quasi liceret absque correptione post baptismi susceptionem ritus servare infidelium et eorum auxilio ecclesiam vastare, et ergo quod rex Poloniae ct Witoldus, loti unda sacri baptismatis, ministerio Polonorum ex persuasione et non quidem spiritus Dei, ut Paulus asserit, sed patris eorum diaboli, cuius desideria iste et ille feccrunt ct amplius volunt comminanturque facere. Conclusio XIV. Christiani, qui cx caritate in subsidium fratribus de domo Theutonicorum ad pugnandum contra iufidcles pro fide tuenda confluunt, merentur regnum caeleste. Probatur: ex XI conclusione „bellare cx caritate contra infideles pro fide tuenda, regni caelestis meritorium est. Scd Christiani, qui ex caritate in subsidium fratribus de domo Theutonicorum ad pugnandum contra infidelcs pro fide tuenda confluunt, bellant bellarcque se parant aut sunt parati contra infideles pro fide tuenda, et ergo regnum merentur caeleste, et Paulus multi- 10. 15. 20. 25. 30. 35 40. 45. 50. — 217 — pliciter errat errorcmvc suum evomit in illa conclusione XXXIII: „Error nulla ratione tollerabilis, quod Christiani confluunt dictis Cruciferis de Prussia in subsidium ad impugnandum infidelcs pacificos ex eo, quia infideles, causa fidei christianae ampliandae . Pax enim hominum dum est, ut ait Augustinus XIX. 1. dc civitate Dei c. XIII, ordinata concordia, quac quidem in hoe consistit, quod motus appetituum corum omncs in idcm sunt eonsentientes, sed infidelcM, dum suut iniqui fidelibus, quocunquc modo possunt, ut dicit glossa I. ad Corinthios II: „apud iniquos", luanifestum est, quod si invenerunt tempus nocendi fidelibus, semper nocent et luinquam cum eis habent ordinatam eoneordiam, secundum motus omues appetitivos, et ergo nec cum fidelibus sicut nec in se sunt pacifici. Et quia conclusio Pauli contra rationem factam ct illud Layae XLVII: .,non est pax impiis" includit et manifeste exprimit, quod infideles sunt pacifici, dicitque, quod bellare contra infideles cx co, quia infideles, causa fidei christianae ampliandac error est nulla ratione tollerabilis, ex XI conclusione bellare contra infideles ex eo, quia infideles, causa fidci ampliandac licitum est ct potest e,4se, fieri ex caritate, et crgo conclusio Pauli errorem multipliciter includit et aperte afllrmat. Item sie, imperator Christianis, qui vere sunt vel esse dicuntur, popularibus specialiter dcmandat, ut pagauis secure et quiete degentibus, nihil tentantibus turbulentum legibusque contrarium, non aud aut manus inferre religionis auctoritate abusi (l. 6. C. de paganis sacrificiis et templis eorum. 1. 11). Scd corum nullus ueque imperator neque princeps populari constringitur oouslilutione vel appellatione continetur, et ergo non obstante dicita lege imperator et princeps licite possunt pugnare et eorum licentia aut iussu Christiani confluere in subsidium fratribus de domo Theutonicorum ad pugnandum contra infideles fidei christianae causa ampliandac. Et quia omni opere, quod accurtate aut elicitur aut imperatur, meretur quis vitam aeternam, et ergo verissimum est et oppositum haereiicum, quod Christiani, qui ex caritate in subsidium fratribus de domo Theutonicorum ad pugnandum contra lufideles etiam quiete degentes pro fide tuenda confluunt, regnum merentur caeleste, et Paulus sensibiliter crrat, dum in prologo seribit, quod in consuetudine pro eo error deducitur, quod fideles Christi causa exereendac militiae, crcdentcs obsequium se praestarc Deo, in multitudine illuc scilicet Cruciferis in subsidium confluunt, et occasione catholicae fidei ampliandae gens quieta infidelium crudeliter impugnatur; non attendcns invidia excaecatus, quod emendandi causa et non nocendi, • et ergo misericorditer ct non crudeliter ipsam impugnantur. Item sic, Ambrosius in Imo libro de ofllciis dicit, quod fortitudo, quae bello tuetur a barbaris patriam, vel domi defcndit infirmos, vel a latronibus socios, plena iustitia cst (et transsumitur c. 5. C. XXIII. qu. 3). Sed Christiani, qui ex caritate in subsidium fratribus de domo Theutonicorum ad pugnandum contra infideles pro fide tuenda confluunt, tucntur a barbaris patriam Christianorum, domique defendunt infirmos Christianos et a latronibus scilicet iufidelibus socios, ct ergo eorum bellum licitum est et iustum. Et quia omne iustum bellum, quod ex caritate geritur, regni caelestis meritorium est, sieut bellum eorum indicat, de quibus scriptum est, Quod fortes facti sunt in bello (ad Hebraeos XI), et ergo totus caecus est in sa- 28 55. 60. 65. 70. 75. 1. 5. 10. — 218 — cra theologia, qui non videt, quod Christiani, qui ex caritate in subsidium fratribus de domo Thcutonicorum ad pugnandum contra infidelcs pro fide tuenda confluunt, regnum mcrcntur caeleste. Et Paulus scribens pro XLIV conclusione, quod subditi Cruciferorum praedictorum reisas cum eisdem facientes bis in anno contra infideles pacificos non sunt excusabiles a peccato, graviter errat, tum quia ex caritate bellare contra infideles quiete dcgentes fidei christianae causa ampliandae regni caelestis meritorium est, tum quia infideles ex ratione secunda nec cum fidelibus nec in se sunt pacifici. Item sic, si fidelis quis est, verum hoc esse concedit, quia omnes, qui ex caritate suscepto crucis signaculo in succursum terrae sanctae accesserunt, regnum mcrentur caeleste. Sed sicut patet ex litteris plurium sumraorum pontificum, Christiani, qui ex caritatc suscepto crucis signaculo in subsidium fratribus de domo Theutonicorum ad pugnandum contra infideles pro fide tuenda confluunt, illam indulgentiam idcmque privilegium consequuntur, quae acccdcntibus et subvenientibus in succursum terrae sanctae sunt concessae; et ergo, si fidelis quis est, verum hoc esse etiam concedit, quod Christiani, qui ex caritate in subsidium fratribus de de domo Theutonicorum ad pugnandum contra infideles pro fide tuenda confluunt, regnum merentur caeleste. Sed quoniam Paulus, unde pagani et Kutheni, qui manifesti sunt haeretici, defenduutur roboratique suut nimis, et ccclesia saepe vastata succubuit, dicit, quod peccatum est et error nulla ratione tollerabilis, quod Christiani infideles quiete degentes fidei christianae causa ampliandae impugnant aut possunt impugnare, et ergo potius censendus est defensor paganorura et haereticorum, quam fidelis aut verus Christianus. Et quia contra infideles et Polonos eorumque regcm et duces fratres de domo Theutonicorum eadem licentia possunt puguare; et ergo absque nova allegatione evidens est et concedere cogimur sequenter, quod ccteris paribus Christiani, qui ex caritate in subsidium fratribus de domo Theutonicorum confluunt ad pugnandum, isti contra infideles et illi contra Polonos eorumque regem et duces, aequale praemium a Deo in regno caelorum merentur accipere. Gonclusio XV. Imperator licite potcst fratribus de dorao Theutonicorum concedere terras in perpetuum possidendas, quas de m nibus infidelium quiete degentium eripuerint. Probatur: ex decima conclusione imperator licite potest infidelibus quiete degentibus terras, quas colunt, auferre, sed illas ex c. 2. X de feudis III 20. libere potest aliis infeudare; et ergo certo certius est, quod imperator licite potest fratribus de domo Theutonicorum concedere terras in perpetuum possidendas, quas de manibus infidelium, quiete degentium eripuerint. Ft Paulus errat scribens pro secunda conclusione, quod non licet infidelibus, etiam Romanum imperium non recognoscentibus, auferre dominia sua, possessiones vel iurisdictiones. Item sic, terrae enim, quas colunt infideles quiete degentes, dum ad dispositionem imperatoris ex decima conclusione sunt reversae, et imperator omnia sna facta w gloriam Dei facere et ordinare [debet] (I. ad Corinthios X), iudubie terras illas licite potest concedere genti, in qua Deum caeli conspicimus et eius gloriam ma- — 219 — gnificari. Sed facto cognitum esr, quod in ordine fratrum de domo Theutonicorum Deus colitur et eius gloria magnificatur, dum pro ea sanguinem suam saepe fuderunt et parati sunt effundere; et ergo divini honoris hostis est et enervator imperatoriae libertatis, asserens, quod imperator non potest licite fratribus de domo rheutonicornra concedere terras in perpetuum possidendas, quas de manibus infidelium quiete degentlum eripuerint, et Paulus asserens pro XXVII conclusione, quod imperator non habct dare licentiam occupandi terras infidelium non recognoscentium sunm imperium. Item sic, terrae enim, quas colunt infideles quiete degentes, dum ex digestis multipliciter subsunt dominio imperatoris, et de eis infideles nolunt nolueruntque reddere fructum temporibus suis, indubie iuxta approbationem Salvatoris et responsionera Iudaeorura (Matthaei XXI.) imperator licite potest concedere terras illas genti, quae ei fructum reddct temporibus suis. Sed quoniam imperator liber concedere terras illas in feudum, cum voluerit, et fratres de domo Theuthonicorum parati sunt imperatori de illis terris reddere fructum temporibus suis, dum eo teste in probatione XI conclusionis non formidant pro Romano imperio et fide catholica animarum suarum pallia rubricare; et ergo a ratione absurdet negans, quod imperator licite potcst fratribus de domo Theutonicorum concedere terras in perpetuum possidendas, quas de manibus infidelium quiete degentium eripuerint. Et Paulus errat affirmans pro XXYIII conclusione, quod litterae imperatoris Cruciferis de Prussia concessae aut aliis super occupandis terris infidelium nullum ius eis tribuunt, sed magis Christi fideles decipiunt. Item sic, terrae enim, quas colunt infideles, dum fuerunt sub dominio iraperatoris et absque eius consensu alienatae, et omne feudum, quod sine consensu domini alienatur, ad dominum libere revertitur, nulla praescriptione obstante, ex constitutione Fredcrici in libro feudorum de prohibita feudi alienatione F. II. 55, indubie imperator de iure potest terras illas infeudare, cui vel quibus voluerit. Sed non videtur iniuriam facere, qui utitur iure suo (c. 31. X. de electione I. 6.), et ergo absque iniuria cuiuscunque imperator licite potest fratribus de domo Theutonicorum conccdcre terras in perpetuum possidendas, quas de manibus infidelium quiete degentiura eripuerint, et Paulus errat, assumens pro VII conclusione, quod infideles possunt contra imperium in feudo praescribere. Conclusio XVI. Papa licite potest fratribus de domo Theutonicorum concedere terras in perpetuum possidendas, quas de manibus infidelium eripueriut. Probatur arguendo ad hominem, imperator enim dum licite potest fratribus de domo Theutonicorum concedere terras in perpetuum possidendas, quas de manibus infideliura eripuerint, et papa iuxta Paulum utramque habet potestatem temporalium et spiritualium, indubie quod de imperatore demonstratum est, necesse habet concedere de papa, dicitur quod licite potest fratribus de domo Theutonicorum concedere terras in perpetuum possidendas, quas de manibus infideliura eripueriut. Sed quoniam nulli videtur facere iniuriam, qui utitur iure suo aut facit, quod licite potest facere, et ergo quod papa fratribus de domo Thcutonicorum concessit 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. 1. 5. 10. — 220 — 15. 20. 25 30. 1. 5. 10, 15. aut potest eoncedere terras in perpetuum possidendas, quas de manibus infidelium eripuerint, manifestum ius continet et nulla iuris eget interpretatione. Quis etenim non videt, quod in his, quae absque alicuius iniuria dantur, nude ex gratia vel libertate, sutficit teste Salvatore pro ratione datoris voluntas: amice, ait, non facio tibi iniuriam, tolle quod tuum est et vade, volo autem et huic novissimo dare sicut et tibi, aut non licet mihi facere quod volo (Matthaei XX) Sed sicut patet ex eius litteris ct statim digestis, papa ex gratia et absque alicuius iniuria fratribus de domo Thcutonicorum conccssit terras in perpetuum possidendas, quas de manibus infidelium eripuerint; et crgo absque iuris intcrpretationc huiusmodi concessio vim habet et robur accipit ex papac voluntate, quemadmodum et quod principi placuit lcgis habet vigorcm (J. I. 2. §. G.). Et indc manifestum cst, quod Paulus derationatur, asscrcns in XX conclusionc, quod huiusmodi concessionis litterae a Romano pontificc concessae iuris interpretationem redpiunt; maioris tamen derationationis argucndus est, dum asscrit pro cadem conclusione, quod in dictis litteris non ponitur causa legittima, quarc infidelcs per fratres de domo Theutonicorum debeant spoliari, quae ctenim causa magis potcst esse legitima huius vel consimilis concesssionis faciendae, quam eultum catholicac fidei ad Dei gloriam ampliare, et quam ampliare et sonare debent omnia nostra opera, „omnia in gloriam Dci facitc" ait Apostolus I. ad Corintluos X. Scd hanc causam Eomanus pontifex in suis littcris eommemorat apcrtc: ,,operis ait evidcntia declarante, quod vos ad hoc fervcnter insistatis ct cultum catholicac fidci tam in oricnte quam Prussiae ct Livoniac et in contcrminis cis partibus ad Dei gloriam amplietis", immo Paulus non tantum dcrationatur verum ctiam docuit, linguam suam magis loqui placita quam vera. Conclusio XVII. Iusto bello fratres de domo Theutonicorum possunt infidcles quietc degentes tcrris, quas occupant, privare. Probatur: cx digestis multipliciter manifestum est, quod terrae, quas oecupant infidelcs quicte degentes, pcr iniuriam impcrio sunt ablatae ct fratribus de domo Theutonicorum conccssao in perpetuum possidendae. Sed iustum bcllum est, quod geritur de rebus repctendis, ut dicit Isidorus XVIII libro Ethicorum, et ergo absque contradictione iusto bcllo fratrcs de domo Theutonicorum possunt infidelcs quietc degentes terris, quas occupant, vare. Itcm sic, milites tcnentur militare et bellant bellum iustum potestatc iubente bellare, sub qua militant, ut dicit Augustinus contra Manichaeos et scribitur similc c. 13. 0. XXIII. qu. o. Sed fratres dc domo Theutonicorum sub imperio militant, et ergo imperatore iubente eos bellare, tenentur bellare et bellant bellum iustum; et quia ex corum privilcgiis constat et facto cognitum est, quod impcratores plures iusserunt praeceperuntque, quod infidelibus quiete degentibus bello lacessitis terras, quas occupant, fratres de domo Thcutonicorum auferrcnt sibi sub monarcha imperii in perpetuum possidcndas, ct ergo omnino sine moto dubio iusto bello fratres de domo Theutonicorum possunt infideles quicte degentes terris, quas occupant, privare. — 221 — Item sic, secundum Isidorum XVIII libro Ethicorum ius gentium est, vim vi repellere, et omnes leges omniaque iura permittnnt (l. 45. §. 4. D. ad legem Aquiliam 9. 2.) cum moderamine tamen inculpatae tutelae (l. 1. C. unde vi. 8. 4.). Sed ex digestis et facto cognitum est, quod infidelcs quiete degentes terras, quas occupaut, vi tinent et armis contra imperium defendunt; et ergo auctoritate imperatoris fratres de domo Theutonicorum armis iustoque bello et vi possunt infideles quiete dcgentes terris, quas occupant, privare. Et quia imperatoris voluntas est semperque fuit ab eorum aedificatione, quod fratres de domo Theutonicorum terras iufidelium quicte dogentium ipsis expugnatis sub monarcha imperii possiderent; et ergo absque omni formidine tcnendum est, quod iusto bello fratres de domo Theutonicorum possunt infideles quietc dcgentcs terris, quas occupant, privare. Item sic, quoniam omnis vel ars vel virtus, ad quam pertinet fiuis, habet disponere de his, quae sunt ad fincm (I. Ethicorum), et bella carnalia in populo fideli sunt refercnda sicut ad finem, bonum spirituale, cui papa deputatur, ideo indubie ad papam pertinet et ipse habet disponcre et inducere alios ad bellandum bella iusta. Sed quoniam papa disposuit induxitquc fratrcs de domo Theutonicorum et omnibus opem ferentibus stipendia dcdit spiritualia, quod bcllcnt contra infideles etiam quiete degentes ct eorum terras in obsequium Christi ct fidei dilatationem captivatas in pcrpctuum possideant; et crgo ulteriori non eget declaratione, quod iusto bcllo fratres de domo Theutonicorum privaverunt possuntvc privare infideles tcrris, quas occupant vel occupaverunt. Et Paulus crrat affirmaus in XXIX couclusionc, quod Cruciferi dc Prussia irapugnantcs pacificos infideles, ut sic, nunquam habuerunt iustum bellum cum eisdcm. Sed quoniam pro errore suo assumit, quod impugnantibus infideles degere in pace volentcs omne ius resistit scilicet naturale, divinum canonicum et ciule, naturale scilicet „quod non vis fieri etc." ius divinum scilicet „uon occidas, non furtum facias" (Exodi XX), ius canonicum c. 11. C. XXIII. qu. 8. et chile l. G. C. de paganis sacvificiis et templis eorum. 1. 11., idco, ut ignorautia eius manifesta fiat omnibus, respondendo ad primum deductum est, quod illud praeceptum legis naturae „quod tibi non vis fieri, alteri ne facias" dcbct intelligi eadem proportione servata, non cnim si praelatus non vult sibi. resisti a subdito, ipso subdito resistcrc non debct. Sed auctoritate papae et imperatoris, qui praelationem habent et dominium supra infideles, iste in spiritualibus et ille in temporalibus, Crucifcri de Prussia bellant contra infideles et impugnant; et ergo ex v i huius praecepti non oportet, quod Cruciferi de Prussia, si nolunt impugnvri ab infidelibus, quod ipsi fideles non impugnent nec debent impugnare. Ad secundum dcductum est, quod sicut dicit Ambrosius (et transumitur c. 49. C. XXIV. qu. 5.) cum divino iussu ad puniendum peccata populi excitantur, sicut populus ille iudaicus excitatus est ad occupandam terram promissionis et ad delcndas gentcs peccatrices, sine culpa noxius sangvis effunditur, et quae ab eis male possidentur, in ius et dominium rite transcunt bonorum. Sed Cruciferi de Prussia dum iussu papac et impcratoris auctoritatem Dei habentiura, vel qui vice Dci funguntur in terris, sunt cxcitati ad occupandum terram infidelium et ad eos subiugandos, indubie iussu divino ad id facicndum citati sunt; et ergo sine furto et rapiua terram 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50. 55. 60. 65. 70. 75. 80. 1. 5. 10. 15. 20. 222 infidelium, et quae possident, occupant possuntve occupare et noxium sanguinem effundere sine culpa et absque hoc, quod peccant contra hoc praeceptum „non occidas", quae occisio hominis dumtaxat prohibetur, secnndum quod habet rationem indebiti. Sed quoniam nomina composita dum frequenter plus important quam componentia, homicidium plus importat quam occisio hominis, importat enim homicidium occisionem hominis indcbitam et immo homicidium nunquam est licitum sed semper est peccatum, quamvis hominem aliquando occidere liceat; et ergo fratres de domo Theutonicorum bellantes contra infideles, quamvis saepe occidunt, non tamen committant homicidium, ut Paulus ignarus veritatis vocabuli in prologo constanter asserit. Ad secundum deductum, quod totus canon, dum in scripturis sanctis et veteribus et novis continetur, ut dicit Augustinus XIX libro de civitate Dei c. 18 et II libro de doctrina Christiana et in epistola ad Hieronymum, errat Paulus, iuris in quo se doctorem profitetur ignarus, asserens, quod ius canonicum c. 11. C. XXIII. qu. 8. impugnantibus infideles degere in pace volentes resistit. Dato tamen, quod dicerct ius positivum vel papale, ubi ait ius canonicum, responderemus utique, quod prout pro XIV conclusione digestum est, infideles nunquam in pace degunt cum fidelibus, sed semper, quando eis suppetit nocendi licentia, contra fideles vehemcnter insurgunt; et ergo Paulus, quod debuit probare, ignoranter petit et ius positivum c. 11. C. XXIII. qu. 8. sibi aut eius errori in nullo suffragatur, sed in toto resistit. Ad quartum quando sufficienter responsum est in materia VIII conclusionis et XIV conclusionis iam exposita, pigritamur et stultum est igitur cxponcre. Conclusio XVIII. Omnem terram, quas fratres do domo Theutonicorum de manibus infidelium ereptam tenent, iuste possident. Probatur ex conclusione immediate praecedenti: omncm terram, quam fratres de domo Theutonicorum de manibus infidelium ereptam tenent, iusto bello cepcrunt. Sed secundum legem omne, quod iusto bello ceperunt vel capiunt, eorum est: ea inquit, quae ab hostibus cepimus iurc gentium, statim nostra fiunt (J. II. 1. §. 17.), omne autem, quod eorum est, iuste posident; et crgo a primo ad ultimum omnem terram, quam fratres de domo Theutonicorum de manibus infidelium ereptam tenent, iuste possident. Item sic, ex digestis omnis terra, quam fratres de domo Theutonicorum de manibus infidelium ereptam tenent, ad dispositionem imperatoris erat de iure reversa et ab eo ipsis fratribus in feudum est concessa; et ergo, quod omnem terram, quam de manibus infidclium ereptam fratres de domo Theutonicorum tenent, iuste possident, sciolo manifestum est. Item sic, lex enim evangelii, dum ad hoc dicitur lex libertatis, quod Christus eius institutione solum instituit, per quae in gratiam introducimur vel quae ad rectum gratiae usum pertinent, ex necessitate et cetera ecclesiae vel unicuique eius praesidenti, secundum quod curam gerere debet, reliquit determinanda, manifestum est, quod papa habet determinare, quid circa cultum divinum augendum et conservandum sit facieudum vel vitandum. Sed causa augendi cultus divini et conservandi papa fratribus de domo Thcutonicorum omnem terram, quara de manibus infidelium ercptam tenent, concessit in perpetuum possidendam; et ergo qui negat et Paulus negans, quod fratres de domo Theutonicorum omnem terram, quam dc manibus infidelium ercptam tenent, iuste possident, manifeste negat potestatem a Christo papae traditam et favct renitenti fidci nostrae errori, quorum utrumque dum cst haereticum, manifestum est, quod doctrina conclusionis sana est et plena iustitia. Item sic, terra enim infidelium, quam de manibus eorum possunt bello cripere fratres de dorao Theutonicorum, cum ex concessione papae ct imperatoris in ius ipsorum transivit et dominium, et quilibet potcst iuste possideri possidetve, quod in eius ius transivit et dominium , manifestum est, nedum quod fratres de domo Theutonicorum omnem terram [quam] de manibus infideliura creptam tenent, iuste possident, verum ctiam, quod neque rcm usurpant alienam neque furtum aut rapinam committunt sed sua recipiunt, quando terram infidelium bello invadunt occupantve. Et ergo quod Paulus in XXX conclusione affirmans, quod talis impugnatio illicita usurpatione rci alienae furtum includit et rapinam, errat et erroris sui ciuse insipientiae reliquit hominibus mcmoriam, res ipsa indicat. Conclusio XIX. In festo purificationis tam quam assumptionis sanctae Mariae licitum est fratribus dc domo Thcutonicorum adversus infideles bcllare vel ad bella procedere. Probatur pcr illud, quod dicitur 1. Machabacorum II: „cogitaverunt laudabilitar Iudaei dicentes: omnis homo quicunque vencrit ad nos in bello die sabbathorum, pugnemus adversus eum" auctoritatc vero iuris humaui patet c. 15. C. XXIII. qu. 8. et ratione sic arguitur: fratres de domo Theutonicorum, ut docet XI conclusio, ex eorum professione tencntur et sunt instituti pro fide tucnda adversus infideles bellare, sed ex influentiis caeli communitcr circa tempus purificationia sancte Mariae et ante vel post nunquam vel raro, quia aquac intermediae inter terras eorum et infidelium congelatae sunt, et securum praebent transitura exercitui tempore hieraali, et acstivali circa tempus assumptionia sanctc Mariae sunt minores cum minorique pcriculo pcrvadantur et victualia exercitui neccssaria plura reperiuntur; et ergo necessitate perurgente fratres de domo Theutonicorum coacti sunt circa tempus purificationis sancte Mariae et assumptionis adversus infidelcs bellare vel ad bella proccdere. Et quia non possunt tempus sistere ncque impedire, quin quodlibet festum suo ordinc veniat ct suis spatiis transeant universa sub caelo (JEcclesiastes III), ideo quod fratres de domo Theutonicorum iu die purificationis sanctae Mariae et assumptionis adversus infidcles bellant vel ad bella procedunt, licitum est, multuraque rationis et nullara sapit spcm superstitionis, neque quam Poloni observaverunt, postea quam commixti sunt inter gentes ct didicerunt opera eorum. Et istud dum factum est illic in scandalum non quidcm occultum, sed publicum coram Deo eiusque sauctis angelis et universali ecclesia, deceret Paulura peccata suae gentis, quae sunt manifcsta praecedentia, ad iudicium primo arguere et pudcre propriae stultitiae, quia intentioni aliarum, quam teste scriptura non potest videre, audet finem constituere et dicere in XLII conclusione, quod 25. 30. 35. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50. 55. 60. 65. — 224 — fratres de domo Theutonicorum in die purificationis sanctac Mariae et assumptionis adversus infidelcs bellant vel ad bella procedunt, cupiditatis aut dominandi libidinis causa atque ideo, ut dicit in XLIII, quod rationc diei prosperior spcctatur eventus. Fratres enim de domo Theutonicorum dum ab eorum acdificatione optime noverunt, quod a Deo, cui militant, est victoria (II. Es. III.) et quod Deus non scrvi armorum potcntia, scd prout ipsi placet, dat dignis victoriam (II. Machabeorum ultimo), non quidem temporc vel ratione diei scd a Dco tota cordis devotione, quotiens in die purificationis sanctae Mariac vel assumptionis contingit eos ad versus infidcles bcllare vel ad bella procedere, sperant affuturam sibi victoriam. Papa quoque sicut et imperator, dum uterquc corum ordinavit, quod fratres de domo Theutonicorum terras, quas de manibus infidelium possunt eripcrc, debeant sub Romana ccelesia et monarchia sacri imperii fidoi causa tuendac possidere, et caritas amovet deferre, non facile malum esse eredendum; ct cum tale aliquando dieitur, hoc ad se magis iudicat pertincre, nc credatur, ut dicit Augustinus in libro dc spiritu ct littera, indubic Paulus adversus eos invidcntiac facibus agitatur ct sibi minime credendum cst, dum ex propriis more diaboli asserit, quod cupiditatis, aut dominandi libidinis causa adversus infideles bellant vel ad bella procedunt. Utrumque etiam corum, scilicet bcllare fidci causa tucndae et terrae infidelium sub regula fidci causa possidendae, dum cst actus rcligionis opusve spirituale ex partc finis, quod in sabbatho ficri scriptura non prohibct scd commendat, stultum cst omniuo dicere, quod fratres de domo Theutonicorum in die purificationis sanetae Mariae et assumptionis adversus infideles bellantes vel ad bella procedentes fidei causa tucndac ct tcrrac infidclium sub rcgula fidei causa possidendae solvunt sabbathum. Opus enim corporalc, quod ad salutcm corporalem altcrius ordinatur, dum non est contra obsenantiam sabbathi teste qui ait „mihi indignamini quia totum homiucm salvum feci in sabbatho" (Iohanues VII), et bellare adversus infidclcs tcrrae corum sub rcgula fidei causa possidendae ordinatur ad salutem non tantum quidem corporalem sed etiam animarum, quae magis proeuranda est quam corporalis; laico notum est, quod fratres de domo Theutonicorum in dic purificationis Stae Mariae et assumptionis adversus infideles bellantes vcl ad bella proccdentcs tcrrae eorum sub regula fidei causa possidendae minime solvunt sabbathum. Et infclix Paulus distributionis causa capiendac, si rectam habet intcntionem, absquc solutione sabbathi vadit ecclesiam, alias hac vice non iturus; quarc fratres dc domo Theutonicorum non possunt absque solutione sabbathi advcrsus infidelcs cansa corum terrac sub regula fidei possidendae bellare vel ad bella procedere, quod ex parte finis opus est magis spirituale, quam recipere huiusmodi distributionem. Dcnique invadcre tcrras infidclium, de quanto fit diebus purificationis sanctae Mariae et assumptionis, specicm sapit superstitionis, ut dicit Paulus in XLIII conclusionc et in secunda dicit, quod nulli alii libcre diebus fcstivis impugnando excusantur a peccato. Sed sicut facto cognitum est, quod Poloni eorumque rex et duces auxilio infidelium die fcstivo ccclesiam libere vastaverunt et in die assumptionis sanctae Mariac libere impugnaverunt et quantum in eis fuit, totam expugnavcrunt, dum totam extiuxissent, si tota — 225 — in exercitu intcrcmpto fratrum de domo Theutonicorum constitisset; et ergo Paulum, ut proprio gladio occidatur, oportet fateri, quod Poloni eorumque rex et duces sint superstitiosi ct in excusabiliter peccaveruut. Conclusio XX. Damnata haeresis est dicere, quod Poloni eorumque rex et duces ecclesiam auxilio infidelium licite vastaverunt. Probatur apostolo: seribit et pariter dicit „non sum dignus vocari apostolus, quoniara persecutus sum ecclesiam Dei" (I. ad Corinthios XI) ct se maximum appcllat pecatorem, quod persecutor erat ecclcsiac (I. ad Timotheum I). Sed Poloni eorumque rex et duces ecclesiam auxilio infidelium vastantes, cam atrociter persequebantur in membris eius non quidem paucis sed innumerabilibus, dum multa millia Christianorum in ore (sic) gladii prostratos necaverunt et plures, ut dicitur, equis subactos absorbuerunt, Deoque devotos fratres dc domo Thcutonicorum circiter quingentos occiderunt et terram eorum quasi mediam violcnter possidere caepcrunt, et ergo non tantura apud theologum, verum etiam simplictm Christianum damnata haeresis est et manifesta, dicere, quod Poloni eorumque rcx et duces ecclesiam auxilio infidelium licite vastaverunt. Item sic, fides cnim dum ab his non videtur exhiberi Christo, a quibus ecclesia evacuatur atque distrahitur, ut dicit sub verbis Ambrosius c. 23. C. XXIV. qu. 1., procul dubio damnata haeresis est, dicere, quod potest quis licite ecclesiam evacuarc atque distrahere. Sed Poloni eoruraque rex et duces ecclesiam auxilio infidelium vastantes ipsam evacuaverunt atque distraxerunt, dum ultra omncs, quos morti traditos perdiderunt, vcros Christianos utriusque sexus de finibus suis expulsos in scrvitutcm idolatrarum redegerunt, quorum ritum idolatriamque multi ex eis fide abncgata iam profcssi; et ergo omnis contradictionis colore damnata hacresis est dicere, quod Poloni corumque rex et duces ecclesiam auxilio infidclium licite vastaverunt. Item sic, damnata haeresis cst, dicere, quod potest quis licite committere sacrilegium. Sed Poloni eoruraque rex et duces ecclesiam auxilio infidelium vastantes commiserunt sacrilegium, non quidem parvum sed grande nimis, cum Deo amabiles saccrdotes in ecclesiis et extra inditfercnter occiderunt, vestes quoque sacras et vasa in usus commutavcrunt prophanos, acdes sacras luxuria et aliis illicitis impleverunt, ccclcsias diino cultui consccratas flammarum exustionibus consumpserunt, sanctorum reliquias de auro vel argento erutas per loca prophana pedibus conculcandas in manibus impiorum dissipaverunt, sacramentura eucharistiae manibus iufideliura diccntium: „ecce Deus vester" in faciem Christianorum ad lutum cadendum disperscrunt contritum; ct ergo, qui negat, quod damnata haeresis est, dicerc, quod Poloni eorumque rex et duces ecclesiam auxilo infideliura licite vastaverunt, a fide omnino absurdet. Item sic, infideles enim, dum in hoc, quod ecclesiam vastaverunt, gravissime pcccaerunt, damnata haercsis est iuxta scripturam dicere, quod potest quis licite infidclibus in hoc consentire, quod ecclesiam vastant „exite, inquit, de medio eorum et separamini et inmundum ne tetigeritis scilicet per consensum (II. ad Co- 29 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40 45. 