Worowska Rudnia

Worowska Buda

Worowo

Worowska Wola

Worowskie

Worowszszyzna

Worowo

, folw. , pow. obornicki, urz. okr. i poczt. w Murowanej Goślinie, urz. stan. cywil, i par. kat. w Długiej Goślinie, sąd okr, i st. kol. w j Rogoźnie, szkoły w Łopuchowie, ma 5 dm. , 42 mk. , 487 ha. Należy do dom. Orowa Marienrade, które powstało na polach W. , gdzie dawniej była os. Syberya. W r. 1385 występuje Jan z W. , kan. pozn. R. 1391 Mroczko z Kleszczewa usiał na nim rok o 3 grzyw. W r. 1393 świadczy w sprawie bisk. pozn. przeciw Piotraszowi z Czapur, w r. 1394 przy rozgraniczeniu Czapur, Babek i Głuszyny. R. 1580 ma tu Jan Paprocki 3. os. , 1 pust. , 1 rzem. W. Ł. Worowo, niem. , dok. Warrow, Wuro, Wurow, wś kośc. i dobra, w Pomeranii, pow. szezecinkowski, par. kat. Czaplinek, st. p. Claushagen; 1885 r. liczyła wś 1073 mk. ew. i 6 żyd. , dobra zaś 8 ew. , 5 kat. Nowe Worowo należało do starostwa drahimskiego ob. Pow. wałecki przez Calliera, str. 55. Kś. Fr. Worowska Buda, wś, pow. mścisławaski, gm. . Worowska Rudnia 1. wś, pow, żytomierski, gm. Pasowa, par. prawosł. Toporyszcze o 6 w. , 2 W. Słoboda, wś nad rzką Bodiaczkiem dopł. Trośeianiey, do której wpada tu od lewego brzegu mały ruczaj, tworzący staw, pow. żytomierski, odl o 11 w. od Czerniachowa. Nad rzeką labradoryt. G składają się z gnejsu i czerwonego granitu. Worowska Wola, wś, pow. grójecki, ob. Wola Worowska. Worowskie, jezioro na obszarze Worowa, w pow. obornickim, ma 28 ha obszaru. Worowszszyzna, jezioro, w pow. wilejskim, pod wsią Myszki. Worowszczyzna 1. wś włośc. , pow. oszmiański, w 3 okr. poi, , okr. wiejski i dobra skarbowe Traby, 9 dusz rewiz. 2. W. , folw. , pow. miński, w 2 okr. pol, gm. i par. kat. Ba ków o 4 w, , o 40 w. od Mińska, około 2 włók; własność Dziadków. A. Jel. Woroiża, rzeczka, w gub. witebskiej, prawy dopływ rz. Kiry dopł. rz. Wielibiej. Worożba 1. słoboda nad rzką Wirą, pow. sumski gub. charkowskiej, gm, Woroźba, o 54 w. od Sum, 564 dm. , 3405 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, dom przytułku, st. poczt. , st. dr. żel. Powstała w 1672 r. ; pierwsza cerkiew fundowaną byk w 1676 r. 2. W. Sumsha, słoboda nad rz. Woroźbą, pow. lebiedziński gub. charkowskiej, gm. Woroźba, o 20 w. od Lebiedzina, 780 dm. , 4615 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, targi co niedziela, 4 jarmarki, młyn parowy, gorzelnia, fabryka papieru, fabryka saletry. Założoną została w pierwszej połowie XVII w. ; cerkiew fundowana w 1650 r. Worożbity, wś, pow. pruźański, w 1 okr. pol, gm. , Sielec, o 21 w. od Prużany, przy b. tr. handl z Prużany do Pińska, 627 dzies, ziemi włośc. , 194 łąk i pastw. , 36 nieuż Worożkowa al Pawłowa, osada, pow. newelski, gm. Sokolniki o 13 w. , gorzelnia, młyn wodny. Worpia, rzeczka, dopływ Wilii, w pow. kowieńskim, w okolicy Janowa. Ob, Gdańsk t II, 513. Worpiany, wś, pow. szawelski, w i okr. pol, gm, Szawlany, o 29 w. od Szawel Worpillen, wś i dobra, pow. wystrucki, st. p. Norkitten. Nazwa wskazuje, iż istniało tu staropruskie grodzisko, dziś zwane po niem, Worplack, posiadłość, pow. reszelski, st. p. Roessel, ob. Lnzyany 2. , Worschien, wś, pow. iławkowski, st. p. Wildenhoff. , Worschtendorf niem. , ob. Kiełbasin,

, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm, Szydłów, o 25 w. od R. Worsiady ob. Warsiady. wś, pow. kozielski, par. kat. Rzeczyca, ew. Koźle. W r. 1885 wś miała 25 ha, 9 dm. , 54 mk. 1 ew. . Worsklica, rzeczka, w gub. charkowskiej, prawy dopływ Worskły, tworzy granicę pow. achtyrskiego i bohoduehowskiego. Płynie na przestrzeni 65 w. w kierunku płd. zach. Nieznaczna, Worskła, rzeka, w gub. kurskiej, charkowskiej i połtawskiej, lewy dopływ Dniepru, Bierze początek w pobliżu wsi Pokrowskie, na pograniczu pow. obojańskiego i białogorodzkiego, płynie w kierunku płd. zach. na przestrzeni około 400 w. i pod wsią Perewołoczką ma ujście. W granicach gub. kurskiej nieznaczna, szeroka od 3 do 7 sąź. , głęboka od 3 do 9 st. , brzegi ma wyniosłe, przyczem brzeg prawy góruje na całej przestrzeni jej biegu nad brzegiem lewym, i pod Połtawą dochodzi do 250 st. nad poziom rzeki. Brzeg ten składają urwiska gliniaste, podczas gdy brzeg lewy pokryty jest czarnoziemem. W niektórych tylko miejscach spotykają się piaski. W wielu miejscach brzegi porosłe są lasami dębowemi. Szerokość W. w granicach gub. charkowskiej i połtawskiej dochodzi od 10 do 45 sąż. , głębokość od 1 2 do 2 saż. , szerokość doliny rzeki od 1 do 2 a w niektórych miejscach do 4 w. Na wybrzeżach jej leża mta Chotmyżsk, Hrajoworon, Połtawa i Kobelaki. Przybiera od praw. brzegu Worsklicę, Boromlę, Półuzierje i Kobylaczek, od lewego zaś Merlal Merlę, Kołomak Tahamłyk, Kustołow. Na wybrzeżach W. został, d. 12 sierpnia 1399 r. na głowę pobity przez Tatarów w. ks. lit. Widold. W bitwie tej poległ Iwan Borysowicz. Na brzegach jej rozegrała się również słynna bitwa połtawska, w której rozbity został Karol Worsówka, wś nad rzką Woźnią, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin o 7 w. , odl o 23 w. od Radomyśla, ma 747 mk. Podług Pochilewicza jest tu 796 mk. prawosł a nadto w całej parafii Antonów, Chodary, Fiedorówka, Hołubówka, Korolówka, Krasnosiółką, Mircza, Woźnia Stara i Nowa jest 291 mk. katol i 86 żydów. Posiada cerkiew, p. w. św. Mikołaja, z drzewa wzniesioną w 1850 r. przez dziedzica Stanisława Bylinę, na miejsce poprzedniej w 1728 r. Przez wś prowadzi trakt z Malina do Radomyśla. Włościanie, w liczbie 277 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1918 dzies. , ze spłatą po 1271 rs. 23 kop. rocznie. Przed uwłaszczeniem włościan w całych dobrach worsowskich było 8548 dzies, i 665 dusz rewiz. Obecnie własność większa w W. i wsiach Fiedorówce, Mirczy, Stasiowie, Syczówce, Woźni Starej i Słobodzie Biegunowy Ostrów wynosi 1183 dzies, ziemi użytkowej, 4649 lasu i 337 nieużytków. W końcu zeszłego wieku dobra worsowskie należały do Józefa Pruszyńskiego, cześnika wdztwa wołyńskiego, następnie od 1760 do wdowy po nim Maryanny, od której na początku b. wieku nabył Ignacy Bylina, obecnie sukcesora jego Żelisława Byliny. J. Krz. Worsowska Rudnia, pow. radomyski. ob. Rudnia 52. . Worst niem. , ob. Kiełbasin, Worsuń, w dokum. Worsin, Worsyn, Worszyn, wś, pow. dubieński, gm. i par. praw. Jarosławicze o 2 w. . Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1570 wraz z Jabłowiczami wsią również w w par. Jarosławicże należała do kn. Jałowickiej. Część wsi trzymał Wasyli Przewadarowski. Pobór oddzielnie nie wykazany. Regestra r. 1483 podają 3 części kn. Michała Rużyńskiego, płacącego z 4 dym. , Dymitra Isajkowskiego, który wnosi z 3 dym. , 1 ogr. , 1 2 koła, 1 5 popa jałowickiego i niejakiego p. Stefana, płacącego z 2 dym. , 2 ogr. , 1 2 koła, 1 5 popa. Worsy wś i folw, , pow. radzyński, gm. i par. Szóstka, ma 65 dm. , 433 mk. , 1330 mr. W r. 1827 było 62 dm. , 289 mk. Worsy, pow. święciański, ob. Orsy. Worsyn, Worsyń, zaśc, pow. piński, na Za rzeczu, w 3 okr. pol. i gm, Płotnica, o 51 w. od Pińska a 10 w. od st. Widzibor dr. żel baranowicko rowieńekiej. A. Jel. Worsyn, pow. dubieński, ob. Worsuń. Worszyn, ob. Worsuń, Wortywłoki wś włośc, pow. trocki, w 4 okr, pol, gm. i okr. wiejski Niedzingi o 3 w. , 35 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Orany Worupoehnen, wś, pow. gąbiński, st. p. Gumbinnen. Worusin, chutor, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Podorosk, należy do dóbr Podorosk Bochwiców. Worwegen, posiadłość, pow. świętosiekierski, gm. Zinten. k, pow. grudziąski, ob. Hansygut. YorwerkMoesland, pow. kwidzyński, ob. Międzyłęż 3. , dobra i wś, pow. głogowski, par. ew. Sehlichtingsheim, kat. Guhlau. W r. 1885 dobra miały 212 ha, 3 dm. , 42 mk, . 19 kat. . wś 180 ha, 32 dm. , 181 mk. kat 75. 2. ein, dobra i wś, tamże. W r. 1885 dobra miały 132 ha, 3 dm. , 24 mk 10 kat. ; wś 107 ha, 23 dm, , 156 mk. 51 ew. . 3. , posiadłość, pow. bolesławski, par. kat i ew. . ew. 4. , dobra i wś, pow. grotkowski, par. kat. i ew. Odmuchów. Dobra mają 235 ha, , 2 dm. , 47 mk. kat. ; wś 10 ha, 9 dm. , 67 mk. kat.

Wor

Worsele

wś, pow. wołowski, par. ew. i kat. Winzig. . 1885 dobra miały 56 ha, 2 dm. , 14 mk. ew. ; wś 5 ha, 7 dm, 20 mk. 1 kat. Worwolińce, wś, pow. zaleszczycki, 21 klm. na płn. od Zaleszczyk, 7 Mm. na płd. od sądu pow. i urzędu poczt. w Tłustem. Na płn. leża Karolówka i Iłołowczyńce, na wsch. Myszków i Teklówka, na płd. Hińkowce i Torskie, na zach. Uścieczko i Nagórzany. Środkiem obszaru płynie od płn. na płd. rzeka Dupa, dopływ Seretu. W dolinie tej rzeki leżą zabudowania wiejskie. Na wsch. wznosi się wzgórze Worwolińce do 325 mt. znak triang. Na zach. najw. wzn. 344 mt. Lu. Dz. Wory, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Jody o 10 w. , okr. wiejski i dobra Giedrojciów Milki, o 75 w. od Dzisny, 4 dm. , 36 mk. w 1865 r. 5 dusz rewi. . Wory, niegdyś posiadłość kucza lubawskiego, ob. Lubawa t. V, . Worynie, przysioł. , pow, rossieński, w 4 okr. pol, gm. , gm. Pojurze, o 38 w. od Rossień. Woryszcza, dziś Waryszcze, wś, pow. włodzimierski, na płd. zach. od Łokacz. Podług reg, pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. należy do Łukacz kn. Romana Sanguszki, który wnosi z 4 dym. łanow. 4 ogród. W r. 1583 tenże płaci z 4 łan. , 5 ogr. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 67, 112. Woryszki, wś włośc. , pow. trocki, w 4 okr. pol, 60 w. od Trok, 7 dm. , 59 mk. katol Woryty 1. niem. Woritten, wś, pow. olsztyński, st. p. Biesellen. 2. W. , folw. , pow. morąski, st. p. Maldeuten. . Worzechow w dok. , w pow. kartuskim, ob. Goręcin t. II, 705. Worzelsdorf, ob. Gotlibkowo i Goczałkowo. Worzjany, wś i folw. , pow. śwłęciański, w 1 okr. pol, o 23 w. od Święcian, 15 dm. , 98 mk. katol, 5 żyd. Worże, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol, gm. Towiany, o 10 w. od Wiłkomierza. Worżeła zaśc. włośc, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Bystrzyca o 12 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Rytenie, 4 dusze rewiz. Wosany, wś, pow. rzeżycki, pod nią wzgórze, zwane Kowale. Wosarki, pow. grudziącki, ob, Owczarka. Woschwetz, folw. dóbr Kuchelna, w pow. raciborskim. Wosegau folw. i cegielnia, pow. fyszhuzki, st. p. Wósek, pol Osiek, serbska nazwa wsi, na Łużycach, zwanej po niem. Ossig. Wosiek i Wosieki, ob. Osiek 2. i Osieki 2. . Wosihowo, wś, pow. orszański, gm. Lubawicze, ma 8 dm. , 55 mk. , z których 3 zajmuje się kołodziejstwem. Wosin, folw. , pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. Budsław, okr. wiejski Wosin, w 1865 r. własność Lewickich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Bubny, Jasiukówka, Ostrowek, Woronówka i Założyn, w ogóle w 1865 r. 163 dusz rewiz. Wosina, niem. Woschine, leśnictwo, pow. czamkowski Wieleń, par. kat. i ew. i sąd okr. w Wieleniu, szkoły w miejscu, st. kol i poczta w Drawsku Dratzig. Ma 7 dm. , 53 mk. 17 ew. . Należały do nadleśnictwa Drawsk mającego 13662 ha, w tem 11556 ha lasu. Wosiszki, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl od Władysławowa 32 w. , ma 5 dm. , 57 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 49 mk. Woskajnie, wś, pow. szawelski, w 4 okr. pol, gm. Radziwiliszki, 18 w. od Szawel Woskańce, okolica, pow. kowieński, w i okr. pol, o 50 w. od Kowna, Woskany, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 20 w. od Poniewieża. Woskodawińce 1. wś, pow. berdyszowski, w 3 okr. pol, gm. i par. katol Samhorodek, odl o 54 w. od Berdyczowa, ma 519 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 315 mk. prawosł. , 50 katol, 9 żydów; 882 dzies. Posiada cerkiew, p. w. Pokrowy N. M. P. , z drzewa wzniesioną, w 1730 r. i uposażoną 35 dzies. Należała do Klotyldy Malickiej i Barbary Kaplińskiej. 2. W. , wś, pow. starokonstantynowski, par. katol Kulczyny Krasiłów, ma 44 dm. Woskodawy, w dokm. także Wołkodawy, wś nad Horyniem, pow. rówieński, gm. Tuczyn, par. prawosł. Korościatyn o 2 w. , ma 70 dm. , 533 mk. , cerkiew drewnianą filialną, p. w. Pokrowy N. P. M, , niewiadomej erekcyi, odnowio ną w 1883 r. i uposażoną 15 dzies. ziemi z za pisu dziedzica wsi Niemirycza w 1773 r. Po przednio była tu kaplica katol par. Tuczyn. W 1860 r. znaleziono tu w parowie, w glinie piaszczystej aluwialnej, przez wody wymytej, 3szczęki górne, kieł, kość, goleni goleniową, kawałki in nych i, należące do mamuta Elephas primogenius. Wiadomość o tem odkryciu podał A, Korzeniowski w Gazecie Codziennej 1860, Kr 923. W W. urodziła. Anastazya z Jałowickich hr. Dzieduszycka. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1580 należy do Iwana Kierdeja Mnyszińskiego. Pobór oddzielnie niewykazany. W 1583 r. Iwan Kierdej Mylski płaci z Wołkodaw z 8 dym. , 2 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 12, 96. J. Krz. Woskopiele, dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 49 w. od Poniewieża, Woskowice Małe, niem. Lorenzdorf dok. , z r. 1353 Lorenczendorf, wś i dobra, pow. namysłowski, par. kat. Strzelce, ew. Kowalowice, ma 30 dm. , 237 mk. 90 ew. , 137 ha 144 roli, 20 łąk; większa posiadłość ma 20

Vorwinzig

Worze

Wośniedkowo

dm. , 403 mk. 194 ew. 706 ha 524 roli, 108 łąk i 43 lasu. We wsi kościół kat. fil. , należący do najstarszych podobno w tych stronach, szkoła kat. , młyn wodny, wspominany w dokum. z XIV w. , cegielnia, hodowla owiec. Woskowszczyzna, ob. Wowkowszczyzna. Woskresieńce, wś nad Świeczanką; , pow. lepelski, most. Woskresienie, folw. , pow. orszański, dziedzictwo Wasilewskich, ma wraz z Selektą. 488 dzies. 119 roli, 27 łąk, 300 lasu. Woskresienka, wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Graużyszki o 4w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wojsznaryszki, wraz ze wsiami Wojsznaryszki i Błotkowszczyzna 63 dusz rewiz. Woskresienowka al. Woskresienka, wś nad rzką. Mokrą Konką, pow. aleksandrowski gub. ekaterynosławskiej, o 90 w. na płd. wsch. od Aleksandrowska, 394 dm. , 2493 mk. Małorusów. Woskresieńsk, wś włośc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino, okr. wiejski Niemież, 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szaterniki. Woskresieńsk 1. mto nadetatowe nad rz. Istrą i. przy linii dr. żel. moskiewskokazańskiej, pow. zwienigorodzki gub. moskiewskiej, o 20 w. na płn. od mta pow. a 53 na pin. zach. od Moskwy, w 1860 r. miało 185 dm. 2 murow. , 2896 mk. , cerkiew murowaną, monaster męzki, zwany Nową Jerozolimą; , licznie przez pobożnych odwiedzany, st. poczt. i st. dr. żel. , bank miejski, 32 sklepów, 95 rzemieślników 35 majstrów. St. dr. żel. W. , pomiędzy st. Konabiejewo o 11 w. a Pieski również o 11 w. , odl. jest o 84 w. od Moskwy a 101 w. od Riazania. W. Jako sioło istniało już w XVI w. pod nazwą. Rogoże, w 1607 fundowano istniejąjcą. do dziś cerkiew. Następnie patryarcha Nikon założył tu monaster Woskresieński, od którego i sioło przybrało nazwę. W r. 1781 zostało mtem powiatowem gub. moskiewskiej, od 1796 r. mto nadetatowe. 2. W. , wś nad rz. Worą, pow. juchnowski gub. smoleńskiej, gm. Woskresiensk, o 30 w. od Juchnowa, 2dm. , 14mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, dom przytułku. 3. W. , wś nad rz. Worą, pow. juchnowski gub. smoleńskiej, gm. Sawina, 26 dm. , 200mk. ,, Woskresieński 1. wś nad rzką Karatułą, pow. perejasławski gub. połtawskiej, gm. Perejasław, 100 dm. , 520 mk. , 3 wiatraki. 2. W. , wś nad rz. Gżacią. , pow. gżacki gub. smoleńskiej, gm. Preczystienskoje, 22 dm. , 163 mk. 3. W. Słoboda, wś nad jez. Raduńka, pow. osterski gub. czernihowskiej, gm. Browary, 85 dm. , 453 mk. , cerkiew. nskie wś, pow. syczewski gub. smoleńskiej, gm. Woskresienskie, 71 dm. , 508 mk. , zarząd gminy, cerkiew, kaplica, szkoła. Woskresienskoje, ob. Szuwary. Woskrzenice Małe i Wielkie, dwie wsi i folw. nad rz. Krzną, pow. bialski, gm. Sidorki, par. r. gr. Woskrzenice, r. i Biała odl. 10 w. . Wś posiada cerkiew par. drewnianą, założoną r. 1697 przez Karola Stan. Radziwiłła. W r. 1855 została odnowioną. Wś W. Małe ma 40 dm. , 437 mk. ; W. Wielkie 29 dm, , 183 mk. ; fol 13 dm. , 17 mk. W r. 1827 W. Małe miały 38 dm. , 205 mk. zaś W. Wielkie 32 dm. , 219 mk. Dobra W. składały się w r. 1892 z fol W, Kalinó w i Maryniu al. Maryanka, przyl. Stanisławów, Hola, Świerze i Zagrudzie, rozl. mr, 3422 fol. W. z awuls. Stanisławów gr. or. i ogr. mr. 896, łąk mr. 247, past. mr. 18, lasu mr. 200, nieuż. mr. 52; bud mur. 6, drew. 15; fol, Maryniu gr. or. i ogr. mr. 370, łąk mr. 8, lasu mr. 228, nieuż. mr. 22, razem mr. 704; bud. mur. 3, drew. 11; fol. Kalinów gr. or. i ogr. mr. 703, łąk mr. 122, pastw. mr. 17, lasu mr. 436, nieuż. mr. 27; bud. drew. 8; cegielnia, smolarnia, pokłady torfu, lasy nieurządzone. Wś W. Wielkie os. 26, mr. 1038; wś W. Małe os. 46, mr. 1366. Woskrzeszyńce, pow. rohatyński, ob. 0skrzeszyńce 1. Wóslica Hora niem. Eselberg, wś, pow. rozborski, par. ew. Klitten, ma 149 ha 36 roli, 15 łąk, 79 lasu, 9 dm. , 56 mk. ew. Do r. 1815 należała do Łużyc Saskich. Wosma, rzka, w gub. smoleńskiej, ob. Osma, Wośniedkowo, wś pryw. nad jez. Okuniewo, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 53 w. od Dzisny przy dr. p. z Wilejki do Dzisny, 12 dm. , 99 mk. Wośniki, właściwie Woźniki, wś nad rz. Widawką, pow. łaski, gm. Zapolice, par. Strońsko, ma 28 dm. , 156 mk. , 319 mr. W spisie z r. 1827 podano tę wieś jako Wosin, w par. Strońsko, miała 16 dm. , 113 mk. Na początku XVI w. były tu same łany kmiece, które dawa ły dziesięcinę kanonii gnieźn. , zaś pleb. w Strońsku tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 478. W r. 1552 Spytek płaci tu od 3 osad. , Jan Pstrokoński od 7 os. Ogółem mają 4 łan. km. Pawiń. , Wielkop. ,, 243. 2. W. , wś i fol. nad rz. Mleczną, pow. radomski, gm. Kowala Stępocina, par. Cerekiew, odl. od Radomia 4 w. , ma 26 dm. , 259 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 150 mk. W r. 1870 fol W. rozl mr. 796 gr. or. i ogr. mr. 348, łąk mr. 80, past. mr. 51, wody mr. 12, lasu mr. 279, nieuż. mr. 25; bud. mur. 5, drew. 29, las urządzony, pokłady torfu, młyn wodny. Wś W. os. 25, mr, 134 inne wykazy podają 193 mr. . Według reg. pob. pow. radomskiego z r 1569 we wsi W. , w par. Nowa Cerekiew, Jan Podlodowski płacił od 3 łan. , 3 zagr. Pa wiń. , Małop. , 300. Br, Ch. Wosówko, ob. Osówko. Wosowo, wś nad Pohrebicą, pow. miński. Wosowo, pow. lęborski, ob. Osowo. Wośpin, rzka, w pow. mozyrskim ob. t. . Wospork, niem. Weissenburg, miasteczko

Woskowszczyzna

Woszczkowo

nad rzką Łubotą, dopł. Małej Szprewii, w pow. i żytawskim, okr. budziszyńskim, na Łużycach górnych. Wossarken, pow. grudziądzki, ob. Owczarka. Wossau, dobra ryc, pow. rastemborski, st. p. Vossberg gdański górny, st. p. ŚwinczHinterfeld; 1885 r. 11 dm. , 83 mk. 2. , kol. do Zielonego Mo stu, pow. człuchowski, st. p. Przechlewo; 1885 r. 3 dm. , 26 mk. Kś. Fr. Wosseden wś, pow. licbarski, st. p. Liewenberg, ob. Nawunsden, Vosshof, . Rybińska Karczma. Wossitz, pow. gdański, ob. Osice. WossitzerHerrenland niem. , wyb. do Grebinerfeld, pow. gdański nizinny, st. p. Ostrowite; 1885 r. 7 dm. , 70 mk. Wossoka, niem. Weissig, dobra i wś, pow. wojrowicki, par. ew. Koenigswartha. W r. 1885 dobra miały 195 ha, 2 dm. , 2 mk. ; wś 117 ha, 27 dm. , 129 mk. ew. Vossowska, os. , pow. wielkostrzelecki, stacja dr. żel. na linii Prawego brzegu Odry na przestrzeni od Kluczborka 38 Hm. do Bytomia i Opola, o 32 klm. od Opola. Huta żelazna. Ma 19 dm. , 163 mk. Utworzona na obszarze dóbr Staniszcze Wielkie. el, wś, pow. grudziądzki, ob. Lisie Kąty. Ma 585 ha 379 roli or. , 47 łąk, 88 lasu; 1885 r. 24 dm. , 26 dym. , 150 mk. , 14 kat, , 136 ew. Szkoła ewang. w miejscu. Wostalce w dokum. , pow. dubieński, dziś Ostylec ob. Wostaszecy łuż. , niem. Irgersdorf, osada na Łużycach. Wostojów, góra 741 mt. , w Beskidzie zachodnim, na obszarze Sidziny, w pow. myślenickim, między potokiem Sidziną a Głazą. Stoki lesiste. Leży pod 37 25 wsch. dług. a 49 35 płn. szer. Karta wojs. , 7, XXI. Wostra, ob. Ostra. Wostritza, pow. gdański, ob. Ostrowite 1. Wostrycy, pow. piński, ob. Ostrzyce. Wostryjń, obszar lesisty, lekkimi garbami podniesiony, wzn. do 249 mt. , w Szczepłotach i Hruszowie, w pow. jaworowskim. Wody ztąd uprowadza pot. Rybno i pot. Nowy Karta wojs. , 5, XXIX. Wostuchowo al Ostuchowo, wś, pow. nowo gródzki, w gm. Szczorsy, o 23 w. od Nowogród ka, ma 63 osad; gleba i łąki wyborne nad kotli ną rzeki Serwecz. Niegdyś należała do Chreptowiczów, do domin. Szczorse. A. Jel. Wostycz, góra bezleśna 521 mt, , na granicy Starego Miasta, pomiędzy pot. Jabłonką a Dniestrem, na 40 38 wsch. dług. , 49 26 płn. szer. Karta wojs. , 8, Wosupis, strumień, w pow. trockim, przepływa pod zaśc. Połkabieli. Wosyk Mały i Wielki, niem. Kleinhaehnchen i Grosshaehnchen, osada łużycka. Woszczańce z Futorami, wś, pow. rudecki, 8 Mm. na płn. zach. od sądu pow. i urzędu poczt. w Rudkach. Na płn. wsch. leżą Uherce Wieniawskie, na wsch. Jatwięgi i na płd. Szeptyce, na zach. Kanafosty, na płn. zach. Makuniów, na płn. Orchowce 2 ostatnie w pow. mościskim. Środkiem wsi płynie od zach. na wsch. potok, dopływ Wiszenki. Zabu dowania wsi leżą w środku obszaru. Wzn. sięga na płd. wsch. 298, na płn. 287 mt. Włas. więk. ma roli or. 429, łąk i ogr. 111, past. 32, lasu 186 mr. ; wł. mn. roli or. 466, łąk i ogr. 91, past. 36 mr. W r. 1890 było 82 dm. , 510 mk. w gm. , 5 dm. , 47 mk. na obsz. dwór. 510 gr. kat. , 25 rz. kat. , 17 izr. , 5 innych wyzn. ; 495 Rus. , 32. kat. w Rud kach, gr. kat. w miejscu, dek. komarniański, dyec przemyska. Do parafii należą Kanafosty, Szeptyce i Uherce. We wsi jest cerkiew. Do kumentem, wydanym w Gródku d. 12 kwietnia 1469, zatwierdza Kazimierz Jagiellończyk Fie dora Szeptyckiego i wnuków jego Fiedora, Hliba i Sienka w posiadaniu dóbr Szeptyc, Konafost z monasterem św. Onufrego i Woszczanic Liske, A. G. Z. , t. VI, w Przemyślu dnia 29 sierpnia 1452 r. poświadczają Henryk z Orzeka, sędzia, i Waszko z Rybotyc, podsędek, ziemscy przemyscy, że Piotr z Woszczeniec sprzedał wieś tę za 400 grzywien Aleksandrowi z Prochnik l. c. , t. str. 71. Lu. Dz, Woszczanka 1. wś, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Malecz, o 25 w. od Prużany, ma wraz ze wsią Minki 341 dzies. ziemi włośc. 2. W. , wś, pow. rohaczewski, gm. Korma o 9 w. , zapasowy śpichlerz gminny, Woszczatyn, wś, pow, włodzimierski, gm. Poromów, na płd. zach. od Włodzimierza, 40 dm. , 325 mk. , cerkiew. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. Jacko Obuch płaci z Woszezacina z 1 dworz. 20 gr. i od 2 ogr. , Chwiedor Pietrowicz Zaorowski z 3 dym, , 3 ogr. po 2 gr. , Fiedor Obuch z 1 dym, dworz. , 2 ogr. i Iwan Obuch również z 1 dym. dworz. i 2 ogr. W 1583 r. płacą tu Tymofiej, Iwan, Jacko i Fiedor Obuchowie z 5 dym. , 9 ogr. , 1 ogr, , 9 komor, i od 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 70, 73, 74, 117. Woszczele, niem, Woszielen, wś, pow. łecki, st. p. Grabnik. Woszczelówka, grupa domów koło Zaleszczyk Starych, pow. zaleszczycki. Woszczkowo al Woszkowo, Woskowo, wś gosp. i ryc, w pow. krobskim Rawicz, sąd okr, , urz. okr. , st. kol w Rawiczu, urz. stan. cyw. w Miejskiej Górce Goerchen, poczta w

Wossarken

Wotok

Wotr

Wot

Wott

Wottnogg

Wotzl

Woszczów

Woszko

Błoni, szkoła katol. w miejscu, par. katol. w Nieparcie, ew. w Miejskiej Górce. Wś gospod. ma 53 ha, 15 dym. , 100 mk. , z tych 96 katol. ; wś ryc. 157 ha, i dym. , 14 mk. Należy do probostwa w Nieparcie. R. 1310 Henryk o pow. ponieckiego. W 1362 r. Domasław, pleban z Niepartu, ustanawia w W. sołtysa Jaśka Kuraszka, który otrzymuje dwa łany wolne, a skoro rozmiar W. się uzupełni, wybierze sobie jeszcze dwa co najlepsze. Prócz tego otrzymał ogrody, sięgające aż do granicy nad drogą z Sobiałkowic do Kołaczkowie. Nadto może założyć karczmę, jatkę mięsną, , piekarnią; i młyn. Będzie też miał wolne polowanie na zwierza i ptastwo. Owiec może, z własnym ow czarzem, trzymać ile zdoła. Ze sądów ma mieć trzeci denar. Raz w roku dziedzica w trzy oso by przyjąć musi na obiad, a kmiecie dwa razy, albo za każdy obiad zapłacić dwa skojce. Na dziesięć lat otrzymali kmiecie wolność od wszel kiej daniny, a po upływie woli dawać będą na św. ł po 4 cwiertnie pszenicy, 4 żyta, 4 owsa i wiardunek za dziesięciny. Na Wielkanoc dadzą po pół połcia i po 5 groszy, na Boże Na rodzenie 2 kury. Orać będą dziedzicowi 3 dni w roku. Sołtys zaś służyć będzie dziedzicowi i je go następcom na koniu, wartującym kopę gro szy, a gdyby konia na służbie pańskiej postra dał, dziedzic mu go wynagrodzi, a póki się to nie stanie, nie będzie obowiązany do żadnej słu żby. A na wyprawę królewską kmiecie obowią zani będą wystawić konia, wartującego grzywnę groszy. Sołtys zaś będzie miał wolność sprze dania, zamienienia itp. sołectwa wedle woli. W r. 1580 podano w W. 3 łany os. , 1 zagr. os. i 2 puste. W. Ł. Woszczów, ob. Oszczów, Woszczyce, niem. Woschczytz, wś i dobra przy zródłach rzki Rudy, dopł. Odry, pow. pszczyński, par. kat. w miejscu, ew. Żóraw. Wś ma kościół par. katol, szkołę katolicką, 629 ha, 53 dm. , 477 mk. katol. ; dobra 1444 ha 296 roli, 75 łąk, 971 lasu, 9 dm. , 127 mk. 9 ew. . Far. W. , dek. mikołowskiego, 1869 r. miała 4708 katol, 186 ewang. , 54 izr. Woszczyn, uroczysko i straż leśna, pow. kobryński, w 5 okr. pol, gm. Odryżyn, o 90 w. od Kobrynia. Woszczynicze, wś, pow. prużański, w 1 okr. pol, gm. Rudniki, o 12 w. od Prużany, na wschód od Rożkowicz, 953 dzies, ziemi włośc. 396 łąk i pastw. , 192 nieuż. . Woszcjki, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol, o 39 w. od Kowna. Woszkańce, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Dukszty, własność Szelejków, ma 225 dzies. 74 lasu, . Woszkaty, zaśc, pow. słucki, w 3 okr. pol i par. katol Kopyl, gm. Hrozów, o 32 w. od Słucka. A. Jel. Woszkowo, ob. Woszczkowo. Woszoka, rzka, w pow. wiłkomierskim, pod wsią Surdegi. Woszokiany, dobra nad jeziorem, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol, gm. Traszkuny, o 63 w. od Wiłkomierza, własność Antoniego Komara, ma wraz z dobr. Kołocze, folw. i zaśc. 3505 dzies. 2285 lasu, 126 nieuż. . Woszosza, jezioro, w pow. wileńskim, pod folw. Pooszoka. Woszywiec, futor, pow. lityński, gm. Sosenka, o 10 w. od Lityna. Woszywka, część wsi Babany, w pow. humańskim. Wothschwin niem. , jezioro na Pomorzu, w pow. Neugard. Wotkiszki, dwór, pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. Rossienie, o 7 w. od Rossień. Wotnia, folw. , pow. bychowski, od 1874 r. własność. Jakuba Hołowackiego, 1151. 157 roli, 52 łąk, 491 lasu; młyn wodny daje 200 rs. Wótnoga, ob. Odnoga. Wotoka, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, przypiera do kanału Muchawieckiego. Wotria, rzka, w gub. smoleńskiej, ob. Otra. Wotterkeim, wś i fol, pow. rastemborski, st. p, Korschen. Wotterlack, fol, pow. iławkowski, st. pocz. Wottnogge niem. , ob. Odnoga, Wotyka, rzeczka, w pow. hrubieszowskim, ob. Kalinówka. Wotylówka, wś, pow. zwinogródzki, w 3 okr. pol, gm. Winograd o 4 w. , odl o 44 w. od Zwinogródki, ma 1480 mk. Posiada cerkiew drewnianą, p. w. św. Mikołaja, niewiadomej erekcyi, uposażoną 54 dzies. Niegdyś należała do Białocerkiewszczyzny, następnie w kluczu olszańskim hr. Konstantego Branickiego, obecnie należy do Apanaży Udiełów. Wotzlaff 1. ob. Ocesławy. 2. W. , ob. Wocław. Wouki, białoros. Wauki, wś poradziwiłłowska, pow. miński, w 3 okr. pol i gm. Kojda nów o 10 w. , o 50 w. od Mińska, ma 15 osad; miejscowość lekko falista, dość leśna, grunta szczerkowe. W. należała w r. 1740 do domin. Rudzica, miała 19 osad, w niej 3 konie, 13 wo łów. A. Jel. Woukorez, wś, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol, gm. Lubcz, przy gośc. z Wereskowa do mstka Delatycz, o 3 mile od Nowogródka, ma 9 osad; miejscowość bezleśna, lekko falista, gleba urodzajna. A. Jel. Wowcza, uroczysko na gruntach Malina, w pow. radomyskim, ze smolarnią należącą do Jośka Narodyckiego. Wowcze, kolenia, pow. radomyski, w 3 okr.

Woszok

Wotk

. Potyjówka, o 18 w. . Wowczenec 501 mt. , szczyt w śród lesistej okolicy, na obszarze Lukawca, na Bukowinie; wody odsączają się do Seretu z praw. brzegu. Wznosi sie na 43 6 wsch. dług. a 48 płn. szer. Karta woj. , 13, Wowczyniec, rzeczka, depływ rz. Hnyłopiatu, w pow. berdyczowskim, koło wsi Jurówka. Wowerajcie, wś, pow. telszewski, gm. Kretynga, o 63 w. od Telsz. Wowerany 1. wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Hermaniszki, 41 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostrowiec Wowerany. 2. W. , wś włośc. i folw. skarb. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 40 w. od Wilna, 6 dm. , 52 mk. 41 prawosł. , 11 katol. . Wowercze, wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Dobejki, o 48 w. od Wiłkomierza. Wowergis 1. rzeczka, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Muszy. 2. W. , zdrój siarczany, w pow. szawelskim, pod wsią Mingiele, o 6 w. od mka Mieszkucie, niedaleko od źródeł Muszy. Wowerischken, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Proekuls. Wowerliźe, wś, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawle, o 4 w. od Szawel. Wowersonie, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , gm. u 6 dzies. Wowery, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Syntowty, odl. od Władysławowa 11 w. , ma 10 dm. , 107 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 112 mk. Wowery 1. wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 106 w. od Rossień. Przykomorek celny, o 11 w. od N, Miasta a 94 w. od Jurborga. 2. W. , wś, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Wieksznie, o 85 w. od Szawel. 3. W. , wś, pow. rzeżycki, o 35 w, na płd. zach. od Rzeżycy, ma 3 dm. , 14 mk. W pobliżu wsi, na zachodnim brzegu jez. Razno, zwaliska zamku Wowerynia, dwór, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawkiany, o 28 w. od Szawel. Wowerynie 1. wś i osada, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 17 w. od Poniewieża. 2. W. , przys. , pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, o 35 w. od Rossień. 3. W. , dwór, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Szawlany, o 42 w. od Szawel. 4. W, , zaśc, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Ołoty, o 139 w. od Wiłkomierza. Woweryszki 1. wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol odl. 10 w. , ma 7 dm. , 57 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 40 mk. 2. W. , wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. od Władysławowa 28 w. , ma 4 dm. , 43 mk. Wraz z wsią Jakajcie ma 362 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. W r. 1827 wś Woweryszki, w par. Słowiki, ma 5 dm. , 33 mk. Woweryszki 1. wś, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Wewirżany, o 124 w. od Rossień. 2. W. , zaśc, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Kurkle, o 21 w. od Wiłkomierza. Wowierany, pow. oszmiański, ob. Ostrowiec 2 t. VII, 718. Wowirzena żmujdzkie, ob. Wewirżany, Wowiszki, fol. i wś nad jeziorem t. n. , pow, wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Towiany, o 18 i 19 w. od Wiłkomierza. Fol. należy do Michała Komara i wraz z Benedyktowemma 580 dzies. 121 lasu, 152 nieuż. ; młyn wodny. , w spisie z 1865 r. Woskowszczyzna, folw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Parafianowo, o 98 w. od Wilejki, w 1865 r. własność Rusieckich. Wowna, wś nad bezim. rzką, pow. nowogradsiewierski gub. czenihowskiej, gm. Żychowo, 253 dm. , 1627 mk. , cerkiew, jarmark, 13 wiatraków, olejarnia. Wownia z Wownickim potokiem, rze czka, prawy dopływ Dniestru. Jest to potok łą kowy, błotnisty. Wypływa w Dobrowlanach, w pow. stryjskim, płynie przez Uhersko, nastę pnie granicą Wowni, Wolicy, Pietniczan a Bilcza, tem samem granicą powiatów drohobyckiego a stryjskiego, dalej płynie przez Derzów, Demenkę Leśną, gdzie przepływa staw i w Kijowcu rozdziela się na ramiona i tak uchodzi do Dniestru, w pow. żydaczowskim. Potok został miejscami ujęty groblami, miejscami pogłębiony dla osuszenia nadbrzeżnych mokradeł. Długi około 19 klm. Do W. uchodzi z praw. brzegu po tok Wownicki. Wypływa on w Stryju, prze pływa Dobrowlany, Wownię, Pietniczany i De rzów. Okolica u źródeł wzn. do 295 mi, przy ujściu do 259 mt. Długość biegu około 20 klm. Karta wojs. , 8, XXX. St. M. Wownia al. Wuwnia, wś, pow. stryjski, 12 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Stryju, 5 klm. na płn. zach. od st. kol. i urz. poczt. w Uhersku. Na płd. leży Uhersko, na wsch. Pukienicze, na płn. Wolica i Bilcze wsi pow. drohobyckiego. Na płn. powstaje pot. Wowiński, dopł. Stryja, i płynie na płd. Własn. więk. ma roli or. 28, łąk i ogr. 292, pastw. 103, lasu 258 mr. ; wł. mn. roli or. 305, łąk i ogr. 256, pastw, 390, lasu 1 mr. W r. 1890 było we wsi i w przysiołku Glinka 75 dm. , 479 mk. w gm. ; 2 dm. , 14 mk. na obsz. dwor. 423 gr. kat. , 20 rz. kat. , 31 izr. , 37 in. wyzn. ; 450 Rus, 2, 41 Niemców. Par. rz. kat. w Stryju, gr. kat. w Uhersku. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. i kasa pożyczk. gm. z kapit. 1786 złr. Lu. Dz. Wownianka, ob. Wołnianka.

Wowczenec

Wowniawka, rzka, w pow. taraszczańskim, dopływ Tykicza Górnego. Woy. .. , ob. Woj. Woyanow niem. , ob. Wojanowo, Woybor dok. , ob. Wolbórz. Woydieten, wś, pow. fyszhuzki, st. p. Thierenberg. Woymanns, wś i posiadłość, pow. iławkowski, st. p. Woysca dok. , oh. Kochowa, w pow. wejherowskim. Woyszlaff Damerow w dok. niem. , ob. Osłowa Dąbrowa. Woysk niem. , ob. Wojsko, Woythalermuehle niem. , os. młyńska, pow, chojnicki, gmina Odry, st. p. Czarna Woda; 1885 r. 1 dm. , 6 mk. Wozbucie, Wozbucy, wś, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Kurszany, o 33 w. od Szawel. Wozbudziszki, wś włośc. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Koniawa, okr. wiejski Krzywile, o 6 w, od gminy, 3 dusze rewiz. Wozbuty, wś, pow. rossieński, par. Taurogi. Wozdwiżenka al. Wozdwiżeńska, wś włośc. nad rzką Czaponką, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, , gm. Juraciszki, okr. wiejski Tokarzyszki, 7 dm. , 67 mk. w 1865 r. 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Traby. Wozdwiżeńsk, pow. radomyski, ob. Złodziejówka. Wozdwiżeńskie al. Ignacowo, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bystrzyca o 2 w. , 7 dusz rewiz. Wozdwiżeńskie al. Czupachowka, wś, pow. lebiedziński gub. charkowskiej, gm. Czupachowka, o 25 w. od Lebiedzina, 281 dm. , 1404 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szpital, 3 jarmarki, cukrownia, warzelnia saletry. Wozek, wś nad Możą, pow. borysowski. Wozgielańce 1 i 2, dwie wsi, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Nowoaleksandrowska. Wozginiszki, folw. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 54 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 1 dm. , 17 mk. Woziłów, wś, pow. buczacki, 28 klm. na płd. zach. od Buczacza, 9 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urzędu poczt. w Potoku Złotym. Na płn. zach. leży Snowidów, na płn. wsch. Kościelniki, na płd. wsch. Uniż, na płd. zach. Piotrów dwie ostatnie wsi w pow. horodeńskim. Wzdłuż granicy płd. płynie Dniestr a wzdłuż granicy płd. wsch. dopływ Dniestru, Potok Złoty. Zabudowania wiejskie leżą na płd. zach. , nad Dniestrem. Dolina Dniestru wznies. 174 mt. npm. Na płn. dochodzi wznies. do 333 mt. Własn, więk. ma roli or. 186, łąk i ogr. 1, past. 46, lasu 247 mr. ; wł. mn. roli or. 674, łąk i ogr. 17, past. 12, lasu 2 mr. W r. 1890 było 104 dm, , 539 mk. w gm. , 6 dm. , 41 mk. na obsz. dwor. 550 gr. kat. , 20 rz. kat. , 10 izr. ; 560 Rus. , 20 Pol. Par. rz. kat. w Potoku Zło tym, gr. kat. w Snowidowie. We wsi jest cer kiew. Z zakładów przemysłowych istnieją tu gorzelnia i młyn. Lu. Dz. Woziwoda 1. nadleśn. król. nad rz. Brdą, pow. tucholski, st. p. w miejscu, par. kat. Śli wice, 10591 ha 128 roli or. , 372 łąk, 9218 lasu. W 1885 r. 27 dm. , 30 dym. , 201 mk. , 114 kat. , 87 ew. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymieniona jako majętność szlach. , nale żąca do Dąbrówki, mająca 4 dm. str. 255. 2. W. , niem. , karczma, pow. tu cholski, st. p. Kiełpin, par. Raciąż; obwód do min. Dąbrówka, należąca do Adama Połczyń skiego na Wysoce. W 1868 r. 2 dm. , 9 mk. ew. , 1 kat. ; 1885 r. 1 dm. , 6 mk. R. 1659, w drugiej wojnieszwedzkiej, zaszła tu potyczka ze Szweda mi, którymi dowodził brat Karola Gustawa, kró lewicz Adolf Jan. Dawniejszy dziedzic włości Józef Połczyński wystawił na miejscu walki pomnik. Ks. Fr. Woźna Wieś, wś nad rz. Jogrznią, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłowo, leży śród lasów i bagien, o 1 w. od wsch. brzegu jez. Dręstwo; ma 57 dm. , 744 mk. , 2488 mr. Szkoła początkowa. W r. 1827 wś rząd. , ma 58 dm. , 372 mk. , par. Rajgród. pow. radomyskim, prawy dopływ Irszy, ujście ma na wprost wsi Pieniaziewicze. Oprócz kilku drobniejszych strumieni przybiera od pr. brzegu Szlamarkę. Woźnia Nowa i Stara, dwie wsi nad rz. Woźnią, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, par. praw. Worsówka o 3 i 6 w. , odl. o 25 w. od Radomyśla, 181 mk. Włościanie, w liczbie 49 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 176 dzies. , ze spłatą po 96 rs. 79 kop. rocznie. Własność Pieńkowskich. Woźniczany, wś włośc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Michniszki, o 7 w. od Trok, 3 dm. , 46 mk. prawosł. w 1865 r. 13 dusz rewiz. b. włośc. skarb. i 2 jednodworców. Woźnicze, wś nad rz. Sławeczną, pow. owrucki, gm. Pokalów, par. praw. Lewkowicze o 20 w. . Woźniczka, targowisko na Szląsku, ob. Woźnik. Woźniczna, wś na praw. brzegu rz. Biały, pow. tarnowski, leży w okolicy lesistej, podgórskiej, naprzeciw st. kol. Pleśna, ma 20 dm. , 147 mk. rz. kat. , należących do par. w Pleśny. Obszar tabularny dzieli się na dwie części, mające 5 dm. , 52 mk. 25 rz. kat. , 27 izrael. Pierwsza część L. Diettla ma 186 mr. 83 mr. la

Wozdw

Wozg

Woz

Woźn

Wowniawka

su, obszar drugiej w ręku izraelitów nie poi dany w wyłazach; pos. mn. ma 95 mr. W r. 1581 wś ta, . Oznyczna Góra, w par. Pleśne, miała dwa działy Bobek Łowczowski płacił od 4 zagr. z rola, 2 kom. bez bydła, Agnieszka Łowczowska od 4 zagr. z rolą i 2 kom. bez bydła. Dziś W. graniczy na płn. z Kłokową, na płd. z Piotrkowicami a na wschód z Łękawką. Woznie, uroczysko, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Rewiatycze, należy do dóbr Siehniewicze Romualda NeuhofLej. Wozniesnienie, wś nad rzką Soroczką, pow. juchnowski gub. smoleńskiej, gm. Wozniesienie, o 17 w. od Juchnowa, 32 dm. , 370 mk. , zarząd gminy, cerkiew, kaplica, szkoła, st. poczt. , odl. 20 w. od st. Znamieńska. Wozniesieńsk, os. , pow. opoczyński, gm. Machory, par. Żarnów, odl. od Opoczna 20 w. Utworzona i nazwana przy uwłaszczeniu włościan po r. 1864. Ma 41 mr. Wozniesieńsk, mto nadetatowe u ujścia Martwych Wód do Bohu, pow. bobryniecki gub. chersońskiej, odl. o 64 w. na płd. zach. od Bobryńca, 148 w. od Chersonu, ma 12, 022 mk. W 1860 r. było tu 1170 dm. , wyłącznie murowanych z kamienia, wydobywanego w okolicach, 7, 963 mk. 101 katol. , 11 rozkolników, 13 prot. , 778 żydów, cerkiew, dom modlitwy żydowski, szpital wojskowy, 109 sklepów, ogród miejski ma 32 dzies. Handel nieznaczny, jakkolwiek odbywają się tu 3 jarmarki do roku, na których sprzedają głównie bydło rogate, owce, konie, drzewo i wyroby drewniane, przywożone z gub. kijowskiej i podolskiej. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem i poczęści handlem. Do miasta należy 1, 314 dzies. Od W. kończą się na Bohu granity i poczyna się żegluga. Miasto zbudowane zostało przy końcu zeszłego wieku z polecenia Zubowa na miejscu uroczyska zaporoskiego Sokoły, pod którem urządzona była stała przeprawa przez Boh. W 1795 r. przeznaczone zostało na msto główne nowo utworzonej gub. wozniesieńskiej ob. t. I, 573, co jednakże nieprzyszło do skutku. W r. 1817 W. zamieniony został na kolonię wojskową; w 1823 r. utworzono tu główny zarząd nad wszystkiemi koloniami wojskowemi w krajunoworossyjskim, ktory następnie przeniesiono do Elizawetgradu. Wozniesieńskie 1 al. Potiahowszczyzna, wś nad bałką Dobryńką, pow. konstantynogradzki gub. połtawskiej, gm. Natalino, 52 dm. , 277 mk. , cerkiew, szkoła, 2 wiatraki. 2 W. al. Sztenpilewka, wś nad Zbarem, pow, zołotonoski gub. połtawskiej, gm. Wozniesieńskie, o 15 w. od Zołotonoszy, 205 dm. , 1125 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, gorzelnia, 2 wiatraki. Wożnik al. Woźniki, Woźniczka, niem. Woischnik, 1375 r. Woysnyk, targowisko, zamek i dobra, śród wyżyny szląskiej, na wzn. 969 st. par. n. p. m. , w pobliżu źródeł rzki Małapanew, niedaleko granicy królestwa polskiego, pow. lu bliniecki, odl. 4 mile na wschód od Lublińca, po siada kościół paraf. katol. , szkołę katol, synago gę, 4 jarmarki rocznie, urząd poczt. i celny. Osada miejska ma 2, 675 ha 849 roli, 315 łąk, 1223 lasu, 205 dm. , 345 gospodarstw, 1620 mk. 1443 rz. kat. , 56 ew. 121 zydów. Dobra ma ją 413 ha 363 roli, 35 łąk, 8 dm. , 198 mk. 11 ew. ; leśnictwo ma 2, 528 ha 55 roli, 102 lak, 2, 294 lasu, 7 dm. , 47 mk. katol. W 1843 r. by ło w ogóle 189 dm. , 1259 mk. 20 ew. , 50 żyd. Parafia tutejsza do r. 1822 należała do biskup stwa krakowskiego, teraz do wrocławskiego. Do parafii należał w okolicy młyn Długosz. Par. ewang. w Ludwigsthalu. W. par. , dek. tarnowskiego, 1869 r. miała 2, 965 katol, 14 ewang. , 115 żydów. Br. Ch. Woźniki 1 wś i fol, pow. piotrkowski, gm. Woźniki par. Bogdanów, odl. 10 w. na zach. od Piotrkowa. Wś i osada mają 40 dm. , 456 mk. , 857 morg. , fol. 4 dm. , 38 mk. , 612 morg. , os, karcz. 1 dm. , 3 mk. , 2 morg. W 1827 r. wś ta, w paraf. Krzepczów, ma 22 dm. , 200 mk. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę kościołowi w Piotrkowie, fol. i zagrodnicy na rolach folwar. pleb. w Bogdanowie Łaski, L. B. , II, 220. W r. 1511 podano we wsi 10 łan. km. , w 1518 r. tylko 5. W 1552 r. Jan Gomoliński, pisarz sieradzki, płaci tu od 2 karczem, 25 osad. i 8 łan. Pawiń. , Wielkop. ,, 197, 257. Woźniki gmina należy do sądu gm. okr. II w Piotrkowie. Gmina ma 14, 071 morg. obszaru i 5, 719 mk. Śród stałej ludności jest 593 prot. i 63 żyd. 2 W Szlacheckie, wś, fol. i młyn. nad rzką b. n. , pow. noworadomski, gm. Dobryszyce, par. Lgota, odl. w. 10 od Radomska. Wś ma 27 dm. , 280 mk. , fol. 5 dm. , 57 mk. , os. młyn, 1 dm. , 7 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 148 mk. W r. 1886 fol. W. lit. A. rozl. 613 mr. gr. or. i ogr. mr. 458, łąk mr. 91, pastw. mr, 48, nieuż. mr. 17; budowli mur. 7, drew. 9, pokłady torfu. Wś W. os. 29, mr. 445; wś Zalesice os. 11, mr. 103; os. młyn, ma 14 morg. Na początku XVI łany km. dają dziesięcinę kanoniignieź. , wś pleban. w Lgocie tylko kolędę, po groszu z łanu, fol. daje dziesięcinę kościołowi w Dmeninie Łaski, L. B. , I 492, 507. W 1552 r. Mikoł. Zaleski płaci tu od 11 osad. na 4 łan. km. Pawiń. , Wielkop. , II, 285. 3 W. , wś, pow. łęczycki, gm. Dalików, par. Leźnica Wielka, odl. 12 w. od Łęczycy, ma 28 dm. , 199 mk. , młyn wodny. W 1827 r. W. , wś prywatna, ma 13 dm. , 140 mk. Własność arcyb. gnieźn. według aktu z r. 1357 Kod. Wielkop. , Nr. 1354. Na początku XVI w. dwór Woznykj alias Budzynek, dawniej wieś, wraz ze wsią Łączki, dawały dziesięcinę z łanów km. i ról dwór. kościołowi w Leźnicy Łaski, L. B. , II, 360. W r. 1576 Win

Wozn

Woznie

Br Ch

Wożn

Woźnik

Woźniki

centy Przerębski płaci tu od 2 łan. km. , karczmy i 11 osad. Pawiu. , Wielkop. ,, 70. 4 W. , wś i fol. nad rz. Wartą, pow. sieradzki, gm. i par. Męka, odl. od Sieradza 4 w. Wś ma 134 dm. , 913 mk. , fol. 4 dm. , 47 mk. W r. 1827 było 97 dm. , 525 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. 446 mr. gr. or. i ogr. 274 mr. , łąk 47 mr. , pastw. 68 mr. , nieuż. 57 mr. ; bud. mur. 5, drew. 12. Wś W. os. 127, mr. 1247. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. dawano altaryi gnieźn. , daninę z prosa serutum seu milium na stół arcybiskupi do Uniejowa, kolędę zaś, po 2 gr. z łanu, pleb. w Męce, który pobierał też dziesięcinę z folw. królewskiego Łaski, L. , B. , I, 392. Według lustracyi z r. 1564 wś ta wchodząca w skład ststwa sieradzkiego, miała, kmieci 36, osiad. na 11 łan. , karczmarzów 19, ogr. 4, młyn na Warcie. Dochody wynosiły ze wi 128 zł. 15 gr. 12 den. , z folw. 263 zł. 13 gr. 9 den. i 33 fl. 4 gr. Lustr. ,, 131. Starosta sieradzki miał tu swój dwór. Dobra były nadane w r. 1841 jako majorat gener. Markowowi. 5 W. , wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Irządze, ma 155 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 67 mk. W połowie w. dziedzicem wsi był Jakubik h. Pobóg. Wś miała folw. i łany km. Długosz, L. B. , n, 207. W 1581 r. Janz pobliskiego Wilkowa, płacił tu od 6 łan. km. , 2 kom. bez bydła i 1 rzem. Pawiń. , Małop. , 70 6 W. , wś, fol. i dobra, pow. konstantynowski, gm. Czuchleby, par. Niemojki, r. gr. Chotycze, odl. 20 w. od Janowa, mają li dm. , 221 mk. W r. 1827 było 8 dm. , 54 mk. W r. 1878 fol. W. z awulsem Piny, attyn. Chotyck, rozl. 1841 mr. . gr. or. i ogr. 1217 mr. , łąk 223 mr. , pastw. 78 mr. , lasu 272 mr. , nieuż. 51 mr. ; bud. mur. 7, drew. 32; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. 7 os. , 5 mr. , wś Mieszki 12 os. , 304 mr, , wś Świniarowo 27 osad, 527 mr. , wś Dzięcioły 11 os, , 334 mr. , wś Czuchleby 27 os. , 836 mr. 7 W. , wś i fol. , pow. płocki, gm. Rogozino, par. Woźniki, odl. 14 w. od Płocka, ma kościół par. murowany, wiatrak, 35 dm. , 334 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 164 mk. W 1886 r. fol. W. rozl. 986 mr. gr. or. i ogr. 583 mr. , łąk l89 mr. , pastw. 24mr. , lasu l57 mr, nieuż, 33 mr. ; 9 bud. mur. 14 drew. ; las nieurządzony. Wś W. 31 osad. , 247 mr. Kościół i parafia powstały zapewne w w. , bo istniały już w 1540 r. Obecny, murowany, wzniesiono 1818 r. We wsi w wieku XVI siedzi drobna szlachta. Działki są tak drobne, ze w 1578 r. niektóre mają po i ćwierci 1 16 i 1 12 łana. Największą część ma Andrzej Biczek, płacący od 1 łz rolą, wiatraka, przytem od propinacyi wódki i piwa Pawiń. , Mazowsze, 6, 7, 15. W. par. , dek. płocki, do 1, 600, dusz. 8 W. , wś i fol. , pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Radzymin, odl. 6 w. od Płońska, ma 7 dm. , 120 mk. W 1827 r. był 1 dm. , 18 mk. Dobra W. składały się w 1885 r. z fol. W. i Rogatkowo, rozl. 548 mr. gr. or. iogr, 448mr. , łąk 51 mr. , pastw. 29 mr. , lasu 6 mr. , nieuż. 14 mr. ; 2 budynki mur. 13 drew. , pokłady torfu. Wś W. 12 os. , 19 mr. , wś Postruże Małe 7 os. , 200 mr. W 1567 wś miała 6 włók km. , 1 ogrod. , 1 ko wala Pawiń, , Mazowsze, 351 9 W. , ob. śniki, Br. Ch. Woźniki, wś, w pow. wadowickim, u ujścia potoka Lgockiego do Skawy z prawego brze gu, 8 klm. na północ od Wadowic. Przez wś prowadzi gościniec z Wadowic na północ, który przy cmentarzu rozdziela się na dwa ramiona do Spytkowic i do Skawiny. Okolica jest pa górkowata, wznies. na połd. od wsi sięga 328 mt. n. p. m. Zabudowania ciągną się ulicą wzdłuż potoku, w środku stoi kościół parafialny drew niany. Wś liczy wraz z obszarem tabul. 135 dm. i 713 mk. rz. kat. , prócz 4 ew. Pos. tabu larna Józefy hr. Błażowskiej ma wogóle 12 mr. ; pos. mn. 932 morg. roli. We wsi jest szkoła lu dowa. Parafia, nieznanej erekcyi, pochodzi z XIII w. Prawo patronatu wykonywują gminy Wo źniki i Żygodowice. Z aktu Konrada, potwier dzającego 1242 r. nadania dla klasztoru w Staniątkach, dowiadujemy się, ze comes kasztelan krakowski, nadał, między innemi, klasz torowi wieś Podłęże, którą otrzymał od klasztoru tynieckiego w zamian za Woźniki i Łętkowice. Według Długosza wś ta należała do klasztoru w Mogile i miała kościół paraf. , p. w. N. P. Maryi, a dziesięcinę dawała z łan. km, scholastryi kra kowskiej Długosz, L. B. ,, 234. W 1581 r. Pawiński, Małop. 105 były uposażeniem biskup stwa kamienieckiego i miały 7 łanów km. , 6 za grod. z rolą, 4 komor. z bydłem i karczmę z ćwier cią łanu. W. graniczą na płn. z Bachowicami, na wsch. z Żygodowicami i Lgotą a na płd. z Witanowicami. Mac. Woźniki 1 wś gospod. , w pow gnieźnieńskim, obie parafie, okr. urz, , zarząd st. cyw. , st. kol. i poczta w Gnieźnie, szkoła katol. w Łubowie Liebau, ewang. w Baranowie. Ma 601 ha, 27 dm. , 296 mk. 212 katol. Leży na zach. półn. od Gniezna. Tu gospodarz Przybylski swą osa dę sprzedał komisyi kolonizacyjnej. W 1295 r. Przemysław potwierdza nadanie W. klasz torowi św. Klary w Gnieźnie. R. 1371 Arnold, mieszczanin gnieźn. , sprzedaje Goczkowi, wójto wi gnieźn, , sołectwo w W. 2. W. , fol. nad rzką Prut, należący do dóbr Kotowa, w pow. bukow skim grodziskim, ma sąd okr. , urząd okr, , urz. st. cyw. i st. kol. z pocztą w Grodzisku, szkoła katol. w miejscu, paraf katol. w Ptaszkowie; 14 dym. , 258 mk. Leży na płd. wschód Opalenicy a wsch. płd. od Grodziska. We wsi kościół filial ny. W. Ł. Woźniowce, wś, pow. jampolski, okr. pol. i par. katol. Murachwa gm. Pieńkówka, st. poczt. Dżuryn o 25 w. , st. dr. żel. Jaroszynka o 4 w. , ma 89 dm. . 374 mk. , 369 dzies. ziemi włośc, 419 dworskiej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. ,

wzniesioną w 1869 r. , filialna par. Szczuczyniec Powierzchnia pagórkowata, gleba w większej części glinkowata. Należała do Dziekońskich, Krotte, dziś jego sukcesorów, Dr. M. Woźniszki 1 wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryampola 27 w. , ma 8 dm. , 103 mk. 2 W. , wś, pow. kalwaryjski gm. Janowo, par. Ludwinów, odl. odKalwaryi 7 w. , ma 10 dm. , 47 mk. Woznitzea, wś, pow. ządzborski, st. p. Nikolaiken. Woźnowiejskie, jezioro, ob. Dręstwo. Woznowo, wś, pow. drysieński, par. Rosica. Woznowszczyzna 1 wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Wołożyn, okr. wiejski Kibudeie, 25 dusz rewiz. 2 W. , kolonia, pow. wilej ski, w 3 okr. pol. , gm. Parafianów o 3 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wiatochma, o 72 w. od Wilejki, 5 dm. , 45 mk. żydów rolników. 3 W. , zaśc. , pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, o 6 w. od Mińska, miejscowość wzgó rzysta. J. Krz. A. Jel Wozowniki, wś. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Pohost Nowy o 9 w. , okr. wiejski, Jundziłowo, o 48 w. od Dzisny, ma 17 dm. , 64 mk. prawosł. , 101 katol. w 1865 r. 72 dusz rewiz. ; należy do dóbr Stefanowo Szaumanów. Wozwodziszki, i dobra, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Pogiry, o 25 i 26 w. od Wiłkomierza. Woża, rzka, w pow. ihumeńskim, lewy bagni sty dopływ Wołmy, cały w obrębie gm. Śmiłowicze, ma początek w lesistych moczarach po między wsiami Nieżyce i Hrywa, płynie na po łudnie nizinami pod wsi Draczków, Starzyna, fol. Sady i za folw. Odyn ma ujście. Długa około 12 w. ; na błoniach dość znaczne łąki, potrzebujące osuszania. A. Jel. Woźbiszcze, zaśc. , pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. katol. Uzda, gm. SłobodaPereszew ska, o 84 w. od Ihumenia. A. Jel. Wożdale, wś, w pow. wiłkomierskim, nadana w połowie XVIl w. przez Annę ze Staweckich Horodecką Bilewiczową monasterowi w Surdegach. Woże al. Czaronda, jezioro, w pow. kiryłowskim gub. nowogródzkiej, długie od płn. na płd. 40 w. , szerokie od w. do 12 w. , ma 106 w. obwodu i zajmuje 8, 4 mil al 407 w. kw. Głębokie od 21 2 do 7 saż. Brzegi błotniste, lesiste, mało zaludnione. Do jeziora uchodzi 20 rzek, z których ważniejsze Wożga al. Woża, będąca właściwie wierzchowiskiem Onegi, Pustala, Jełża, Bołtnia i Solza, wypływa zaś rzka Świd, dopł. jez. Łacze. Jezioro jest bardzo rybne. Wożki, góra 389 mt. , garb położysty występujący w Olszance, w pow. złoczowskim, na 42 53 wsch. długości, 49 30 półn. szer. Karta wojs. , 7, XXXII. Wożkie, litewska nazwa mka Konstantynów, w pow. poniewieskim ob. t. . Wożuczyn, wś i folw. , pow. tomaszowski, gm. Komarów, par. Wożuczyn, r. gr. Czortowice, odl. 18 w. od Tomaszowa, 3 mile od Zamościa, w malowniczem położeniu śród wyżyny, której wo dy zlewają się tu w wielki staw, najobszerniej szy w powiecie. Wś posiada kościół par. muro wany, szkołę początkową, dom przytułku dla starców, sąd gminny, gorzelnię, młyn, pałac dzie dziców z pięknym ogrodem, 81 dm. , 570 mk. 156 praw. , 18 żyd. W r. 1827 było 103 dm. , 549 mk. W 1884 r. fol. W. rozl. 1756 mr. gr. or. i ogr. 902 mr. , łąk 168 mr. , pastw. 15 mr. , lasu 540 mr. , przestrzenie sporne 42 mr. , nieuż. 89mr. ; bud. mur. 17, drew. 28; płodozm. 8 i 10 pol. , las urządzony. Wś W. 65 os. , 558 mr. , wś Kozia Wola 13 os. , 56 mr. , wś Kraczew 11 os. , 19 mr. Na obszarze wsi starożytne mogiły, zwane przez lud szwedzkiemi al. Szwedami. Kościół i pa rafią założono tu podobno w w. , ale został zniszczony przez Tatarów. Nowy kościół wzniósł 1595 r. Jakub Wożuczyński. Obecny murowa ny, wybudował 1792 r. dziedzic wsi Wil helm hr. Mier, kasztel. słoński, generał gwardyi kor. On również wystawił na miejscu dawnego obronnego dworu, na górze otoczonej fossą i mu rem, pałac z salą teatralną, dotąd istniejącą i parkiem, w którym były pourządzane szpalery, labirynty, korytarze i arkady ze strzyżonych w różne kształty świerków. W święta Mier z ca łym dworem i muzyką przepływał staw, udającsię do kościoła. Mier posiadał prócz W. starostwo tyszowieckie, Komarów i Krynice. Dobra tezajmowały obszar mający około 6 mil długości a 4 szerokości. Całość ta rozpadła się w koń cu XVIII w. Z rąk Mierów przeszedł W. do Wapińskich a następnie do Wydżgów, którzy staran nie utrzymywali pałac i park. W. par. , dek. tomaszowski, około 2, 700 dusz. Br, Ch. Wracimów, ob. Racimów. Wradiewka, Wradyjówka, sioło, pow. ananiewski gub. chersońskiej, o 55 w. na płn. wsch. od Ananiewa, ma 2696 mk. Małorusów i Mołdawian. St. dr. żel. płdzachodnich, na odnodze od Birzuły do Elizawetgradu, pomiędzy st. Lubaszewką o 25 w. a Katerynowka o 15 w. , odl. o 97 w. od Birzuły a 174 od Elizawetgradu. Wracławek, niem. Warzeln, 1388 Warzlaw, około 1420 Warczil, 1414 Froczelsdorf, dobra ryc. , pow. kwidzyński, st. poczt. Trumiejki, par. kat. Szynwałd; 527 ha 387 roli orn. , 57 łąk, 26 lasu; 1885 r. 7 dm. , 27 dym. , 162 mk. , 9 kat. , 153 ew. Własność v. Rosenberga na Klecewie. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisany jako folw. szl. do Trumiej, o 20 dym. str. 248. R. 1388 mieszka tu Piotr, r. zaś 1543 Anna, Urszula i Elźbieta, córka ś. p. Tomasza Czerlińskiego. W późniejszych czasach napotyka

Woz

Woźbi

Woźniszki

Woznitzea

Woznowo

Wozno

Wozo

Wranow

my Bibersztein, Pilchowskich ob. Kętrz. O narod. pol. str. 190 i 200. Kś. Fr. Wranow, Varanne, hr. ziemneńskiem Zemplin, nad rz. Toplą, ma kościół paraf. katol. , synagogę żydowska, urz. pocz. , 1762 mk. trudniących sie uprawa roli. Dawniej bywały jarmarki ożywione; miasto miało prawo na skład towarów Parafia istniała tu już w XIV w. Osada obdarzona została przywilejami przez króla Macieja Korwina 1461 r. i Rudolfa 1607 r. Hrabina Marya Esterhazy założyła tu klasztor paulinów, zniesiony 1786 za Józefa II. Na poblizkiej górze stercza zwaliska zamku Cziczwa, zbudowanego 1440 r. , zniszczonego częścią w walkach za Toekoelego 1684 r. , częścią przez cesarskiego generała Laukena w 1711 r. Wrazy, pow. szczecinkowski, ob. Uraza. Wrażne Górne, czes. Vrażne Horni, niem. Petersdorf Klein, wś. , pow. opawski, okr. sądowy odrzański Odrau, ma 415 mk. Wrąbczyn, w XVI w. Wronczyno major i minor i Wrampczino, wś i fol. pow. słupecki, gm. Emilienheim, par. Zagórów, odl. od Słupcy 12 w. Wś ma 28 dm. , 496 mk. , fol. ma 3 dm. , 74 mk. W 1827 r. jedna część miała 25 dm. , 300 mk. , druga 7 dm. , 59 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. 377 mr. gr. or. iogr. 224 mr. , łąk 70 mr. , pastw. 45 mr. , nieuż. 38 mr. ; bud. mur. 7, drew. 1. Dokumentem z r. 1173, wątpliwej autentyczności, Mesico dux Polonie nadaje klasztorowi w Lędzie haereditatem nostramdictamparvum Vron, piscacione ac venacione. .. ab omnibus juribus Polonie absolutam. Mimo niewątpliwie późniejszego przekształcenia aktu, sam fakt darowizny W. przez Mieszka jest pewnym. Władysław Odonicz r. 1236, w akcie nadania klasztorowi obszaru dawnego grodu w Lędzie, potwierdza posiadanie Wrąbczyna parvum cum sale et pratis, lacubus. .. omnibus utilitatibus in borra, silva, nemore et agris. .. prout magnus dux ho eidem Domui contulerat. Przy grodzie lędzkim były dwie kaplice św. Andrzeja i św. Piotra, patronatu książęcego. W r. 1240 Fulko, arcyb, gnieźń. , przeznacza dziesięciny oddawane tym kaplicom na uposażenie klasztoru. Starsza część wsi Wronczyn Wielki była własnością książęcą, dopiero r. 1241 Kazimierz Coavieet Landensis nadał tę wś klasztorowi. Istniała też i część trzecia, własność prywatna, którą r. 1292 zamienia wraz z Bieganinem Wisław, syn Gierlachona, z Wojsławem, synem Gosława, na jego wieś Małek. W r. 1362 zamienia klasztor Wrąbczynek na część lasu królewskiego pod Kazimierzem położonego, zwanego Czirnetz, mającą 60 łan. frankońskich obszaru, wymierzonego i okopcowanego. Klasztor może założyć na tym obszarze wieś dziś Nowa Wieś na prawie polskiem lub niemieckiem. R. 1362Laurentius dziedzic Królikowa, kasztelan lędzki, sprzedaje klasztorowi za 56 grzyw. po 48 gr. trzecią część W. Wielkie go, którą przez trzy lata posiadał. W następnym roku 13 63 Mikołaj subdapifer biskupa poznań. , sprzedaje klasztorowi medium dominium in villa magnum Wronczin nuncupata, za 40 grzyw. Po mimo dokonanej w r. 1362 zamiany Wrąbczynka wieś ta pozostała i nadal własnością klaszto ru. Za rządów Ludwika podniesiono widocznie tę kwestyę, lecz na rokach w Gnieźnie, w obec króla zgromadzeni na sądy dostojnicy, z Przecławem, kasztel. kaliskim, na czele, oświadczyli, iż Parvum dicto Prziborowo nec nonmolendino sito subcivitate Pysdrensi, zawsze oddawna należało do klasztoru Kod. wielkop. , Nr. 20, 192, 222, 228, 685, 1044, 1464, 1478, 1491, 1722, 1739, 1871. Na początku XVI w. we wsiach Wron czyno major i W. minor Wrąbczynek łany km. dawały pleban. w Zagórowie tylko meszne, po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 283. W r. 1578 we wsi Wrampczino było 21 2 ślad. os. , 5 kom. , 2 rzeź. ; w r. 1579 opat lędzki płaci tu od 41 2 łan. , 4 zagr. bez roli, 1 kom. bez bydła i 1 rzem. Paw. , Wielk, I, 216 i 241. Br. Ch Wrąbczynek 1 wś i fol. pow. , słupecki, gm. Dłusk, par. Zagórów, odl. od Słupcy 15 w. Wś ma 24 dm. , 106 mk. , fol. 4dm. , 12mk. W r. 1827 było 21 dm. , 169 mk. W r. 1874 fol. W. rozl. 842 mr. 388 mr. gr. or. i ogr. , 126 mr. łąk, 150mr. pastw. , l47mr. lasu, 31 mr. nieuż. ; 8 bud. mur. , 9 drew. , las nieurządzony. Wś W. czynszowy os. , 263 mr. , wś W. folwarczny 23 os. , 36 mr. Co do przeszłości ob. Wrąbczyn. 2 W. , folw. pod Czarną górą, pow. słupecki, gm. Emilienheim, par. Zagórów, odl. od Słupcy 15 w. , ma 3 dm. , 19 mk. Wrąbczynkowskie Holendry, fol. nad rz Wartą, pow. słupecki, dm. Dłusk, par Zagórów, odl. od Słupcy 18 w. , mają 35 dm. , 816 mk. W r. 1827 było 20 dm. , 208 mk. Wrąbczyńskie Holendry, kol, pow. słupecki, gm. Emilienheim, par. Zagórów, odl. o 17 w. od Słupcy, ma 8 dm. , 61 mk. Wrąblów, u Długosza Wramblów, pierwotna nazwa wsi Rąblów, w pow. nowoaleksandryjskim puławskim, w par. Wąwolnica. Za czasów Długosza wś ta, w par. Wąwolnica, własność Jakuba h. Nabra, miała 11 łan. km. , folwark rycerski, z których dziesięcinę, wartości czterech grzyw, , płacono klasztorowi św. Krzyża. Według drugiego opisu Długosza karczma, zagrod i trzy folwarki dawały klasztorowi, wartości 8 grzyw. , inne role kościołowi w Wąwolnicy Długosz, L. B. , t. n, 569; III, 248. Ob. Rąblów. Wrączyn, ob. Wronczyn. Wrąkowizna, os. , pow. węgrowski, gm. Miedzna, 2 dm. , 15 mk. , 78 morg. Wrbe al. Wribo, Verbo, hr. liptowskiem, nad rz. Wagiem, ma 87 mk. Wrbkau, dobra i wś, pow. raciborski, par.

Wrąko

kat. Oderzów. W r. 1885 dobra miały 220 ha, 1 dm. , 22 mk. kat. ; wś 42 ha, 24 dm. , 163 mk. kat. Wrbno, ob. Werbno. Wreschen niem. ob. Września. Wrest, ob. Langfur. Wreszcz, ob. Wrzeszesz. Wręby, dawna nazwa miasta Korytnicy nad Bugiem, w pow. włodzimierskim. Wręcza, wś i fol. , pow. błoński, gm. Radziejowice, par. Mszczonów, odl. 20 w. od Grodziska, ma szkołę, gorzelnię, młyn, 438 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 158 mk. ; os. młyn. miała 2 dm. , 16 mk. W r. 1579 Andrzej Wręcki, zw. Jedynak, płacił od 23 4 łan. km. , 1 rzeź. , Wojciech i Jerzy od 2 3 4łan. 1 zagr. W r. 1887 fol. W. rozl. 1251 mr. 943 mr. gr. or. i ogr. , 136 mr. łąk, 142 mr. pastw. , 30 mr. nieuż. 4; bud. mur. , 23 drew. ; płodozm. 9 pol. Do folw. należały poprzednio wś. W. 31 os. , 421 mr. , wś Wólka Wręcka 7 os. , 146 mr. , os. . Młynek Wręcki os. , 25 mr. , wś Chroboty 17 os. , 235 mr. , wś Grabie 11 os. , 140 mr. , wś Zazdrość 15 os. , 179 mr. Wręczyca 1 wś i fol. , pow. wieluński, gm. Siemkowice, par. Pajęczno, odl. od Wielunia 31 w. , ma 27 dm. i wraz z os. Piekło 197 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 101 mk. W r. 1882 fol. W. al. Lipiny, w r. 1878 oddzielony od dóbr Dylów Szlachecki, rozl. 746 mr. 326 mr. gr. or. i ogr. , 73 mr. łąk, 8 mr. pastw. , 319 mr. lasu, 19 mr. nieuż. ; 2 bud. mur. , 6 drew. , las nieurządzony, pokłady torfu. Na początku XVI w. dziesięciny ze wsi idą na stół arcybiskupi, zaś pleban w Pajęcznie pobiera tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 531. W r. 1552 płacono pobór od 10 osad. Pawiu. , Wielkop. ,, wś, fol. i dobra nad rzką Trzopką, pow. częstochowski, gm. Kamyk, par. Kłobucko, odl. 10 w. na płn. od Częstochowy, przy drodze do Panek. Na obszarze dóbr jest tartak parowy z młynem do mielenia kości, gorzelnia, trzy młyny wodne, piec hutniczy z maszynami do odlewu żelaza, tokarnia z warsztatem ślusarskim i kowalskim, poruszana siła wody, pokłady rudy żelaznej. Wś ma 68 dm. , 476 mk. ; fol. 13 dm. , 20 mk. ; os. karcz. 1dm. , 5 mk. W r. 1827 było 62 dm. , 446 mk. Dobra W. Wielka składały się w r. 1874 z folw. W. Wielka, Kopskie, Błaszczyk, Grodzisko z Pierzchnem, nomenklatur Wilczydół, Blachownia, rozl. 9, 210 mr. 278 mr. gr. or. i ogr. , 48 mr. łąk. , 22 mr. pastw. , 2459 mr. lasu, 4 mr. w os. , 6 mr. nieuż. ; 3 bud. mur. , 17 drew. ; fol. Kopskie 189 mr. gr. or. i ogr. , 48 mr. łąk, 21 mr. pastw. , 5 mr. wody, 87 mr. w os. ; 2 bud. mur, 9 drew. ; fol. Grodzisko z Pierzchnem 393 mr. gr. or. i ogr. , 132 mr. łąk, 46 mr. pastw. , 1009 mr. lasu, 4 mr. wody, 11 mr. nieuż. ; 5 bud. mur. , 8 drew. ; fol. Błaszczyki 197 mr. gr. or. i ogr. , 62 mr. łąk, 3836 mr. lasu, 38 mr. nieuż. ; 3 bud. mur. , 10 drew. oraz grunta we wsi Borowe 66 mr. , we Słownik G. wsi Wręczyca 38 mr. ; osada fabryczna Blachownia 175 mr. i grunta we wsi Brzoska i Wyrazów 34 mr. ; 13 bud. w nomenklaturach. Wś W. Wielka 52 os. , 849 mr. , wś Długi Kąt z Kopiskiem 25 os. , 578 mr. , wś Borowe 28 os. , 458 mr. , wś Grodzisko 36 os. , 589 mr. , wś Blachownia 12 mr. , wś Trzepizury z pustkowiami Malice, Cisie i Gać 20 os. , 411 mr. , wś Wyrazów 18 os. , 371 mr. , wś Brzoska 32 os. , 766 mr. Bardzo stara osada, na jej gruntach odkryto przedhistoryczne groby, a w nich szkielety olbrzymich rozmiarów Gaz. Warsz. r. 1845. W polowie w. wś ta, własność królewska, miała 24 lany, z których dziesięcinę płacono klasztorowi w Kłobucku. Było też 5 łanów sołtysich i karczma Długosz, L. B, t. III, str. 170. Bogate pokłady rudy żelaznej w utworze ilastym i piaskowca żelazistego, oddawna były użytkowane, o tem świadczy akt, którym Zygmunt I potwierdza niejakiemu Błażejowi Łojkowi honesto, rudnikowi z Ławów Wręczyckich, w r. 1531 prawo do kuźnicy w Wręczycy, przez starostów krzepickich oddawna nadane, z obowiązkiem płacenia co rok po 8 grzywien. Zygmunt August potwierdził to prawo de minera ferraria Lawi dieta w r. 1549 Janowi Łojkowi, a następnie dozwolił ustąpienia bratu jego Tomaszowi w r 1553 Łabęcki, Górnictwo, I, 318. W r. 1581 Wrenczice Wielka i Mała, wsi należące do zamku krzepickiego, dawały od 121 2 łan. km. , 1 sołtysiego, 2 zagr. bez roli, 1 koła trackiego, zaś kuźnica dieta ŁawiŁoikowa miała 3 kola, 12 towarzyszów, 1 2 łanu Pawiń, Małop. , 79. Według wykazów urzędowych jeszcze w r. 1831 wykopano w Wręczycy Małej 1350 kibli rudy żelaznej Łabęcki I, 424. 3 W. Mała, wś, pow. częstochowski, gm. Kamyk, par. Kłobucko, ma 17 dm. , 119 mk. , 285mr. W r. 1827 było 12 dm. , 72 mk. Wchodziła w skład starostwa kłobuckiego, nadanego ks. paulinom częstochowskim. Br, Ch. Wręczycka Wólka, przy wsi Wręcza, w pow. błońskim, ob. Wólka 329. Wriańce, wś nad bezim. rzką, pow. mgliński gub. czernihowskiej, gm. Starosiele, 94 dm. , 448 mk. , cerkiew. Wróbel 1. os. , pow. kaliski, gm. Ostrów Kaliski, par. Godziesze, odl. od Kalisza w. 24; ma 1 dm. , 4 mk. 2. W. , os. , pow. kaliski, gm, i par. Iwanowice, odl. od Kalisza 27 w. 3. W. , os. , pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Przerośl, odl. od Suwałk 19 w. , ma 2 dm. , 20 mk. W 1827 r. 2 dm. , 28 mk. Wróbel, młyn, w pow. pleszewskim, poczta w Bogusławiu, par. katol. Grodzisk. Wróblaczyn, wś, pow. rawski, 18 klm. na płd. zach. od Rawy Ruskiej, 6 klm. na płd. wsch od sądu pow. i urzędu poczt. w Niemirowie. Na płn. leży Smolin, na płn. wsch. Ulicko Seredkiewicz, na płd. wsch. Parypsy, na płd. Przedmieście i Niemirów, na płd. zach. Czerniawka 2

Wrbno

Wróbl

Wróble

część Hruszowa, w pow. jaworowskim. Płd. krawędź obszaru przepływa potok Rybne, dopł. Zawadówki; część płn. pot. Sewelówka, dopł. Smolinki. Najw. wzn. wynosi 369 mt. na płn. wsch. Własn. więk. ma roli or. 585, łąk i ogr. 67, pastw. 105, lasu 2, 063 mr. ; włas. mn. roli or. 1, 957, łąk i ogr. 264, pastw. 340, lasu 59 mr. W r. 1890 było we wsi i w przysiołkach Chomańce, Przejazd, Ruda, Seredyna, Stesy, Papiernia, Szawary i Wola 233 dm. , 1232 mk. w gm. , 7 dm. , 38 mk. na obsz. dwor. 1054 gr. kat. , 179 rz. kat. , 32 wyzn. izrael. , 5 innych wyzn. ; 1052 Rus. , 188 Pol. , Niemirowie, gr. kat. w miejscu, dekanat lubaczowski, dyecez. przemyska. Dokument z r, 1670, wystawiony przez Franciszka ze Żmigrodu Stadnickiego na Wróblaczynie i Perespie, zawiera potwierdzenie popowstwa zięciowi Michała Popowicza, Jaremowi Truszowi, jego żonie, dzieciom i wnukom. Ma tego Popowstwa rzeczony Trusz spokojnie zażywać, byle powinności cerkiewne odprawował, jak gdzieindziej odprawiają Szaraniewicz Rzut oka na beneficya ruskie, str. 9. We wsi jest cerkiew i szkoła 1 klas. Jest tez tartak wodny o jednej pile i o jednym gatrze zwyczajnym. W początkach XIX w, istniała tu papiernia Cieleckiego. W r. 1538 dziedziczyli tę wieś Dobraczyńcy, jak widać z aktu granicznego między W. a Smolinem, Rkp. Ossol. , Nr 2837, str. 120. Lu. Dz. Wróblany, wś nie istniejąca obecnie pod tą nazwą. W r. 1632 wchodziła w skład ststwa kozienickiego. Będzie to zapewne wś Wróble, w pow. garwolińskim. Wróble 1. w XVI w. Wroblów, w XVII Wróblany, wś nad rz. Wisłą, pow. garwoliński, gm. Maciejowice, par. Wargocin, ma 43 dm. , 398 mk. , 844 mr. W 1827 r. 20 dm. , 166 mk. W r. 1569 wś Wrobliow, wchodząca w skład ststwa stężyckiego, miała 3 4 łan. km. i 1 komor. Pawiń. , Małop. , 340. W obecnem stuleciu wchodziła w skład dóbr rząd. Garwolin. Por. Wróblany. 2. W. , wś szlach. , pow. mazowiecki, gm. Wysokie Mazowieckie, par. Kulesze. W r. 1827 miała 21 dm. , 144 mk. 3. W. Jarciszewo, wś szlach. , pow. łomżyński, gm. Kossaki, par. Kołaki. W r. 1827 miała 13 dm. , 79 mk. 4. W. , pow. ostrowski, ob. Michalowo 9. 5. W. Święcice, pow. płocki, ob. Święcice 3. Wróble, okolica szlach. , w pow. lidzkim, ob. Worobie. Wróble, wś ryc. , w. pow. inowrocławskim strzelińskim, urz. okr. , urz. st. cywil, st. kol. , poczta i par. ew. w Kruszwicy, szkoła katol. i par. katol. w Pieckach, ewang. w Brodzkiem Koenigsthal, sąd okr. w Inowrocławiu. Obszaru 742 ha, 7 dm. , 170 mk. 149 katol. . Leży na wsch. płn. Kruszwicy. Około r. 1557 siedzieli tam Stanisław Dorz, wykupiony przez Niemojewskiego, Wiktor, Wawryn i Feliks mieli 1 2 łany, 1 zagr. ; Szymon Masteński na 1 2 łanku, tak samo Wawrzyn Masteński. Dziesięciny po bierali przez pewien czas wikaryusze kruszwiccy. Ł. W. Wróble 1. niem. Wrobeln AU i Neu, folw. , pow. ostródzki, st. p. Reichenau. 2. W. , os. , pow. ządzborski, st. p. Nikolaiken. Wróblew 1. w XVI w. Wroblowo, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Leśmierz, par. Solca, odl. od Łęczycy 8 w. , leży przy drodze bitej do Ozorkowa. Wś ma 5 dm. , 83 mk. , 44 mr. ; fol. 6 dm, 27 mk. , 412 mr. W r. 1827 było 13 dm. , 71 mk. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę kollegiacie łęczyckiej zaś pleb. w Solcy tylko kolędo, łany folw. zaś dawały pleb. w Solcy Łaski, L. B. , II, 355. W r. 1576 trzej synowie Piotra Wróblewskiego płacą od 3 łan. , 3 zagr. , 10 osad. ; Jan Wróblewski od łan. , 1 kom. , 1 rzem. Pawiń. , Wielk. ,, 59. 2. W. , wś, fol. i os. poduch. , pow. sieradzki, gm. i par. Wróblew, odl. 9 w. od Sieradza, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, urząd gminny, 50 dm. 5 na folw. i 3 na probostwie, 580 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 155 mk. W r. 1887 folw. W. rozl. mr. 382 gr. or. i ogr. 346, łąk mr. 16, past. mr. 5, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, drew. 10, wiatrak. Wś W. os. 24, mr. 68. O starożytności osady świadczy cmentarzysko przedhistoryczne i liczne nasypy. Zdawna osiadła tu rodzina szlachecka h. Lis, której fundacyi winna swój początek parafia i kościół p. w. św. Piotra i Pawła, istniejące już w XIV w. Na początku XVI w. dziedzicami wsi są Malscy, właściciele Charłupi, h. Nałęcz. Uposażenie kościoła stanowiły cztery lany, place, sadzawka, zagrodnik. Przy kościele była szkoła. Dziesięcinę z łan. folw. , sołtystwa i jednego łanu km. pobierał pleban, inne lany km. dawały na stół arcybiskupi i kollegiacie uniejowskiej. Kościół drewniany często był przebudowywany. Po spaleniu w r. 1804, przyczem spłonęły akta, stanął nowy, odnowiony około r. 1880. Na cmentarzu wzniesioną została niedawno kaplica murowana, p. w. św. Augustyna. W. par. , dek. sieradzki, około 3000 dusz. W. gmina należy do sądu gm. okr. I w Zapuście Małej, st. poczt. w Sieradzu o 8 w. . Gmina ma 15183 mr. obszaru i 5141 mk. Śród stalej ludności 31 prot. i 68 żydów. 3. W. , wś i fol. , pow. wieluński, gm. i par. Mokrsko, odl. 13 w. od Wielunia; wś ma 49 dm. , 464 mk. ; fol. 12 dm. , 132 mk. ; drugi fol. 3 dm. , 7 mk. ; os. leś. i inne 9 dm. , 35 mk. W r. 1827 było 36 dm. , 326 mk. Jest to dawna wieś królewska w starostwie wieluńskim. Władysław Jagiełło aktem z r. 1409, wydanym w Krakowie, przyznaje, że od Tomka z Komornik, który trzymał tę wieś w zastawie sumy 100 grzyw. , otrzymał 40 grzyw. Kod.

Wróblany

1578 we wsi Wróblewko, w par. Jeżewo, Stanisław Makomeski płaci od 1 2 łan. km. i 1 rzem. 4. W. , wś, pow. mławski, gm. Mostowo, par. , odl. 20 w. od Mławy, ma 28 dm. , 306 mk. , wiatrak, W r. 1827 było 14 dm. , 121 mk. W r. 1886 fol. W. rozl. mr. 1384 gr. or. i ogr. mr. 691, łąk mr. 139, past. mr. 98, lasu mr. 418, nieuż. mr. 38; bud. mur. 4, drewn. 13, gospodarstwo 4o polowe, las nieurządzony. Wś W. os. 52, mr. 191. W r. 1578 we wsi W. , w pow. szreńskim, płacą od 51 2łan. km. , 2 zagr. z rola Pawiń. , Mazowsze, 54. Br. Oh. Wróblewo, r. 1395 Fredlewo, wś gospod. nad rzką Ostrorożanką lew, dopł. Warty, w pow. szamotulskim, urz. okr. , urz. st. cywil. , st. kol. , poczta i sad okr. we Wronkach, szkoły obu wyznań w miejscu, par. katol. w Biezdrowie, ewang. w N. Moście Neubruck. Obszaru 220 ha, 19 dym. , 205 mk. 200 katol. . 2. W. , wś ryc. , tamże, ma obsz. 4013 ha, 52 dm. , 676 mk. 644 kat. . Przy wsi młyn. Na obszarze W. zachowały się nazwy pól Okręglice, Do Bzówki, Na Laski, Szpitalne, Dębna; łąk Wycinki; wzgórz Wężowa góra; strug Szwed; jeziora Łętówko, Sradowo i Cyblin. Wś leży na płn. zach. od Wronek. W r. 1387 prawuje się Mrokota z W. z Wojciechem Radwankowskim. R. 1394 tenże Mrokota z kmieciem swoim Jakubem ustał rok przed krzyżem i zapłacił przysad Akta Wielk. , I, 240, 1927. Tenże w r. 1397 prawuje się z Biezdrowskim a r. 1399 z Tomaszem Pożarowskim. R. 1397, 1398 i 1399 występuje Janusz Januszek z W. w sprawach z mieszczaninem Wojtkiem i Arkamboltem z Orla. W tychże la tach, jako trzeci, występuje Gerward z W. Wró blewski. R. 1482 Zbigniew Oleśnicki, arcyb. gnieźn. , potwierdził Macieja, plebana z Męki, na wykonawcę ostatniej woli Mikołaja Grądzkiego z W. W r. 1580 mieli tam działy Piotr Przeslawski łan. 5, zagr. 2, pusty 1; Marcin Przesławski łan. 6, zagr. 2; Macieiej Puniński łan. 6, zagr. 3. W r. 1793 Antoni Kwilecki posia da W. z Głuchowem, Kładziskiem, Pakawiem i Wierzchocinem. Dziś przybyły Kluczewo, Dą browa i leśnictwo Samita. Na obszarze Wznaj dowano luźne wykopaliska przedhistoryczne, mianowicie też na wzgórzu pomiędzy W. a Biezdrowem, które lud nazywa Chlustaczką. Tu w grobie skrzynkowym znaleziono, między wielu innemi, urnę twarzową, co w Wielkopolsce na leży do wielkich rzadkości. Opis i rysunki po dały Kłosy z r. 1888, N 1275. Obecny dzie dzic W. , hr. Zbigniew Węsierski Kwilecki, po siada wielki zbiór rzadkich wykopalisk przedhi storycznych. W. Ł. Wróblewo, fol. do Szembruka st. pocz. i paraf. kat. , pow. grudziądzki; 1885 r. 5 dm. , 108 mk. Powstało na obszarze Szembruka r. 1618, w którym król Zygmunt III nadaje szlach. Sebastyanowi Wróblewskiemu, podstaroście ro

Wróbl

Wróblewczysko

Wróblin

Wróblin

Wróblina

gozińskiemu, 6 pustych włók w Sz. ua lat 30 ea conditione, ut desertos agros ad meliorem condicionem deducere et id a capitaneo ordinatum fuerit, praestare tenebit ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , I, 299. Kś. Fr. Wróblewszczyzna 1. wś włośc. i folw. skarbowy, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Święciany, o 5 w. od gminy, 6 dusz rewiz. 2. W. , wś i folw. nad potokiem, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i par. Żyżmory o 6 w. , okr. wiejski Kasperzyszki, o 48 w. od Trok. Folw. ma 5 dm. , 11 mk. katol. , wś zaś 7 dm. , 9 mk. prawosł. i 77 katol. w 1865 r. 39 dusz rewiz. ; własność Paców Pomernackich. W 1850 r. własność Berlińskich, 290 dzies. ziemi dworskiej. 3. W. , okolica szlach. , pow. wilej ski, w 2 okr. pol. , o w. od Wilejki, przy b dr. pocztowej borysowskiej, 5 dm. , 16 mk. ka tol. 4. W. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Czadosy, własność Wróblewskich, ma 20 dzies. 21 2 lasu. 5. W. , dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 69 w. od Nowoaleksandrowska. 6. W. , wś, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Błagowieszczeńsk, o 56 w. od Szawel. 7. W. , wś i fol. , pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, par. katol. dawniej Iwieniec, teraz Pierszaje, o 49 w. od Mińska a 14 w. od mka Rakowa. Wś ma 10 osad; fol. , niegdyś własność Naborowskich, teraz Żebrowskich, 18 włók. Gleba dobra, żytnia. J. Krz. A. Jel. Wróblik 1. Królewski, wś, w pow. krośnieńskim, w okolicy równej, wzn. 354 mt. npm. , 7 kim. na płn. od Rymanowa, na lew. brzegu pot. Murawy, dopł. Wisłoka z lew. brzegu. Ma parafią gr. kat. i szkołę ludową. Cerkiew drewniana, dość okazała. Wraz z obszarem tabularnym izraelitów składa się z 162 dm. i 853 mk, 375 męż. , 478 kob. , 666 gr. kat. , 129 rz. kat. i 58 izr. Pos. tabularna ma 461 mr. , w połowie roli, a w połowie łąk; pos. mu. 1051 mr. ról, łąk i past. Par. gr. kat. dyec. przemyskiej, dek. sanockiego obejmuje sąsiedni Wróblik Szlachecki z cerkwią, mtko Rymanów i ośm wsi. Uposażenie parafii składa się z 80 mr. roli i łąk i 24 sągów drzewa z lasów Odrzechowy o 3 mile odl. . Rzym. kat. paraf. w Rymanowie. Graniczy na płn. z Targowiskiem, na zach. z Iwoniczem, na płd. z Ładzinom, na wsch. z Wróblikiem Szlacheckim. 2. W. Szlachecki, wś, pow. sanocki, na praw. brzegu Murawy, par. gr. kat. w Wróbliku Królewskim a rz. kat. w Rymanowie, ma cerkiew drewnianą i liczy wraz z obszarem tabularnym Kazim. Wiktora 116 dm. i 569 mk. 266 męż. , 303 kob. , 54 rz. kat. , 494 gr. kat. i 21 izr. Pos. tabularna wynosi 353 mr. , przeważnie roli; pos. mn. 514 mr. roli. Graniczy na płd. z Ładzinem, na wsch. z Milczą a na płn. z Bzianką. Wróblik, wyniosłość nad rzką Stopnicą, w pow. dobromilskim, ob. Stopnica, Wróblin 1. pow. brzeski na Szląsku, ob. Froebeln. 2. W. , ob. Wróblina. Wróblina 1. dawniej Wróblino, wś i fol. , pow. koniński, gm. i par. Tuliszków, odl. od Konina 16 w. , ma 38 dm. , 358 rak. W r. 1827 było 24 dm. , 200 mk. W r. 1880 fol. W. rozl. mr. 168 gr. or. i ogr. mr. 118, łąk mr. 38, wody mr. 1, zarośli mr. 4, past. mr. 2, nieuż. mr. 5; bud. drew. 6; płodozm. 9pol. Na początku XVl w. wś ma 7 łan. km. , należących do plebana w Tuliszkowie, który otrzymuje czynszu po trzy fertony bez 2 gr. z łanu a przytem po 60 jaj i 2 kapłony. Kmiecie też obowiązani są do robót na rzecz plebana Łaski, L. B. , I, 272. 2. W. , wś i fol. , pow. łukowski, gm. i par. Stanin, ma 15 dm. , 136 mk. , 222 mr. fol. i 9 os. , 278 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Gąska. W 1827 r. było 9 dm. , 65 mk, , par. Tuchowicz. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552 wś Wróblina Nowa, wś szlachecka, w par. Wojcieszków, miała 3 osad. Pawiński, Małop. , 402. Wróblina, niem. Froebel, r. 1281 Wroblin, 1534 Frobeln, wś i dobra, pow. prądnicki, par. kat. Biedrzychowice Friedersdorf, ew. Głogowa Górna. Wś ma 354 ha 325 roli, 11 łąk, 85 dm. , 558 mk. katol; dobra 341 ha 317 roli, 11 łąk, 4 dm. , 127 mk. 5 ew. . We wsi kościół katol. filialny, szkoła. Wróblina, niem. Frauendorf, Wrovindorf, , wś, pow. opolski, par. Czarnowąs, ma 306 ha 227 roli, 11 łąk, 1 lasu, 77 dm. , 498 mk. 2 ew. . Dawna posiadłość klasztoru w Czarnowąsie. Wróblowa, wś, w pow. jasielskim, na lew. brzegu Wisłoki, 4 klm. na płd. od Kołaczyc, wzdłuż pot. Narożynki, na wsch. stoku wzgórz zwanych Liwoszą, składa się z 41 dra. i 278 mk. rz. kat. , należących do par. w Brzyskach. Pos. tabularna ma tylko 282 sąż. kw. ; pos. mn. 510 mr. obszaru. W połowie XV. wś ta, w par. Brzyska, własność klasztoru tynieckiego, miała łany km. , z których płacono czynszu po 10 skotów, dawano jaja, koguty, sery, odrabiano jutrzyny, za oprawę dawano po 4 ćwiercie, obiednego pół grzywny, sołtys 1 fertona, wszystkie role płaciły dziesięcinę klasztorowi tynieckiemu, cała wieś dawała 17 kogutów zwykłych i tyleż stacyjnych, 90 jaj, 14 serów a wraz z Ujazdem na adwent 17 miar owsa, ,, pernam lardi i octuale piwa Długosz, L. B. , III, 205. W 1581 Pawiński, Małop, 120 liczyła ta wś wraz z Ujazdem, dziś osobną gminą, 7 łan. km. , 4 kom. z bydłem, 5 kom. bez bydła, rzemieślnika i 2 pręty roli, prócz tego sołtystwo Jakuba Baranowskiego miało 1 łan, 5 zagrod. z rolą, 1 kom. z bydłem i 3 kora. bez bydła. Wieś była własnością Krzysztofa Pieniążka, do którego

Wróblo

Wróblewszczyzna

Wróble

Wróbl

Wróblik

Wróblin

Froebeln

Wróblina

Wróblo

Wróblowice 1

Wróbló

należały wszystkie wsi objęte parafia w Brzyskach. Graniczy na płd. z Lipnicą Dolną a na płn. z Ujazdem. Mac. . Wróblowce, wś przy ujściu rz. Tarnawy do Dniestru, pow. kamieniecki, okr. pol. Szatawa. gm. Bahowica, par. katol. Kitajgród, st. pocz. i sad Kamieniec o 16 w. , ma 225 dm. , 1144 mk. , 516 dzies. ziemi włośc. , 847 dwor skiej, 42 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesioną w 1830 r. , szkołę wiejską, młyn walcowy, który przerabiał do 300000 pu dów ziarna rocznie. Grunta równe, mało spadzi ste, glina zdatna na garnki a kamień na płyty. Stara osada, już w 1493 r. liczyła 18 dymów. W 1530 r. płaci od 3 pługów, 2 kół młyn. i popa a w 1542 r. tylko od 3 pługów. W 1565 r. własność Zielenieckich, Jeziorkowskich i Witalczowskich, płaci od 5 pługów, 1 popa, 2 kół wodn. i i rzemieśln. W 1569 r. Jezierski wnosi ztąd od 5 pługów i 2 kół młyń. W 1578 r. w częściach Zielenieckich, Jeziorkowskich i Witulisowskich, płaci czopowego od 4 kotłów braseis, po 5 flor. otaksowanych i od 5 pługów Jabłonowski, Wołyń i Podole, 159, 175, 195, 228, 302. Zniszczona następnie przez Tatarów, odbudowana została przez Potockich. W 1638 r. Jan Potocki ustąpił ją Stanisławowi Rewerze Potockiemu. Na początku bieżącego wieku władali nią Słoneccy 1818, następnie Krzyżanow scy, Zawadzcy. ostatecznie Makowiecki, od któ rych nabył obecny właściciel Esaułow. W W. urodził sic gen. Konarzewski, adjutant Stanisła wa Augusta. Dr. M. . Wróblowice 1. dawniej W. Górne i Dolne, wś, pow. tarnowski, w okolicy podgórskiej i lesistej na praw. brzegu Dunajca, 6 klm. na płn. od Zakluczyna. 217 mt. npm. , liczy wraz z obszarem tabularnym i wólkami Kamieniec, Zabłocie, Załawcze i Zazborówcze 91 dm. i 598 mk. 283 męż. , 305 kob. , 572 rz. kat. a 26 żyd. Pos. tabularna Ad. Tabaczyńskiego wynosi 575 mr. roli i lasów; pos. mn. 406 mr. obszaru. Par. rz. kat. w Zakluczynie. Graniczy na płn. z Janowicami, na płd. z Lusławicami Małemi, na wschód ma duże lasy, pokrywające wzgórza. W połowie XV par. Opatkowice, własność Jakuba i Jana b. Strzemię, miała zagr. z rolą, 2 folw. rycerskie, z których dziesięcinę snopową płacono mansyonarzom u św. Jakuba; W. , własność Tasickiego h. Pierzchała, miała 5 łan. km. , folwark rycerski, z których dziesięcinę, wartości 5 grzyw. , płacono do św. Jakuba na Kazimierzu. Z jednego pola co drugi rok płacono dziesięcinę w Opatkowicach Długosz, L. B. , 11, 24, 25, 274, 275. W 1581 Pawiński, Małop. , 144 był właścicielem W. Stanisław Kowalewski; było tu 13 półłanków km. , 4 zagr. z rolą, 4 zagr. bez roli, 1 komor. z bydłem, 4 kom. bez bydła, 2 rzemieśl. , duda i czynszownik. 2. W. , wś, w pow. wielickim, ma parafią rz. kat. z kościołem zbudowanym w r. 1877, leży na praw. brzegu Krzywicy al. Wilgi, 5 6 klm. na płd. od Podgórza, przy drodze z Wieliczki 8 5 klm. do Skawiny. Składa się z 85 dm. i 467 mk. , 460 rz. kat. a 7 izrael. Pos. tabularna Teod. Leśniaka ma 196 mr. , pos. mn. 253 mr. Parafia została erygowaną w r. 1804 jako kapelania miejscowa; należy do dyec. krakowskiej, dekan. wielickiego i obejmuje Gołkowice, Wrzosowiec, Swoszowice i Kudwanów. W połowie w. wś ta, w par. św. Jakuba na Kazimierzu, nadana klasztorowi św. Katarzyny przez Zbigniewa z Brzezia, marszałka kor. , miała 2 łany km. , 2 zagr. z rolą, z każdego łanu płacono czynsz, dawano jaja, sery, koguty. Wszyscy kmiecie odrabiali 6 dni w roku. Folwark duchowny, karczma z rolą płaciły dziesięcinę do św. Jakuba. Wszystkie role kmiece duchowne, zagr. , karczm, płaciły dziesięcinę do św. Jakuba, wartości 6 grzyw. Karczma płaciła 4 grzyw. czynszu Długosz, L. B. , II, . jako należące do par. w RybiemWielkiem. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 40 i 460 w parafii św. Jakuba, były wsią duchowna klasztoru św. Katarzyny na Kazimierzu i składały się z 6 łan. km. , 3 zagr. z rolą, i zagr. bez roli, 7 kom. bez bydła i 1 rzemieśl. Graniczy na płd. ze Zbydniowicami, na płn. ze Swoszowicami i Siarczaną Górą, na zach. z Opatkowicami a na wschód z Rajskiem. 3. W. al. Wróblewice, wś, pow. drohobycki, 14 klm. na płn. wsch. od urz. pocz. w Drohobyczu, 8 klm. napłd. zach. od sądu pow. w Medenicach. Na płn. zach. leży Rolów, na wsch. Rabczyce i Opary, na płd. wsch. Dołhe, na płd. Słońsko, na płd. zach. Lipowice. Środkiem wsi płynie Tyśmienia. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. wiek. hr. Stanisława Tarnowskiego ma roli or. 479, łąk i ogr. 546, past. 70, lasu 139 mr. ; wł. mn. roli or. 649, łąk i ogr. 394, past. 477 mr. W r. 1890 było 233 dm. , 1389 mk. w gm. , 12 dm. , 73 mk. na obsz. dwor. 1320 gr. kat. , 107 rz. kat. , 24 izr. . 11 innych wyzn. ; 1415 Rus. , 11 Pol. , 36 Niem. . Par. rz. kat. w Rychcicach, gr. kat. w miejscu, dek. drohobycki, dyec. przemyska. Do parafii należą Lipowice. We wsi jest cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 3273 złr. Wieś należała dawniej do Władysława hr. Tarnowskiego, utalentowanego poety, który umarł w r. 1880 w dalekiej podróży zamorskiej. Kłosy z r. 1880 803 i 804 zawierają rycinę dworu i wspomnienie o zmarłym jego właścicielu. Mac. Lu. Dz. Wróblówka, wś u zródeł rzki Leśnej, pow. nowogradwołyński, gm. Kustowiec, odl. o 80 w. od Nowogradwołyńska, 15 w. od st. pocz. Czudnów a 8 w. od st. dr. żel. Pieczanówki. Posia