50. 55. 60. 65. 70. 75. 80. 226 rinihios VI). Sed Poloni eorumque rex et duces infidelibus non tantum in hoc consenserunt, quod ecclesiam vastaverunt, verum ctiam corum fortes fuerunt auxiliarii; et ergo dicere, quod Poloni eorumque rex et duces ecclesiam auxilio infidelium licite vastaverunt, sine contradictione damnata haeresis est. Item sic, Iacobi IV. dicitur: „resistite diabolo et fugiet a vobis" et Augusti-. nus in primo libro de sermone Domini in monte cxponens id Matthaei V. „esto consentiens adversario tuo" dicit: Xcque quisque dixerit amicitiam cum diabolo esse faciendam, neque concordare cum illo expedit, cui scmel renuntiando bellum induximus et quo victo conabimur, neque consentirc illi iam oportet, cui, si nunquam consensissemus, nunquam istas incideremus miserias". Sed vastare ecclesiam auxilio infidclium dum est grande peccatum, cui diabolus conscntit, certissimum est, quod Poloni eorumque rex et duces in hoc, quod ecclesiam auxilio infidelium vestavcrunt, consenserunt diabolo; et ergo omni summoto dubio, quod Poloni eorumque rex et duces ecclesiam auxilio infidelium licite vestaverunt. damnata hacresis est. Item sic, Chrisostomus super id Matthaei I: „Asa autem genuit Josaphat" dicit: vides, quia nec dare oportet auxilium iuimicis Dei, nec ab eis accipcre. Quoniam antem nec accipere oportet ab inimicis Dei, docet nos supradicta historia de Asa. Quoniam vero nec dare, instruit nos ex scriptura de Josaphat. Qui enim petit auxilium ab inimicis Dci, de auxilio Dei desperat, validiores sibi existimans inimicos Dei, quam Deum. Qui autcm dat auxilium inimicis Dei, adversatur Deo, Deo enim volente conterere inimieum suum, ipse eum defendcre tentat. Sed Poloni eorumque rex et duces ecclesiam vastantes auxilium infidelium petiveruut receperuutque auxilium ab inimicis Dei et pariter inimicis Dei auxilium dedcrunt; et ergo de auxilio Dei desperaverunt, validiores sibi extimantes. Damnata haeresis est diccre, quod Poloni eorumque rex et duces licite de auxilio Dei desperaverunt, inimicosque Dei validiores quam Deum extimaverunt et Dco adversati sunt; et ergo dicere, quod Poloni eorumque rex et duces ecclesiam auxilio infidelium [licite] vastaverunt, damnata haeresis est. Item sic, arguendo ad hominem, Poloni eorumque rex et duces ecclesiam auxilio infidelium licite vastaverunt, ut ait Paulus, et ergo Poloni eorumque rex et duces licite infideles iuvarunt ecclesiam vastare et eis ad vastandum auxilium praebuerunt. Sed quatenus est damnata haeresis utrumquc per illud, quod ad Iosaphat dictum legitur II. Paralipornenon XIX: „Impio pracbes auxilium et his, qui oderunt Dominum, amicitia iungeris ct idcirco iram quidem Domini merebaris"; et ergo indubie, quod Poloni eorumque rex et duces ecclesiam auxilio infidelium licite vastaverunt, damnata haeresis est. Sed quoniam, quod Poloni eorumque rex et duces ecclesiam auxilio infidelium licite vastaverunt, evidenter sequitur ex conclusione Pauli XLI, videlicet: princeps christianus necessitate immincntc sinc pcccato ad sui defcnsionem et suae terrae uti potest auxilio infidclium non solum sibi subiectorum sed etiam aliorum, intelligendo de infidclibus pacificis non habentibus nobiscum guerram active vel passive, ideo conclusio Pauli manifesta haeresis est et ecclesiae nimis periculosa praeter hoc, quod nullus princeps christianus potest contra nos uti auxilio infidelium, nisi nobiscum guerram habeant active vel passive, — 227 — et infideles uunquam nobiscum sunt pacifiei. Quoniam tamen Paulus nititur haeresim suam roborare exemplo Machabeorum, qui cum Romanis tunc infidelibus auxilii ferendi gratia constituerunt societatem (I. Machabaeorum VIII), et respondens ad contra dicit, quod non obstet illud II. Paralipomenon XIX: „Impio praebes auxilium ct his, qui oderunt Dominum amicitia iungeris et idcirco iram quidem Domini merebaris", quia haec ait contraria loquuntur in bello iniusto, ideo ad ostendendum, qnomodo haeresim suam in scriptura fundat non intellecta, non pigritemur repetcre, quod iustum bellum est, quod geritur de rebus repetendis, ut dicit Isidorus XVIII libro Ethicorum. Scd quouiam rex Israel belligeravit adversus regem Syriac de re scilicet Ranioth Galaad repetenda, ignoratis, inquit, quod nostra sit Ramoth Galaad ct negligimus tollere eam de manu regis Syriae (III Regum XXII), et ergo iustum bellum rex Israel adversus regem Syriae bellavit et tamen Iosaphat, qui ei auxilium praebuit, dictum legitur: „impio praebes auxilium et his, qui oderunt. Dominum, amicitia iungeris et idcirco iram quidem Domini merebaris". Asa quoque rex Iuda iustum bellum advcrsus Baasa regem habuit Israel et tamcn peccavit, accipiens advcrsus eum auxilium infidelium (III. Regum XV. et II. Paralipomenon XVI.); et ergo quod ad sensum suae haeresis scripturam sanctam impudentcr Paulus exponit, certo ccrtius est et confirmatur Chrysostomo, dum generalitcr dicit, quod nec dare oportet auxilium inimicis J )ei nec ab eis accipere, in nullo bello ncc iusto nec iniusto debet quis dare inimicis Dei vel ab eis recipere auxilium; et Iudas Maehabeus pro eo, quod in Romanorum auxilio confisus est, minimc commendatur sed magis reprehenditur, dum mox posteaquam fiduciam in Romanis habuit, in bello occisus cecidit (I. Machabaeorum IX), vel dicendum, quod Iudas Machabaeus constituit societatem cum Romanis tunc infidelibus auxilii ferendi gratia contra Graecos infideles (I. Machaheorum VIII). Sed Poloni eorumquc rcx ct duces e regione constituerunt societatem cum infidelibus auxilii fercndi causa contra fideles et eorum auxilio saepe usi sunt; et ergo Paulus exemplo Machabeorum haeresim suam minime potest probare et huius quidem haeresis et aliorum errorum, quos in favorem paganorum et humiliationem Christianorum Paulus invenit, plures quoniam nominat assertorcs, idcirco illi quemadmodum ipse omnes condemuandi sunt et minime allegandi. Cunclusio XXI. Pro damnis omnibus et singulis, quae auxilio infidelium Poloni eorumque rex et duces fratribus de domo Theutonicorum et eorum subditis irrogarunt, tenentur eis de necessitate salutis satisfacere. Probatur: de necessitate salutis quicunque in alterum peccavit, tcnetur ei satisfacere, ut probat reconciliatio fraterna (Micheae V). Sed Poloni corumque rex et duces in fratres de domo Theutonicorum et corum subditos gravissimc peccaverunt, damnis cis auxilio infidelium irrogatis per conclusionera immediate praccedentem; et ergo ratio theologica clara cst, quod pro damnis omnibus et singulis, quae auxilio infidelium Poloni eorumque rex et duces fratribus de domo Theutonicorum et eorum subditis irrogarunt, tenentur eis de uecessitate salutis satisfacere. 85. 90. 95. 100 105 110 1. 5. 10, 15. 20. 25. 30. 85. 40. 45. 50. 1. 5. — 228 — Item sic, de necessitate salutis cuiuslibet est servare amicitiam. Sed ex II. Ethicorum, qui contra iustitiam damna alteri irrogavit, [non] potest sine satisfactione ad aequalitatem iustitiae pervenire Idco de nccessitate salutis quicunque contra iustitiam damna alteri irrogavit, tcnctur sibi pro eis satisfacere. Et quia pcr conclusionem immediate praeccdentem ct heu magis facto cognitum cst, quod Poloni eorumque rex et duccs auxilio infidelium enormia damna et gravia fratribus de domo Theutonicorum et eorum subditis contra iustitiam irrogarunt, ct ergo certo ccrtius est, quod Poloni eorumque rcx et duces pro damnis omnibus et singulis, quac auxilio infidelium fratribus dc domo Theutonicorum et eorura subditis irrogaruut, tcnentur eis de necessitate salutis satisfacere. Item sic, non remittitur peccatum, nisi restituatur ablatum, ut ait Augustinus in epistola ad Macedonium (et transsumitur c. 1. C XIV. qu. G). Sed Poloni corumque rex et duces auxilio infidelium innumerabilia bona ct in animabus hominum et aliis rebus fratribus de domo Theutonicorum et eorum subditis iniuste abstulerunt, per conclusionem immcdiate praecedentem; et ergo sine recompensatione pro istis damnis et satisfactionc non possunt consequi peccatorum rcmissionem; ct illa dum est necessaria ad salutctn, a ratione iustitiae pcuitus absurder, qui negat, quod Poloni corumquc rex et duccs pro damnis omnibus et singulis, quae auxilio iufidelium fratribus de domo Theutonicorum eorumque subditis irrogarunt, tcncntur cis de necessitate salutis satisfacere. Item sie, Paulus in conclusione XLIV rcs, inquit, occupatae in bello iniusto non possunt csse occupantium nec sinc peccato possunt aliquatenus rctincri. Ratio, ait, nam talis rcs furtiva vel vi possessa dicitur vitiosa, quam non potest usueapcre vel praescribere fur el raptor nec alius, quamvis ab eis cmcrit vel alias acceperit bona fide (J. II. 6. §. 2. et 3.), ct in XLVII conclusione de necessitate dicit salutis omnia taliter occupata sunt pro possc restituenda, nec aliquatenus retinenda; et in XLVII dux inquit belli lmiusmodi aut alius principalis non solum tenetur de rapinis, homicidiis et aliis sceleribus perpetratis per sc ipsum sed etiam, quac fiunt ibi per alios et non solum pcr suos sed etiam contra suos. Sed Poloni corumque rex et duces bello iniusto, et quod magis est impio, dum eo auxilio infidelium occidcrunt non quidem gentiles, qui fom sunt (I. ad Corinthios V.), sed Christianos, qui sunt cives sanctorum et domestiei Dei (od Ephesios II), Deo quoque ct sanctis eum gloriantibus irrevercntiam exhibuerunt incredibilem, res ct bona fratrum de domo Theutonicorum ct eorum subditorum ablatas possident occupantve, ct ergo tenentur omnia huiusmodi ablata de necessitate salutis restituere et pro damnis eodem bello illatis ipsis satisfacere. Conclusio XXII. Christiani, qui cum Polonis eorumque rege et ducibus auxilio infidelium advcrsus fratres de domo Thcutonicorum bellantes sunt mortui, omnes ad aeternae damnationis descenderunt amaritudinera. Probatur: Christiani, qui cum Polonis corumque rege et ducibus auxilio infidclium advcrsus fratres de domo Theutonicorum bellantes sunt mortui, et ex XX conclusione omnes facientes iniustum sunt mortui. Sed quilibet faciens iniustura peccat mortaliter, ideo — 229 — Christiani, qui cum Polonis eorumqne rcge et ducibus auxilio infidelium adversus fratres de domo Theutonicorum bellantes sunt mortui, omues et in peccato mortali sunt mortui. Et quia omnis, qui in peecato mortali moritur, ad aeternae damnationis descendit amaritudinem, et crgo absque formidine Christiani, qui cum Polonis eorumque rege et ducibus auxilio infidelium adversus fratres de domo Theutonicorum bellantes sunt mortui, omnes et ad aeternae damnationis descenderunt amaritudincm. Item sic, omne, quod contrariatur caritati, per quam est animae vita, est peccatum mortale. Sed Christiani, qui cum Polonis eorumque rege et ducibus auxilio infidelium adversus fratres do domo Thcutonicorum bellantes sunt mortui, omnes contra caritatcm bellantcs sunt mortui pro eo, quod actualiter inferens nocumcntum altcri, quod ex se rcpugnat caritati, quae alteri vult bonum, omnes ex digestis sunt mortui et crgo indubie omnes isti in peccato mortali sunt mortui. Et quia oranis, qui in pcccato mortali moritur, ad acternae damnationis descendit amaritudinem, et crgo ccrtissimum est, quod omncs huiusmodi ad acternae damnationis descenderunt amaritudinem. Item sic, infidclcs in co, quod cx odio et prava intentione fratres de domo Theutonicorum cxpugnavcrunt, ad aetcrnae damnationis meruerunt dcscendere amaritudinem. Scd Christiani, qui cum Polonis corumquc rege ct ducibus auxilio infidelium adversus fratres dc domo Theutonicorum bellantes snnt mortui, omnes in hoc, quod consenscrunt infidelibus, quod fratres de domo Theutonicorum expugnaverunt et fuerunt fortes auxiliarii, et ergo dum digni sunt morte non solum qui faciunt sed etiam qui consentiunt facientibus (ad Romanos I), absque contradictione ulteriori omnes, qui sunt mortui, ad acternae damnationis descenderunt araaritudinem. Item sic, furcs et latrones, si in furando et depraedando occiduntur, visum est pro cis non essc orandum (c. 2. extra. de fartis. V. o.), et ergo absque dubio ad aeternae damnationis descendunt amaritudinem. Sed Christiani, qui cum Polonis eorumque rcgc et ducibus auxilio infidclium adversus fratres de domo Theutonicorum bellantcs sunt mortui, in depraedando sunt mortui, ut patet ex multis conelusionibus praemissis. ct ergo ad aeternae damnationis descenderunt amaritudinem et minime pro eis orandum est. Conclusio XXIII. Poloni eorumque rex et duces coronam regni meruerunt amittere. Probatur et supponendum est supponiturve, quod in ordine recitando peccatum, in quo Deus in sc ipso contcmnitur, est gravissimum, sicut peccatum infidelitatis et blasphcmiac; ct post peccatura. in quo contemnitur Deus in sacrario et inter alia praecipue in isto, in quo essentialiter Christus Deus et homo continetur; et post pcccatum, in quo contemnitur Deus in membris suis; et post peccatum, in quo contemnitur Deus in praeceptis suis, quod ratione (sic) est omni peccato mortali. Quo praemisso sic arguitur: Poloni eorumque rex et duces pro eo, quod olim Deum 10. 15. 20. 25. 30. 35. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50. — 230 — in uno eius membro, quod occiderunt, unum scilicct episcopum sanctum Stanislauro, contempserunt, coronam regni meruerunt amittere, amiseruntque per iudicium ecclesiae; sed iam quasi ultimo ex conclusione XX ct suis evidcntiis contempserunt Deum in se ipso peccato infidelitatis, contempscruntque Deum in sacramcnto et praecipue eucharistiae, in quo essentialiter Christus Deus et homo continctur; contempscrunt quoquc Deum in membris suis in mirabilibus, quac occiderunt; et contempserunt Deurn in pracceptis suis, dum contra ea occidcrunt virgines et mulieres oppresscrunt, auxilio infidelium ecclesiam vastaverunt eiusque sacra violaverunt et rapinam commiserunt; et ergo Poloni corumque rex ct duces iam ultimo deteriora meruerunt supplicia et amittere non tantum coronam regni, sed ctiam ultimo supplicio puniri. Item sie, qui contra pacem ecclcsiae sunt, si dignitatcm aut cingulum militiae habent, merentur eis nudari (c. 32. C XXf. qn. 1. et l. 3. c. de summa trinitate 1. 1). Sed Poloni eorumque rex ct duces, dum multitudine infidelium sicut arena, quae est ad orem maris, innumerabili vencrunt turbarc ecclcsiam, turbaveruntque atrociter et iterum atque iteum turbare minantur, decurso tcmpore trcugae annalis intra partes ecclesiae quoque seditionem excitavcrunt ct hodic unam partem in tumultum contra aliam ad pugnam parant excitantque; ct ergo corona rcgni onmique dignitate et cingulo militiac nieruerunt nudari et de iure suut nudandi. Item sic, Ambrosius in Imo libro de otficiis dicit, quod vchementioribus hostibus et infidelibus et his, qui amplius laeserint, vehcmentior rcfertur ultio, ct inde factum est, quod de Madianitis, qui per muliercs suas plerosque peccare feccrunt ex plebe Iudaeorum, unde et Dei in populum pravum iracundia etfusa est, nullum Moises victor superesse paterctur, ct quod Gabaonitas, qui fraude magis quam bello tentaverunt plcbem pravam, non cxpugnaret Iosue, sed conditionis impositae afficeret iniuria. Sed Poloni eorumque rex et duces dura fuerunt causa primaria et infideles, qui auxilio fucrunt cis, secundaria tam atrocis vastationis ecclesiae, et causa primaria plus intluit in suum causatum quam secundaria, ut dicitur in prima propositionc libri de causis, Poloni eorumquc rex ct duces, sunt vehementiores hostes ecclesiae, amplius eam laeserunt, quam ipsi infideles; quos dum pro eo, quod ecclcsiam tam atrociter vastaverunt, iustum est capere et omni dignitate privatos servituti afficere, notissima iustitia est, quod Poloni eorumque rex et duces corona regni et cingulo militiae nudati conditione afficiantur impositae servitutis. Item sic, omnes, qui cuiuscunque gcneris arma infidelibus subministrant omnia bona sua amittere et capitalem pocnam subire meruerunt (1. 2. C. quae res exportari non debeant. 4. 41.). Sed Poloni eorumque rex et duces subministraverunt detuleruntque universi generis armaturam infidclibus et eos, ut validiorcs sint advcrsus Christianos, instruxerunt, et ergo mcruerunt amitterc non tantum coronara regni, verum etiam omnia sua bona. Sed quoniam non est indutus vestimentis ultionis neque coopertus quasi pallio zeli, qui ad vindictam capiendam de iniuriis Dei et eius ecclesiae Polonis eorumque regi et ducibus redderct pro scelere, quod meruerunt, immo factum est, quod contra catholicam ecclesiam surrecto collo ad — 231 — dilanianda christiani corporis mcmbra crassari pracsumpscrunt, hodieque crassantur et licentiori audatia, si vindicta uon fuerint compressi, pro eo crassabuntur, quod cum infidelibus, quorum rabies, quando cis suppetit nocendi liccntia, contra ccclesiam desaevire non eessat, pereusserunt et in eorum auxilium spem suam posucrunt; et ideo, dum optime norunt astute cogitantes, quod subacta cis terra, quae dominio fratrum de domo Theutonicorum subdita est, possunt universalem ccclesiam in mari et in terra pcrvadcre, et ultra eorum vircs esse, quod omnium vieinarum ecclesias bellica similiter victas suae subigercnt ditioni, cutn cetcris viciniarum ecclesiis pacis scrvant foedera, non quidem cx amicitia caritatis, sed ut eis pacis tempore non rcsistentibus ecclesiam, quae tutclae fratrum de domo Theutonieorum credita est, possent sibi facilius subigerc, et postea contra ceteras in mari et in terra securius victores bellarc. Et in hoc quidem proposito, quam obstinati sunt, inde videri potest, quod consaguincus rcgis Polonorum Vitoldus, cuius avus sutor erat, huius belli victoria spe potitus, terra Prussiac iam fere Polonis subacta, mox in summam superbiam impic locutus est, sese in Reno equum suum adaquaturum. Et ergo dmn melius est, in temporc occurrere qnam post exitum vindicare (l. 1. C. quando Ucet unicuique sine iudice vindicare se. 3. 27.), universalis ecclesia, ne eam contingat impetu eorum aliquando totam oppressam iri, vel in quo eius tota potestas simul unita virtuat, praesens sacrum concilium generale, tcnetur rcdderc Polonis eorumque rcgi et ducibus pro scclere, quod mcruerunt. Amcn. 55. GO. G5. 70. Explicit liber de doctrina potcstatis papae et imperatoris editus contra Paulum Vladimiri Polonum eiusquc haeresim et errorcs, in quo si minus perite aut parum caute aliquid forte positum est, a sacro concilio cupimus emendari. Deo gratias. *) Iste tractatus, qui incipit „Veteres relegentes historias" et finit sic: ,,Explicit liber de doctrina potestatis papae et imperatoris editus contra Paulum Vladimiri Polonum eiusque haercsim et errores ete." in materia et in forma est eidem cum tractatu, qui incipit ,,Accipe gladium", qui etiam cst eiusdem auctoris, nisi quia in isto sunt aliquando apposita, quae in alio sunt omissa. Continet autem iste tractalus processum doctrinalem et argumentationem, quo demonstrare nititur principaliter, quod bellum Polonorum contra Cruciferos de Prussia iuit iniustum et quod rex Poloniae er Poloni vastantcs ecclesiam commiserunt sacrilegium, et vocat ecclesiam eosdem Cruciferos etc. et ponuntur in eo XXIII. conclusiones. Et quia bellum in facto consistir, quod non iustificatur nisi ex suis circumstantiis, quae sunt certa singularia, quorum non cst scientia sed experientia ad ssm (?), hinc est, quod non est possibile istud scire per processum doctrinalem, quo proceditur non ex singularibus sed ex universalibus et notioribus, non per experientiam, sed in naturali lumine intellectus. et ideo si debet omnibus constare de bello iusto vcl iniusto, oportet ad boc vcnire per alium processum, vidclicet iudicialem, indaginem et probare per tcstes legitimos, quibus nota sunt ad sensum talia facta singnlaria iustiticantia ipsum bellum. Ex quo evidenter patet, huuc totum processum esse falsum ct erroncum et peccantem in materia et in forma. In materia, quia in ea multa suadentur falsa et divinae legi contraria; in forma, quia per talem processum non probentur, et sic constat, tam materialiter quam formaliter ipsum esse haereticum et per consequens per hoc saerum generale concilium condemandum. Ad probandum autem conclusionem supradictam duo fucit principaliter, in primis undecim conclusionibus nititur stabilire potestatem imperatoris, in sequentibus vero VIII ordinem Cruciferorum praedictorum. Incipicndo a conclusione duodecima usque ad vicesimam exclusive, et abinde usque ad finem infert praedictam conclusionem et multa alia erronea et in his omnibus utitur verbis mordacibus et exquisitae malitiae, niulta falsa nerrando in vitupcrium Volonorum et regis Poloniae, quibus infert manifeste atrocem iniuriam et praesertim Paulo, scripturis sacris utendo ad huiusmodi iniurias et eas pervertendo, et secundura hoc totus tractatus habet tres partes principales ad modum unius sillogismi. Sequuntur errores singillatim de eodem tractatu *). *) Annotatio haec manu Pauli Vladimiri videtur esse scripta. — 252 — 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. vel capituli agere et contrahcre, hoc tamen non habet locum in regularibus, unde licet quandoque abbas agit pro se et suo conventu, hoc tamen inproprie, quod notat Iohanncs Andrcac in c. 3. de re iudlcata in VIto. II. 14. super qlossa II. in Jine post Iohannem Monachum et Archidiaconum. Rubrica. Hic ostenditur; quod tenentes possessiones et dominantes alns etiam nomine sui ordinis, videntur facere contra substantiale professio- nis regularis. Ex quibus infertur consequenter, quod isti fratres, tenentes possessiones et magna terrarum dominia nominc sui ordinis et non nomine alicuius hospitalis etc. voto propriac professionis damnabiliter praeiudicant, ut videtur, et tamquam proprietarii veniunt dc iure puniendi (per c. G. X. de statu mvnachorum. III. 35.) Ratio, quia cx quo hospitale Ierosolymitanum in rerum natura non est, cuius se fra- tres asscrunt, cius nomiuc non potest aliquid possideri, quia is dicitur possedere, cuius nomine possidetur (c. .0. X. de restitutione spoliatorum. II. 13.), et per consequens tenentes ca nomine ordinis, tencnt etiam ea nomine proprio, quia totum includit suam partcm (secundum regulam 80. de regulis iuris in VIto. V. 12.) et idem est iudicium totius et partis (c. 13. C. XIV. qu. 5), cx quo sequitur proprietatis usurpatio. Mcum enim est, quod mihi est commune cum aliis, et e converso, qniiurat suum nou esse, iurat sibi commune non esse (l. „si pupillus" D. §. ultimo. de verborum significatione. 50. 16. et facit ad hoc c. 16. de praebendis in Vlto. III 4. et quod ibi notatur in glossa finali). Cum igitur haec tria dicuntur de substantia cuiuslibet professionis regularis, scilicot paupertas, obcdicntia et castitas, ut in c. G. X. III. 35. snperius allegato, voto paupertatis repugnat proprictas et habere rerum dominia. Obcdientiac vero, quae Dco sollemniter vovetur in manibus aliorum, repugnat velle principari aut dominari super alios, in quibus salva pace contra fidelitatem, quam homo tenetur Dco tam ratione dominii, quam rationione beneficii, dictus ordo degenerat, ut apparet, videlicet tenendo sic magnarum terrarum dominia, et super alios domi- i. uantes ncc non monetam propriam fabricantes in re publica principantur, quod est contra rationem professionis regularis, et per consequens contra votum proprium sic agcntcs Dco effiViuntur infideles iuxta id Ecclesiastes 1: „Si quod Deo vovisti, ne moreris rcddere, displicet enim ei infidelis et stulta promissio." 11). Rubrica. Hic ostenditur, quod bona omnia qualitercunque per eos acquisita censentur de iure vacantia, quoad ipsos. Ex quibus supradictis inferuntur conclusiones infrascriptac. Primo, quod bona ). gcneralitcr omnia, qualitercunque per eos acquisita vel detenta, sunt de iure vacautia, quantum est ex parte istorura fratrum, et per consequens omni casu per eos illicite occupata. Dico notanter, quantum est ex parte ipsorum, quia quantum est ex parte aliorum, quibus de iure competit repetitio, ut quia sunt eis per violentiam spoliati etc., non sunt vacantia, quia ius et dominium remanent apud ipsos 12). 11) Verba: „Cum igitur haec tria . . . stulta promissio". adscripta inmangine textas A. iransiverunt in tex us B. C. 12) Capituum ,,Ex quibus . . . apud ipios". invenitur in texiu A. et C. in textu autem B. primum omissum deincle adscriptum est in margine. — 253 — Eubrica. Hic dicitur, quod eoram subditi non tenentur eis tamquam suis superioribus in aliquo obedire, et si fidelitatem iuraverunt, non valet iuramentum, etiam si valeret, ab illo sunt de iure absoluti. Sequitur etiam, quod tam homagia vasallornm quam subiectio civitatum, terrarum et quorumlibet communitatum ct ctiam subditorum et singularium personarum etiam iuramento firmata ipso iure huic eorum ordini non obligant, nec communitates illae neque illi tenentur istis fratribus tamquam suis superioribus de iure in aliquo obedire. Patet istius veritas, quia ex quo constat, quod conventuum et ordinis praedictorum nullum potest esse dominium, nulla in eis fundatur iurisdictio et sic ex opposito nulla subiectio et sic nulla subiectionis obligatio, ergo ipso iure nullum fidelitatis huiusmodi iuramentum, quia iuramentum meum non potest eum facere dominum, qui de iure dominus esse non potest, nam pacto privatorum iuri publico minime derogatur (c. 12. X. de foro competenti. II. 2. cum concordantibus et facit opthae, regula 79. de regulis iuris in Vlto. V. 12. et quod super ea notat Dynus). Ad hoc etiam est Hostiensis in Summa de haereticis §. qua poena. licet alia ratione, videlicet dicens: absolutos se noverint a debito fidelitatis homagii et totius obsequii quibuscunque lapsis manifeste et notorie in haeresim, si aliquo pacto vel aliqua firmitate tenebantur adstricti, ut in c. 16. X. de haereticis V. 7. Ergo nec vasalli speciali stipulationc vel iuramcnto tenentur adstricti (c. 5. et c. 4. C, XV. qu. 6), quia iuramentum intelligitur habere conditionem tacitam, scilicet si in fide permanserit (c. 4. C. XXIII. qu. 1), secundum llaymundum et Goifredum Hostiensis 13). Rubrica, quod obligatio Novaemarchiae etc. eis facta fuit nulla. Sequitur etiam, quod obligatio eis facta de ducatu, qui Novamarchia appel- latur etc. fuit et est ipso iure nulla, et ideo dictus ducatus potest de ipsorum manibus recipi sine alicuius pecuniae solutione. Patet, quia nullum ius potest com- petere dictis fratribus detinendi, nec aliquio iure possunt repetere pecuniam mu- tuatam. Eu brica, quod iniuste occupant terras ad regnum Poloniae specialiter pertinentes. Sequitur etiam evidenter ex praemissis, istos fratres nunquam habuisse hec habere potuisse iustam causam detinendi dominia ad regem et regnum Poloniae de iure spectantia, quae de facto occupant, et per consequens sequitur evidenter de non iure ipsorum super terris Pomeraniae, Culmensis et Michaloviensis, quas a regno Poloniae abstraxerunt, ct eadem est ratio de terris aliorum. Eubrica, quod semper fuerunt in causa et in culpa omnium malorum, quae in guerris cum eis contigerunt. Sequitur etiam, ipsos fratres fuisse in culpa oranium guerrarum et stragis populorum, quae hac occasioneinter reges et regnum Poloniae ex una et ipsos ex alia parte multotiens sequebantur. Idem inter ipsos et alios principes eadem ratione. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 13) Verba: „Ad hoc etiam. . . Hostiensis". adscripfa denum in margine textux C. desunt in A. B. 1. 5. 10 — 254 — Rubrica, quod sunt realiter compellendi ad omnium, quae possident, dimissionem. Cum igitur constat evidenter ex praedictis, ad dictos Cruciferos nihil iuris pertinere de omnibus praefatis bonis, terris et dominiis per eos occupatis, tum quia sunt eorum penitus incapaces, tum quia falsitas litterarum et donatiouum praedictarum falsam et patenter erroneam eis causam praestitit occupandi, tum quia a tempore criminis haereseos fuissent confiscata ipso iure, tum quia ea detinent nomine hospitalis, quod in rerum natura nullum est notorie, tum quia ca obtinent per rapinam notoriam, igitur constat notorie de non iure ipsorum, et pcr consequens constat nullam eis pro dictis dominiis actionem competere neque exceptionem vel etiam defensionem, sed simpliciter per sanctissimura dominum nostrum papam et per hanc sanctam synodum fore realiter compellendos cum effectu ad eorum omnium dimissionem. Et sic patet, quid sit dicendum ad secundum propositum principale. 15. 20. 25. 