Wróblowce

Wroc

Wróblówka

p. w. Pokrowy N. M. drzewa wzniesioną, na miejsce dawniejszej, fian w 1852 r. oraz cerkiew cmentarną, p. w. Zesłania Ducha św. , wzniesioną w 1829 r. Upo sażenie parocha stanowi 601 2 drekcyi ks. Aleksandra Janusza Sanguszki z 1761 r. Szkoła ludowa od 1854 r. Do parafii należą wsi Korczówka i Wróblowski Chutor również o 1 w. . W całej parafii 233 dm. , 1909 mk. prawosł. , 148 katol. i 30 żydów. Wś W. miała 382 dusz męz. włościan, uwłaszczo nych na 1432 dzies. W. , pod nazwą Rublewki, wymieniona jest w dokumencie z 1585 r. , jako należąca do włości czudnowskiej, darowanej przez ks. Konstantyna Ostrogskiego, wwdę ki jowskiego, synowej ks. Zuzannie Ostrogskiej, żonie Janusza Ostrogskiego, wwdy wołyńskiego. Obecnie należy do dóbr romanowskich, dawniej hr. Ilińskich, obecnie Steckich. J. Krz. Wróblówka 1. wś, pow. nowotarski, ma 669 mk. Wchodziła w skład dóbr ststwa nowotarskiego. 2. W. , polana, w pow. żywieckim, ob. Las 1. Wróblowski al. Wróblowiecki Chutor, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Kustowiec, par. praw. Wróblówka o 1 w. , ma włościan bez nadziału 105 dusz męzkich. Należy do dóbr romanowskich, dawniej hr. Ilińskich, obecnie Steckich. Wrocanka 1. wś, pow. jasielski, nad małym dopł. Jasiołki z lew. brzegu, 3, 5 klm. na płd. od Tarnowca parafia i st. kol. żel. między Jasłem a Krosnem. Wraz z obszarem tabularnym Konst. Pilińskiego ma 104 dm. i 574 mk. rz. kat. Pos. tabularna wynosi 494 mr. , w połowie roli a w połowie lasu, pos. mn. 708 mr. obszaru. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 120 włość Salowskiego, miała 4 łany km. , zagrodo z rolą, 3 zagr. bez roli, 2 komor. z bydłem i tyluż bez bydła i 2 rzem. Graniczy na płd. z Glinikiem Polskim, na zach. z Umieszczem, na wschód z Polakówką a na płn. z Tarnowcem. 2. W. , wś, pow. krośnieński, na praw. brzegu Jasiela, wzn. 312 mt. npm. , 4, 3 klm. na zach. od Miejsca a 8 3 klm. na płd. wschód od Krosna. W pobliżu W. krzyżują się drogi do Rymanowa i Dukli. Wraz z obszarem ina 153 dm. i 833 mk. 409 męż. , 424 kob. rzkat. Obszar tabularny jest w przeważnej części rozparcelowany pomiędzy 60 włościan, pozostało przy większej własności 59 mr. a włościanie posiedli 193 mr. ; pos. mn. wynosi 586 mr. W. była wsią królewską, osadzoną na prawie niemieckiem i miała początkowo osadników niemieckich. W lustracyi ziemi sanockiej z r. 1665 Rkp. Os. Nr. 2834, str. 58 czytamy Tej wsi posessorem jest ImPan Stanisław Zawisza wspólnie z ImPanią Konstancyą z Koziegłowy, małżonką swoją, za konsensem króla Jana Kazimierza de data A. D. 1651 otrzymanym i cesyą przez ImPanią Katarzynę Dunkowską, niegdy urodzonego Zy gmunta Dunkowskiego, pisarza ziemskiego sano ckiego, pozostałą małżonkę, na osobę swoję wla ną. W tej wsi jest osiadłych kmieci 7, z któ rych 3 dają czynszu po gr. 24, facit 2 zł. 12 gr. , a 3 dają po gr. 16, facit 1 zł. 18 gr. Owsa dają po korcu miary krośnieńskiej, przychodzi 7 korcy, po 2 zł. , facit 14 zł, Kapłonów każdy daje po 4, przychodzi 28, po gr. 6, facit zł. 5 gr. 18. Robić powinni z półłanku po 3 dni w tydzień od rana do wieczora bydłem. W lecie do żniwa, do grabienia siana, do plenienia po dwoje powinni posyłać. Prząść powinni po dwie sztuki z pańskiego przędziwa. Powóz za pań szczyznę, to jest dni wytrącić tak wiele, jak długo będą w drodze. Zagrodników jest 2. Ci powinni dzień w tydzień robić. Urodzaj folwar kowy Żyta kóp 40, pszenicy 10, jęczmienia 16, owsa 40, tatarki 20. Summa summarum wszystkich prowentów i dochodów i wójtowstwa facit na rok 111 zł. 18 gr. Ztąd wytrąciwszy na urzędnika zł. 16 gr. 18, restat summy, od której kwarta do skarbu Rzpltej płacona być ma pod winami w prawie pospolitem o lustracyach i o kwarcie opisanemi, zł. 95. Pa rafia istniała już w roku 1490, aktu erekcyi niema, gdyż r. 1566 zrabowali kościół opryszki a kś. Sokołowskiego, proboszcza, męczyli, by wskazał miejsce przechowania pieniędzy. Tera źniejszy kościół drewniany zbudowano w r. 1770. Do par. dyec. przemyskiej, dekan. kro śnieńskiego należy wś Szczepańcowa. W. gra niczy na płd. z Równem, na wschód z Rogami i Miejscem, na płn. z Głowienką a na zach. z Ni żną Łąką. Muc. Lu. Dz. Wrocień, wś i dobra, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Jaświły, o 46 w. od Białegostoku. Wś ma 187 dzies. ziemi włośc. 76 łąk i past, 11 2 lasu, 11 2 nieuż. ; dobra, własność Wincentego Jaworowskiego, 6011 2 dzies. 268 łąk i past. , 64 lasu, 181 2 nieuż. , nadto drobni właściciele posiadają 335 dzies. 86 łąk i pastw. , 5 nieuż. . Wrocieńszczyzna 1. wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Romanówka, o 33 w. od Sokółki, 283 dzies. 81 łąk i pastw. , 4 nieuż. . 2. W. , uroczysko do wsi Kraśniany, tamże, gm. Nowawola, 411 2 dzies. ziemi włośc. 13 łąk i pastw. , 3 nieuż. . Wrocieryż, u Długosza Wroczyrzysz, wś i fol. nad rzką Mierzawą i Nidą, pow. jędrzejowski, gm. Nawarzyce, par. Wrocieryź, odl. 17 w. od Jędrzejowa, przy trakcie z Wodzisławia do Pińczowa, posiada kościół par. murowany, młyn wodny. W 1827 r. było 30 dm. , 260 rak. W r. 1871 dobra W. składały się z fol. W. i Jelcza Wielka, rozl. mr. 1479 gr. or. i ogr. 1007, łąk mr. 89, past. mr. 300, wody mr. 2, nieuż. mr. 81; bud. mr. 9. drew. 8; pokłady kamienia bu

Wrocień

Wrócim

Wroci

Wrocimo

Wrocimó

dowlanego. Wś W. os. 25, mr. 200; wś Jelcza Wielka os. 11, mr. 117. W r. 1239 Sando, syn Dobiesława a wnuk Wisława, fundatora kla sztoru w Mogile, nadaje W. . klasztorowi mogil skiemu; r. 1243 ks. Bolesław uwalnia W. i inne wsi od stróży i przewodu. Wieś przeszła nastę pnie na własność biskupstwa lubuskiego, lecz r. 1494 Stanisław, doktór dekretów, prepozyt miechowski, za pozwoleniem króla Władysława, ku pił W. od kapituły lubuskiej za 600 wraz z jeziorem Dobrowoda. W połowie XV 12 łan. km. , zktórych każdy dawał kla sztorowi po 11 2 grzyw. , 30 jaj, 2 koguty, 2 se ry, przytem osep, powabę i robocizno. Jedna karczma płaciła 2 grzyw. , druga 1 grzyw. czyn szu, młyn z rola 10 grzyw. , przewóz na Nidzie 4 grzyw. Łany km. dawały dziesięcinę, wartości do 15 grzyw. , plebanowi miejscowemu, toż samo i folwark. Parafią i kościół założyli tu może już biskupi lubuscy. Istnieje w połowie XV Długosz, L. B. , 1, 647 i III, 15. W r. 1581 prepozyt miechowski płaci ze wsi W. , w pow. ksiąskim, od 10 łan. km. , 1 czynsz. , 3 zagr. bez roli, 7 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 88. 0becny kościół wznieśli w latach od 1801 do 1822 księża Karol Januszewski i Tomasz Nowiński. W. parafia, dek. jędrzejowski, ma do 2000 dusz. Br. Ch. Wrócim, jezioro na obszarach miasta Kamionny Kaehme, w pow. międzychodzkim Wrocimów, pow. frydecki, ob. Racimów. Wrocimowice, wś, pow. miechowski, gm. Pałecznica, par. Wrocimowice, posiada kościół par. murowany, szkołę początkowa. W 1827 r. było 28 dm. , 168 mk. W dok. z r. 1354 wy stępuje Małgorzata, żona Jana de Wrotomovicz XV w. wś miała kościół par. drewniany, p. w. św. Andrzeja. Dziedzicem był Mikołaj Wielogłowski h. Starykoń. Posiadał on 7 łan. km. , karczmy, zagrodników, folwark. Dziesięcinę, wartości do 10 grzyw. , pobierał pleban, który miał swe role i łąki tudzież karczmę, dającą grzyw. czynszu Długosz, L. B. , W r. 1581 Piotr Oraczowski płaci tu od 31 2 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 3 zagr. bez roli, 4 kom. bez bydła, 1 piekarza, 1. przekupnia, 1 łanu km. Pawiń. , Małop. , 15. Następnie wieś przeszła na własność klasztoru miechowskiego. Obecny kościół pochodzi z r. 1748. W. par. , dek. mie chowski, około 1600 dusz. Br. Ch. Wrociszcze, pow. lidzki, ob. Genowef Wrociszew, wś, pow. grójecki, gm. Lechanice, par. Wrociszew. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, 116 mk. , 90 mr. dwor. , 83 mr. włośc. W 1827 r. było 7 dm. , 59 mk. Wieś ta i parafia, według podania z nazwy wysnutego założone zostały przez rycerza, który dostawszy się do niewoli ślubował to Bogu i po powrocie wywiązał się z przyrzeczenia. W rzeczywistości zaś była to dawna własność bisk. poznańskich. Bolesław, ks. mazow. i czerski, r. 1297 potwierdza dla wsi biskupa poznańskiego w ziemi czerskiej, a w tej liczbie i dla W. , swobody nadane przez poprzedników. Późniejsze potwierdzenia wymieniają również W. z przyległemi Biskupicami. Zapewne biskupi poznańscy założyli tu parafią w w. i nadali na własność kościołowi wieś samą. W r. 1576 Feliks Boniecki pleban płaci tu od 3 4 łan. km. , podczas gdy przyległe Biskupice mają 10 łan. km. Pawiń. , Mazowsze, 240. W XVII M. Boskiej Jacek Michałowski, ststa różański, który tu ma swój grobowiec 1661. podróży powiada, iż widział tu wielki kościół, obsługiwany przez 4 księży. Spłonął w r. 1794. Odbudowany został w r. 1828 z drzewa. W r. 1889 stanął nowy kościół murowany. W. par. , dek. grójecki, ma około 4000 dusz. Br. Ch. Wrocki 1. niem. Wrotzk, dok. Frotzkau, Frotzkow, 1445 Froczkow, wś kość. , pow. brodnicki, st. p. i szk. kat. w miejscu; 881 ha 543 roli or. , 17 łąk, 8 lasu; 1885 r. 61 dm. , 107 dym. , 514 mk. , 465 kat. , 49 ew. wyb. Suwała 16 dm. , 121 mk. ; 2. W. , wolne sołectwo, tamże, 137 ha 124 roli orn. ; 1886 r. 6 dm. , 17 dym. , 102 mk. , 89 kat. , 13 ew. , gorzelnia parowa, hodowla bydła tuczonego. W. istniały już około r. 1300, choć po raz pierwszy wymienione są w rejestrach szkodowych krzyżackich z r. 1414, w których mieszkańcy straty swe podali na 1500 grz. , kościelne na 300 grz. Jak wiele wieś wówczas ucierpiała świadczą krzyżackie księgi czynszowe z r. 1437 1439, gdzie czytamy W. ma 42 wł. , między temi 20 pustych, każdy czynszuje na Matkę Boską Gromniczną po 15 skojców, karczmarz 1 grz. i 4 funty pieprzu. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 wykazuje tu 30 kmieci osiadłych; każdy dawał od włóki po 1 kor. żyta i owsa tyleż. Dwóch sołtysów dawało po 2 kor. żyta i tyleż owsa. Od lemana pobierał prob. 1 korzec. Tutejszy kościół, p. w. św. Marcina, jest patronatu rządowego. Istnieje przy nim bractwo Przemienienia Pańskiego i brac. Trzeźwości od r. 1859, oprócz tego szpital dla 6 ubogich parafian, przez królowę Annę, siostrę Zygmunta III, zbudowany i 2 włókami wyposażony. W skład paraf. , dekan. golubskiego, wchodzą Wrock, Cieszyn, Małki, Feliks, Suwała, Wymokłe, Słoszewo Florencya, Pląchoty i Pusta Dąbrówka. W 1893 r. było 1705 dusz. Kościół wrocki zbudowany z kamieni polnych i cegły; nawa pochodzi z końca XIII w. , presbyteryum z początku XIV a ciężka wieża z połowy XIV w. Na początku XVIII w. został odnowiony. W wieży wiszą 4 dzwony, 3 mniejsze są nowszej daty, wielki pochodzi jeszcze z czasów krzyżackich Bau u.

Wrock

Kunstdenkm. der. Westpreuss. , 1891, str. i 453 455. Kś. Fr. Wrocław, niem. w dok. stolica Szląska, główne miasto obwodu regencyjnego wrocławskiego, leży pod 51 7 3 półn. szer. 1 34 44 4 wschod. dług. , wzn. 112 mt. n. p. m. rynek, po obu brzegach Odry, przy ujściu Olawy. Miasto składa ze śródmieścia Stare i Nowe Miasto i przedmieści olawskiego Ohlauervorstadt, świdnickiego Schweichnitser, mikołajskiego Nicolai, nadodrzańskiego Oder i Piasku. Za śródmieście czyli właściwe miasto uważa się, podobnie jak i w XIV w. , obszar od rzeki Odry w półn. kierunku aż do wału i fosy otaczającej niegdyś miasto w kształcie półkola. Co po za tem jest i wyspy odrzańskie zwią ustach ludu przedmieściami, chociaż obecnie granice miasta jeszcze o wiele dalej sięgają. Ze względu na obszerny rynek i budowle otaczające, na wielką ilość ulic i wolnych placów, kościołów wspaniałych i budynków ozdobnych, rozwinięty handel, wielką ilość schodzących się tu dróg żelaznych, ożywiony przemysł, siedzibę władz kościelnych i rządowych, wielka ilość zakładów naukowych, muzeów, liczbę mieszkańców i rozwinięte życie tychże, Wrocław może być zaliczony do rzędu wielkich miast. Położenie. Nizina północna środkowej Europy, uboga w płody surowe, nie sprzyja powstawaniu licznych i wielkich miast. Jedynie drogi handlowe rozstrzygały tu o rozwinięciu się osady. Ztąd też spotykamy tu większe miasta w punktach przecięcia się ważnych traktów handlowych lądowych z ważnemi drogami wodnemi. Tym warunkom zawdzięcza swe powstanie i znaczenie Warszawa. Na krawędzi pół. wsch. stoku gór sudeckich, w środku niziny szląskiej, w miejscu, gdzie jest najwygodniejsze przejście przez Odrę, powstaje Wrocław. Szerokiem korytem płynąca Odra nie nastręcza wiele miejsc do przejścia; dopiero przy Wrocławiu spotykamy wygodne przejście przez rzekę, w miejscu gdzie przecina rzekę tak droga handlowa ciągnąca się od zach. na wsch. wzdłuż stoku gór sudeckich a wytknięta przez miasta Zgorzelec i Lignicę jak i druga idąca od płd. ku płn. przez przełęcza środkowych Sudetów. Owo dogodne przejście przez rzekę a zarazem zbieg dróg handlowych powołały wcześnie osadę do życia, która z czasem potężniejąc stała się, tak pod względem politycznym jak przemysłowym, centrum całej niziny szląskiej, miejscem, gdzie przez wieki odbywa się wymiana wyrobów przemysłu krajów zachodnich i surowych produktów okolic wschodnich. Powierzchnia. Ogólny obszar W. w r. 1894 wynosił 3035, 8 ha. Z tego przypadało na role i ogrody 1256 ha, na łąki 291, pastwiska 260, domy i podwórza, nieużytki 645, 4. drogi i planty 581, 6 ha. Ludność. Liczba mieszkańców wynosiła wl890 r. 1 grudnia 335, 186; w 1891 r. 342, 054 mk. ; 1892 r. 349, 250 mk. ; 1893 r. 356, 524; 1895 r. 364, 500 mk. Z ludności 1890 r. było osób cywilnych 329, 901, wojskowych 5, 285. męż czyzn 153, 698, kobiet 181, 488. Urodzonych w Wrocławiu 142, 941, urodzonych po za obrębem Wrocławia 192, 245; katolików 125, 483, protestantów 190, 761, żydów 17, 754, innych wyznań 1, 188. Poddanych państwa niemieckie go 333, 298, cudzoziemców 1, 886, nieżonatych 200, 898, żonatych 108, 293, owdowiałych 24, 266. rozwiedzionych 1, 729. Do lat 15 mających 99, 153, od 15 do 30 lat 101, 008, od 30 do 45 lat 71, 938, od 45 60 lat 51, 497, od 60 do 75 lat 18, 808, nad 75 lat 2, 782. W r. 1893 było urodzeń żywych 12, 302, z tego nieślubnych 1, 942, uro dzeń nieżywych 403, z tego nieślubnych 87. Zmarłych wogóle 10, 285, z tyc h do 1 roku życia 3, 597, od 1 do 5 lat 1, 340, od 5 do 15 lat 350. od 15 do 301at 714, od 30 do 60 lat 2, 385, nad 60 lat 1, 890 osó b. Budynki. Podług obliczenia z r. 1890 1 grudnia było budynków 14, 227, z tych zamieszkałych 9, 882, mieszkań zajętych 77, 174, mieszkań niezajętych 6, 74 4. Ruch budowlany w r. 1893 był następujący nowych budowli głów nych 162, przebudowań 31, nowych budynków pobocznych 181, przebudowanych 32. Zakłady naukowe w r. 1893 istniały następujące uniwersytet 1226 słuchaczów; szkoła sztuk pięknych w klasach dziennych 120, w klasach wieczornych U9; seminaryum nauczycielskie katolickie 84; trzy gimnazya królewskie 1, 298; trzy gimnazya miejskie 1477; dwa gimnazya realne 877; wyższa szkoła realna 390; szkoła budownicza 266; trzy szkoły realne 1447; dwie wyższe szkoły żeńskie miejskie 62 3 cztery średnie szkoły żeńskie miejskie 1, 128; sto czternaście szkół ludowych 39, 572; 26 szkół prywatnych wyższych i średnich 3738; szkoły niedzielne i ww 1, 116; cztery wojskowe zakłady przygotowawcze 99; 42 ogródków freblowskich i ochronek 2, 751. Finanse miasta w r. 1894 5 tak sie pw dla ubogich 332, 045 marek, z gruntów miejskich 272, 760 mk. , z zakładów naukowych 755, 065 mk. , z podatków 8, 349, 855 mk. , z ubezpieczeniu 113. 140 mk. , z budowli i kanalizacyi 15 2, 875 mk. . inne dochody 2, 726, 980mk. , ogółem 1 2, 702, 720 marek. Wydatki na biednych 9 l6, 335 marek, na place 44. 125 mk. , na ubezpieczenie 1, 025. 575 mk. , na zakłady naukowe 3, 558, 365mk. , na pobór podatków 80, 75 0 mk. , na budowle i kanalizacyą 671, 820 mk. . na administracyę 5. 997, 385 mk. , na

Wrocł

Wrocław

Wrocław

nieprzewidziane wydatki 398. 385 mk. , ogółem 12, 702, 720 marek. Długi miejskie wynosiły 36, 708. 375 marek. procent od tychże 1, 451, 297 mk. , amortyzacja 1, 264, 500 marek. Etat podatków za r. 1894 5 podatek dochodowy 3, 076, 075 mk. dla państwa. 4, 889, 446 dla miasta od osób wojskowych 11, 993 mk. dla miasta; domowy 1, 314, 196 mk. dla państwa, 975, 000 dla miasta; gruntowy 6, 731 mk. dla państwa, 5, 250 dla miasta przemysłowy 619, 308 mk. dla państwa, 312. 700 dla miasta; zarobkowy 41, 385 mk. dla państwa; od psów 65, 660 mk. dla miasta; od widowisk 60, 000 mk. dla miasta. akcyza od mięsa 1. 488, 890 mk. dla miasta; od piwa 75, 555 mk. dla msta; od browarów 433, 340 mk. dla państwa, 216, 670 dla msta; od zwierzyny 40, 000 mk. dla mista. Ogółem podatki państwowe 5, 491, 035 mk. , opłaty miejskie 8, 141, 664 marek. Na jednego mieszkańca przypadało podatków państwowych 15, 2 mrk. . a miejskich 22, 54 mrk. Wodociągi, oświetlenie i kanalizacya. Długość rur wodociągu wynosiła 191, 730 mt. ; ilość studzien o wodzie źródlanej 41. , ilość zużytego gazu 13, 320, 900 mt. sześć latarń gazowych było na ulicach i placach 5, 463 długość kanałów murowanych wynosiła 50, 828 mt. ; długość kanałów w rurach 220, 121 mt. Przemysł fabryczny i rzemieślniczy. Przemysł W. jest znaczny. Szczególnie rozwinięte są budowa maszyn, budowa wagonów, fabrykacya mebli, cygar, piwa, spirytusu, materyi bawełnianych i wełnianych, ubiorów, bielizny, dywanów, wyrobów ze srebra i złota, szaf kas pieniężnych, instrumentów muzycznych, bilardów, malowideł na szkle i porcelanie; dalej sa wielkie młyny wodne parowe, rafinerye oleju, odlewnie dzwonów, fabryki czekolady, kapeluszy, wyrobów ze słomy, rękawiczek, parasoli, mydła, cykoryi, świec, obić i papieru. Również i ogrodnictwo stanęło na wysokim stopniu rozwoju i płody jego stanowią artykuł wywozu. Handel. Znacznym jest również handel W. , bo sprzyja temu i położenie miasta nad spławną rzeka, w środku bardzo ludnej, bogatej w płody i przemysł prowincyi i ilość kolei żelaznych, które się tu schodzą. Handel jest bądź tranzytowym bądź też eksportowym. Przedmiotem ostatniego wywozowego handlu jest wełna rocznie 40 50, 000 cent. metr. . zboże, produkty górnicze a to węgle, wapno, żelazo. cynk, dalej tkaniny, spirytus, cukier, masło i t. d. a wreszcie wyroby przemysłu wielkiego. Sławnym z dawna jest coroczny jarmark na wełnę. Oprócz tego jeszcze jarmarki na maszyny, bydło rogate, konie, len, skórę, miód i codzienne targi zboża. Żegluga na Odrze cierpi z powodu braku portu wygodnego w mieście, ale i pod tym względem nastało polepszenie przez utworzenie dogodnych przystani do ładowania i zarazem otwarcie kanału odrzańskosprejskiego wpłynęło na ożywienie żeglugi. W obrocie pieniężnym wspierają handel liczne instytucje finansowe, jak filia banku państwa, bank miejski, szląski związek bankowy Schlesischer, bank dyskontowy, bank wekslowy, następnie sześć kas oszczędności, liczne towarzystwa pożyczkowe i stowarzyszenia konsumcyjne. Zakłady dobroczynne i szpitale. W. posiada liczne zakłady dobroczynne, których zasoby przedstawiają wartość 20 milion. marek, bez wliczenia tu fundacyi żydowskich. Szczególnie ważne są dom sierot ad matrem dolorosam, trzy domy sierot ewangielickie, liczne szpitale dla chorych i zakłady opieki dla starców, a szczególnie szpital powszechny Wszystkich Świętych, mieszczący rocznie do 9, 000 chorych, szpital św. Ducha, szpital Braci Miłosiernych, dwa szpitale sióstr Elźbietanek dla chorych płci żeńskiej, szpitalik im. Augusty dla dzieci ubogich, szpital im. Wacława Hanckego. Należą dalej tu fundacye prywatne, miejski zakład zastawniczy i kasy pogrzebowe. Zakłady naukowe. Na czele tychże należy wymienić uniwersytet o pięciu wydziałach. W r. 1892 3 było słuchaczów 1. 252, profesorów i docentów 142. Z uniwersytetem połączone są trzy seminarya teologiczne, jedno filologiczne, archeologiczne, germanistyczne, romańskoangielskie, historyczne, historyi sztuki, matematycznofizyczne, prawnicze i statystyczne. Z uniwersytetem połączony jest od r. 1881 instytut agronomiczny przeniesiony z Proszkawa i klinika zwierzęca. Biblioteka uniwersytecka liczyła w 1893 r. 300, 142 tomów, 3, 138 inkunabułów. 3, 906 rękopisów i około 30, 000 rycin. Powstała ta biblioteka ze zbiorów po zniesionych klasztorach, biblioteki połączonego w r. 1811 z uniwersytetem wrocławskim uniwersytetu w Frankfurcie nad Odrą; nadto mieści się w osobnych szafach bibliotheca Habichtiana a od r. 1886 i biblioteka Szląskiego towarzystwa Schlesiche fuer Cultur. Z przyrodniczych i medycznych instytutów posiada uniwersytet gabinet fizykalny, obserwatoryum astronomiczne, laboratoryum chemiczne, instytut farmaceutyczny, rolniczatechnologiczny, muzeum mineralogiczne, ogród botaniczny, instytut fizyologii roślin, muzeum zoologiczne, instytut anatomiczny, fizyologiczny, patologicznoa natomiczny, farmakologiczny i hygieny. Tu należą również kliniki medyczna, chirurgiczna, położnicza i dermatologiczna. Do instytucyi kształcących należą ogród zoologiczny, muzeum sztuk pięknych, zbiory przyrodnicze Towarzystwa szląskiego, ogród botaniczny szkolny, muzeum szkolne i archiwum państwowe. Liczbę szkół wyższych czyli średnich i szkół ludowych wymieniliśmy już wyżej w dziale statystycznym. Prócz biblioteki uniwersyteckiej istnieją jeszcze biblioteka miejska, zawierająca 150, 000

Wrocław

tomów i 3, 000 rękopisów archiwum miejskie, mające 30, 000 dokumentów, liczne rękopisy i zbiór monet; trzy biblioteki miejski ludowe. Również i ruch literacki jest ożywiony. W r. 1893 wychodziło 62 dzienników i pism peryodycznych, z tych 9 politycznych. Władze i urzędy, W. jest siedziba licznych władz tak kościelnych jak i rządowych. I tak jest siedziba biskupa katolickiego z tytułem księcia, podległego bezpośrednio stolicy papieskiej, i kapituły katedralnej. Następnie naczelnego przezydenta prowincyi szląskiej, prezydenta obwodu regencyjnego wrocławskiego, król. generalnej komisyi, landrata, wyższego sądu krajowego, prezydenta policyi, prowincyonalnej dyrekcyi podatkowej, prowincyonalnego kolegium szkolnego, dyrekcyi pocztowej i telegraficznej, dyrekcyi kolei żelaznych i czterech urzędów ruchu, izby handlowej, dyrekcyi urzędu górniczego, generalnej komendy 6 korpusu, komendy 11 dywizyi, 21 i 22 brygady piechoty, 6 brygady artyleryi polnej i 11 brygady kawaleryi. Zarząd miasta Na czele administracyi stoi magistrat złożony z 26 członków, z których 14 bezpłatnie pełni czynności. Rada miejska Stadtverordneten Kollegium. Miasto wysyła do izby panów jednego, do sejmu pruskiego trzech, do sejmu niemieckiego Reichstag dwóch, do sejmiku prowincyonalnego siedmiu posłów. Urząd policyjny sprawuje król. prezydent policyi. Ze względów administracyjnych a także dla niesienia pomocy ubogim, podzielono miasto na 159 okręgów. Ulice i place. Liczba placów publicznych i ulic wynosi obecnie 324. Z placów obszerny i piękny jest rynek, ognisko życia miejskiego, z ratuszem w środku i pięknemi kamienicami po bokach. Następnie wymienić należy plac Bluechera, pierwotnie targ soli posągiem spiżowym Bluechera; rynek nowy, drugi co do wielkości plac targowy w mieście, z piękną studnią na środku; na Świdnickiem przedmieściu położony plac Tauenzina, z pomnikiem marmurowym tegoż generała, plac przed muzeum szląskiem i urzędem telegraficznym, plac musztry w pobliżu pałacu król. , plac cesarzowej Augusty, z pomnikiem zwycięstwa, realnem gimnazyum, nową król. szkołą sztuk pięknych i szkołą przemysłową, plac Berliński z piękną fontaną, plac przed dworcem kolejowym centralnym, plac królewski, plac Lessinga z nowym pałacem rządu i wielką salą gimnastyczną, plac katedralny z katedrą i parkiem i kilka innych mniejszych placów. Ulice śródmieścia są, z wyjątkiem kilku, regularne ale wąskie, natomiast przedmieść są szerokie i piękne. Do piękniejszych ulic należą Świdnicka, Olawska, Albrechta, Mikołajska, Schweidnitzer, Ohlauer, Albrechta, w śródmieściu a Tauziena, FryderykaWilhelma, Wilhelma Tauzienz, FriedrichWilhelms, Kaiser Wilhelmstrasse i ulice wzdłuż plant. Oświetlenie miasta odbywa się za pomocą lamp gazowych. Przez utworzenie nowego kory a dla Olawy, która obecnie powyżej miasta do Odry wpływa i ukończenie w r. 1881 kanalizacyi, podniósł się stan zdrowotny miasta. Nie mało do tego przyczyniają się okalające śródmieście planty, żałożone na miejscu dawnych wałów i fosy, park na wschodzie miasta z polem wyścigo i założony niedawno park południowy. Komunikacyę w mieście utrzymuje kolej konna, w r. 1877 otworzona, omnibusy, 8 parowców na Odrze, liczne dorożki i wreszcie otwarta w r. 1893 kolej elektryczna. Herb, nadany miastu przez cesarza Karola V, tarcza podzielona na 4 pola; wśrodku umieszczona głowa św. Jana Chrzciciela na srebrnem talerzu, na pierwszem polu lew czeski, na drugiem orzeł szląski, na trzecim litera W. a na czwartem głowa św. Jana Ewangielisty. Barwy miasta są czerwona i biała. Budowle. Kościoły. Najstarszym pomnikiem budownictwa w W. jest kość. św. Idziego na Piasku Sandvorstadt. Założycielem kościoła, był podług tradycyi Piotr Włast. Dzisiejsza budowa pochodzi z połowy XIII w. i składa się z jednej nawy i presbiteryum, zakończonego trzema ścianami sześcioboku. Portal przedni nosi cechę romańską. Obecny stan wymaga znacznej restauracyi. Katedra św. Jana Chrzciciela, na wyspie Odry Dominsel, która wskutek zasypania ramienia Odry przestała być wyspą od r. 1815. Tradycya przypisuje budowę tej katedry biskupowi Hieronimowi, kiedy tenże siedzibę przeniósł do Wrocławia. Biskup Walter miał zburzyć kościół pierwotny w 1158 r. i podług wzoru przywiezionego z Lugdunu nowy z kamienia wystawić. Najwcześniejszą wzmiankę w dokumentach o tym kościele mamy dopiero w r. 1202. Nieprawdopodobnem jest, ażeby kościół z trwałego materyału powstał przed r. 1100, gdyż papież Grzegorz VII w liście z r. 1075 skarży się, że biskupi w Polsce nie mają stałej siedziby a przytem, że żadnych innych budowli z tego czasu w Polsce nie spotykamy. Podług Gruenhagena Regesta episcopatus 1864 budowę ukończono za biskupa Tomasza między r. 1233 1238; poświęcenie wielkiego ołtarza przypada na r. 1272. Presbiteryum tego kościoła tworzy ze współczesnemi kościołami w Ziębicy, Minstenberg i Henrykowie trzeci moment w historyi rozwoju budowli szląskich; drugi stanowi kościół w Trzebnicy a pierwszy zniesiony kościół św. Wincentego we Wrocławiu. Nawa i dwie wieże pochodzą z okresu późniejszego gotyku, z czasów biskupa Nankera 132041 i Przecława 13411376. W r. 1540 zniszczył pożar wieże pokryte miedzią; odbudowane uległy znowu pożarowi w r. 1759 a wtedy zniesio

no je. Kościół składa się z trzech naw podłużnych. Najstarszemi częściami są presbiteryum i niektóre figury z pierwszej połowy, z czasu wczesnego gotyku. Z XVII a głównie z w. XVIII pochodzi obecny kształt kościoła. W latach 1873 75 dokonał restauracyi budowniczy Luedecke. Postępując od płn. kn. płd. spotykamy przybudowy 1 kaplica elektorska, wystawiona około r. 1700; 2 kaplica Mały chór Kleinchor, wystawiona w latach 1354 61; 3 kaplica św. Elźbiety, wystawiona w r. 1680; 4 kaplica kanoników Domherrn Sacristei; 5 kaplica przednia Vorder Sacristei; 6 pięć kaplic wmurowanych między przyporami; 7 kaplica Przenajświętszego Sakramentu Sanctissimum Kapelle; 8 kaplica zmarłych Todten; 9 siedm kaplic pomiędzy przyporami; 10 kaplica biskupa Turzo. Ważniejsze zabytki rzeźbiarstwa i malarstwa są w presbiteryum płyta mosiężna ryta, na grobowcu biskupa Henryka f r. 1398; ołtarz wielki w stylu renesansowym, wystawiony w r. 1590 przez biskupa Andrzeja; znajdujące się tam srebrne figury są dziełem złotnika Pawła Nitscha. Po prawej stronie wielkiego ołtarza jest piękna grobowa płyta biskupa Rudolfa z Redesheim t 1456, a po lewej biskupa Piotra Nowaka 1482, prawdopodobnie dzieło Hermana, ojca Piotra. Tuż obok znajduje się grobowiec biskupa Andrzeja t 1596, jeden z najpiękniejszych pomników Wrocławia. Wspaniałe stale, z imionami i herbami biskupów, pochodzą z r. 1631. Balustrada oddzielająca presbiteryum jest darem hr. Schaffgotscha z r. 1726. W zakrystyi pierwszej, do której wchodzi się przez piękne drzwi w stylu wczesnego renesansu, znajdują się trzy obrazy na drzewie z w. XIV, i. Skarbiec posiada rozmaite drogie sprzęty kościelne, pochodzące w części z w. XIV i, jak kielichy, relikwiarze, krzyże i t. d. Między temi tr posążki z kości słoniowej, roboty włoskiej, wysokiej wartości, pochodzą z XVII w. W kaplicy Mały Chór Kleinchor jest wielkiej wartości płyta grobowa, mosiężna, z płaskorzeźbą wyobrażającą biskupa Jana Rotha, dzieło Piotra z r. 1496 z Norymbergi. W środku tej kaplicy znajduje się grobowiec założyciela tej kaplicy bisk. Przecława z Pogorzeli, odnowiony w r. 1875. Na postumencie ozdobionym na około figurami spoczywa osoba biskupa. Nad głowami umieszczona jest piękna, naturalnej wielkości figura Matki Boskiej z dziecięciem, dzieła Steinhaeusera, fundacyi biskupa Foerstera w r. 1880. W kaplicy Jana Turzo 1520 znajduje się grobowiec tegoż. Na sarkofagu, odnowionym w XVIII w. , przedstawiona jest postać biskupa w pełnym ornacie. Uwagi godne są piękne organy. Kościół św. Krzyża Kreuzkirche. Po ukończeniu wielkiego sporu z biskupem Tomaszem II, książe wrocławski na pamiątkę tego faktu zakłada w obrębie murów swego zamku w 1288 r. kościół, poświęcony w roku 1295 przez biskupa Jana HI. Zbudowano współczesnie dwa kościoły, górny p. w. św. Krzyża, i dolny, p. w. św. Bartłomieja. Wedle tradycyi książę Henryk zamierzał ufundować kościół p. w. św. Bartłomieja, lecz gdy przy kopaniu fundamentów robotnicy trafili na korzeń mający kształt krzyża, książę za radą osób duchownych kazał wznieść na tem miejscu kościół na cześć krzyża św. Najpierw powstało presbiteryum i to w obecnym kształcie; nawa podłużna i poprzeczna należą do pierwszej połowy XIV w. Prawdopodobnie po ukończeniu tej części zawieszono na zachodniej wewnętrznej ścianie tablicę drewnianą z napisem; tablica ta dotąd się dochowała. Napis mówi o założeniu kościoła przez Henryka i śmierci jego. Kościół wzniesiony z cegieł skutkiem wysokości szczytów przedstawia się nadzwyczaj wspaniale. Przez główne drzwi, do których prowadzą schody, widzimy wielki ołtarz, odnowiony w r. 1866 i ozdobiony obrazem św. Heleny, pędzla Schraudolfa z Monachium. Przed ołtarzem wznosi się grobowiec założyciela ks. Henryka, niedługo po jego śmierci 1290 r. wykonany. Figura Henryka troju książęcym, leżąca na wierzchu grobowca, ma obok tarczę z orłami szląskiemi, jakoteż posążki po bokach, w liczbie 21, zrobione z gliny palonej, sam grób zaś wyciosany jest z piaskowca. Okno w strome południowej mieści od r. 1858 obraz na szkle ku uczczeniu pamieci kardynała i biskupa Diepenbrocka t 1853. W przedniej zakrystyi godne jest uwagi cyboryuz XIV w. ; w drugiej, większej, zakrystyi przechowany jest krzyż ze słoniowej kości, arcydzieło rzeźby, tudzież inne krzyże metalowe z z pierwszej połowy XVI w. W stronie północnej, przy wejściu, uwagi godną jest płaskorzeźba nad drzwiami, przedstawiającą św. Trójcę, oraz ks. Henryka i jego małżonkę Matyldę. Kościół podziemny, . Bartłomieja, przechodzi rozległością wszystkie inne tego rodzaju. Wieża na południowej stronie kościoła pochodzi z XIV w. i odznacza się lekkością i wykwintnością; framugi jej należą do najpiękniejszych zabytków sztuki średniowiecznej. Wieża północna jest mniej rozwinięta i straciła przez przybudowania późniejsze pierwotny charakter. Ogół budowy przypomina zamek. Stan obecny kościoła jest zły; kamień zewnętrzny w znacznej częci zwietrzał; wewnątrz ściany są tynkowane. Kościoł św. Krzyża, jako kolegiata uposażony, przetrwał w tym stanie aż do r. 1810; obecnie należy do katedry. Przed kościołem stoi statua św. Jana Nepomucena z piaskowca, wzniesiona w r. 1732. Kaplica śm. Marcina Martinikapelle, w płn. zach. stronie od kościoła św. Krzyża, w obrębie

Wrocław

Wrocław

dawnego zamku książęcego zniesionego. Podług podania Piotr Włast był Jej założycielem. Dokumenta wymieniają te kaplice dopiero w r. 1149 między posiadłościami klasztoru św. Wincentego benedyktynów, kiedy książę Bolesław II Kędzierzawy posiadanie tychże potwierdza. W r. 1180 klasztor św. Wincentego a z nim i kaplica św. Marcina przechodzi od benedyktynów do premonstratensów. W latach 1224 26, a może jeszcze dłużej, była kaplica, prawdopodobnie tymczasowo, w posiadaniu dominikanów. Około r. 1310 zaczyna się nowa budowa. W r. 1368 przeszła kaplica na własność kościoła św. Krzyża; w r. 1466 zgorzała; w r. 1544 uległa znowu pożarowi od piorunu. W drugiej połowie XVII w. otrzymała kaplica nowy sufit i dacii. Podczas wielkiego pożaru r. 1791 pozostała nietknięta. Od czasu sekularyzacji klasztorów w r. 1810 jest filią kościoła św. Krzyża. Stan obecny jest tak zły, że restauracya jest niemożebną. Uwagi godne są obrazy, około r. 1500 malowane a r. 1860 odnowione. Wewnątrz na ścianie zachodniej są dwa grobowce. Kościół św. Piotra i Pawła Peter u. Paulskirche przy moście i przejściu do katedry, początkowo był tylko św. Piotrowi poświęcony i raz kościołem to znowu kaplicą nazywany. Książę Bolesław Wysoki oddał kościół ten w r. 1175 klasztorowi w Lubiążu Leubus przy założeniu tegoż. Dawniejsza budowa uległa z czasem znacznym zmianom. Przed 10 laty dokonano gruntownej restauracyi. Kościół Panny Maryi na Piasku Marienkirche auf dem Sande al. . Biskup potwierdził w r. 1149 albo 1150 klasztorowi kanoników regularnych augustynów posiadanie dwóch kościołów w Wrocławiu przy moście Sandbruecke i na górze Sobótce Zobtengebirge, jakoteż dziesięcinę z 9 wsi. Klasztor ten założony został w r. 1109 przez Piotra Własta w jego posiadłościach na górze Sobótce w Górce Gorkau i osadzony był przez augustyanów z opactwa Arrovdise we Flandryi. Ponieważ jednak klimat na górze Sobótce był dla zakonników za surowy, to przenieśli się do Wrocławia i wybudowali sobie tu na wyspie tór i kościół a zostawili tylko w Gorkowie parafię. Z pierwotnego budynku nie zachowały się prawie żadne szczątki. A. Schultz dziele swem Schlesiens Kunstleben im. XIV Jahrb. . najważniejsze momenty budowy świątyni obecnej. Opat Konrad 1329 1363 zniósł starą budowę i rozpoczął nową w stronie południowej; Jan 1364 1372 buduje presbiteryum i ozdabia wielką część kościoła; Piotr Schwarz 1372 95 stawia galerye na dachu; Jan z Pragi 1375 86 zasklepił nawę środkową; Henryk Gallici 1. 386 95 zasklepia nawy boczne. Wieża pochodzi z r. 1430. Wykonanie choru powierzono w r. 1463 kamieniarzowi i rzeźbiarzowi Jodokowi Taucher. Tenże wybudował w latach 1466 69 kaplicę wschodnią na płn. stronie kościoła. W r. 1465 zostało wnętrze, prawdopodobnie tylko presbiteryum, wymalowane. Jeszcze w r. 1666 posiadał kościół malowidła na szkic okien, które ówczesny opat na białe szkło zamienił. Tenże opat kazał kościół pobielić. W wspomnianym roku 1666 jezuita Moret podał plan ozdobnej wieży, którą też wystawił w następnym roku cieśla Jerzy Kaltenbrunn od strony południowej; w r. 1730 wieża ta zgorzała. Obecny kościół przedstawia się jako wspaniała gotycka budowa, z trzema nawami. Presbiteryum nawy środkowej, nieco wybiegającej, jest zamknięte pięcioma bokami ośmiokątu i posiada sklepienie gwiaździste; presbiterya naw bocznych mają sklepienie bardziej skomplikowane. Przytykające do kościoła budowle, jak biblioteka uniwersytecka i muzeum archeologi czne zostały wystawione w latach 1709 15 w stylu barokowym. Z dzieł sztuki zasługują na uwagę wewnątrz kościoła płaskorzeźba w kamieniu znajdująca sic nad drzwiami zakrystyi; przedstawia Maryą, żonę Piotra Własta i syna tejże Świętosława, zapatrzonych w model kościoła. Prawdopodobnie wziętą jest ta rzeźba z kościoła na Piasku Sandkirche i tu wmurowana. Jest to jeden z najstarszych zabytków rzeźby we Wrocławiu. Drugim zabytkiem jest sarkofag opata Fuchsa 1620 z czerwonego marmuru, w pobliżu wielkiego ołtarza. Kaplica św. Anny Aunenkapelle, naprzeciw kościoła na Piasku, od r. 1818 przekształcona na szpital a wybudowana przez opata klasztoru augustyanów na Piasku, Jana z Pragi 1386. Jest to budowa z cegły, dziś otynkowana, o dwóch nawach podłużnych i kwadratowem presbiteryum. Filary środkowe obecnie usunięte, okna nowo wprawione. Kościół św. Wincentego VinzenzKirche. Książę szląski Henryk II założył na lewym brzegu Odry klasztor minorytów p. w. św. Jakuba i rozpoczął budowę w r. 1240. Klasztor nowozałożony uległ jednak zupełnemu zniszczeniu podczas napadu Mongołów w r. 1241. Życzenie wdowy po Henryku 11, Anny, odbudowania zniszczonego klasztoru, skłoniło osiedlonych w tym czasie kupców niemieckich do oddania księżnej należącego do nich domu kupieckiego pod tym warunkiem, że miasto Wrocław otrzyma prawo niemieckie. Dom ten przylegał od wschodu do zniszczonego klasztoru. W skutek układu zawartego ze synem ks. Bolesławem zezwoliła księżna na wytknięcie nowego miasta naokoło dzisiejszego rynku. Klasztor zaś minorytów powstał na miejscu dzisiejszego wyższego sądu krajowego, a zakonnicy zwali się od patrona swego, św. Jakuba, jakubitami. Na miejscu zaś dawnego klasztoru osadziła księżna Anna powołane z Pragi klaryski w nowo wystawionym budynku. Klasztor minorytów wspomniany jest w

Wrocław

dokumentach najwcześniej w r. 1253. W r. 1256 nadaje papież odpust zwiedzającym klasztor w dniu św. Jakuba. Około tego czasu żywioł niemiecki w klasztorze był juz tak silny, że zakonnicy podczas wielkiego sporu kościelnego biskupa wrocławskiego z ks. Henrykiem IV częścią innych klasztorów minoryckich na Szląsku wystąpili z prowincyi kościelnej polskiej i przyłączyli sie do prowincyi saskiej r. 1284. Dzisiejszy budynek pochodzi z XIV i w. Po zniesieniu w r. 1529 klasztoru św. Wincentego na Elbingu, należącego do premonstrantów, oddano tymże ko ściół i klasztor minorytów. Premonstranci posiadali klasztor ten aż do sekularyzacyi w r. 1810 W r. 1844 zniszczył pożar szczyt drewniany wieży, na to miejsce dano zakończenie kamienne w kształcie hełmu. W r. 1883 powiększono w kościele niskie okna i pomalowano wnętrze. Kościół św. Wincentego jest gotycką budowa z cegły, przy użyciu kamienia ciosowego. Ma trzy nawy podłużne; presbiteryum, o rozciągłości jednej nawy, zamknięte jest trzema bokami ośmiokąta. Zabudowania klasztorne, z bogatym krużgankiem, wzniesione w latach 1673 97, dziś służą na pomieszczenie dla sądu wyższego. Na uwagę zasługuje w tym kościele sarkofag założyciela klasztoru ks. Henryka z w. XIV. Figura księcia wykonana z piaskowca, w naturalnej wielkości, w postaci leżącej. na trumnie; u nóg jego postać Mongoła, naokoło biegnie napis Sarkofag został w r, 1832 odnowiony kosztem hr. Schaffgotscha. Dębowe stale z XVII barokowym stylu, dwie figury z drzewa, w niszach, z XIV w. Kościół urszulanek Ursulinerinnenkirche. Budowa tego kościoła, przedtem klasztoru św. Klary, stoi w związku z udzieleniem prawa magdeburskiego mieszkańcom. Kiedy bowiem minoryci otrzymali dom kupiecki, to na ich miejscu osiedliła wdowa po Henryku II Pragi klaryski, w nowo wystawionym klasztorze. W r. 1256 wzywa papież Aleksander IV do poparcia budowy tego klasztoru i użycza 100dniowego odpustu. Dawny kościół klasztorny, niewielki, z ośmiokątną wieżą, ustąpił w r. 1699 miejsce nowemu. Kościół ten po sekularyzacyi klasztoru w r. 1811 oddano urszulankom. W r. 1870 musiały zakonnice wskutek prawa o klasztorach ustąpić. Budynki klasztorne wynajął magistrat na szkołę. Kościół gimnazyalny p. w. św. Macieju. Księżna Anna, żona Henryka II, założyła wielki szpital, p. w. św. Elżbiety, który został oddany wezwanemu z Pragi zakonowi rycerzy krzyżowych z czerwoną gwiazdą Kreuzherrn mit dem rothen Sterne, czególnie na Szląsku. Zakon ten zajmował się wyłącznie leczeniem chorych. Początki szpitala można odnieść już do r. 1242. W r. 1253 otrzymał szpital uposażenie i kościół p. w. św. Macieja w zamka księżnej. Bo dziś zachowały się w fundamentach presbiteryum i w dolnej części podniesionej później nawy resztki najdawniejszej budowy. Ozdobniejsze formy poczynają się w presbiteryum dopiero w wysokości gzymsu i oznaczają początek późniejszego okresu budowy, przypadającego na drugą połowę XIV w. Jeszcze później podwyższono nawę do wysokości presbiteryum i na nowo zasklepiono. Wieża, jak się zdaje, powstała równocześnie z presbiteryum; około połowy XVIII w. pokryto ją miedzią. Od czasu sekularyzacyi 1810 r. budowle szpitala mieszczą gimnazyum katolickie, do którego należy i kościół. Są to przeważnie trzypiętrowe budynki, o czterech skrzydłach. Kościół św. Katarzyny Katharinen Kirche. Dokument erekcyjny ks. Henryka z r. 1294 dla klasztoru dominikanek p. w. św. Katarzyny zaginął, ale zachował się akt jego syna ks. Bolesława z r. 1302, w którym tenże o tej erekcyi wspomina. Budowa obecnego kościoła, sądząc po formach, nastąpiła w w. , jeżeli nie później. Jest to budynek wzniesiony z cegły surowej, o kształtach późnego gotyku. Przed 30 laty nabyła gmina staroluterska droga kupna kościół dla celów religijnych, jednak piętro dolne wydzierżawia jako magazyny. Kościół dominikanów p. w. św. Wojciechu. Papież Eugeniusz III potwierdza w r. 1148 posiadłości klasztoru augustyanów na Piasku tift auf der Sandinsel a między temi i kościół św. Wojciecha w Wrocławiu. Kościół ten różny od obecnego wzniósł Bolesław brat Piotra Własta dla augustyanów, osiedlonych przez tegoż na górze Sobótce Zobtenberg. Biskup Wawrzyniec nabył kościół św. Wojciecha drogą zamiany od augustyanów i darował go w r. 1266 dominikanom. Na miejsce dawnego kościoła stanął nowy. Odrzuciwszy przybudowania barokowe, można w obecnej budowie rozróżnić 4 okresy. Pierwszy, okaz przejściowego stylu gotyckiego, reprezentuje nawa poprzeczna i trzy sąsiednie przęsła nawy podłużnej; prawdopodobnie rozpoczęte w latach 1251 54 a skończone w ostatnich latach s okazuje presbiteryum o formach późniejszego gotyku. Do trzeciego okresu należy przedłużenie podłużnej nawy i podwyższenie nawy poprzecznej i podłużnej. W czwartym wreszcie okresie wystawiono wieżę, o późno gotyckich formach. Już przy końcu średnich wieków przybudowano na płn. stronie nawy podłużnej kościołek dla ludności polskiej ecclesia Polonorum, z którego pozostał tylko portal zachodni i drzwi prowadzące do kościołka św. Wojciecha. Budynki klasztor

Wrocław

ne, obecnie jako magazyny używane, znajdują na płn. wsch. stronie kościoła. Kościół św. Magdalen Magdalenen Kirche. Erekcya kościoła przypada na lata 12261232, na czas kiedy kościół św. Wojciecha, prawdopodobnie przedtem parafialny, przeszedł w posiadanie dominikanów. Miejsce do budowy wybrano nieco oddalone od dawnego kościoła parafialnego, ponieważ w tej stronie przybyło ludności. Założycielem był, jak się zdaje, biskup Wawrzyniec, który oddał dominikanom kościół św. Wojciecha. Z pierwotnej budowy zachowały się zaledwie ślady. Obecna budowa pochodzi z XIV w. Pod r. 1358 jest wzmianka o wielkim dzwonie; 1360 r. przypada budowa ołtarza, 1364 r. wzniesioną została kaplica, do połudn. wieży przybudowana; 1365 r. ustanawiają rajcy czynsz dla obu kościołów parafialnych w mieście; w r. 1454 mamy wzmiankę o moście między wieżami. Od r. 1481 posiadały wieże szczyty pokryte ołowiem, które jednak w latach 1533 34 zniesiono. Kościół św. Magdaleny jest to budowa gotycka, należąca do XIV i w. , o trzech równej długości nawach, płasko zakończonych. Nawa środkowa ma podwójną wysokość i szerokość w stosunku do bocznych, między przyporami znajdują się kaplice. Obie wieże górują znacznie ponad dachem i są połączone ze sobą. Okna na stronie płn. mają późno gotyckie, bogato zdobne formy, wysokie okno w presbiteryum nawy środkowej posiada od r. 1850 duży obraz na szkle przedstawiający Zbawiciela w ogrodzie z Maryą Magdaleną, dar króla pruskiego. W kaplicach spotykamy cenne zabytki. W kaplicy płn. składany ołtarz z pięknymi obrazami; w kaplicy. malarską robota snycerska, wypukła, z XV albo początku XVI w. , przedstawiająca św. Łukasza malującego obraz Matki Boskiej. W zakrystyi znajdujemy znowu drzwi z gotyckiem okuciem i mały mosiężny pająk z XIV w. , szafy z i XVI stulecia. W kościele przy wyjściu z zakrystyi znajduje się piękny grobowiec ostatniego proboszcza katolickiego Oswalda Staubingera, z portretem zmarłego. Po lewej zaś stronie od ołtarza wielkiego jest portret pierwszego protestanckiego kaznodziei w Wrocławiu Jana Hessa. Dalej spotykamy najpiękniejszą ozdobę kościoła chrzcielnicę, dzieło rzeźbiarza Fryd. Grossa, w stylu renesansu, z r. 1576. Jego dziełem jest też zdobna marmurowa kazalnica z r. 1581. Zewnątrz kościoła, na portalu zachodnim, o gotyckich formach, stoją dwie figury na konsolach pod baldachimem Magdaleny i Jana Chrzciciela, obie z XVI w. Nieco dalej statua Matki Boskiej z końca w. i druga z dziecięciem z 1506 r. Na płd. stronie jest piękny portal, w stylu wczesnego renesansu, z r. 1578 a od północy portal barokowy z r. 1714. Szczeportal od strony płd. , późno romański, pochodzący ze zburzonego w r. 1529 klasztoru św. Wincentego na Elbingu. Na stronie wschodniej kościoła stoi piękna rzeźba z kamienia z r. 1492, przedstawiająca zdjęcie z krzyża. Kościół Maryi Magdaleny jest od r. 1523 kościołem parafialnym protestanckim. Kościół św. Elżbiety St. Elisabethkirche. Kościół ten, dziś główny protestancki, założony został prawdopodobnie razem z nadaniem miastu prawa magdeburskiego około r. 1245 przez ks. Bolesława. Pierwszą pewniejszą wzmiankę spotykamy dopiero w dok. z r. 1253. Dzisiejszy kształt, z wyjątkiem wieży i szeregu przybudowanych kaplic, otrzymał kościół za cesarza Karola drugiej połowie XIV w. Z dwu wieź tylko płd. zachodnia została wykończoną w latach 1452 1456. Wieża ta ma 289 stóp wysokości. Niegdyś była ona wyższą; w latach 1482 86 wystawił cieśla Franciszek Frobel ośmiościenną piramidę, miedzią krytą. Złotnik Sebald Pfnorr pozłocił w r. 1482 gałkę wieżową. Szczyt wieży w r. 1529 podczas burzy runął. Obecny renesansowy hełm otrzymała wieża w latach 1534 35. W r. 1525 stał się kościół protestanckim. W r. 1649 runęła część południowej ściany; r. 1749 doznał kościół wskutek eksplozyi prochu znacznego uszkodzenia. R. 1856 58 i 1893 przeprowadzono gruntowną restauracyą. Kościół św. Elzbiety jest to budowa gotycka, o wspaniałych rozmiarach. Nawa środkowa jest prawie jeszcze dwa razy tak wysoka 951 2 stóp i szeroka 351 2 stóp jak każda z bocznych i również nieco dłuższa 210 stóp; zamkniętą jest każda z naw pięcioma bokami ośmiokąta. Pod względem ilości zabytków, posiada kościół św. Elżbiety, przy którym chowały się dawniej bogate rodziny miejskie, więcej grobowców niż wszystkie. inne kościoły wrocławskie. I tak spotykamy tuż przy pierwszym filarze piękną płaskorzeźbę w kamieniu, przedstawiającą opłakiwanie zwłok Chrystusa a wystawioną ku pamięci Sebalda t 1507. Przy końcu południowej nawy bocznej znajduje się grobowiec Henryka Rybischa t 1544, w formie kaplicy. Wstępując do nawy środkowej widzimy w oknie presbiteryum malowidło na szle, przeszło 50 stóp wysokie, przedstawiające Zbawiciela, dar króla pruskiego Fryderyka Wilhelma; następnie piękne stale, kamienne tabernakulum, mistrzowskie dzieło Jodoka Tauchena w latach 1453 56, o późno gotyckich formach, przeszło 15 mt. wysokie, niedawno odnowione. Również do późniejszego gotyku należy chrzcielnica. Nieopodal stoi piękny pomnik sławnego lekarza Crato v. Craftheim 1588, w r. 1858 odnowiony. W trzeciej kaplicy jest piękna płaskorzeźba w kamieniu z r. 1517, przedstawiająca rodzinę klęczącą, gólnie jednak pięknym jest, ale już zniszczony, złożoną z 21 osób. Wreszcie na płn. wsch. ro

Wrocław

gu zakrystyi znajduje się mały grobowiec Piotra Jenckwitza f 1488, najwcześniejszy na Szląsku zabytek renesansu. Kościół św. Barbary Barbarakirche. Założenie kościoła przypada na lata 1268 1309. Czas budowy dzisiejszego kościoła daje się w przybliżeniu odnieść do 1400. W r. 1456 przeprowadzili restauracyą Hans Berthold i Franzke, budowniczowie kościoła bernardyńskiego. W r. 1525 kościół ten stał się protestanckim. Jest to budowa o trzech nawach, z dwiema wieżami. Długość kościoła wynosi 31 mt. , szerokość nawy środkowej 9, 6 mt. Kościół minorytów Minoritenkirche. Klasztor i kościół są fundacyą cesarza Karola IV r. 1397 i 1401 a nawet i w roku 1450 spotykamy wiadomości o ofiarach na rzecz budowy kościoła. Około r. 1686 nastąpiła restauracya, która ograniczyła się jednak tylko do przyozdobienia i zmiany filarów. Klasztor został w r. 1811 zniesiony; od tego też czasu służył za więzienie dla kobiet. Natomiast kościół został w latach 1873 1884 odnowiony. Całość jeszcze dobrze zachowana. W kościele tym odbyła się w r. 1524 od 20 28 kwietnia dysputa religijna przywódcy protestantów w Wrocławiu Jana Hessa z pięcioma dominikanami i franciszkanami. Obecnie jest to kościół parafialny katolicki. Kościół Bożego Ciała i św. Trójcy u. Trinitatiskirche. Przy końcu XII w. romańskie idee przeważały w życiu kościelnem. Ztąd Polska chętnie korzystała z kultury ludów romańskich. Jednym z objawów tego wpływu jest osiedlanie się joannitów na Szląsku. W Wrocławiu wymienieni są joannici po raz pierwszy w r. 1273. Pod r. 1334 mamy już wiadomość o istnieniu kaplicy Bożego Ciała Corpus Christi. szybko na Szląsku się mnożyły. Około połowy w. czytamy już wiadomość o kościele joannitów. Najgłówniejsza część kościoła dzisiejszego pochodzi z XIV w. W XVII w. podwyższono nawę boczną północną a później i południową. Z kościołem były połączone dwa szpitale 1 szpital joannitów, po drugiej stronie ulicy Świdnickiej, w miejscu dzisiejszej komendy wojskowej, połączony z kościołem przez kurytarz na filarach oparty, 2 tak zwany bogaty szpital św. Trójcy St. , fundacya rady miejskiej z czasu epidemii 1318 r. , jako nowy szpital novum hospitale. Szpital ten, położony na północ od kościoła Bożego Ciała, nazwano od czasu, kiedy joannici objęli w nim pielęgnowanie chorych, szpitalem przy kościele Bożego Ciała. Dla szpitala św. Trójcy wystawiono w r. 1869 na końcu Siebenhufener nowy budynek. Obecnie kościół Bożego Ciała oddany jest do wspólnego użytku katolikom i starokatolikom, w istocie zaś tylko przez starokatolików bywa używany. Kościół św. Krzysztofa Christophorikirche. Kościołek P. Maryi na placu Krzysztofory, tuż przy korycie zasypanej Olawy, wspomniany jest już w dok. ks. Władysława z r. 1267. W stawiono w kościołku statuę św. Krzysztofa naturalnej wielkości. Kościołek służył jako miejsce grzebania umarłych. W r. 1523 otrzymali go protestanci. Obecna budowa pochodzi z czasu około r. 1400. Wieżę zachodnią ukończono r. 1575. W latach 1610 17 przyozdobiono wnętrze kościołka. Przybudowania z w. XVII i mieszkania zeszpeciły budowę. Dziś kościół jest filią kościoła św. Magdaleny. Kościół bernardyński Bernhardinerkirche. Jan Kapistran, mnich zakonu bernardynów, otrzymał podczas pobytu swego w Wrocławiu w r. 1453 na Nowem Mieście plac pod budowę kościoła i klasztoru. Kościół został też w r. 1455 poświęcony założycielowi zakonu Bernardowi z Sienny, dopiero co 1450 kanonizowanemu. Był to jednak budynek prowizoryczny. W r. 1463 położono kamień węgielny pod budowę trwałą, której koszty ponosili mieszkańcy Wrocławia. Dopiero jednak we wrześniu r. 1502 nastąpiło poświęcenie. W r. 1522 zniesiono klasztor a zabudowania zmieniono na szpital, kościół zaś stał się trzecią z rzędu protestancką świątynią w mieście. Kościół obecnie jest na wewnątrz i zewnątrz otynkowany i pobielony. Kościół sw. Klemensa Clemenskirche. Kościół p. w. św. Klemensa wspomniany jest w księgach sądowych z r. 1406 i l407 jako nowo wybudowany. Znajdował się na rogu ulicy Polskiej, dzisiejszej Bastei e i Kirchstrasse. . 1562 był to budynek wielobocznie zakończony, z wieżą. Dziś nie istnieje. Kościół św. Bucha Heilige Geistkirche. Ks. Henryk I Brodaty nadaje klasztorowi augustyanów na Piasku, w celu budowy szpitala, plac między Odrą a Olawą. Opat i konwent wybudowali następnie kościół i szpital swym kosztem; ks. Henryk I i żona jego, św. Jadwiga, z synem Henrykiem. Biskup Wawrzyniec nadał w r. 1227 szpitalowi dziesięciny. Z powodu zubożenia przeszedł r. 1520 kościół i szpital w posiadanie miasta, które zabudowania klasztorne i kościół, z powodów obronnych, zburzyć kazało. Stało się to za zezwoleniem cesarza Rudolfa. Niektóre części ozdobne przeniesiono do sąsiedniego kościoła bernardyńskiego, z którym i szpital już od r. 1525 był połączony. Kościół zburzono r. 1597. Kościół św. Wincentego na Elbingu auf u dzisiejszego kościoła św. Michała wybudował Piotr Włast w r. 1139 klasztor p. w. P.

Maryi. W dziesięć lat później odbyło się poświecenie kościoła, przyczem ks. Bolesław II potwierdził posiadłości kościoła P. Maryi i św. Wincentego. Bezpośredni powod zmiany patrona była okoliczność, że Piotr Włast, który z polecenia ks. Władysława bawił w r. 1144 na dworze cesarza Konrada III, nabył tamże relikwie św. Wincentego, które wprowadzono w r. 1145 uroczyście do Wrocławia. Pierwszych zakonników nowemu klasztorowi dostarczyło opactwo benedyktyńskie w Tyńcu. Niebawem jednak premonstranci zastąpili benedyktynów. Budynki klasztorne znajdowały się już w r. 1469 w złym stanie. Niebezpieczeństwo grożące w r. 1529 od Turków spowodowało radę miejską do zniesienia klasztoru, aby w razie oblężenia miasta nieprzyjaciel tu się nie usadowił. W r. 1531 kupiło miasto od konwentu materyał budowlany za 500 złotych reńskich i użyło do budowy tamy, brukowania nowej targowicy, do wybudowania domu należącego do patrycyusza Seyfrieda Rybischa, portal zaś ustawiono w r. 1546 w kościele św. Magdaleny. Na podstawie przechowanych rysunków i resztek da się odtworzyć przybliżony obraz klasztoru, który ze swemi kaplicami, budynkami mieszkalnemi i gospodarczemi zajmował znaczny obszar na wyspie Odry a opasany murem i wieżami stanowił prawdziwą warownię. Kościół sam był bazyliką o trzech nawach, z wieżą na stronie zachodniej. Kościół św. Michala Michaeliskirche. Kościół ten wystawił Jaksa, zięć Piotra Własta. W dokumentach spotykamy po raz pierwszy wzmiankę o nim w r. 1139. Podług podania kronikarskiego miał być kościół około r. 1500 po raz trzeci odbudowany. W r. 1529 został zburzony razem z klasztorem św. Wincentego. Ale już w r. 1530 odbudowano na nowo z drzewa; po raz wtóry w latach 1597 1609. Ta ostatnia budowa przetrwała aż do r. 1862, w którym rozpoczęto nową budowę według planu architekta Langera i ukończono ją w r. 1869. Dzisiejszy kościół św. Michała wznosi się na miejscu dawnego kościoła św. Wincentego, kiedy dawniejszy położony był na dawnym cmentarzu klasztornem. Kościół WW. Świętych Kirche aller Heiligen w dokumentach jako położony przy młynach nad Odrą, na Elbingu, w płn. wsch. stronie od kościoła św. Wincentego, W r. 1433 runął podczas wojen husyckich. Z czasem jednak odbudowano go na nowo, bo w r. 1529 zburzono go razem z klasztorem św. Wincentego. Kościół 11, 000 dziewic Kirche zu 11, 000. Biskup Wacław potwierdza r. 1400 założenie szpitalu i kaplicy św. Urszuli i 11, 000 dziewic. Z nastaniem reformacyi kościół ten stał się protestanckim i był kilkakrotnie przebudowywany. Budynek z r. 1805 już w następnym roku został zniszczony podczas oblężenia Wrocławia przez Francuzów. R. 1821 wzniesiono nowy kościół według planów C. Langhausa. Kościół św. Mikołaja Nikolaikirche. Kaplicę we wsi Czepiny dziś przedmieście Mikołajskie, Nicolai7orstadt darował w r. 1175 ks. Bolesław Wysoki nowo założonemu klasztorowi cystersów w Lubiążu. W r. 1203 wystawia ks. Henryk I dokument w Czepinach ecclesiam St. Nicolai. Prócz tego kilkakrotnie i później pojawia się wzmianka o kościele. Resztki budowli z granitu, znalezione w ziemi a przechowane w Muzeum szląskich starożytności, dozwalają wnosić, iż budowla istniała już w XIII w. W r. 1428 został pierwotny kościół przez Husytów zburzony. Odbudowany następnie, przetrwał aż do oblężenia Wrocławia przez Francuzów w r. 1806. Ruiny istniały do r. 1880, w którym wzniesiono nową budowę w stylu gotyku berlińskiego. Kościół Salvatora Salvatorkirche, na płd. od górnoszląskiego dworca, z surowej cegły wzniesiony. Dawny kościół t. n. , wybudowany w latach 1561 68, istniał przy fosie świdnickiej, na placu Salvatora niedaleko placu Tauenziena aż do r. 1854, w którym uległ pożarowi. Kościół św. Maurycego. . osiedlili się tkacze flandryjscy tuż pod Wrocławiem, w miejscu nazwanem odtąd osadą wallońską platea gallica al. Romana, Wallonengasse, dzisiejsza Klosterstrasse. Powstały równocześnie z osadą kościół p. w. św. Maurycego wspomniany jest po raz pierwszy w dok. z r. 1234. Kościół obecny pochodzi jeszcze z XIV w. , uległ jednak znacznej zmianie na początku XVIII. Kościołek szpitala św. Łazarza Lazarushospital Kirchlein. Szpital dla trędowatych przy kościele św. Maurycego istniał już od początku XII w. i był zawiadywany przez proboszcza tegoż kościoła. Obecny kościołek i szpital pochodzą z a może nawet z XIV w. Kościołek ten bywa raz tylko w roku używany. Szpital pozostaje obecnie pod zarządem biskupa. Budowle świeckie. Zbrojownia Sandzenghans, położona przy ul. Sandstrasse Nr 11, dotykała niegdyś muru miejskiego. Nieznaczne budynki otaczają większe podwórze. Nad jednym, obecnie zamurowanym portalem południowego skrzydła, znajduje się tablica, na której w płaskorzeźbie przedstawieni są dwaj lancknechci, trzymający tarczę z literą W. Wratislavia, . Inne portale mają oznaczony r. 1523 i 1589. Matusz, Pod względem okazałości w formach i bogactwa ozdób budowla ta zajmuje jedno z pierwszych miejsc pomiędzy pomnikami budo

Wrocław

wnictwa we W. W ogólnym swym kształcie zbliża w Brukseli i Gandawie. Zajmuje róg połudn. wschodni wielkiego czworoboku domów, który wznosi się w środku rynku. Budowany był przez długi szereg lat. Jako moment najważniejszy w powstaniu tej budowli należy przyjąć ostatnie dziesiątki XV w. Ozdoby w szczegółach pochodzą; z XVI w. Budynek składa się z trzech części równoległych, z których środkowa, szersza od dwóch bocznych, opatrzona szczytami, odznacza się bogactwem ozdób architektonicznych. Główne wejście znajduje się od wschodu. Po prawej stronie, nad portykiem ozdobionym herbami szląskiemi i czeskiemi i prowadzącym do ganku, dawnemi czasy był ołtarz, przed którym co rano odprawiało się nabożeństwo. Należał ten ołtarz do tak zwanej sali książąt, rodzaju kruchty, której sklepienie spoczywa na jednym słupie środkowym, a która interesuje nietylko proporcyami szlachetnemi ale i rzeźbami na filarach. Sala ta jest najpiękniejsza częścią budowli. W niej to książęta i stany sląszkie odbywały posiedzenia aż do chwili, kiedy Szląsk wcielony został do Prus. Przedsionek tej sali, na pięciu wsparty filarach, mający 421 2 łokcia długości a 211 2 w rzeźby. Dawniej zasiadali tu ławnicy. W środku głównego szczytu mieści się zegar misternej roboty. Na rogu połudnwsch. budynku wznosi się wieża. Z zapisków dowiadujemy się, że w r. 1445 wieża ratuszowa została przez majstra Fryderyka ukończona i pokryta; pracował jeszcze jednak przy niej budowniczy miejski Bernard Sponsberg 145073. W sto lat później, w r. 1565, wystawił Andrzej Stellauf, Świdnicy, nowy szczyt wieży, bo poprzedni zniesiono w r. 1558. Ten szczyt do dziś się utrzymał. Z południowej strony schodzi się do wspaniałych, ostrołukowo sklepionych piwnic ratuszowych. Gimnazyum św. Elźbiety Elisabethgymnasium. W r. 1505 wybudowało miasto, w nadziei otrzymania pozwolenia na otwarcie uniwersytetu, budynek w płn. stronie cmentarza kościoła św. Elźbiety. Ponieważ jednak do założenia uniwersytetu nie przyszło, budowlę oddano na użytek gimnazyum, przeniesionego z dawniejszej szkoły św. Elźbiety. Budynek obecny rozpoczęto w r. 1560 a na początku 1562 nastąpiło poświęcenie. Dom kapitulny Kapitelhaus, w płn. wscho dniej stronie od katedry położony. Dom obejmuje parter i dwa piętra. Z wyjątkiem okien o gotyckim charakterze inne formy architektoniczne są już renesansowe. W budynku tym znajduje się biblioteka kapitulna i sale posiedzeń kapituły. Uniwersytet, z budynkami pobocznymi, jak kościołem św. Macieja i dawnym konwiktem jezuitów, przedstawia się okazale, szczególnie od strony Odry. W miejscu, gdzie dziś wznosi się Słownik Geograficzny T. . Zeszyt 157 gmach uniwersytecki, stał w wiekach średnich zamek cesarski. Wspomniany jest już w r. 1366 jako. Od r. 1558 mieściła się w tym budynku kamera cesarska i mieszkanie prezydenta. W r. 1671 jezuici otrzymali w darze chylący się ku upadkowi zamek. Oni to wznieśli kościół w latach 1689 98, kolegium zaś powstało 1728 39. Projekt miał być, podług twierdzenia jednych, z Włoch przywieziony, podług drugich sporządzony przez kś. Krzysztofa, budowniczego jezuitę. Od r. 1811 służy ten największy z budynków świeckich na pomieszczenie uniwersytetu, utworzonego z połączenia kolegium jezuickiego z uniwersytetem przeniesionym z Frankfurtu. Bogata ornamentyka fasady i kurytarzy, malowidła al fresco, metalowe ozdoby drzwi, zdobią ten budynek, wzniesiony w stylu barokowym. Do dawnego kolegium jezuickiego należał kościół św. Macieja Matthiaskirche, budowa o jednej nawie i siedmiu przęsłach, zdobny w marmury, bogate złocenia i freski na suficie. Również i dawny budynek konwiktowy stosuje się do architektury budynku głównego. Budynek rządowy Regierungsgebaeude przy ul. Albrechta Albrechtsstrasse. W r. 1364 kupił ks. Ludwik z Brzegu na placu, gdzie dziś jest budynek rządu, dom od Dominika Hanke, bogatego patrycyusza, w r. 1449 nabył drogą kupna dom ten pisarz miejski Jan Magdeburg. Później przeszedł budynek na własność rodziny Hatzfeldów. Dla tejże rodziny wybudował Krzysztof Hackner, architekt wrocławski żył od 1663 do 1741, ozdobny pałac w stylu barokowym, który podczas oblężenia Wrocławia przez wojska austryackie w r. 1760 spłonął razem z mnóstwem przedmiotów sztuki a mianowicie obrazów. Teraźniejszy budynek został wzniesiony rzez Karola Langhausa w r. 1760. Od r. 1802 stał się ten budynek siedzibą; władz pruskich i naczelnego prezydenta. Obecnie, po wzniesieniu dla władz rządowych osobnego budynku na placu Lessinga, . Museum der Kuenste. Kosztem rządu i prowincyi wzniesione, podług projektu Ratheya rozpoczęte a przez Brosta i r. 1880 otwarte. Zewnętrzne ozdoby rzeźbiarskie są dłuta Ottona, malowidła na ścianach dziełem Jana Schillera. Cztery figury szczytowe wykonał R. Haertel i H. , kolosalne zaś statuy w westybulu Duerer i Michel Angelo, są. dzielem Haertla. Pierwsze piętro wypełniają przedmioty sztuki w zastosowaniu do przemysłu, jak majoliki, wyroby ze złota i srebra, odlewy gipsowe; drugie piętro zawiera obrazy w znacznej ilości. W parterowych lokalach od strony wschodniej mieści się Muzeum szląskich starożytności Museum 3

Wrocław

Wrocław

Przed 75 laty jako instytucya królewska założone, przeszło od r. 1858 na własność Towarzystwa, które je uczyniło zbiorem wszystkich starożytności Szląska. Przy pomocy rządu i mieszkańców zgromadzono tu przeszło 50000 przedmiotów, jak zabytki przedhistoryczne, znalezione na Szląsku, starożytności kościelne, zbiór broni i zbroi, dalej wyroby majolikowe, szklane, żelazne, sprzęty domowe itd. Z nowszych budowli okazalszych wymienić należy nową podług planu Opplera, ukończoną w r. 1872, w stylu romańskim. Następnie centralny dworzec kolejowy, budynek sejmu prowincyonalnego, giełdy, poczty, komendantury. Teatr miejski, pierwotnie wybudowany przez Langhausa syna r. 1841, dwukrotnie uległ pożarowi, ostatni raz w r. 1871. Pałac królewski pochodzi w większej części z wieku XVIII i początku XIX, południowe zaś skrzydło wybudowanem zostało według projektu Stuelera w r. 1846. Stare kamienice mieszczan. Chociaż w drugiej połowie XVII i w wieku XVIII wiele fasad zmieniono w stylu barokowym albo zopf, to jeszcze mimo to niewiele miast może się pod względem ilości zabytków budownictwa, pochodzących z XVI w. , mierzyć z Wrocławiem. Że Wrocław był już na początku XVI w. okazałem miastem świadczy opinia Eneasza Sylviusa Piccolominiego, późniejszego papieża Piusa, i króla czeskiego i węgierskiego Władysława II. Domy o czysto gotyckim stylu nie utrzymały się do dziś; pozostało tylko kilka, mających niektóre cechy budowy średniowiecznej. Są to domy Nicolaistrasse Nr 80, Herrenstrasse Nr 20 i 21, Buettnerstrasse Nr 14, plebania przy kościele św. Magdaleny, Altbuesserstrasse Nr 8, i na tejże ulicy Nr 27, Nr 22 i Sandstrasse Nr 1. Domy w stylu renesansowym są dość liczne w rynku i okolicy. Domów w stylu baroko i rokoko jest również wiele. Pomniki są późnego pochodzenia i z życiem miasta nie mają bliższego związku. W rynku przed ratuszem posąg Fryderyka II, dzieło Kissa, odsłonięty r. 1847; Fryderyka Wilhelma III, również dzieło Kissa, w roku 1861 odsłonięty; posąg Bluechera na dawnem rynku solnym Salzring, dzieło Raucha, odsłonięty w r. 1827. Na placu Tauenziena znajduje się pomnik generała t. n. , który bronił w r. 1760 W. podczas oblężenia przez wojska austryackie. Pomnik ten wystawili synowie generała. Pomnik składa się z sarkofagu ozdobionego portretem w płaskorzeźbie i Belloną z bronzu. Na cokole są płaskorzeźby przedstawiające sceny z walki. Projekt pomnika wykonał C. Langhaus, . Historya. Czasu powstania W. oznaczyć niepodobna. Pierwszą pewniejszą wiadomość o istnieniu jego podaje nam kronikarz Thietmar, biskup merseburski, który pod r. 1000 wymienia biskupa, mającego siedzibę w Wrocławiu Wrotizla, jak pisze. Wybór tego miejsca na siedzibę biskupa wskazuje nam, że W. był osadą znaczniejszą, dawniej już istniejącą. Fizyczne warunki sprzyjały powstaniu osady. Rz. Odra bowiem tu się rozszerza i tworzy jeszcze dziś wyspy, które ułatwiały przejście przez wodę i obronę mieszkańców. I w istocie na tych wyspach znaleziono przy głębszem kopaniu w r. 1875, 1877 i 1884 szczątki budowli nawodnych palafitów. Podobnie jak czasu, tak i powstania nazwy W. wskazać nie można. Daremne były usiłowania, rozmaite kombinacye, z przeszłości bowiem W. przed r. 1000 nic historycznego wydobyć się nie da. Zjazd Bolesława Chrobrego z Ottonem III w r. 1000 w Gnieźnie miał dla Polski to ważne następstwo, że powstała osobna organizacya kościelna, obejmująca arcybiskupstwo w Gnieźnie i podległe mu biskupstwa w Wrocławiu, Krakowie i Kołobrzegu. Organizacya ta przyszła do skutku bez względu na dotychczasowe granice arcyb, w Magdeburgu, którego zwierzchnictwu podlegać miały wszystkie biskupstwa powstające w ziemiach słowiańskich, jak to miało już miejsce przy utworzonem biskupstwie w Poznaniu. Niewątpliwie skromne były ramy Wrocławia w czasie powstania biskupstwa. Tam, gdzie obrona przed nieprzyjacielem była najłatwiejszą, na jednej z wysp, t. zw. Dominsel dziś już nieistniejącej, wzniósł się kościół katedralny i zamek książęcy. W ten sposób znaczenie W. wzrość musiało; siedziba biskupa uczyniła z miasta punkt środkowy dla stosunków kościelnych znacznej części ówczesnej Polski. Łatwość przebycia w tem miejscu rzeki, krzyżowanie się dróg handlowych lądowych, żegluga na 0drze aż do bogatego Szczecina i położenie w środku niziny szląskiej, czyniły W. ważną stacyą handlową, miejscem wymiany rozmaitych płodów, przyczem istniejący gród książęcy zapewniał bezpieczeństwo zarówno stałym mieszkańcom jak też czasowo przebywającym. W takich to przyjaznych warunkach wzrastała ta ważna osada; warunki te umożliwiły przetrwanie ciężkich burz, jakie W. od czasu do czasu nawiedziły. Do takich burz należy reakcya pogańska i szczepowa po śmierci Mieszka II Brzetysława, ks. czeskiego, w r. 1038 na W. i Polskę. Brak jakichkolwiek wiadomości, aby ocenić doniosłość tego najazdu i idącego za nim panowania czeskiego nad Szląskiem. W pokoju bowiem zawartym w r. 1041 między cesarzem Henrykiem III a Brzetysławem, Szląsk z W. pozostał w posiadaniu ks. czeskiego. Również i po przyłączeniu Szląska do Polski w r. 1054 nie rozjaśniają się dzieje Wrocławia. Możemy tylko przyjąć, że w r. 1046 al. 1051 nastąpiło ustalenie

Wrocław

dziby biskupiej w Wrocławiu, na wyspie, obok 1 istniejącego tu zamku książęcego, kiedy przedtem stolica biskupia nie miała stałej siedziby. Zamek książęcy położony był na zachodniej krawędzi wyspy; kościołek św. Marcina, naprzeciw obecnego zakładu dla ociemniałych, był przedtem kaplica książęcą. Dopiero przy końcu. znajdujemy znowu niejakie wzmianki o W. Kroniki wymieniają namiestnika Szląska Magnusa i mówią o powstaniu tegoż. Wrocław i Szląsk stają sie ogniskiem ruchu, w szczegółach dla nas niejasnego, który był wymierzony przeciw wszechwładnemu na dworze Władysława Hermana Sieciechowi. Ruch ten podtrzymuje starszy syn królewski Zbigniew. Zaburzenia te jednak nie wpłynęły na znaczenie Wrocławia. Testament Władysława Hermana z r. 1102 wymienia Wrocław, Kraków i Sandomierz jako trzy najważniejsze miasta Polski. Znaczenie to W. odbija się i na przebiegu wojny Bolesława Krzywoustego z cesarzem Henrykiem V. Wskutek taktyki wojennej Bolesława III, polegającej na unikaniu stanowczej bitwy w otwartem polu, wojna przybrała charakter walki obronnej w najważniejszych grodach. Do takich należał i W. , do zdobycia którego przystąpił Henryk V w r. . 1109 po nieudanem oblężeniu Głogowa. ; Późna pora roku, brak żywności, choroby grasujące w wojsku, śmierć sprzymierzeńca cesarza, ks. czeskiego Światopełka z ręki skrytobójczej a szczególnie nieusianne napady Bolesława, zmusiły cesarza do odstąpienia od oblężenia i rozpoczęcia odwrotu. Tu odnosi się podanie o wielkiej klęsce, zadanej cesarzowi na psiem polu, obszarze poźniejszego miasteczka Psie Pole Hundsfeld. Na ówczesne dzieje W. a zarazem Szląska, rzucają, aczkolwiek skąpy, promień światła, stosunki kościelne. Już Grzegorz VII posłał legata do uporządkowania spraw kościelnych w Polsce, o czem też wspomina w liście z r. 1075, chociaż dokładne oznaczenie granie dyecezyalnych przypisywanem bywa dopiero kardynałowi Egidiusowi w r. 1123. Potwierdzenie uregulowanych granic zawiera przywilej papieski dla arcyb. gnieźnieńskiego z 7 lipca 1136, w Pizie wydany, w którym zostaje przyznany temu arcybiskupstwu i zamek Milicz, położony w dyecezyi wrocławskiej. Przywilej ten dla tego jest nader ważny, że wskazuje granicę pomiędzy obiema dyecezyami, przypadającą mniej więcej na linię późniejszej granicy polskoszląskiej. Podobne potwierdzenie swych posiadłości otrzymało biskupstwo wrocławskie d. 23 kwietnia 1155 1154 od Hadryana. Natomiast brak jest wiadomości, tyczących się samego biskupstwa. Szereg biskupów da się oznaczyć dopiero od połowy w. Według Gruenhagena Geschichte Schlesiens. I biskupami byli Hieronim 1051 1062, Jan I 1063 1072, Piotr 1074 1111, Żyrosław 11121120, Heymo 1120 1126, Robert 1127 1140; po sześcioletniej przerwie Jan 1146 1149, Walter 1149 1169. Prócz imion, biograficzne szczegóły, o których Długosz wspomina, są nieprawdziwe. Długosz przypisuje najdawniejszym biskupom wrocławskim pochodzenie włoskie. Za prawdopodobieństwem tego twierdzenia przemawia ta okoliczność, że legaci papiescy, którzy do Polski przybywali, byli albo Włosi albo Francuzi i że również na dworze polskim spotykamy dnchownych romańskiego pochodzenia. Nietylko bowiem wspólność interesów państw mniejszych wobec możnego cesarstwa niemieckiego wytwarzała ściślejszą tychże łączność, ale przy końcu i na początku XII w. kultura romańska przodowała w Europie. To też niedziw, że wpływ romański jest widoczniejszy w Polsce i na Szląsku w w. niż sąsiedni niemiecki. Objawia się to szczególnie przy zakładaniu klasztorów. Benedyktyni mieli przyjść do Polski z Monte Cassino. Piotr Włast, powiernik Bolesława Krzywoustego i najmożniejszy z jego dworzan, założył w swych posiadłościach w Górce, na stokach góry Sobótki Zobtengebirge, klasztor dla augustyanów, sprowadzonych z opactwa hr. Artois. Ponieważ jednak klimat był tu dla zakonników za ostry, przesiedlił ich Piotr Włast do Wrocławia 1149, wybudowawszy im kościół i klasztor na Piasku Kloster der regulierten AugustinerChorherren zu. Maria auf dem Sande Górce pozostał tylko kościół parafialny. Część wyspy, na której wzniósł się klasztor, oddano temuż na własność. Około tego czasu brat Piotra, Bolesław, wybudował w Wrocławiu kościół św. Wojciecha Adalbertkirche na lewym brzegu Odry i oddał tymże augustyanom w posiadanie. Również założenie kościoła św. Michała, na północ od katedry, jeszcze przed r. 1139 przypisywanem bywa zięciowi Piotra Własta, Jaśkowi. Najwaniejszem jednak dziełem Piotra Własta było założenie klasztoru św. Wincentego St. Vinzenzstift auf Wrocławia w okolicy dzisiejszego kościoła św. Michała, przy końcu ulicy Lehmdamm, XII w. Początkowo zamieszkiwali klasztor ten benedyktyni z Tyńca, ale niebawem zastąpili ich romańscy premonstratensi. Podział państwa po śmierci Bolesława HI Krzywoustego był powodem szeregu klęsk dla Polski a dla Szląska i W. miał nader ważne następstwa. Szląsk dostał się w udziale najstarszemu z synów Krzywoustego Władysławowi II, ka oraz przywiązane do niej zwierzchnictwo nad braćmi. Usiłowania Władysława przywrócenia dawnej jedności państwa zakończyły się zupeł

na jego klęską, wygnaniem z swych posiadłości. Daremne były zabiegi Władysława o powrót do Polski i odzyskanie utraconego stanowiska; rozbiły się one, pomimo poparcia doznanego od cesarzy niem. Konrada III i Fryderyka I, o wytrwały opór braci młodszych i możnych. Dopiero śmierć Władysława na wygnaniu w Niemczech przywróciła pozostałym synom dzielnicę jego Szląsk, w granicach dyecezyi wrocławskiej. Mianowicie najstarszy syn Bolesław, z przydomkiem Wysoki, otrzymał większa część, z grodami Głogowem, Lignicą, Wrocławiem i Opolem; młodszy Mieszko, obszar mniejszy, z Raciborzem i Cieszynem; najmłodszy Konrad, jako małoletni, nie otrzymał na razie żadnej posiadłości. Wrocław przypadł tedy w udziale najstarszemu Bolesławowi Wysokiemu. Spory, jakie wybuchły niebawem między braćmi, spowodowały zmianę pierwszego podziału. Gdy bowiem Mieszko wypędził Bolesława Wysokiego, to tenże przy pomocy Kazimierza II Sprawiedliwego, ks. na Krakowie, otrzymał napowrót swe posiadłości, musiał jednak odstąpić najmłodszemu bratu Konradowi Głogów, jako osobne księstwo. Kazimierz II kowi, przy okoliczności trzymania do chrztu syna jego, obszar z Bytomiem, Oświęcimiem, Zatorem, Siewierzem i Pszczyną, które, jako części dyecezyi krakowskiej, dotychczas do Szląska nie należały. Nowy spór powstał, gdy po śmierci Konrada głogowskiego rok nieznany Bolesław spuściznę bezdzietnego brata zajął w posiadanie, Mieszko raciborski sprzeciwił się, tem łatwiej, że w rodzinie Bolesława powstały spory. Bolesław miał z pierwszego małżeństwa z księżniczką ruską syna Jarosława. Jarosław podniósł rokosz przeciw ojcu i wymusił odstąpienie mu ziemi opolskiej wraz z Nisą i Odmuchowem, ale tylko dożywotnio. Ta ugoda nastąpiła w każdym razie jeszcze przed śmiercią Kazimierza w z tych działów pogorszyło znacznie oddanie w 1163 r. w posiadanie krainy graniczącej z Niemcami, synom Władysława II, Niemczech i tamże szukającym oparcia. W ten sposób wpływ Niemiec, i tak wyższych instytucyami i kulturą, pozyskał silną podstawę do dalszego rozrostu i krzewienia się. Nie dziw przeto, że w dziejach Szląska i Wrocławia r. 1163 stanowi przełom, jest rokiem granicznym, początkiem kolonizacyi niemieckiej i towarzyszącej temu szybkiej germanizacyi ludności i kraju a w końcu utraty tej krainy dla Polski. Mylilibyśmy się jednak, gdybyśmy ten wielki przełom w ekonomicznych, społecznych i politycznych stosunkach Szląska uważać chcieli jedynie jako rezultat r. 1163. Obok bowiem tego politycznej natury aktu, który sam przez się jeszcze o przyszłem stanowisku Szląska do Polski nie był rozstrzygającym, nawet wobec lgnących do Niemiec szląskich książąt, oddziaływały głębiej i trwalej na przyszłe losy stosunki społeczne i ekonomiczne tego kraju. Nie rozpatrując obecnie bliżej tych stosunków społecznych i ekonomicznych, zaznaczamy tylko, że tworzenie osad, ściąganie kolonistów i osiedlanie tychże na gruntach obok dawnych osad polskich były środkiem, jakiego się chwycili książęta, aby zdobyć sobie wyższe dochody z swych posiadłości. Pierwszym, który rozpoczął czynność kolonizacyjną, był ks. wrocławski Bolesław Wysoki. Książę ten młodość swoją przepędził w Niemczech, znał tedy dobrze stosunki niem. i możność przeprowadzenia swych zamiarów. Zresztą pewne podstawy oparcia kolonizacyi dawały istniejące już na Szląsku zakony cystersów i premonstratensów. Zakonnicy tych klasztorów, obcego pochodzenia, utrzymywali związek z krajem, z którego wyszli a mieli przez to i możność a nawet własny interes sprowadzania swych ziomków, jako osadników. Nie śledząc czynności tych klasztorów na całym Szląsku, ograniczymy się tylko do Wrocławia. W. otrzymał prawdopodobnie już w połowie XII w. mieszkańców obcego pochodzenia. Byli to Wallonowie, ziomkowie augustyanów klasztoru na Piasku i premonstratensów klasztoru św. Wincentego na Elbing, którzy, jako rzemieślnicy a mianowicie tkacze a potem znowu jako ogrodnicy i rolnicy, niebawem po założeniu klasztoru osiedlili się w pobliżu. Przybysze ci otrzymali grunta do osiedlenia się w płd. wsch. stronie miasta, jako osobna kolonia około kościoła św. Maurycego, dla nich wybudowanego, zachowali długo swe właściwości a istnienie ich przypominała długo jeszcze nazwa ulicy wallońskiej Wallonenstrasse, dzisiejsza. Także i w Wrocławiu byli już niemieccy przybysze. Na placu targowym ówczesnego miasta, na lewym brzegu Odry, tuż przy moście Sandbruecke, na miejscu dzisiejszego gmachu sądu wyższego, stał budynek kamienny, dom kupców niemieckich. Od owego mostu ciągnęły się już po lewym brzegu Odry na południe domy mieszkalne aż do kościołka św. Wojciecha. Ludność tej części była w części polską, w części niemiecką; ostatnią tworzyli rzemieślnicy niemieccy. Do zwiększenia ruchu kolonizacyjnego przyczyniały się gorliwie klasztory. Ważne stanowisko w tej początkowej kolonizacyi zajmuje klasztor cystersów w Lubuszu. Działalność tego klasztoru sięgnęła do okolic Wrocławia. Na darowanych przez Bolesława W. w r. 1175 gruntach, położonych na zachód od Wrocławia, osadzili cystersi lubuscy niem. kolonistów i utworzyli wieś Czepiny Tschepine. Właściwy rozkwit osad niem. na Szląsku przypada jednak na wiek XIII, na czas po śmierci Bolesława W. r. 1201, za rządów Henryka I Brodatego. Z liczbą przybywających osadników o

Wrocław

Wrocław

bcych, wzrastała i część miasta na lewym brzegu Odry położona. Tu też stanął nowy dwór książęcy, na wyspie bowiem katedralnej Dominsel brakło miejsca. Przybycie Jadwigi, córki możnego hrabiego frankońskiego Bertolda, jako żony Henryka 1, wpłynęło na wzmożenie się osadnictwa niem. Działo się to stopniowo, a ponieważ nie przyszło do założenia osady na prawie niemieckiem, przeto nie doszły nas wiadomości o stanie osadników niem. w tym czasie. Wiemy tylko, że był sołtys dokument z r. 1214, że przed mostem prowadzącym przez Odrę na wyspę Sandinsel e wmiejscu, gdzie dziś wznosi się gmach sądu wyższego, stał dom kupców niemieckich, w którym ci pod ochroną przywilejów mieli skład swych towarów. Połączenie z wyspami dawały mosty. Gałą tę osadę oznaczano w dokumentach civitas, dla odróżnienia od osady na wyspie katedralnej i Piasku Domu. . Pewną wakazówkę ówczesnej rozciągłości miasta daje nam następująca okoliczność. W r. 1226 zrezygnował opat klasztoru augustyanów na Piasku z posiadania kościoła św. Wojciecha, który był prawdopodobnie kościołem parafialnym osady na lewym brzegu Odry, a biskup Wawrzyniec oddał go świeżo założonemu klasztorowi dominikanów. Za to biskup spowodował budowę nowego kościoła, który też powstał pod wezw. św. Maryi Magdaleny na pustym placu, a więc przy końcu osady. Już nieco wcześniej, bo w r. 1214 powstaje pierwszy szpital na Szląsku, założony przez tenże klasztor augustyanów na Piasku na darowanym przez Henryka 1 gruncie między Olawą i Odrą. Dokument darowizny tej jest najdawniejszym zabytkiem archiwum miejskiego w Wrocławiu. Niemniejszą działalność gospodarczą rozwinął syn Henryka 1 ks. Henryk 11 1238 1241. Ożeniony z Anną, córką Przemysława Ottokara 1, króla czeskiego, rozpoczął prawdopodobnie w r. 1240 w Wrocławiu budowę klasztoru św. Jakuba, w sąsiedztwie domu kupieckiego Niemców, dla minorytów, sprowadzonych z Pragi. Wielki napad Mongołów przerwał jednak wszelką pracę. W pierwszych dniach kwietnia r. 1241 uległ Wrocław zupełnemu zniszczeniu. Mieszkańcy części położonej na lewym brzegu Odry spalili sami swe domy drewniane i szukali ocalenia na wyspach odrzańskich tak, że Mongołowie tylko zgliszcza zastali. O zdobycie wysp nie kusili się jednak i ruszyli dalej ku Lignicy. Bitwa stoczona pod tem miastem dnia 9 kwietnia 1241 zakończyła się zupełną klęską wojska chrześcijańskiego; ks. Henryk 11 poległ, ale Mongołowie, poniósłszy znaczne straty, się iść dalej i rozpoczęli odwrót. Napad Mongołów pozostawił po sobie ślady strasznego zniszczenia, mieszkańcy byli w części pozabijani a domy spalone. Wyludnienie to i wyniszczenie wpłynęło na coraz większy napływ kolonistów niem. do kraju, których ściągano, aby ubytek w ludziach i gospodarstwie powetować. Wówczas powstały nietylko liczne nowe osady niemieckie, ale często miejsce zniszczonej osady polskiej, zajęła niemiecka. W ten sposób napad Mongołów przyczynił się wielce do szybkiej germanizacyi Szląska. Najwidoczniej widzimy to na dziejach Wrocławia. Niezbyt liczna jeszcze w tem mieście ludność niemiecka nie myślała po napadzie Mongołów opuszczać kraju i miasta; widać, że miała podstawy materyalne swej egzystencyi w obcym kraju, że opłacały się jej zabiegi odbudowania zniszczonych domostw. A zresztą ich dom kupiecki, wystawiony z trwałego materyału, ocalał wśród ogólnego pożaru. Niebawem szczęśliwa okoliczność dozwoliła osadnikom niemieckim nietylko przywrócić swe siedziby do pierwotnego stanu ale nadto rozszerzyć takowe. Poległy w bitwie pod Lignicą Henryk pozostawił pięciu małoletnich synów, w których imieniu sprawowała rządy matka ks. Anna. Księżniczka ta zaznaczyła pamięć swą kilkoma fundacyami, z pomiędzy których najważniejsze są założone w Wrocławiu. Otóż w wypełnieniu woli swego męża, w zachodniej stronie, na samym krańcu miasta, zakłada ks. Anna wielki szpital p. wez. św. Elzbiety, który oddany został rycerzom krzyżowym mit dem rothen Stern, prawdopodobnie już w r. 1242. Od wschodu dotykał tej fundacyi klasztor minorytów pod wez. św. Jakuba. Klasztor ten uległ zupełnemu zniszczeniu podczas napadu Mongołów w r. 1241. Życzeniem ks. Anny było wyszukanie dla zakonników nowego przytułku. Wtedy to kupcy niemieccy ofiarowali odstąpienie swego domu składowego, przytykającego do klasztoru minorytów, jeżeli księżna w zamian zezwoli na założenie osady na prawie niem. , na obszarze jeszcze nie zajętym, w płd. zach. stronie od spalonego miasta. Przy urzeczywistnieniu tego zamiaru postępowali zgodnie kupcy niem. i ludność niemiecka dawniej osiadła, choć przedtem nie tworzyli jednego organizmu. Postępowali przytem w zwykły sposób. Wybrany osadźca lokator przeprowadził rokowania z księżną, podział gruntów, pierwsze urządzenia i wymiar sądownictwa. Stało się to jeszcze w tymże r. 1241. Obszar nowego miasta, założonego na prawie niemieckiem, oznaczono prawdopodobnie w granicach biegu zasypanej dzisiaj Olawy, w miejscu której ówczas był rów. Głównie jednak, jak to zwykle przy zakładaniu miast na prawie niem. miało miejsce, rynek i najbliższe grunta stanowiły z początku osadę. Po wielkości rynku, po wytkniętych prostych ulicach, rogów rynku rozchodzących się, które do dziś pozostały takiemi, jakiemi były w chwili założenia, widzimy, że postępowano według

dobrze obmyślanego planu, z myślą o przyszłości. Niezwyczajnem było, że w płd. zach. kierunku, obok głównego rynku, wyznaczono mniejszy kwadrat, t. z. solny rynek dla wyładowania przywożonej z Wieliczki soli, ztąd także polskim rynkiem zwany dziś plac Bluechera. Również wytknięto w płn. zach. stronie czworobok dla kościoła nowej osady, który też w kilka lat później stanął ok. 1245 p. wezw. św. Elźbiety. Po za temi oboma placami szła granica zabudowań. Na rynku wzniósł się zaraz ratusz jeszcze nie dzisiejszy a obok niego szereg kramów kupieckich i ławy do sprzedawania. Sumę należną księciu od miasta oznaczono raz na zawsze na 400 grzywien, sumę podwójna tej, jaką. przed nadaniem prawa niemieckiego kupcy niemieccy byli obowiązani płacić. Granice nowego miasta spływały w pierwszych latach z najbliższemi ulicami równoległemi. Przecznica, znajdująca się w stronie wschodniej rynku, celem połączenia z częścią około kościoła św. Wojciecha i Maryi Magdaleny, wskazuje na wczesne rozszerzenie się miasta w tym kierunku. Najwięcej przeszkód w rozszerzeniu miało nowe miasto w kierunku płn. , albowiem na wytkniętym obszarze między Odra od płn. , z Olawą na wsch. , fosa na płd. i zach. znajdowały się grunta nie należące do nowej osady. Tak istniały na płd. wsch. dawne osady wzdłuż pierwotnego biegu Olawy od Sandbruecke aż do kościołka św. Wojciecha; na płn. wzdłuż Odry terytoryum książęce, zajęte z czasem na pobożne fundacye ale obejmujące i siedziby rycerstwa, służby a nawet domy żydów, stojących pod wyłączną opieka książęcą, których już na początku XIII w. , jako posiadaczy gruntów, w dokumentach spotykamy. A nawet za kościołem paraf. św. Elżbiety istniały do księcia należące ławy rzeźnicze i szynki, z których dochodów korzystał także klasztor w Trzebnicy. Naturalnem dążeniem mieszkańców było, ażeby te grunta, tamujące rozwój nowej osady, włączyć do obszaru miejskiego. Dokument lokacyjny na prawie niem. nie zachował się i nie daje nam wyjaśnień o szczegółach. Ponieważ miasto Brzeg i Kraków otrzymały prawo niem. z wyrażeniem w dokumentach jak Wrocław, to przypuszczać należy również, że i Wrocław otrzymał sześcioletnią wolność mieszkańców od podatków, wolność od służby wojskowej, pastwiska, wolny wyrąb drzewa w lasach książęcych. Przeprowadzający zaś lokacyą Henryk otrzymał wójtowstwo dziedziczne, t. j. przodownictwo w sądzie i zastępstwo praw książęcych a za to trzecią część opłat sądowych, dom wolny od podatku w mieście i grunta poza miastem. Nie wiele przechowało się wiadomości z pierwszych lat istnienia nowej osady na prawie niem. W walce pomiędzy braćmi książętami musiało i miasto W. wziąć udział. Starsi bowiem synowie Henryka II III i Henryk, podzielili się Szląskiem w ten sposób, że Bolesław pozostał przy posiadaniu Lignicy i Głogowa, W. dostał się w posiadanie Henryka III. Młodsi bracia Konrad i Władysław przeznaczeni byli do stanu duchownego. Niespokojny Bolesław bezpośrednio po dokonanym podziale w r. 1248 przedsięwziął trzykrotne wyprawy przeciw Henrykowi III, przyczem mieszkańcy W. stawili mu skuteczny opór. Stanowi to znak szybkiego wzrostu miasta. Ale i w innym fakcie znajdujemy jeszcze dowód zapobiegliwości kupców wrocł. Oto w towarzystwie Jana de Piano Carpino, mnicha zakonu minorytów, udającego się w r. 1245 z polecenia papieża do Mongołów, spotykamy kupców wrocławskich, docierających aż do Kijowa. Kilka nowych fundacyi przybyło miastu zaraz w tych pierwszych latach. Powstały one na obszarze książęcym. Żona Henryka niosła kościół dla klasztoru minorytów, przyczem własne mieszkanie oddała w części na rozszerzenie tego klasztoru, w części zaś na rzecz szpitala św. Elzbiety. Do tego szpitala, dla pielęgnowania chorych powołała księżna z Pragi rycerzy albo braci krzyżowych z czerwoną gwiazdą, zakon powstały prawdopodobnie podczas wojen krzyżowych na wzór zakonów rycerskich. Członkowie tego zakonu nosili sześciokątną czerwoną gwiazdę z krzyżem powyżej na płaszczu i ztąd ich nazwa. Szpital św. Elźbiety nazywano szpitalem św. Macieja lub w posiadaniu tego szpitala był dawny kościół książęcy św. Macieja, dzisiejszy kościół gimnazyalny. Dokument erekcyjny tej fundacyi pochodzi z r. 1253, ale są wskazówki, że braciom krzyżowym oddano już szpital między r. 1242 a 1246. Anna i jej synowie uposażyli hojnie tę fundacyą. W kilka lat później 1257 r. powołała ks. Anna jeszcze inną fundacyą, klasztor św. Klary Klarenstift, odstępując zakonnicom, przywołanym z Pragi, resztę swego dworu. W ten sposób dawny obszar książęcy objął szereg pobożnych fundacyi, mur oddzielił je z trzech stron od miasta, a na północy otaczała Odra. Z chwilą objęcia rządów przez Henryka III r. 1248 powstały spory z miastem. Brzyczyną było, że młody książę chciał cofnąć niektóre z przywilejów przyznanych przez brata jego Bolesława. Jednym z pierwszych kroków Henryka III było oddanie kościoła paraf. św. Elźbiety wraz należną mu dziesięciną na uposażenie szpitala św. Elźbiety, znajdującego się pod zawiadywaniem braci krzyżowych. Darowizna taka kościoła paraf. zakonowi, choćby ten kościół nie był wyłącznie przez mieszczan zbudowanym, była wyrazem niechęci księcia. W dodatku do tego dokument donacyjny z d. 26 lutego 1253 r. nie zawierał wzmianki o prawie

Wrocław

wyboru duchownego czyli patronatu, wynikiem czego były ciągłe spory miasta z konwentem klasztoru. W sporze tym biskup wrocławski stanął po stronie miasta, wreszcie stosunki tak się ułożyły, że miasto pozostało w posiadaniu kościoła, kościół posiadał własnych proboszczów, swój osobny majątek ale plebani musieli należeć do zgromadzenia braci krzyżowych klasztoru św. Macieja i opłacać klasztorowi czynsz, w wysokości 1 4 grzywny. Nie brakło i innych przedmiotów spornych między mieszkańcami a księciem, aż wreszcie ugoda z r. 1261 wytwarza nowe położenie. Ugodą tą zrzeka się Henryk III na korzyść mieszkańców W. spornych ław, domów i ogrodów, prawdopodobnie za pewną sumę pieniężną. Ale najwalniejszą zdobyczą ze strony mieszkańców, było przyznanie im przywilejem d. d. 1261 r. 16 grudnia użycia prawa magdeburskiego w obrębie granic miasta. Nadane bowiem przedtem mieszkańcom W. prawo niemieckie wyjmowało tychże tylko od ciężarów prawa polskiego a dopiero zezwolenie na wprowadzenie prawa magdeburskiego zapewniło samorząd. Ważnem było dalej, że ów przywilej rozszerzył obszar miasta na część wyspy u miastu jakkolwiek klasztor augustyanów rościł pretensye do całej wyspy, równie jak i na siedziby Wallonów dzisiejsza. Przywilej zachowany do dziś w oryginale w archiwum miejskiem zawiera zmiany, z jakiemi zezwala książę na użycie prawa magdeburskiego, zasady cywilnego i karnego prawa, procedury i organizacyi miejskiej. Książe zatrzymał dla siebie prawo bicia monety, składu sukien, cło i sąd w sprawach połączonych z morderstwem, rabunkiem i gwałtem. Do kresu działania rady miejskiej należały odtąd policya miejska, nadzór nad cechami, policya ogniowa, utrzymanie dróg, nadzór nad szynkowniami i zarząd majątkiem miejskim. Do zakresu zaś działania wójta dziedzicznego należało sądownictwo miejskie, wykonywane wspólnie z ławnikami. Wójt otrzymywał 1 3 grzywny a 2 3 książę. Łączność W. z Magdeburgiem nie ograniczała się tylko na przyjęciu prawa, mieszkańcy zasięgali później w sprawach spornych interpretacyi prawnej i wyjaśnień a urząd ławniczy w Magdeburgu był niejako sądem apelacyjnym. Również i Wrocław udzielił swego prawa innym miejscowościom na Szląsku. Finansowe względy rozstrzygały u Henryka III o ustępstwach czynionych miastu, i one również pobudzały go do kroków temu miasta nieprzyjaznych. Już bowiem po ugodzie z mieszkańcami W. w r. 1261 stworzył sobie Henryk III nowe zródło dochodu. Stało się to w ten sposób. Na książęcym obszarze nad Olawą i po lewym brzegu Odry mieszkali, wśród innych, potomkowie owych przybyłych przed wiekiem z Flandryi Wallonów, przeważnie tkacze, którzy do gminy wrocławskiej nie przystąpili. Mogli tedy dostarczyć ludności do nowej jakiejś osady. Otóż Henryk III wydał przywilej d. 9 kwiet. 1363 r. Gerhardowi z Głogowa na założenie nowego miasta na prawie niemieckiem na tym obszarze. Przywilej lokacyjny nie podaje pobudek założenia nowego miasta w najbliższem sąsiedztwie już istniejącego, ale niewątpliwie rozstrzygającemi były pobudki finansowe. Nowe miasto Neustadt u prawo niem. i magdeburskie, czego nie znajdujemy w nadaniach dla innych miast na Szląsku. O istnieniu tegoż miasta aż do połączenia ze Starem Altstadt. 1327 nader mało wiemy. Lokator otrzymał sądownictwo, jakie posiadał wójt Starego miasta, trzecią część grzywien, łaźnię, jatki, kramy i młyn nad Oławą w dziedziczne posiadanie. Mieszkańcy mieli mieć pięcioletnią wolność podatkową. Ludność tworzyli przeważnie rzemieślnicy, kupców zdaje się nawet nie było. Nowe miasto bowiem nie miało żadnego placu targowego, chociaż lokator miał przyrzeczony dochód z jatek i kramów Zdaje się tedy, że właśnie dla mieszkańców Nowego miasta założył Henryk III na zachód, ale po za granicami Starego miasta, nowy rynek Neumarkt, na obszarze książęcym, między oboma miastami i posiadłościami trzech klasztorów, gdzie umieścił 24 jatek. Ale mieszkańcy Starego miasta umieli już po trzech latach konkurencyę tę usunąć. Trzech z nich zakupiło r. 1266 owe jatki za 300 grzywien srebra. Zarazem przyrzekł książę że nie założy w Wrocławiu, ani w promieniu jednej mili żadnych nowych jatek. W kilka tygodni później sprzedał Henryk III mieszczanom wrocł. prawo poboru cła miejskiego, a również i mostowe w promieniu dwumilowym, w jakiej odległości żadnej karczmy utrzymywać nie miał. Również nieco później sprzedał 471 2 kramów znajdujących się w mieście, z obowiązkiem niewystawiania nowych. Te kupna świadczą o szybkim wzroście miasta i zamożności mieszkańców. Wrocław już w tym czasie był miejscem ożywionego handlu, wymiany płodów surowych, skór, soli, futer, za płody przemysłu, jak sukna i wyrobów z kruszczu. Również wybór W. na miejsce odbycia synodu duchowieństwa z całej archidyecezyi gnieźnieńskiej wskazuje również na wzmagające się znaczenie miasta. Synod ten odbył się w r. 1267 pod przewodnictwem legata papieskiego Gwidona. Z pobytem legata łączy się założenie pierwszej szkoły miejskiej przy kościele Maryi Magdaleny. Rada miejska i mieszczanie zwrócili się do legata z prośbą, aby zezwolił na założenie szkoły miejskiej, z powodu bowiem uciążliwej komunikacyi odwiedzanie szkoły katedralnej, na prawym brzegu Odry lezącej, jest uciążliwe. Kiedy biskup i kapituła zgodzili się, legat udzielił r. 1267 pozwolenia.