30. Sequitur tertium propositum principale Circa tertium propositum principale, scilicet an ista societas sive secta possit religiosus ordo reputari, occurrit triplex consideratio, videlicet circa religionis principium, medium et finem. Religio enim proprie importat ordinera ad Deum, cui principaliter alligari dcbemns tamquam indeficienti principio. Est autem religio secundum beatum Thomam pars iustitiae, habens praeeminentiam inter virtutes morales in co. quod magis de propinquo ordinat homincm ad Deum, quara aliae virtutes morales, in quantum scilicet dirigit circa ea, quac directe et immediate sunt in honorera Dei et divinum cultum. Et ideo habet duplices actus, quosdam proprios et immediatos, quos elicit, per quos homo immediate ordinatur ad solum Deum, ut adorare, sacrificare; alios actus habet, quos producit mediantibus virtutibus inferioribus, quibus imperat, ordinans illos actus in divinam reverentiam, quia virtus, quae operatur circa finem, imperat virtutibus, ad quas pertinent ea, quae sunt ad finem. Undc Iacobi I: religio muuda et immaculata apud Deum et patrem hoc est visitare pupillos ct viduas in tribulatione earum etc. Secundum praedicta actus religionis per modura imperii est visitare infirmos in tribulatione, est tamen actus elicitus omnino immaculatum se tenere ab hoc saeculo, est imperatem (sic) religionis elicitem vero temperantiae etc. Similiter de militia est dicendum, quod imperatem religionis est, in quantum est ad divini cultus defensionem, elicitem autem alieuius virtutis inferioris. Rubrica. Hic eliciuntur aliqua per modum conclusionum. Primo, quod in hac societate sive secta clerici cum laicis non possunt eiusdem religionis vel actus reputari. Ex quo sequitur, quod clerici et presbyteri istius societatis sive sectae cum suis laicis militibus non sunt eiusdem ordinis sive religionis. Ratio, quia cum militia non competit ordini clericali, non possunt clerici immediate et finaliter ad — 255 — militiam ordinari. Distinctio autem religionum non capitur penes actus proprios et immediatos religionis, quia in talibus omnes religiones conveniunt, sed penes actus imperatos virtutum inferiorum, quod posequitur Iohannes Andreae in c. 10. X. de regularibus. III. 31. dicens, quod religiones possunt distingui dupliciter: uno modo secundum diversitatem eorum, ad quae ordinantur, sicut si una religio ordinatur ad peregrinos hospitio suscipiendos, alia ad redimendos captivos, alia ad visitandum infirmos; alio raodo secundum dhersitatem exercitiorum, puta quia in una religione castigatur corpus per abstinentiam ciborum, in alia per exercitium operum manualium vel asperitatem vcstium etc. Scd quia finis est potissimum in unoquoque, maior est religionum divcrsitas, quae attenditur penes fines, ad quos religiones ordinantur, quam haec, quae attenditur secundum diversa exercitia et secundum quid. Nam comparatio secundum finem est absoluta, quia finem quaerimus propter se, sed secunda est respectiva, quia cxercitium non propter se quaeritur sed propter finem. Rubrica, quod hcet tam clerici quam laici huius sectae idem videntur profiteri, non tamen respectu eiusdem, et ideo non possuut dici eiusdem ordmis. Ex quibus necessario scquitur, quod licet tam clcrici quam milites laici in dictorum fratrum conventibus profiteantur rcgulam sancti Augustini, non tamen ipsi clerici cum dictis militibus possunt dici eiusdem religionis, ordinis vel etiam professionis. Ratio, quia licet isti et illi idem sunt professi, non tamen respectu eiusdem finis, diversitas autem finis facit simpliciter diversitatem ordinis, identitas vero regulae non facit idcntitatem in religione, quia plures religiones distincte profitentur eandem regulam, videlicet beati Augustini etc. Rubrica, quod specialiter clericorum in hac secta est erronea professio facta m manibus laicorum. Ex quo ulterius sequitur, quod clericorum huiusmodi facta professio in manibus laicorum et militum praedictorum est errouea ct sacris canonibus inimica. Dico erronea, quia coutra generalis concilii prohibitionem facta , de quo in c. 9. X. de religiosis domibus. III. 36, quod prohibet, ne quis profiteatur religionom nisi per sedem apostolicam approbatam. Idem in c. unico de relugiosis domibus in Vlto. III 17. Item erronea, quia cohaercre et coniuugi non possunt, quibus studia suut diversa (c. 22. C XVI, qu. 7.), et hoc verum in claustribus secundum Johannem Andreae, qui hoc notat in c. 1G. X. de iudiciis. II. 1. super verbo: studiis. Et immo dicitur, quod homincs diversae professionis sive disparis caetus non debent sociari in uno otficio (c. 27. X. de electione, I. 6.); hoc verum, quod non debent sociari collcgialitcr, ut sint unum corpus vel collcgium, sed ut singuli, non prohibetur, ut puta quod sint arbitri Vel iudices, sccundum dominum meum Franciscum cardinalem florentinum in c. 1. Clem. de electione. I. 3. ltem erronca, quia naturale est cuilibet agenti propter finem omnia, quae sub fine continentur, dirigere ad eundem finem; non igitur clericus per, votum obedientiae subiectus laico militi potest ad aliud dirigi, nisi ad ea, quae sunt militiae, et per consequens miuime convenientia ordini clericali (c. 5. C. XXIII. au. 8). Non enim potest idem 5. 10. 15. 20. 25. 30. — 256 — l. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. ordo sive eadem res aut corpus diverso iurc censeri (c. 30. X. de decimis. III. 30.) quia si dirigentur ad aliud, iam sequitur necessario diversitas ordinis ex diversitate finis. Si ad nihil dirigitur, erit derisoria talis professio. Eubrica, quod votum etiam sollemniter factum ipsos fratres ad observantinm huius religionis praetense non obligat. Ex quo sequitur etiam, quod votum huiusmodi clcricorum et laicorum, quantumcunque dicatur sollemnitcr emissum, eos non obligat ad istius religionis observantiam, immo ad nullam religioncm simpliciter cos obligat, de quanto intendebat istam speeifice dumtaxat profiteri et non aliam. Pro primo est regula 19. de regulis iuris in VIto. V. 12. et quod notat ibi Dynus, quia si profitens scivit impossibilitatem, conscntire non videtur (l. 31. D. de actionibus et obligationibus. 44. 7.), si ignoravit, error impedivit consensum (l. lo. D. de iurisdictionibus omnium iudicum, (sic.) 3. 13); deficit ergo naturalis obligatio, deficicnte consensu, et per consequens contra rationem voti est talis profcssio, votum enim secundum Iohannem Andreae in novella c. unico de voto et voti redemp. in Vlto. III. lo. est alicuius boni sinc deliberatione facta promissio, de re enim mala vel de bona sine deliberatione nou obligat secundum Raymuudura et Goffredum (remissiones ibi vide). Pro secundo dicto praefatae conclusionis est glossa, quae incipit „quoad recipiendumu dicto c. unico, quae hoc detcrminat, scilicet si hunc ordinem intendebant profiteri et non alium, non est obligatus, alias sic, et creditur ei, quia non est verisimile, quod sit immeraor suae salutis (c. 26. C. I. qu. 7). Ratio huius est, quia hoc casu profitendo regulam profitebatur secundum istum modum vivendi et propter istam religionem alias non facturus, si igitur principale non esset, nec accessorium (c. 6. X. de fide instrumentorum. II 22,) Secus ubi apparet aliquem vitam voluisse absolute mutare, quia hoc casu, licet non obligatur illi religioni, tamen obligatur ordini in genere, ut in c. 2. et. c. 3. de regularibus. in VIto III.. 14. Enbrica, quod si dicti fratres relicto habitu regulari ad saecu- lum redeant, non propter hoc censendi sunt apostatae nec excommunicati a iure. Ex quo etiara sequitur, quod si talis professus dimisso huiusmodi religionis habitu revertatur ad saeculum, non propter hoc sententiam excommunicationis vel crimen apostasiae incurrit a iure prolatam contra tales in c. 2. ne clerici vel monachi. in VIto. III. 24. Rationem ibi ponit glossa, quia intelligitur de his, qui profitentur religionem per sedem apostolicam approbatam. Rubrica, quod si talis in sacris constitutus matrimonium contrahat, tenet de iure matrimonium. Sequitur etiam, quod si laicus professus hunc ordinem vel clericus non in sacris ordinibus constitutus post huiusmodi professioncm matrimonium contraheret, teneret tale matrimonium non obstante tali professioue, hoc verum etiam si profitens credebat illara fuisse approbatam, probatur clare per c. 1. de voto et voti redemptione. in VIto. III. 15, in textu et in glossa. Et tantum quoad considerationem primam. — 257 — 1. 5. 10. 15. 20. Secunda consideratio circa religionis statum. 25. 30. 35. 40. Circa religionis statum est advertendum, quod prout dicit beatus Thomas Secunda secundae qu. CLXXXVIII ar. 2, quod religionis status ordinatur ad perfectionem caritatis, quae se extendit ad dilectionem Dei et proximi. Ad dilectionem Dei directe pertinet vita contemplativa, quae soli Deo vacare desiderat, ad dilectionem autem proximi pertinet vita activa, quae deservit necessitatibus proximorum; et sicut ex caritate diligitur proximus propter Deum, ita etiam obsequium delatum in proximos redundat in Deum secundum id Matthaei V: „Quod uni ex minimis meis fecistis". Unde et huiusmodi obsequia proximis facta, in quantum ad Deum referuntur, dicuntur esse sacrificia quaedam secundum ad Hebraeos ultimo: „Beneficentiae et communionis nolite oblivisci, talibus enim hostiis promeretur Deus". Et quia ad religionem pertinet proprie sacrificium ferre Deo, consequens est, quod aliquae religiones ad opera activae vitae ordinantur, sicut hospitalitas, militia etc. Cum igitur militare ad effectum, ut eripiantur bona infidelium de ipsorum manibus et in usus proprios istorum fratrum convertantur, est militare propter se non propter Deum, non propter utilitatem proximi et publicam sed privatam et propter commodum proprium, non ad defendendum oppressos sed ad opprimendum alios, quod est omnino contra substantiam religionis , igitur evidens est, quod non potest iste status religiosus ordo aliqualiter reputari, sed prophanus. Dicit enim idem doctor eadem qu. ar. 3, quod militia, quae est pro divini cultus defensione et salutis publicae v el etiam paupcrum oppressorum, pertinet ad religionem; illa vero, quae est propter aliquid mundanum, tenendum est omni religioni contraria. Idem notatur per Iohannem Andreae et alios in c. 10. X. de regularibus. III. 31. qualis ista est in proposito, v idelicet luce elarius ex ipsorum litteris et articulis supradictis, et notorietas in facto dat evidcns testimonium, nulla igitur ratione infitiari poterit, istum statum csse omni religioni contrarium. Et quia vitium religioni oppositum est superstitio, igitur haec militia non religio sed superstitio est dicenda. Superstitio autem secundum glossam ad Cuhssenses III. est, quando humanae traditioni nomen religionis applicatur. Nam quicquid, quantum de se est, non pertinet ad Dei gloriam neque ad hoc, quod mens feratur in Deum, aut quod carnis inordinatae concupiscentiae refrcnentur, aut etiam si sit praeter Dei et ecclesiae constitutionem vel contra consuetudinem communem, quae pro lege servanda est secundum Augustinum, totum hoc in cultu divino rcputatur superfluum et superstitiosum. Verba suut beati Thomae Secunda secundae qu. XCIII. ar. 2. Talem etiam militiam beatus Bernardus reprobat scribens ad fratres militiae templi et dicens c. Ildo: „Non sane inter vos aliud bella movet litesque suscitat, nisi aut irrationalis irracundiae motus, aut inanis gloriae appetitus, aut terrenae qualiscunque possessionis cupiditas, talibus certe ex causis neque occidere neque occum- bere tutum est". Rubrica. Hic dicitur, quod quamvis alii ordines ad militiam instituti fuissent iusta causa et in iure approbati, non tamen ista secta. Ex quibus sequitur evidenter, quod non est idem sentiendum de ista societate sive secta, quod de aliis religiosis ordinibus ad militiam institutis. Nam illi fue- 33 — 258 — l. 5. 10 15. 20. 25. 30. 35. 40. runt per ecclesiam instituti necessitate et utilitate publicae rei, videlicet pro defeusione terrae sanctae, et in iure reperiuntur approbati. Dicit euim idem sanctus Thomas, quod propter defectum principum saecularium ecclesia tunc aliquas religiones ad militandum instituit. Unde notat Hostiensis in c. 11. X. de Iudaeis. V. 6. in parte decisa super verbo „religiosis eximendis," quod hospitilarii et templarii ad hoc sunt specialiter deputati, ut intendant defensioni terrae sanctae, et ideo fuerunt multis privilegiis decorati (ut c. 7 et c. 4. X. de pHvilegiis. V. 33. et c. 27. X. de decimis. V. 30. de hospitalariis vero aliis videlicet sepulcri dominici casus est in c. 8 X. de donationibus. III. 24). Haec vero secta nt videtur fuit temeritate propria istorum fratrum adinventa, licet iure civili et canonico fuisset reprobata. Pro quo advertendum, quod duplex distinguitur collegium per doctores in c. 14. X. de excessibus praelatorum. V. 13. quia quaedam collegia surgunt quasi naturaliter, ut illa, quae sunt de iure gentium, ut collegium civitatis, villae etc; alia, quae non sunt de iure gentium sed mere voluntaria, sicut collegia religiosorum, canonicorum etc. et de istis trarlitur talis regula secundum dominum meum Franciscum cardinalem florentinum, quod omne collegium est prohibitum, nisi inveniatur expresse approbatum in iure (ad hoc inducitur l. fin. D. de collegiis illicitis. 41. 22.). Approbata autem sunt omnia collegia in iure eorum, quae faciunt artem licitam in civitate vel municipio, et etiam illa, quae sunt intuitu pietatis, ut eorum, quae sunt ad iuvandum oppressos vel alendum expositos (l. 1. D. de collegiis illicitis.). Et hoc est verum inter saeculares; si sunt religiosi, collegia ipsorum non sunt approbata, nisi sint de religionibus approbatis (c. fin X. de religiosis domibus. III. 36. et c. unico eiusdem tituli in VIto. III. 11.) Rubrica. Eesponsio tacite . . . . si aliud suae institutionis privilegium allegarent, quod sonare videtur ad defensionem fidelium, non ad offensionem aliquorum. Veram tamen propter praemissa dicnnt etiam isti fratres licet ad excusandas excusationes in peccatis, ut videtur, quod eorum ordo sumpsit initium in civitate Acconensi Ierosolymitanae provinciae, praetendentes ipsum originaliter ibi tunc fuisse institutum, scilicet pro defensione terrae sanctae. Quibus, si se intelliguut, contradicit privilegium proprium videlicet Honorii papae IIItii, quod super hoc habere se praetendunt, quod sonare videtur in hac forma: „Novellam plantationera vestram rore apostolicae gratiae irrigare proponimus et fecunditatem bonorum operum, qua viget ad praesens et vigebit favente divina clementia in futnrum, vigilantis curae impendio adiuvare. Eapropter dilecti in Domino filii, vestris iustis postulationibus clementer annuimus et domum vestram seu hospitale, in quo estis ad Dei laudem atque defensionem suorum fidelium et liberandi Christi crucem congregati, cura omnibus possessionibus et bonis suis, quae in praesentiarum litteris habere cognoscitur aut in futurum iustis modis procurante Domino poterit adipisci, sub beati Petri et nostram protectionem suscepimus et praesentis scripti patrocinio communimus." Et paucis interpositis subiungitur: „Statuimus, ut ordo fratrum hospitalis Ierosolymitani circa pauperes et infirmos, ordo vero fratrum militiae templi circa clericos et milites perpetuis ibidem temporibus observetur etc. — 259 — Datum Anagniae per manum magistri Symbaldi sanctae Romanae ecclesiae vicecancelarii V. calendis Augusti, indictionis XL. incarnationis Dominicae MCCXVII". Kubrica. Hic dicitur, in quibus dictnm privilegium non convenit huic mihtiae nec concordat cum ipsorum litteris et articulis supradictis. In quo quidem privilegio ut apparet principaliter duo facit. Primo illud nospitale dictae civitatis Acconensis, in quo tunc fuerunt pro defensione ftdelium congregati, cum omnibus suis possessionibus praesentibus et futuris iuste acquisitis et acquirendis recipit in protectionem. Secundo statuit eis ordinem ibidem, videlicet in eodem hospitali perpetue observandum, scilicet quod circa pauperes et infirmos ordinem fratrum hospitalis Ierosolymitani teneant, circa vero clericos et milites ordinem templariorum. Circa primam partem dicitur notauter: „domum vestram seu hospitale," non dicitnr: „domos vestras seu hospitalia." Item dicit: „in quo estis," non dicit: „in quo eritis postea isto relicto." Item dicit: „ad defensionem suorum fidelium" non: „ad offensionem," nec dicit „ad eripiendum bona infidelium de ipsorum mauibus et in usus proprios convertendum," sed: „ad liberandum Christi crucera," quod dumtaxat concernit locum terrae sanctae. Circa secundam partem dicitur notanter, quod iste ordo debet ibidem perpetue observari non dicitur: »alibi", quia privilegium datnm uni loco non extenditur ad alia, nisi hoc exprimatur. Rubrica. Hic dicitur, quod destructo hospitali Ierosolymitano, in quo dicunt se fuisse institutos, destructa sunt omnia eorum privilegia. Ex quo sequitur, quod cum istud privilegium et alia similia non sunt data ordini sed illi hospitali, dumtaxat favore defensionis terrae sanctae, consequens est, quod destructo hospitali praedicto ibidem ab hostibus, omnia ipsius privilegia 8unt destructa. Ita ponit notabiliter glossa finalis in c. 15 X. de verborum significatione. V. 40. cum concordantiis. Et ibi Iohannes Andreae super ea dicit: destructo et non reaedificato, alias reaedificationem habebunt eadem privilegia, secundum Innocentium c. 5. X. de electione. I. 6. vel secundum ipsum privilegium datum ordini durat ordine durante, datum vero loco vel possessionibus, quae sunt ordinis, durat etiam remoto ordine (c. 2. X. de religiosis domibus. III. 36. i c. 3. X. de statu monach. III. 35.), et per consequens cessante isto privilegio cessavit ille ordo eodem privilegio institutus. Rubrica. Hic dicitur, quod cum isti fratres hospitali non inten- dunt circa pauperes et jnfirmos, cessante hac religione in eis, cessat pri- vilegium, et non hospitalarii sed templarii essent potius appellandi. Praeterea posito enim, quod istud privilegium fuisset etiam concessum ordini non solum illi hospitali, et quia eiusdem ordinis est principaliter inteudere hospi- talibus circa pauperes et infirmos, secundario vero circa militiam religiosam, dum- taxat quoad personas laicas, videlicet pro defensioue terrae sanctae, quorum neutrum convenit istis fratribus, igitur cessante causa cessavit privilegium, quoad ipsos, quod probat glossa 3. c. 40. C. XVI. qu, 1. Nam si aliquod privilegium datum est religiosis, cessante religione cessat privilegium, ut C. XXV. qu. 2. §. ultimo et dicto c. 25. X. de verborum significatione. V. 40. Quoad primum res est in facto evidentissima et luce clarior, quia non intendunt principaliter l. 10. 15. 20. 25. 30. l. 10. 20. — 260 — hospitalibus circa pauperes et iu firmos. Nec in secundo conveniunt, videlicet in militia, quia illorum militia fuit necessitatis, et ideo per ecclesiam fuit approbata tamquam iusta. Istorum vero fratrum militia est merae voluntatis et ideo tamquam sacris canonibus inimica est reprobata et tamquam iniusta ex materia et ex causa (patet c. 4. C. XXIII qu. 1. et. c. 1. C. XXIV. qu. 2. et ibi qlossa mag.) Unde beatus Augustinus: pacem habere voluntatis est, bellum autcm debet esse neeessitatis. Non enim pax quaeritur, ut bellum exerceatur, sed bellum geritur, ut pax habeatur. Itaque necessitas hostem deprimit non voluntas (c. 3. C. XXIII. qu. 1), quod prosequor plenius circa textum in tractatu secuudo circa X. conclusionem. Cum autem clare constat hunc ordinem istornm fratrum non esse illum et eundem ordinem, de quo in privilegio praedicto Honorii papae IIItii, sequitur, quod false dicitur, quod hic ordo recepisset initium de Accon, nisi secundum quid falsoque se appellant fratreshospitalis Ierosolymitani, cum ab illis in toto disconveniunt, et aptius dicerentur templarii propter maiorem convenientiam quam hospitalarii. Rubrica. Hic dicitur, quod cum haec secta sit a iure reprobata, ideo est destruenda. 15. 30. Ex quo sequitur evidenter, quod haec secta ad obtinendum aliena dominia per hos fratres sub specie religionis temerarie est inventa et false introducta contra legitimas et canonicas sanctioncs. Dicit etiam beatus Thomas in Secunda secundae qu. XCIIL ar. 1, quod vitium falsitatis incurrunt, qui ex parte ecclesiae cultum Deo exhibent contra modum divina auctpritate ab ecclcsia consitutum et in ecclesia consuetum. Unde violator legis est, qui absque liccntia principis novum ordinem vel collegium sibi instituit (l. 1. et 3. 1). de collegiis illicitis. 41. 22. et c. jin. de religiosis domibus. III. 36.) Sic autem vidctur fuisse in proposito, quod dicti fratres praedicto hospitali relicto fccerunt sibi novum ordinem, asserentes, quod per litteras supradictas iste eorum ordo sit institutus ad exterminanduffl infideles, qnod non solum est novum sed valde erroneum in religionem christianam. Omnia autem talia collegia secundum Iohaunem Andreac in praeallegato c. 14. X. de excessibus praelatorum. V. 13. licet nomen bonum habeant, videlicet religionis, tamen quia male operantur occasione collcgii, sunt illicita et iure prohibita, ideo secundum ipsum sunt distruenda (ad hoc inducit l. nltima D. de col-, legiis illicitis. 47. 22. et l. graeca ibi posita). Et haec sufficient de consideratione secunda. Tertia consideratio est respectu flnis, circa quem versari debet iste ordo 14). Eubrica. Sequitur tertia consideratio, quae respicit finem, circa quem versari praetenditur iste ordo, et quod non sit ampliatio fidei sed potius destructio. Probatur duobus argnmentis. Primo ratione mediorum, ut sequitur. Et licet finis hic practenditur esse ampliatio fidei, prout colligitur ex litteris et articulis supradictis, quia tamen impossibile est per haec media, quae sunt 14) In textu A. tertia consideratio invenitur extensa, his verbis: Tertia consideratio est respectu finis, circa quem versari debet iste ordo. €irca vero articulos est etiam advertendum, nam dicitur, quod ad hoc sit iste ordo per dictas litteras institutus, ut quoslibet hostes crucis Christi possit invadere, exterminare, terras — 261 — eidem fini contraria, de se mala et iure divino prohibita, videlicet per violentias iniurias et rapinas et iniusta bella, devenire ad hunc finem, de quibus quidem mediis sufficienter constat ex eisdem litteris et articulis, igitur sequitur necessario, quod dictus ordo aliud habet in se, quam contineat iu colore. Cum igitur est necesse dicere, quod aliud hic realiter iutenditur per huiusmodi media, quam sub colore dicti finis et sub specie fidei ampliandae praetenditur, et nullum dubium de mediis videtur, quin sint fidei contraria et lege divina prohibita, igitur nec de fine huius ordinis erit dubium propter necessariam consequentiam, et propter naturam correlationum, quae posita se ponunt. Ex quo inferre oportet, hunc ordinem sive militiam esse haereticalem. de manibus eorum eripere et in usus suos convertere pro augmento fidei etc, per quos articulos ea quae dicta sunt luculentius declarentur. Ex quibus clare patet, quod sicufc religionis status ordinatur ad perfectionem caritatis, ut supra dictum est, circa quam caritatem versari debet finaliter quaelibefc religio, ita ex opposito ista secta, quae est omni religioni contraria, ut dictum est, ordinatur ut videtur in eius oppositum, et nihil opponitur caritati nisi peccatum mortale (c. 2. et c. 13. D. II. de poen.). Sequitur, quod haec secta finaliter et fundamentaliter in peccato mortali consistit, et per consequens est haeresis, nam quicquid est enervativum caritatis, vel peccati mortalis, inductum est et etiam oflensivum fidei, quia caritatem non stat esse sine fide (dicto c. 2. D. II. de poen.), nec fidem esse utilem sine caritate dicente apostolo I. ad Corinthios XIII: „si habuero omnem fidem, nt montes trasferam, caritatem autem non habeam, nihil sum vel nihil mihi prodest etc". Igitur sequitur, istam seetam in fide esse erroneam et ideo haereticam, nam ex quo soli fatentur in suis articulis, quibus consonant omnes litterae praedictae, scilicet quod ipsorum ordo ad exterminandum infideles et ad occupandum ipsorum dominia est institutus, et per consequens fateri ecs decet, quod ipsornm ordo non est ad perfectionem caritatis sed verius est impietatis et crudelitatis, non ad beneficentiam ostendendum proximis sed ad nocumentum inferendum, quod repugnat dilectioni Dei et proximi et per consequens evangelicae veritati. Unde beatus Bernardus in libro ad Hugonem magistrum militiae templi scribit sic templariis 2do cap. „quis igitur finis fructusve saecularis huius non dico militiae sed malitiae, si et occisor laetaliter peccat et occissus aeternaliter perit." Et post pauca subdit: „non quidem pagani necandi essent, si quomodo aliter possent a nimia infestatione seu oppressione fidelium cobiberi etc." Proximos autem nostros quoscunque infideles Christianus non dubitat, secundum quod legitur c. 5. §. 4. et seq. D. II. de poem. in textu et in ghssa. Et immo licet peccatum infidelitatis ipsorum sicut et aliud peccatum quodcunque in homine diligendum non est, tamen secundum naturam humanam, secundum quam ad imaginem et simulationem Dei factus est homo, ex caritate diligendus est quilibet iuxta praeceptum Domini Lucae X. et Marci VII. Unde Augustinus dicit: „non ergo suscipiamus peccatores propter hoc, quod sunt peccatores, sed tamen eos ipsos, quia et homines sunt, humana consideratione tractemus, prosequamur in eis propriam iniquitatem, misereamur communem naturam (legitur in c. 35. C. XXIII. qu. 4). Quod autem iste ordo sit prophanus et haeresis, est ex alio advertendum secundum Petrum de Tarentesia IV. Sententiarum. di. XXIII., quod haeresis interpretatur divisio et quia prima admonitio fidelium est per fidem, idcirco divisio a communi fide specialiter haeresis appellatur. Concordat Thomas ibidem in scripto et notat Archiadiaconus c. 27. C. XXIV. qu. 3. Unde cum secundum praedictos articulos iste ordo hunc errorem continet fidei contrarium, quae secundum apostolum per caritatem operatur (ad Galatas V.), in eo videlicet, quod includit violentiam et rapinam et per consequens seditiones, homicidia etc, quis ergo dubitabit, eundem ordinem essa rudissimum, erroneum et crudelem, excludentem fidem apostolicam, cuius fidei forma est caritas et sine qua impossibile est placere Deo (ad Hebraeos X.). cuiusque 5. — 262 — l. Rubrica. Secundum argumentura ratione finis, qui praetenditur. Item inferri poterit a dicto fine, qui praetenditur, sumendo argumentum, quia si amplicatio ficlei esset finis, et quia finis est causa per se omnium, quae sunt ad finem, ergo secundum haec oportet concedere, quod fides est causa per se omnium huiusmodi bellorum. Quae cum sint iniusta, quia non habentia aliquam fidei actus non solum est credere Deum, sicut credunt daemones et contremiscunt (Iacobi II.), nec solum credere Deo, quod etiam est informis fidei, quae sine operibus caritatis mortua est, ut in eodem c, sed credere in Deum, ut dicit Symbolum apostolicum I. credendo per dilectionem Dei videlicet et proximi ire in eum secundum Augustinum, iuxta quod verificatur id apostoli: „sancti per fidem vicerunt regoa, adepti sunt repromissiones etc." (ad Hebraeos XI). Cuius quidem haeresis potest et aliter considerari triplex radix, secundum doctrinam triplici peccati mortalis. In quo triplici peccato fundamentaliter videtur consistere ista secta. Prima radix attenditur respectu proximi, qui offenditur directe contra divinae legis praecepta, nam istum ordinem esse principaliter institutum ad exterminandum infideles et ad recipiendum eis bona temporalia, quid aliud est dicere, quam quod iste eorum ordo est institutus et fundatus specialiter homicidio voluntario, furto, rapinae et latrocinio, certe necessarium est hoc fateri, quod tamen effendit uon modicum pias aures, quam quicquid opponitur veritati divinae scripturae vel canonicae, etiam opponitur summae veritati, a qua est quod probatur dicto c. 27. C. XXIV. qu. 3. et c. 5. XXV. qu. 1. et per consequens opponitur fidei, quao innititur summae veritati tamquam suo obiecto. Sed non est dubium, hunc errorem pestiferum insanire contra praecepta decalogi, videlicet: „non occidas, non furtum facias" etc. Insuper dicit apostolus ,,omnis enim lex in uno sermone completur, scilicet dilige proximum tuum sicut te ipsum" (ad Galatas V.). Et alibi scribitur „qui proximum diligit, legem implevit. Ex quibus sequitur, quod ista haeresis in eo quod excludit dilectionem proximi contrariatur etiam omni legi et rebellat divinae maiestati. Includendo autem violentiam, includit dominandi libidinem et superbiam, quae est omniam vitiorum mater, generans tam spiritualia vitia quam carnalia, quae apostolus dicto c. V. ad Oalatas. enumerat, scilicet, fornicatio, lururia, inimicitiae, contentiones, irae, rixae, idolorum servitus, sectae etc, dicens, quod qui talia agunt, regnum Dei non consequentur. Ex quibus infertur istum ordinem nedum non esse statum ad perfectionem caritatis, sed esse verius abissum peccatorum atque sectam profundissimae impietatis et iniquitatis, et per consequens sequitur, ipsam esse crudelissimam haeresim. Secunda radix est respectu istorum fratrum, qui propter bona temporalia obtinenda vel iam obtenta retinenda religionem sibi simulant, quam non habent, quod est nimiae caecitatis. Caecitas autem mentis et hebetudo sensus sunt vitia opposita dono intellectus secundum beatum Thomam. Primum excaecat, secundum ad intelligendum debilitat. Primum ex luxuria nascitur, secundum oritur ex gula, secundum beatum Gregorium Moralium XXXI. et bealum Thomam Secunda secundae qu. XV. ar. 1. et 2. Quae quidem caecitas sui vitio excludit punctum intellectualis visionis dupliciter: uno modo se spontanee avertendo ab ipso iuxta illud psalmi: „noluit intelligere, ut bene ageret", alio modo per occupationem mentis circa ea, quae magis diligit sicut temporalia etc. secundum illud psalmi: „super cecidit ignis, scilicet concupiscentiae, et non viderunt solem, videlicet iustitiae." Unde simulare religionem propter bona temporalia, in quibus finis constituitur, vel ad disseminandum falsam doctrinam, est peccatum mortale secundum eundem qu. CXII. ar. 4., quia simulatio secundum ipsum est proprie mendacium, quod datur in exterioribus signis factorum. Nam habitus exterior in religiosis est quoddam signum statum religionis repraesentans, in quo statu quamvis obligatur ad opera perfectionis, ut in nostro praeposito, licet habitus religiosus appareat in istis fratribus, religio tamen nulla, ut supra patuit, et sufficienter colligitur ex eorum articulis et litteris supradictis. Et ideo talis hypocrisis, cum quis non curat sanctitatem vel religionem sed sanctus vel religiosus apparere, est peccatum mortale dicta qu. ar. 4. et allegat idem sanctus doctor eadem — 263 — aliam causam infra hoc sui iustam, ut patet ex eisdem litteris, sequitur, quod fides est causa per se iniuriarum, rapinarum et per consequens homicidiorum et aliorum malorum, quae in talibus bellis eveniunt, quod tamen non est dubium repugnare fidei. Ergo oportet concedere, quod dictus ordo innitens huic fundamento est contra fidem. qu. ar. 2. beatum Gregorium XXXI. Moralium, ubi dicit: sunt nonnulli, qui et sanctitatis tenent habitum et perfectionis meritum exequi non valent, hos nequaquam credendum est in hypocritarum numerum currere, quia aliud est infirmitate, aliud malitia peccare. Sed illi, qui tenent habitum sanctitatis et meritum perfectionis non exequuntur, sunt simulatores, quia exterior habitus sanctitatis opera perfectionis significat. Et quia ista simulatio, mendacium sive hypocrisi3 non videtur aliena esse a tali secta, et de se etiam citra quamcunque offensionem proximi esset peccatum mortale, quod cessare non potest nisi cessante ista secta, et per consequens clare patet de radice secunda. Tertia radix est enervatio potestatis ecclesiasticae, cui potestati etiam contrariatur ista secta, nam licet sit evidens probibitio concilii generalis expresse prohibentis (c. fin. X. de religiosis domibus. III. 36. et c. unico eodem titulo in Vlto. III. 17.), ne quis sibi assumat aliquam de religionibus, quae non sit per sedem apostolicam approbata, ista tamen secta huic prohibitioni resistit, tenens contrarium esse licitum, quamvis tacite, videlicet facto, quod non minus est quam verbo resistere, nam facto etiam negatur Christus, qui est veritas (c. 84. C. XI. qu. 3), et non solum in falsis verbis sed etiam in simulatis operibus mendacium est (c. 20. C. XXII. qu. 5.), et per consequens resistit ecclesiasticae potestati. Cuius quidem prohibitationis ignoratia non excusat (§. ult. C. I. qu. 4.), unde talis professio non est nisi praecepti transgressio, quae secundum Hostiensem peccatum mortale operatur, quod notatur in c 5. et c. 2. X. de maioritate et obedientia. I. 33. Haec sufficit hic credere, religionem fuisse approbatam, ex quo requiritur propter talem prohibitionem debita praediscussio profitentis, ut latam culpam effugiat, quae dolo comparatur et pro qua semper tali casu praesumitur, ubi de contrario non apparet, dicit enim lex, quod reus violatae legis habetur, qui contra legem ausus fuerit sperare, quod licitum non est (L 1. in principio. C. de petitionibus bonorum sublatis. 