Wrocław

W r. 1266 d. 5 grudnia umiera Henryk III. Opiekunem małoletniego syna Henryka został stryj jego Władysław, od r. 1265 arcyb. salzburgski a zarazem po śmierci biskupa Tomasza I administrator biskupstwa wrocławskiego. Prawdopodobnie w r. 1273 objął Henryk TV sam rządy. Już pierwsze dwa lata rządów Henryka IV były ważne dla W. Przywilejem z d. 31 grud. 1271 zezwolił radzie miejskiej na wystawienie 16 ław piekarskich w rynku, z których czynsz miał iść na budowę i utrzymanie mostów. Liczba tych ław wzrosła z czasem do 78; zostały one dopiero w r. 1809 zniesione W styczniu 1272 r. nawiedził miasto pożar. Książę przywilejem z d. 31 stycznia 1272 potwierdził udzielone dotychczas miastu korzyści oraz przyznał t. z. prawo milowe Meilenrecht, mo promieniu jednej mili po obu brzegach Odry zakładania placu targowego, sukiennie, kramów, jatek, ław piekarskich i karczem; zobowiązał dalej mieszkańców do wznoszenia domów tylko z materyału trwałego i przyznał wreszcie nowo osiadłym w mieście uwolnienie od podatku na jeden rok. W r. 1273 zezwala znowu miastu na założenie ław szewskich. Liczba tychże wzrosła do 86. Znajdowały sie rynku. Jeszcze tego roku otrzymało miasto prawo sprzedaży wina i piwa w całych beczkach Schrotamt, o do miasta ołowiu i pobierania opłaty cie prawo pobierania 2 3 opłaty cechowej od każdego wstępującego do cechu Innungsrecht. Rok 1274 przyniósł miastu szczegolnie ważny przywilej składu. Przywilejem tym nakazywał książę, aby wszystkie przewożone towary w granicach księstwa jego były w W. przynajmniej przez trzy dni na sprzedaż wystawione. W ten sposób W. , który i tak wskutek dogodnych warunków geograficznych stał się ważnym punktem handlowym, otrzymał przez przywilej powyższy niejako sankcyą tego, co było rzeczywistością i zabezpieczał się przed możliwą konkurencyą. Z prawem składu był połączony obowiązek trzymania się wskazanych dróg, których pominięcie podlegało karze. W tym samym r. 1274 zobowiązał Henryk wszystkich mających posiadłości na obszarze miasta, nie wyjmując szlachty i duchowieństwa, do uiszczania podatków miejskich. Niewątpliwie, że ustępstwa te nabywali mieszczanie wrocławscy za pieniądze, niemniej atoli Henryk IV u miasta szczerą życzliwość. On pierwszy z książąt używał tez tytułu książę szląski i pan na Wrocławiu. Również przydomek Probus Łagodny, mimo skłonności do walki, pochodzi niewątpliwie od mieszczan wrocławskich. Na czasy Henryka przypada ustalenie się organizacyi miejskiej. Rządy spoczywały wyłącznie prawie w rękach bogatych kupców, którzy dążyli do odosobnienia i utworzenia osobnego patrycyatu. Rada miejska składała się z 6, później z 8 rajców i 11 ławników, ą popielcową wybranych przez ustępujących rajców. Organizacya ta jednak uległa kilkakrotnej zmianie. Pomyślną również okolicznością dla miasta było, ze książę wynagrodził dobrami wójta dziedzicznego, w zamian za zrzeczenie się swych praw. Ostateczne wykupienie tych praw ze strony miasta przypada na r. 1329. Od tego czasu przewodniczy najstarszy z rajców w sądzie; zastępuje go później corocznie wybierany urzędnik, z tytułem wójta miejskiego, który jednak rajcą nie był. Ze względu na stanowisko księcia do kościoła ważnym jest spór Henryka z biskupemTomaszemII 12711292. Zasadnicze były powody tego sporu. Prócz opłaty dziesięciny dziesiąty snop zboża, jakiej żądał biskup w przeciwstawieniu do praktyki, opartej nawet na umowie ks. Bolesława Łysego z biskupem Tomaszem I, uiszczania dziesięciny ćwiertnią trojakiego zboża od łanu o pieniądzmi a zwyczajnej juz wówczas na Szląsku, przyłączył się spór o prawo zwierzchnicze w dobrach biskupstwa, na obszarach Odmuchowa Ottmachau i Nissy. Tutaj od czasów biskupa Jarosława 1201 r. każdy biskup wrocławski był właścicielem gruntów, nie miał jednak praw zwierzchniczych Landeshoheit, o książę. Do uwolnienia się od tej zależności, która przynosiła ciężary i uzyskania zupełnej swobody dla dóbr kościelnych, jak to miało miejsce w Niemczech, dążył biskup Tomasz yłączyła się do tego jeszcze jedna okoliczność sporna. W dawnych czasach granicę Szląska od Czech i Morawii bronił na milę szeroki las gęsty, wzmocniony jeszcze zasiekami. Jeszcze za czasów ks. Henryka Igo istniał zakaz ścinania tutaj drzewa i uprawiania pola. Kiedy jednak minęła potrzeba, zapomniano o tym zakazie i liczne wsie powstały na tym pasie leśnym, z pomiędzy nich te, które założone zostały między posiadłościami kościelnemi a granicą, przyłączyli biskupi do swych dóbr. Do nich począł Henryk rościć prawa, z powodu, że zostały założone na gruncie przeznaczonym do obrony granic. Namiętny spór Henryka z biskupem Tomaszem, zakończył się pojednaniem w r. 1287 a wyrazem tego pojednania było założenie przez Henryka kościoła św. Krzyża na wyspie katedralnej. Wywdzięczając się za okazaną życzliwość mieszczanie wrocławscy popierali usilnie Henryka staraniach jego o zajęcie Krakowa po śmierci Leszka Czarnego, przyczem widoki znacznych korzyści handlowych, jakie się otwierały przez połączenie z ziemią krakowską, pobudziły miasto do znacznych ofiar. Ale wczesna śmierć Henryka.

Wrocław

Wrocław

1290 na zamku wrocławskim udaremniła wszelkie zabiegi. Z datą 23 czerwca przechował się przywilej do biskupstwa wrocł. i testament, oba w wątpliwość pod względem autentyczności podawane, ale wielkiego znaczenia. Przywilej oddaje w zupełności prawa zwierzchnicze na obszarze Nissy i Odmuchowa biskupom wrocł. , testament zaś ks. wrocławskie Henrykowi ks. na Głogowie, a Kraków i Sandomierz Przemysławowi II wielkopolskiemu. W zajęciu księstwa wrocł. ubiegł księcia na Głogowie ks. Henryk na Lignicy; w ten sposób księstwo wrocławskie połączone zostało z lignickiem. Na pierwsze czasy rządów Henryka przypada przeprowadzenie Olawy na około miasta, dla uzyskania lepszej obrony, ponieważ fosy były suche. W tym celu zachodnie ramię Olawy, przy ujściu do Odry, zatamowano a wodę sprowadzono do fosy, która przeprowadzona w kształcie łuku na obszarze zwanym dziś Burgfeld, w Henryka r. 1239 powstała druga szkoła miejska przy kościele św. Elżbiety. W r. 1295 zakłada książe klasztor dominikanek, p. w. św. Katarzyny. Henryk r. 1296, zostawiając małoletnie dzieci. W tym właśnie czasie objawia się po raz pierwszy w radzie miejskiej i na stolicy biskupiej dążenie do połączenia się z państwem czeskiem. Nastąpiło to pod wpływem wypadków politycznych, zajęcia Małopolski i Wielopolski przez Wacława Gnieźnie na króla polskiego była wyrazem tej przewagi. Kupcy wrocławscy zrozumieli korzyści ze ścisłego połączenia z Polską i Czechami i popierali myśl tę gorliwie. W tym też celu wysłano na dwór w Pradze r. 1302 jedenastoletniego ks, Bolesława, upatrzonego i na przyszłego zięcia króla czeskiego. Zarazem król Wacław II objął opiekę nad młodym Bolesławem a tem samem i rządy na Wrocławiu. Z ramienia króla zarządzali ks. wrocławskiem namiestnicy. Wydawało się, że lada chwilę kraj ten przejdzie na rzecz korony czeskiej. Ale śmierć Wacława II r. 1305, a w roku następnym Wacława III i nieustalone stosunki w Czechach przeszkodziły na krótki czas dokonaniu dzieła. Do Wrocławia powrócił zaledwie 14le tni Bolesław. Od Bolesława też osiągnęli kupcy wrocł. nowy ważny przywilej. Począwszy od nadania miastu prawa niemieckiego sprzedawali kupcy w 40 kramach sukiennych, należących do księcia i za opłatą czynszu, wyłącznie sukno na łokcie. Henryk IV potwierdził kupcom przywilej wyłącznej sprzedaży a sukienni kom wzbronił sprzedaży pod karą 1 grzywny srebra, wyjąwszy, jeżeli 5 osób razem sztukę sukna kupowało. W ten sposób zostali sukiennicy, jako producenci, oddani na łaskę kupców, którzy dowolne ceny nakładać mogli. Ale i kupujący tracili na tem, bo kupując wprost u sukienników, mieliby sukno tańsze. Ztąd niezadowolenie i częste przekroczenia przez sukienników Nowego Miasta, którzy twierdzili, że mają prawo sprzedaży sukna na łokcie w myśl przywileju erekcyjnego. Ks. Bolesław na żądanie kupców wrocł. w r. 1305 potwierdził nietylko powyższy przywilej, ale jeszcze zaostrzył takowy, wzbraniając wszelkiej sprzedaży sukna, wyjąwszy tylko w kramach sukiennych. Naturalnie, że wskutek te go stosunki wzajemne Wrocławia i Nowego Miasta jeszcze bardziej się zaostrzyły. Starcia były coraz częstsze. Nowe Miasto bowiem, obdarzone przez Henryka III prawem magdeburskiem, tem samem miało prawo prowadzenia wszystkich rzemiosł i urządzania sprzedaży. Przywilej milowy kupców wrocł. wywoływał spór, z powodu, że granicę stanowiło wąskie, suche koryto ramienia Olawy. Wyrok Bolesława r, 1306 położył wreszcie koniec i zakazał mieszkańcom Nowego Miasta u rządzania kramów i ław, sprzedawania sukna pod karą 2 grzywien. Wyrok taki oznaczał zupełne zwycięstwo kupców wrocławskich, Rozbicie księstwa wrocł. na mniejsze części nastąpiło po dorośnięciu młodych braci Bolesława. Stosownie do układu w r. 1311 zawartego, otrzymał najstarszy Bolesław ks. Brzegu, Henryk Wrocław a najmłodszy Lignicę. Wskutek tego podziału powstało terytoryum, które aż do 15 stycznia 1742 r. , w którym Fryderyk II, byciu Szląska ustanowił nowy ustrój, a więc przeszło 430 lat istniało pod nazwą ks. wrocławskiego, jako osobny sądowy i polityczny obwód. Ks. wrocławskie obejmowało w tym zakresie tylko dzisiejsze powiaty Wrocław i Środę o się rozdrobnienia na małe ksiąstewka, Szląsk przedstawiał coraz mniej siły na zewnątrz. Oparcie się o jakieś państwo możniejsze, Polskę lub Czechy, stało się polityczną koniecznością. Dawna łączność, stosunki handlowe przemawiały za Polską, dźwigającą się wówczas za Władysława Łokietka na podstawie narodowej, ale wskutek posuniętej znacznie germanizacyi, szukali książęta połączenia z obcą dynastyą Luksemburską. Widoki korzyści handlowych pobudzały miasto do popierania myśli połączenia z krajami czeskiemi. Przyłączenie bowiem to otwierało i ułatwiało kupcom szląskim drogę do miast włoskich, do tak ważnej Wenecyi. Grożąca wojna Polski z Czechami narazić musiała słabsze księstwa szląskie na spustoszenie i straty. To też już na początku r. 1327, w dniach 18, 19 i 24 lutego, odebrał Jan, król czeski, hołd. od ks. Cieszyna, Koźla, Oświęcimia i Raciborza. Nieco później, bo 4 kwietnia tegoż r. 1327, przybył król Jan do Wrocławia, gdzie już 6 kwietnia stanął układ, który związał, z niewielką przerwą, Wrocław na cztery wieki z Czechami i książę Henryk znał się lennikiem korony czeskiej, od

Wrocław

dał pod zwierzchnictwo króla czeskiego ks. wrocławskie, pod warunkiem, że pozostanie do końca życia w posiadaniu księstwa i otrzyma 1000 grzywien renty. Jeszcze tego samego dnia król Jan potwierdził przedłożone mu przywileje Wrocławia, w dwóch następnych wydaje wielki przywilej wolności cłowej w krajach korony czeskiej, źródło bogactwa dla kupców wrocławskich i znosi wszelką opłatę za pastwiska. Tak dokonane połączenie księstwa wrocławskiego z krajami czeskiemi przyniosło na razie ważne korzyści mieszkańcom Wrocławia. Nie mniejsze otrzymali oni od ks. Henryka VI. W r. 1337 osiągnęła rada miejska od księcia ogłoszenie taksy cłowej najstarszej, w celu zapobieżenia nadużyciom przy wymierzaniu cła. W tymże jeszcze roku 1327 skłonili rajcy, wyłącznie zamożni kupcy, księcia do sankcyonowania zwyczaju corocznego wyboru nowych rajców przez ustępujących, a zarazem do wydania rozporządzenia, aby przysięgę, którą dotychczas składano przed księciem, nowi rajcy składali przed ustępująćymi. Wreszcie w tymże r. 1327 zezwolił książę na połączenie Nowego Miasta Neustadt Wrocławiem; ale pomimo to obszar ten tworzył osobną dzielnicę aż do najnowszych czasów. Dziś jeszcze przypomina to nazwa w ustach ludu. W r. 1331 otrzymało miasto rozszerzenie prawa kryminalnego na banitów, schwytanych w mieście, z nadaniem prawa miecza, a w tym też r. nastąpił zakaz książęcy noszenia bro. ni, zwrócony przeważnie przeciw rzemieślnikom, przeciwnym przyłączeniu kraju do Czech. Okoliczność ta, jak równie liczne ciężary i zakaz noszenia broni rozbudziły pomiędzy nimi jeszcze większą nienawiść ku sprawcom tego, t. j. patrycyuszom. W równej mierze działały tu i powody lokalne. Były niemi znaczne podatkowe ciężary. Miasto płaciło na rzecz księcia 400 grzywien srebra w dwóch rocznych ratach. Dalej 160 grzywien srebra dla księcia t. . Muenzgeld i czynsze za sklepy. Do tego przybywały jeszcze nadzwyczajne wydatki z powodu walk toczonych przez książąt i licznych uroczystości. Ciężar zwiększał się jeszcze wskutek sposobu wybierania podatków. Od gruntów miejskich wybierano w ten sposób, że dzielono takowe na całe, pół albo ćwierć grunta i pobierano według tej wielkości czynsze bez względu na użytek i rzeczywistą wartość stojących na nim budynków. Od miejsc sprzedaży, sklepów, kramów, ław, pobierano bez względu na wielkość zajętego miejsca, pewien oznaczony czynsz. Nie sprawiedliwy ten rozkład podatków był szczególnie uciążliwy dla biedniejszych obywateli i musiał wywoływać nieustanne niezadowolenie. Zarzucano dalej rajcom patrycyuszowskim frymarczenie groszem miejskim. Również i dążność cechów, wspólny objaw i w innych miastach w XIV i w. , do udziału w zarządzie miejskim, był jednym z powodów, ktore wywołały w r. 1333 powstanie cechów rzemieślniczych. Powstanie jednak, przebieg którego mało jest nam znane, zostało wkrótce stłumione, a przywódzcy śmiercią lub wygnaniem z miasta ukarani. Rok 1335 przyniósł miastu dwie ważne zmiany zrzeczenie się ze strony Polski przez Kazimierza W. praw do Szląska i śmierć ostatniego księcia wrocławskiego z domu Piastów Henryka, wskutek czego, na mocy dawniejszego układu, księstwo przeszło pod bezpośrednie rządy króla czeskiego, Rządy książąt piastowskich były dla W. korzystne. W przeciągu jednego stulecia stał się on możnem miastem, nie ustępującem wielu innym miastom współczesnym. Organizacya miejska otrzymała już tę formę, jaka przetrwała aż do r. 1741. Objawem rozwoju było i rozpoczęcie budowy obecnego ratusza w r. 1327, prawdopodobnie na miejscu pierwotnego, skromnego, o którym nie posiadamy wiadomości. Miasto rozciągało się od ujścia wschodniej Olawy aż na zachód po za ujście miejskiej Olawy do Odry. Wcześnie też włączono w obręb miasta obszar książęcy po lewym brzegu Odry, między Starem, Nowem Miastem i Odrą położony, t. j. Nowy Rynek Neumarkt z ulicami pobocznemi. Nawet część wyspy u augustyanów, stała pod juryzdykcyą miasta. Przez takie rozszerzenie aż do Odry utrzymano łączność z najstarszą częścią miasta na wyspach i na Elbing, chociaż ta część podlegała biskupowi. Co się tyczy materyału budowlanego, to starano się od końca XIII w. drewniane domy zastąpić domami z cegły lub kamienia i już ks. Henryk IV wydał stosowne rozporządzenie. Mimo to jeszcze długo znajdowało się w mieście wiele budynków z drzewa i z gliny. Jeszcze najokazalej przedstawiał się rynek, zabudowany wokoło. Na początku XIV w. , w celu poboru podatków, podzielono miasto na 4 dzielnice kupców, rzeźników, kuśnierzy i Nowe Miasto. Zwyczajne podatki wybierano w każdej dzielnicy przez dwóch wyznaczonych mieszkańców; nadzwyczajne musiano składać na ratuszu. Pobór podatków należał do atrybucyi rady; księciu a potem królowi płacono 400 grzywien srebra królewskiej renty i 160 grzywien srebra jako wynagrodzenie za nieprzebijanie monety Abegang albo Muenzgeld, w dwóch półrocznych ratach. Ale liczne były nadzwyczajne podatki na rzecz księcia lub króla i zmuszały do nakładania nowych ciężarów na mieszkańców. Bada miejska ciągnęła też znaczny dochód z monopolów, sprzedaży i wyszynku wina i obcego piwa Schrotamt, ważenia i pobierania opłaty od przywożonego ołowiu, sprzedawania soli. Niejednokrotnie rada prowadziła handel zbożem, ażeby miastu dowóz zboża zabezpieczyć. Największą część dochodów po

Wrocław

chłaniały wydatki na księcia i na budowle. Natomiast rajcy i ławnicy nie pobierali żadnej płacy, chyba dyety za podróże. Płatni byli tylko pisarz miejski i słudzy. Niewątpliwie handel W. był znaczny, ale szczegółów o nim nie wiele znamy. Najwcześniejsze stosunki handlowe miał W. z Magdeburgiem, Kijowem, Krakowem i Toruniem. Przyłączenie Szląska do krajów czeskich stanowi ważną chwile w handlu Wrocławia, otworzyło bowiem nowe rynki i drogi wskutek udzielenia wolności cłowej przez króla Jana w r. 1327. Ze swej strony rada miejska dokładała usiłowań, aby dla miasta otworzyć najprzyjaźniejsze warunki. Postępowano tu w duchu czasu. 1 tak strzeżono przyznanego prawa składu nader uporczywie. W r. 1327 zabroniono obcym kupcom drobiazgowej sprzedaży. Wielkie trudności handlowi ówczesnemu sprawiał system monetarny. Ksiażęta wrocławscy posiadali jedynie prawo bicia monety i wykonywali to przez własnych urzędników albo przez dzierżawców, a między tymi spotykamy niejednokrotnie żydów. Było zwyczajem puszczanie w obieg nowej monety trzy razy do roku i wydawanie tejże zamiast starej, licząc tę po niższym kursie. Postępowanie to było jednak połączone ze szkodą ludności. Otóż w zamian za nieprzebijanie monety płaciło miasto księciu podatek Muenzgeld, Abegang. Rezultatem tego była stała moneta, tak potrzebna i korzystna dla handlu. Prócz szkół miejskich, wymienionych już wyżej, przy kościele Maryi Magdaleny i Elżbiety, istniały jeszcze w tym czasie szkoły przy klasztorze św. Wincentego na Elbing, przy kościele Bo żego Ciała Corpus Christi Kirche, oraz przy klasztorze augustyanów na Piasku. Ta ostatnia wymienioną jest po raz pierwszy pod r. 1339. W historyi W. roku 1241, nadania miastu prawa niemieckiego, stanowi początek drugiego okresu; jako początek trzeciego okresu możemy uważać r. 1335, t. j. czas przejścia pod bezpośrednie rządy królów czeskich. Szczególnie rządy pierwszych królów z domu Luksemburskiego przyczyniły się wiele do rozkwitu miasta. Udzielenie wolności cłowej dla kupców wrocł. , urządzenie nowych dróg handlowych przez kraje czeskie oraz znalezienie nowych rynków zbytu dla wyrobów Wrocławia stały się podstawą zamożności mieszkańców do tego stopnia, że nawet czasy wojen husyckich i nie zdołały zniszczyć roA choć i inne miasta szląskie, jak Świdnica, Lignica, Nissa, Głogów, Opole, rozwinęły przemysł i handel, jednakże tylko kupcy wrocł. byli tak bogaci, żeby całe karawany handlowe do dalekich krajów wyprawiać i koszta ich bezpieczeństwa i obsługi przez czas dłuższy ponosić. Naturalnie, że ponoszonym wydatkom musiały odpowiadać zyski, i dla tego walk wewnętrznych zwoju handlowego. sny był o wiele większym niż obecny. Tem też tłumaczy się szybki rozwój zamożności patrycyuszów wrocławskich. Ruch handlowy odbywał się na oznaczonych drogach, gdyż te tylko były możliwe do podróży, a leżące na drodze miasta były miejscami wypoczynku a w razie niebezpieczeństwa dostarczały schronienia. Wrocław leżał, jak nadmieniliśmy, w miejscu krzyżujących się dróg handlowych. Na płd. wsch. biegła dawna droga handlowa wzdłuż Odry przez Olawę, Brzeg do Opola; tu przekraczała rzekę i prowadziła w kierunku dwojakim przez Oświęcim do Krakowa albo wzdłuż prawego brzegu Odry, przez miasta Koźle, Raciborz, Cieszyn i przełęcz Jabłonków do Węgier. Druga dawna droga handlowa biegła na płn. , przez gród graniczny Milicz, Strzelno, Inowrocław do Torunia a ztąd do Gdańska. Na zach. i płd. zach. prowadziły drogi przez środę Neumarkt, Lignicę, do Górnych Łużyc albo przez Świdnicę, Loewenburg, obie do Magdeburga i głównych miast hanzeatyckich oraz przez Frankfurt do Szczecina. Za czasów Luksemburgskich ożywiły się drogi z przełęcze sudeckie do Pragi lub też przez Brzeg, Nissę, Karniów i 0pawę, Morawy do Wiednia i Wenecyi. Ważne były stosunki handlowe W. z Toruniem i Krakowem. Mieszkańcy Torunia mieli aż do r. 1385 w Wrocławiu wolność cłową; stosunki z Krakowem pojawiają się od najdawniejszych czasów a prócz tego ściągał nowo założony uniwersytet krakowski licznych uczniów ze Szląska. Niepewność dróg i trudności handlowe nakazywały kupcom do urządzenia głównych składów towarów i utrzymywania stałych reprezentantów w najważniejszych dla handlu miejscowościach. Tego rodzaju składy i reprezentantów spotykamy w Krakowie, Torunia, zarówno jak w Norymberdze, Budzie, Wenecyi. Wrocław należał już od drugiej połowy XIV w. do związku miast hanzeatyckich, podobnie jak Kraków, Toruń, Gdańsk, Elbląg, Królewiec. W równym stopniu, jak ożywione i różnorodne stosunki handlowe, przyczyniało się do szybkiego wzrostu bogactw kupców wrocł. prawo składu, które zmuszało wszystkich obcych kupców do zatrzymywania się w mieście ze swymi towarami i do wystawiania ich tu na sprzedaż. Wyjęte z pod prawa składu były tylko płody krajowe, jak np. wełna, zboże, piwo itd. Jeszcze Władysław Jagiełło uznał to prawo w r. 1417 i przyrzekł, że kupcy polscy tylko przez Wrocław na zachód udawać się będą. Równocześnie ze wzrostem zamożności mieszkańców szedł dalszy rozwój organizacyi miejskiej i przeistoczenie W. w miasto dobrze zabudowane i obronne. Pomyślne warunki istnienia dozwalały mieszkańcom przetrwać klęski elementarne, usunąć gruzy i wznosić nowe budowle. Jedną 55

Wrocław

takich klęsk elementarnych był pożar d. 7 maja 1342 r, który nawiedził wielka część miasta, W r. 1344 wybuchł znowu wielki pożar i zniszczył zaledwie co odbudowane miasto. Ale klęski te nie zdołały powstrzymać rozwoju miasta. Właśnie w tych latach, za czasów królów Jana i Karola, przypada znaczne rozszerzenie miasta i wybudowanie nowego muru zewnętrznego, mniej więcej na linii dzisiejszych plantacyi, w latach 1336 1346; miasto otrzymało w tych czasach taki rozmiar, jaki miało przez długi czas; jest to dzisiejsze śródmieście. Tak szybki wzrost, jaki miał miejsce w XIV w. , spotykamy dopiero w XIX w. Królowie czescy Jan i Karol wspierali statecznie miasto w tych dążeniach. W r. 1345 pozwala król Jan radzie miejskiej na użycie kamieni z cmentarza żydowskiego do budowy muru i ratusza. W ten sposób wyjaśnia się pochodzenie kamieni grobowych w fundamentach wieży ratuszowej, znalezionych w r. 1848. W r. 1343 ustępując naleganiom patrycyuszów, polecił król Jan aby zamiast wyboru corocznie konsulów rajców, wybrano 32 na raz dożywotnio i aby ośmiu z nich sprawowało naprzemian przez rok rządy, tak że po czterech latach ci sami konsulowie do rządów powrócić mieli. Wszelkie braki miały się przez kooptacyą uzupełniać. W r. 1344 nastąpił po raz pierwszy, niewiadomo w jaki sposób, wybór 32 dożywotnich rajców. Organizacya ta, szczególnie dla patrycyuszów korzystna, nie przetrwała długo; zniósł ją Karol w r. 1348 i wprowadził na nowo wybór ośmiu rajców corocznie. Zmiana ta jednak dotknęła tylko osoby a nie charakter rządów miejskich; patrycyusze pozostali i nadal u steru. Grasująca w Wrocławiu w połowie XIV w. wielka zaraza, znana pod nazwą Czarnej śmierci, zabrała prawdopodobnie nieliczne ofiary w Wrocławiu. Łączy się z tą zarazą wielkie prześladowanie żydów i częściowe wymordowanie tychże; rada miejska zajęła majątek żydów, jakby dobro bez właściciela. W r. 1360 otrzymuje rada miejska od cesarza Karola IV prawo bicia złotych monet a w dwa lata później i fenigów hellerów. W r. 1370 otrzymuje znowu rozszerzenie sądownictwa miejskiego na poddanych biskupa i kapituły wrocł. w razie popełnionego występku w mieście albo zaciągniętego długu pieniężnego. Za czasów Karola IV powstaje zbiór przywilejów wrocławskich i prawo ławnicze Schoeffenrecht. Różni się to ostatnie od prawa ławniczego w Magdeburgu tem, ze gdy w Magdeburgu ławnicy mieli stanowisko samoistne, natomiast w Wrocławiu, rok rocznie przez rajców w liczbie 11 wybierani, byli pomocnikami tychże w sprawach sądowych. Rajcy ci uważani byli w Wrocławiu za właściwych przedstawicieli prawa, dlatego interpretacya prawa dla innych miast szląskich wychodziła od rajców, ławników i gminy, albo też od rajców i ławników a nigdy od samych tylko ławników. Na czas rządów Karola przypada rozpoczęcie wielkich budowli, kościelnych i świeckich, które stały sic z czasem wybitnym pomnikiem wielkości miasta. Czasy następców Karola na tronie czeskim, Wacława i Zygmunta, charakteryzują walki wewnętrzne cechów przeciw patrycyuszom i kupcom. Sprawcami tego ruchu były głównie cechy sukienników, rzeźników i karczmarzy a celem był współudział w zarządzie miejskim. Zwiększona wskutek długoletniego spokoju i korzystnego handlu zamożność mieszkańców, czyniła rzemieślników mniej zależnemi wobec bogatych patrycyuszów. Dążności te poparła również niechęć Wacława ku patrycyuszom. Wyrazem wzrostu znaczenia cechów było przeprowadzenie wyboru nie 8 jak poprzednio, lecz 11 rajców, t. j. w równej liczbie jak ławników, z zastrzeżeniem 4 miejsc dla rzemieślników tak w gronie rajców jak i ławników. Również i nadanie statutów poszczególnym cechom, bez odniesienia się do rady miejskiej, dokonane przez Wacława w r. 1390, było objawem pomyślnym dla stanowiska cechów. Ale odniesione korzyści nie były trwałe. Usiłowaniom cechów przeprowadzenia wyboru swych reprezentantów umieli patrycyusze niejednokrotnie zapobiedz; ztąd liczba rajców była chwiejna, ztąd burzliwe wybory i niepokoje. Chwiejne zachowanie się Wacława i coraz gorsze położenie finansowe miasta dodawały nieustannie nowej podniety. Niezadowolenie rzemieślników wybuchło wreszcie w r. 1418 jawnem powstaniem. Pod wodzą śmiałych kierowników, tłumy zdobyły ratusz, przy czem 7 rajców śmierć poniosło. Zwycięztwo to nie zapewniło jednak cechom na długo przewagi. Zmiana nastąpiła w chwili, kiedy po śmierci Wacława w r. 1419 na tron czeski wstąpił brat jego Zygmunt. Rozstrzygnięcie sporu patrycyuszów z cechami nastąpiło na sejmie w Wrocławiu r. 1420 odbytym. Był to ważny sejm; sprawa husycka, polubowny sąd Zygmunta w walce Polski z zakonem krzyżackim, sprowadziły znaczną ilość możnych świeckich i duchownych do miasta Cesarz Zygmunt przybył juz na początku stycznia. Wyrok jego w sprawie powstania cechów z r. 1418 skazywał 46 przywódców na śmierć, z których 23 kazał stracić. Cechy, jako czynnik polityczny w zarządzie miasta przestały istnieć. Zygmunt wykluczył reprezentantów cechów od udziału w radzie, zmniejszył liczbę rajców do 8, nadał cechom nowe statuta, poruczył radzie nadzór nad niemi i przyznał prawo uzupełnienia lub zmiany, oraz zakazał cechom wszelkich narad t. z. Morgensprachen. W ten sposób te są wyrazem reakcyi na korzyść patrycyuszów. ż jednak uwzględniały one

praktyczne potrzeby, to utrzymały się długo. Przewagę patrycyuszów utrwalił nowy dekret Zygmunta z r. 1422, którym rozporządził cesarz, ażeby ustępujący rajcy me wybierali 8 nowych rajców, ale 24 na 6 lat, z których 8 co roku rządy sprawować miało, tak że po upływie 3 lat jeszcze raz ci sami u steru stać mieli. Był to podobny krok, jaki uczynił przed 80 laty król Jan przez mianowanie 32 dożywotnich rajców. Celem było oddanie kierownictwa miasta pewnej ilości patrycyuszowskich rodzin i ustalenie w ten sposób rządów oligarchicznych, usiłowania, jakie pojawiają sic równocześnie i w innych miastach. Czasy cesarza Zygmunta wypełniają wojny husyckie. Wojny te sprowadziły spustoszenie znacznej części Szląska, ale Wrocław, z powodu silnych murów i licznej załogi, zdołał się obronić a nawet przez dostarczania schronienia uciekającym zewsząd, zdobył sobie bezsprzeczne przodownictwo wśród miast szląskich. Szczęśliwa obrona podniosła naturalnie ufność mieszkańców w swe siły ale zarazem i wzmocniła nienawiść ku Słowiańszczyźnie. W walce o tron czeski po śmierci Zygmunta miedzy Albrechtem, ks. austr. i zięciem Zygmunta, a Kazimierzem Jagiellończykiem, Wrocław popierał gorliwie ks. habsburgskiego. W r. 1438 Albrecht 11 jako cesarz, pierwszy z Habsburgów odwiedził W. i przyjął hołd uroczysty. Zniósł on rządy 24 mężów i wprowadził na nowo, po 16 latach przerwy, wybór 8 rajców, z zachowaniem po dwa miejsca dla reprezentantów cechów do urzędu radzieckiego i sądu ławniczego. Śmierć cesarza Albrechta II spowodowała nowe zawikłania polityczne. Czas następny jest dla Wrocławia czasem wypadków burzliwych, wśród których miasto występowało samoistnie, jako ważny czynnik polityczny, jednocząc siły całego prawie Szląska. Cechą tych czasów jest nienawiść ku Czechom a mianowicie ku królowi Jerzemu z Podiebradu. W walce przeciw królowi czeskiemu doznawało miasto poparcia od papieża Piusa. Aby zmusić oporne miasto, przystąpił w r. 1458 Jerzy z Podiebradu z wojskiem do oblężenia, które jednak było bezskuteczne. Walka z królem czeskim skłoniła mieszkańców do złożenia w r. 1469 hołdu królowi węg. Maciejowi Korwinowi. Maciej sprawował rządy na Szląsku energicznie, bez względu na zwyczaje dawne lub polityczne przywileje. I w Wrocławiu zmienił istniejący ustrój, albowiem ustanowił na czele miasta królewskiego starostę i rozporządził, aby rajców wybierali bezpośrednio mieszczanie. Nader żywo opisał te czasy zmarły w r. 1481 pisarz miejski Piotr Eschenloer, najpierw po łacinie a później po niemiecku. Śmierć Macieja Korwina w r. 1490 przygotowała połączenia Szląska i Wrocławia znowu z krajami korony czeskiej pod dynastyą Jagiellońską. Dopiero klęska pod Mohaczem, zadana przez Turków królowi Czech i Węgier Ludwikowi II i bezpotomna śmierć tegoż r. 1526, wpłynęła stanowczo na dalsze losy Szląska i Wrocławia. Już d, 8 paźd. 1526 obrały stany czeskie w Pradze na króla Ferdynanda. Wybór ten odbył się bez współdziałania stanów szląskich. Ze strony kapituły wrocł. ukazały się wtedy usiłowania postawienia króla polskiego Zygmunta, jako władcę Szląska. W obec jednak zabiegów Ferdynanda zgromadzone w Głupczycach Leobschuetz stany szląskie uznały, niezależnie od wyboru pragskiego, Ferdynanda, brata ces. Karolu V 5 grudnia 1526, pod warunkiem potwierdzenia przywilejów krajowych. D. 11 maja 1527 przybył Ferdynand z żoną swą Anną do Wrocławia a 11 maja składali mieszkańcy hołd starym zwyczajem na rynku. Nowy panujący stanął wobec zmienionych stosunków religijnych. Reformacya bowiem czyniła w Wrocławiu szybkie postępy. Te same czynniki, co gdzieindziej, sprzyjały i tu jej rozszerzeniu. W obec króla zasłaniała sic rada miejska przy zaprowadzeniu reformacyi grożącym oporem ze strony mieszczaństwa, podczas gdy przedtem wzywała pomocy panującego przeciw mieszkańcom. Już w latach 1523 i i 1525 zdobyła sobie prawo obsadzania probostw miejskich przy kościołach parafialnych św. Maryi Magdaleny i św. Elzbiety, z kościołami filialnymi św. Krzysztofora i św. Barbary. Do obu kościołów powołano teraz duchownych protestanckich Jana Hossa i Ambrożego Moibana. Niebawem i przeważna większość ludności stała się protestancką. W obrębie obszaru podległego radzie miejskiej nie było od r. 1525 aż do r. 1700 żadnego katolickiego kościoła parafialnego; natomiast utrzymały się takowe na przedmieściach, podległych juryzdykcyi biskupa. Z czasem powstały i na przedmieściach dwa protest. kościoły, pod wezw. 11000 dziewic i św. Zbawiciela. Oprócz sprawy religijnej zajmowało umysły mieszkańców niebezpieczeństwo grożące ze strony Turków, którzy po bitwie pod Mohaczem posunęli się w głąb krajów chrześciańskich. Kiedy w r. 1529 Turcy oblegli Wiedeń, to z trwogą patrzeli mieszkańcy na zabudowania położone na północy i północnym wschodzie miasta, mogące dać oparcie nieprzyjacielowi w chwili oblężenia. Były to obszerne budynki klasztoru św. Wincentego, które z tego powodu zburzono. Na miejscu stanął z czasem kościół św. Michała z drzewa, który budową gotycką z kamienia, ukończoną w r. 1871, zastąpiono. W Wrocławiu spotykamy wcześnie instytucye, nieznane jeszcze współcześnie w innych miastach. 1 tak w roku 1533 ustanowiono urząd fizyka miejskiego; w r. 1542 zaprowadzono metryki ślubne, 1570 księgi chrztu, księgi zmarłych przy kościele św. Maryi Magdale

Wrocław

ny r. 1617, św. Elźbiety 1647. Zaraza grasujjąca w r. 1542 dała powód do urządzenia spisu zmarłych, co powtarzano przy następnych epidemiach. Z tych spisów powstały z czasem miejskie księgi zmarłych, które rozpoczynają Sie z r. 1585 i przechowane były w archiwum. W wykazach podany jest wiek, płeć i przyczyna śmierci. Na r. 1560 przypada założenie pierwszego ogrodu botanicznego przez Jana Woysella; w r. 1562 sporządzili Bart. Weihner i Jerzy über pierwszy plan miasta; z r. 1578 pochodzi drugi, wykonany przez Fryderyka Grossa, a w 1591 trzeci przez Jerzego Hayera. Wojna 30 letnia, tak zgubna dla całych Niemiec, przyniosła i miastu szereg klęsk. Mieszkańcy bronili się przed wojskami zarówno cesarza, jak Szwedów i Sasów. W r. 1632 opanowali jednak Sasi i Szwedzi wyspy odrzańskie Domi ucierpiała wiele biblioteka kapitulna. W następnym roku 1633 nawiedziła miasto ogromna zaraza; z 40000 ludzi umarło 18000 w przeciągu 7 miesięcy. Pokój pragski z r. 1635 zabezpieczył miastu swobodę religijna, którą i pokój westfalski z r. 1648 potwierdził. Ze wszystkich krajów habsburgskich jedynie Szląsk a z nim i Wrocław utrzymał wolność religijną. Miasto zatrzymało i po wojnie 30le tniej jus praesidii, t. j. wolność od załogi wojskowej cesarskiej, choćby nawet od chwilowego rozkwaterowania. Natomiast miasto utrzymywało dwie kompanie wojska pod własnym komendantem; w razie potrzeby wystawiało 12 kompanii mieszczan, po 3 kompanie z każdej części miasta. Pod opieką rządów habsburgskich powracały dawne zakony, znikłe wskutek rozbudzonego protestantyzmu albo też powstawały nowe. Do tych ostatnich należał zakon jezuitów. Już w r. 1638 pojawiają się po raz pierwszy jezuici; w r. 1658 otrzymują od cesarza Leopolda pałac cesarski na mieszkanie i na pomieszczenie szkoły. Objawem wzmożenia się katolickiego kościoła w W. było powstanie w r. 1700 czterech parafii katolickich w obrębie właściwego miasta, przy kościołach św. Wincentego, Macieja, Doroty i Wojciecha. Przy poparciu od dworu cesarskiego przystąpili jezuici w r. 1702 do otwarcia uniwersytetu, a w latach 1728 1736 do wzniesienia budynku na miejscu cesarskiego pałacu Zajęcie W. przez wojska pruskie stwarza nowe warunki bytu dla mieszkańców i nowy okres w dziejach miasta. Wstąpienie na tron habsburgski Maryi Teresy dał powód do wybuchu wojny o Szląsk. Kraina, bogata w płody naturalne, zamieszkana przez ludność liczną i pracowitą, o rozwiniętym przemyśle, była ważną zdobyczą dla króla pruskiego. O prawną podstawę nie troszczył się Fryderyk II. . Już w pierwszych dniach r. 1741 Wrocław poddał się królowi pruskiemu, który przyznał początkowo miastu neutralność, ale w kilka miesięcy później obsadził je swem wojskiem. W listopadzie tegoż r. 1744, w sali ratuszowej, t. z. książęcej, przyjął hołd od stanów szląskich. D. 29 grudnia potwierdził Fryderyk II z prawami królewskiemi sprzeczne; pozostawił dawną radę, ale na czele tejże postawił królewskich dyrektorów. Nowi członkowie rady miejskiej byli odtąd przez króla dożywotnio mianowani nie zawsze z mieszkańców W. i otrzymywali z kasy miejskiej stałą płacę. Urząd ławniczy został zupełnie zniesiony. Zakres czynności tej rady, czyli magistratu, stał się niewielki. Tak zmieniła się wiekowa organizacya miasta. Nowe rządy zaznaczyły się ważnemi czynnościami na polu porządku miejskiego. Już w r. 1743 zaprowadzono tablice z nazwami ulic; w następnym roku wydano rozporządzenia tyczące się oczyszczania ulic, w r. 1748 nowy regulamin administracyi miejskiej, r. 1754 edykta odnoszące się do żydów. W tymże roku powstaje pierwszy stały teatr, wystawiony przez aktora Franciszka Schuetz przy ulicy Taschenstrase. Budynek przerobiony w r. 1782 i 1798, przeszedł w r. 1797 na własność towarzystwa akcyjnego i służył jako teatr aż do r. 1841. Czynność pokojową przerwała wojna siedmioleletnia. W drugim roka 1757 tej wojny został W. przez wojska austryackie zdobyty, ale po zwycięztwie pod Litomiem Leuthen przez Fryderyka II. 1760 wojska austryackie pod Laudonem obiegły W. , broniony przez generała Tanentziena, który doczekał się odsieczy pod dowództwem ks. Henryka. Pokój hubertsburgski przyniósł spokój na długie lata a z niem możność do wprowadzenia w życie nowych urządzeń. Ważny postęp sprowadza rozkaz Fryderyka II z r. 1776, wzbraniający grzebania zwłok w obrębie murów miejskich. Cmentarze przeniesiono wówczas po za mury i obwarowania. Trzy miejskie parafie zakupiły grunta przed bramą Mikołajską i urządziły tam wielki cmentarz. W r. 1770 powstało stowarzyszenie wsparcia pomocników handlowych notleidende Handlungsdiener. W r. 1775 założył kupiec Jan Selenke fundacyą dla przytułku zubożałych kupców; w r. 1780 powstało stowarzyszenie w celu zaopatrywania ubogich w drzewo opałowe. W latach 1789 1791 wybudował kupiec Andrzej Kriszke szpital dla dzieci na dzisiejszem miejscu; w r. 1789, przy pomocy znacznego legatu, powstał miejski dom ubogich dla 200 osób; w r. 1790 powstała wreszcie fundacya Jana Jerzego Krulla, mająca na celu wspieranie biednych rzemieślników. Objawem ruchu umysłowego było założone w r. 1804 Towarzystwo dla popierania umiejętności

Wrocław

p rzyrodniczych i przemysłu r u. Industrie Schlesiens, w Szląskie Towarzystwo dla ojczystej kultury Schlesische Gesellschaft fuer Kultur. W tym też czasie powstały w W. pierwsze pisma peryodyczne. Tak w latach 1758 1771 wydawał Samuel Benj. . d Schriftstellern. W. 1785 wspólnie z Karolem począł wydawać Schlesische, które wydawnictwo aż do najnowszych czasów utrzymało. Tu należy wymienić cenne wydawnictwo J. G. Fulleborna p. t. Breslauer r. 1800 i po śmierci tegoż wydawane. W r. 1805 istniały w W. trzy drukarnie najstarsza pod firma Grass i, biskupia przy katedrze a od r. 1793 drukarnia Korna. Podczas wojen Napoleońskich Wrocław był widownia ważnych wypadków. Po wielkiej klęsce wojsk pruskich pod Jena i Auerstaedt Napoleon zajął Berlin a wojska francuskie pod obiegły Wrocław. Oblężenie i ostrzeliwanie trwało od 6 grudnia 1806 aż do 5 stycznia 1807, poczem miasto musiało się poddać. Na rozkaz Napoleona zostały wały i basty zniesione. Zniesienie fortyfikacyi było dla rozwoju W. nader ważnym krokiem, zniknęły bowiem więzy, utrudniające rozszerzanie się miasta. Przytem król pruski nadał miastu cały obszar zajęty przez fortyfikacye. Wprowadzony w r. 1809 nowy statut miejski wlał nowe życie. Statut ten połączył przedmieścia Sandvorstadt, Ohlauervorstadt, Schweidnitzervorstadt, Nikolaivorstadt i Odervorstadt miastem; podzielił miasto na 38 środkowych i 11 przedmiejskich okręgów. R. 1810 zniesiona została wszelka juryzdykcya duchowna w około miasta. Statut zapewniał miastu samorząd. Obok magistratu istnieje teraz i reprezentacya miasta z prawem uchwalenia budżetu. Pomyślną okolicznością dla rozwoju miasta było dalej przeniesienie uniwersytetu z Frankfurtu do Wrocławia i połączenie z dawnym uniwersytetem jezuickim. Odtąd liczba studentów stopniowo wzrasta a uniwersytet staje się ogniskiem ruchu naukowego. W wojnie koalicyjnej z Napoleonem, po nieszczęśliwej wyprawie z r. 1812, W. stał się pamiętnym z pobytu Fryderyka Wilhelma III i wydania ztąd manifestu z datą 17 marca 1813 r. Mimo to szala wojenna tak się ważyła, że wojska francuskie mogły zająć miasto i utrzymać się tu od 1 do 11 czerwca. Pomyślny wynik wojny koalicyjnej, zakończonej kongresem wiedeńskim w r. 1815, zapewnił szereg lat spokoju. Na miejscu dawnych fortyfikacyi stanęły plantacye, opasujące miasto w półkole; dawne kramy, szpecące rynek, usunięto, założono 1821 r. instytut głuchoniemych, r. nastąpiło otwarcie instytutu anatomicznego, w połączeniu z kliniką chirurgiczną, r. wzniesiono gmach giełdy, 1827 r. nastąpiło odsłonięcie pomnika Bluechera na Rynku solnym, otwarcie pierwszej wystawy sztuki i założenie Towarzystwa sztuk pięknych; 1820 r. założono Towarzystwo dla popierania przemysłu, w 1842 otwarcie dr. żel. górnoszląskiej, 1844 założenie Towarzystwa historycznego, 1847 odsłonięcie pomnika Fryderyka W. i zaprowadzenie oświetlenia gazowego. Wypadki polityczne z r. 1848 znalazły żywy oddźwięk w Wrocławiu. Uformowano gwardyę mieszczańską, wysłano deputacyę do Berlina i założono Szląskie stowarzyszenie konstytucyjne. Miasto było widownią rozruchów 6 marca 1848 i walki ulicznej 6 i 7 maja 1849. Mimo tych wypadków politycznych rozwój miasta był nieustanny. Wyrazem tego było urządzenie po raz pierwszy wystawy przemysłowej w r. 1852 po której nastąpiła druga w r. 1857 i trzecia w r. 1870 i pierwszego zjazdu przemysłowców w r. 1862, dokończenie budowy nowego gmachu miejskiego Stadthaus, r. 1863, wybudowania drugiej gazowni r. 1864, zakupienie budynków wojskowych położonych w śródmieściu i zasypanie jednego ramienia 0lawy r. 1866 i przyłączenie siedmiu najbliższych wsi do miasta w r. 1868, budowa kościo ła św. Michała r. 1871, nowej synagogi w r. 1872, mostów uniwersyteckiego 1869 r. , Lessinga i królewskiego r. 1875, Wilhelma r. 1876, gmachu banku państwa i kościoła Zbawiciela 1876, zaprowadzenie tramwaju r. 1877, urządzenie pierwszej wystawy sztuki a zarazem przemysłu 1878 i otwarcie szkoły przemysłowej i wyższej szkoły realnej r. 1879, trzeciej gazowni r. 1881, przełożenie ujścia rzeki Olawy 1884, dokończenie restauracyi wschodniej strony ratusza 1886, wybudowanie nowego gmachu pocztowego r. 1887 i zaprowadzenie tramwaju elektrycznego r. 1893. Ten rozwój miasta przebija się i w statecznym wzroście ludności. Według obliczeń archiwisty i historyka Wrocławia H. Markgrafa ludność tego miasta w następujący sposób wzrastała w r. 1400 było w W. około 20000 mk; 1600 r. około 40000; 1749 r. 49986 mk. , z tego 16520 na przedmieściach; 1806 r. 66431 mk. ; 1843 r. 103205 mk. ; 1861 r. 145589 mk. ; 1871 r. 207997 mk. ; 1875 r. 239050 mk. ; 1880 r. 272912 mk. ; 1885r. 299640 mk. łącznie z garnizonem wojskowym; wreszcie w 1887 r. 305308 mk. Zabudowań było w 1780 r. 3383 a w 1880 r. 10578. Literatura. Literatura Wrocławia w języku niemieckim jest nader bogatą. Wymieniamy tu tylko ważniejsze prace. Historya i topografia Wrocławia P. Eschenloer, Historia 1440 1479, wyd. H. 1872 jako VII tom Seriptores rerum Si

Wrocław

Wrocław

lesiacurum; również wyd. J. Kunisch, 2 tomy. 1827 28. Bartłomiej Stein Descriptio Vratislaviae, o J. Klinisch 1832. Mikołaj Pol Mitte des XVII. G. , 1813 24. rerum, Lipsk, 1729. Sehlesische Provinzialblaetter seit i785 und die neuen 1862 74 v. Oelsner herausg. 13 Bde. Klose; Documentirte Geschichte u. Beschreibung v. Breslau in Briefen, 5, 1780 83. . A. Menzel Topographische Chronik von Breslau, 2, 1805 u l807. Der Breslauische Erzaehler, szczególnie roczniki 1806 i 1807. . A. Menzel Geschichte Breslaus in dem hist. genealog. Kalender 1824. Tschoppe u, 1832. rerum Baende, 1835 78. Stenzel Urkunden zur Geschichte des Bistums Breslau im Mittelalter, 1845. tistichstopographische Uebersicht der Doerfer und Staedte Schlesiens, 1845. Buerkner u, Stein Geschichte der Stadt Breslau 1851, 3 A. Stenzel Geschichte Schlesiens, . 1853. Zeitschrift des Vereins fuer Geschichte u Altertum Schlesiens, U, 1857 1884. , 3 Bde. Kastner; Archiv f. die Geschichte des Bistums Rreslau, 1858 1862, 3 Bde. Heyne Documentirte Geschichte des Bistums Breslau, 3, 1860 1868. A. Theiner, Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae, Romae, 1860. Gruenhagen u. Korn. Urkunden des Bistums Breslau, I z. 1864. Luchs Ueber das aeaussere Wachstum der Stadt Breslau, 2 u. 1866. nter den Piasten, Breslau, 1861. Ysselstein Locale Statistik der Stadt Breslau, 1866. Gruenhagen Beitraege zur aeltesten Topographie Breslaus. Gruenhagen Gruendung Breslaus als deutsche Stadt Schlesische Zeitung, 518 uAnders Historische Statistik der evangelischen Kirche in Schlesien, 1867. Grotefend Zur Genealogie u, Geschichte der Breslauer Piasten, 1870. Alwin Schultz Topographie Breslaus im XIV u. Ih. Breslau, 1871. Luchs; Schlesische Fuerstenbilder, 1872, Grotefend Stammtafeln der schlesischen Fuersten bis 1740, 1875. Gruenhagen Wegweiser durch die schlesischen Geschichtsquellen bis zum J. 1500, 1876. u im XIX Weiss Chronik der Stadt Breslau. Breslau, 1888. , 2 Schlesien unter der Herrschaft Koenig Ferdinands 1527 1564. Neuling Schlesiens aeltere Kirchen u. kirchlichen Stiftungen, Breslau. Geschichte Breslau, 1888. s H u 1886. Schroller Pr. Schlesien, Land u. Leute Mosbach A. Wiadomości dziejów polskich z archiwum prowincyi szląskiej. Wrocław, 1860. Tenże Przyczynki do dziejów polskich z archiwum miasta Wrocławia, 1860. Polkowski Wspomnienia Wrocławia Przegląd powszechny 188 8. Anczyc W. Kościół św. Bernarda w Wrocławiu Tyg. ilustrowany, r. 1860. Frycz M. Kościół św Krzyża w Wrocławiu Tygodnik ilustrowany, r. 1860. Tenże Ratusz wrocławski Tygodnik ilustrow. r. . Tenże Wszechnica wrocławska Tyg. Ilustrow. , r. 1861. Breslauer Statistik herausg, v. . staedtischen Amt. Tutaj też należą prace z zakresu dziejów Szląska, bo i one dotyczą historyi Wrocławia; niejednokrotnie znowu wypadki w Wrocławiu stanowią najważniejszą część dziejów całego Szląska a wzajemne oddziaływanie jest tu ściślejsze, niż w niejednym innym kraju. Plany i widoki. Plan miasta z r. 1578 sporządzony przez budowniczego miejskiego F. . Grossa znajduje się w archiwum miejskiem. Abraham Saur, Theatrum urbium, z 1610 r. Endlers Plan v. . 1805 r. Hofmanscher Plan, . O rzeźbiarzach i malarzach, , Alw. Die Bildhauer Breslaus vor Einfuehrung der Reformation Mitteilungen der k, k VIII, 1863. Luchs. Bildende Kue nster in Schlesien nach Namen und Monogrammen. Schulz Alw. De vita atque operibus magistri Jodoci Tauehen lapicidae Vratislaviensis saeculo XV. Alw. Untersuchungen zur Geschichte der Schlesischen Maler 1500 1800. Tenże; Analecten zur schlesischen Kunstgeschichte r. . . Buesching Ueber die Kunstchaetze in den e wangelischen Kircher Breslaus Schles. Provincial Blaetter, 1811. Tenże Blaetter faer die gesammte schles. Altertumskunde; 6, 1820 1822. Weingaertner Die Breslauer Sculpturen des. XVI 1857. Tenże Charakteristik der schlesischen, besonders Breslauer Architektur. 1861, Luchs Romanische u. gotische Stylproben aus Breslau u. Trebn itz. 1959. Zeitschrift dos Museums schlesischer Alterthumer u. T. Schlesiens Vorzeit in Bild u. Schrift. 3 Bde. Foerster E. Denkmale deutscher Kunst, Bd. VI, 1860. Lubke. Mittelalterliche Kunstwerke in Breslau. 1860. Lotz Kunsttopographie Deutschlands. Cassel. Woas Mittelalterliche Bauddenkmale in Breslau u. Thorn, 1864 s allg. Bauzeitung. Korn; Schlesische Urkunden zur Geschichte d es Gewerberechts 14 00 Otte Handbuch der kirchlichen Kunstarchaeologie, 4 Anfl. , 1868. Schultz Schlesiens Kunstloben im XIII

Wrocławki

u. XIV Jh. . Tenże XVIII Jh. , 1880. Tenże Schlesische Kunstdenkmale. 1875. Breslau. Ortwein Deutsche; fuerSchlesien herausg. v. Max Leipzig, 1884. schlesischer schlesischer ski K. Grobowiec Henryka Probusa Wrocławiu Bibl. Warsz. , 1841, W. IIeck ki, Wrotzlawken, Ratzlawsdorf, w miejscu, par. kat. Chełmża, 319 ha 294 roli orn. , 16 łąk; 1885 r. 11 dm. , 28 dym. , 292 mk. 116 kat. , 43 ew. ; uprawą buraków dla cu krowni w Chełmży. Dawniej własność kapituły chełmińskiej. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako folw. , w wieczysta dzierżawę pu szczony, o 10 dym. Kś. Fr. Wroców, wś, pow. gródecki, 18 klm. na płn. wsch. od Gródka, 10 klm. na płd. wsch. od sądu pow. i urzędu poczt. w Janowie obok Lwowa. Na płd. leża Sucha W i Mszana stacya kol. , na zach. Malczyce, na płn. zach. Jamelna, na płn. Domażyr i Koraczynów, na wsch. Rzęsna Ruska i Rudno obie w pow. lwowskim. Płn. cześć obszaru przepływa pot. Domażyr. W jego dolinie leża zabudowania wiejskie. Na płd. leży grupa domów Zażyrów i Dumanów. Własn. wiek. ma roli or. 25, łąk i ogr. 24, past. 11. lasu 697 mr. ; wł. mn. roli or. 1160, łąk i ogr. 604, pastw. 537, lasu 13 mr. W r. 1890 było 184 dm. , 1095 mk. w gm. . 4 dm. , 28 mk. na obszarze dwor. 1008 gr. kat. , 81 rzym. kat. , 22 izrl. , 12 innych wyznań; 1042 Rus. , 65 Pol. , Janowie, gr. kat. w miejscu, dek. gródecki. Do parafii należą Karaczynów i Schoenthal. We wsi jest cerkiew i szkoła jednoklasowa. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , do dzierżawy janowskiej, w ziemi lwowskiej. Wspomina ją dokument z r. 1456 Liske, Akta G. i Z. . t. , str. 191 i 192. Aktem wydanym dnia 7 kwietnia 1553 r. w Krakowie pozwala król Zygmunt August Zacharyaszowi, popowi, wybudować cerkiew, p. wez. Narodzenia Panny Maryi, we wsi królewskiej Wroczowie Arch. krajowe we Lwowie, C. , t. 349, str. 1055. Dokumentem wydanym w Warszawie d. 9 grudnia 1627 r. pozwala Zygmunt III Jerzemu Rzeczyckiemu, staroście urzędowskiemu, by prawa swe dożywotnie do wsi Wroców i t. d. ustąpił na rzecz Aleksandra z Bachorzec Stadnickiego 1. c. , C, t. 379, str. 696. Dokumentem wydanym we Lwowie dnia 30 października 1671 r. potwierdza król Michał poddanym z Wrocowa dawne ich przywileje, stosownie do przysięgi wykonanej przez nich we Lwowie d. 21 października 1671 r. 1. c. , C. , t. 426, str. 3077. Dokumentem wydanym dnia 3 marca 1731 r. w Warszawie nadaje August z Winnickich BogusławSłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 157. skim łan wybraniecki we wsiach Wrocowie i Stradczu 1. c. , C. , t. 526, str. 865. Dokumen tem wydanym w r. 1662 uwalnia król Jan Ka zimierz probostwo gr. kat. we Wrocowie od na dużyć i obciążeń żołnierskich Rozmaitości, Lwów, 1858, Nr. 52. W lustracyi z r. 1627 Rkp. Ossol. , Nr. 2834, str. 105 czytamy Tu bywało osiadłości 29, teraz po spustoszeniu tatarskiem jest ich 26. Ci dają za robociznę po zł. 14. Tylko letniej roboty, koszenia i żęcia 20 dni do roku odprawują; facit zł. 364. Nad to dwa powozy odprawują do Brzegu z wozem. Nadto na przyjazd na roki lwowskie na św. Ag nieszko powozowi drew składają do gospody; da ją po dwa półworki owsa, facit zł. 8 gr. 20; ja jec po 12, kopa po gr. 4, facit 21 gr. Nad ten czynsz i robociznę powinni też ei wszyscy osia dli poddani po 2 półbeczki miodu, rachując półbeczek po zł. 30, facit 60 zł. Zagrodników 6; płacą czynszu za robociznę każdy z nich po zł. 4, facit zł. 24. Dwadzieścia dni do koszenia i żęcia powinni robić. Karczma, z której arendy dają po zł. 32. Kolendy dają po 1 gr. , facit 26 gr. Z młyna dają zł. 30. Suma z tej wsi 520 zł. 24 gr. W lustracyi z r. 1662 l. c. , str. 109 czytamy Ta wieś cale spustoszała. Podda nych jednak w niej jest pociągłych 6, którzy robotę odprawują do Ponecza, i ci niedawnego się czasu na imię teraźniejszego dzierżawcy ja ko pana dobrego i pobożnego zeszli. Robić się submitowali teraz po 3 dni w tydzień od połu dnia, a od innych powinności uwolnieni. Zagro dników jest 3. Ci robią po 2 dni w tydzień. Pop jest za prawem wolen od podatków. Pu stych ról nie najmują. Młyn i karczma puste. Podatki, które od lustracyi a. 1627 są opisane, teraz zniesione, a na robocie poddani postanowieni. Lu. Dz. Wroczewo, wś nad jez. Szczekawa, pow. kolski, gm. Sompolno, par. Mąkolno, odl. od Koła 17 w. , ma 7 dm. , 57 mk. W r. 1827 było 7 dm. , 50 mk. Na początku XVI w. nazwa ta odnosiła się do wyspy stanowiącej własność proboszcza w Mąkolnie. Niejaki Zakrzewski, dziedzic Mąkolna, zabrał tę wyspę z lasem, osadził kolonistami i zmienił nazwę jej na Janowice Łaski, L. B. , I, 213, przypisy. Wroczków, wś i folw. , młyn, pow. pińczowski, gm. i par. Książnice, ma młyn i folusz. W r. 1827 było 10 dm. , 95 mk. W połowie par. Książnice Wielkie, własność Barczkowskich, miała łany km. , z których dziesięcinę płacono bisk. krak. Z niektórych pól płacono dziesięcinę, wartości jednej seksageny, plebanowi w Książnicach Długosz, L. B. , 11, 168. W r. 1581 Kasper Glewski płaci od 21 2 łan. km. , 5 kom. bez bydła, 1 jutrzyny młynar. . 3 kół d orocznych Pawiu, , Małop. , 9. Wroczyny, wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Krośniewice, par. Nowe, odl. 6 w. od Kutna, ma

Wroczyny

Wroczków

Wroczewo

Wrogocin

32 dm. , 397 mk. W r. 1827 było 37 dm. , 215 mk. W r. 1884folw. W. rozl. mr. 987 gr. or. iogr. mr. 820, łąk mr. 10, pastw. mr. 95, lasu mr. 39, nieuż. mr. 23; bud. mur. 4, drew. 13. Wś W. os. 44, mr. 271. Petrus de Wroczini występuje w dok. z r. 1419 Kod. dypl. pol. , 1, 297. Na początku XVI w. role folw. , zdawna istniejące, dawały dziesięcinę plebanowi w Nowem, zaś kmiecie kollegiacie łęczyckiej Łaski, L. B. ,, 474. W r. 1576 jest tu pięć działów szlacheckich. Mikołaj Mileński, burgr. gnieźn. , płaci z działu Piekarskiego i z łanu pustego od 15 osad. Rybiński Piotr od 2 łan. km. i 2 pustych. Dział po Agnieszce Borzewickiej 2 łan. , 1 zagr. Piotr Rybiński po tejże Agnieszce od 51 2 łan. km. Mateusz Domaniewski 1 łan Pawiń. , Wielk. ,. Wrogocin, wś i folw. , pow. płocki, gm. Góra, par. Rogotworsk, odl. 29 w. od Płocka, ma dm. , 168 mk. , 700 mr. W r. 1827 było 9 dm. , 64 mk Folw. stanowi majorat rządowy. Do włościan należy 163 mr. Jestto stara osada. Wykopywano tu urny. Zdawna należała do biskupów płockich. W r. 1578 jest tu 8 łan. km. , 1 zagr. z rolą Pawiń. , Mazowsze, 22. Wrokomle, oh. Worokoml. Wrona, jedna z wielu nazw rzki Koprzywianki, w pow. sandomierskim. Wrona 1. os. , pow. sieradzki, par. Uników. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. W nowszych spisach nie podana. 2. W. , os. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Węgleszyn. 3. W. , niekiedy Warna, wś nad rzką Naruszewką, pow. płoński, gm. Szumlin, par. Wrona, odl. 15 w. od Płońska, ma ko ściół par. drewniany, cegielnią i karczmę, 46 dm. , 495 mk. , 1679 mr. W r. 1827 było 14 dm. , 116 mk. Ob. Joniec. Kościół parafialny, nieznanej erekcyi, istniał dawniej we wsi Wroń ska o 1 2 mili od Wrony, założyć go miał jako by dziedzic wsi Kazimierz Osiecki. W r. 1576 wś Wrona, należąca do grodu zakroczymskiego, ma 43 łan. km. , 6 zagr. , 1 kowala, zaś wś Wroń ska 121 2 łan. , 8 zagr. , 3 zagr. z rolą Pawiń. , Mazowsze, 309 i 310. Obecny kościół we wsi Wrona pochodzi z r. 1774. W. par. , dek. płoń ski, 2150 dusz. Br. Ch. Wronczyn, w dok. , pow. poznańskim zachodnim, urząd okr. w Stęszewie, par. kat. i urząd stanu cyw. w Modrzu, st. kol i urz. poczt. w Czempinie, szkoły w miejscu, sądy w Poznaniu. Obszaru 290 ha, 39 dm. , 322 mk. 317 katol. . 2. W. , wś szlach. , tamże, ma 1418 ha, 30 dm. , 653 mk. 8 ew. . Parowa gorzelnia. Do pod. grunt. oszacowano czysty dochód na 12, 369 mrk. W. należy do dóbr będlewskich. Leży na płn. zach. Stęszewa. 3. W. , wś szlach. , w pow. średzkim, par. ew. , sąd okr. , urząd okr. , st. kol. i poczta w Pobiedziskach, urz. stanu cyw. w Jerzykowie, par. kat. i szkoła w miejscu. Obszaru 674 ha, 14 dm. , 210 mk. 166 katol. . Jest pa rowa gorzelnia i młyn parowy. Do podat. grunt. oszacowany czysty dochód na 21697 mrk. W. poznański znany już r. 1339. Z przywileju Ja na, bisk. pozn. , sołtysi wsi Stęszewka mieli, mie dzy innemi, prawo stawiać, , grodze structura łowieckie w stronę ku W. Kod. Wielk. , 1194. Z W. Stęszewskiego pochodził Mikołaj Baran Wronczyński, później podobno Barankiem zwa ny. Baranem był jeszcze gdy go pozywali r. 1393 żydzi poznańscy. Za Barana ręczył r. 1397 sąsiad zyniec winiał r. 1398 o zabicie brata. Wojciech Brylewski z Brylewa na zachód od Gostynia. W spra wie Sybana Wronczyńskiego z Pytlową, kmiot ką piechanińską r. 1398, świadczył Baranek wraz z inną szlachtą, jako Pytel nie umarł od Sybanowych mąk. Z tegoż W. pochodziła Helena, prawująca się w 1394 r. z macochą Eu femią ze Skoraczewa pod Szmiglem. W r. 1580 miał W. 9 łan. , 3 zagr. , 5 kom. i 1 rzem. W r. 1793 był tu dziedzicem Stan. Potocki, kasztelan rogoziński, z Będlewa. W. pobiedziski znany już w r. 1256. Boguchwał, bisk. pozn. , zakła dając kościół w W. , przekazał mu dziesięciny z Biskupic i Bożejewa Kod. Wielk. , Nr 601. Z tegoż W. pisał się Andrzej Wronczyński, wystę pujący jako świadek w sprawach Jarosława z Jagodna z Pietraszem Kotem z Tarnowa r. 1399 i w zatargach Spławskiego ze Spławia poznań skiego z Abrahamem z Wierzchoszewa r. l393. Z W. pobiedziskiego pochodził także Piotr, któ ry w r. 1391 prawował się z Piotrem Nosilińskim i r. 1349 świadczył w sprawie Adama Koralskiego wspólnie z Piotrem Gołuńskim, Wa cławem Jagodzińskim z pod Kostrzyna i Anto nim Głębockim z pod Kiszkowa. W r. 1580 mieli w W. cząstki Marcin Przeczławski 2 łany i Wojciech Wroncziński 3 łany, 1 rybaka. W r. 1618 siedzieli tu Jan Broniewski i Maciej Wron czyński. W XVII czyńskie z W. , Złotnik i Krześlic. Należały do Antoniego Białobłockiego, podsędka ziemsk. gnieźn. W r. 1793 siedzi tu Ant. Białobłocki z Krześlic. W. Ł. Wronczyńskie holendry, pow. średzki, przyległe do Wronczyna, mają 80 ha, 4 dm. , 48 mk. W r. 1793 dziedziczy tu Antoni Białobłocki z Krześlic. Wroni al. Woroni 1. Bór, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Masiewo, o 53 w. od Prużany, 391 2 dzies. ziemi włośc. ; należy do wsi Browsk. 2. W. Luh, uroczysko, pow. sokolski, w 2 okr. pol, gm. Nowowola, własność Aleksego Szarkowa, ma 48 dzies. 12 lasu, 5 nieuż. . Wroniawy, wś i folw. nad rz. Gajową, pow. turecki, gm. i par. Goszczanów, odl. od Turka 22 w. , ma 11 dm. , 153 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 161 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. mr.

Wrogocin

Wrokomle

Wroncz

Wron

601 gr. or. i ogr. mr. 486, łąk mr. 59, pastw. mr. 11, lasu mr. 16, nieuż. mr. 30; bud. mur. 6, drew. 6; płodozm. 9 i 10 pol. Wś W. os. 19, mr. 45. Do W. należy folw. Góry Strachanowskie, mający 193 mr. zagajników sosnowych i dębowych. Wymieniona w opisie par. Goszczanów Łaski, L. B. ,, 62. Według reg. pobor. pow. sieradzkiego z r. i553 miała 11 łan. Pawiń. , Wielk. , II, . Wroniawy, w dok. Wronawe, wś gospod. nad rz. Obra, w pow. babimojskim, sąd okr. , st. kol. , urząd okr. i par. ew. w Wolsztynie, urz. stan. cywil. w Solcu Silz, par. kat. i poczta w Kębłowie Kiebel, szkoła katol. w miejscu. Ob szaru 330 ha, 68 dm. , 533 mk. 519 katol. . 2. W. , wś dwor. , tamże, ma 2118 ha, 20 dm. , 287 mk. 279 katol. . Dochód grunt. czysty oce niono na 11573 mrk. Jest gorzelnia parowa. Niedawno wyszły W. z rąk BroelPlaterów. Na obszarze wsi zachowały sie Pastewnik, Przewóz, Piaski, Góry; wzgórz Win nica, Białe Góry. W. leżą na wschód i w po bliżu Kębłowa. W r. 1314 pisał się jakiś Buckfalus z W. W r. 158. 0 miały W. 6 łan. , sołtys W. Gajewscy z Wolsztyna. W. Ł. Wronie, wś dziś nieistniejąca na obszarze pow. ostrowskiego, dawniej nurskiego. Stanowiła odwieczną własność biskupów płockich, wymieniona w dokum. Konrada z 1203 r. Na części jej obszaru powstało w XVI w. miasteczko Andrzejów. W r. 1578 w par. Andrzejów jest wieś GodlewoWrońce, należąca do drobnej szlachty, mającej tu 16 łan. km. , 2zagr. Pawiń. , Mazowsze, 399. Wronie, niem. Frdok. Fronow, dobra ryc. , pow. lubawski, st. p. i kol. i par. kat. Wąbrzeźno, o 4, 5 klm. odl. ; szkoła ew. w miejscu; 1252 ha 557 roli orn. , 53 łąk, 573 lasu; 1885 r. 17 dm. , 48 dym. , 232 mk. , 73 kat. , 159 ew. , z tych przypada na folw. Katarzynki 4 dm. , 59 mk. , na folw. Pólko 2 dm. , 22 mk. Własność Marty v. Alvensleben. . Później został jako filialny przyłączony do Nowejwsi. Około r. 1430 występuje Hanusz Roeder jako dziedzic na Nielubiu. Wroniu i Borówku ob. Kętrz. , o narod. pol. , str. 132. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 donosi, że mesznego pobierał prob. z dworu 2 kor. żyta i tyleż owsa, a od 5 kmieci po 1 kor. żyta i owsa ob. str. 401. W XVI i XVII w. posiadali W. Plemięccy, do których należał także Ryńsk i Osieczek. Bywali Plemięccy pod on czas starostami w Kowalewie. Ich groby znajdują się w kaplicy osieckiej i w kościele kowalewskim. Fabian Plemięcki był szczególnym dobrodziejem kościoła, który, z kamieni zbudowany i dachówką kryty, miał na boku przymurowaną wieże. W kościele były 2 ołtarze wielki, marmurowy, z obrazem Pana Jezusa na krzyżu i mniejszy z obrazem Siedmiu Sakramentów. Przy ołtarzu tym były 3 nagrobki Plemięckich. Później kościół podupadł, a nowsi posiadacze przywłaszczyli go sobie i dziś podobno używają za spichlerz ob. Utrac. kościoły przez kś. Fankidejskiego, str. 62. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisano W. jako wś i folw. szlach. o 10 dym. , własność hr. Małachowskiego str. 255. Wronie Koszary, grupa domów w Kalnikowie, pow. mościski. Wroniec, w XVI w. Wroniniec, w Wronin minor, wś i folw. , pow. miechowski, gm. Wierzbno, par. Biórków, odl. 35 w. od Miechowa. W r. 1883 folw. miał 130 mr. 116 roli, 10 łąk i 4 nieuż. . W r. 1827 było 14 dm. , 115 mk. , par. Czulice. Ob. Wronin. Wroników, dawniej Wronikowy, wś i folw. nad rzką Luciążą, pow. piotrkowski, gm. i par. Rozprza, odl. 13 w. od Piotrkowa. Wś ma 12 dm. , 264 mk. ; folw. 5 dm. , 35 mk. Do folw. należy młyn wodny. W r. 1827 było 22 dm. , 187 mk. Dobra W. lit. A. składały się w r. 1889 z folw. W. i Laski, rozl. mr. 748 gr. or. i ogr. mr. 559, łąk mr. 128, lasu mr. 42, nieuż. mr. 19; bud. mur. 11, drew. 17; płodozm. 7 i 8 pol. , las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 19, mr. 152, wś Laski os. 12, mr. 96, wś Bogumiłów os. 6, mr. 25. Na początku XVI w. łany folw. , na których części byli osadzeni kmiecie, dawały dziesięcinę pleb. w Rozprzy, kmiece zaś na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , II, . Według reg. pobor. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś Wroników minor, w par. Rozprza, własność Mirskich i Piaszczyńskiego, miała 7 0sad. . 3 łany; W. major 7 osad. , 4 łany Pawiu. , Wielk. , II, 252. Wronin, dawniej Wronin Wielki, wś i folw. , pow. miechowski, gm. Wierzbno, par. Biórków Wielki. Leży aa lewo od drogi z Proszowic do Krakowa, na samej granicy od Galicyi, odl. 35 w. od Miechowa. Folw. poduchowny, mający 782 mr. , nabył na licytacyi około r. 1880 Suchecki za rs. 72400. W r. 1827 było 34 dm. , 245 mk. , par. Czulice. W r. 1882 folw. W. rozl. mr. 659 gr. or. i ogr. mr. 516, łąk mr. 47, pastw. mr. 11, lasu mr. 61, nieuż. mr. 24 bud. mur. 1, drew. 13; płodozm. 8 pol. , las nieurządzony. Według opowieści Długosza L. B. , III, 38 Iwo Odrowąż, bisk. krak. , założywszy szpital dla ubogich na Prądniku pod Krakowem i osadziwszy przy nim braci szpitalnych św. Ducha, nadał mu w uposażeniu, między innemi villam Wronin u Majorem scilicet et Minorem. Wsi te należały wtedy do dóbr stołowych biskupstwa krakowskiego. W połowie w. wś Wronin Wielki ma 14 łan. km. , z których każdy daje 2 grzyw. czynszu rocznie i dzień robocizny w tygodniu z własnym wozem lub pługiem. Kto nie odrabia dnia płaci czynszu 3 grzywny. Dają też z łanu po 30 jaj, po miorze

Wron

Wronikó

Wronin

Wroniawy

Wronk

Wronin

Wron

żyta i dwie miary owsa, cztery kapłony i 4 gro sze. Jeden łan rozdzielony jest miedzy karcz mo i trzech zagrodników. Odrabiali oni jeden dzień pieszy w tygodniu, czynszu nie płacili. Dziesięciny z łan. km. pobierała kanonia karniowska w Krakowie. Był też folwark klasz torny. Wronin mały Wroniec miał 8 łan. km, dających po 2 grzyw. czynszu i dzień roboci zny w tygodniu albo za nią o jedną grzywnę czynszu więcej. Inne daniny jak wyżej. Była tu też karczma z rolą i zagrodnicy. Z pięciu łanów pobierała dziesięcinę kanonia dziewiątelska, z trzech łan. km. , karczmy i zagrodników pleban w Czulicach. Łany te były poprzednio rycerskie militares. Klasztor miał tu dwie sadzawki L. B. , III, 48, 49. Wsiom tym na dał w r. 1303 Władysław Łokietek prawo nie mieckie Kod. Małop. , I, 170. W r. 1581 we wsi Wroniniec klasztor płaci od 6 łan. km. , 1 czynsz, 3 kom. bez bydła, 2 rzem. , 1 dudy, we Wroninie zaś od 81 2 kom. z bydłem, 6 kom. bez bydła Pawiu. , Ma łop. , 17. Br. Oh. Wronin, zameczek nad Dunajcem, śród lasów należących do klasztoru sądeckiego, wspomniany jest w dokum. wydanym r. 1320 przez Stanisławę, przełożoną klasztoru, jako castrum nostrum Wronyn. Zdaniem Morawskiego leżał na wzgórzu między Czorsztynem a Kluszkowcami ob. Kod. Małop. ,. Wronin, 1294 i 1532 Wronów, 1531 Nuronin, dobra i wś, pow. kozielski, par. kat. Grzędzin, ew. Raciborz. W r. 1885 dobra miały 456 ha, 14 dm. , 206 mk. 9 ew. ; wś 462 ha, 116 dm. , 825 mk. kat. Wronina, wzgórze, ob. Czorsztyn. Wroninko, wś, pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Radzymin, odl. 6 w. od Płońska, ma 5 dm. , 85 mk. , 248 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 35 mk. , par. Gumino. Wronino, wś i folw. nad rz. Żurawianką, pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Gumino, odl. 7 w. od Płońska, ma 11 dm. , 214 mk. , wiatrak i karczmę. W r. 1827 było 10 dm. , 91 mk. W r. 1889 dobra W. Niwa składały się z folw. W. i Bęszyno, rozl. mr. 1085 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 436, łąk mr. 41, pastw. mr. 17, nieuż. mr. 16; bud. mur. 3, drew. 16; płodozm. 11 pol. ; folw. Bęszyno gr. or. i ogr. mr. 504, łąk mr. 29, pastw. mr. 32, nieuż. mr. 10; bud. mur. 3, drew. 5. Wś W. os. 20, mr. 65; wś Niwa os. 9, mr. 303; wś Bęszyno os. 9, mr. 14; wś Miączyn os. 19, mr. 19. W r. 1576 było łan. km. , 1 zagr. i części szlacheckich bez kmieci 11 4 łan. i 3 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 302, 306. Wroniński potok, niem. Wroniner Wasser, pow. kozielskim. Wroniny 1 fol. nieistniejący obecnie, w pow. gostyńskim. Leżał na płn. wsch. Gostynia, w paraf. Jeżewo. W r. 1793 posiadłość Rydzyńskich. 2. W. , las na obszarze Jeżewa, w tymże powiecie, z leśniczówką, par. katol. w Jeżewie; 2 dm. , 8 mk. Wroniny, leśnictwo, w pow. szremskim, ob. Jeżewo. Wronka, wś i os. nad jeziorem Wronką, pow. mławski, gm. Zieluń, par. Dłutowo, odl. 37 w. od Mławy, ma 22 dm. , 227 mk. , 1379 mr. 254 mr. nieuż. . W r. 1827 było 15 dm. , 94 mk. W r. 1578 we wsi Wronka, w par. Nicko, siedzieli Straszewscy i mieli w drobnych działkach 11 łan. km. i kowala. Wronki, niem. Wronke, miasto nad rz. Wartą, w pow. szomatulskim, posiada w miejscu sąd okr. , urz. stanu cywil. , st. kol. żel. , pocztę, szkoły i parafie obu wyznań. Do miasta należy ziemi 502 ha, ma ono 271 dm. , 3091 mk. , z tych 1565 katol. i 569 żydów; w r. 1846 było ich 813. Miasto leży przy kolei poznańskosta rogrodzkiej. Na Warcie w latach od 1845 do 1848 wzniesiono okazały most dla kolei żelaznej. Dawniejsza garbarnia banku rolniczoprzem. Kwilecki, Potocki i sp. zamienioną została na syrowiarnię. Opodal miasta odkryto nad Wartą pokłady węgla brunatnego. Najdawniejszą wzmiankę o W. spotykamy w przywileju Przemysława z r. 1279 i 1280 starszy dokument z r. 1251 uważają za podrobiony. Przywilej ten nadaje dominikanom grunt w mieście W. na zbudowanie klasztoru, oraz różne dochody i prawa. Kościół w W. wspomina przywilej z r. 1298. Pod panowaniem książąt szlązkich były W. centrem okręgu. Dominikanie ściągnęli do W. niemieckich osadników i postarali się dla nich o prawo niemieckie w r. 1383. W tymże roku zdobył W. Domarat i złupił okoliczne wsi. Świdwa, kasztel. nakielski, uderzył na Domarata, obozującego pod Piotrkówkiem i przepędził go aż o 2 mile za W. Domarat w odwecie rozłożył się pod Obornikami, zkąd pustoszył dalej okolicę. W w. miasto W. stawiało do obozu 10 żołnierzy. W r. 1524 istniała tu królewska komora celna, już podobno od r. 1390. W r. 1500 wystąpili Górkowie z dziedziczną pretensyą do miasta. W r. 1505 nadał im W. król Aleksander na lenno, a 1515 król Zygmunt na dziedzictwo. W początku XVI w. przenieśli się dominikanie z W. do Poznania, chociaż im król Jagiełło odbudował spalony klasztor i nadał połowę rybołówstwa na Warcie w promieniu jednej mili. Później jednak dominikanie wrócili do W. Miasto nabyło folw. Nietrzebę i zbudowało sobie strzelnicę. W r. 1582 dziedziczka Barbara Czarnkowska miała z W. dochodu 405 złr. gr. 24. W XVII w. posiadali W. Koźmińscy, w XIX Dzieduszyccy. W r. 1767 spaliły się prawie całe W. P. od koniec w. miały W. ludności 1368 dusz, w części Polaków, i 382 żydów. Mieszkało wtedy w W. 42 szewców, 35 sukienników, 22 krawców 17 żydów,

Wronin

Wronki

Wronino

Wronk

Wronó

Wrono

16 szynkarzy, samych chrześcian i t. d. Ap teka była w miejscu. Miało miasto stróża no cnego i kata. Dochód wynosił 58 tal. , rozchód 26 tal. Obok klasztoru miały W. dwa kościoły katolickie, dom modlitwy ewangielicki, 4 bu dynki gminne, 7 młynów, 237 domów 6 pod dachówką. . Ordynacyą miejska pruska otrzy mały W. w r. 1838. W r. 1848 utworzyła sio tu niemiecka brygada obronna, na której czele stał budowniczy kolejowy Burkner. Wysyłano kilkakrotnie deputacyą do Poznania w celach giermanizacyjnych. Dobra W. , obejmujące oko ło 16000 mr. brandenburskich, przeszły od Dzieduszyckich, długoletnich dziedziców, w ręce Igna cego Grabowskiego, który sprzedał tę posia dłość około r. 1880 Niemcom. W. Ł. Wronki al. Wronka. niem. Wronken, folw. do Ostrowitego, pow. lubawski, st. p. i par. kat. Ostrowite; 4 dm. , 12 mk. ; 1789 r. 2 dymy. Wronki 1. niem. Wronken, wś, pow. oleckowski, st. p. Duneyken. 2. W. , niem. Wronken Gross i Klein, wś i dobra, pow. gołdapski, st. p. Goldap. Wronów 1. al. Wronowo, wś i folw. , pow. słupecki, gm. i par. Szymanowice, odl. od Słupcy 30 w. ; wś ma 4 dm. , 64 mk. ; folw. 2 dm. , 20 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 70 mk. W r. 1893 folw. W. , oddzielony od dóbr Obory, rozl. mr. 183 gr. or. i ogr. mr. 169, łąk mr. 7, nieuż. mr. 7; bud. mur. 3, drew. 3. Ob. Obory 4. . 2. W. , wś i folw. , pow. opatowski, gm. Boksice, par. Waśniewo, odl. od Opatowa 20 w. , ma 24 dm. . 188 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 89 mk. W r. 1886 folw. W. , oddzielony od dóbr Mirogonice, rozl. mr. 334 gr. or. i ogr. mr. 235, łąk mr. 18, pastw. mr. 1, lasu mr. 24, nieuż. mr. 56; bud. drew. 12; płodozm. 9 pol. ; las nieurządzony. Włościanie mają 251 mr. W połowie w. role folwarczne, należące do kilku dziedziców, dawały dziesięcinę pleb. w Waśniowie, łany kmiece biskupowi krakow. Długosz, L. B. ,. 1578 Kalikst Michowski płaci tu od 5 osad. , 11 4. z rolą, 3 kom. ubogich Pawiń. , Małop. , 195. 3. W. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. i par. Gołąb. W r. 1827 było 25 dm. , 163 mk. , par. Końskowola. 4. W. , wś i folw. nad rz. Bełczącą, pow. nowoaleksandryjaki puławski, gm. Godów, par. Chodel, odl. 35 w. od Puław, ma młyn wodny, pokłady wapna, gorzelnię parową w r. 1870, szkołę początkową. W r. 1827 było 41 dra. , 265 mk. W r. 1884 folw. W. rozl. mr. 1179 gr. or. i ogr. mr. 989, łąk mr. 6, pastw. mr. 5, lasu mr. 132, nieuż. mr. 47; bud. mur. 12, drew. 13; płodozm. J 2 pol. , las nieurządzony. Do folw. należały poprzednio wsi W. os. 66, mr. 782; Książ os. 11, mr. 164; Osiny os. 16, mr. 315; Lipiny os. 9, mr. 171; Siewalka os. 23, mr. 445; Sewerynówka os. 14, mr. 244; Zofiówka os. 5, mr. 153; wś Dębiny os. 11, mr. 259; Adelin os. 18, mr. 352; os. Wiktorya os. 1, mr. 147. W połowie, należącej do par. Kłodnica, byli Toporczykowie Dobiesław, Andrzej i Żegota. Łany kmiece dawały dziesięcinę pleb. w Kłodnicy Długosz, L. B, . 1676 we wsi Wronów płaci Feliks Szaniawski, pisarz ziemski lubelski, od 2 osób z rodziny, 9 dworskich i 99 poddanych Pawiu. , Małop. , 12a. Br. Ch. Wronowe, ob. Wronowo. Wronowice 1. wś i folw. , pow. łaski, gm. i par. Łask. Wś ma 25 dm. , 285 mk. , 35 os. , 457 mr. ; folw. 3 dm. , 10 mk. , 1500 mr. , należy do dóbr Łask. W r. 1827 było 21 dm. , 192 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę dawano arcyb. gnieźn. a kościołowi w Łasku tylko kolędę, po groszu z łanu. W r. 1552 było 14 osad. , 8 łan. Pawiń. , Wielk. ,, 239. 2. W. , wś i folw. , pow. hrubieszowski, gm. Miętkie, par. Tyszowce, odl. 15 w. od Hrubieszowa, mają dwa młyny wodne. W r. 1827 było 41 dm. , 237 mk. W r. 1886 dobra W, składały się z folw. W. , Kożuchy i przyl. Leśniczówka, rozl. mr. 1290 gr. or. i ogr. mr. 607, łąk mr. 180, past. mr. 187, lasu mr. 253, nieuż. mr. 163; bud. mur. 3, drew. 25; las nieurządzony. Wś W. os. 29, mr. 343; wś Kożuchy os. 9, mr. 28. Wronowice, wś, w pow. sądeckim, na praw. brzegu Łososiny, lew. dopł. Dunajca, 287 mt. u. p. m. , na płn. stoku lesistych wzgórz sięgających 627 mt. , składa się z dwóch części Wronowic i Łyczanki. Obie osady liczą 53 dm. i 387 mk. 203 męż. , 284 kob. rz. kat. , należących do par. w Tęgoborzczu. Pos. tabularna Prane. hr. Przychodzkiego ma 372 mr. , pos. mn. 524 mr. W połowie XVI w. Wronowice, w par. Jakubkowice, należały do Wronowskiego. Łany km. , karczma i zagrod. z rolą dawali dziesięcinę, wartości do 4 grzyw. , plebanowi w Jakubkowicach, folw. zaś dziesięcinę, wartości do grzyw. , kościołowi w Tęgoborzu Długosz, L. B. , II, 243. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 137 Łyczanka należała do par. w Tęgoborzu; była własnością Stanisława Wiktora, który płacił od łan. km. i 1 zagr. z rolą. W. zaś, zwane Wrocimowice, należały do par. w Jakubkowicach; dziedziczył je Krzysztof Szałowski, który miał 3 półłanki km. i 6 zagr. z rolą. Zdaje się, że obok tych wsi istniała jeszcze Łączna, obecnie nie znana, w której Stanisława i Andrzej Wiktorowie mieli półłanek kmiecy, 4 zagr. z rolą, 1 bez roli. W. graniczy na płn. z Zbydniowicami, na wsch. z Jakubkowicami i Tęgoborzem, na płd. z Skrzętlą a na zach. ze Stankową i Stankową Wolą. Mac, Wronowo 1. niekiedy Wronowe, wś i folw. , pow. makowski, gm. i par. Karniewo. Folw. ma 5 bud. mur. , 8 drew. , 649 mr. 564 roli, wchodzi w skład dóbr Łukowe, wś ma 34 os. , 111

Wronki

Wron

Wrono

Wroń

mr. W r. 1827 było 15 dm. , 89 mk. W r. 1567 Wronowo Łoś, własność Pawła Łosia, mia ła 9 włók, 4 ogr. , 1 kowala. W. i Łukowe są. częściami obszaru leśnego, zwanego Łoś, który rozpadł się na oddzielne osady Wronowo, Łu kowe i Wola. Jeszcze w XVI w. dodawano do tych nazw drugą wspólna i pierwotna zarazem Łoś. 2. W. al. Józefowo, wś, folw. i kol. , pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 16 w. , ma 24 dm. , 168 mk. Fol. ma 339 mr. i wchodzi w skład dóbr Dowspuda, wś ma 572 mr. , kolonia 92 mr. W spisie z r. 1827 mylnie nazwany Wro95 mk. Br. Ch. Wronowo, wś dwor. , w pow. krotoszyńskim koźmińskim, sąd okr. , urz. okr. i par. ew. w Koź minie, urząd stanu cywil. w Starymgrodzie, st. kol. w Walenicach, poczta w Kuklinowie, szkoły i par. kat. w Wielowie. Ma 5 dm. , 112 mk. , 408 ha. Do pod. grunt. oszac. czysty dochód na 7055 mrk. 2. W. , folw. , w pow. kościań skim, okr. urz. i st. kol. w Czempiniu, urz. stanu cywil. w Gorzyczkach, poczta i szkoła kat. w Turwi, par. kat. w Błociszewie, sąd okr. w Ko ścianie, 6 dym. , 125 mk. Należy do dóbr turewskich, spadkob. Chłapowskich. Leży na płd. wsch. Czempinia, zach. Szremu i Błociszewa. Znane już r. 1366. W r. 1580 ma 7 łan. , 3 zagr. ; r. 1793 dziedzic Józef Chłapowski z Turwi. W. Ł. Wronowo, posiadłość, pow. ostródzki, st. p. Wronowy al. Wronowo, wś rycer. , pow. inowrocławski Strzelno, obie parafie, sąd okr. , urz. okr. , urz. stanu cywil, st. kol. i st. poczt. w Strzelnie, szkoły obu wyznań w Młynach Muehlengrund. Obszaru 410 ha, 9 dym. , 123 dusz 1 prot. Leży na płd. wsch. od Strzelna, nad szosą do Wójcina, a na płd. zach. Kruszwicy. W r. 1436 pisze sie w przywileju miasta Strzelna, nadanym przez Jana z Łukaw, opata strzeln. R. 1557 we W. Piotr Zagoczki Żegocki z Żegotek po siada 6 łan. os. , 1 pusty, 1 zagr. . W. Ł. Wrońsk, 1391 r. Wrońska, też Wrońsko, wś i folw. pow. płoński, gm. Załuski, par. Wrona, odl. 10 w. od Płońska, ma 26 dm. , 302 mk. , gorzelnię. W r. 1827 było 22 dm. , 186 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 962 gr. or. i ogr. mr. 817, łąk mr. 69, pastw. mr. 51, nieuż. mr. 24; bud. mur. 3, drew. 20; płodozm 6 i 10 pol. ; pokłady torfu. Wś W. os. 36, mr. 235. Jest to dawna własność kapituły płockiej, w pow. zakroczymskim. Biskup płocki Henryk nadaje r. 1391 tej wsi prawo chełmińskie i pozwala nabyć sołtystwo 3 łany i karczmę Zdzisławowi ze Żdżar nobili od kanonika Andrzeja. Kmiecie mają płacić po 24 gr. czeskich czynszu z łanu kanonikowi płockiemu, po 30 jaj, 2 kury, odrabiać 3 dni i dawać dziesięcinę snopową. Nabywca sołtystwa będzie sądził sprawy kry minalne małe i cywilne. Z kar sądowych pobiera 2 denary kanonik, trzeci sołtys Kod. Maz. , 114. Wrońsko, dawniej Wroniska al. wś i folw. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Widawska, par. Brzyków, odl. 28 w. od Łasku, 7 od Widawy. Wś ma 27 dm. , 347 mk. ; folw. 3 dm. , 33 mk. ; wś W. Poduchowne 11 dm. , 41 mk. W r. 1827 było 28 dm. , 189 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 1104 gr. or. i ogr. mr. 403, past. mr. 11, lasu mr. 658, nieuż. mr. 32; bud. mur. 3, drew. 4; płodozm. 10 pol, las nieurządzony. Wś W. os. 29, mr. 310. Wś W. Poduch. 65 mr. Na początku XVI w. pleban z Brzykowa miał tu 2 łany i trzeci później w 20 grzyw. zapisany przez Starzeńskiego i to wraz z placami kmiecemi, ogrodami i łąkami. Dwanaście łanów folw. dawało dziesięcinę pleb. w Brzykowie, kmiece prócz plebańskich, w liczbie 91 2 dawały prepozytowi wieluńskiemu za dziesięcino po fertonie, a z pustych łan iw dawano albo snopną al. pieniężną. Pleban w Brzykowie otrzymywał od kmieci meszne po 2 kor. żyta i 1 kor. owsa z łanu Łaski, L. B. , 1, 474 i, 96. W r. 1553 płacono od 4 łan. a 1576 od 6 łan. km. Wrony 1. os. młyn. , pow. noworadomski, gm. Dmenin, par. Radomsk, 1 dm. , 6 mk. , 109 mr. Wchodziła w skład dóbr Gidle. 2. W. , os. , pow. sieradzki, gm. i par. Klonowa, ob. Klonowa 1. . 3. W os. leś. , pow. wieluński, gm. i par. Praszka. Wrośle, wś nieistniejąca obecnie, w okolicy Stawiszyna. Należała do klasztoru w Ołoboku Wroszewy, w par. Bienice, ob. Wróżewo. Wroszkowo, wś nieistniejąca obecnie, w okolicy Słupcy. Już na początku XVI w. stała pustką Łaski, L. B. , 1, 306. Wrotki, wś, pow. augustowski, gm. Dembowo, par. Janiny, odl. 19 w. od Augustowa, ma 14 dm. , mk. , 188 mr. Wchodziła w skład dóbr Adamowicze. W r. 1827 wś rząd. , ma 12 dm. , 74 mk, Wrotków, wś nad rz. Bystrzycą, pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par. Lublin odl. l1 2 w. . Posiada młyn amerykański z produkcyą na 96000 rs. , 64 osad, 1212 mr. Wchodziła w skład majoratu rząd. Czerniejów. W r. 1827 było 66 dm. , 362 mk. W r. 1531 wś W. , w par, Lublin, ma 21 2 łan. km. E. 1676 Sierakowski, cześnik, płaci tu pogłówne od 23 poddanych a kasztelan bełzki od 44. Wrotków, wś gospod. nad rzką Orlą, w pow. krotoszyńskim Koźmin, sąd okr. , urząd okr. , urz. stanu cywil, st. kol. i poczt. w Koźminie, szkoła katol. w miejscu, ewang. w Borzęciczkach Radenz, par. katol w Mokronosie, ewang. w Koźminie. Obszaru 259 ha, 29 dym. , 256 dusz katol. 2. W. , wś, w temże położeniu, ma 342 ha, 8 dym. , 146 dusz 35 ew. . Należy do

Wronowo

Wro

Wrośle

Wrotk

Wrotnówek

Wrotycz

Wro

Wrożenice

Wrotkow

Wrotno

Wrotne

dóbr Borzęciczki Radenz, własność hr. Ottona. Stolberg Wernigerade, który je nabył od Radolińskich. Leży na zach. Koźmina, w pobliżu Mokronosa. W r. 1338 nadana była Maćkowi, synowi Przybysława Borkowicza, wraz z miastem Koźminem i innemi włościami, przez króla Kazimierza. W r. 1455 Ilińcza z Rogowa, kasztelan sandomierski, puścił połowę W. na wyderek Maciejowi i Mikołajowi z Jastrzębnik. W latach 1456 1262 należy jeszcze część W. do Wrotkowskich, a w r. 1465 cała wś do Ilińczy, który r. 1471 sprzedał ją Janowi Gruszczyńskiemu, arcyb. gnieźn. Następnie wchodził W. w skład klucza koźmińskiego, od którego później został oderwanym. Reg. pobor. z r. 1578 wymieniają. Macieja Wlewskiego, który w W. posiada 12 śladów os. , 2 zagr. ; z r. 1618 podają tu regestra Rozrażewskiego. R. 1756 posiada W. Jędrzej Radoliński, podkomorzyc wschowski, r. 1779 Anna Radolińska, pisarzowa ziem. gnieźn. , około r. 1793 Radoliński, rejent grodzki pyzdrski, a w nowszych czasach Sokolniccy. W wyderek puszczony był W. r. 1600 Marcinowi Gałczyńskiemu, a w r. 1636 Adamowi Załuszkowskiemu, który go wziął w zastaw za 12000 złp. od Stan. Przyjemskiego. Kmieci było O, cztery łany opustoszałe wcielono do folwarku. Sołectwo tutejsze znikło w XVII w. Karczmę posiadał r. 1456 Mikołaj Wrotkowski. IV. Ł. Wrotkowski Majdan al. Nowa Osada, wś, pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par. Lublin, ma 12 os. , 44 mr. Wrotne, wś, pow. częstochowski, par. Krzepice. Nie podana w nowszych spisach i niewspominana w reg. pobor. z XVI w. W r. 1827 miała 5 dm. , 31 mk. Wrotniew, ob. Worotniów. Wrotno, jezioro, w pow. wyrzyskim, o 7 klm. na płn. od Wyrzyska, a 51 2 klm. na płd. zach. od Łobżenicy, bez odpływu. Wrotnów, wś i folw. , pow. węgrowski, gm. i par. Miedzna, ma 37 dm. , 349 mk. , 2090 mr. Folw. W. wchodzi w skład dóbr Miedzna. Wś ma 33 os. , 1102 mr. W r. 1827 było 31 dm. , 214 mk. Istniał już w XVI w. Wrotnówek, folw. , pow. węgrowski, gm. i par. Miedzna, 1 dm. , 13 mk. , 562 mr. Wchodzi w skład dóbr Miedzna. Wrotycz, folw. , w pow. pleszewskim, ma urz. okr. i stanu cywil. w Sobótce, st. kol. i poczta w Biniewie, par. katol. w Górznie, sąd okr. w Pleszewie, 2 dym, 45 dusz. Ob. Grodzisko 2. . Wrotynia, os. leśna, pow. lipnowski, gm. i par. Dobrzejowice, odl. 28 w. od Lipna, ma 3 dm. , 34 mk. , 60 mr. Należała do podleśnictwa rząd. ciechocińskiego. W r. 1827 było 3 dm. , 32 mk. , par. Ciechocin. Wrowina w dok. , pow. ziębicki, ob. Froemsdorf. Wrożenice, wś nad pot. Kościelnickim, w pow. krakowskim. na granicy Królestwa, 24 klm. na płn. wsch. od Krakowa, styka się na płn. z Czulicami, na płd. z Górką Kościelnicką a na zach. z Węgrzynowicami. Par. rzym. kat. w Czulicach. Składa się z 36 dm. i 212 mk, 106 męż. , 106 kob. rzym. kat. Posiadłość ta bularna liczy 217 mr. i jest uposażeniem pro bostwa w Mogile; pos. mn. ma 215 mr. W po łowie w par. Pobiednik, była wła snością klasztoru w Mogile. Cztery łany kmie ce dawały czynszu po grzywnie, 60 jaj i 2 ko guty, dwa dni robocizny z łanu na tydzień. Osep po 2 miary żyta i jedna owsa, tudzież 4 gro sze. Czterech zagrodników z rolami dawało dziesięcinę do Pobiednika, karczma płaciła czyn szu 1 grzyw. Role kmiece dawały dziesięcinę, wartości od 5 do 12 grzyw. , kościołowi w Pobiedniku. Istniał też folwark klasztorny Dłu gosz, L. B. , III, 427. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 7 należała do parafii w Pobiedniku, by ła uposażeniem opata mogilskiego i składała się z 6 łan. km. , 7 zagr. z rolą. , 1 kom. z bydłem, 3 kom. bez bydła i koła dorocznego. Mac. . Wróżewo al. Wrożewy, Wroszewi 1. fol. , w pow. krotoszyńskim, należy do księstwa kroto szyńskiego, w kluczu Lutogniewa, własność książąt Thurn i. Ma wszystkie urzędy i st. w Krotoszynie, parafia katol. , szkoła katol. w Lutogniewie, ew. w Benicach, sad okr. w Kro toszynie, ziem. w Ostrowie. Obszaru 318 ha, 3 dym. , 62 dusz. 2. W. , wś gospod. , w temże położeniu, ma obsz. 95 ha, 11 dym. , 86 dusz. W. leży na płn. zach. Krotoszyna, pod Benicami. W r. 1578 do 1618 należały do Rozdrażewskich. Jan Rozdrażewski, ststa odolanowski, w r. 1618 puścił w wyderek dobra swoje Krotoszyn, Bożac, Wrożewy, Duszyn i Krotoszyn Stary Rozdrażewskiemu za 30000 zł. ówczesnych Ak ta grodzkie pozn. . W tymże r. posiada tu pod komorzy pozn. 1 śl os. , 7 zagr. , 1 komor. 600 owiec. W. Ł. Wrschowitz, pow. opawski, ob. Wirszowice. Wrszyna, rozległe błoto, w pow. mglińskim gub. czernihowskiej, 3 w. długie, 0, 75 w. szerokie. Wruda, struga, w pow. lucyńskim, dopływ rz. Kudep. Wruta, starożytny gród warowny na Rusi litewskiej, pod Nowogródkiem, nazwany potem Horodyszcze. E. Pawłowicz opisując Horodyszcze t. III, 143 nie nadmienił o W. , o której znajdujemy wiadomości u Narbuta Dz. nar. lit. , IV, a krwawa bitwa i w. ks. Mendog musiał się zamknąć przeciwko wiarołomnemu Towciwiłowi, sprzymierzonemu z Jaćwieżą i Rusią, który przegrawszy musiał się cofać. O tej rozprawie pod W. mówią kroniki Wołyńska i Litewska. dok. , ob. Sperlingsdorf i Urzuty.