10. 12). Ex quibus liquet manifeste, quod haec secta iuxta praemissa non simplex sed multiplex videtur esse haeresis et multisper haeretica, semper loquendi salva pace etc. Unde notavit Innocentius in c. 18. X. de accusationibus. V. 1. quod ad hoc, ut processus notorii locum habeant, non est necesse, quod omnes circumstantiae sint notae, alias nullum malificium posset esse notorium, quia nullum est, quod non posset habere aliquam circumstantiam, per quam excusari posset, et ergo sufficit, quod factum non posset infitiari, licet excusari possit ad hoc, ut processus locum habeat sine ordine iudiciario. Idem notavit dominus Franciscus cardinalis Florentinus in c. 7. X. de cohabitatione clericorum et mulierum. III. 2. Hic autem in proposito nedum factum articulorum sed etiam factum huius crudelis militiae, quam exercent iuxta eosdem articulos et litteras dicti fratres, non solum negari non potest, quod est quasi toti mundo notorium, sed etiam tollitur omnis excusatio per easdem litteras et articulos. 5. — 264 — 1. 10. 15. 20. 30. Hic per modum epilogi tota ista materia reducitur ad tres conclusiones principales 15). Reducendo igitur totam hanc materiam ad tres conclusiones principales, quibus tota structura huius perversi ordinis destruitur, ponuntur probabiliter conclusiones infrascriptae. Prima Conclusio : Non est licitum paganos bellis opprimere vel invadere eosque subiugare vel de ipsorum manibus eorum propria dominia eripere siue iusta causa aut praecise sine absoluta et immediata causa fidei ampliandae, id est non habito rcspectu ad aliquam aliam causam primo et principaliter iusti belli. Pro prima parte conclusio est evidens ex praedictis, pro secuuda probatur conclusio Iohannis XX, ubi Christus dicit apostolis et discipulis: „Sicut misit me pater, et ego mitto vos". Coustat autem quod Christus ampliavit fidem per humilem doctrinam, per benignam admonitionem, per pacificam ac virtuosam conversationem, prout sacra scriptura testatur. Idem servaverunt apostoli et discipuli et sic faciendum successoribus reliquerunt. Item, quia lex evangelica est lex amoris, concordiae atque pacis et non lex timoris, discordiae vel bellorum, quae sacra scriptura multipliciter detestatur, ideo dicit apostolus, quod arma militiae nostrae sunt spiritualia. Misit ergo Christus apostolos et discipulos inermes ad praedicandum et ampliandum fidem gentibus et ita fiendum per alios instruxit, quia eius actio nostra est instructio. Unde beatus Augustinus super Iohannem iu persona Christi dicit: Audi circumcisio, audi praeputium, audite omnia regna terrae, non impedio dominationem vestram in hoc mundo, sed venite credendo et nolite servire metuendo. Hanc conclusionem tenent valentissimi theologi et aliqui scripserunt in hoc sacro concilio fundautes ipsam efficaciter et theologice, et patet etiam aliqualitcr ex praemissis. Igitur sequitur, quod huiusmodi conclusionis contradictorium est error, ad quem finaliter reducitur haec militia et ad quem haec tota materia resolvi posset tamquam in suum finale et ultimum fundamentum, quia aut nullam causam sui habet, aut erroneam supradictam. Et ex hac conclusione tria corrolaria inferuntur: Primo, quod litterae qualescunque supradictae huic errori innitentes continent virtualiter haeresim suntque ipso iure irritae et invalidae atque nullae, et per consequens neque generalem neque specialem potestatem alicui tribuunt infideles invadendi, subiugandi, spoliandi etc. 15) Conclusiones haec desunt in textu A. — 265 — Tertio sequitur ex eisdem principiis, manifeste falsum esse, quod in suis articulis asserunt dicti fratres, videlicet hunc ordinem fuisse institutum per easdem litteras ad invadendum quoscunque infideles etc, cum istae litterae tamquam nullae non contineant aliquam potestatem Romani pontificis aut imperatoris, ut dictum est, et per consequens neque institutionem ordinis eorum neque fundationem. Conclusio secunda: Ileligiosus ordo generaliter ad militandum institutus contra iufideles, non potest movere bellum infidelibus ex quacuuque causa speciali, nisi etiam auctoritas superioris intervenerit ad hoc specialis. Haec conclusio est de mente beati Thomae in Secunda secundae qu. CLXXXVIII. 3. in fine, ubi dicit, quod religio non sic instituitur ad militandum, quod religiosis propria auctoritate liceat bclla gerere, sed solum auctoritate principum vel ecclesiae, et hoc etiam sequuntur commuuiter canonistae et praesertim Iohannes Andreae in c. 10. X. de regularibus. III. 31. Ex hac conclusione tria corrolaria inferuntur. Primum, quod causa fidei ampliandae relata ad militiam, cum sit causa per accidens generalis et remota cuiuslibet ordinis ad militandum instituti, non potest esse magis causa specialis huius certe militiae quam alterius, nec unus ordo militum potest esse magis ad dilatandum fidem, quam alius secundum se, nisi per accidens et ratione aliqua speciali, puta praedicationis vcl alia. De qua specialitate sive causa speciali quia hic in proposito non potcst apparere, igitur nec de aliqua auctoritate bellandi speciali eonstat ultra alios ordines ad militandum institutos. Secundo sequitur, quod ubi de aliquo impedimento fidei non apparet facto vel fiendo verisimiliter etc, non habet locum militia causa fidei ampliandae, sed sic est in dictis litteris, igitur etc. patet, quia fides non potest aliter ampliari per militiam nisi per indirectum, videlicet removendo impedimentum. Si igitur non apparet de tali medio ad fincm scilicet impedimento, non potest de fine apparere, et cessante causa proxima et finali cessat et remota, igitur etc. Et iura magis volunt attendere causam proximam, quam remotam, quia effectus a causa proxima est nominandus (c. 5. X. de concessione praebendae. III. 8. et notat Innocenlius c 54. X. de testibus. II. 20), finis enim militiae proprius et naturalis est removere prohibens seu impediens fidem seu bonum commune vel civile, qui non potest immediate ordinari ad aliud, quam ad huiusmodi impediens removendum tamquam ad suam causam; et quia hic non constat de aliquo impedimento huiusmodi, igitur non constat de aliqua causa huius militiae speciali, et per consequens nec constare potcrit ex eisdem litteris de causa fidei ampliandae, quantumcunque praetendatur. Tertio sequitur, quod posito sine praeiudicio veritatis, quod ordo istorum fratrum fuisset iu Ierusalem generalitcr ad militandum institutus, non tamen sibi Ueuit invadere infidelium partes ad occupandum ipsorum dominia etc. licentia praesertim sedis apostolicae non habita speciali. Et ideo sequitur, eandem militiam 34 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. — 266 — 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. esse et fuisse etiam ex hoc capite legi divinae repugnantem et per consequens haereticalem. Tertia conclusio: Ad hoc ut iustum bellum de iure appareat, praerequiritur causae huiusmodi debita cognitio et declaratio legitima, ubi possit de hoc probabiliter dubitari. Patet hoc, quia lieet tria principaliter requirnntur ad bellum iustum in se, secundum beatum Thomam Secunda secuudae qu. XL. ar. 1, scilicet auctoritas, iustacausa et intentio recta, si tamen de iure constare debeat de his tribus, ubi alias facti evidentia non habetur, necesse est haec duo concurrere: primo, ut de causa cognoscatur adminus sumraarie, et quod sequatur declaratio legitima. Nam dubitari non debet de auctoritate impugnantis, de causa legitima impugnandi et iuiusta resistentia [impugnati, quia talium ignorantia etiam probabiles non excusat, nisi subditos ratione obedientiae et in dubio probabili iusti belli, ut in c. 4. C. XXIII. qu. 1. Igitur evidentia requiritur iuris aut facti, evidentia autem iuris non potcst haberi nisi per manum iustitiae, videlicet per probationem in iure factam vel per sententiam et per consequens declarationem legitimam, et ad hoc sunt multa iura. Nec ratione papae videtur licitum ipsos infideles privare suis dominiis sine causa legitima aut tali iuris ordine non praemisso et per consequens iniuste, quia hoc repugnare videtur naturali iuri et divino, quam causam, quia in facto consistit, de iure censetur ignorare, sicut et alia facta locorum particularium per c. 1. de constitutionibus in Vlto. I. 2. Xam licet aliquid in se sit notorium, quia tamen iudici non est notorium ut iudici, ideo probandum est, ut in c. 21. X. de ivreiurando. II. 24. cum shnilihus. Igitur de necessitate iuris ad hoc, quod fiat causae huiusmodi dcbita cognitio, dcbet praecedcre probatio et per consequens aliqualis ordo iuris. Et ex hac conclusione tria corrolaria inferuntur. Primum corrolarium: Xisi de iuris ordine huiusmodi constiterit, aliter non potest iustificari vel de iure probari auctoritas papae, causa legitima et intentio recta privandi praedictos infideles, et ideo non potest iudicari in hac militia superioris intervenisse auctoritas penes consensum ipsius tacitum, aut interpretationem, et per consequens litterae supradietae, non facientes de tali ordine aliquam mentionem, nihil probant, immo videntur probarc contrarium, scilicet quod papa eos privaverit tacite sine culpa et sine causa et per consequens contra ius naturale et divinum. llatio est, quia culpa de iure non praesumitur, nisi probatur, et causae huiusmodi ignorantia de iure praesumitur, ubi scientia uon probatur per regulam 41. de regulis iuris. in VIto. V. 12. Secundo sequitur, quod militia praedictorum fratrum eo ipso, quod pugnatur obmisso tali medio et per consequens iniuste et iuris ordine non servato, non solum est in se debito ordini iustitiae contraria et iniusta, sed etiam quoad alios est culpabilis active ct passive, igitur intelligitur iure divino prohibita, et per consequens etiam ex hoc capite haereticalis iudicanda. Dico autem active et passive, tum ratione scandali tum ratione otfensionis corporalis nec non rerum, in quibus non licet quemquam iniuste otfendere nec otfendi. — 267 — Tertio sequitur, quod nisi impugnatus etiam infidelis sciat causam, propter quam impugnatur, iuste resistit impugnanti, quamvis in se causam habeat impugnandi, quia talis causa non tollit sibi ius naturale defendendi. Ex quibus liquet manifeste, an ecclesia hunc errorem possit vel debeat aliqualiter tolerare, vei si dictos fratres compellere teneatur ad dimittendum realiter cum effectu bona omnia et dominia per eos occupata vel quomodolibet acquisita, prout superius est expressum. Et haec sufficiant de consideratione tertia et per consequens de tertio proposito principali. Et haec sint dicta probabiliter et per modum avisamenti ad effectum, ut haec materia taliter avisata detcrminationem sui debitam recipere valcat atque finera, prout expedit vel oportet, a sanctissimo domine nostro papa, praesertim in hoc sacro concilio generali. 1. 10. Sequitur secundus tractatus. Quantum autem ad tractatum sccundum, cuius occupatio erit circa responsionem XVIII conclusionum contentorum iu libello cuiusdam Iohannis de Bamberga doctoris decretorum, qui libellus idem videtur in materia ct effectu cum libcllo fratris Iohannis Falkinberg ordinis praedicatorum, in se XXIII conclusioues continente, non illo pridie iam damnato, sed alio, supcr quo adhuc pendet iudicium, et quia in detrimcntum uterque prodiit status et honoris regalis excellentiae inclitissimi regis et incolarum Poloniae et ex eodem fermento malitiae, ut vehementissime praesumitur, in favorem fratrum Cruciferorum de Prussia, idemque videtur fomes odii et processus utriusque, licet media sunt diversa, ideo de ambobus idem erit iudicium, saltem quoad aliqua, et nihilominus etiam, ue huiusmodi scripta praefati Johannis de Bambcrga sic oblata sine responsione debita rcmaueant, ad impugnandum certas conclusiones ex dictis diversorum doctorum rccollectas et per modum avisamenti oblatas dudum nationibus huius sacri concilii pro reformatione status fratrum eorundem salubriter facienda, resumendo suas huiusmodi conclusiones praedictas cum certis erroribus assertis per eundem in probationibus conclusionum earundem, iurium allegationibus suis inutilibus penitus resecatis, dabo eis claras et brevissimas responsiones, non determinando sed potius avisando ct aperiendo materiam in hoc volentibus se utilius occupare. Uterque adversarius asserere videbatur licet false, praedictas meas conclusiones in detrimentum potestatis papalis et imperialis fuisse fabricatas etc. Igitur pro resistentia et remotione aliquali huiusmodi calumniae adversantis protestor, quod nihil intendo cum assertioue dicere, quod sit contra fidem, bonos mores et sanam doctrinam, aut contra statum, reverentiam vel personam summi pontificis vel imperatoris, et si quid occurerit inter dicta vel dicenda principaliter aut iuci- 15. 20. 25. 30. 35. — 268 — 1. 5. 10. 1P. 20. 25. 30. 35. 40. denter, volo haberi pro non dicto, volens etiam hanc protestationem eurrere et valere, ac si eam specialiter resumerem aut resumpsissem super quolibet dicendorum per me et etiam quolibet iam dictorum. Et primo praemitto in principio dicta magistri mei Mauritii de Praga valentissimi theologi, qui respondendo ad primas duas huiusmodi conclusiones sic orditur: Iuxta concordem doctorum sententiam, qua supponitur, quod haeresis cst omne dogma sacrae scripturae assertive contrarium, extunc tractatus pro parte Prufhenorum, qui incipit: „In nomine sanctae et individuae trinitatis etc." et finit „Sub auctoritate beati Hieronymi ad militem", partim est haereticus ct partim sapiens haeresim per omnes collectim XVIII conclusiones, quibus deducit militiam Pruthenorum contra infideles semper fuisse licitam et iure fundatam, unde in prohemio dicit illam religionem esse fnndatam pro defensione terrae sanctae et tuitionem patriae, tamquam propter causam finalem, sed quia illa causa deficit ex eo, quia terra sancta per illas religiones non expugnatur, et patria, quam inhabitant, omniquam ex conversione iufidclium est tuta. Igitur talis religio supcrfiuit, nec in illa patria est tolleranda ex Salvatoris sententia parabolisantis (Lucae XIII) de ficulnea infructuosa: succide illam ut quid etiam terram occupat, cuius oppositum opusculans deducit; vel saltem illuc sunt transferendi, ubi pracmissa, pro quibus dicuntur fundati, explere valerent, Salvatore dicentc: „Auferetur a vobis regnum et dabitur genti facienti fructus" (Matthaei XXI.). Et hoc sufficiat de prologo. Tandem ponitur conclusio prima in hac forma. Licet pagani et infideles alii connumerari valeant iuter oves Christi creatioue et redemptione ex parte Christi, sunt tamen re vera bestiae perfidia, rebellione, saevitia et crudelitate et pecora campi et sic in verbis illis Dominicis „pasce oves meas" minime comprchensi. Haec conclusio expresse negat plenitudinem clavium ccclesiae papae promissam Matthaei XVI: „quodcumque ligaveris super terram etc" et Iohannis ulthno exhibitam „pasce oves Christum", quia exhibitio non comprehendens universalem pasturam, ut dicit finis conclusionis, non correspondet universalitati promissae, sicque, declarat mendacem, quia minus exhibuit sive solvit, quam promisit. Unde potest sic argui: Christus, promisit papae et suis successoribus omnium ovium sine cxceptione curam et pasturam, dicens, ,,quodcumque ligaveris etc", immo et totius generis humani lapsi in Adam, ingerens „curam illius habe" (Lucae X), sed paganorum et infidelium creatione et redemptione inter oves Christi connumeratorum curam et pasturam minime commisit, cum ait „pasce oves meas", ut dicit conclusio in fine. Igitur, quod promisit, non exhibuit, consequens est haereticum contra idem Iohannis XIV: „ego sum via, veritas et vita etc" et consequentia patet ex tis (?) igitur aliqua praemissarum est haeretica sed non maior cum sit evangelicae, igitur minor, quae est conclusio. Quam ob rem opusculans tenetur eam revocare et opusculum sine dissimulatione comburi tamquam arbor mala malos fructus conclusionum fructificans, quae iubetur excidi et in ignem mitti (Matthaei VII). — 269 — Secundo sic, omnes oves rederaptioue Christi sunt principaliter suae, quia ab eo emptae in tempore et ab aeterno praedestinatae ct sibi apropriatae, quocl nemo potest rapere cas dc manu cius (Iohannis X.), tum quia impossibile est praedcstinatos damnari, apostolo: „quos pracdestinavit illos ct magnificavit" (ad Romanos. VIII.) sed talium ovium pasturam in illis verbis dominicis „pasce oves meas" principaliter commisit, eo quod illae sunt principaliter suae; igitur pagani et infideles per Christum redempti, sunt principalitcr illis verbis comprchensi, quod est oppositum conclusionis. Quod cum sit catholicum, liquct quod propositum conclusionis est haercticum. Scous da oppositum, quod sunt redempti et non comprehensi sub verbis dominicis proptcrea, quia sunt bcstiae pcrfidia et rebellione, ut dicit secunda pars conclusionis; ex tunc sequitur contra apostolum, quod propter suam malitiam temporalem cxciderunt ab aeterna praedestinatione, quam necessario sequitur redemptio, apostolo dicente ad Romanos I: „secundum carnem praedestinatus est ex resurrectione mortuorum Iesu Christi,". id est propter rcdcmptionem lapsorum in Adam.Unde cum apostolo non voco redemptionem quoad sufficientiam sed quoad cfficientiam "praedestinatorum, de qua Salvator ait „hic est sanguis meus, qui pro nmltis effundetur in remissionem peccatorum" (Matthaei, XXVI.), ubi pro multis dicit pro solis praedestinatis, quali locutione apostolus utitur loquens de praedestinatione, quod Christus est primogcnitus in multis fratribus (ad Romanos VIII.). Et hoc modo efficicntiae utitur opusculans in conclusione distinguens creationem a rcdemptione per coniunctionem mediam iuxta grammaticum dicentem: „iungit diversa, coniunctio significata," est enim planum fidelibus quod Christus universalis creator et redemptor omnes homines creabiles redemit, quoad sufficientiam, sed non omnes quoad efficientiam, nisi contus (?) pracdcsrinatos, videlicet ex praemissis, quorum pasturam coinmcndavit in verbis pracfatis: pasce oves meas, cuius oppositum erroneum dicit conclusio. Et confirmatur, quia Christus paganos et infideles appellat oves, quae non sunt ex ovili ecclesiae, et illas dicit se habere tamquam suas et non alienas, co quod pater dcdit sibi cas. Ideo nemo potest rapere eas de manu patris (Iohannes X.). Igitur per pronomen ,,meas" principaliter eas compreheudit, cuius oppositum dicit conclusio frivole et erronee contra evangelicam veritatem. Tertio sic, tanta est latitudo extensive papae in spiritualibus, sicut imperatoris in temporalibus, sicut fatetur opusculans in conclusione IVta. Sed imperator habet superioritatem et curam universalem sine exceptione super omnes fideles et infideles, ut per totum processum fatetur opusculans; igitur et papa habet similiter super omnes sed non nisi cx verbis dominicis „pasce oves meas". Igitur Omnes infideles et pagani sub illis verbis comprehenduntur „pasce oves meas", cuius oppositum dicit conclusio. Et confirmatur, quia papa in signum suae universalis potestatis deputat paganis et infidelibus episcopos titulares, sed huiusmodi deputationem frivole faceret, si non eorum curam et sollicitudinem sub praedictis Verbis domiuicis accepisset. Igitur pagani et infideles sub eisdem verbis comprehenduntur, cuius oppositum dicit conclusio, derogando potestati papali. Sed non 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. — 270 — mirum, si papae et ecclesiae contradicit, cum etiam sibimet repugnans dicit paganos oves sub pascuam Petri non cadentes. Quarto sic, conditio, cum qua Christus bonitatem pastoris concludens dicit „alias oves habeo, quae non sunt ex hoc ovili", paganos et infideles denotans, „et illas oportet me adducere et fiet unum ovilc et unus pastor", ostendens, quod sine reductione non posset fieri actu vel potentia unitas ecclesiae, in symbolo posita est ipsa reductio infidelium ad ecclesiam per sollicitudinem pastoris. Igitur cura paganorum et infidelium est papae commendata cum reductione possibili etiamper oportet sub poena damnationis aeternae in verbis dominicis „pasce oves meas" Et confirmatur, quia si Petrus ex verbis praefatis non fuisset obligatus ad reductionem infidelium, eo quod secundum istam conclusionem non pertineret ad ipsum, sequitur quod peccasset mortaliter intromittendo se ad conversionem infidelium ad ipsum non pertiuentium. Consequens est haereticum, repugnans revelationi sibi factae in figura linthei per IV angelos submissi, in quo erant quadrupedia terrae, bestiae et reptilia sibi mandata, ut ea occidat et comedat, quae tandem omnia recepta sunt in caelum, per quam visionem intellexerit omnes iufideles per IVor mundi elementa sparsos sibi esse commissos (Actuum X.), sed non nisi in illis verbis dominicis „pasce oves meas", quae inquam verba per illam visionem sibi intellexerit declarata sic extense. Igitur sequitur, quod pagani et infideles, qui reputantur bestiae per opusculum et pecora ex perfidia, rebellione et saevitia, comprehenduntur sub illis v erbis praefatis de neeessitate praedietae visionis, cui contradicit ista conclusio tamquam haeretica. Et confirmatur, quia Pctro commisa" fuit cura omnium apostolorum Christo sibi dicente singulariter „pasce agnos meas" (Iohannis ultimo). Sed apostolis una cum Petro iniuncta fuit cura conversionis omnium paganorum et infidelium Christo dicente: „Euntes in mundum universum praedicate evangelium omni creaturae etc" (Marci ultimo). Igitur cura universalis omnium gentilium per apostolos fuit Petro specialiter commendata, sed non nisi in verbis praemissa concludenibus, „pasce oves meas", igitur pagani et infideles sunt comprehensi sub verbis praedictis, cuius oppositum dicit conclusio. Ceterum postquam omnes salvandi censeantur nomine ovium (Matthaei XXV), ubi a dextris filii Dei in die iudicii collocantur, quorum multi sunt et erunt publicani, peccatores et infideles, de quibus dominus Salvator scribis et pharisaeis legitur dixisse: „Autem dico vobis, quod publioani et meretrices praecedent vos in regno Dei" (Matthaei XX), sed huiusmodi errantes oves necesse est, ut per pastorem reducantur, Christus vero per verbum „pasce oves meas" papam generalem pastorem instituit secundum omnes doctores ecclesiae, quamobrem concluditur, quod pagani et infideles sub illo verbo dominico concluduntur. Secus negare oporteret, quod uuquam dedisset Petro pasturae generalitatem, postquam ex toto textu bibliae nunquam invenitur actualis impositio pasturae nisi sub verbis praefatis. Aut quomodo Christus praedestinatos ex infidelibus, quibus velut ovibus regnum caeleste paravit a constitutione mundi (Matthaei XXV), in errore salutis neglexisset, si pro eorum reductione eis in verbis prae- . fatis de pastore nou providisset, postquam homo ex se peccare sufficit sed nou — 271 — redire Domino per prophetam dicente „perditio tua ex te, salus autem ex me" (Ozeae XIII). Sed uec potest ab infidelitate sine praedicatione pastoris ad fidem redire, apostolo dicente „Quomodo credent ei, quem non audierunt, quomodo autem audient sine praedicante, quomodo ergo praedicabunt nisi mittantur" (ad Homanos X.): itaque ad conversionem omnium infidclium Petrus missus est inverbo saepefato. Verum quia satis praesumitur, quod Prutheni praeelegerunt, ne infideles eis proximi fidem recipient, quia sic et non aliter iuxta sua privilegia possessiones infidelium invadere possent, hinc infideles convertendos a pastura excludunt ecclesiae, falso asserentes, quod si infideles sub verbis dominicis „pasce oves meas" minime comprehenduutur, papa cum ecclesia non debet se de eorum conversione intromittere, quod quantum sit haereticum, quilibet novit fidelis. Haec magister Mauritius. Verum quia in probatione praedictae conclusionis etiam asseritur, quod papa certos infideles, qui ipsius aut imperatoris dominium minime recognoscunt, quos asserit ideo resistentes, pertinaces ct rebelles etc. astringitur impugnare, in quo dicto concordat cum XVI conclusione fratris Iohannis Falkinberg, non solum est in bonis moribus erroneum in co, quod sic docetur et suadctur iniusta huiusmodi oppresio ac iuri naturali contraria, sed etiam in eo, quod violat praeceptum de pace servanda contra id apostoli ad Romanos XII: „Si fieri potest, quod ex vobis est, cum omnibus hominibus pacem habeamus etc." videtur haeresis. Unde beatus Gregorius tractans eadem verba apostoli dicit: „dicturus apostolus, quod cum omnibus pacem habeamus, hoc difficile prospiciens praemisit: si fieri potest, et subiunxit, quod potest fieri, cum dicit, quod ex vobis est (tramsumptive in c. 55. C. XI. qu. 3). Qui enim omne dicit, nullum excipit (c. 6. X. de maioritate et obedientia. I. 33). Item dicta assertio beatitudinem excludit contra id Matthaei V: „Beati pacifici et amatores pacis", violentiam includit contra decalogum, repugnat officio surami pontificis contra illud Iohannis X: .,Alias oves habeo, quae non sunt ex hoc ovili, quas oportet me adducere etc", ubi verbum „oportet" licet necessitatem videtur importare, non tamen hoc esse debet per bellum sive pugnam, sicut praetendit ista assertio. IJnde legitur in c. 3. D. XLV, quod agendum est potius, quod ratione et mansuetudine provocati sequi nos velint non fugere. Nam Moyses ad bella non vadit, non pugnat contra inimicos, sed orat et donec orat, vincit populus (verba sunt in c. 11. D. LXXXI), ad cuius exemplum et alii maxime summi pontifices debent facere. Tandem, quia in alia probatione asserit et in eadera conclusione, quod infideles revera sunt bestiae et tamquam ratione carentes, relicto vero Deo coluut idola, credunt deorum multitudinem, blasphemant Christum, persequuntur Christianos, iura et loca eorum occupant et omnium bestiarum rabiem supergrediuntur et quod haec naturaliter eis inesse videntur, per quod dictum videtur contrarius sibi ipsi, nam si talia insunt naturaliter infidelibus, igitur non suut per papam vel alium pro talibus impugnandi, cum secundum Aristotelem secundo Ethicorum in his, quae insunt nobis a natura, non laudamur nec vituperamur, quae quidem vitia lmiusmodi impingeudo taliter principiis naturalibus l. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. l. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. — 272 — etiam impinguntur principio scilicet Deo, qui tamen secundum veritatem evangelicam omnia bene fecit, et per consequens non videtur sinc blasphemia creatoris. Ex quibus colligitur, quod dicta conclusio cum suis probationibus est falsa, crudelis et erronea in bonis moribus et fide. Conclusio secunda. Iurisdictiones, dominia principatus et honores regnorum et terrarum non sunt nec quovis titulo esse possunt de iure apud infideles, qui ecclesiae seu imperii dominium et superioritatem minime recoguoscunt, et concordat cum dicto Iohanne Falkinberg Xma sua conclusione in IVta probatione. Ad istam conclusionem secundam magister Mauritius sic respondet. Quia pcr priraam conclusionem iste opusculans spoliare nititur infideles de vestimento fidei eis ex praedestinatione debito, post tale spolium animae nititur eos consequenter spoliare de possessionibus corporeis per secundam conclusionem magis haereticam quam primam. Et quia ista conclusio est huius totius erroris fundamentum videlicet sequentium conclusionum, proinde diligentius subvertenda tali argumento. Ex ista conclusione sequitur formaliter haeresis, igitur ipsa est haeretica etiam secundum omnes sui partes. Tenet consequentia, ex terminis et ans (?) probatur primo quoad totam, sequitur enim iurisdictiones ctc. igitur inferiores fideles naturaliter subiecti supcrioribus infidelibus possunt suis superioribus ratione infidelitatis subtrahere obedientiam. Tenet consequentia, quia infideles propter peccatum infidelitatis desinunt essc domini ex conclusione, ct sic praelatus existens in peccato mortali, quo est Deo infidelis, desinit essc praelatus et dominus, quae omnia sunt articuli Vicleff damnati in concilio Constantiensi. Sccundo. Haec conclusio vocat antiquam haeresim Iudaeorum nolentium recognoscere super se dominium cacsaris intidelis et desuper quaestioncm Christo moventium, „dic nobis, quid tibi videtur, censum dare caesari, an non" (Matthaei XXII). Arbitrabantur enim cum isto opusculante, quod caesar infidelis non posset habere super eos domiuium, cuius tamen oppositum Christus determinav it, rcducens eos in recognitionem dominii dicens: ,,hipocritae, ostendite mihi numisma census", quod cum obtulisscnt, quaesivit cuius esset imago et superscriptio in denario et respondentibus ,,caesaris" conclusit: ,,reddite ergo, quae sunt caesaris, caesari et quae sunt Dei Deo", ubi expresse docuit recognitionem dominii apud infidelcm caesarem non recognoscentem dominium ecclesiae, quod tunc erat apud Iudaeos, quibus ait: „auferetur a vobis regnum Dei" (Matthaei XXI). Et confirmatur, quia Christus dando caesari infideli tributum pro se et pro Petro (Matthaei XVII), docuit ecclesiasticos recognoscere dominium apud infideles. Similiter Ioseph cum Maria censuans caesari infidcli (Lucae II.). Beatus quoque Mauritius cum sociis Maximiano leguutur dixisse: „Milites sumus imperator tui, sed tamen servi, quod libere confitemur, Dei. Tibi militiam debcmus, illi innocentiam". Unde et Christus apostolis legitur dixisse: „Cum steteritis ante reges aut praesides non recognoscentes dominium ecclcsiae, nolite cogitare, quid loquamini" (Lucae XXI.) Ecce Christus recognoscit regna et principatus apud infideles. — 273 — Item Christus recognovit super sc dominium et iurisdictionem Pilati infidelis, dominium ccclesiae non recognoscentis, dicens: „Non haberes potestatem super me," et consequenter recognovit dominium Pilati provenire ex dominio imperatoris infidclis, dominium ecclesiae non recognosccntis, cum subdit Pilato: „nisi datum tibi esset desuper", id est ab imperatorc. Igitur Christus recognovit dominiumet iurisdiotionem apud infideles, imperium ecclesiae non recognoscentes. Tertio, reges gcntium dominantur (Lucae XXII), igitur apud gentiles sunt vera regna et dominia. Tenet conscquentia ex opposito consequentis. Et confirmatur, quia sub et supra dicuntur correlatem. Sed ex conclusione Pilatus infidelis non recognoscens imperium ecclesiae non habuit verum dominium et per consequcns non fuit supra. Igitur Christus non est passus sub eo, consequens est contra symbolum et sic haereticum, igitur aliqua praemissarura non maior, quae non est in lumine naturali, igitur minor, quae eontradicit lumini fidei. Item bcatus Paulus appellat ad infidelem caesarem (Actuum XXV.) dicens: „ad tribunal caesaris sto, ubi me oportet iudicari et post caesarem appello." Sed appellatio uon valet nisi ad ordinarium iurisdictionem habentem, igitur beatus Paulus recognoscit iurisdictionem apud infidelem caesarera, dominium ecclesiae non recognoscentem. Itcm beatus Petrus fidelibus, qui videbantur istum errorem conclusionis saperc, praccipit, ut infideles reges et principcs recognoscant esse suos dominos et regcs et principes eosque honorent, dicens: „regem honorificate, subditi estote in omni timore dominis non tantum bonis et modestis, sed etiam discolis, immo subditi cstote omni humanae creaturae propter Deum, sive regi, quasi praecellenti, sive ducibus, tamquam ab eo missis" (7. Petri II). Paulus vero rogat fieri postulationes et orationes pro regibus et omnibus in sublimitate constitutis, ut quietam et tranquillam vitam agant, hoc enim bonum est et acecptum coram Salvatore nostro, qui omnes homines vult salvos fieri (/. ad Tbnotheum II). Sed temporibus apostolorum Petri et Pauli non fucrunt nisi infideles reges et principes non recognoscentes dominium ecclesiae, apud quos apostoli fatcntur fuisse vera regna, iurisdictiones, principatus terrarum, honores, regnorum dominia contra conclusionem praefatam. Igitur cum recognitio apostolorum sit catholica, sequitur, quod conclusio est haeretica. Et confirmatur, quod tempore Christi temporale regnum et dominia fuerunt vera in mundo in eo, quod ait: „Cum steteritis ante reges et praesides non recognoscentes dominium ecclesiae," iuxta psalmistam: „Astiterunt reges terrac et principes convenerunt in unum adversum dominum et adversus Christum eius" (sic allegatur Actuum IV). Sed talia dominia non erant ccclesiae Christo dicente: „Regnum meum non est de hoc mundo, si cx hoc nmndo csset regnum meum, ministri utique mei decertarent pro me" (Iohannis XVIII); igitur apud gentiles est verum reguum et dominium naturale contra domiuium ecclesiae distinctum, Salvatore id sententiante cum ait: „Reges gentium dominantur eorum etc, vos autem non sic," ubi non tollit dominium ab ecclesia, sed qualificatem distinguit alium esse modum dominandi in ecclesia, quia respectu aetemae beatitudinis, et alium in mundo respectu finis naturalis, hoc cst ex puris naturalibus consequendi. Quam[ob]rem si iste opusculaus istum modum distinctionis dominiorum mundi et ecclesiae cogno- 35 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. — 274 — l. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. visset, nunquara illam conclusionem posuisset, quia vehementer Pruthenos reddit suspectos, quasi sub praetextu dominationis ecclesiasticae temporale dominium ambientes, qualem ambitionem causam arbitror huius opusculi compositiouis, quam ctiara videntur sapere conclusiones sequentes promoventes saeculare dominium ecclesiae, quateuus (?) destructivum dominationis gentilium, dumtaxat finem naturalem intendentes. Et licet finis supernaturalis sit finis simplicitcr naturalis, tamen quia cst secundum quid, etiam non desinit esse finis eo modo, quo Christus dixit de se (Johannis VIII): „Ego sum lux mundi," per essentiam non praeiudicant dicendo apostolis (Matthaei V.) „vos estis lux mundi," secundum quid et per participationeu). Haec magister Mauritius. Et ultra ista superius allegata Occam in tertia parte dialogorum libro primo capite XXV multas alias adducit scripturas sacras ad hoc propositum et dicta sanctorum doctorura, quibus manifeste convincitur iste error. Nam legitur Actuum XXIII, quod Paulus dixit ad Lisiam paganum: „Ex multis annis te esse iudicem genti huic ete", ubi Paulus paganum esse verum iudicem recognovit, et sic de aliis. Et quia in probatione dictae conclusionis asseritur, quod propter iudignitatem incredulorum fuit omne dominiura etc. translatum in Christianos scilicet in adventu Christi, pro quo advertendum, quod circa huiusmodi translationem reperiuntur opiniones contrariae et variae, duae videntur extremae et tertia media. Prima, quod licet in sacra scriptura Christus quandoque dicatur rex, non tamen secundum quod homo habuit in bonis temporalibus, et si habuit, illud tamen Petro non commisit, et ideo suus vicarius non habet in eis potestatem. Nam dicunt, quod Christus accepit paupertatem nostram sicut et ceteros defectus etc, undc Iohannis XVIII: „Regnum meum non est de hoc mundo ete." Alia opinio videtur Hostiensis, in qua se fundare videtur dicta conclusio, quae videtur intendere, quod in adventu Christi in carnem omnis iurisdictio, potestas, honor et dominium sunt translata ab infidelibns in Christianos, et ista habet contra se manifestum scripturarum testimonium, ut supra est allegatum. Tertia est media, quam tenent communiter canonistae, videlicet quod licet summum et universale huius mundi dominium sit a Christo translatum in suum vicarium, prout patebit in sequentibus, non tamen per istam translationem ius naturale gentium, quo distincta sunt terrarum et reguorum dominia subalterna, ut probatur c. 9. D. I, videtur in aliquo violatum. Unde beatus Thomas Secunda Secundae qu. IX. ar. X dicit, quod licet infideles non debent de novo constitui domini vel praelati fidelium propter periculum fidei, tamen per hoc non tollitur dominium ipsorum ante praexistens super fideles, et dicit ipse: super fideles, ergo a fortiori: super infideles, quia dicit: dominium et praelatio introducta sunt ex iure humano, scilicet ex iure gentium, distinctio autem fidelium et infidelium est ex iure divino. Ius autcm divinum, quod est ex gratia, non tollit ius humanum, quod est ex naturali ratione, et ideo infidelitas non repugnat dominio. Et licet iste auetor conclusionis praedictae trahit sibi Oldradum et Iohannem Andreae in testimonium, ambo tamen isti determinant contra ipsum, videlicet Oldradus suis Quaestionibus qu. LXXII, quae incipit: „An contra Sarracenos Hispaniae etc," et Iohannes Andreae in c. 14. de officio delegatu — 275 — in VIto. I. 14. super glossa „quid dices", scilicet quod iurisdictio est apud infideles ct extra ecclesiam posita. Ad hoc ctiam legitur et notatur c. 1. C. XXIII qu. 1, quod quantum ad sententiam excommunicationis nulla est potestas extra ccclcsiam, sed in causis civilibus et criminalibus sententia extra ecclesiam habet firmitatem (c. 04. C. X/. qu. 3. et hoc notatur in priuc. et c. 38. C. XXIV. qu. 1). Ex praemissis constare videtur evidenter, quod praefata conclusio est simpliciter falsa et non solum peccat in iure canonico, sed est iuri naturali contraria et divino et sic hacreticalis manifeste. Tertia sua conclusiu non curatur hic pro praesenti et ideo non datur sibi responsio. Quarta conclusio. Potestatem imperialem, quam habet imperator super Chri- stianos, eandem etiam de iurc habet super infideles, maxime quoad usum sive excicitium gladii materialis. Haec conclusio fundari videtur in alio extremorum et concordat in eifectu cum VI conclusione Iohannis Falkinberg. Et circa huius conclusionis materiam adversatur mihi calumnia aliquorum, quasi scripta mea istis contraria vcrgcrent in diminutionem imperialis potestatis, tamquam erronea, licct revera mea non essent sed magnorum utriusque iuris doctorum ac interpretum iuris canonici, quos in hoc allegavi. Et ideo ut veritas facilius videatur, pro intellectu huius materiae clariori quaerendum videtur hic de tribus. Primo: an omnes Christiani de iure subesse debuerunt aut debcnt impcratori in temporalibus, prout innuit dicta conclusio. Et si sic, secundo: an etiam omnes infideles. Et si sic, tertio: an imperator pro suo libito de iure possit disponere de rebus terrenis vel dominiis ipsorum tamquam dominus de rebus propriis, quia in hoc videtur consistere Cruciferorum de Prussia fundamentum. De primo quaesito, videlicet an omnes reges vel principes christiani etc de iure subici debent imperatori, opiniones sunt contrariae, quam conclusionem pro parte negativa Oldradus determinat in suis Quaestionibus qu. LXIX. loquens praesertim de regibus Hispaniae et Franciae etc et ibi vide de origine imperii. Et dc hoc quaesito non plus ad propositum, sed potius de secundo. Circa quod est advertendum, quod quidam posuerunt duplicem potestatem sive superioritatem in hoc mundo terrestri, quarum unam dicunt non dependere ab alia, nee alteram earum subordinari alteri, sed utramque esse a Deo immediate, videlicet potestatem papae in spiritualibus et potestatem imperatoris in temporalibus. Et seeundum alios dicitur, quod licet imperium sit institutum a Deo, tamen per homines scilicet per llomanos (c. 6. D. XVII in glossa. ,,habent ergo"), et pro istius opinionis apparentia facit c. 6. D. XCVI. ibi: cum ad verum Iesum Christum ventum est, nec imperator iura pontificum arripiat, nec pontifex nomen imperatori usurpet. Et in Nov. 105. de consulibus. §. fin. dicitur, quod Deus misit imperatorem tamquam legem animatam in terris, per quod arguitur, quod imperium est a Deo, nam imperium et sacerdotium a Deo fuerunt (Nov. 6. quomodo oportet l. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. — 276 — l. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. episcopos. in principio). Hinc est, quod ipse Dei filius reeognoscens iura imperatoris caelesti sibi ordinatione concessa solvit tributum, iubens, quae caesaris sunt, dare caesari, et quae sunt Dei, Deo (Matthaei XXII et c. 28. C. XI. qu. 1). Itcffl allegatur illud: „converte gladium in vaginam" (Iohannis XIV.), quod etiam allegatur pro contrario. Item, quod imperator est dominus mundi etc. et sic de aliis multis, et secundum istam opinionem procederet forte dicta conclusio. Et contrarium dicunt communiter cononistae, scilicet quod utraquc iurisdictio spiritualium et temporalium est in papa. Probatur c. 1. D. XXII, cum dicitur, quod iura caelestis et terreni imperii Petro sunt commissa. Et pro ista opinione dieta doctorum ahquorura allegabo. Dominus Anthonius de Butrio in c. 13. X. de iudiciis. II. 1. super glossa II. conformando se dictac glossae, quae idem dcterminat de hac materia, remittit c. 4. X. qui filii sint legitimi. IV. 11. per Hostiensem et c. 13. X qui filii. IV. 11. §. Rationibus et plene per Innocentium c. 10. X. de foro cornpetenti. II. 2. per Io . . . . c. 8. D. X. et. c. 6. et c. 10. D. XCVI. et c. 21. G. II. qu. 7. §. „His ita," et dicit, quod hanc conclusionem communiter canonistae tenent. Dominus meus Franciscus cardinalis Florentinus dicit, quod conclusionem hanc ecclesia approbavit, prout decisum est in pluribus capitulis, maxime c 6. X. de maioritate et obedientia. I. 33; c. 13. X. de iudiciis. II. 1; c. 13. X. qui filii. IV. 17; c. 11. de electione. in Vlto. I. 6.; c. 2. de re iudicata. in VltoII. 14. Et hoc habet antiquissima consuetudo, cuius contrarii non est memoria. Et secundum hanc potestatem papa ut superior imperatoris transtulit imperium de Graecis in Germanos, prout notat glossa super verbo, transtulit" c. 34. X. de electione I. 6. quae translatio facta fuit per Stephanum papam, qui martirisatus fuit postea, ut habetur in Speculo historiali libro 24. c. LVI et seq. Oportet igituv fateri secundum ipsum, quod imperium dependeat a potestate papae, nam ad ipsuw spectat examinatio, approbatio et reiectio electi ad imperium, nam et electio imperatoris pertinet ad principes, scilicet Coloniensem, Trevirensem, Moguntinenseffl etc qui cnumerantur c. 2. de re iudicata. in Vlto. II. 14 in glossa pemdt. et hoc de iure positivo per concessionem papae, dicto c. 34 X. I. 6, licet Hostiensis hoc expouit de iure et naturali ratione, quod dominus cardinalis reprobat. lllud autem ius datum priucipibus praedictis confirmatum cst per consesetudinem (Franciscus cardinalis). Praeterea ubi est aliquod difficile, super quo sunt oppiniones, dieunt doctores, quod standum est dictis ecclesiae ad hoc textus c. fin. X. de consuetudine. I. 4; c. 1. X. de iuramento calumniae. II. 7 ; c. 13. X. qui filii. IV. 11. ubi de hoc casus clarus et vide textum c. 5. X. ut lite non contestata. II. 6. et notam c. 10. X. de foro competenti. II. 2) et dicens contra ex praecepto Dei mala morte debet perire, dicto c. 13. X. IV. 17 in quo dicit Iohannes Andreae post Hostiensem, quod in ambiguitate opinionum magis credendum est legi canonieae, quam dictis sanctorum vel magistorum, quia papae non alteri data est talis interpretatio , dubiorum, unde et imperator ad ipsum recurrit (l. fin. C. de summa trinitate. 1. 1) Idem Hostiensis, et arguit ibi Abbas legistas, qui in suis opinionibus non stant casui expresse terminato per decretalem. Iohannes vero de Lignano in c. 6. X de maioritate. I. 33. dicit, quod in hac materia bene iuducuntur leges et canoues — 277 — pro et contra, et illis non crederem, quia papa facit decreta et imperator leges et nullus est idoneus testis in causa sua. Et ideo ostendit rationibus ibidem et melius in c. 13. X. de iudkiis. II. 1. super glossa II. in fine, scilicet quod in papa sit utraque potestas, sic arguendo: Suppono unum, quod unicus debet esse principatus in universo, quia in habeutibus ordinem essentialem in universo, differentibus specie, impossibile est duo esse aequc perfecta, quod si essent duo repugnantes, iusurgeret destructio, si pares, ergo unus supertluus, si dispares, ergo hi non essent aequales. Sed imperator non est maior, quam papa, qnia cntia nolunt male disponi, multitudo principantium mala, ergo unus princeps. Haec deductio fuit philosophi XV Metaphysicae, ubi domonstrat unum esse. Sed principatus papalis est spiritualium, imperialis temporalium, temporalia sunt ordinata in spiritualia sicut in suum fincm (c. 7. C. I. qu. 3), ergo papalis spiritualium ct temporalium. Tenet haec, quia implicat finem ct ordinata ad fincm (l. (12. et l. 56. D. de procuratoribus. 3. 3.). Confirmatur: papalis cst animarum, impcrialis corporalium, sed anima dominatur corpori sicut domiuus servo, videlicet II. Politicorum, dominus ergo domini est dominus servi, tenet consequentia per regulam: „si vinco vincentem te, vinco te" (c. 7. de concessione praebendae. in VIto. III. 7.) Confirmatur: papa est dominus animae et operationum eius, imperator corporis, corpus autem est instrumentum operationum animac, crgo etc. Tenet consequentia, quoniam agens principale est perfectius instrumento operente, sicut secans securi (c. 41. §. Item Balaam. G. II. qu. 1). Item principatus papae est infusus a Deo (c. 2. D. XXII), principatus imperialis ab homine (c. 24. D. XCIII), effectus autem immediatus excedit effectum humanum, arguendo a nobilitate causae ct super nobilitate effectus (c. 6. X. de celebratione missarum. III. 41). Itcm Christus habuit omnimodam potestatem, Petrus fuit vicarius Christi, ergo habuit omnimodam potestatem. Tenet haec consequentia, quia vicarius habet idem consistorium cum ordinario (c. 2. de consuetudine. in VIto. I. 4). Item demonstratur, quod unus solus sit princeps, quia principatus optimus est, ubi unus principaliter principatur. Hoc demonstratur et est ad instar oeconomici, ut scribitur I. Oeconomicorum, cst ergo necesse habere unum solum priucipem in orbe. Hic uon potest esse principatus impcrialis, ad quem nihil de spiritualibus, ergo est papalis. Item arguitur: regimen terrestre debet esse uniforme regimini caelesti cum ab illo depcndet tota natura (c. 1. X de summa trinitate. I. 1. et I. Metereorum et I. Caeli. Sed in regimine caelesti est devenire in genere corporeorum ad sphaeram caelestem nobilissimam, ad cuius motum moventur omncs sphaerae specie inferiores, sic in genere spiritualium est devenire ad principium nobilissimum, a quo cuncta dependent, ut c. statim allegato, sed nobilissimum corporeorum est instrumentum nobilissimum spiritualium, cum ab illo procedant et spiritualia et corporalia; ergo sic in regimine terrestri est devenire ad principem temporalium, et ille est imperator, sic ad principem spiritualium, et illa est papa; ergo imperator erit instrumentum papae. Item arguendo a luminaribus, sol illuminat diem et noctem, diera per se et noctem per ministrum scilicet lunam. Ita papa per se illuminat diem, id est animam, et noctem, id est tenebrosa temporalia, per ministrum, scilicet lu- l. 5. 10. 15. 20. 25. :J0. 35. 40. — 278 — l. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. nam, imperatorem. Ex quibus infert Iohannes de Lignano, quod papae potestas est una, sola et imperialis quasi illius pedisequa. Ex quibus sequitur, quod istius orbis terrestris monarchia est apud vicarium Christi, qui de iure habet utrumque gladium, eo quod habitu et origine iurisdictio fuit in ccclesia inter laicos, sed iurisdictionis exercitium sive potcstas actualis in meris temporalibus divino nutu per ecclesiam data fuit imperatori (c. G. D. XCVI). Quod prosequendo dominus Anthonius de Butrio in c. 10. X. de foro competeuti. II. 2. post Innocentium dicit: nec hoc pro se statuerunt summi pontifices, sed origine sic statuta sunt, Deus enim a principio ereavit caelum et terram et omnia, quae in eis sunt, angelicam et humauam naturam, spiritualia et temporalia, ipsamque per se ipsam rexit, sicut factor suam rem gubernare solet et bonum quod fecit. Item praecepta dedit et transgredienti poenam imposuit. Genesis II- „Ex omni ligno etc". Ipsis etiam peccantibus pocnam imposuit, scilicet Adae et Evae (Genesis III in: Mulier quoque dixit etc. et ibi Adae quoque ete), generaliter autem pcr se ipsum deinde usque ad Noe et tcmpore Noe caepit Deus creaturas suas regere per ministros, quorum primus fuit Noe, de quo, quod fuerit rector populi, apparet, quia dedit sibi gubernationem arehae, pcr quam significatur ecclesia (Genesis IV et VI). Item quia etiam Noc et filiis dedit rectoriam et legem dedit, Genesis IX, ubi etiam licct non legatur sacerdotem fuisse, sacerdotis tamen offieium excrcuit statim post egressum archae, antequam populis legem dedit, Genesis VIII. ibi aedificavit autem Noae altare, quod officium saccrdotis est. Similiter Abraham et Caym fecerant antea. In hae vicaria successerunt iudices, patriarchae, regcs, sacerdotcs et alii, qui pro tcmpore fuerunt in regimine populi Indacorum, ct sic durait usque ad Christum, qui fuit et est naturalis domiuus et rex nostcr, de quo in psalmo: „Deus iudicium tuum regi da etc." Et Isaiae XIII: ,Dominus iudex noster legifer dominus rex noster." Et ipse Icsus Christus vicarium suum constituit Petrum et successores suos, quando ei dedit claves regni caelorum et quando dixit ei „pasce oves meas," et ideo quamvis in multis distincta sunt officia ct regimina mundi, tamcn quautumcunque necesse est, recurrendum est ad papam, ut puta in dubiis, vel ratione iniustitiae allegatae, vel negligentiae in iustitia nrinistranda ab imperatore vel quocunque iudice saeculari secundum Hostiensem et Anthonium de Butrio. Sed posset hic dubitari: ex quo etiaro habent utrumque gladium potestate et habitu, quare ctiam non actu et executione ? Solutio: executionem gladii temporalis aliquando exercuit ecclesia per sacerdotes (c. 14. C. XI. qu. 1), sed quia minister novi testamenti est minister mansuetudinis et sacramenti unitatis, sacramentum vcro altaris repraesentat unionem Christi et ecclesiae, quam significat unio animae ad corpus, quia sicut anima vivificat corpus, sic Christus per sacramentum vivificat ecclesiam; ideo executio gladii temporalis, qui dividit animam a corpore penes ministerium sacramenti unitatis esse non debet, Adducit ad hoc Iohanncs Andreae in c. 13. X. de iudiciis. II. 1. secundum Iohannem de Butrio et Iohannis XVIII: „converte gladium tuum in vaginam," et inducit Iohannes Andreae beatum Bernardum ad Eugenium papam diccntem „aggredere subditos, sed verbo et non facto, quid usurpare gladium temptes, — 279 — quem semel iussus est imponere in vaginam", et I. ad Timotheum III: „oportet episcopum non esse percussorem" , dicit enim Bcrnardus ubi supra: „gladium materialem habet papa nutu, imperator iussu, miles usu vel manu". Et hoc etiam innuit extravagans Bonifacii, quae incipit: Unarn sanctam", Anthonius de Butrio, idem Franciscus cardinalis florentinus. Et ideo executionem gladii iemporalis transtulit ecclesia in imperatorem et ceteros reges, et eo translato exerccre non potest, quia possumus in alios transfere, quae nobis non liceat retinere (c. 21. C. XII. qu. 2; c. 20. C XI. qu. 1). Et secundmn hoc iurisdictio imperialis etiam procedit a Deo, quia voluntate Dei fuit, ut exerceatur per imperatorem, ct hoc modo procedunt iura, quae dicunt „non se impedit de temporali iurisdictionc nisi in certis casibus etc," et sic intelligitur ille c. 6. D. XCVI. Et insupcr aliquid fuit in obrervantia ante tempus gratiae, secundum quod tempus, postquam Romani vendicaverunt imperium, procedunt illa argumenta, per quae aliquid inferri potest pro independentia imperii a papa, secundum dominum meum Franciscum cardinalem florentinum, qui etiam notat in c. 34. X. de electione. I. 6., quod multa ingenia se in hoc vexaverunt, ut inquirerent initium monarchiae terrestris, et prodierunt plurimi libri et multae monarchiae, sed nulla disputatio potest esse inutilior secundum ipsum, quia veritas est, quod imperium compertum fuit Romanis de facto per oppressionem aliarum gentium, sic et in aliis regnis, quae habuerunt monarchiam, ut fuit regnum bibilonicum et rcgnum macedonicum, quod floruit sub Alexandro, et carthaginense, quod floruit cum Hannibal dux carthaginensis plurimis annis vastavit Italiam, ut patct in Titi Livio de secundo bello punico. Habetur etiam monarchia, quae nititur ostendere, quod semper utriusque gladii potestas fuit apud summum pontificem et in veteri testamento et in novo. Fuit et monarchia alia, quam compilavit Dantes poeta florentinus, et quia fuit Gibellinus, nitebatur ostendere, quod imperium in nullo dependet a papa, et propter illum tractatum fuit prope combustionem tamquam haereticus. Haec Franciscus cardinalis. Dominus Petrus de Ancorano in repetitione c. 1. X, de constitionibus I. 2. dicit, hauc distinctionem esse aequam generaliter consideratam, quod duae sunt iurisdictiones, nec antiquis temporibus apparet hoc in dubium revocatum de ista maioritate et superioritate, procedente vero temporc propter discordias et dissensiones exortas inter summos pontifices et irnperatores declaratum cst, quod papa habet utrumque gladium et superioritatem ad imperium, et hinc est, quod eum coronat et in unguit et quandoque deponit. Et hoc per iura novissima probatur in c. 2. de re iudicata. in Vlto, II. 14. et c. 2. Clem. de re iudicata. II. 11. et c. 1. Clem de iureiurando. II. 9. et plenius in c. 1. extra. de maioritate et obedientia. I. 8. Item vacante imperio succedit in iurisdictione saeculari, ut in c. 10. X. de foro competenti. II. 2. et ibi notatur per Innocentium et subdit Petrus de Ancorano. Sed dicet aliquis: isti Romani pontifices statuerunt in suum favorem, quibus non videtur credendum, quia in re propria nullus debet esse iudex neque testis nequc arbitcr, ut l. 1. C. ne quis in sua causa. 3. 5. in rubro et in nigro et l. 14. C. de testibus. 4. 20. canonizata. II. qu. 4. etc. (sic). Ad hoc respondet Innocentius iu dicto c. 10. X. II. 2. et Hostiensis latius in c. 13. X. qui filii. IV. 11. et in l. 5. 10. 15. 20 25. 30. 35. 40. — 280 — l. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40 summa eiusdem tituli §. 1. R. hoc primo ostendit dicens, quod dux est potestas spiritualis, quae est apud summum pontificem, ct saecularis caput habens regcm. Ad hoc c. pen. de aetate et qualitate. I. 14. et. c. 10. D. VI. Spiritualis autem prior temporali in tribus, dignitate vcl maioritate, iu quantum spiritus est maior quam corpus (c. 2. X. de translatione. I. 1.). Unde Abraham patriarcha ut minor obtulit Melchisedech decimas ut maiori (Genesis XIV), benedicit illi Melchisedich ut maior. Facit ad Uebraeos VII: „Est prior institutione, uude sacerdotium Melchisedech praecessit legem scriptam". De quo iu c. 3. X. de constitutionibus. I. 2. facit Exodi XXVIII. c. in fine. Item per sacerdotium Deo iubente fuit ordinata regalis potestas (I. Hegum VIII. c. in fine), ubi dixit Dominus ad Samuelem: „Constitue supcr eos regem". Tertio est prior auctoritate sive potestate, quia spiritualis terrena instituit et iudicat, ut dicto c. 13. X. IV. 11. ibi: nescitis, quia angelos iudicabitis, quanto magis saecularia originaliter I. ad Corinthios VI. et. §. „Ecce" D. XXVI Ultcrius hoc probat ratione ordinis in dicta Nov 6. in prine. Consueverunt enim digniora pracmitti (c. 1. et c. 15.X. de maioritate et obedientia I. 33). Secundo hoc probat ratione subiecti, certum enim cst, quod quanto quis melioribus praccst, tanto maior deprehenditur (m Nov. 5. §. nos igitur); sed anima, cui papa praeest, praepouenda est omnibus rebus humanis, quibus praeest imperator, ut l. 11. C. de sacrosanctis ecclesiis. 1. 2. Demum istam superioritatem probat ex vi fidei, sicut enim ponere duo principia est haereticum (c. pen. C. XXIV. qu. fin), sic ponere duos vicarios aequales iu terris haereticum vitletur, quoad ius pertinet. Ne igitur haereticus videaris, haec tua sit fides, quia sicut est uuus Deus immutabilis (c. 1. X. de summa trinitate. I. 1), sic et unus sit vicarius suus in terris generalis. Non obstat, quod processerunt ex eodem principio et quod imperium sicut et sacerdotium sit a Deo. Nam imperium est a Deo nou immediate sed per debitam et per subalternam emanationem a vicario Iesu Christi, et secundum hoc loquitur apostolus (ad Romanos XIII): „Non est potestas nisi a Deo" vel aliter imperium, prout dicit quandam separationem executionis temporalis a spirituali „a Deo est disponente et volente, quod hi gladii exercentur per diversos, sed ordinatio hos gladios exercentium quendam ordinem inter se habent, ut minor a maiori procedat". Et quicquid de. ista distinctione duarum dignitatum reperitur, debet intelligi de divisione facti sed non iuris, ut dicit textus in l. 36. D. de administratione tutorum. 26. 7. Item non. solum haed duae potestates, sed omnis est a Deo, etiam mala Deo permittente, unde Christus in passione Pilato praesidi: „Non haberes in rae potestatem, nisi esset tibi data desuper." Per hoc tamen non tollitur ordo. qui fit in unctione, coronatione et aliis, de quibus in c. 1. Clem. de iureiurando II. 9. Nam hic ordo servatur in regibus, qui unguuntur (c. 1. X. de sacra unctione I. 15), et Saul unctus a Samuele, ut habetur I. Regum. VIII. et c. 23. C. I. qu. 1. Unde si ,de esse cuiuslibet regis est unctio, sacerdotalis multo magis de esse illius, qui super omnes reges (c. 41. C. VII. qu. 1); imperium ergo est a Deo, ut a prima causa, et a vicario Dei tamquam a causa secunda, et quasi quoddam agens instrumentale. Non obstat etiam secundum ipsum, quod Christus tributum solvit et quae sunt caesaris sibi dari mandat, nam ipse solvit, ut vitaret scandalum (Mataei XVIII. et c. 8. C. XXVIII. qu. 1.). Nam limitate dixit „quae sunt caesaris etc", illa cnim dicto, quae est relatam (sic), ut l. 1. C. de summa trinitate. 1.1. Non ergo omnia sibi dare iussit, scd quae sua sunt, quasi non omnia, et notandum, quod de hoc iuterrogatus petiit numisma et interrogavit, cuius esset illa imago, et responsum fuit „caesaris", tunc dixit „Reddite, quae sunt caesaris, caesari", per hoc iubens sibi reddi imaginem suam, et forte sic respondit, ut scandalum cvitaret. Non obstaute etiam, quod Petrum prohibuit uti gladio, quia non iussit, ut abiceret, sed ut in vaginam eonvertet, imperavit, quasi exercitium aufferens, non imperium prohibens, et quinimmo ex alia auctoritate colligitur utrumque gladium esse penes ecclesiam per illa verba: „Ecce duo gladii hic", scilicet in ecclesia, et non dixit Christus alterum superfluere sed satis esse. Ulterius quaerit idem Petrus de Ancorano, in quo consistat maioritas illa papae ad imperatorem, et dicit, quod consistit primo in eo, quod dixi de approbatione, unctione et eonsecratione, per quae exercitium administrationis consequitur, licet alii tenent, quod ante approbationem possit administrare, ut notatur in c. 1. Clern. de iureiurando. II. 9. et plene per Oldradum qu. 21. Secundo consistit ia maxima difficultate, per quam christiana religio tota vel pars possit gravissima detrimenta pati, ut expressum in c. 2. Clem. de re iudicata. II. 11. et in dicto c. 13. X. qui filii. IV. 11. §. Bationibus. In his enim arduis casibus, qui occurrunt, necesse fuit per unum rei publieae provideri (l. 2. §. ,,Novissime" D. de iureiurando. (sic) et c. 1. de homicidiis in VIto. V. 4. facit quod notat Iohannes Andreae in dicto c. 13. X. IV. 11. svper verbo: casualiter, in novella et c. 8. X. de voto. III. 34. in glossa vers. credimus tamen immo scimus. et Christus de Christianis aut. in novell. Ubi vero ista difficultas et negotiorum gravitas non occurrit, habent locum contraria, ut personis, rebus et causis ecclesiasticis praesit papa et in ipsis canones serventur, laicis autem causis et rebus ipsorum praesit imperator et ipsius leges observentur, ut l. 9. C. de legibus. I. 14, et hoc modo inter cos potestas et iurisdictio sunt distinctae, ct concludit, quod potestates quoad exercitium sunt distinctae, sed quoad proprietatem beato Petro utraque est concessa, sed exercitium gladii temporalis papa committit imperatoribus. Petrus de Ancorano. Istis taliter praelibatis faeiliter iam videri poterit, quod imperatori non competit iurisdictio vel potestas exercitii gladii temporalis super infideles, qui suum imperium minime recognoscunt, de quibus per totum hic agitur, quia non sibi sed papae subsunt temporaliter, prout notatur per Iohannem Andreae et alios post Innocentium c. 1. X. de constitutionibus. I. 2. Et licet divino iure Christi vicario subiciuntur potentialiter vel passive, non tamen sibi subsunt actualiter vel aetive, videlicet per eonsensum aut alium actum naturalem. Et cum lex non obligat nisi actu subditum, ut notatur dieto c. 1. X. I. 2, lex divina, quam dicti infideles nunquam receperunt, eos ad subiectionem huiusmodi actualcm non arctavit, et per consequens ncc lex canonica vel civilis. Cum igitur obedire papae nulla lege obligari videntur, sequitur, quod ncc imperatori, cuius potestas est subalterna et dependens ab illa. Non enim papa plus iuris transferre potuit in ipsum imperatorem, quam 36 l. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. — 282 — 1. 5. 10. 15 20. 25. 35. 