Wrotkowski Majdan

Wrotn

Wrotnó

Wrzanka, potok, dopł. Bystrej, dopł. pot. Półhoranki, na Orawie. Wrzask, w XVI w. Wrzeskj, wś i folw. , pow. brzeziński, gm. Biała, par. Koźle, odl. 20 w. od Brzezin, Wś ma 3 dm. , 18 mk. , 3 mr. włośc. , fol. 5 dm. , 35 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 62 mk. W r. 1893 folw. W. rozl. mr. 289 gr. or. i ogr. mr. 205, łąk mr. 19, pastw, mr. 46, nieuż. mr. 19; bud. mur. 1, drew. 12; płodozm. 9 i 11 pol. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę arcyb. gnieźn. , pleban. w Koźlu tylko kolędę, po groszu z łanu, folw. dawały dziecino plebanowi Łaski, L. B. , U, 392. W r. 1576 wś Wrzask, w par. Kozieł, posiadał Piotr Maczinski, płacący tu od 1 2 łanu km. Pawiń. , Wielkop. , II, . brzezińskiego, z r. 1576 wś Wrzaski, w par. Kozieł, miała l1 2 łanu, 2 osad. i 1 2 łanu bez kmieci Pawiń. , Wielkop. , U, 90, 152. Wrzaski al. Wrzoski, karczma z osadą, w pow. krotoszyńskim Koźmin, ma urząd okr. w Pogorzeli, par. katol. w Starymgrodzie, 1 dm. , 6 dusz. Leży na wsch. Kobylina ku Kuklinowu. Wrzawy, 1328 r. Wrezawe, wś, w pow. tarnobrzeskim, leży w widłach utworzonych przez ujście Sanu do Wisły, ma parafie rzym. kat. i szkołę ludową. Obszerną równinę, narażoną na częste wylewy, zajęły mniejsze grupy domów, korzystające z małego wzniesienia terenu. Grupy te noszą nazwy Brzoza 7 dm. , Czekaj 11 dm. . Dąbrowa 55 dm. , Goczałkowice 32 dm. , Kawęczyn 25 dm. , Łapiszów 34dm. , Pasternik 30 dm. , Sadowie 30 dm. , Strażnik 1 dm. , Wrzawy 21 dm. i Zadole 13 dm. . Wogóle te osady liczą 259 dm. i 1378 mk. 662 męż. , 716 kob. , 1336 rzym. kat. i 42 gr. kat. Obszar tabularny hr. Horochów ma w Brzozie, Dąbrowy, Sadowiem i Wrzawach 25 dm. i 142 mk. 87 męż. , 55 kob. , 121 rzym. kat. a 21 izrl. Obszar tabularny samych Wrzaw wynosi 345 mr. , pos. mn. 55 mr. Starożytna osada, leżała pierwej na praw. brzegu Sanu, niewiadomo jednak kiedy zmieniło się jego koryto, tak że koryto tworzy teraz południową granicę od Zalesia, Gorzyc, Motycza Duchownego i Motycza Szlacheckiego i Skowierzyna. Parafię zastajemy już między r. 1326 a 1328. W połowie w. wś miała kościół par. drewniany. Dziedzicem był Andrzej ze Sienna h. Dębno. Dziesięcinę dawano miejscowemu plebanowi. Do kościoła należały role na pięć staj, folwark w Glinniku, łąki. Przy wsi było jezioro Goczałkowskie Długosz, L. B. , II, 367. W r. 1531 Pawiń. , Małop. , 356 zaliczono W. do województwa lubelskiego, co wskazuje, że w tym czasie San płynął jeszcze starem korytem. Dnia 13 czerwca 1809 r. przyszło na tych polach do starcia między wojskiem ks. warszawskiego, pod wodzą ks. Józefa Poniatowskiego, w liczbie 8000 ludzi a wojskiem austryackiem, stojącym obozem pod Gorzycami, w liczbie 32000. Wojsko polskie ustąpiło i cofnęło się w porządku. Na pamią tkę wypadku postawił w r. 1879 właściciel dóbr Kalikst hr. Horoch piramidę z ciosu, 24 mt. wy soką, wzniesiona na kopcu, z odpowiednim napi sem. Parafia W. należy do dyec. przemyskiej, dek. miechocińskiego. Teraźniejszy, drewniany kościół zbudowano w r. 1827. Mac. Wrząca 1. i W. Wesołowska, dwie wsi, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Solec. W. ma 87 mk. , 213mr. , W. Wesołowska 41 mk. , 79 mr. W r. 1827 było 19 dm. , 157 mk. R. 1579 Mateusz Solecki płaci tu od 2 łan. a Stanisław od 1 2 łanu km. Pawiń. , Mazowsze, 196. 2. W. , w XVI w. Wrancza, wś i folw. , pow. turecki, gm. Piętno, par. Turek, odl. od Turka 6 w. , ma 11 dm. , 186 mk. , młyn wodny. W r. 1827 było 21 dm. , 182 mk. W r. 1873 folw. W. rozl. mr. 557 gr. or. i ogr. mr. 322, łąk mr. 26, pastw. mr. 48, lasu mr. 144, nieuż. mr. 22; bud. mur. 1, drew. 15; płodozm. 4, 8 i 11 pol. ; las nieurządzony. Wś W. os. 18, mr. 16, wś Albertów os. 30, mr. 334; wś Kilania os. 16, mr. 85, wś Borowiec os. 17, mr. 113. Na początku XVI w. łany folw. , 1 łan kmiecy i karczmarze dawali dziesięcinę pleb. w Turku, wszystkie zaś łany kmiece i karczmy płaciły kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , 1, 264. W r. l553 wś Wroncza, w par. Psary, miała 7 łan. 3. W. , fol, pow. koniński, gm. Brzeźno, par. Koniu odl. 5 w. , ma 1 dm. , 4 mk. W r. 1827 były 2 dm, , 17 mk. 4. W. , wś i folw. , pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wojków, odl. 22 w. od Sieradza, Wś ma 29 dm. i 606 mk. wraz z osadami Borek, Migacz, Poręby, Łapigrosz, folw. ma 11 dra. i 39 mk. z folw. Zimna Woda, karczmami Dębiniec i Łapigrosz, os. leś. Biała. W r. 1827 było 36 dra. , 323 mk. Dobra W. składały się w r. 1877 folw. W. i Zimna Woda, rozl. mr. 1491 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 518, łąk mr. 71, pastw. mr. 134, lasu mr. 552, nieuż. mr. 28; bud. mur. 11, drew. 13, las nieurządzony; folw. Zimna Woda gr. or. i ogr. mr. 172, łąk mr. 11, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, drew. 1, wiatrak. Wś W. os. 87, mr. 509, wś Borek os. 7, mr. 16. Na początku XVI w. łany km. dawały plebanowi za meszne po 3 kor. żyta i 3 owsa a folwark dziesięcinę Łaski, L. B. , II, 55. W r. 1553 część Zajączka miała 4 łany km. a r. 1576 część Brzechfy 9 łan. Pawiń. , Wielk. , II, 217. 5. W, , wś nad rzką b. n. , pow. kaliski, gm. Ostrów Kaliski, par. Godziesze, odl. 19 w. od Kalisza, ma 17 dm. , 90 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 93 mk. 6. W. Wielko, w dok. Wrancza Major, wś i folw. , i W. Wielka Poduchowna, wś, pow. kolski, gm. Lubotyń, par. Wrząca, leży na trakcie z Koła do Włocławka, 7 w. od Koła st. poczt. i tel. , 11 w. od Brdowa, posiada kościół par. murowany, dom przytułku fun

Wrzank

Wrząc

Wrzanka

dusz. 27 dm. 4 mur. , 330 mk. w tem 165 męż. , 162 kob. , sklep wiejski. W. Poduchowna 5 dm. , 154 mk. W r. 1827 było 28 dm. , 249 mk. Położona wśród równiny, ma glebę glinkowatą i pokłady glinki garncarskiej, która nietylko garncarze lecz i fabryki fajansu w Kole chętnie nabywają. Do r. 1864 istniała tu szkoła, kosztem dworu utrzymywana. W pobliżu pałacyku dworskiego stoi lamus staroświecki. Dobra W. uległy w r. 1880 parcelacji, po której powstały dwa folwarki lit. A. rozl. 374mr. i lit. B. , mający 177 mr. ; z reszty ról folwarcznych utworzono 16 kolonii, mających od 10 do 30 mr. Wś włośc. miała 51 osad i 157 mr. Należała tu dawniej wś Lucyanów 6 os. , 32 mr. . Według podania na wzgórku, na którym obecnie wznosi sie kościół parafialny. miał nauczać śród odwiecznej puszczy błogosł. Bogumił, arcyb. gnieźn. 1182 r. . Z lasów tych śladów niepozostało, starzy tylko ludzie pamiętają odwieczny świerk na tem miejscu stojący. Pierwotny kościół wystawił z modrzewiu Wojciech Hebda h. Pomian, dziedzic wsi, w r. 1433; arcyb. gnieźn. Wojciech Jastrzębiec na prośbę fundatora, tegoż roku w środę po Zielonych Świątkach kanonicznie, jako parafialny erygował, p. w. św. Jakuba Ap. i św. Wojciecha. Prawo prezenty pozostawił przy dziedzicach. W miejscu tego kościoła, który z biegiem czasu uległ zniszczeniu, Roch i Agnieszka małżonkowie Śli, wiccy, dziedzice wsi, wystawili w r. 1777 nowy, drewniany. W r. 1664 Roch Kiełczewski, stolnik kowalski, zrobił legat 3000 złp. na lampę wieczystą przed Najśw. Sakramentem, a Jan Łazarowicz, pleban, 400 złp. na utrzymanie wikaryusza r. 1690. W r. 1737 Piotr i Anna Wodeccy ofiarowali dom z ogrodem i rolami na utrzymanie miejscowych ubogich a plebanowi, ze względu na szczupłe jego dochody, nadali prawo propinacyi Rubrycela z r. 1876. Gdy przed 14 laty zgorzał kościół, stanął nowy murowany kosztem parafian, wewnątrz dotąd nie wykończony. Z zabytków przechował się tylko kielich srebrny, darowany przez sufragana Kiełczewskiego w 1677 r. Piękny dzwon, robiony w Toruniu, przy pożarze kościoła spadł i potłukł się. Obecnie kosztem 500 rs. sprawiono trzy dzwony. Księgi metryczne rozpoczynają się od r. 1600 chrztów, r. 1603 małżeństw, r. 1734 zmarłych. Przy kościele bractwo św. Anny z r. 1778 i Różańca św. r. 1783 staraniem małżonków Śliwickich, na ktore Agnieszka Śliwicka zapisała 200 złp. Według Lib. Ben. Łaskiego I, 218 w r. 1521 w skład parafii wchodziły wsi Wrącza Wielka, Sokołowo i Sokołówko, Wierzchociny, Perłowo i Kiełczewo duplex. były Dąbrowa, Kaczyniec, Lucjanów i Ksawerowo. Wrząca Wielka, jak również i sąsiednia Wrząca Mała, płaciły dziesięcinę na stół arcybiskupi i zaliczone były do klucza grzegorzewskiego, gdyż arcybiskupi posiadali tu swe działy. Pierwsza wś dawała 4 grzyw. a druga 3 grzyw. dziesięciny Korytkowski, Arcyb. gnieź. , st. 94. Arcybiskup Sprowskid. 24 kw. , 1455 r. , za zgodą kapituły, udzielił dożywocie bratu swojemu Eustachiuszowi, kasztelanowi radomskiemu, staroście opoczyńskiemu i uniejowskiemu, na wsiach Wrzący, Proboszczowicach etc. Act, ., II, 80, b. W. była siedzibą rodziny Sokołowskich h. Pomian, piszących się z Wrzący Wielkiej. Prawdopodobnie ich antecessorem był ów Wojciech Hebda imię własne h. Pomian, fundator kościoła. Starowolski Monumenta, 404 podaje grobowce Jana Sokołowskiego de Wrząca, kano nika katedry włocławskiej 1503 i Świętosława z Wrzący Sokołowskiego, archidyakona i kanonika kujawskiego, który w zastępstwie Wład. Oporowskiego zawiadywał dyecezyą Ryszczew. i Muczkow. , drugiej połowie ącej pobierali dziesięciny arbhidyakonowie kujawscy, jeden z nich imieniem Jan czy nie wspomniany Sokołowski, w r. 1475 legował kościołowi tamtejszemu za te dziesięciny zebrane pieniądze w ilości 5 grzywien srebra Excerpta ex ac. Cons. Gnesn. , f. 609. Niesiecki wspomina Jarosława S. z Wrzący, kasztelana lądzkiego i star. kolskiego, z czasów Zygmunta I, oraz Stanisława z Wielkiej Wrzący, kasztelana bydgoskiego 1667 r. Korona, , 159 160. Analekta Wielkopolskie Parczewskiego podają jako dziedzica W Wielkiej na początku XVII w. Gabryela Sokołowskiego; miał on tu na ówczas 6 łanów uprawnych i 1 opustoszały, 7 zagr. , 1 wiatrak. Z biegiem czasu dobra te przechodziły, głównie po kądzieli, w posiadanie Raczyńskich, Witowskich, Walewskich. W. par. , dek. kolski, ma przeszła 2000 dusz. 6. W. a, . kolski, o 1 w. odl. od Wielkiej, ma 27 dm. , 374 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 245 mk. W r. 1886 folw. W. Mała rozl. mr. 923 gr. or. i ogr. mr. 837, łąk mr. 39, lasu mr. 20, nieuż. mr. 27; bud. mur. 15, drew. 5. Wś W. Mała os. 30, mr. 48, wś Dąbrowa os. 22, mr. 172, wś Kaczyniec os. 13, mr. 270, wś Ksawerowo os. 6, mr. 65. W XVI w. własność GabryelaRuszkowskiego, posiadała 31 2 łan. km. , 5 zagr. i wiatrak Analekta Wielkopol. , str. 135. Franciszek Ksawery Dąbrowski, generał wojsk rossyjskich 1839 r. znany z pobytu na Wołoszczyznie, przemieszkiwał do końca życia w tym majątku. Po kądzieli przeszła do rąk Rembielińskich, potem Dobrskich, od tych nabył ją Grodziecki. 7. W. al. Szadkówka, wś, kol. i folw. nad rz. Ner, pow. piotrkowski, gm. i par. Lutomiersk, odl. 20 w. od Łasku, leży tuż pod Lutomierskim. Wś ma 11 dm. , 251 mk. , 283 mr. Folw. W. Szadkowska ma 6 dm. , 135 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 136 mk. W r.

Wrząca

Wrząc

Wrząca

1882 fol. w. , oddzielony od dóbr Lutomiersk, rozl. mr. 501 gr. or. i ogr. mr. 420, łąk mr. 22, pastw. mr. 4, wody mr. 10, lasu mr. 11, nieuż. mr. 34; bud. mur. 10, drew. 8; płodozm. 5, 8 i 16 pol. Młyn wodny systemu amerykańskiego. Istniała już na początku XVI w. Łaski, L. B. , I, 376. W r. 1552 były dwa działy, mające 5 osad. Jeden należał do Michała Lutomierskiego Pawiń. , Wielk. , Wrząca, . w dok. Wrzancza, Wrancza, wś pod Ołobokiem. R. 1466 występuje Stanisław z W. , archidyakon włocławski. Dziś nie istnieje. Wrząsawa, w XVI w. Wrząsowa, Wrzaszowa, wś i folw. , pow. łaski, gm. Wodzierady, par. Kwiatkowice, odl. 20 w. od Łasku. Wś ma 12 dra. , 102 mk. ; folw. 2 dm. , 8 mk. W r. . 1827 było 6 dm. , 40 mk. Folw. W. , w r. 1878 oddzielony od dóbr Piorunów, rozl. mr. 225 gr. or. i ogr. mr. 211, łąk mr. 2, nieuż. mr. 12; bud. mur. 4, drew. 2. Wś ma 15 os. , 98 mr. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi a plebanowi w Kwiatkowicach tylko po groszu z łanu za kolędę Łaski, L. B. , I, 385. W r. 1552 było tu 10 osad. a r. 1553 łan. km. 6 Pawiń. , Wielkop. , II, . Wrząsowice, r. 1490 Wrzoszowycze, wś, pow. wielicki, na lew. brzegu Wilgi, w okolicy pod górskiej i lesistej. Przez wś prowadzi droga z Opatkowic do Klasna przy Wieliczce. Graniczy na płn. z Zbydniowicami, na zach. z Gajem, na wsch. z Podstolicami a na płd. z Ochojnem. Par rzym. kat. w Wróblowicach. Wraz z obszarem tabularnym hr. Konopków z Mogilan ma 95 dm. i 610 mk. 303 męż. , 307 kob. , 603 rzym. kat. a 7 izrl. Obszar tabularny wynosi 538 mr. ro li, 56 mr. łąk, 2 mr. 1446 sąż. kw. ogr. , 4 mr. pastw. , 1 mr. 800 s. kw. parcel bud. ; pos. mn. 231 mr. roli, 46 mr. łąk i ogr. , 35 mr. pastw. i 20 mr. lasu. W r. 1490 Pawiński, Małop. , 448 zapisano tę wś w księdze pobor. jako Wrzoszowycze, w 1582 ibid. , Wrzosowskiego, trzymał dzierżawą Krzepicki. Należały wówczas do par. w Kosoccach i mia ły 7 półłanków km. , 7 zagród z rolą, czynszownika, 5 luż bez bydła. Mac. Wrzątków w reg. pobor. , wś, w par. Wilków, ob. Urządków, Wrzecień, pow. szamotulski, ob. Rzeczyn i Rzeczyńskie jezioro. Wrzecionów, os. młyn. , pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa, ma 1 dm. , 6 mk. , 78 mr. Oddzielona w r. 1874 od dóbr rząd. Częstochowa. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. , par. Biała. Wrzeczko, wś i os. młyn. nad rzką Bobrową, pow. łowicki, gm. Łyszkowice, par. Domaniewice, odl. 12 w. od Łowicza, ma 72 dm. , 464 mk. , 1431 mr. Os. młyn. wieczystoczynszowa, do księstwa łowickiego należąca, dawne wójtowstwo, ma 43 mr. Na obszarze wsi 6 stawów, z tych największy ma 12 mr. W r. 1827 było 31 dm. , 217 mk. Na początku XVI w. łany kmiece dawały pleban. w Domaniewicach tylko meszne po 11 2 kor. żyta i 11 2 kor. owsa z łanu a sołtys dawał 6 groszy Łaski, L. B. ,, 345. W r. 1456 arcyb. Jan ze Sprowy zastawia wieś Wrzecze, za zezwoleniem kapituły, Stroszowi z Bielczewa, burgr. łowickiemu. W r. 1579 wś Wrzęczko ma 51 2 łan. km. , 5 zagr. , 2 rzem. , 1 2 łanu wójtow. Pawiń. , Mazowsze, 150. Wrzelów, wś, folw. i dobra nad Wisłą, pow nowoaleksandryjski puławski, gm. Szczekarków, par. Opole, odl. 25 w. od Puław. W r. 1827 było 58 dm. , 328 mk. Dobra W. składa ły się w r. 1885 z folw. W. , Dratów, Nieciecz, Brzozówka, nomenklatury Grabowiec, rozl. mr. 2067 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 250, łąk mr. 130, w odpadkach mr. 4, nieuż. mr. 21; bud. mur. 3, drew. 17 płodozm. 9 pol; folw. Dra tów gr. or. i ogr. mr. 285, łąk mr. 104, pastw. mr. 147, lasu mr. 9, nieuż. mr. 24; bud. drew. 5; folw. Nieciecz gr. or. i ogr. mr. 118, łąk mr. 99, nieuż. mr. 11; bud. drew. 5; fol. Brzo zówka gr. or. i ogr. mr. 410, łąk mr. 34, pastw. mr. 273, w odpadkach mr. 62, nieuż. mr. 87; bud. mur. 2, drew. 15. Wś W. os. 39, mr. 219, wś Majdany os. 26, mr. 156, wś Lubomirka os. 23, mr. 107, wś Rybaki os. 20, mr. 174. W połowie XV w par. Opole, był Mikołaj Wrzelowski. Było tu 7 łan. km. , dających dziesięcinę, wartości do 6 grzyw. , klasztorowi na Łysej Górze; folw. rycerski da wał pleb. w Opolu Długosz, L. B. , 11, 545. W spisach pobor. z 1531 W. wraz z Kliczkowicami i Szczecinem podano jako płacące od 2 łan. km. i 1 młyna. W r. 1676 wojew. kijowski płaci tu pogłówne od 98 dusz Pawiń. , Małop. , 356 i 34a. Br. CL Wrzelowiec, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Opole, par. Kluczkowice. W r. 1827 było 34 dm. , 197 mk. W spisach pobor. dawniejszych nie podany. Wrzesin, dobra i wś, pow. raciborski, par. katol. Hulczyn Hultschin, ew. Raciborz. W r. 1885 dobra miały 543 ha, 2 dm. , 49 mk. 1 ew. ; wś 144 ha, 72 dm. , 393 mk. katol. Wrzesina, niem. Wrzessin, wś, pow. opawski, ma szkoło ludową, 567 mk. Wrzesiny, wś i folw. nad rzką Grabią, pow łaski, gm. Pruszków, par. Marzenin, odl. 9 w od Łasku. Wś ma 5 dm. , 48 mk. , folw. 1 dm. , 14 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 43 mk. Folw. W. rozl. mr. 154 gr. or. i ogr. mr. 89, łąk mr. 12, pastw. mr. 42, lasu mr. 7, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, drew. 4. Na początku XVI w. dziesięciny z wszystkich ról dawano pleb. w Marzeninie. Kmieci nie było, tylko zagrodnicy. Siedziała tu podobno zdawna szla

Wrzątkó

Wrząso

Wrz

Wrzeczko

Wrzecionów

Września

Wrześn

u dwie cząstki szlach. bez kmieci, po 1 2 łanu. Września al. Wrześnica, rzeczka, prawy dopływ Warty, bierze początek z błot na obszarze wsi Mnichowo, na płd. od Gniezna, płynie w kierunku płd. na Pawłowo i Czerniejewo, wchodzi na obszar pow. wrzesińskiego po za Noskowem, płynie pod Psarami, miastem Wrześnią, Nadarzycami, Gozdowem, Bieganowem, Sokolnikami. Pod wsią Szamarzewo wchodzi w granice Królestwa do pow. słupeckiego i powyżej Pyzdr uchodzi do Warty. Długa 57 klm. Pod Noskowem przyjmuje strugę od Gębarzewa. Września i. folw. , pow. jędrzejowski, gm. Nowarzyce, par. Piotrkowice. 2. W, wś, fol. i dobra, pow. , gm. i par. Rościszewo, odl. c 10 w. od Sierpca, ma 28 dm. , 248 mk. , młyn wodny, tartak, cegielnią. W r. 1827 było 14 dm. , 129 mk. Dobra W. składały się w r. 1890 z folw. W. , Palik, Borowo. 2845 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 347, łąk mr. 349, pastw. mr. 301, wody mr. 222, nieuż. mr. 28; bud. mur. 7, drew. 11; fol. Palik gr. or. i ogr. mr. 458, łąk mr. 267, past. mr. 195, lasu mr. 30, nieuż. mr. 25; bud. mur. 3, drew. 10; folw. Borowo gr. or. i ogr. mr. 387, łąk mr. 14, pastw. mr. 28, lasu mr. 86, nieuż. mr. 18; bud. mur. 3, drew. 5; nomenklatura Nadolnik gr. or. i ogr. mr. 53, łąk mr. 13, pastw. mr. 12, nieuż. mr. 12; bud. mur. 2, drew. 5, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 29, mr. 185, wś Palik os. 30, mr. 179, wś Borowo oś. 19, mr. 177, wś Ostrów os. 5, mr. 134, os. Boguszyce mr. 38. W r. 1576 Adam Rościszewski płaci tu od 31 2 łan. , Marcin od 31 2 łan. Pawiń. , Mazowsze, 39. Br. Ch. Września 1. niem. Wreschen, miasto powiatowe i dominium nad rzką Wrześnią, w w. ks. poznańskiem. Ma urząd okr. i stanu cywil. , st. kol. i pocztę, szkoły i parafie obu wyznań, sąd okr. w miejscu, sąd ziem. w Gnieźnie. Obszaru miejskiego 503 ha w r. 1579 miasto roli nie miało, Paw. , I, 159, 288 dym. , 5012 dusz, z tych ewang. 780, żydów 842. W r. 1846 podawano ludność na 3232 dusz, 1881 chrześcian, 1351 żydów. Kolej żelazna prowadzi tędy od Poznania do Strzałkowa i z Gniezna do Oleśnicy na Szląsku. Już w XIII w. r. 1246 występują Bodzętowie z Wrześni i przez wiek XIV. W r. 1387 piszą się dziedzicami Wrześni Andrzej i Tomasz Bolawscy i żona Robka, którzy się prawują z żydem Markiem z Poznania i żydówką Jordanową. Od r. 1390 piszą się z Wrześni Zawiszowie. W r. 1391 Zawisz prawuje się z Janem Gutowskim, bratem swym, o połowę młyna, o zbytnią wodę, o 2 fertony targowego, o łanu roli. W r, 1392 Zawisz zeznał, że winien 8 grzyw. żydowi Januszowi z poręki za Strzałkowskiego i zapłaci na św. Michał. Jemu w tymże roku pani Czesławowa, prawująca się z JanemMielżyńskim. powierzyła sprawę swą. R. . 1399 pani Kozielska, z Łekna powierzyła mu sprawę swą z Paskiem z Dziększyna, Jakuszem i Piotrem Włosinowskimi. Prawuje się też ten Z. z żydem Markiem o 13 grzyw. , a z poznańskim żydem Abrahamem o pół pasa i list, dalej z Małgorzatą z Zasułtowa, Bogiem, Konradem z Grzymisławic, Kunratem Borszwiczem z Kotem z Dębna, Boguchwałem z Górki. W r. 1398 Zawiszowa z W. z synami prawuje się z Michałem z Barda o zapust na Białężynach. W r. 1399 Wichna, wdowa po Zawiszu, uzyskała 20 grzyw. na Pasku z Graboszewa i Mikołaja Drapesz de Vangri powodu poręki. W dokum. z r. l357 W. jest nazwana miastem civitas w scabinos m. W. W r. 1362 odbywają się tu sądy starościńskie. W r. 1364 występuje kapelan Dobrogost, 1390 Jan, pleban W. , pozywa Andrzeja z Tarnowa, a r. 1397 Mikołaj prezbyter świadczy w sprawie Zawisza Wrzesińskiego przeciw Małgorzacie z Zasułtowa. R. 1710 ks. Walenty Mroczkiewicz, r. 1729 ks. Belina Szczypiński, potem Kiedrzyński. Jankiewicz, Brykczyński; Drzewiałkiewicz, Ludach, Śmiełowski 1873. W r. 1448 występuje jako świadek Dobiesław z W. a 1468 Mikołaj z W. Doliwa Wrzesiński. R. 1499 Wawrzyniec Wrzesieński. W r. 1521 byli dziedzicami wspólnie Jan Wrzesiński i Jan Mościejewski, w r. 1531 Jan Bordzki i Rozrażewscy z Rozrażewa, Maciej z Drzewicy, arcyb. gn. ; od r. 1619 1684 Działyńcy, z których zamieszkiwali tu Mikołaj Działyński, starosta kościański, Paweł Działyński, starosta inowrocławski i nieszawski, obydwaj zarazem wojewodowie inowrocławscy, nakoniec Zygmunt Działyński, wojewoda halicki. Po nich w r. 1694 był dziedzicem Maciej Niegolewski a od niego w r. 1721 nabył W. za 180000 złp. Chryzostom Niemira Gniazdowski, starosta nowomiejski, pułkownik wojsk Rzpltej, którego wizerunek, jako i małżonki jego Barbary z Olewińskich, w spiżowych medalionach, znajdują się w nagrobku, umieszczonym w kościele farnym. Był to ów energiczny a szczęśliwy regimentarz konfederacyi tarnogrodzkiej, zawiązanej przeciwko gwałtom wojsk saskich, który pod Kościanem szlachtę wielkopolską do akcesu przywiódł, zastrzeliwszy z pistoletu na miejscu obrad Wojciecha Sczanieckiego, oponenta. Zdobył potem Wschowę, Leszno, Śrem i Poznań, aż sam pod Kowalewem w Prusach rozbity został. Proboszczem jego był kś. Fr. Lutosławski, a żył w ciągłych zatargach z gwałtownym i niebardzo nabożnym dziedzicem, który jednak in articulo porobił hojne zapisy kościelne. Fakt, że zwłoki jego nie uległy zepsuciu, dał pochop do utworzenia w ludzie legendy o nadzwyczajnej pobożności pułkownika. W r. 1756 jest dziedzicem W. Maciej Łodzia Poniński, po nim książę Adam Po

niński, następnie Marceli Poniński, wojski gniez. , syn jego Stanisław hr. Poniński, pułkownik w. p. , dyrektor ziemstwa kredytowego 1822 i marszałek sejmu w. ks. pozn. r. 1836. W końcu syn jego Edward, po którym dziedziczy obecnie syn jego hr. Stan. Poniński. W archiwum dziedziców znajdują sie, familijnych, przywileje tyczące miasta i różnych bractw, nadano przez Jana Kazimierza w r. 1667, Augusta II 1667 i Michała Niegolewskiego, chorążego wschowskiego, starosty pobiedziskiego, z r. 1696. Ten przy sprzedaży W. Gniazdowskiemu ekscypował sobie tylko poczciwego Łukasza, kucharza. Już w w. była W. znacznem miastem na owe czasy, albowiem dostarczała 1458 15 żołnierzy na wyprawę. Wzrost swój zawdzięcza tej okoliczności, że już wedle dok. z r. 1496 prowadził przez W. wielki trakt handlowy z Kalisza na Pyzdry, do Gniezna i Prus. W r. 1579 płaciła szosu ów, 6 stolarzy, 6 kuśnierzów, 10 krawców, 2 kołodziejów, 7 rzeźników, 4 czapników i powroźnika, 16 komornic, 15 piekarek, 2 kowali. W r. 1656 ucierpiała W. dużo od Szwedów. Różne pomory nawiedzały ja różnemi czasy. Zrobiono spostrzeżenie, że choroby zaraźliwe nawiedzają to miasto zwykle w miesiącu wrześniu. Tak w nowszych czasach cholera zaczynała się zawsze w wrześniu r. 1831, 1849 i 1852. W końcu w. miała W. dwa budynki miejskie, 2 katol. , 1 ewang. kościół, 214 domów mieszkalnych, z tych jeden pod dachówką. Młynów było 7, dusz liczono 1276, z tych 550 żydów. Wizytacya z r. 1791 podaje katolików 1858, dysydentów 331, żydów 273. W r. 1811 było ludności. 2118, w r. 1846 dusz 3232, chrześcian 1881, zydów 1351. W r. 1848 między W. a Sokołowem pobity został gen. Hirschfeld iałem, liczącym 1800 żołnierzy i 4 działa. Kościół farny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najśw. Panny Maryi i św. Stanisława, biskupa i męczennika, sięga fundacyą swą XIII wieku. Z początku był drewniany, z końcem w. wybudowany został z palonej cegły, z wieżą wysoką, potężnych rozmiarów, w czystym stylu gotyckim. W wojnach szwedzkich uległ złupieniu i spaleniu, tak że nawet sklepienia spadły. R. 1672 odnowiony, ale tylko ze sufitem. Podupadły zupełnie w r. 1792, zrestaurowany został przez Jana Bindera, Niemca z Kurnika, ale jako gmach wielki pozbawiony stylu i ozdoby. Robota była partacką, na głównej nawie dano posowę z desek nieheblowanych. Przebudowanie to kosztowało 12850 złp. , a na zapłatę tej sumy sprzedano starego srebra kościelnego za 5394 złp. , resztę dał patron. Kościół ten jest 122 stóp długi, 70 stóp szeroki. Z wieżą długości ma 170 stóp Ostatecznie w czasie dusz pasterstwa ks. Stablewskiego we W. , fara ponownie odnowioną została wedle planów nadwornego architekta domu cesarskiego i urzędnika w ministerstwie robót publicznych, p. Zyg. Gorgolewskiego. Restauracya ta utworzyła z zepsutej pod względem stylu fary, rodzaj bazyliki rzymskiej, z sufitem kasetonowym. Rlany restauracyi p. Gorgolewski wypracował bezpłatnie. Wykonał je miejscowy architekt p. Stelmachowski, także bezinteresownie. Roboty malarskie wykonali pp. Szpetkowski z Poznania i Lewicki, obecnie z Pelplina. Pierwszy malował sufit, scenę oddania kluczy św. Piotrowi i Zesłanie Ducha św. , oraz medaliony śśw. Wojciecha, Kazimierza, Floryana i Jadwigi, wszystko malowane al tempera. Drugi wykonał al scrafitto cały szereg ściennych obrazów, a prócz tego olejno następujące ks. opolski oddaje obraz paulinom na Jasnej Górze; kś. Kordcki w Częstochowie; Matkę Boską Częstochowską, Wal. Eliasza; św. Stanisław, upominający Bolesława Śmiałego; wskrzeszenie Piotrowina; grób św. Stanisława w katedrze krakowskiej. Dwa piękne okna kolorowe sprawiła kolatorka, jedno z obrazem Chrystusa Pana podług Thorwaldsena, drugie z obrazem Gwiazda Morza. Ołtarze odnawiał Piotrowski z Poznania. W jednym z nich jest obraz pędzla Ludwika Jagielskiego z Poznania. Restauracya ta kosztowała 40000 mrk. Koszta poniosła parafia w małej części w porównaniu do hojności patrona, jego rodziny i proboszcza, kś. Floryana Stablewskiego, następnie arcybiskupa gnieźn. poznań skiego. Zakończona w r. 1881. Oprócz farnego miała W. kościół szpitalny św. Ducha, ale ten już upadł w końcu XVIII wieku. Rozebrano go i na jego miejscu postawiono figurę Pana Jezusa, o czem wspomina tradycya z r. 1832. Utrzymał się jeszcze za miastem, na prawo od drogi poznańskiej, w pięknem miejscu, otoczonem drzewami, kościołek św. Krzyża, ze źródełkiem i figura nad niem Matki B. Wizyta z r. 1697 wspomina, że miejsce to nazywało się Lipówką, oraz, że drewniany ten kościołek po pożarze w r. 1664 został wybudowany. Wojski gnieźn. Marceli Poniński. zrestaurował go w końcu przeszłego wieku, a 50 lat później kś. wik. Gugacki. Obszerną historyę kościołów wrzesińskich zamieścił w r. 1882 ówczesny proboszcz, kś. dr. Stablewski w, , Kuryerze Poznańskim. 2. W. , majętność z zamkiem, w temże położeniu, tuż pod miastem, składa się ze wsi i folw. Bierzglinko, Nadarzyce, Nowy Folwark, Przyborki, Sokołowo, Zawadzie, Opieszyn i leśnictwa Września, razem 3376 ha. 3. W. , wś gosp. , w pow. pleszewskim, ma urząd okr. i urz. stanu cywil. w Sobótce, st. pol. i pocztę w Biniewie, szkołę katol. w miejscu, par. obu wyznań w Raszkowie, sąd okr. w Pleszewie, ziem. w O

Września

Wrzęp

Wrzeszcz

strowie. Obszaru 50 ha, 12 dym. , 86 dusz z tych 60 kat. Leży na płn. wsch. Raszkowa, w pobliżu traktu do Pleszewa. W. Ł. Wrzeszcz 1. 1780 Wrzeszcze Królewskie, niem. Pomeranii, pow. lęborski, par. kat. Lębork, st. p. Witk, odl. 3 klm. , 772 ha; 1885 r. razem z przyległ. 50 dm. , 72 dym. , 392 mk. , 395 ew. , 7 żyd. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 wykazuje tu 15 kat. i 33 akat. str. 98. 2. W. , niem. Freest, 1780 Wrzeszcze Szlacheckie; dobra ryc. , tamże, 833 ha, 1885 r. 17 dm. , 36 dym. , 222 mk. 1 kat. . We dług taryfy pobor. z r. 1648 płacił we W. p. Weiher 18 wł. osiad. , 1 pust. , 8 ogrod. , koła młyń skiego i 1 4. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 198. Wizyta Rybińskiego opiewa, że dobra te posiadali jeszcze Wejherowie, mieszk. było 39, kat. 9 i 30 akat. ob. str. 98. 3. W. , wś i dobra ryc. , pow. słupski, st. p. Łebczyno, par. kat. Słupsk; wś obejmuje 281 ha 1885 r. 25 dm. , 38 dym. , 216 mk. , 2 kat. , 214 ew. , dobra 822 ha 1885 r. 21 dm. , 35 dym. , 220 mk. , 2 kat. , 218 ew. . Kś. Fr. Wrzeszczewice, wś i folw. , pow. łaski, gm. Bałucz, par. Borszewice, odl. 10 w. od Łasku. Wś ma 27 dm. , 311 mk. , folw. 10 dm. , 111 mk. W r. 1827 było 25 dm. , 160 mk. W r. 1885 folw. rozl. mr. 976 gr. or. i ogr. mr. 386, łąk mr. 65, pastw. mr. 15, lasu mr. 484, nieuż. mr. 26; bud. mur. 10, drew. 16, las urządzony, wiatrak. Wś W. os. 63, mr. 179, wś Wrzeszczewiczki os. 6, mr. 71, wś Rembów os. 21, mr. 225, wś Kików os. 14, mr. 61. Na początku XVI w, dziesięcinę dawano kollegiacie łęczyckiej, a pleban. w Borszewicach tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 443. Według reg. pobor. pow. Szadkowskiego z r. 1552 wś W. , w par. Borszewice, miała osad. 11, łan. Pawiński, Wielkop. , II, 243. Wrzeszczewiczki, wś, pow. łaski, gm. Bałucz, par. Borszewice, ma 5 dm. , 48 mk. , 71 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 33 mk. Wrzeszczów, wś i folw. , przy szosie między Klwowem a Przytykiem, pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzeszczów, odl. od Radomia 25 w. , posiada kościół par. murowany, dom przytułku dla 5 ubog. , 39 dm. , 334 mk. W r. 1827 było 29 dm. , 213 mk. W r. 1873 folw. rozl. mr. 958 gr. or. i ogr. mr. 674, łąk mr. 73, pastw. mr. 1, lasu mr. 187, nieuż. mr. 23; bud. mur. 13, drew, 8, las urządzony, wiatrak. Wś W. os. 52, mr. 364 w spisach urzęd. 459 mr. . Kościół par. , p. w. św. Maryi Magdaleny, założony został prawdopodobnie na początku XV XVI w. należało do parafii ex dziesięć wsi. Proboszcz trzymał dwu wikaryuszów. Pobierał on z ról folw. dziesięcinę, wartości do 4 grzyw. , posiadał przytem uposażenie w roli, na której poosadzał kmieci. Płacili oni czynszu po fertonie, dwa koguty i 30 jaj z działu, odrabiali dzień w tygodniu. Miał też pleban łąkę i gór ną część stawu, zwaną Wierzchowisko. W r. 1706 na miejscu starego, drewnianego, stanął no wy murowany, kosztem dziedzica. Przy ko ściele był szpital dla ubogich. Na cmentarzu kaplica, p. w. św. Katarzyny Łaski, Ł. B. , 1, 660 i przypisy. Według reg. pobor. pow. ra domskiego z r. 1569 Radzyński płaci tu od 1 2 łanu Pawiń. , Małop. , 312. W. par. , dek. ra domski, około 1600 dusz. Br. Ch. Wrzeszczówka, ob. Mlijów. Wrzeszczowska Wola, wś, pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzeszczów, ob. Wola 581. . Wrzeszczyna, niem. Wreschin, wś gospod. , w pow. czarnkowskim Wieleń, ma urząd okr. i stanu cywil. , stacyę kolei i urząd poczt. w Wie leniu, szkoły obu wyznań w miejscu, sąd okr. , par. katol. i ew. w Wieleniu Filehne. Obsza ru 160 ha, 712 dusz 199 ew. , 75 dym. Leży o 5 klm. ku wschodowi od Wielenia, na trakcie do Czarnkowa, po lew. brzegu Noteci. Płn. ob szar zajmują łąki torfiaste, wśród których pły nie do Noteci t. zw. gielnia. R. 1475 bisk pozn. przekazał dziesię cinę snopową z W. kapelanii św. Trójcy w Sza motułach, założonej przez Andrzeja Swidwę. W r 1504 wraz z innemi włościami W. , zastawioną Łukaszowi Górce, król Zygmunt I zamienił n dziedzicznę. W r. 1580 miał tam Andrzej Górkaa kaszt. międzyrzecki. 9 półłanków km. , półłanek, sołtysi, karczmarza i 2 zagrod. Leśnictwo W. należy do nadleśnictwa rząd. Nothwendig. W. Ł. Wrzeszewo, wś nad rzką Rypienicą, pow. rypiński, gm. Wąpielsk, par. rz. kat. Radziki, ew. Michałki, odl. 10 w. od Rypina, ma 20 dm. , 155 mk. , 561 mr. W r. 1827 było 12 dm. , 79 mk. Wchodziła w skład dóbr Długie. Jedna z kolonii włościańskich ma 150 mr. obszaru. Wrzęcica, kol. , pow. kaliski, gm. i par. Pamięcin, odl. od Kalisza 10 w. , ma 1 dm. , 5 mk. Należy do 24 częściowych właścicieli. Wrzępia, wś, pow. bocheński, parafia w Cerekwi, leży w równinie nadwiślańskiej, 190 mt. n. p. m. , przy drodze z Cerekwi nad Rabą do Strzelec Wielkich. Ma dwie wólki na północy, nad potokiem Grabką, Michale 15 dm. , 75 mk. , na płd. Radziejów 23 dm, , 100 mk. . Z obydwoma wólkami i obszarem tabularnym liczy 160 dm. i 633 mk. 610 rzym. kat. i 23 izraelitów. Pos. tabularna Winc. Lasko ma 606 mr. , pos. mn. 636 mr. Odległość od mka Ujścia Solnego wynosi 6 klm. , od Bochni 19 klm W połowie XVI w. wś ta, w par. Cerekiew, własność Milosthina h. Oksza, miała łany km. , z których rozmaicie płacono; jedna część bisk.

Wrze

Wrz

Wrzo

Wrzopienia

krakowskiemu, druga do św. Wawrzyńca w Cerekwi; trzecia plebanowi w Żyrawie. Trzy folwarki rycerskie płaciły dziesięcinę w Ży rawie Długosz, L. B, , 177. W r. 1400 Pawiński, Małop. , str. 446 nazywała się ta wieś Wrzepną i należała do parafii w Mikluszowicach; w 1581 ibid. , była własnością, Ocieskich, miała 2 i pół łana kmiecego, 4 zagrody bez roli i 1 rzemie ślnika. Wtedy należała już do parafii w Cerekwi. Graniczy na płn. ze Stanisławowem, na wsch. z Strzelcami Wielkiemi i Bartucickim, ka meralnym lasem, na płd. z Bartucicami a na za chód z Cerekwią Mac. Wrzopienia, os. , pow. wieluński, gm. Wydrzyn, par. Czarnożyły, odl. od Wielunia 7 w. , ma 1 dm. , 7 mk. Wrzodowa Góra, dawniejsza nazwa wsi Górka Kościelnicka, w pow. krakowskim. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. . l581 Wodzisławski płacił tu od 51 3 rolą, 1 czynsz. , 1 kom. z bydł. , 1 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 7. Wrzos, wś i fol. nad rz. Radomką, gm. Przytyk, par. Wrzos, odl. od Radomia 23 w. , posiada kościół par. murowany; 16 dm. , 174 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 99 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 351 gr. or. i ogr. mr. 216, łąk mr. 64, past. mr. 55, nieuż. mr. 17; bud. mur. 4, drew. 8, pokłady torfu. Wś W. os. 26, mr. 126. Kościół i parafią erygował tu i uposażył dziesięcinami Jarosław, arcyb. gnieźn. 13411372. Na miejscu pierwotnego wzniesiono r. 1420 nowy, murowany, p. w. św. Wawrzyńca i Idziego, konsekrowany 1521 r. Prawo patronatu posiadali dziedzice wsi Goszczewic, Potkany i Wrzosu. Na początku XVI w. pleban pobierał dziesięciny z ról folw. we Wrzosie i z ról, które uprawiało trzech kmieci w polu. Bobrowa. Do plebana należały dwa łany roli, karczma, dwie łąki, jedna we Wrzosie przy dworze dziedzica i moście, druga w Goszczewicach, prawo użytkowania z rzeki. Prócz domu wikarego był dom szkolny. Przy kościele istniała altarya św. Mikołaja, uposażona przez kollatorów kościoła. Miała ona swego kapelana, który posiadał plac i ogród przyległe do plebanii, łan roli przy łanach plebana i 7 kmieci we wsi Zyrdz w par. Wrzeszczów, tudzież trzy działki roli z wysiewem 3 miar, miejsce na pobudowanie młyna z rolą i sadzawka w tejże wsi Łaski, L. B. , I, 683 685. Ze wzmianek u Długosza L. B. , I, 312, 315 domyślać się można, że łany kmiece we W. dawały dziesięcinę dziekanowi sandomierskiemu. W r. 1569 Jan Wrzosowski płaci ze wsi od 3 łan. km. Prawdopodobna jest podana przez Niesieckiego wiadomość, jakoby kościół we Wrzosie przeszedł w XVI w. w posiadanie protestantów i dopiero przez Podlodowskich gdy wrócili do katolicyzmu, zwrócony katolikom. Okoliczne kościoły w Przytyku i Jedlińsk u uległy podobnemu losowi, jednak wizyty bisku pie z XVI w. milczą o Wrzosie. W. par. , dek. radomski, około 2000 dusz. Br. Ch. Wrzosa, fol. dóbr Nagodowice, pow. kluczborski, ma 7 dm. , 64 mk. 20 katol. . 181 ha. Wrzosek, wś, pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzos, odl. od Radomia 23 w. , ma 5 dm. , 20 mk. , 48 mr. Wrzosek, 1532 Wrzosszky, niem. Wreske, wś. pow. opolski, par. kat. Chróścina, ew. Opole. W r. 1885 miała 589 ha, 88 dm, , 475 mk. 1 ew. . Wrzoski 1. fol. i kol. , pow. kielecki, gm. Snochowice, par. Grzymałków, odl. 21 w. od Kielc. Fol. W. , oddzielony od dóbr Wólka Kłucka, ma 155 mr. 126 roli, 21 łąk, 8 nieuż. , kolonia ma 142 mr. 82 mr. roli, 47 past. , 9 łąk, 4 nieuż. . 2. W. , wś, pow. sokołowski, gm. Dembe Nowe, par. Miedzna, ma 35 dm. , 210 mk. , 878 mr. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 38 dm. , 200 mk. 3. W. , ob. Wrzosk. Wrzoski 1. pole wsi Ligota, w pow. krotoszyńskim. 2. W. al. Wrzaski, tol. pod Starymgrodem, w pow. koźmińskim, zniesiony. Wrzosów 1. fol. , pow. garwoliński, gm. Górzno, par. Garwolin odl. 6 w. , ma 2 dm. , 18 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 65 mk. W r. 1882 fol. W. , oddzielony od dóbr Głosków, rozl. mr. 593 gr. or. i ogr. mr. 208, łąk mr. 78, past. mr. 19, lasu mr. 265, nieuż. mr. 23; bud. mur. 1, drew. 9; płodozm. 9pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu. W akcie z r. 1475 wymieniono Wrzosowe, wieś w ziemi czerskiej, własność Pio tra i Mikołaja. Istniała też Wola Wrzosowska, należąca wraz z Miastkowem do Jana z mina, podkomorzego zakroczymskiego Kod. Maz. , 275. W r. i576 we W. mają Wrzosow ski, Pruszczyński po łanie, zaś Wola Wrzosow ska znikła, zapewne tylko zmieniła nazwę na Wole Miastkowską Pawiń. , Mazowsze, 221. 2. W. , wś i fol. nad rz. Bystrzycą, pow. radzyński, gm. Sitno, par. Radzyń odl. 9 w. , ma 28 dm. , 227 mk. W 1827 r. było 43 dm. , 237 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 1683 gr. or. i ogr. mr. 610, łąk mr. 306, past. mr. 49, lasu mr. 597, w odpadkach mr. 92, nieuż. mr. 29; bud. mur. 2, drew. 16; . Wś W. os. 39, mr. 317. We dług reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552 Wrzosów, wś szlachecka, w par. Kock, miała osad. 11 Pawiń. , Małop, 392. 3. W. , także par. Biała dziś pow. janowski, istniała na początku obecnego wieku Post r. 1802. W r. 1827 miała 47 dm. , 235 mk. Obecnie nie znana. Może weszła w obręb Janowa. Br. Ch. Wrzosowa, wś i fol. nad rz. Wartą, pow. częstochowski, gra. Huta Stara, par. Częstocho

Wrzodo

Wrzopieni

Wrzos

Wrzosowatka

Wrzo

Wrzos

6 d

wa. Leży o 8 w. na płd. od Częstochowy, ma 58 dm. , 479 mk. W r. 1827 było 33 dm. , 221 mk. W r. 1880 fol. W. rozl. mr. 901 gr. or. i ogr. mr. 527, łąk mr. 73, past. mr. 59, lasu mr. 223, nieuż. mr. 19; bud. mur. 8, drew. 2; płodozm. 8pol. , las nieurzadzony, pokłady wapna i torfu. Wś W. os. 43, mr. 540. W połowie w. wś ta, własność Jakuba Trepki, miała łany km. , karczmę, zagrodników i folw. , z których dziesięcinę dawano klasztorowi w Częstochowie Długosz, L. B. , II, 221. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś Wrzosowa, w par. Częstochowa, miała w części Wierzchlejskiej 6 łan. km. , 2 zagr. z rolą. , 1 czyn. , 6 kom. bez bydła, hutę szklana, 3 robotników. W części Błeszyńskich łan. km. , 8 zagr. z rola, 3 kom. z bydł. Pawiń. , Małop. , 78. Br. CL Wrzosowatka, góra pod Chmielonkiem, w pow. kartuskim. Z niej rozległy widok na jez. Radunię, ku płd. na t. . Jeziorko, na północ na Chmielno starożytne. Kś. Fr. Wrzosowo, wś podana w reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557, w par. Zgłowiatka, miała 21 2 łanu Pawiń. , WiII, 9. Będzie to zapewne dzisiejsze Ossowo, w pow. włocławskim, par. Lubraniec. Wrzostki, wólka do Łysakowa, wś, w pow. mieleckim, ma 15 chat i 76 mk. ; leży w nizi nie nadwiślańskiej, nad Breniem. Mac. Wrzosy 1. fol. dóbr Cybulice, w pow. łowickim, ma 457 mr. 2. W. , kol. nad rz. Widawką, pow. łaski, gm. Chociw, par. Restarzew, ma 6 dm. , 69 mk. , 74 mr. 3. W. , folw. dóbr Kossowice, w pow. opatowskim, ma 1 dm. , 13 mk. , 96 mr. 4. W. , os. , pow. miechowski, gm. i par. Książ Wielki. Wrzosy al. Borowe Włóki, dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zalesie, o 51 2 w. od Kobrynia, własność Szemietyłłów, maja 185 dzies. 125 łąk i pastw. , 1. Wrzosy, grzbiet górski 347 mt. , na obszarze wsi Górka, nad pot. Górecką Wodą, dopł. Prądnika, w pow. krakowskim, na granicy od królestwa polskiego. Wrzosy 1. kol. , w pow. ostrzeszowskim, ma urząd okr. w Grabowie, urz. stanu cyw. w Przytocznicy, sąd i st. kol. w Ostrzeszowie, pocztę w Doruchowie, tamże szkoły obu wyzn. i paraf. katol. ; 31 dym. , 239 dusz katol. 2. W. , wś dworska, w pow. szubińskim, ma urz. okr. i sąd w Szubinie, urz. st. cyw. w Kulikowie, st. kol. w Żninie, pocztę i szkoły w Retkowie, paraf. katol. Słupy. Obszaru 314 ha, 4 dym. , 106 dusz. Należy do dóbr Słupy, obecnie w posiadaniu Żółtowskich. W r. 1331 wś W. , jako arcybiskupią, złupili Krzyżacy. R. 1339 W. Wrzuthi należała do dóbr, o które się prawowali Janisław, arcyb. gnieźn. , i Jan, bisk. poznański, z zakonem szpitalników niemieckich. Przysądzone wtedy dobra, król Kazimierz r. 1357 zatwierdził jako posiadłości kościoła gnieźnieńskiego. Wrzosy, niem. Schoenwalde, dawniej Nowe zwana, wś, pow. toruński, st. pocz. i szkoła symult. w miejscu, paraf. kat. N. M. Panny w Toruniu; 955 ha 543 roli or. , 9 łąk, 163 lasu; 1885 r. z przyległ. , 121 dm. , 276 dym. , 1234 mk. , 589 kat. , 645 ew. Kś. Fr. Wrzyszcze, gród, ob. Rzyszczew t. . Wschodnia, rzeczka, ob. Schodnia. Wschody, osada, pow. jelniński gub. smo leńskiej, gm. Wschody, zarząd gminy, cerkiew, 2 jarmarki. W. Ł. Wschowa, w dokum. Vschovia, VeschovUnschova, Uschovia, Wrowin tat, Wrowstat, Freistadt, , stolica niegdyś ziemi wschowskiej, dziś miasto powiatowe w w. ks. pozn. , leży na płd. zach. Poznania, miedzy Szlichtyngową, Szmiglem, Święciechową i Lesznem. Urz. stan. cywil. , stacya kol. , poczta, szkoły i paraf. obu wyznań i sąd okr. w miejscu. Obszar ról miejski wynosi 761 ha, ma 639 dym. , 7381 dusz, z tych 4259 ewang. , 2800 katol. , 318 żyd. Założenie miasta odnoszą do r. 1150. W początku XIII w. ma W. liczne warsztaty, mianowicie sukienników. Ziemia wschowska ze stolicą swą wielokrotnie przechodziła od Polski do Szląska i odwrotnie. W r. 1723 Przemyśl, ks. głogowski, nadał Walterowi z Przyczyny, wsi pod miastem położonej, lokacyą ponowną miasta z różnemi wolnościami. Znajduje się też w posiadaniu Henryka III, ks. głogow. W r. 1289 występuje Wierzbięta jako kasztelan wschowski. W r. 1310 przystąpiła W. do związku miast Głogowa, Zegań, Swinawa, Frysztat, Szprotawa i Lubin, które się zobowiązały ścigać złoczyńców swych wzajemnie. W r. 1322 widzimy W. w posiadaniu Łokietka, ale już od r. 1325 nadają W. przywileje różni książęta szlązcy, a nawet prawo bicia zdawkowej monety. Rozrzutny ks. Jan sprzedał W. królowi czeskiemu. Dopiero r. 1343 przyłączył W. trwale do Polski ks. Kazimierz a w r. 1345 nadał jej wolność od ceł. W r. 1383 próbowali ks. szlązcy odzyskać W. , ale bezskutecznie. W r. 1422 komisarz apostolski Antoni Zenon spisał w W. urzędowy akt świadectwa arcyb. Mikołaja w procesie kr. Władysława przeciw Krzyżakom. Aż do stycz. 1423 r. trwały tu przesłuchy świadków. Rozkwit W. znamionuje się tem, że w początku XV kołę. W tymże czasie za Władysława II obwarowano W. , a tenże król nadał W. ordynacyą wyboru burmistrza i rajców. W r. 1432 oddał miasto z zamkiem w lenno Maciejowi Bąkowi czyli Strączkowi z Osieczny. W r. 1435 pożar zniszczył całe miasto, ale nowe i zatwierdzone przywileje król. wnet podniosły stan jego, mianowicie też sukiennictwo, którego stosunki handlowe sięgały aż

Wrz

Wrzoso

Wśc

Wścibin

wgłąb Rossyi. W r. 1474 naipadł na miasto bezskutecznie król Maciej węgierski. Nowemi dobrodziejstwami obdarzyli W. Kazimierz Jagiell. i Zygmunt I. Powstanie przeciwko staroście skarał on surowa r. 1519 ale r. 1524 odnowił dla miasta czyste prawo magd. , wolne od naleciałości prawa polskiego. Zmuszał też mieszczan żeby co kwartał wszystkie nieczystości z miasta wywozili i odnowił podupadła mennice wsch. , pozwalając jej bić kwartniki. W r. 1588 bito w niej halerze i dutki a jeszcze później od mincarza Andrzeja Tympfa t. tw. tymfy. Wielkie pożary nawiedziły mto w latach 1514, 1522 i 1529. Król i biskupi opuszczali miastu podatki, a kanonik Maciej Lamprecht z Wrocławia zbudował tu kościół, z wieża 228 stóp wysoka. Darował też miastu bielizno stołowa, celem wypożyczania jej nowożeńcom. Nowy ratusz rozpoczęto budować r. 1556 a skończono 1612. W r. 1548 zaczęło się miasto budować za zezwoleniem królewskiem i poza murami. W r. 1600 miało 70 wiatraków i młynów. Miasto utrzymywało 60 żołnierzy, póki Jan Kazimierz nie zniósł tego ciężaru. Liczne bywały zatargi starostów z urzędami miejskiemi, które królowie często brali w obronę. W r. 1552 rada miejska powołała do kościoła pierwszego predykanta czystego ewangelium. Nowy kościół zaszczepił wielka nietolerancyą, którą w pierwszej linii uczuli żydzi. W r. 1594 wypędzono ich z miasta. Ustała też zgoda między mieszczanami a radą. miejska. Religijna reakcya katolicka zmusiła miasto do oddania kościoła farnego katolikom. Ewangielicy zebrali znaczną sumę i zbudowali sobie r. 1604 kościół, nazwany żłobem Chrystusa Kupplein Christi zystkie kościoły ewang. nazywano w Polsce kryplami. Zaostrzały się zatargi religijne, ale miasto rosło niesłychanie przez przypływ prześladowanych ewangielików ze Szlązka. W latach od 1627 1635 mogło się Lisowczykom okupić sumą 30000 złp. W r. 1633 starosta Hieronim Radomicki założył za miastem Nowemiasto, o co miał długie procesa ze Starem miastem. Procesa te i pożary w r. 1641 i 1644 już bardzo wycieńczyły zamożność, wojny szwedzkie i pomor r. 1655 zdziesiątkowały ludność. W r. 1685 wielki pożar zniszczył nawet kościoły. W trzeciej wojnie szwedzkiej dwa razy stoczono znaczniejsze bitwy pod W. W r. 1706 gen. Renkiold pobił Schulenburga i posiłki rossyjskie. Bitwa ta zmusiła Augusta do ustąpienia z kraju i uznania Leszczyńskiego. W r. 1709 pomor uśmiercił 2917 mk. W r. 1716 miasto uległo rabunkowi. Straciło też reskryptem Augusta II z r. 1720 prawo wolnego wyboru burmistrza i rad. W r. 1728 zabrano mu mennicę. Pod koniec w. urzędowali już tylko burmistrz. syndyk, pisarz i 2 ławników. Starostowie znieśli sądownictwo miejskie. W siedmioletniej wojnie narażoną była W. kilkakrotnie na przemar sze wojsk. W r. 1701 pruski gen. przez Rossyan tu pobity. W r. 1794 przeszła W. pod panowanie pruskie. Za tychże rządów już d. 9 lut. 1794 konsekrowany tu arbyb. Ign. Raczyński. Z początkiem XVII w. miało W. 7000 dusz, w końcu tego wieku już tylko 5100, z tych 550 żydów. Za czasów ks. warszawskie go miasto sio podniosło. Fabryka cykoryi odsta wiała towar do Krakowa i Warszawy. Kiedy w r. 1816 W. znów stała się pruską, miała dusz 5222, warsztatów tkackich 36, sukienniczych 165. Od r. 1818 1828 utkały one 35077 po stawów sukna. Sukiennicy wschowscy jeździli na jarmarki lipskie. Garncarze i garbarze wschow scy mieli sławę, a muzykanci wschowscy prze biegali cały kraj. Dziś sławne są jeszcze wschowskie kiełbaski, naśladowane w Lesznie, Rawiczu, Poznaniu i Berlinie jako wiedeńskie. W r. 1848 m. W. przeciwne było reorganizacji i brało udział w ruchu giermanizacyjnym. Ko ściołów katolickich było i jest 3, prócz tego ka plica i dawny klasztor ks. bernardynów, dom pojezuic ki i szkół ich niższych. Kościołów pro test. dwa i bóżnica. W r. 1771 płaciło staro stwo wschowskie, dzierżawione przez Antoniego Kwileckiego, 1313 złp. kwarty. 1348 złp. hy berny; w r. 1765 złp. 602 pogł. żyd. Historyą mennicy m. W. opisał dr. Kirmis w Nr 56 Muenzblaeter. Przyczynki do niej wydał w Zapiskach numizmatycznych z r. 1886, Nr 9 i w osobnej odbitce. W W. istnieje obecnie szkoła rolnicza zimowa. W. Ł. Wścibin, folw. , należący do wsi dworskiej Szubin zamek, w pow. szubińskim, ma 1 dm. , 4 mk. Wścieklice, wś, pow. kolneński, gm. Mały Płock, par. Poryte, ma 401 mr. , z czego 399 należy do drobnej szlachty. R. 1827 było 15 dm. , 90 mk. W r. 1578 wś ta, w par. Poryte, miała 10 łan. Wspominana w dokum. sad. z. Wściekłe, jezioro, w pow. słupeckim, na obszarze dóbr Kazimierz ob. t. III, 924. Wsemborzicze w dok. , ob. Soborzyce. Wsiatyn, ob. Husiatyn. Wsie 1. al. Wieś, wś, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gra. Kołtyniany, o 53 w. od Rossień. Jucewiczowie mają tu 291 dzies. 31 2 lasu, 4 nieuż. , Łukowiczowie 30 dzies. 2 lasu, 121 2 nieuż. . 2. W. Poszyle, wś, tamże. Giedminowie mają tu 60 dzies. 10 lasu, 10 nieuż. , Misiewiczowie w dwóch działach 331 2 dzies. 5 nieuż. . Spis urzędowy z 1886 r. podaje trzy wsi t. n. , należące do dóbr Murowianko, Więckiszki i Zo. Wsieliszcze, Sieliszcze, dwa poblizkie folw. , w pow. nowogródzkim, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Jastreblewo, o 12 w. od st.