40. ipse solus habuit, et quia solus non habuit neque habet potestatem actualem sive reductam ad actum naturalem super huiusmodi infideles, igitur etc. Potcstatem autem gladii materialis, quae sibi competit divino iure tamquam vicario Christi, quam beatus Bernardus ad Eugenium papam nutum vocat, ut supra dictum est, a se abdicare non potuit nec trausferre in alium, non consistit in sua potestate, cum ad hoc se habcat passivc. Transtulit ergo illud, quod transferre potuit et quod suum fuit, scilicct actnm suum sive exercitium, et tale ius exercitii, scilicet actuale sive usuale et quod respicit actum naturalem, vidctur habere impcrator in temporalibus respcctu subiecti dumtaxat ad hoc naturaliter dispositi. Cum igitur dicti infideles hanc potestatem impcratoris sive ius minime recognoscunt, videlicet per aetualem obedientiam vel consensum, et naturaliter actus activorum nou recipiuntur uisi in patiente bene disposito, sequitur, quod talis potestas de iure non potest habere hic eftectum super dictos infideles, et hoc etiam notatur per doctorcs dictis c. 1. X. I. 2. ct praesertim per Iohannem Andrcae super glossa IV. ibi cum dicitur: Sic et leges ab omnibus sunt servandae. I. 7. ( de legibus. I. 14. dicit, quod ab hac generalitate excipitur papa, impcrator, Sarraceni ct alii pagani. Unde ad idem dominus meus Cardinalis Florcntinus dicto c. 13. qui filii. IV. 11. notat, quod dicta superioritas sive regnum in terris surgit tribus modis, primo per voluntatcm Dci revelatam aliquomodo hominibus, secundo per consensum corum, qui rcguntur, tertio per violentiam; primo et seoundo modo regnum cst iustum, tertio modo non. Et sccundum primum modum iustificatur potestas papae incipiens a potestate tradita patribus in vcteri testamento, postea resumpta a Christo 6t translata in Petrum et successores. Insuper cadcm potestas iustificatur secundo modo respcctu Christiauorum et recognoscentium dominium ecclesiae, ex quo tota ecclesia catholica, quae cst omnium fidclium congregatio, in hoc consensit, quod est iam approbatum antiquissima consuetudine, cuius contrarii memoria non existit. Cum igitur non constat, imperium super infideles praedictos generaliter esse iustificatum primo aut secundo modo, non potest dici, imperatorem aliquam potestatem de iure habere super dictos infideles, sed tantum tertio modo per violentiam et tyrannidem, quemadmodum Romani totum mundum vel quasi sibi subiecerant. Sic enim imperium secundum Archidiaconum, ex quo caepit esse Christus et sui vicarii, fuit primo naturale et legittimum, quod antea fuit violentum, cumque fuerat firmatum ab ecclesia et etiam approbatum in persona donstantini, qui pvimus fuit impcrator Christianus, tunc purgatum erat vitium violentiae et oppressionis primordialis, qui Constantinus prout chronicae referunt et notat Archidiaconus c. 8. D. X., beato Silvestro gladium et insignia regalia tradidit in signum, quod antc ipsum nullus legitimus esset imperator, nec esset in futurum nisi a papa et ab ecclesia approbatus. Et per haec dicta ad secuudum quaesitum est responsum, sed de tertio quaesito inferius me expedio circa conclusionem Vltam. Tandem in probatione dictae eonclusionis etiam asseritur per modum conclusionis inferendo, videlicet: praesidet ergo papa in spiritualibus et imperator in temporalibus regulariter toti mundo, quae quidem conclusio negat tacite in papa utramque potestatem contra determinationem ecclesiae. Et insuper ibidem denuo — 283 — asseritur, quod dicti infideles necessarie habent leges imperialcs observare, alioquin gladio sunt feriendi etc, quae etiam assertio est erronca, suadens tyrannidem lege divina prohibitam, et alia plum asserit inconvenientia. Ex quibus dictis colligitur, quod praedicta conclusio cum suarum probationum assertionibus huiusmodi praedictis collective est falsa, et prout tollit iura Romanae ecclesiae et etiam aliorum, est tcmeraria. In quantum vcro derogat potestati summi pontificis contra determinationem ecclesiae, necnon docens tyrannidem legi divinae naturali et humanac contrariam, est tyrannica, sapiens haeresim et crudelis. Conclusio quinta. Sicut per imperatorem Romanum seu eius auctoritate fidelibus contumacialiter rebellibus seu resistentibus iniuste, qui alias coerceri non possunt, ita et infidelibus eiusmodi licite potest bellum indici. Haec conclusio Vta concordat cum IX et X conclusionibus fratris Iohannis Falkinberg, cuius responsio patet sufficienter ex praedictis. Conclusio sexta: Incredulis, qui ecclesiae seu imperii Romani dominium et supcrioritatem non recognoscunt de facto, per imperatorem Romanum seu eius auctoritate licite potest bellum moveri, maxime pro eorum ad subiectionem et obedientiam debitas reductione. Haec conclusio similiter ut alia eadcm facilitate contemnitur, qua probatur. Et coucordat cum VII et VIII conclusionibus Iohannis Falkinberg. Nam imperator suara potestatem, quae requirit actualiter sibi subditos, ut recipiatur in patiente bene disposito, de iure non exercet super huiusmodi infideles, et ideo si aliter fieret, prout docet ista conclusio, esset omnino violentura, tyrannicum et irregulare, contra ius divinum naturale et humanum. Et quoniam infideles lege divina non arctantur, canonica vel civili, quae leges non obligant nisi actu subditos, ut supra dictum est, sicut superioritatem papae recognoscere non tenentur aliquo iure positivo, ita nec imperatoris. Ad hoc autem, ad quod quis non est obligatus, non venit de iure compellendus (probatur c. 3. X. de baptismo. 111. 42. §. verum, vers. sunt autem, cum similibus), igitur conclusio ista, dans licentiam et docens talem reductionem ad obedientiam, est tyrannica, iuri naturali contraria et divino. Nec tales increduli eo ipso, quod non recognoscunt dominium imperatoris vel papae, possunt dici hostes vel rebelles ecclesiae sive imperii, et quod ideo essent impugnandi, sicut iste somniat in probationibus omnium fere istarum conclusionum, quia non recognoseere est pure negativum, quod nihil ponit, esse autem rebellem, occupatorem, persecutorem sive hostem etc. importat aliquid positivum, videlicet actum persequendi etc., qui cum non inest rei a natura nec de hoc habetur evidentia, non intelligitur inesse de iure, secundum Innocentium in c. 10. X. de praesumptionibus. 11. 23; et per consequens infideles stantes in limitibus legis naturae, quae non repugnat legi gratiae, non possunt de iure dici imperatoris vel ecclesiae inimici, persecutores vel rebelles, et sic de aliis per adversarium numeratis, secus ubi de facto se opponerent et turbarent Christianos etc. Nec ista conclusio sustineri potest etiam tenendo opinionem, quae habet, quod imperium non habet causam a papa, sed immediate a Deo, vel quod mediantibus l. 5. 10 15. 20. 25. 30. 35 40 l 5 10 15. 20. 25. 30. 35. 40. Romanis primo fuerit institutum et postea translatum in imperatorem secnndum quod dicitur, quod ecclesia Romana habet potestatera a Deo (c. 3. D. XXI. et c. 1. C. XXII sed imperator a populo (c. 3. D. IV. §. hges in glossa I. et c. 6. D. XVII in glossa quae incipit: habet ergo), et quod etiam Romani transtulerunt potestatem in papam ordinandi de promovendo imperatorem, nt scilicet ipsemet eligeret vel aliis committerct, nam secundum hoc, licet aliquando totus mundus fuit subiectus Romano imperio et idem imperium non est privatum aliquo dominio cuiuscunque rcgni, propter quod omnia regna adhuc sibi sunt subiccta, et quod ideo ipse adhuc de iure sit super omnes nationes et per consequens super omnes, infideles sibi de iure essent subiecti, non tamen eos privare ipsorura iuribus et dominiis potest contra ius naturale, videlicet iuris ordine non servato, causa non cognita et defensione legitima non concessa, ergo nec Cruciferis hoc concedere potuit. Unde Innocentius notat in c. 7. X. de constitutionibus. 1. 2, quod licet princeps alicui tollat occasionem de facto, iudex tamen ex officio suo hoc non obstante actori iustitiam ministrabit. Nam talis privatio infidelium, quae hic praetenditur, im sententiae obtinet, quae sententia ctiam imperatoris dicitur non valere partc non vocata, ut notatur l. fin. C. de legibus 1. 14. et est textus in c. 2. Clem. de re iudicata. II. 11. §. ceterum. vers. nec praedicta supplectio, ubi sententia fuit nulla, quia processum fuit parte legitima non citata, quia hoc est contra ius naturale facere, cum talis ordo fundatur in iure naturali; nam citatio nihil aliud est, quam quaedam facultas defensionis (c. 8. X. de maioritate et obed. I. 33; c. 1. et c. 3. C. II. qu. 1. et l. 41. 7. D. de re iudicata. 42. 1), praecludere ergo viam citationi, est praecludere viam defensioni, sed defensio est dc iure naturali,(7. 3. D. de iustitia et iure. 1. 1.) et iura naturalia sunt immutabilia etiam per principem, ut in J. 1. 2. §. Jin. et hoc tenuit laudabiliter in dicto c. 2. Clem. II. 11. Paulus de Leza et Gencz et ad hoc allegatur glossa et etiam dominus Baldus in l. 1. D. quae sententiae. 49. 8. Nec supplectio defectuum hic prodesset, ut in dicta Clem. quia illa solum refertur ad sollemnia non ad subalia (sic) ordinis, ut in c. 39. X. de electione. I. 6. et notatur in c. 1. X. de transactionibus. 1. 36. cum similibus. et notat Speculator tit. de legato. §. Nunc ostendendum. vers. XVIII. Patet igitur, prhationem huiusmodi infidelium esse invalidam et per consequens, quae hic praetenditur, esse nullam. Nec imperator est sic dominus omnium tcmporalium, quod de re aliena ad suum libitum liceat sibi vel valeat, quod voluerit, ordinare, sed dumtaxat ex causa, quae publicam respicit utilitatem, ut superius tractatu primo est expressum. Unde Naboth Israelites noluit dare nec commutare nec vendere vineam suam regi Achab, quia videbat, quod rex ex nulla necessitate quaerebat eam, nec propter communem utilitatem sed solum ex avaritia et cupiditate (III. Regum XXI. et transsumptive in c. 21. C. XXIII. qu. 8). Nec ista causa esset sutficiens privandi eos dominiis etc, quia non recognoscunt imperium, nam Romani in principio non ideo subiecerunt sibi alios bellando aut privarunt dominiis, quia non recognosccbant eorum dominium, alioquin pecassent graviter, quia talia bella sunt illicita, ubi in causa est libido dominandi (c. 4. C. XXIII. qu. 1), sed ideo secundum istam opinionem, quia consentire eis noluerunt, quod sub uno regimine principaliter — 285 — debet gubemari res publica totim universi, qnod tamen fuit expediens; et ideo sic bellantes, scilicet pro re publica, iuste bellaverunt et per consequens iuste sibi alios resistentes subiecerunt et iustum dominium acquisierunt et alii iniuste resisterunt. Sic igitur imperatorem, qui dicitur habere causam imperii a Romanis, non decet aliter facere, quia eadem ratio, quae movit delegantem, debet ctiam movere delegatum, ut in c. 20. X. de rescriptis. I. 3. Nam primum in unoquoque debet esse metrum et meusura omnium aliorum sub eodem genere contentorum secundum Aristotelem X. Mechanicae, quia quandoque ratio naturalis dictat, quod non debet uuus imperator cunctis mortalibus dominari, quia in casu posset essse iniquura et iuri naturali contrarium, quando huiusmodi dominium csset in detrimentum et perniciem reipublicae et boni communis, quod prosequitur Occam III parte dialogorum lib. Imo circa principium. Unde licet naturaliter optimus principatus est, ubi unus solus principaliter principatur (II. Politicorum), tamen in aliquibus casibus melius est relicto ipso optimo regimine, pro eo quod haberi non potest, diversas provincias diversis principibus subiacere. Talis autem modus optimus gubernandi impeditur propter iram vel propter singularem malitiam subditorum vel propter iniquitatem et insufficientiam assumendi. Nam quod cum omncs universi mortales possunt communionem in temporalibus hebere ad invicem et non optime gubernabuntur, nisi uni principi saeculari sint subiecti, non tamen per hoc excludi videtur, quod omnes nolentes communionem ad inviccm haberc non optime gubernantur nisi sub nno principe saeculari. Et quod plures principes dominari mortalibus ordinavit Deus, propter peccata hominum iusto Dei iudicio est, secundum Occam. Et iramo, quia tale dominium de facto haberi non potest, in casu expediens est, sicut nunc, quod etiam ad tempus de iure cesset. Cum igitur non expedit in hoc casu sub uno principe saeculari rem publicam gubernari totius universi, non potest imperator stante tali casu nunc de iurc vel licite movere bellum infidelibus pro ipsorura ad obedientiam reductione. Quando autem expedit et quando non, secundum Occam licct saepe lateat homines vel praecipue imperitos et malos, Deo tamen nuda sunt omnia et aperta. Et ideo cum lateret illos peritiores, quod non expediret eos regem habere (I. Regum. VIII: Constitue nobis regem, ut iudicet nos, sicut et universae habent nationes etc), petitio eorum Deo displicuit, non enim debuerunt petere mutationem modi regendi ordinati a Deo. Conclusio TII. Remedium bellicum habet etiam locum adversus infideles, qui fidem impediunt christianam vel blasphemiis vel persuasionibus malis vel etiam persecutionibus apertis. Et dicit hanc conclusionem esse beati Thomae in forma Secunda secundae qu. X. ar. VIII, quam hic trahit ad suum propositum. Haec conclusio absolute et in sensu, in quo per beatum Thomam asseritur, est vera et catholica, et contradicit conclusionibus praecedentibus et sequentibus, sed in sensu hic extorto et ad quem hic trahitur violenter, est falsa et crudelis eum suo fundamento. Patet ex probationibus suis, quia illos infideles, qui non recognoscunt dominium ecclesiae vel imperii, dicit fidem impedire, blasphemare, persequi et sic de aliis hic et in aliis conclusionibus enarratis. Quod est falsum 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. — 286 — 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. et est peccare contra loicam, quae dicit, quod ex negativa non sequitur affirmativa; et ideo, quod tales dominium ecclesiae vel imperatoris non recognoscunt, cx hoc inferri nou potcst, quod ergo fidem impediunt, persequuntur etc. Persecutio enim, rebellio impedimentum huiusmodi est aliquid positivum, de quo cum nobis non apparet per legitimam probationem, intelligitur non cssc verum, quod impediant aut persequantur, quia idem est hic non esse et non apparere (l. 77. D. de contrahenda emptione venditione. 1. 18. et in c. I6. D. 1. de cons. cum similitibus), nam talia verba enunciativa sive narrativa non inducunt dispositionem de iure ncque probant secundum Innocentium in c. .8. X. de privilegiis. V. 33. et probatur c. 10. de privilegiis. in VJto. V. 7. et in c. 4. Clem. de sententia excommunicationis. V. 10; l. 6. C. de probationibus. 4. 19. Cum igitur nulla apparet hic istorum infidelium persecutio, rebellio, nullum impedimentum fidei etc, locum non habet in proposito remedium bellicum contra tales infideles, false et contra mentem beati Thomac taliter hic persuasum et contra apostolum ad Romanos VII. (transsumptive c. 1. C. XXIII. qu. 1.), ubi dicit apostolus, iam nobis ulterius bella carnalia non esse peragenda, scilicet contra paganos, quia religionem modo sicut olim christianam non lacerant, secundum Archidiaconum. Et quia per adversarium hic dicitur, quod hoc dictum apostoli intelligitur de his, qui dominium ecclesiae vel imperii recognoscunt, et sic iura Christianorum non occupant nec fidcm impediunt nec impedire verisimiliter praesumuntur in futurum et sio vivunt absque iniuria cafholicorum, unde dicit: „tales pro humanitate sunt tractandi", de aliis dicit secus; ad quod taliter: quod de istis non est maior ratio quam dc aliis, nec ista distinctio infidelium potest colligi ex seripturis. Nam praedicta verba apostoli et quaecumque alia iura vel scripturae, quae bella prohibent vel pacem praecipiunt vel consulunt, ut II ad Corinthios ultimo ,,pacem habete et Deus pacis erit vobiscum etc", loquuntur indistincte et generaliter, igitur indistincte et generaliter debent intelligi quod probant iura c. 1. D. XIX. in glossa, quae incipit ar. quod verbo generali allegato, et ubi lex non distinguit, nec nos distinguere debcmus (c. fin. D. LX; c. 20. C. II. qu. 5). Igitur verbum bella deberet coraprchendi (c. 114. C. I. qu. 1; c. 2. C. XIV. qu. 3; c, 2. C. XII. qu. 1. et c. 10. C. XII. qu. 2), igitur etc Et hic est advertendum, quod omnia iura vel quasi ad istas conclusiones hic inducta intelligi debent in sensu contrario et induci debent contra ipsas. Conclusio. VIII. Propter peccatum idolatriae vel transgressionis legis naturae coerceri possunt infideles alias incorrigibiles bracchio saeculari et bellum indici potest iuste contra tales. Et dicit hanc conclusionem esse Innocentii. Et doctores in c. 8. X. de voti et voti redemptione. III. 34. dicunt communiter, quod licet Innocentius dicit, quod tale bellum movendum est per solum papam et non per alium, nisi ubi quis de suo iure contendit, tamen dicit, quod per imperatorcm et eius auctoritate hoc fieri posse et debere videtur, quia habet exercitium gladii materialis. — 287 — Conclusio. IX. Quod dicitur de infidelibus pacificis seu mansuetis a principibus orthodoxis vel Christi fidelibus aliis minime expellendis sive impugnandis, intelligendum de illis, qui absque blasphemia et impedimento fidei, idolatriae cultu, legis transgressione naturalis, persecutione Christianorum sub ecclesiae seu imperii dominio sive potestate de facto degunt et per obedientiam debitam ea recognoscunt. Et in probatione dicit, quod illi infideles, qui ecelesiae seu imperii domiuium, potestatem et iura non recognoscunt, sunt turbatores et persecutores fidei et Christianorum blesphemi, hostes et inimici ac rebelles, pertinaces et resistentes iniuste, ideo non sunt neque dici possunt pacifici et mansueti. Quid sit respondendum ad praedictas duas conclusioncs, patet sufficienter ex praemissis, et pcr istas novem conclusiones supradictas stabilire de iure nitebatur potestatem imperatoris respectu infidelium ad etfectum, ut militiam Cruciferorum de Prussia excusaret, prout excusare nititur in conclusionibus sequentibus, et ut etiam fundaret huiusmodi douationes, ut praetenditur, eis factas, de quibus supra in tractatu primo. Sed defecit in salutari suo scribendo huiusmodi insanias falsas ut videtur, quia nec salvari possunt taliter quoquomodo nec fundari. Et ideo et iste scribens non vidctur ab erroris vitio excusari. Unde beatus Thomas in suo Quodlibet in quadam conclusione dicit, quod in his, quae ad fidem pcrtinent vel ad bonos mores, nullus excusatur, si crroneam opinionem sequitur, in talibus enim dubiis non de facili praestandus est assensus. Qui enim assentit opinioni alicuius magistri contra manifestum seripturae testimonium sive etiam contra id, quod publice tenetur secundura ecclesiae auctoritatem, non potest ab erroris vitio excusari. Conclusio. X. Pugna Cruciferorum domus theutonicorum hospitalis beatae Mariae Ierosolymitani, quam papae scu imperatoris auctoritate verius ipsorum et totius Christianitatis vice et nomine contra dictos pro tempore committunt infidcles, culpari iuste non potest nec a quoquam tamquam illicita reprobari. Concordat dictis Iohannes Falkinberg in suis XV. XVII. et XVIII. conclusionibus. Probat, quia tales sunt blasphcmi et turbatores fidei etc sicut supra. Item probat, quia talis ipsorum pugna est a sanctis patribus ct principibus catholicis ac ab ecclesia Dei communiter approbata, tum per primaevam ipsorum Cruciferorum ad actum huiusmodi institutioncm, tum per diversorum privilegiorum super hoc datorum coneessionem, tum per regum, principum et aliorum fidelinm auxilii praestationem et concursum, ut dicit, notorium csse in facto. Item probat dicens, quia iu huiusmodi pugna concurrunt omnia, quae ad qualificationem iusti belli requiruntur: auctoritas scilicet principum, videlicct papae et imperatoris; item causarum iustitia, quia eontra idolatras, legis naturae transgrcssores, fidei turbatores, iurium et terrarum Christianorum temerarios et illicitos oecupatores, rebelles, iniuste resistentes, ut pvaefertur; item intentionis rectitudo, scilicet principaliter ad honorem Dei, quietem et salutem Christianorum conservationem et ampliationem et emendationem malorum; itcm concurrit personarum puguantium habilitas, quia ad tales actus suut Principaliter instituti et contra crucis Christi inimicos signo crucis insigniti etc. Insuper multa alia inducit horribilia, in iure erronea et in fide, subiungens circa 6. 10 15 20 25. 30. 35. 288 5 10. 15 20. 25. 30. 35. finem, quod si in tali pugna multi moriuntur, eorum debet duritiae imputari. Inducit etiam multa, quae faciunt contra conclusioncm praedictam, et solvit per distinctionem supradictam, quod omnia debent intelligi secundum ipsum de his, qui dominium ccclesiae vel imperii recognoscunt. Conclusio dccima est simpliciter falsa cum suis probationibus, et iustificaus pugnam Cruciferorum iniustam et directe legi divinae contrariam, tamquam defendens errorem, est in bonis moribus erronea et in fide, ut videtur. Patet falsitas ex supposito, supponitur enim, quod omnes tales infidelcs sunt blasphemi, idolatrae, persecutores Christianorum et occupatores terrarum ipsorum etc, quod cum de istis in iurc non apparet, intelligitur de iure non esse verum, quod dicitur per iura superius allegata, et per consequens conclusio absolute est neganda. Non enim dicti infideles intelliguntur de iure impedire fidem, Deum blasphemare etc, nisi de hoc appareat, quia tales propositiones, quae ad factum resolvuntur et verificandae sunt ex facto, non possunt dici verae, nisi de veritate facti appareat, quod fieri contingit dupliciter, aut ad seusum aut ad intellectum. Et quia ad sensum hoc nobis non potest apparere, nisi solum illis, qui sensibus corporalibus aut viderunt eos colore idola, aut audierunt Deum blasphemare etc, nec etiam ad intellectum de hoc constat, nisi demonstretur per viam iustitiae et per declarationem in iure legitimam. Cum igitur de praedictis non habetur evidentia facti, scilicet sensibus cxterioribus, nec cvidentia iuris, quae est evidentia intellectus, non possunt talia dici vera aut notissima, prout iste somniat in suis probationibus, igitur etc. Ex quibus evidenter patet hoc dictum esse erroneum, in contrarium allegatum ad excusandas excusationes in peccatis, videlicet quod in huiusmodi pugna omnia concurrerent, quae ad qualificationem iusti belli requiruntur, cum in contrarium sit veritas. Nam omnia hic deficiunt, quae ad iustum bellum requiruntur, immo omnia, quac iniustum bellum faciunt, hic concurrunt, videlicet auctoritas, res, causa, animus et persona (c. 7. C. XXIII. qu. 1.). Quia uon potest dici hic intervenisse auctoritas, cum per falsas litteras de ea non potest apparere, et si apparcret error superioris, minime excusaret secundum Hostiensem in Summa de trenga et pace §. 1. vers. Item error. Sed nec talis militia est pro rebus repetendis vel pro defensione patriae, sed verius pro terris infidelium acquirendis et ipsorum subiectione et exterminatione, videlicet cx ipsorum articulis et litteris antedictis, et hoc modo militare peccatum est, quod probatur c. 5. C. XXIII. qu. 1. ubi dicitur secundum Augustinum, quod militare non est delictum, sed propter praedam militare peccatum est. Nec rempublieam gerere criminosum est, sed ideo gerere rem publicam, ut divitias augeas, videtur damnabilc. Eet etiam iniustum ex causa, quia non pugnatur hic ex necessitate aliqua, quae necessitas est causa iusti belli, sed sola voluntate contra Augustinum dicentem, quod pacem haberc voluntatis, bellum autem debet esse necessitatis. Non enim pax quaeritur, ut bellum exerceatur, sed bellum geritur, ut pax acquiratur (c. 3. C. XXIII. qu. 1). Insupcr est iniustum ex animo videlicet, quia non solum dominandi libidine ct subiciendi sibi partes infidelium, sed etiam aliena taliter rapiendi et occupandi, et tale bcllum est culpabile (c. 4. C. XXIII. qu. 1, ubi dicitur, quod in bello sunt reprehendenda, scilicet noceudi — 289 — cupiditas, ulciscendi crudelitas, libido dominandi etc). Quinto ratione personarum est uniustum, qua se religiosos praetendunt, quia si aliis religionem vel regulam non professis talis militia esset damnabilis, fortius regularibus ratione suae professionis. Et posito sine praeiudicio veritatis, quod pugnare cum infidelibus non recognoscentibus imperium etc. pro recuperatione terrarum vel iurium imperii etc, ut hic praetenditur, esset licitum aut iustum, non tamen hoc pertiuet aut pertinere posset ad religiosos, sed potius ad milites saeculares, quia iste actus non est religionis, cuius est omnia immediate dirigere ad honorem Dei et divinum cultum. Haec autem militia dirigit ad se ipsum et ad suum privatum commodum, videlicet ut immediate sibi ipsi dictos infideles subiciat, et pro se ipsorum dominia retineat, ut patet ex litteris ipsorum et articulis. Unde beatus Bernardus ad templarios milites scribens dicit talem militiam esse saecularem non religiosam sic inquiens c. 1: „O vera, sancta et tuta militia atque a duplici illo periculo prorsus libera, quo id hominum geuus solet frequenter periclitari, ubi dumtaxat Christus non est causa militandi. Quotiens namque congrederis tu, qui militiam militas saecularem, timendum omnino, ne aut occidas hostem quidem in corpore te vero in anima, aut tu forte occidaris ab illo et in corpore similiter et in anima. Ex cordis nempe affectu non belli eventu pensatur vel periculum vel victoria Christiani etc." Et quia talis pugna vel militia, quae est ad obtinendum aliquid temporale, est contra substantiam religionis et est omni religioni contraria, secundum beatum Thomam Secunda secundae qu. CLXXXVIII. ar. 3. et per Iohannem Andreae et doctores in c. 10. X. de regularibus III. 3. 1, unde talis non posset dici religio sed superstitio secundum eundem b. Thomam. Status enim religionis est, quo tenditur videlicet per opera superrogationis ad perfectionem caritatis, cni omnino repugnat talis militia, quae etiam licet per concessum versetur circa opus iustitiae, videlicet spoliando iuste infideles tamquam occupatores etc, hoc tamen non videtur habere rationem caritatis ad proximum, quia per hoc utilitati non intenditur proximorum principaliter, sed propriae inhaeretur, immoque etiam ad activam vitam pertinere non videtur. Et per haec dicta soluta sunt omnia alia in contrarium articulata. Est enim nimis temerarium Dei ecclesiae, sanctis patribus aut principibus orthodoxis ascribere hunc errorem et dicere, quod eos ecclesia ad hunc actum puta talis militiae excrcendae instituit, sed quid veritas in hoc habeat, patuit ex praemissis. Et quia talis militia secundum sui qualitatem consistit in facto, facta vero locorum particularium censetur Romanus pontifex ignorare (c. 1. de constitutionibus. in Vlto. I. 2), ncc intelligitur tacite aliquem ordinem approbare, nisi expresse de hoc constitit, quod probatur c. fin. X. de religiosis domibus. III. 36. et c. unico eodem titulo in Vlto. III. 11, sequitur, quod concessio privilegiorum quorumcuuque eis facta non arguit ordinem esse approbatum. Unde dicit textus in c. 4. Clem. de sententia excommun. V. 10, quod si videlicet summus pontifex aliquem sub titulo cuiuslibet dignitatis ex certa etiam scientia verbo, constitutione vel litteris nominet, honoret vel quovis alio modo tractet, per hoc in dignitate illa ipsum approbare non intelligitur aut quidquam ei tribuere novi iuris, et ideo, quantumcunque papa in suis litteris dictos fratres ordinis sanctae Mariae theutoni- 37 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 290 5. 10 15. 20 25. 30. 35 corum nomiuet, eos non intelligitur approbasse, nisi hoc se vclle exprimat, quod probatur in dicta Clem. in textu et in glossa super verbo „tractet" et in verbo ,,intelligitur" ei in verbo „iuris" per iura ibi allegata. Et quia verba narratam dispositionem non inducunt (e. 10. cle privilegiis. in Vlto. V. 7.), ideo ctiam approbationem huiusmodi probare non possunt, ut in iuribus allegatis. Quod autem allegatur de concursu principum et aliorum fidelium eisdem fratribus in subsidium, respondetur, quod cum talis approbatio non pertinet ad alios v el alium, quam sedem apostolicam (dicto. c. fin. X. III. 36. et c. un. in VIto. III. 17.), talis concursus non inducit, nec frequentia concurrentium huiusmodi sive multitudo errorem dictorum fratrum in aliquo minuit vel excusat, ut videtur. Conclusio undecima. In bello Crucifcrorum praedictorum, quod contra praedictos pro tempore geritur, infidcles ipsi increduli et eorum in conflictu socii capti servi capientium efficiuntur et bonorum eorundem ex parte ipsorum Cruciferorum fit aequisitio iusta. Probat, quia ex quo prineipis geritur cdicto, immo et per ipsum principcm, ex quo per Cruciferos ecclesiae principis et Christianorum in hac parte pugiles, strenuos et atletas fortes ad hoc specialitcr institutos. Et in tali bcllo capti de iure fiunt servi capientium, ut in l. 7. et l. 24. D. cle captivis. 40. 15. Conclusio pracdicta XI cst falsa, iuiuriosa, periculosa et erronea, favens praedicto errori ct hac ratione in fide suspccta, de quanto autem iustificat talem captivitatem tyrannicam atque violcntam contra praecepta decalogi, scilicet „non oceidas," in quo omnis violcntia prohibetur, aut acquisitionem bonorum huiusmodi iniustam et diviuae legi contrariam, scilicct „non furtum facias", videtur realiter haeretica, quia est dogma falsum, legi divinae seu veritati catholicae contrarium. Dico, quod cst falsa ct hoc duabus de causis: primo ratione talis belli iniusti, in quo capti non cfficiuntur de iure capientium scrvi, secundo ratione fratrum praedictorum, qui ratione suae professionis sunt incapaces dominii per c. 6. X. de statu monach. III. 35. Igitur talis acquisitio bonorum per cos non solum est illicita et iniusta, sed ipso iurc nulla, et per consequens patet manifeste, quod haec conclusio est periculosa dictis fratribus ct iniuriosa pluribus aliis. Conclusio duodecima. Meritorium cst, commendabile et honorificum principibus nobilibus, militibus et aliis Christianis, confltuere Cruciferis praelibatis in subsidium ad expugnandum contra praefatos rebelles indomitos et impios infidelcs. Concordat cum dicto lohanne Falkinberg in XIV sua conclusione ct in secunda probatione. Et dicit hic in probatione inter cetera, quia illi, qui in tali bello moriuntur ex partc pugnantium, a Deo cacleste praemium consequuntur. Conclusio ista XII est similiter falsa, teracraria, captiosa ct ad seduccndum principes et alios Christianos in favorem praedictae haeresis tcmerariae praesum- pta. Est insuper veritati catholicae contraria, videlicct in eo, quod suadet Christi fidelibus ad tale bellum confiucre, quod rcpugnat fidci et sacrae scripturae eto. . ct idcirco in hoc, quod dicit, hoc csse meritorium, commcndabile ct honorificum, — 291 — quod secundum veritatem vidctur esse illicitum, daumabile atque inhonestum, est impia et insana ac piarum aurium offensiva. Conclusio tredecima. In casu indigentiae maguae scu necessitatis est per ecclcsiam et catholicos Crueiferis antefatis, ut in victualibus, stipendiis et aliis ad praemissa sibi non necessariis non deficiant, provide consulendum. Probat quia, per militiam ipsorum contra infideles ecclesiae catholicorum agitur causa, salus, quies et utilitas corum communis, et honor Dei quaeritur et fidei ampliatio et conscrvario iuducitur. Nam dicit, quod proptcr hoc sunt priucipalitcr instituti ete. Conclusio ista XIII est similiter faDa, temeraria et erronea, Christi fidelium seductiva ac etiam eiusdem haeresis nutritiva. Cuius conclusionis probatioues litteris et articulis istorum fratrum superius praelibatis contradicuut evidenter. Conclusio quatuordecima. Iniuriam Crucifcris memoratis a quibuslibet statum eorum ob causam militiae et pugnae praedictarum mordeutibus, lacerantibus sive reprobantibus irrogatam ecclcsia et Catholici dissimulare non debent sed potius compescere. Haec conclusio cst falsa et temeraria, insultans magistris et doctoribus nec non iustis iudicibus, ad quos pcrtinet reprobarc errores. Quae quidem rcprobatio huiusmodi hic in nostro proposito sive dicatur magistralis sive auctorica vcl iudicialis, cum sit remedium canonicum ad removendas haercses et errores ab ccclcsia Dei, quod hic taliter impugnatur, consequcns oportet conccdcre, quod tota ecclesia tacite impugnatur. Et ex quo prohibet rcprobatiouem praedictam, scquitur necessario, quod prohibct cxstirpationcm erroris supradicti. Ex quo infertur cvidenter, quod repugnat huic sacro concilio Constanticnsi, quod intcr cetera propter exstirpandas hacrcses est principaliicr couvocatum, ct pcr consequcns praedicta conclusio est huius sacri Concilii turbativa, et dc quanto suadet reprobatores huius erroris praedietos pcr ipsos catholicos compescere, est pcriculosa et crudelis, impia et insana ac piarum aurium offensiva. Ad argumenta autem sua non est opus aliquid dicere, quia non sunt digna responsioue aliqua. 1. 10. 15. 20. Sequitur secunda pars principalis dictarum conclusionum in qua videtur repugnari bellum Polonorum per quattuor conclusiones subsequentes. Nunc veniendum est ad secundum punctum principalem huius secundi tractatus, in quo reprobari videtur bcllum Polonorum contra Cruciferos per subsequentes conclusioncs. Verum quia post praedictum bclhun diffundebatur sermo apud regcs, prineipes et alios Chri ti nos per eosdcm Cruciteros, prout fama publica declara- 30. — 292 — 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. bat, quomodo scilicet rex Poloniae cum Polonis et cum auxilio infidelium eos debellasset etc, igitur ad occurrendum scandalum, quod in mentibus simplicium ex hoc per iuris ignorantiam sequi posset, scripsi in L conclusione sententiam Iohannis Andreae et suam conclusionem, quam ponit in speculo de Iudaeis et Sarracenis, videlicet quod talis defenaio cum auxilio infidelium de iure potest fieri etc, ut ibi idem scripsit Oldradus in suis Quaestionibus qu. LXXI. Quibus dictis doctorum praedictorum licet iste replicans aliqualiter detulit, ipsam tamen nihilominus per suas glossas sic aptare sibi nititur ad suum propositum, ut sua affectio potius quam ratio ex hoc inferat, quod intendit. Et ideo dicit pro prima hic conclusione ut sequitur. Conclusio prima. (XV). Si opinio quae habet, quod Christianus siue peccato ad sui defensionem infidelium pacificorum, bellum cum catholicis active vel passive non habentium, auxilio necessitatis causa uti possit, probabiliter valeat sustineri, ad terminos tamen merae et simplicis defensionis tutelaeque merito inculpabilis restringenda est seu intelligenda dumtaxat in eisdem. Et primo inducit aliqua argumenta ipsius Oldradi pro et contra dictae opinionis, quae causa brevitatis omitto; tandem dicit, quod placere videtur ista opinio Iohanni Andreae concurrentibus istis modificationibus seu conditionibus supradictis, alias secus. Tandem probat istum intellectum VII rationibus et dicit scilicet, quod defensio debet esse iusta et quod necessitas vigeat et quod terminos suos non exeat. Nam alias in quantum excederet, transiret ad impugnationem vel vindictam etc. Item dicit, quod contra infidelem, qui alienigena est et inimicus fidei, vehementer praesumitur, quod nocere velit et saevire in Christianos ac metas excedere defensionis. Item quia tale auxilium inter fideles et infideles fieri non potest absque communione, convictione et amicitia speciali, quae iuter eos regulariter sunt prohibitae. Nam dicit, quod participium fidelis cum infideli regulariter habet resistentiam et prohibitionem iuris communis. Concludit ergo, quod dicta opinio ad alium casum non permissum, puta impugnationis, vindictae vel otfensae, extendi sive ampliari non debet, innuens tacite, quod rex Poloniae utens auxilio infidelium, videlicet extra vel praeter casum urgentis necessitatis sive merae defensionis, metas praedictae opinionis excesserit, et sic mercando contra iura, bonam fidem praesumitur non habere etc. Haec volunt in effectu et in summa suae probationes. Opinio praedicta est male modificata, peius probata et pessime intellecta, et ideo ista scripta sunt in iure erronea, regi et regno Poloniae iniuriosa ac sibi iuvicem contraria. Patet, nam in modificatione praedicta excluditur impugnatio, vindicta vel offensa, videlicet ex probationibus dictae conclusionis iu ratione VI, quae de se alias sunt iure prohibita (c. 4. C. XXIII. qu. 1. et C. XXIII. qu. 2. in mmma). Quia in talibus non licet uti auxilio fidelium nec infidelium, igitur talis modificatio superflua et nullum operatur effectum et per consequens probatio nulla. Ex quo infertur, quod excludendo talem impugnationem illicitam videtur includere impugnationem sine iusto bello (c. 1. C. XXIII. qu. 2.), quia quod de uuo negatur, de alio conceditur (c. 4. D. XXV). Ex quo sequitur contrarietas — 293 — sibi ipsi, quia per dictam modificationem videtur nihil excludi. Si vero intelligit, quod nec ad istam impugnationem alias iure concessam se extendit dicta opinio, talis limitatio non facit ad propositum, cum de hoc non est sermo, sed loquitur in defensione in casu necessitatis etc. cuius quidem defensionis regem Poloniae cum Polonis metas excedere, ut hic innuitur, de iure intelligit falsum, ex quo non probatum (ar. c. 3. de ofjicio ordinarii. in Vlto I. 16. et per l. 69. D. de conlrahenda emptione et vendilione. 18. 1), et sic regi et regno praedictis iniuriosa. Est etiam pessime intellecta in eo, quod dicitur participium fidelis cum infideli, regulariter habet resistentiam et prohibitionem iure communi, et quod omnis communio, coniunctio et amicitia inter eos regulariter sunt prohibitae, quod utique non est verum, nisi loquatur de communione coniugali, dumtaxat in matrimonio contrahendo, ut c. 15. C. XXVIII. qu. 1. Nam iuro communi talia sunt concessa (c. 24. C. XI. qu. 3; c. 14. C. XXIII. qu. 1. et c. 10. X. de Iudaeis V. 6.), secundum Iohannem Andreae, unde licet cum eis loqui, comedere ad mensam exemplo Domini (c. 11. C. XXIII. qu. 4. et dicti c. 15. C. XXVIII. qu. 1), solum enim cum Iudaeis ad mensam ipsornm comedere iura prohibent, quia discernunt cibos suos a nostris, videlicet Deuterenomio XVI. quod notat glossa prima dicto c. 10. X. V. 6. per iura ibi alleqata, et ubi ccssaret illa causa, cessare debet huiusraodi prohibitionis effectus (c. 60. X. de appel. II. 28). Et est ratio"praedictis, quia talia, quae secundum sui naturam non sunt mala, licet ex circumstantiis vel ex causa possunt esse mala, semper intelliguntur concessa, nisi inveniantur prohibita et econverso probat glossa quae incipit ar. in c. 2. X. de translatione. I. 7. per iura ibi allegata. Cum igitur commercium cum infidelibus non est de genere prohibandorum, non potest dici tale participium sivc commercium de iure esse prohibitum, nisi ubi exprimitur, cum negari eis non debeat, quod ius humanae societatis concedit (c. 3. C. XXIII. qu. 2. facit c. 4. D. V). Prohibetur tamen in certis casibus ex causa, ut si infidelis non vult cohabitare cum fideli coniuge sine blasphemia creatoris, prohibetur cohabitatio, immo solvitur matrimonium, quatenus evitetur peccatum, quod alias non solveretur propter infidclitatem, ut in c. 7. X. de divortiis. IV. 19. et sic de aliis casibus in iure expressis. Non obstat de amicitia illud, quod legitur I. Paralipomenon XX: „impio praebes auxilium ct his, qui oderunt Dominum, amicitia iungeris et idcirco iram Domini merebaris etc," cui dicto male intellecto innititur iste error, quia ibi prohibetur auxilium imperii vel etiam ipsi imperio dumtaxat iniustum, prout dicunt doctores, nec debemus eis iungi in amicitia scilicet ad obediendum Domini vel quod simus eis amici in ipsorum impietate, quia hoc ibi prohibetur, alias vero amicitia cum eis minime prohibetur. Nam omne animal diligit simile sibi (Ecclesiastes XIII), similitudo enim est causa amicitiae et amoris, secundum Aristotelem VIII. Ethicorum, quod sic declarat beatus Thomas prima Secundae qu. 2. ar. 3. dicens, quod similitudo causat amorem amicitiae seu benevolentiae, cx hoc enim, quod aliqui duo sunt similes, quasi habentes unam formam, sunt quodammodo unum in forma illa, sicut duo homines sunt unum in specie humanitatis et duo albi in albedine, et ideo effectus unius tendit in alterum sicut in unum et vult ei 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. — 294 — 5. 10. 15 20 25 30. 35. bonum sicut et sibi etc. Unde Aristoteles VIII. Ethicorum dicit in eisdem essc amicitiam et iustum, et ideo quemadmodum iustitia est virtus moralis ad alterum, videlicet ex V. Ethicorum non distingucndo inter fidelem et infidelem, sic et virtuti amicitiae morali, quae similiter est ad alterum (VIII. Ethicorum), non repugnat alicuius incredulitas sie gentilitas, quod probatur in c. 14. C. XXVIII. qu. I in textu et in glossa, ubi secundum ylossam quae incipit. „non videtur", licet iu ipsis infidelibus non est virtus, prout capit theologus, sunt tamen virtutes politieae, quae etiam sinc caritate habentur a multis. Et dico, quod non repugnat amicitiam etiam proprie dictam, quae inter solos virtuosos, scilicet propter bonum virtutis et honestum moraliter esse inter fidelcm et infidelem, quia de amicitia propter bonum utile, quae etiam est inter malos moraliter, nullum dubium, quia tamen cum virtutes morales per assuefactionem habeantur, ut deducit Aristoteles II. Ethicorum, nec infidelitas repugnat tali assuefactioni et virtuti, non videtur, quare infidelcs non debeant essc virtuosi, loquendo de iufidelitate, prout opponitur fidei, quae est virtus thcologica. Secus de infidelitate, prout opponitur fidelitati, quae etiam est virtus moralis. Nec obstat his illud dictum Augustini: „omnis vita infidelium peccatum est," nec valet bonum, quod sit absque Deo, ubi euim deest cognitio aeternae et incommutabilis veritatis, falsa est virtus etiam in optimis moribus, quod sic solvitur dicto c. 14. C. XXVIII. qu. 1. Sicut enim apud haereticos sacramenta ncgantur esse vera, non quantum ad formam sed quantum ad virtutem, sic et virtutes negantur esse verae apud infideles, non quin verae iu eis siut iuxta illud Hieronymi: „virtutibus Romani promernerunt imperium," sed quia effectu carent acternae salutis. Et per haec omnia alia sunt soluta. Conclusio II. (XVI), Ad easum defensionis praedictum non pertinet, opinioque, de qua supra, locum nullatenus habet, cum Christianus illorum utitur auxilio infidelium, qui ius praelationis et dominii universalis ecclesiae vel imperii minime recognoscunt, aut iura seu terras Christianorum occupant, seu alias tales existunt, quibus per catholicos bellum moveri licite posset. Probat, quia opinio illa vult, quod tales iufideles, quorum auxilium implorari potest, debent esse nobiscum pacifici, non habentes nobiscum bellum active vel pasive, quales non sunt praedicti, cum sint hostes et inimici ecclesiae et imperii, ut supra tactum cst, igitur etc. Haec conclusio est unum dogma falsum fundatum in hacresi, et ideo est erroncum in moribus et in fidc, et tamquam iuri diviuo, uaturali et humano contrarium cst periculosum penitus ct iuiquum. Cuius falsitas est evidens tam respectu Christianorum, quibus sic negatur necessitatis tempore talium infidelium auxilium coutra ius naturale, quam rcspectu dictorum iufidelium, quibus in eo, quod falso impouitur iniusta terrarum Christianorum occupatio contra bouos mores, cum ipsi iure uaturali gentium talia possident atque iuste, ut supra patuit. Et ubi supponitur, talibus moveri bellum per Christianos licite posse sine aliqua causa iusta, cst contrarium fidei et divinae legi, ut supra satis tactum est in praecedentibus. Est enim defensio permissa hominibus iure naturali, canonico et civili, et ideo omnia illa, sine quibus talis defensio non posset fieri, etiam de iure intelliguntur — 295 — permissa (C. XXIII. qu. 3. §. ,,Item ab aliquo" ad finem; c. 5. X. de officio deleyati. 1. 29; §. Cum aliter. D. ad legcm Aquiliam. 0.2. et in Clern. un.de homicidio. V. 4.). Tollere ergo tale defensionis remedium hominibus christianis, ubi eis aliud non adesset et ubi casus se oflferret, quod aliter se defendere non valerent, est eis facultatem tollcrc iuris naturalis; sicque docerc esse faciendum, nihil aliud est facere, quam doccre Deum temptare contra legem divinam et veritatem catholicam, ac per hoc homines poncre ad grave periculum temporale et aeternum, quod intendit ista conclusio pestifera, nimis erronea et iniqua. Conclusio III. Non mcretur dici dcfensio seu tulcla sui inculpata, quando maxime non flagrante violentia aut minime urgente necessitate alia innumera sibi infidelium multitudine accersita invaditur et vastatur miserabiliter per christianum principem catholicorum terra, multaque millia Christianorum ab ipsis incredulis erudeliter occiduntur. Concordat in effectu cum conclusione Iohannis Falkinberg. Probat per VIII media taliter qualiter, iu quibus licet exprcsse non nominatur rex Poloniae, sufficienter tamcn intelligitur, quod de ipsius bello cum Cruciferis de Prussia facto loquitur, de ipsoque subsumendo licet tacite tamcn clare et intelligibiliter ad hoc factum omnia applicando, quac reeitare omitto tamquam fabulas mutiles, gratia brevitatis. Haec conclusio III est in favorem praedicti erroris temcrarie praesumpta et conficta, ideo suspecta de hacresi, regi et rcgno Poloniae iniuriosa, falsa, temcraria ct iniqua. Patet huius temcritatis praesumptio in eo, quod auctor practendit se per hoc iudicem rcgis et regni Poloniae, iudicando taliter dictum regcm modum lcgitimae defensionis exccssissc sine nccessitate ct violcntia non flagrante, ut praetcnditur, ad quem tamcn non pertinet istud iudicium. Et licct ctiam sibimet in hoc iudcx videtur, dicendo hoc esse in facto notissimum, prout tangit in suis probationibus, suspectus tamen iudex videtur et inimicus, qui in dubiis saltem ad minus quoad alios iuris ordine practermisso prorupte in hoc ccrtam dcdit sententiam contra c. 14. C. XI. qu. 3. cum similibns, cum causa facti, modus et animus magis debct attendi in talibus quam ipsum factum (l. 25. D. de fwrto. 41 2; c. 14. D. LXXXVI. c. 0. D. I. de poen.; c. 21. D. III. de cons.); in quo facto causa etiam bellandi per adversarium supprimitur et sic rei veritas occultatur. Cum tamen dirti fratres contra perpetuae pacis foedera primo suis patentibus litteris rcgcm et rcgnum atrocissimc vastavcrunt et vastando tandem nonnullis castris demolitis villisqne quamplurimis combustis et oppidis, demum unum ducatum notabilcra dictum Dobrincnsem rcceperunt et etiam tenuerunt, et nihilominus pro anno alio tunc scqucnti ad eversioncm dicti regni machinantes maximam multitudinem gentium arraatorum congrogarunt, qua necessitate dictus rex coactus ad occurendum tanto pcriculo, nolens exspectarc fortiorem ictum sed potius praevenire, intravit ipsorum territorium cum suis exercitibus, et ipso tractaute pacem eum eisdem per media mittuntur duo gladii, unus sibi alter suo fratri, ex parte fratrum praedictorum cum tali intimatu: „Ecce vobis duo gladii subsidium pro vcstra defensione, nolitc vos absconderc, scd cligite vobis campum ad pugnandum, l. 10. 15. 20. 25. 30. 40. — 296 — 5. 10. 15. 20. 25. 30. quia non potestis hodie bellum nobiscum evitare," et post hoc subito irrueruut super dictos exercitus etc. Et haec dicta habent testem facti notoriam veritatero. Unde gravis et molesta sibi invidia aemulorum, cupiens sua caecitate palliare notoriara veritatem, et praesuraptione superba per modum doctrinae hoc ostendere, quod non valet via iuris, iniuriosam se declarat narrandoque, quod innumera multitudine infidelium sibi accersita, sed minime hoc probando, se ipsam de iniquitate arguit. Nam quod vastabatur talis catholicorum terra, ut inuuit conclusio ipsa, factum in se demonstrat, quod ex parte dicti regis non fuit sine causa defensionis legitimae, ex parteque fratrum praedictorum non fuit sine culpa, ideoque cum per temeritatis scripta huiusmodi aequitas ad iniquitatem pertrahitur et pro veritate falsitas demonstratur, praesto est sine dubio materia detractionis. Conclusio IT. (XVIII). Christianos incredulos praedictos in magna potissime, ut praedicitur, multitudine adversus Christi fideles maxime ecclesiae et catholicorum pugiles ac atletas, eos et terras ipsorum invadendo et bellum illis inferendo, sic ducenti, totum in eiusmodi conflictu commissum est imputandum et ipse ad damnorum per invasionem, vastationem et bellum talismodi [datorum restitutionem in utroque foro obligatur. Concordat cum XXI conclusione Iohannis Falkinberg. Probat, quia moventi bellum iniustum imputatur totum in illo conflictu commissum et ipse ad universorum restitutionem tenetur (c. 13. X. de iureiurando II 24), talis enim latrunculus est dicendus (l 118. D. de verborum significatione, 50. 16. et dicto c. 13. X. II. 24. per Hostiensem et lohannem Andreae). Bellum autcW talismodi est iniustum, de quo sonat conclusio, videlicet ex conclusionibus praecedentibus, igitur etc. Haec ultima conclusio sicut praecedens est similiter in favorem praedictao haeresis temerarie pracsumpta, regi ct regno Poloniae iniuriosa, falsa, temeraria et iniqua. Ratio est hic prompta, quia dato quod iustitia belli praedicti uon esset evidens et notoria ex parte Polonorum, nec etiam verba taliter hic narrautis faciunt evidentiam de contrario. Probant iura c. 10. X. de privilegiis. in Vlto. V. 7., cum similibus. Ex quibus patet evidens iniquitas huius iudicis, suam praecipitantis sententiam ct innocentem contra iura notorie condcmnantis, cum promptiora sunt iura ad absolvendum, quam ad condemnandum (c. 3. X. de probationibus. Il-19; c. G. in Jine. X. de fide imtrumentorum. II. 22). Nam in dubio accipicndum est id, quod vitio caret (l. 19. D. de legibus. 1. 3). Et hacc sint dicta breviter et scolastice, ne in materia conclusionum pracdictarnm falsitas veritati praciudicet, aut iniquitas praevalcat aequitati. Sub correctione tamen huius sacri Constantiensis et generalis concilii et cuiuslibet melios sapienfis. Magistri Pauli Vladimiri TRACTATUS de annatis camerae apostolicae solvendis. Tractatus primus. Quia Romana ccclesia est caput aliarum ecclesiarum, ipsa errante errant et aliae ecclesiae, ideo videnda sunt primo, quae reformanda sunt in capite per concilium generale. Primus error est, papam exigere fructus medios vel integros primi anni de beneficiis, de quibus providet vel pro communibus servitiis in parata pecunia. Secundus, capitularium electionum de praelatis suspensio et pro se earundem reservatio. Tertius, dignitatum et ecclesiasticorum beneficiorum reservatio. Quartus, gratiarum exspectativarum effrenata multiplicatio. Quintus, minus iusta praelatorum de suis sedibus translatio. Sextus cardinaliura inutilium minus discreta creatio et hic error fere est fundamentum omnium aliorum. Item deficit in oportuna conciliorum generalium celebratione, ubi errata reformentur, et hic dandus est modus convocandi concilium in casu, quo papa esset negligens. Quantum ad primum pro clariori evidentia praemitto factum pro themate: scilicet papa, ut dicitur, per unam constitutionem reservavit sibi fructus medios primi anni omnium beneficiorum, quibus ipse providet, et ideo camera apostolica in provisionibus consueverat obligationem recipere de solvendis huiusmodi fructibus infra annum a tempore possessionis pacificae. Computandum hoc primo. Tandem, quia papae longum apparet tam diu dictos fructus exspectare, mutat praedictam obligationem camerae in realem et actualem solutionem. Hoc secundo. Et ideo quotiescunque de aliquo beneficio ecclesiastico providet, statim exiguntur fructus reservati et solvuntur, alias litterae provisionis dari denegatur. Hoc tertio. Quaeritur, numquid praedicta possunt tamquam licita sustineri; et licet aliqui boc vident excusare, ego tamen asserendo contrarium respondeo, quod quamvis primum de praemissis est tolerabile, tamen secundum est detestabile et tertium penitus damnabile rationibus infrascriptis. Dico primum tolerabile ratione papae, quia est dispensator generalis omnium beneficiorum ecclesiasticorum et ex iusta causa reservare sibi potuit, licet oessante eausa iusta, quae utique nec est continua nec perpetua, sedem apostolicam non decet talium fructuum reservatio. 5. 10. 15. 20. 25. — 300 — 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. Ad quod videndum clarius est sciendum, quod papa non est dominus beneficiorum et per consequens nec fructuum ipsarum ecclesiarum aut ecclesiasticorum beneficiorum, sublata reservatione, quia nec debentur sibi iure utilis dominii, cum istud competat ratione tituli beneflcialis, et ideo intitulati in beneficiis ecclesiasticis usufructuariis comparantur, secundum doctores c. fin. Clem. de pe. (?). Papa autem cum non sit intitulatus nisi in Romana ecclesia et Romanus pontifex dicitur, ubi disponit, sicut sibi videtur, non autem intitulatus est in ecclesia Cracoviensi, nec dicitur episcopus vel decanus Cracoviensis, et sic de aliis, sibi non debentur fructus illius ecclesiae, qui tantum sequuntur suos titulos, nam propter officium datur beneficium (c. fin. de rescriptis. in Vlto. I. 3). Nec apud ipsnm est istorum directum dominium. Tum ratione rerum spiritualium, quae in solius Dci dominio sunt, nam quae a Deo hominibus aut a horainibus Deo collata sunt, dona Dei dicuntur secundum beatum Augustinum (c. 8. C. I. qu. 3). Unde sacrilegium committit, qui talia aufert vel invadit, sive sit homo sive ager (c. 3. C. XII. qu. 2.), et tamquam sacrilegus iudicari debet (c. 5. C. XII. qu. 2; c. 7. X. de. regulis iuris. V. 41. in glossa 2da). Tum etiam ratione papae, cum vicarii est alterius vices gerere (c. 1. et c. 2. X. de officio vicarii. I. 28), repugnat igitur Christi vicario habere dominium super his, quia iam non esset vicarius sed dominus. Sed quia officium vicarii est deservire ecclesiis et personis (c. 2. X. I. 29), quod ostendit Dominus in evangelio dicens (Matthaei XXIII.): „Qui maior est, verum sit sicut magister vester," propter quod papa scribit se servum servorum Dei. Sequitur, quod papa non habet tractare res ecclesiastieas iure proprii dominii, sed tamquam procurator iure utitur alieno scilicet divino. Et quia in hac procuratione sive dispensatione quaeritur fidelitas et providentia, dicente evangelio: ,,fidelis servus et prudens, quem constituit dominus supra familiam suam etc." fidelitas, ut non sibi usurpet in ipsis dominium vel utilitatem praeter necessitatem, seu si causa necessitatis aut publicae utilitatis exigit, reservare potest fructus beneficiorum sibi secundum taxationem prudentiae. Est etiam tolerabile ex parte obligati, cum revera personae hoc onus non imponitur, sed beneficio, quod transire debet cum onere suo, et ideo ex parte eiusdem obligati posset esse licita, cum homini obligatio est de non suo proprio solvendo, sed de solvenda re vel ipsius valore, cuius est vel cui debetur, scilicet papae reservanti sibi, et talis solutio potius dicenda est reservationis executio, quae aliter nequit fieri, nisi prius perceptis fructibus reservatis. Idem de communibus servitiis, quibus vacantes ecclesiae maiores etc. sunt oneratae. Dixi supra, quod secundum praedictorum est detestabile, pro cuius declaratione est sciendum, quod fraus legi fit, cum observantur verba legis, sed mens circumvenitur, et ita notat glossa c. 3. C. XIV. qu. 3. per l. 30. D. de legibus. 1. 3. Hic autem error videtur consistere in quadam sophisteria reali, dum proponitur, papam licite posse fructus reservatos exigere et istum licite posse immo debere solvere, qua occasioue infertur licet simoniace, solvi debere realiter in paratis pecuniis fructus huiusmodi reservatos, unde peralloqueatur sic solventis simplicitas, dum consentire huic illationi nephariae cogitur sophistice concludenti. Pro quorum intelligentia clariori videnda sunt ista, quae natura reservationis continet. Et quid sunt haec, 301 scilicet quod reservantur frnctus et quod medii et quod primi anni et quod beneficiorum vacantium. Idem dico de communibus servitiis, in quibus vacantes ecclesiae maiores etc. sunt oneratae et taxatae. In primo datur intelligi, quod hoc debitum reservatorum fructuum et communium servitiorum est reale non autem: debitum personale. Et ideo res fructum sequitur non personam, unde non nisi possesor rei ad illos tcnetur (l. 7. D. de publicanis. 39. 4; l. ultima D. de muneribus et honoribus. M). 4). Qui autem fructus primi anni nondum percepit, vel etiam non possidet, non tenctur, perceptio enim fructuum est causa solutionis, qua cessante cessare debet solutio et per consequens solutionis exactio (c. 60. X. de appellationibus. II. 28). Item fructus enim debent transire cum onere suo (c. 28 et c. 33. X. de decimis. III. 30), hinc est, quod solum perccptor fructuum tenetur (c. 26. et c. 24. X. de decimis. III. 30). Et quia reservantur fructus medii, contra naturam reservationis solvuntur integri et solvuntur plus rc, et quia primi anni non secundi nec tertii, sed taraen scmel pro uno anno sunt solvendi, fraus committitur rcservationi, si antequam ad possessionem pervenitur, solvuntur, quia sic contingit dictos fructus non solum scmel, sed decies solvere; posito casu, si decem fuissent impctrantes eiusdem beneficii successive, quorum quilibet ante assecutioncm possessionis in extractione litterarum fructns solveret. Est etiam contra naturam fructuura, quos natura non procreat nisi semel in anno. Item si concurrunt tres vel quattuor impetrantes unum beneficium, quorum quilibet, credens sibi ius competere, extrahendo litteras solvit fructus ecclesiae, iterum terna vel quaterna solutio ccclesiae, eccc fraus. Et quia natura reservationis non patitur, solventem esse in damno vel subesse periculo eo, quia solutio habet fieri in loco bencficii, cuius ratio: quia cum istud debitum rem sequitur, ut supra, ubi est principale scilicet beneficium oncratum, ibi debent esse sua accessoria, seu debiti petitio et per consequens sibi correspondens solutio (ar. c. Jin. X. de foro competenti. II. 2; c. 20. X. de rescriptis. I. 5), et ideo usus curiae collectores et subcollectores talium fructunm in partibus exigendorum invenerat. Et quia talis solutio nunc in curia fit cum darano solventis, qui dc mille florenorum centum debet solvere de cambio aut subesse portandi periculo, sequitur necessario, quod dolo mercatoris, qui huiusmodi damnum proprium ct periculum transfert sic in alium. Cum autem talis mutatio dictae obligationis in realem et actualem solutionem iniquitatem continet eo, quod hic petitur plus re, plus tempore, plus loco, plus causa contra naturara dictae reservationis (c. un. X. de plus petitionibus. II. 11.). Dico: plus causa, nam possessio est causa huiusmodi debiti. Hic plus petitur, quia ab eo, qui nondum possidet. Sequitur quod cessantibus ahis infrascriptis, quae in hoc evidenter ostendunt, fraudem intervenire simoniacam, quod quantumcunque proprio motu provideatur de bcneficio, valor reservatorum fructuum non solvitur debite, antequam habeatur beneficium realiter cum effectu, et petitur inhoneste ac iniuste. Patet ex preccdentibus, quia istud debitum non est personalc et ideo non debet sequi personam scd rem, ut supra. Nec papae voluntas sufficit ad mutandum hunc ordinem rerum, nt unam speciem mutet in aliam, nt de reali debito fiat personalc. Et quia hic modus exigcndi praedictam solutionem est via multis fraudibus, ut supra patuit et infra patebit, 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. — 302 — 1. 5. 10. 15 20. 25. 30. 35. 40. sequitur tamquam bonis moribus contrariam fore penitus detestabilem, et hoc quoad secundum dictum. Circa tertium dictum advertendo, quod secundum veritatem praedicta solutio transit in naturam pretii, et talis pecuniae exactio est doni Dei gratuiti simoniaca venditio. Primum patet, quod revera non potest dici solutio, ex quo nulla praecessit actualis obligatio, quoad istum solventem. Solutio enim habet surgere ex praccedenti debito; unde secundum Hostiensem in Summa de solutionibus §. 1. solutio cst eius, quod debetur, redditio, nam solvere debet is, qui est obligatus secundum eundem Hostiensem eod. tit. §. quis possit solvere. Cum igitur haec talis solutio in proposito nostro non est alicuius debiti precedentis redditio, reliuquitur, quod sit pretii datio rem sacram turpi commercio comparantis; ex contraCtu enim mutuo, qui tali consensu ipsorum contrahentium perficitur, scilicet in provisione exigentis pecuniam et solventis, nascitur haec simoniaca solutio. Ad haec est textus optimus in c. unico X. ut ecclesiastica beneficia. III. 12. vers. credimus. ad fi. Nam revera in hoc est tacita spiritualium emptio et venditio, quod declarat textus c. 2. C. 1. qu. 5. ubi de hac venditione et pretio. Praeterea quamvis ex verbis contrahentium expresse non appareat, quod hic sit emptio et venditio, clare tamen constat ex effectibus, nam non datur provisio cum effectu, nisi fiat pecuniae realis solutio. Dico cum effectu, quia litterae non dantur, per quas venitur ad effectum provisionis, non enim contractus ementis et vendentis finaliter et effective in verbis consistit, sed in faetis, et ideo plus est, ipsum demonstrare factis quam verbis, sicut plus est mentiri facto quana verbo, plus est facto appellare, plus est negare Deum etc. Concordantes istorum similium dat glossa 1. in c. 1. X. de appellationibus. II. 28. Unde quamvis expresse non dicitur in hoc commercio: vendo tibi tale beneficium vel talem gratiam tanta pecunia, quia hoc declinaret quantumcunque grosse apprehendens, tamen revera tacite ipso facto hoc dicitur, quod plus est quam verbo dicere. Dico: ipso facto scilicet, cum de facto negantur dari litterae provisionis, nisi datur tanta pecunia. Praeterea etiam ex parte providentis patet aliter, quia iste non vult, quod sua sortiatur effectum provisio in eo, quod litteras effectum provisionis operantes vel inferentes dare denegat, nisi sit prius facta fructuum reservatorum solutio, et per cousequens provisionem dare dcnegat, qnod verbum provisionis est recipiendum cum effectu (c. 4. X. de clericis non residentibus III. 4; c. 11. D. I. de poen.). Praeterea actus enira non dicitur esse, nisi sit principium et finis, et ideo dicit lex: quod pendet non est (l. 169. D. de regulis iuris. 50. 11; c. 6. X. de frigidis et maleficiatis. IV. 15), quia haec est natura actus, ut terminetur duobus terminis, scilicet a quo et termino ad quem; unde actus provisionis non dicitur esse, nisi perveniat ad suum debitum effectum. Nam non videtur actum, dum adhuc superest agendum (c. 6. C. VII. qu. 1; c. 3. X. de baptismo §. fin. III. 42; l. 85. §. penult. D. de verborum obligationibus. 45. 1). Quare sequitur, quod non refert, an vendatur principium scilicet actus providentium, an medium scilicet litterae etc, aut finis sicut est receptio in canonicum, quia omnia ista sunt de substantia actus, sine quibus non potest sequi provisianis effectus. De primo uullum est dubium, quia iura sunt vulgarissima, de secundo est casus c. 11. X. de rescriptis. I. 3, de tertio casus iu c. 44. X. de simonia. V. 3. Quod autem emere beneficia ecclesiae vel vendere simoniacum est, patet c. 1. et c. 2. et c. 3. C. I. qu. 3. et in aliis multis, nam ementes beneficia ecclesiae, consecrationem vel ordinationem, et vendentes sunt aequaliter simoniaci et gradu sui ordinis privandi et damnandi (c. 9. C 1. qu. 3.) Quare constat, quod pro pecunia sic venditur provisio, et per consequens, quod de sui natura est gratuitum et gratis impendendum, exponitur pretio. Hine est, quod quia hic pecunia dat causam provisioni sive provisionis effectui, quod idem est, necessario concluditur, quod haec sit simoniaca emptio et venditio. Ex quo infertur, quod quantumcunque papa dicatur providere motu proprio de beneficio ecclesiastico, si tum in extrahendis litteris, praefati fructus exiguntur et solvuntur in camera apostolica, est simoniaca emptio et venditio secundum rei veritatem. Ratio huius, quod venditis litteris beneficialibus, per quas venitur ad effectum provisionis, venditur provisio, ut supra dictum est, et ad hoc est casus c. 11. X. de rescriptis I. 3. Idem enim est renuntiare litteris beneficialibus propter annuam pensionem, ut ibi, et recipere pecunias pro litteris, quibus ius quaeritur in beneficio ecclesiastico, partium conventione, secundum Innocentium et Hostiensem ibidem. Unde pro intelligentia clariori advertendum, quod circa litteras provisionis potest esse quadruplex consideratio, quantum ad nostrum propositum. Uno modo prout habent se tamquam causa ad provisionis effectum inducendum; quo respectu, quia venditio istius effectus prohibetur (c. 15. C. 1. qu. 1), ergo et id, per quod ad id pervenitur prohibitum, vendi interdicitur (c. 19 D. XXXIV.; c. 5. C. de his, qui ad ecclesiam confugiunt. 1. 12.). Secundo modo considerantur tamquam continens ad contentum, continet enim in se rem, naturam et substantiam suppositionis iam signatae per papam et per eonsequens provisionem factam, et quia pro ipsis solvitur pecunia, ergo etiam pro provisione in eis contenta ratione conuexitatis, quia de connexis idem est iudicium (c. 3 X. de constitutionibus. 1. 2 cum suis concordantiis). Tertia est consideratio, quia habent se sicut pars ad totum, provisio enim integratur ex bis, quae concurrunt ad finem et effectum ipsius provisionis operaudum, sicut est superpositio manus papae, appositio litterae etc. Nam provisio suum effectum sortiri non potest regulariter sine litteris, quae inferunt et ingerunt ipsum effectum. Exigendo igitur vel solvendo pecunias pro parte seu pro litteris, quae sunt de integritate provisionis, exigi intelliguntnr pro tota provisione, quia eadem est ratio totius et partis (c. 13. C. XIV. qu. 5; c. 11. C. XXII qu. 4. et in reg. 80. de regulis iuris in Vlto. V. 12. cum suis similibus). Quarto consideratur accessorie ad provisionis actum emissum ab ipso providente, quem sequuntur, quiquidem actus, quia a potestate spirituali ad inducendum effectum spiritualem scilicet gratiae spiritualis necesse est ergo et litterae, quoniam accessorium naturam sequi convenit sui priucipalis per reg. 42. de regulis iuris in Vlto. V. 12. Unde legitur in c. 7. C. I. qu. 3. quisquis horum alterum vendit, sine quo nec alterum provenit, neutrum invenditum derelinquit. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. — 304 — 1. 5. 10. 15. 20. Alias rationes multas posui in tractatu, quem scripsi de simonia, quae ad praemissa multum faciunt et evidentius praedictam veritatem ostendunt, quibus clarissime confutatur error paparum excusantium in materia huiusmodi simoniae. Quia enim simouiaci nullum bonum fructum possunt producere, quod multipliciter probatur c. 28. C. I. qu. 1. difficile enim est, ut bono peragantur exitu, quae malo inchoata sunt principio (c. 25. C. I. qu. 1.), nam simoniacis nulla spiritualis cooperatur gratia (c. 111. C. I. q. 1.) multaeque sunt simoniacorum maledictiones et poenae (c. 16. C. I. qu. 1), et ipsorum benedictio in maledictionem convertitur (c. 4. C. 1. q. 1.), nam simoniacorum oratio magis illos gravat, pro quibus orant, quam iuvat, uude legitur c. 28. C. I. q. 1., quod maior metuenda est locis illis calamitas, ubi tales intercessores in locum regiminis adducuntur. Et quia simoniaci absque omni spe restitutionis deponuntur (C. I. q. 1), ergo et ipsorum damnatio legitur, sed eorum medicina non reperitur (c. 111. C. I. qu. 1). Quare necessario sequitur, tertium praemissorum esse penitus damnabile, et tantum de hac materia pro praesenti. Deo gratias. Sic apparet mihi magistro Paulo Wladimiri, custodi et canonico ecclesiae Craeoviensis inter decretorum doctores minimo, seutiendum in praemissis et tenendum salva tamen correctione benigna melius sapientium. Sicque rector protunc universitatis studii Cracoviensis existens et ad gcnerale concilium Constantiense per serenissimum principem dominum Wladislaum regem Poloniae cum aliis dominis pro ambasiatore missus, eundo per viam scripsi. Anno dui Millessimo CCCC XV. Tractatus alter. Quia istac duae conclusioncs infrascriptae sunt dctcrminatae pcr dominos meos hic de concilio, quibus prius scripsi contrarium, licet dicta scripta mea videntur satis de iure eoncludere, quia tamen recepta pro talibus non fuerunt, ideo transferendo me ad sententias altiores, quae probant inferiora principia, scribo ut sequitur. Habens ius in bencficio per elcctionem legitimam, si dedit papae pecuniam iuxta taxam camerae apostolicae pro annata, quia alitcr non potcrat habere bullas expeditas, potuit hoc facere sine simonia et poenis simoniam conscquentibus. In casu priori, si dedit maiorcm summam, quam taxa camerae habebat, simile videtur esse iudicium. Et quia in materia istarum conclusionum praedictarum difficultatcm nobis ingerunt isti duo termini: ius et beneficium, ideo noto, quod beneficium ct titulus bencficii idem sunt realiter et differuut pcnes divcrsos effectus; quia dicitur beneficium usitato vocabulo prout respicit temporalia quasi bencfaciens, dicitur titulus prout iuxta qualitatem et modum beneficii fit alieuius denomiuatio, ut puta dicitur aliquis praepositus, quia secundum qualitatem et exigentiam sui beneficii debct praeponi aliis in choro, capitulo vel in mensa etc. et aliquando vocatur gratia c. 1. C I. qu. 1, aliquando dicitur donum Dei c. 8. C. I. qu. 3. etc. Unde potest sic definiri: titulus sive bencficium est ius spirituale, ex electione et confirmatione, provisione vel iustitutione et receptione vel posscssione canonica subsccuta alicui provcniens, ad aliquod divinum officium et ministenum ecclesiasticum in aliquo loco exercendum coniunctim vel divisim. Ius spirituale ponitur pro genere, hoc aggregatum ex electione ctc, loeo d(isc)r(et)aruraponitur cons(e)c(ut)arum specie et ponitur: alicui proveniens, per quod subiectum sive causa materialis designatur, quod sequitur causa finalis denotatur seu obiectum formale. Hacc definitio videtur sufficiens, quia datur per quattuor genera causarum. Ex qua definitione sequitur, quod omnes tituli ecclesiastici bcneficiorum ex ipsa natura rei per se sunt spirituales. Ratio: quia effectus non potcst exire speciem suae causae, quia nihil arguit ultra suam speciem, debct ergo esse naturalis similitudo inter causam et effcctum, ut patet ex secundo libro Aristotelis et in pluribus locis scientiae naturalis. Scd tam efficiens quam finalis causa immediata est gratia a Deo data. Efficiens in praelato cst potestas dispensandi 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. — 306 — 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. spiritualia, finalis vero, ad quam est potestas divinum officium in tali loc exerocendi aut administrandi ccclesiastica sacramenta, igitur... Ex quo sequitur, quod de natura omnium beneficiorum ecclesiasticorum est, quod sint gratuita, et ideo dicuntur gratiae quasi gratis datae. Ratio, quia natura beneficii non est nisi suae causae efficiens et finalis, quibus repugnat omnis venditio. Unde in evangelio: „Gratis accepistis, gratis date" (Matthaei X). Unde c. 1. C. I. qu. 1. „si gratia non gratis datur vel accipitur, gratia non est". Ex quo sequitur, quod beneficia ecclesiastica per apropriationem sunt vera dona sancti spiritus. Ratio, quia sunt a gratia Dei effective et finaliter, quae spiritui sancto attribuitur. Unde apostolus I. ad Corinthios XII: „Alii quidem per speciem datur sermo sapientiae, alii sermo scientiae secundum eundem spiritum, alii gratia sanitatum, alii prophetia etc. Hoc autem operatur unus atque idem spiritus, dividens singulis, prout vulf. Non solum intelligere hoc voluit apostolus de expressis, sed de omnibus eadem ratione innuit similibus non expressis. Ex quo sequitur praesupposito, quod duplex sit sanitas, eorporalis et spiritualis, quod recipiens curatum beneficium recipit gratiam sanitatum. Ratio est, quia gratia sanitatum non est aliud quam quoddam principium actuum inducendae sanitatis, firmandae vel augendae in subiectum dispositum a Deo alicui gratis datum, et tale utique curatus canonica assecutione recipit, qui se ad curandas animas in recipiendo bencficium obligavit. Nam in recipiendo curatum bencficium est factus medicus animarum, et per consequens virtualiter et tacite cepit omnia, quae ad hoc spectant. Idem recipere tenetur et habere de iuris necessitate omnia media tamquara instrumeuta necessaria, sine quibus non potest fieri cura de vita animarum. Hoc probatur ar. c. 12. X. de officio delegati. I. 29. Sed quia talis cura non potest esse sine praedieta gratia, igitur. In quam quidem gratiam datur iurisdictio, nec potest consequenter esse sine sacro ordine tamquam necessario instrumento, quo immediate applicari debet spiritualis medicina, dicente Domino: „Accipite spiritum sanctum, quorum remiseritis peccata etc" (lohannis XX.), igitur. Unde Marci ultimo: „Signa autem ei, qui crediderunt, exequentur in nomine meo, daemonia eicient, linguis loquentur novis, serpentes tollent, si mortiferum quid biberint, non eis nocebit, super aegros manus imponant et bene habebunt", quod nou solum verum est spiritualiter sed etiam litteraliter. Ex quo sequitur, quod habens beneficium curatum non minus habet gratiam sanitatum, quam habuit Elizeus. Ratio, nam ille sanavit a lepra corporali, curatus sauat a lepra sprirituali per applicationem efficacissimae medicinae sacramentorum ecclesiae, et hoc utique non est minus, igitur. etc. Similiter in curato beueficio recipitur spiritus prophetiae realiter, quia praedicatores verbi Dei habent officium prophetarum, secundum beatum Gregorium tractantem illud verbum Ieremiae prophetae: „Tui viderunt ter falsa est stulta, nec approbant iniquitatem tuam, ut te ad primam provocarer etc". Dicit beatus Gregorius, quod praedicatores prophetae dicuntur, quia dum fugitiva esse praesentia iudicant, quae futura sunt, manifestant, habentur verba c. 1. D. XLIII — 307 — Ex quo sequitur, quod vendere curatum beneficium est vendere gratiam sanitatum cum Gesi et spiritum prophetiae cum Balaam, et generaliter venditio tituli bcneficialis est vcnditio spiritus sancti. Ratio, quia in his, quae sunt sibi invicem essentialiter subordinata, impossibilis est separatio pcr naturam, quum posita causa finali ponitur eificiens et c contra similiter de materiali etformali, quia causac sunt sibi in vicem causae et posita se ponunt et perempta se perimunt, ct quia non cst processus in infinitum in talibus causis, secundum quod dcmonstrat Aristoteles jsecundo libro suae Metaphisicae, est ergo devenire tam ad primam a parte ante quam ad ultimam a parte post, quae sunt ipse Deus, qui est priraum ct ultimura omnium et a proprietate sancti spiritus, igitur etc. Verbi gratia a partc ante, causa immediata efficiens tituli est potestas spiritualis in praelato, qui ipsum tibi contulit, ct illa potestas ulterius est a Deo, qua se nobis communicat, quae communicatio attribuitur spiritui sancto, igitur causa efficiens titnli originalitcr est spiritns sanctus. Similiter a parte post finis inmediatus beneficii est facere divinum officium in ecclcsia cantando vel missam legendo vel etiam praedicarc et administrare aliis ecclcsiastica sacramenta et sic de aliis, secundum quod exigit alc beneficium. Sed ad quem finem fit tale officium? Certe ad impetrandum gratiam a Deo tam vivis quam defunctis, pro quibus fit hostiae sacrae oblatio. Sed quis finis istius gratiae? Certe ut uniamur nostro principio, et attribuitur finalitcr spiritui sancto approprative, quia imitatione spiritus sancti nos uectit suae origini, sicut spiritus sanctus est nexus patris et filii. Unde in evangelio Iohannis XVII: „Pater fac, ut sicut nos unum sumus, quod isti unum fiant in nobis". Et sic sunt iura intelligcnda, quod non solum in venditione sacramentorum sed et beneficiorum vendi intclligitur spiritus sanctus. Patet expresse in c. 21. C. 1. qu. 1. etc. Intelligendac sunt secundum hoc scripturae, qui veritatem ncgat, Deum negat (c. 83. C. XI. qu. 3). Ex quo scqnitur, quod vendens curatum beneficium vcndit ecclesiastica sacramenta. Ratio, quia administratio sacramenti est tamquam propria operatio potentiae circa suum obiectum, vendita potentia vcnditur actus et pcr conscquens et effectus. Ex quo sequitur, quod si beneficiorum vcnditio nulla lege scripta fuisset prohibita, adhuc de sni natura fuisset illicita tamquam simoniaca ct idco in lege veteri Balaam ab angelo cst correptus, qui prophetiae dono pretium recipere voluit (Numeri. c. XXII), ct Gesi filius Elizei prophetae lepra percussus est, quia a Naam pro gratia sanitatis recepit argcntum ct vcstes (Regum. V), pcr quod ostenditur, quod antequam fnisset lege prohibitum, fuit punitum hoc peccatum. Ex quo sequitur evidenter error, quo asseritur, quod bencficiorum vcnditio ideo esset simoniaca, quia sacris canonibns prohibita et quod ideo papa in talibus non possit committere vitiura siraoniae; immo sunt ideo prohibita, quia de sui natura peccata balaamica, gesica et simoniaca. Ex quo sequitur error, quo asseritur, quod tituli benefieiorum sunt a sacris canonibus et iure positivo introducti, intelligendo secundum suam speciem. Ratio, quia in suo simili et in sua spccie talium venditores sunt puniti, ut supra, immo tituli beneficiorum instituti sunt a Domino (Numeri XVIII. Deuteronomii XIV) dicentc 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. — 308 — l. 10. 15. 20. 25. 30 40. Domino ad Aaron: „Tu autem et filii tui ministrabitis in tabcrnaculo testimonii, excubabuntque Levitae ad praecepta tua et ad cuncta opera tabcrnaculi; tu autem et filii tui custodite saccrdotium verum et omnia, quac ad cultura altaris pertinent etc." Et quia propter officium datur bcncficium, subdit post pauca: „Ego dedi tibi custodiara provinciarum mearum, omnia quac sanctifieantur a filiis Israel, tibi tradidi lcgitima, sempiterna ctc." Ex quo sequitur, quod ista est mala argumentatio: lex Julia de ambitu non habet locum in Romana curia, crgo simoniae in beneficiis non habct locum in curia. Ratio, quia magis distantia et discreta inter rcs temporales et spiritualcs intcr dignitates vcl otficia saecularia, quac sine peccato vendi possunt, et officia spiritualia, quibus impugnat venditio, nam secundum canoncs sacros dicuntur omnia munera et caelcstes dignitates (c. ,5. LXI). Sed bcnc concedor, quod potest argui a lege Julia ad ea, quac ideo sunt simoniaca, quia lcge cauonica prohibita, sicut sunt talia, quae de sui natura non sunt peccata sed constitutione ccclesiae, sicut vcndere calamum vcl cartam in consecratione clericorum non est simonia, quia nullus tcnetur propriis stipcndiis militare, sed quia constitutio prohibuit c. 1. X. de simonia. V. 3, igitur etc. et ita intclligcnda est ista distinctio de simoniacis, quia prohibitis ct de prohibitis, quia simoniacis. Rcstat viderc de isto tcrmino „ius", ut videatur, quis dicatur habcrc ius in beneficio ct quia ius sive iustum est obiectum iustitiae notificans iustitiam, notificatum cst ius. Undc iustitiam a iure poteritis diffinire: iustitia est eonstans et perpctua voluntas ius suum unicuiquc tribucns. Scd secundum Aristotclcm V. Ethicae est habitus, a quo suut opcrativi iustorum ct a quo operantur ct volunt iusta. Et sic materia iustitiae est operatio cxtcrior, sccundum quod ipsa vcl rcs cuius est usus debitam proportioncm habct ad aliam personam, ad quam per iustitiam ordinamur. Hoc autera dicitur csse suum uniuscuiusquc personae, quod ci secundum proportionis qnalitatem dcbetur, et idco proprius actus iustitiac nihil aliud est, quam reddere unicuique quod suum est. Et idco ius non est aliud, quam quaedam adaequatio sivc commensuratio unius ad altcrum. Unde ius naturalc est, quod ex sui natura cst commcnsuratum vel adaequatura alteri, et ita describit bcatus Thomas Secunda sccundae qn. LVIl. ar. 3. Et quia iustitiam dicit operationem exteriorem, quae est motus ad obicctum ciusdem rationis, neccssc est istara matcriam explicare fundamentalitcr per scientiam naturalcm, quia est de motu sive de cntc mobili. Ex quo sequitur per resolutionem in principia naturalia, quod ad hoc, quod aliquis habeat ius in beneficio, ncccssario primo duo extrcma conmensurabilia rcquiruntur per modum materiae bene dispositae, secundo quaedam actualitas per modum formae, qua est talis facta commcnsuratio extrcmorum, scilicet beneficii ad beneficiatum, ut imracdiate cessante impedimento exstructio fiat ex hoc composito, secundum momcntum matcriac opcratio, ut puta administratio sacramcntorum vel alterius officii exereitium iuxta modum ct cxigentiam beneficii. Ratio, quia in his, quac consequuntur naturam, licct non sunt res naturalcs, sicut virtutes et scientiac, habent tamen naturalem imitationcm ad ipsas, et hoc est, quod dicit philosophus, — 309 — quod ars imitatur naturam. Et quia ad constitutionem rei naturalis requiritur materia ct forma, ergo et hic suo modo aliquid per modum materiac, aliquid per modum formae. Ex quo scquitur, quod ante adeptam possessioncm benefieii, quae non fit sine actu naturali, quo sc quis applicat realitcr beneficio, ut fiat actualis adaequatio vel commensuratio bencficii ad bcneficiatum, et e contra non dicitur quis habere ius in bcneficio tamquam in re iam acquisita. Ratio, quia medium institiae, quod est mcdium non rationis scd rei ex V. Ethicorum, consistit in quadam proportionis aequalitate rei exterioris ad personam exteriorem, aequale autcm est realiter medium inter magis et minus, ut dicitur X. Metaphisicae. Unde de iure civili heres institutus ante aditam hcrcditatem non dicitur dominus hereditarius, exceptis filiis in potestate existentibus, qui dicuntur quasi domini ct in eos continuari dominium (l. 25 D. de liheris et postumis. 28. 2. et l. 41. D. de furtis. 41. 2). Similitcr emptor et etiam donatarius nunquam cst dominus ante traditioncm rei, quia dicit textus: non contractibus scd traditionibus ex contractibus dominia rerum transferuntur (l. 10. C. de pactis. 2. 3). Ex quo sequitur, quod autequam habcatur tale ius in beneficio, non dicitur quis habere titulum realem nisi forte vocalcm, quia dicitur praepositus vel decanus vocc et non singificationc. Ratio, quia titulus cst denominatio sccuudum qualitatcm beneficii, cui iam quis rcaliter incumbit, ut puta aliquis dicitur pracpositus, qui secundum qualitatcm sui beneficii debet praeponi, sic aliis decanus etc. Ex quo sequitur, quod antequam habeatur reale ius in beneficio vere vel putative, nulla debet ibi fieri administratio, nullum exerccri officium. Ratio, quia operatio debet esse totius compositi, forma enim non operatur sine materia, ergo ncc beneficiatus administrat sine bencficio, quia sine possessione non competit ius administrandi. De hoc vide in Speculo de insti. super rubrica per Iohanncm Andreae et pcr Innocentium c. 8. X. de concessione praebendae. III. 8. Ex quo sequitur, quod extravagans quae incipit „Cum iniuncte" Bonifacii VIII, quae dicit, quod nullus administrarc dcbeat, antequam cum litteris apostolicis ad possesioncm realcm admittatur, est iustissima et est conformis inri naturali. Ex quo sequitur, quod per actum papae providentis non transfertur iramediate verus et realis titulus, scd solum vocalis, non aquiritur ius in beneficio scu ad beneficium scilicet obtinendum, non statim habetur ius in re, sed habetur causa iuris ad rem consequcndam. Ratio, quia in omni operationc successiva, licet finis sit principium in intentione operantis, est tamen ultimum in exccutione operis; ergo durante operatione sive motu per causas dispositas intermedias agentium particularium continue ad illud tenditur, quod principaliter intenditur; quod cum acquiritur, dicitur terminus motus ad quem et a quo tamquam a fine principali debet denominari operatio, sic papae provisio. Et hoc est, quod iura dicunt, quae verba sunt intelligenda cum effectu, id est non intelligitur provisio facta, si non potcst sequi effectus, quia illud, quod adhuc est in fieri, non dicitur esse. Verbi gratia vacat ecclesia, qnac non potest esse sine pastore, huius rei necessitas movet papam ad providendum sibi de persona. Etiam causa finalis movet ipsum 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 1. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. — 310 — efficiens ad operationem provisionis, sed ut materia bene disponatur per iutroductiouem formae, per quam se applicare possit eificiens, isti fini necessario debcnt intcrvenire agentia particularia: Primo persona, cui providetur, vel dicamus magis proprie, per quam tamquam per medium ecclesiae providetur, quia persona est propter ecclesiam non e converso. Item intcrveniunt litterao papae ad habilitandum personas ecelesiae, ut sibi obediant, vel ut possessio assignetur ctc. Item litterae, quod in episcopura consecretur etc. Tandem ultimo, cum iam per possesionem fit dcbita et realis adaequatio vel commensuratio beneficiati ad beneficium, id ius sive titnlus in beneficio primo acquiritur, ad quod principaliter agebatur. Ex quo sequitur, quod ante terminum, ad quem est facta provisio, per nullum actum praecedentem agentium est ius acqnisitum in beneficio , sed ad bencficium, quia per quemlibet talium ad beneficium tenditur, quousque per actum ultimum pervenitur, scilicet per apprchensionem beneficii, per quam primo plenum ius dicitur habere in beneficio. Ex quo sequitur, quod diccre, quod per actum papac immediate ins in beneficio sive verus titulus aequiritur, est loqui contra rationem iuris, contra principia scientiae naturalis. Volunt enim iura, quod antequam ius acquiritur in re, non licet redimere vexationem circa assequendam possesionem, quia simonia est ut in c. 28. X. de simonia. V.3. Post vcro ius acquisitum si vexetur, potcst rcdimcre vexationem, ct ita scribunt communitcr doctores canonistae et bcatus Thomas Secunda secundae qu. C. ar. 2. Ex quo sequitur, quod dare pecuniam, ut quis admittatur ad possesionem beneficii vel prebendae aut fructuum et temporalium beneficii est proprie naturalis simonia, immo consuetudo de petcndo prandio vel alio teraporali ad utilitatem petentium convertendo non excusat, ut in c. 44. X. de simonia. V. 3. ubi post rcceptionem in canonicatum pracbenda negabatur, et sic non plcnum ius in omnibus adhuc ibi habuit. Ex quo sequitur, quod cum fructus temporales dicantur reservati, non spirituale beneficium, sola possessio reservatorum fructuum est causa solutionis ipsorum, et sola possesio facit aliquem tacitc obligatum et non ius ad beneficium; quia si provisio vel ius ad beneficium vel in beneficio includit tacite illam obligationem, sequitur, quod includit emptorem, et per consequens iam non esset gratuitum, quod est contra rationem beneficii gratuiti, et per consequens omnis talis provisio includens obligationcm est simoniaca (c. 4. X. de concessione praebendae. III 3). Ex quo sequitur, quod solvere pecunias pro annata sive pro fructibus reservatis ad effectum, quod litterae, quibus pervenitur ad possesionem beneficii, dentur de cancellaria vel de camera, quae alias non darentur, est istium emere et illius vendere realiter titulum beneficii. Ratio, quia quicquid est causa causae, est causa causati, sed solutio est causa litterarum, quae sunt ulterius causa beneficii, igitur solutio est causa tituli. Praeterea quicquid antecedit antecedens, antecedit et consequens, sed solutio pecuniae antecedit litteras, quae sunt antecedentes ad possessionem, ergo antecedunt harum effectum scilicet beneficium. Nam simoniacus est, qui dat pecuniam et iam post receptionem ordinis, alias non daturus, quia dare 311 quandoque idem est quod accipere (c. 21. C. I. qu. 1. in fine et c. 2. C. I. qu. 3. in fine. Raymundus in Summa. §. Item quaeritur. §. dare). Ex quo sequitur, quod obligatio facta in camera de solvenda annata vel etiam communibus servitiis est simoniaca. Ratio, quia litterae sunt medium necessarium perveniendi ad habendum spirituale ius in beneficio, cui repugnat omnis obligatio, quae pervenire aut impedire possit titulum. Sed obligatio in camera est eausa littcrarum, qua posita ponuntur litterae, et obligatione non facta, non dantur litterae, ibis domum vacuus sine litteris et per consequens sine beneficio. Unde beatus Thomas Secunda secundae qu. CII. ar. 4. in fine so. ultimi ar. dicit, quod si aliquis episcopus, antequam alicui benficium conferat, ob aliquam causam ordinaverit aliquot subtrahendum de fructibus benefieii conferendi, in pios usus exponendum, non est illicitum. Si vero ab eo, cui beneficium confert requiratur, aliquot sibi exhiberi de fructibus ex illius beneficii, idem est ac si aliud munus ab eo exigeret, non caret vitio simoniae Et ideo Ioannes Andreae in c. 15. X. de officio iudicis ordin. glossa ultima in fi. dicit sic: pluries clamavi in tantum, quod de hoc fuit sermo in concilio Vienensi, quod optarem, quod curia reciperet vicesimam reddituum clericorum totius orbis ad sustentationem papae et cardinalium, et nihil exigi vel . recipi posset pro servitiis praelatorum, quos promovet, exceptis taxatis salariis laborantium, puta scriptorum et similium, et tunc provideret legatis et nuntiis, quos mittit, de praedicta quota et abstineret ab exactione fructuum primi anni, exactionibus decimarum et pluribus, quae nunc pululant. Sed deliberaverunt praelati in concilio et forte bene, quod tanta viget insatiabilis cupiditas, quod si hoc fieret, et istud et illa participarent. Ex quo sequitur, quod solvere pecuuiam pro annata etc. etiam post actum papae aut se ad solvendum in camera obligare ad effectum, ut litterae provisionis habeantur, non minus est simonia, quam si dicta solutio vel obligatio actum papae praecessissent. Ratio est ista, quia licet omnia agentia particularia ad eundcm finem concurrentia inter se comparata et etiam ad ipsum efficiens principale sunt diversarum naturarum et specierum, tamen prout simul unum structum faciunt in ordine ad eundem finem, quodlibet eorum est eiusdem naturae cum alio et etiam cum agente principali, quia de quolibet eorum respectu eiusdem verificatur naturae definitio ab Aristotele data libro secundo Physicorum, scilicet natura est actus entis in potentia secundum quod iu potentia. Et dico, sunt eiusdem naturae causa per respectum ad efficiens principale, cuius sunt effectus omnia sequentia, quam etiam per respectum ad finem, quia omnia eundem finem tamquam agentia ad ipsum respiciunt, qui finis est ens in potentia. Ex quo sequitur hoc esse bonum argumeutum, quod litterae papae beneficiales sunt venditae, ergo actus papae providentis est venditus. Ilatio, quia impossibile est partem integrantem alicuius totius venderc, nisi etiam vendatur ipsum totum et per consequens etiam omnes suae partes, eadem enim est ratio totius et partis, ergo idem ius. Ex quo sequitur, quod in beneficiis habentibus admiuistrationem sacramentorum venditis litteris, per hoc sunt vendita eeclesiastica sacramenta. Ratio, quia 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 5. 10. 15. — 312 — administratio sacramentorum est effectus litterarum et beneficii; nam quanto cito quis realiter possidet, tenetur administrare per se vel alium saeramenta. Et licct administrat per alium, qui non emit istud beneficium, tamen nihilominus est simoniaca absolutio, corporis Christi administratio, clericorum consecratio etc, quia illa operatio attribuitur agenti principali non instrumento. Et hoc est, quod dicitur: qui per alium facit, per se fecisse videtur. Et haec conclusio est de mente beati Thomae, sibi supra ar. 4. et heu et collectarii in c. 5. X. de iudiciis. II. 1, quos allegat dominus prior pro parte contraria. Ex quo sequitur, quod datis pecuniis pro litteris, quae sacra appellantur, in quibus committitur aliquis consecrari in episcopum, de necessitate intelliguntur datae pro episcopali ordine. Ratio, quia quicquid est causa causae, est causa causati, sed solutio pecuniae est causa litterarum, quae ulterius sunt facta consecrationis in episcopum, ergo peccative solutio est causa episcopalis ordinis. Ex quo sequitur, quod ista est bona argumentatio: littcrae episcopales vel beneficiales sunt venditae, ergo consecratio tam corporis Christi quam elericorum sunt venditae, litterae beneficiales ad curam animarum sunt emptae pecunia, ergo solutio sacramentalis, ergo corpus Christi, ergo spiritus sanctus est venditus vcl emptus. Quod sunt bonae argumentationes, patet pcr logicam ubicunque. Conscquentiae iutermediae sunt formales, a primo ad ultimum est bonum argumcntum. Sequitur: litterae sunt venditae, ergo possessio beneficii est vendita, ergo administratio, ergo corpus Christi, ergo gratia spiritus sancti ctc. ergo a primo ad ultimum litterae sunt venditae, ergo spiritus sanctus est venditus. Sic videtur nihi scntiendum magistro Paulo de Polonia decretorum doctori, custodi et canonico ecclesiae Cracoviensis.