Wspr

Wspomnienie

Wsprow

Wsielub

dr. żel. mosk. brzesk. a 68 w. od Nowogródka. Miejscowość lekko falista i lesista. Wsielub, mstko z zarządem gminnym i do bra przy zlaniu sie pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Nowogródka, w pięknej miejscowości, wśród urodzajnej gleby. Mstko ma 106 dm. , przewa żnie żydowskich, 780 mk. , cerkiew paraf. , kościół katol. , 2 kaplice, synagogę, szkołę, zarząd gmi ny, 2 młyny. Cerkiew paraf. , p. w. św. Michała, w 1840 r. wzniesiona przez hr. O Rurka, uposa żona z dawnych zapisów około 5 włókami ziemi, do 2300 parafian. Kościół katol. murowany, p. wez. św. Kazimierza, wzniesiony w 1642 r. a z gruntu odnowiony w 1879 r. staraniem kś. Wład. Issajewicza. Parafia katol. , dek. nowo gródzkiego, posiada kaplice na cmentarzach w miejscu, Wereskowie i Bieninie, a doniedawna i w Cycynie, 2355 wiernych. Gmina składa się z 7 okręgów starostw wiejskich, liczy 595 dm. , 3809 włościan płci męz. , uwłaszczonych na 8277 dzies. W obrębie gminy jest 52 wiosek, 4 zaśc. , 17 dóbr, 1 miasteczko, 10 okolic, 1 sioło, 19 uroczysk, 10 folwarków, 3 chutory. Zygmunt Kiejstutowicz, w. ks. lit. , nadał W. w 1438 r. Andrzejowi Niemiryczowi. Jeden z jego potomków zapisał je w 1537 r. testamentem Stanisławowi Dowojnie, wojewodzie połockiemu. Nadanie ks. Zygmunta potwierdza w r. 1540 Paweł Algimunt ks. Holszański, biskup wi leński. W 1553 r. Zygmunt August pozwala Dowojnie urządzić w W. tygodniowe targi. Od Dowojnów nabył W. w r. 1576 ks. Mikołaj Ra dziwiłł, wojewoda wileński, następnie dobra przeszły do Pociejów, w 1713 r. do Ant. Nowosielskiego, kaszt. nowogrodzkiego, w koń cu O Rurków, będących pochodzenia irlandzkie go. Dobra W. obejmują 7582 dzies. w najżyżniejszych gruntach i łąkach. W r. 1786 Stani sław August nadał miastu prawo na trzy jar marki dwutygodniowe do roku. Kahał wsielubski płacił w 1717 r. pogłównego 120 złp. , fol. 356. Według świadectwa Łuka szewicza Dz. kośc. wyz. hel. , U, 70 kościół tutejszy znajdował się od 1576 do 1642 r. w ręku kalwinów. Pierwotna fundacya kościoła sięga podobno 1489 r. A. Jel. Wsieług, jezioro, w pow. ostaszkowskim gub twerskiej, do którego wschodzi Wołga, po wyjściu z jeziora Werchita. Przeszło 10 w. długie do 4 w. szerokie. Na wyspie jeziora znajduje się monaster nowosołowiecki. Wsiepocha, wś włośc. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Juraciszki, okr. wiejski Tokarzyszki, wraz ze wsią Zubowicze 30 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Traby. Wsieswiacka, wś włośc. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny o 5 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wierzby, 13 dusz rewiz. Wskamieniszcze, zaśc. , pow. borysowski, Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 157. w gm. Ziembin; okolica folw. obfituje w kamień narzutowy. A. Jel. Wsochy, wś nad rz. Wielką Wielikaja, w gub. witebskiej. Wsochy w dokm. , pow. lityński, ob. Rosochowata 2. Wsola, wś i folw. i W. Poduchowna, wś nad rz. Radomką, pow. radomski, gm. Wielogóra, par. Wsola, odl. od Radomia 9 w. , posiada ko ściół par. drewniany, 31 dm. , 258 mk. W r. 1827 było 21. dm. , 171 mk. W r. 1881 folw. W. , oddzielony od dóbr Piastów, rozl. mr. 1304 gr. or. i ogr. mr. 277, łąk mr. 187, pastw. mr. 64, lasu mr. 729, nieuż. mr. 48; bud. mur. 4, drew. 13; płodozm. 11 pol. , las urządzony, pokłady torfu. Wś ma 26 os. , 192 mr. według urzęd. danych 277 mr. . W. Poduch. 309 mr. włośc. W połowie u już kościół drewniany, p. w. św. Bartłomieja. Pleban po. siadał tu swe role i łąki. Wś zapewne należała do Mikołaja Sliza h. Habdank, dziedzica przyle głego Piastowa Długosz, L. B. ,. Dalsze losy kościoła nieznane. Według reg. pobor. pow. radomskiego r. 1577 wś Wsolia miała 71 2 łan. , 3 zagr. Pawiński, Małop. , 302. Znajdu je się w tym majątku grób rodziny Gordonów de Huntley, wzniesiony z kamienia ciosowego w kształcie sarkofagu. W. par. , dek. radomski, 2300 dusz. Br. Ch. Wspólne 1. jezioro w pow. włodawskim, ob. Terebycz. 2. W, jezioro w pow. nowoaleksandryjskim puławski, na obszarze gm. Gołąb, niedaleko zbiegu Wisły i Wieprza, ma 50 mr. obszaru ob. t. II, . Wspomnienie, niem. folw. , w pow. chodzieskim, do Prochnowa, o 3 klm. na płn. wsch. Margonina. Istniał jeszcze w r. 1830, dziś nie istnieje. Wsprata, folw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce, własność Wańkowiczów. Wsprowa, ob. Sprowa. Wstąski, pow. świecki, ob. Stążki 2. . Wstążki, pow. tucholski, ob. Stążki. Wsto, wś dziś nieznana pod tą nazwą, istniała w par. Marzenia dziś pow. łaski. Nie było tu kmieci tylko części szlacheckie. Dziesięcinę dawano pleb. w Marzeninie. W r. 1552 mają tu cztery działki po 1 4 i 1 2 łanu Polewowie i Jakub Fundament Pawiń. , Wielkop. ,. Wstochód, ob. Stochód. Wstowo, wś podana w reg. pobor. pow. przedeckiego z r. 1557, w par. Przedecz, miała 8 łan. , 3 zagr. , 1 rzem. Pawiń. , Wielkop. ,, 24. Jestto widocznie mylnie odczytane czy podane Chrustowo, w pow. wrocławskim, par. Chodecz. Obok Wstowskich posiada tam dział Chrostowski w r. 1557. Wszachów, wś i majorat rząd. , pow. opatowski, gm. Wielogóra, par. Wsola, odl. od Opatowa 20 w. , posiada urząd gm. , 146 dm, , 930 5

Wsz

Wstążki

Wspóln

Wsoch

Wsielub

Wstąski

Wszedz

Wszanka

Wszar

Wszeborz

mk. , 1586 mr. włośc. i przy osadzie leśn. 1255 1 mr. ziemi rząd. W r. 1827 było 69 dm. , 467 mk. W połowie w. wś ta, własność biskupa kujawskiego, na prawie niemieckiem osadzona, miała z rolą, dające dziesięcinę, wartości do 16 grzyw. , bisk. kujawskiemu. Sołtystwo na 3 łanach wolnych dawało dziesięcinę, wartości do 2 grzyw. , pleb. I w Backowickach Długosz, L. B. , I, 625, , 469. Według reg. pobor. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Wszechów, w par. Łagów, własność biskupa krakowskiego, miała 12 osad. , 91 2. Wszanka, potok, w hr. orawskim, dopł. Półhoranki, ob. Głuchowa. Wszary, także Wzary i Wiary, wólka do Czasławia, wsi w pow. wielickim, leżącej nad Krzyworzeką, na płd. od Dobczyc. Wólka zbu dowana nad rzeką, wśród lasu, na płd. od Cza sławia, liczy 35 chat i 238 mk. rzym. kat. Gra niczy na płd. z Glichowem, a na wsch. z Wolica, folw. do Czasławia. Mac. Wszebory 1. al. LaskowoW. , wś i folw. , pow. radzymiński, gm. Małopole, par. Dąbrówka, ma 61 mk. , 109 mr. dwor. i 83 włośc. W r. 1827 było 9 dm. , 90 mk. Ob. Laskowo 1. . W r. 1578 mieszka tu drobna szlachta, niemająca kmieci. Płacą oni od 32 4 łanu. Wieś nosi nazwę Wssebori, Laskowo zaś jest osobną wsią Pawiń. , Mazowsze, 411. 2. W. al. DługieW. , wś i folw. , pow. sokołowski, gm. Sterdyń, par. Ceranów, ma 8 dm. , 41 mk. , 1367 mr. W r. 1827 było 15 dm. , 107 mk. Ob. Długie Wszebory. 3. W. , pow. przasnyski, ob. Romany 2. . 4. W. , wś szlach. , pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo. W r. 1827 było 7 dm. , 84 mk. Wspominane w aktach sąd. z r. 1468. 5. W. , pow. kolneński, ob. KarwowoW. Br. Ch. Wszeborzyce, ob. Soborzyce. Wszechświęte, pow. opatowski, ob. Grocholice 2. . Wszechwłada, mylnie, ob. Merchwiada. Wszedziń, Wszedzyń, Wszedna, Sedno, wś gospod. , w pow. mogilnickim, urz. okr. i stanu cywil. , st. kol. i poczta, sąd okr. i obie parafie w Mogilnie, szkoła w Wiecanowie. Obszaru 333 ha, 5 dym. , 52 dusz 8 ew. . 2. W wś dwor. . w temże położeniu. Obszaru 715 ha, 14 dym. , 277 dusz, z tych 82 ew. ; do podatku grunt. oszac. czysty dochód na 4508 mk. Leży przy trakcie z Mogilna do Żnina na Parlin. W r. 1580 ma W. 41 łan. os. , 4 zagr. a 31 2 półłan. opustosz. Między dobrami, które 1065 r. Bolesław w Płocku nadał kościołowi św. Jana w Mogilnie, wymieniony jest także W. jako Sedno. Przywilej ten potwierdził Mieszko r. 1103. W r. 1379 Jan, archidyakon kruszwicki, i reszta braci dziedziców z Trląga, oświadczyli w Gnieźnie, że wś W. , którą wyżej wymieniony Jan trzymał w dożywociu od opata i klasztoru mogilnickiego, po jego śmierci oddadzą klaszto rowi. W. Ł. Wszedzinek, folw. do Wszedzina, pow. mogilnicki. Wszeliwy al. Szeliwy, wś i folw. , pow. sochaczewski, gm. Iłów, par. Brzozów, odl. 20 w. od Sochaczewa. Wś ma 296 mk. , folw. 75 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 175 mk; W. 1885 folw. W. rozl. mr. 948 gr. or. i ogr. mr. 894, łąk mr. 27, nieuż. mr. 27; bud. mur. 12, drew. 10; płodozm. 12 pol. , wiatrak. Wś W. os. 36, mr. 37; wś Zalesie os. 15, mr. 492. R. 1579 wś Wseliwy miała w części Mikołaja Wituskiego 2 łany, 2 zagr. , w części Andrzeja Wituskiego 2 łany, 2 zagr. Wszemborz, Wszęborz. Sweboze, Wschebors, wś gospod. w pow. wrzesińskim, ma urząd okr. i st. kol. w Miłosławiu, urz. stanu cyw. i pocztę w Borzykowie, szkoły obu wyzn. , par. katol. w miejscu, ew. w Miłosławiu, sąd okr. we Wrześni. Obszaru 10 ha, 21 dym. , 181 dusz. 2. W. , wś dwor. , w temże położeniu. Obszaru 700 ha, 10 dym. , 254 dusz 23 ew. . Parowa gorzelnia. R. 1310 występuje jako świadek Jakub, sołtys z W. Sweboze. W r. 1396 prawował się Wydźga z Budziłowa z kmiećmi wszemborskimi. W r. 1410 rozgraniczono Cieśle z Wszemborzem. Kościół miejscowy, p. w. św. Mikołaja, wystawiony z drzewa, istniał już przed rokiem 1510. R. 1358 Jan i Stanisław, synowie Dobrogosta Jezierskiego, sprzedali W. Łukaszowi Górce, bisk. wrocławskiemu. Między 1578 1618 należał W. do Kuszkowskich; około r. 1564 było w W. 8 łan. os. , z których składano bisk. pozn. po 3 ćwiercie pszenicy, tyleż owsa i po 3 gr. małdratów. W r. 1578 było 6 śl. os. , 4 zagrodników, 1 komornik i 1 cieśla; około 1620 r. stał tu wiatrak doroczny. W tymże r. zarządzał W. Gabryel Wrzesiński. W drugiej połowie zeszłego wieku nabyli go Zbijewscy, od których przeszedł do Suchorzewskich. Wszeradowo, dziś Szeradowo, wś kościelna, pow. szubiński, par. kat, w miejscu, ew. i okr. urzęd. w Szubinie, urząd stanu cyw. w Zalesiu. Wś ma 538 ha 385 roli, 65 łąk, 22 dm. , 212 mk. 20 ew. . Pierwszy raz pojawia się ta wś w dokum. z r. 1386. Kościół i parafia powstały tu zapewne w XIV w. W r. 1426 pleban Bartłomiej sprzedaje dziesięciny swe z Krzepiszyna. Zapewne Wiśniowieccy, dziedzice wsi, wznieśli tu w w. kościół murowany. Obecny stanął w r. 1838, na miejscu poprzedniego, spalonego w r. 1830. Uposażenie plebana stanowiły dwa łany roli, kilka placów i ogrodów, ośm kawałków łąk. Ze wszystkich pól w W. dawano dziesięcinę plebanowi a kmiecie prócz tego meszne po korcu żyta i korcu owsa z łanu. Zagrodnicy i karczmarze po groszu Łaski, L. B. , I, 128. Według reg. pobor. pow. kcyńskiego w r. 1577 było tu11 ślad. , 1 zagr. ; w r. 1579

Wsz

zaś 12 ślad. W XVIII w. wchodził w skład dóbr szubińskich i był własnością Mycielskich. Około r. 1840 należały do Karola Kiehna. W. Ł. Wszeradz, ob. Sieradza, Wszeradzice, ob. Seredzice. Wszerzecz, wś i folw. , pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo, odl. 11 w. od Łomży, ma glebę gliniasta, pomieszana z czarnoziemem. W r. 1827 było 12 dm. , 79 mk. W r. 1884 folw. W. , oddzielony od dóbr Szczepankowo, rozl. mr. 690 gr. or. i ogr. mr. 554, łąk mr. 62, pastw. mr. 48, lasu mr. 4, nieuż. mr. 22; bud. mu. 4, drew. 7. Wś ma 10 os. , 61 mr. W r. 1578 wś należy do klucza Szczepańkowo, dóbr opata płockiego benedyktynów, rządzca dóbr Stan. Choszczewski płaci tu od 111 2 łan. km. , 5 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 368. Wszołki Rytele, ob. Rytele 4. Wszołów, niem. Scholow, w dok. Wscholowo, Wssolowo, Szołowo, wś i dobra, pow. pleszewski, par. kat. Kucharki, ew. Sobótka, okr. pol. w Pleszewie, urząd st. cywilnego w Szkudłach. Wś ma 117 ha 106 roli, 11 łąk, 15 dm. , 118 mk. 13 ew. ; dobra 326 ha 264 roli, 17 łąk, 4 lasu, 6 dm. , 131 mk. 18 ew. . Nazwa wsi pojawia się w dokum. z 1396 r. Na początku XVI w. wś należała do par. Kajewo dziś nie ma tej parafii i dawała plebanowi dziesięciny z folwarku i meszne od kmieci po mierze owsa i żyta z łanu Łaski, L. B. ,, 48. Według reg. pobor. pow. kaliskiego z r. 1679 Stanisław, Marcin i Jerzy Wszołowscy płacą tu od 31 2 łan. kw. , 1 zagr. , 2 rzem. Pawiń. , Wielkop. , I, 109. W obecnem stuleciu należała wieś do Unrugów. Wszynewka, wś skarb. nad Bereżanką, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 31 w. od Oszmiany, 4 dm. , 26 mk. katol. Wszyrzewicze, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Horodek o 5 w. , okr. wiejski i dobra Olendzkich Piotrowszczyzna, 5 dusz rewiz. . Wszytendorf mylnie, właściwie Fichtendorf al. Holendry, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrówka, o 50 w. od Bielska, 59 dzies. ziemi włośc. Wszywaja, rzka, w gub. charkowskiej, lewy dopływ Berestowej, praw. dopł. Oreli. Długa 42 w. Wtelno, Witelno, wś gospod. , pow. bydgowski, urząd okr. w M. Sitnie Wilhemsort, urz. stanu cyw. w miejscu, st. kol. w Bydgoszczy, poczta w Tryszczynie Trischin, szkoła i parafia katol. w miejscu, ew. w Koronowie, sądy w Bydgoszczy. Obszaru 863 ha, 53 dym. , 437 dusz 66 ew. . 2. W. , wś dworska, tamże. Obszaru 345 ha, 12 dym. , 117 dusz 26 ew. . Leży na północ Bydgoszczy, nad szosą koronowską. W r. 1583 należy do dóbr opata koronowskiego, ma 2 sołtysów, 14 łan. os. , 4 zagr. , 1 rzemieślnika. W ostatnich czasach było w ręku Pokrzywnickiego, który się ożenił z wdową Beck a następnie przeszło drogą subhasty na Becków z Magdeburga. Posiadłość kla sztorna wchodziła w skład dóbr rząd. Korono wo. 3. W. , nadleśnictwo, tamże, 3 dym. , 41 dusz. W r. 1583 miało W. 14 łanów, 4 zagr. , 1 rzemieślnika, 2 sołtysów. Kościół parafialny tutejszy leży w obrębie dawnej dyecezyi wło cławskiej, lecz należy obecnie do chełmińskiej. Dzieje jego nie znane. W. Ł. Wtórek 1 Wtorek, Tworek, Wturek Koras, wś dworska, w pow. odolanowskim ostrowskim, należąca do radziwiłłowskich dóbr Przygodzice. Ma urząd, okr. , urz. st. cywil. , st. kol. i pocztę w Ostrowie, szkoły obu wyzn. w miejscu, par. kat. w W. Wysocku, ewang. sądy w Ostrowie; 7 dym. gt; 91 dusz. Obsz. 391 ha, a do podatku gruntowego oszac. z czystego dochodu 3182 mrk. 2. W. , wś gospod. , tamże, ma obsza ru 301 ha, 51 dym. , 368 dusz 62 ew. . Leży na wsch. płd. Ostrowa, pod Wysockiem. W r. 1418 rozgraniczony z Czekanowem. R. 1579 W. nosi nazwę WturekKoros, a siedzą w nim ur. Jan, Piotr Wturkowsczi i Marcin Bognieczki, mają 31 2 łan. os. , 5 zagr. , 1 komom. . 2 rzem. W r. 1618 własność Piotra Kossowskiego. R. 1684 stała tam kaplica. W. Ł. Wtórek, niekiedy Wturek, w XVI w. Wthorek, folw. i kol. przy granicy pruskiej, pow. słu pecki, gm. Wilczagórą, par. Wilczyn, odl. 30 w. od Słupcy. Folw. wraz z kol. , zwaną też Głęboczek, ma 14 dm. , 150 mk. ; wś 3 dm. , 49 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 110 mk. W r. 1876 folw. W. rozl. mr. 803 gr. or. i ogr. mr. 655, łąk mr. 80, pastw. mr. 35, lasu mr. 11, nieuż. mr. 22; bud. mur. 12, drew. 6; płodozm. 13 pol. , olejarnia, cegielnia. Wś W. os. 39, mr. 204. W dok. z r. 1360 wspomniany jako własność klasztoru w Tremesznie. Na początku XVI w. wś należała do par. Siedlimowo. Łany km. da wały plebanowi za meszne po 2 gr. , zaś sołty sie po 3 kor. żyta i tyleż owsa z łanu. Role fol w. , zwane Daniszewo, dawały dziesięcinę te muż plebanowi Łaski, L. B. , I, 205. Po r. 1815 część par. Siedlimowo, którą wcielono do Królestwa, została rozdzieloną pomiędzy przy ległe kościoły i wtedy W. przyłączono do par. Wilczyn. Br. Ch. Wtra al. Wetra w dok. , rzeczka pomorska, dopł. Wieprza Wipper, dziś nosi nazwę Grabow Wuchsnick, wś, pow. morąski, st. p. Wudek, leśn. szl. do Grabi, pow. toruński, st. p. Otłoczyn; 1885 r. 2 dm. , 17 mk. Wudorp, ob. Udorp. Wudreniza łuż. , ob. Oedernitz. Wudwor, niem. Hoeflein, wś łużycka. Wudzinis al. Wudynis, jezioro, w pow. sejneńskim, w pobliżu Justynowa i jez. Hańcza, ma 10 mr. obszaru

Wszeradz

Wturek

Wudorp

Wud

Wudynis

Wue

ss Wudzin, dok. dzyn, Wodzin, Wodzino, wś gospod. , w pow, bydgoskim, ma urząd okr. i stanu cywil. w Żołędowie Dobrczu, st. kol. żel. i pocztę w Katomierzu koły obu wyzn. i par. katol. w miejscu, par. i sąd okr. w Koronowie. Obszaru 392 ha, 8 dym. , 499 dusz 107 ew. W r. 1349 W. leżał po wielkopolskiej stronie, na granicy ustanowionej przez ks. Kazimierza i mistrza Henryka Duzmera miedzy Wielkopolska a dzierżawami krzyżackiemi na Pomorzu. W r. 1583 miał W. 12 łanów i należał do wsi opactwa koronowskiego. Wudzynek 1. w dok. Wodzinek, wś gosp. , przyległa do Wudzyna. Obszaru 753 ha, 35 dym, 422 dusz, z tych 318 katol. 2. W. , folw. , niem. Lindau, tamże, 12 dusz 4 ew. . W r. 1583 miał W. 8 zagrod. i należał do dóbr opactwa koronowskiego. Znajdują tu na cmentarzysku przedhistorycznem urny najróżnorodniejszych kształtów. Tak samo w poblizkiem Katomierzu. Wuehleisen, Muehleisen, , , wś, pow. głogowski, par. kat. Gross Kauer, ew. Schoneau. W r. 1885 wś miała 69 ha, 28 dm. , 108 mk. 38 kat. . Wueltschkau, dobra i wś, pow. nowotarski Szląsk, par. kat. Kamoese, ew. Rausse. W r. 1885 dobra miały 546 ha, 6 dm. , 105 mk. 17 kat. ; wś 297 ha, 54 dm. , 350 mk. 39 kat. Wuenshelburg. ob. Hradek. Wueschendorf, dobra i wś, pow. lubański, par. kat. Lubań, ew. Sachs. Haugsdorf. W r. 1885 dobra miały216 ha, 2 dm. , 19 mk. 8 ew. ; wś 563 ha, 112 dm. , 607 mk. 61 kat. . Wuenschendorf, ob. Słowiańska Wieś. Wuerben, ob. Wierzbno. Wuerbenthal, ob. Werbno. Wuerbitz, ob. Wierzbice. Wuerchland, dobra i wś, pow. głogowski, par. kat. Rietschuetz. W r. 1885 dobra miały 274 ha, 5 dm. , 48 mk. ; wś 173 ha, 29 dm. , 127 mk. Wuerchwitz 1. dobra i wś, pow. głogowski, par. kat. i ew. Jakobskirch. . 1885 dobra miały 287 ha, 8 dm. , 153 mk. 12 kat. ; wś 111 ha, 43 dm. , 173 mk. 2 kat. . 2. W. , dobra i wś, pow. lignicki, par. kat. . W r. 1885 dobra miały 166 ha, 3 dm. , 61 mk. 7 kat. ; wś 9 ha, 8 dm. , 30 mk. ew. Wuergsdorf 1. wś, pow. bolkowicki, par. ew. w miejscu, kat. Bolkowice. W r. 1885 wś miała 43 ha, 5 dm. , 24 mk. ew. Kościół par. ewangielicki. 2. W. wś, tamże, miała 111 ha, 13 dm. , 76 mk. 16 kat. . 3. W. Nieder, 1352 Wirchansdorff, dobra i wś, pow. bolkowicki, par. ew. Wuergsdorf, kat. Bolkowice. W r. 1885 dobra miały 301 ha, 5 dm. , 65 mk. 18 kat. ; wś 1222 ha, 142 dm. , 897 mk. 39 kat. . 4. W. Ober, wś, tamże, 483 ha, 88 dm. , 470 mk. 3 kat. . Wuertemberg, dobra i wś, pow. oleśnicki, par. kat. i ew. Oleśnica. W r. 1885 dobra miały 174 ha, 7 dm. , 157 mk. 43 kat. ; wś 11 ha, 12 dm. , 131 mk. 32 kat. . Wuertsch, dobra i wś, pow. lubijski, par. kat. i ew. . W r. 1885 dobra miały 206 ha, 5 dm. , 58 mk. 12 kat. ; wś 458 ha, 60 dm. , 338 mk. 5 kat. . Wuerzau, rzeczka, w gub. kowieńskiej i kurlandzkiej, ob. Wirczówka. Wuerzau 1. Kron, osada skarb. nad rzką Wuerzau, w okr. mitawskim, pow. dobleński, par. mitawska Kurlandya, o 16 w. na płd. wsch. od Mitawy. Znajduje się tu dobrze zachowany zamek, w którym zwykle przemieszkiwał ostatni książe kurlandzki. Ekonomia koronna Wuerzau obejmuje 10 folw. Ellei, Peterfeld, Peterweide, Killhof, AltBergfried, Kaeshof, Gross i Klein Swehthof, i Mastbot. 2. W. Gross, dobra prywatne, tamże. Do dóbr należy fol. Neuhof. 3. W. Howens, dobra prywatne, tamże, par. Sessau. Wuerzen, 1288 Wirzow, wś, pow. trzebnicki, par. kat. i ew. Prausnitz. W 1885 r. 352 ha, 37 dm. , 229 mk. 122 kat. . Wuerzjerw, jezioro w Inflantach, ob. Wirzjaerw. Wuestebriese, pol. Brzeźmierz, 1359 r. Bresmir, wś, pow. olawski, par. ew. w miejscu, katol. Thomaskirch. Wś ma 131 ha 123 roli, 11 dm. , 70 mk. 2 katol. . Kościół paraf. wedle podania miał być założony przez ks. Jadwigę. Zajęty przez protestantów, wrócił r. 1700 do katolików, lecz w r. 1707 zwrócony został ewangielikom. Por. Brzeźmierz t. I, 410. Wuestegiersdorf 1. wś, pow. walbrzyski, par. kąt. OberWuestegiersdorf, ew. NiederW. W r. 1885 wś miała 12 ha, 22 dm. , 115 mk. 54 kat. . 2. W. Nieder, Ober, wś, 888 ha, 101 dm. , 1601 mk. 450 kat. . Kościół ewangielicki od r. 1742. Pierwszy dom tej osady zbudowany był r. 1413. Hussyci zburzyli ją 1428. Odbudowano r. 1432, urosła w budowle i ludność, dzięki przemysłowi górniczemu i tkactwu, że ludnością i budowlami dorównywa miastom. Pod, wzniesiono tu wielką fabrykę wyrobów wełnianych. Prócz tego istnieją tkalnie płótna, blicharnie, farbiarnie, handel płótnem. Wuestendorf, 1198 Wustendorph, 1305 Wustendorff, Wustindorf, dobra i wś, pow. wrocławski, par. kat. Margareth, ew. Gross Naedlitz. W r. 1885 dobra miały 438 ha, 2 dm. , 42 mk. 11 kat. ; wś 466 ha, 59 dm. , 404 mk.

Wudzyn

Wuerb

Wuerch

Wuerg

Wuertsch 

Wudz

Wuen

Wue

Wujki

Wujeżk

Wujewko

Wujeścisko

Wugg

Wuhelz

Wuh

Wuj

Wujek

36 ew. . r. 1810 własność klasztoru na Piasku we Wrocławiu. Wuestenei, ob. Schillgallen 11. Wuestenhain, ob. Husztau. Wuestenhammer, pol. Pusta, dobra i wś, pow. lubliniecki, par. kat. Wojsznik, ew. Lubliniec. W r. 1885 dobra miały 153 ha, 13 dm. , 139 mk. kat. ; wś 150 ha, 22 dm. , 155 mk. 3 ew. . Kuźnice i walcownie żelaza. Wuesteroehrsdorf, dobra i wś, pow. jeleniogórski, par. ew. w miejscu, kat. W r. 1885 dobra miały 83 ha; wś 663 ha, 103 dm. , 554 kat. 4 kat, . Wuestewaltersdorf, wś, pow. walbrzyski, par. ew. w miejscn, kat. . W r. l885 było 588 ha, 193 dm. , 2481 mk. 352 kat. . Wuethende Neisse, ob. Nissa Szalona. Wuettchenau, wś, pow. złotoryjohajnow ski, par. ew. Groedilzberg. W r. 1885 wś miała 15 ha, 27 dm. , 111 mk. ew. Wuettendorf, wś, pow. kluczborski, ob. Bogduńczewice. Wugger, rzeczka w Pomeranii, w pow. białogrodzkim. Wuh al. Ungh, rzeczka, dopł. Ondawy, uchodzącej do Cissy. Wuhelz, os. łużycka, ob. Moholz. Wujaki, niem. Wujacken, wś, pow. szczycieński, st. p. Wujek, wś na płd. brzegu jez. Karasice, pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par. Wereszczyn, ma 59 mk. 35 prawosł. , 24 katol. . Powstała na gruntach dworskich, już po reformie stosunków włościańskich, na prawie wieczystej dzierżawy. Ludność zajmuje się jedynie rolnictwem. Przestrzeń ogólna gruntów wynosi 172 mr. ziemi lekkiej, piaszczystej. Wujeścisko, niem. wś, pow. gdański górny, wzn. 74 mt. npm. , mile od Gdań ska, agentura poczt. , szkoła i kościół ew. w miejscu, par. kat. Stary Szotland, 605 ha 551 roli or. , 14 łąk; liczyła 1885 r. z przyległo ściami 65 dm. , 187 dym. , 945 mk. , 570 kat. , 367 ew. , 5 dyssyd. Zachodzi w dok. po raz pierwszy r, 1454. R. 1577 zniszczona przezwojska polskie. R. 1647 wybudował tu magi strat gdański kościół ew. W czasie wojen napo leońskich oddział hr. Krozkow założył tu obóz, który przez Francuzów spalony został ob. Land u. d. Lankr. Danzig v. Brandstaeter, str. 182. Kś. Fr. Wujewko, niem. Wujewken, leśnictwo, pow. niborski, st. p. Zimnawoda. Wujezd 1. łuż. , pol. Ujazd, niem. , wś serbska, na Łużycach Saskich, w pow. lubijskim; 1875 r. miała 45 dm. , 247 mk. 2. W. , pow. wojrowicki, ob. Ujazd t. XII, 764. W r. 1880 mieszkało tu 350 Serbów. Wujeżk łuż. , niem. Wuischke, dwie wsi na Łużycach. Jedna w pobliżu Hrodziszna, druga koło Bukec. Wujki, pow. pleszewski, ob. Jedlec. Wujłowo, wś, pow. mohylewski, gm. Ciecierzyn Teteryn, o 8 w. , ma 66 dm. , 382 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. Wujna al, Wijna, wś u źródeł bezim. dopł. Hnyłopiatu, pow. berdyczowski, w 1 okr. pol. , gm. Machnówka, o 30 w. od Berdyczowa, ma 903 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 775 mk. prawosł. i 150 katol. ; 1758 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, z drzewa wzniesioną w 1760 r. przez ówczesnego dziedzica wsi Kurowskiego i uposażona 57 dzies. ziemi. W cerkwi obraz Bogarodzicy, uważany za cudowny. Do par. należą wsi Tucza o 3 w. i Mszaniec również o 3 w. . Wś należy do Morgulców. Wujówka, wś i fol. , pow. radzymiński, gm. Strachówka, par. Sulejów, odl. 25 w. od Radzymina, ma wraz z Szałkówką 193 mk. W 1827 r. było 22 dm. , 162 mk. W r. 1884 fol. W. rozl. mr. 744 gr. or. i ogr. mr. 395, łąk mr. 170, lasu mr. 155, nieuż. mr. 24; bud. mur. 2, drew. 18; płodozm. 9pol; las nieurządzony. Wś W. os. 22, mr. 94. W r. 1578 wś Wujowka należała do par. Postoliska, domina Popielska płaciła tu od 7 łan. km. Pawiń. , Mazowsze, 409. Wujsce, folw. , pow. średzki, ob. Iwno 1. . Wojskie al. Wójskie, wś pow. sanocki, nad małym dopływem Sanu z prawego brzegu, przy gościńcu z Załuża st. dr. żel. państwowej do Tyrawy Wołoskiej. Wś jest zabudowaną w do linie potoku, otoczonej od płn. , zachodu i wscho du lesistemi wzgórzami. W najniższem miej scu, przy gościńcu, wzn. wynosi 360 mt. ; wzgó rza na wschodzie sięgają 613, na płn. 671, a na zach. 579 mt. Wś ma 120 dm. i 782 mk. 409 męż. , 371 kob. , 743 gr. kat. , 21 rz. kat. i 18 izraelitów. Par. rzym. kat. w Lisku, gr. kat. w Załużu. Fos. tabularna Ad. Wiktora wy nosi 743 mr. 504 mr. lasów, pos. mn. ma 1463 mr. wogóle. W. graniczy na płd. z Załużem; najbliższą osadą na zach. jest Sanok a na wsch. Tyrawa Wołoska. Mac. Wujsko, pow. dobromilski, ob. Hujsko. Wujwicze al. Wulwicze, wś nad Prypecią, pow. piński, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. płotnickim, gm. Lemieszewicze, o 34 w. od Pińska, przy trakcie z Pińska do Stolina. Posiada cerkiew p. w. św. Eljasza, z dawnych zapisów uposażoną około 1 2 wsi Tyrwowicze, p. wez. Opieki N. P. , zbudowana w r. 1856 przez Witolda Ordę; około 900 parafian. Miejscowość nizinna, obfitująca w łąki, ryby; las dębowy. Mieli tu niedawno własność Norejkowie, obecnie W. w posiadaniu różnych drobnych właścicieli mieszczan. W r. 1518 ks. Helena Jarosławowiczowa zrobiła zapis na W.

Wuestenei

Wujsce

Wujówk

Wujn

Wujłowo

Wuść

Wurku

Wurló

Wurnos

Wukecy

Wun

Wunn

Wunnenth

Wunicho

Wundul

Wund

Wundicho

Wuł

Wul

Wulpiń

Wullesruh

Wulko

Wulk

Wulf

Wulff

Wukro

Wuknik

Wuścin

monasterowi Leszczyńskiemu w Pińsku Rewizya Puszcz, str. 296. A. Jel. Wukecy, niem. wś łużycka. Wuknik, ob. Włóknik. Wukrow niem. , ob. Worowo. Wulegiany, wś, pow. rossieński, par. Andrzejów. Wulffen niem. , wyb. pod Skarszewami, pow. kościerski, st. p. i par. kat. Skarszewy, szkoła ew. w miejscu; 1885 r. 3 dm. , 25 mk. Był to dawniej. folw. miejski, 11 2 wł. obejmujący, r. 1772 za 112 fl. i 15 gr. wydzierżawiony oh. Zeitseh. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 145. Wulfshoefen, posiadłość, pow. labiewski, st. p. w miejscu. Wulichowica, węg. Egzreske, wś, w hr. bereskiem, nad rz. Latorczą, 214 mk. Wulka, właściwie Wólka, wś, pow. piński, przy gośc. poczt. pińskowołyńskim, o 41 w. od Pińska, w 2 okr. pol. lubieszowskim, do nieda wna w gm. Duboja, teraz Brodnica, ma 8 osad; grunta lekkie. A. Jel. Wulka niem. , ob. Wólka. Wulkan, szczyt górski, w pow. dolińskim, ob. Wólkan. Wulke Debsecy, ob. Debsecy. Wulkow, ob. Wilkowo. Wulkowy, pow. tczewski, ob. Ulkowy. Wullesruh, fol. dóbr Chróścina, w pow. opolskim. Wullwischken, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Heydekrug. Wulpińskie, jezioro, niem. Wulpinker, w pow. olsztyńskim, na Warmii. Wypływa z niego rz. Giling. Ob. Naterki. Wulsch, pow. kościański, ob. Olszewo t. VII, 509. Wułyszka, błoto, w pow. kijowskim, niedaleko rz. Oczeretianki, 7 w. dł. , 61 saż. szer. Fund. Gub. kij. . Wundichow niem. , ob. Unichowo. dobra ryc. , folw. , wś, leśnictwo, i W. Heide, wś, pow. królewiecki, st. pocz. Koenigsberg. Wundschuetz 1. pol. Wąsice, wś i dobra, pow. kluczborski, par. kat. Gierałcice, ew. Wałczyn. W r. 1885 dobra miały 495 ha, 9 dm. , 151 mk. 35 kat. . 2. W. Alt, wś, 338 ha, 49 dm. , 462 mk. 111 kat. . Wundul, ob. Wądół. Wunichowo, pow. słupski, ob. Unichowo. Wunnenthal, dawniejsza nazwa wsi Rosenwalde, w pow. brunsberskim. Wunneschin, niem. , ob. Unieszyno. Wunscha, dobra i wś, pow. rozborski, par. ew. Reichwalde, kat. Mużaków. W r. 1885 dobra miały 266 ha, 2 dm. , 73 mk. 24 kat. ; wś 148 ha, 28 dm. , 135 mk. ew. Wuntenowe w dok. , ob. Honeda. Wurkus w dok. , pow. suski, ob. Orkusz. Wurlów, ob. Orle 71. Wurnosy, wś włośc, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Dokudowo, 18 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Lida. wzgórze, w pow. szamotulskim, w lasach Choińskich, na płn. od Sierakowa. szczyt górski 781 mt. , na obszarze gm. Rotwasser, . Wuść, ob. Ujść, Wuścin, struga wodna, w pow. mozyrskim, wśród puszcz nizinnych, o 3 w. na zachód od wsi Mieleszkiewicze, w gm. Mieleszkiewicze. Wusen, wś, pow. brunsberski, st. p. Schlodien. Wuskidz, niem. Kochholz, wś na Łużycach. Wuslack 1. os. leś. , pow. reszelski, st. p. 2. W. , wś, pow. licbarski, st. p. niem. , ob. Osiek, w pow. bytowskim i Osieki, w pow. słupskim. Wussow, pow. lęborski, ob. Osowo 6. Wussowke niem. , pow. bytowski, ob. Osówko 3. Wusters, pol. Ostrze, dobra ryc. , pow. człuchowski, st. p. Landeck. Wusterwitz Alt i wś i fol. , pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen. Wustrow niem. , ob. Ostrowo 1 t. VII, 727. leśnictwo, pow. bystrzycki, par. kat. i ew. Bystrzyca. W r. 1885 było 167 ha, 1 dm. , 7 mk. 2 ew. . Wuswa, rzka, w pow. słuckim, lewy dopływ rz. Morocz, zaczyna się za mstkiem Kopylem, w pobliżu którego przyjąwszy z lewej strony rzkę Mażę płynie na płd. ku wsi Szostaki, odtąd zwrócona na wschód dociera do wsi Doktorowicze i zatoczywszy bieg swój znowu na południe, płynie pod mstko Romanów, dalej koło wsi Pierewoz, Suchowczyce, Dereczyn i za wsią Blewczyce, przybrawszy miano Wdowy ob. ście pod mstkiem Siemieżewo. Długa około 6 mil. Na błoniach łąki dobre. A. Jel. Wuszcz, niem. Stolpemuende, pow. słupski, ob. Ujść. Wusznik, jezioro, w pow. morąskim, w dorzeczu rz. Łyny, w pobliżu Dobrego Miasta i wsi Praegsden, w pow. licbarskim. Wutryny, niem. Wuttrienen, w dok. Butrin, Votrinen, może Butrymy litew. , wś, pow. olsztyński, na dawnej Warmii, leży śród licznych jezior, z których główniejsze Łańsk, Jachty, Konopno, Zdręczno, Kośno, posiada kościół par. katolicki, urz. poczt. , 638 mk. W r. 1599 był tu karczmarzem Stefan Kowalczyk, 1755 x. sołtysami Jan Bystrosz, Jerzy Marszałek i Piotr Łoś Kętrz. O ludn. pol. , 557. W skład parafii

Wunt

Wutschdorf

Wutzko

Wutzk

W. dek. olsztyński, na Warmii wchodzą, W. , Przykop, Kaleitka, Bałdy, Nowa Wieś Bartelsdorf, Jełguń Gellguhnen, Chaberkowo, Ząbie, Bluszcz, Pokrzywy. Wutschdorf, wś, w dawnej ziemi świebodzińskiej, dziś w Brandenburgii. Znajduje się tu stacya dr. żel. , odl. 38 klm. od Zbąszynia ku Rupinowi. Wutzke niem. , podobno Buczka, nazwa rzeczki płynącej pod os. Jastrowie, w pow. wałeckim i uchodzącej do Głdy. Wutzkow niem. , ob. Gockowo, dobra ryc. , w Pomeranii, pow. słupski, par. ew. Michrowo, 1486 ha 779 roli or. , 40 łąk, 471 lasu; przez 200 lat posiadała je familia Luebbecke; przed kilku laty nabył je Lange za 350000 mrk. Wuwka, przyl. wsi Hołowska, w pow. turczańskim. dok. , ob. Modlainen. Wwiedienje, wś nad rz. Borową, pow. porzecki gub. smoleńskiej, gm. Tiapołowo, 7 dm. , 45 mk. , 2 cerkwie, szkoła. Wwideńskie, wś nad rzką Udach, pow, zmijewski gub. charkowskiej, gm. Wwiedeńskie, o 12 w. od Zmijewa, 279 dm. , 1567 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła. Wybczenka, szczyt 708 mt. , z dosyć silnie rozwiniętymi stokami, sięga do Pistyńki i pot. Sławnika. Wznosi się na obszarze Kosmacza, w pow. kosowskim, na 42 31 wsch. dług. , 48 19 płn. szer. Karta wojs. , 12, XXXII. Wybczyna 1. obszar górzysty i lesisty, na stokach zach. i połudn. pasma Karmatury. Wody z niego odpływają do Pistyńki na płd. a do Ruszoru na północy. Ciągnie się na obszarze Prokurowy, w pow. kosowskim Karta wojs. , 12, XXXII. 2. W. , obszar górzysty, bezleśny, niedaleko szczytu wzn. 1372 mt, na północy Żabiego, nad Czarnym potokiem, w pow. kosowskim Karta woj. , 13, XXXI. Wybitowo al. Wybietowo, leśnictwo, w dobrach samostrzelskich, pow. wyrzyski, poczta w Nakle, 1 dm. , 5 mk. Leży między Samostrzelem a Bielawami. W r. 1793 właścicielem jest Konstanty Bniński na Samostrzelu. Wyble, wś nad Uhrą, pow. i gub. czernihowska, gm. Horbów, 278 dm. , 1362 mk. , cerkiew, 35 wiatraków, olejarnia. Niegdyś mto sotnicze. Wybłyszczów, ob. Grenzcolonie. Wybor, mstko, pow. ostrowski gub. pskowskiej, nad rz. Wyborką, 200 mk. , 2 cerkwie. Założone w r. 1430, niegdyś warowne, ludne, posiadało kilka cerkwi i trzy klasztory, które zburzone zostały podczas oblężenia miasta przez Stefana Batorego w r. 1581. Wyborna, wś, pow. popradzki, na Spiżu. Wybramowice, wś pod Toruniem, mylnie ob. t. , 656, winno być Wytrębowice. Wybrance, wś i fol. nad rzką Udorą, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki o 7 w. , okr. wiejski Poszyrwińcie, par. katol. Bohusławiszki, odl. o 48 w. od Wilna a 28 w. od st. dr. żel. Jewie. Folw. ma 1 dm. , 8 mk. katol. , wraz z zaśc. Mażutyszki i Finfa przeszło 200 dzies. ziemi. Grunta rędzinne dobre, łąk obficie, las liściasty. Przed uwłaszczeniem włościan do folw. W. należały wsi Wybrańce, Szyłele, Bubie i Rustejkiszki. Wś W. ma 4 dm. , 52 mk, katol. w 1865 r. 15 dusz rewiz. , młyn wodny. W. stanowiły dawniej część dóbr Boszyrwińcie Dowmontów Siesickich, od 1848 r. własność Łukaszewiczów. Wybranciszki, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzezie o 5 w. , okr. wiejski i dobra Jeleńskich Glinciszki, o 32 w. od Wilna, 5 dm. , 23 mk. prawosł. i 88 katol. w 1865 r. 33 dusz rewiz. . Wybranieckie, fol. , pow. słucki, gm. Słuck, o 1 w. od Słucka. W 1744 r. należał do dóbr słuckich ks. Radziwiłłów ob. t. Wybranka al Wybraniectwo, fol. , pow. nieszawski, gm. Bytoń, par. Radziejów, odl. 31 w. od Nieszawy, ma 13 dm. , 112 mr. Wybranów 1. fol. , pow. kaliski, gm. Marchwacz, par. Rajsko, odl. od Kalisza 14 w. , ma 1 dm. , 8 mk. , 610 mr. Wchodził w skład dóbr Marchwacz. 2. W. , fol. , pow. opoczyński, gm. Zajączków, odl. 28 w. od Opoczna, ma 174 mr. obszaru. Wybranówka, inna nazwa u W. Pola pot. Krywula, w pow. bób reckim. Wybranówka 1. miasteczko, w pow. bóbreckim, 14 Mm. na płd. zach. od sądu pow. w Bóbrce, ze stacyą kol. i urzędem poczt. w miejscu. Na płn. leży Huta Suchodolska, na płn. wsch. Chlebowice Wielkie, na wsch. i płd. Bryńce Cerkiewne, na zach. Bryńce Zagórne. Wsch. część obszaru przepływa pot. Suchodolski. W jego dolinie leżą zabudowania. Płn. wsch. obszar lesisty. Własn. więk. ma roli or. 365, łąk i ogr. 77, past. 81, lasu 472 mr. ; wł. mn. roli or. 215, łąk i ogr. 43, past. 29 mr. W r. 1890 było 100 dm. , 669 mk. w gm. , 6 dm. , 29 mk. na obsz. dwor. 220 rz. kat. , 260 gr. kat. Rus. , 218 izr. Niemców. Par. rz. kat. w Sokołówce, gr. kat. w miejscu, dek. bóbrecki. Do parafii należą Bryńce Cerkiewne, Bryńce Zagórne i Czyżyce. W miasteczku jest cerkiew, szkoła dwuklasowa i kasa pożyczk. gm. z kapit. 3712 złr. W. leży przy linii dr. żel. lwowskoczerniowie ckiej, która tu ma stacyą t. n. , odl. 43 klm. od Lwowa między Bóbrką a Boryniczami. Dokumentem wydanym w Warszawie dnia 17 marca 1672 r. wyznacza król Michał, na prośbę Jakuba Kaliciskiego, podczaszego sanockiego i Zofii z Małych Skotnik, małżonków, jarmarki w Wybranówce Arch. krajowe we Lwowie, C, t. 430, str. 262. Dokumentem wydanym w Warszawie dnia 9 marca 1716 pozwala August II

Wutschdorf

Wólk

Wybranówko

Wybranówce, należącem do Stefana Karczew skiego, odbywać jarmarki 1. c. , C, t. 6, str. 507. 2. W. , przedmieście Peczeniżyna, w pow. kołomyjskim. 3. W. , część Pistynia, w pow. kosowskim, 4. W. , grupa domów w Podhajczykach, pow. trembowelski. Lu. Dz. Wybranówko, fol. do Wybranowa, w pow. gnieźnieńskim żnińskim, na zachód Janowa, na praw. brzegu Wełny. Wybranowo, w dok. branowo, Imbranowo, wś gosp. , w pow. inowrocławskim, ma urząd okr. w Inowrocławiu, urz. stanu cyw. w Wodzku Gr. Wodek, stacya kol. i poczta w Jaksicach Jakschitz, szkoły obu wyzn. w Rajewie, paraf. katol. w Liszkowie, ewang. w Ro jewie Kaczkowskiem Gruenkirch, sad okr. w Inowrocławiu, ziem. w Bydgoszczy, i dym. , 9 dusz. 2. W. , wś dworska, w temże po łożeniu, 5 dym. , 126 dusz, 320 ha. Do pod. grunt. oszac. z czyst. leży do dóbr Więcsławic. W r. 1583 dziedzicem Jakub Niemojewski. 3. W. , wś gospod. , w pow. gnieźnieńskim żnińskim, ma urząd okr. , urz. st. cyw. i par, kat. w Janowcu Janowitz, tamże stacya kolei i poczta, szkoły obu wyzn. w miejscu, sąd okr. w Wągrowcu, ziem. w Gnie znie. Obsz. 284 ha, 23 dym. , 196 dusz, z tych 172 katol. Zagajenie nosi tu nazwę Puszcza Lasocińska. Leży na pr. brzegu Wełny, na płd. wsch. Łekna, miedzy Janowcem a Mieściskiem. W r. 1523 łany kmiece i dziedziczne dają dzie sięcinę snopową po połowie altaryi św. Stan. w Gnieźnie i proboszczowi w Janowcu, który prócz tego pobierał z łanów kmiecych po 2 gr. dziesięciny lnianej i mesznego po korcu zboża i owsa. W r. 1525 pisał się z W. rotmistrz Wa wrzyniec Wybranowski Poraj, burgrabia malborski. Ztąd pisali się także Chlebowscy Poraje z Chlebowa pod Mieściskiem Niesiecki. W r. 1572 miało W. 21 2 śl. os. i 4 zagr. , w 1579 r. 4 śl. os. , 1 zagr. W 1753 znana Ludwika z Wybranowa Koźmińska, ksieni ołobocka. W r. 1793 W. należy do Żabiczyna R. 1840 ma W. Antoni Łącki z Radgoszczy. Ostatniemi cza sy należało Wybranowo do większego komple ksu dóbr Radgoszcza, Zakrzewa i Żabiczyna, a w skutek separacyi zostało w większej części oddane włościanom. W. Ł. Wybranowska Wólka al. W. Wola, wś, pow. nowomiński, gm. Dembe Wielkie, par. Pustelnik, ma 98 mk. , 315 mr. W r. 1827 było 14 dm. , 93 mk. Wybraństwo al. Wybraniectwo, fol. , pow. nieszawski, ob. Wybranka. Wybrany Gosie, wś i fol. , pow. łomżyński, gm. Puchały, par. Kołaki, ob. Gosie 2. W r. 1578 Gosie Wybrane Kołonica mają w jednej części 2 łany, w drugiej 4 łany i 3 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 380. Wybrody 1. uroczysko do wsi Zdroje Nowiny, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obrębniki, o 22 w. od Białegostoku, 491 2. 2. W. , uroczysko i straż leśna, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Suchopol, o 26 w. od Prużany, należy do dóbr Andryanki Koźminych. Wybudów al. Wybodów, wś, pow. brzeżański, 18 klm. na płn. wsch. od Brzeżan, 12 klm. na płn. od sądu pow. i urzędu poczt. w Kozowej. Na płn. leżą Koniuchy, na wsch. Medowa, Wymysłówka i Budyłów, na płd. Olesin i Ceniów, na zach. Byszki. Wody z zach. części obszaru płyną na zach. za pośrednictwem małego potoku do Ceniówki, wody ze wsch. części do Strypy. Zabudowania wiejskie leżą na płd. zach. Na płd. wsch. leży folw. Celinówka. Najwyższe wzniesienie 399 mt. na płn. Własn. więk. ma roli or. 725, łąk i ogr. 53, past. 10 mr. ; własn. mn. roli or. 242, łąk i ogr. 90, past. 52 mr. .. W r. 1890 było 141 dm. , 896 mk. w gm. , 8 dm. , 73 mk. na obsz. dwor. 75 obrz. rzym. kat. , 797 gr. kat. , 93 wyzn. izr. , 4 inn. wyzn. ; 778 Rus. , 187, 4 Niem. . Par rz. kat. w Budyłowie, gr. kat. w miejscu, dek. brzeżański. We wsi jest cerkiew p. w. Narodz. . P. , szkoła jednokl. i kasa poż. gm. z kap. 564 złr. Lu. Dz. Wybury, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Poniewieża. Wycech, pow. węgrowski, gm. Miedzna, par. Stoczek, 7 dm. , 76 mk. , 173 mr. Wychalów, w spisie z r. 1827 Wichałów, wś, pow. włodawski, gm. Krzywowierzba, par. Opole, ma 65 dm. , 448 mk. , 1627 mr. W r. 1827 wś rząd. , w par. Kodeniec, ma 59 dm. , 331 mk. Wychla, wś, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, par. praw. Wydyniec, odl. o 30 w. od Radomyśla, ma 66 mk. Należy do wsi Świda Wychny, wś i. fol. , pow. kutnowski, gm. i par. Krośniewice odl. 6 w. , ma 11 dm. , 181 mk. , 405 mr. folw. , 25 mr. włośc. W 1827 r. było 12 dm. , 104 mk. Spisy z XVI w. nie podają tej wsi. Wychodna, wś, w hr. liptowskim, ob. Wichodna. Wychodne, wś, pow. suwalski, gm. Kukowo, par. Suwałki odl. 6 w. , ma 32 dm. , 288 mk. W 1827 r. było 28 dm. , 168 mk. Wychody Nowe, albo Wychodcy, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ossowo, o 77 w. od Borysowa. A. Jel. Wychodź, wś i folw. nad rz. Wisłą, pow. płoński, gm. Wychodź, par. Chociszewo, odl. 27 w. od Płońska, ma 23 dm. , 280 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 168 mk. W r. 1870 fol. W. lit. A B miał 554 mr. 387 roli, 120 zarośli, 15 łąk, wś 23 osad, 125 mr. W. gmina ma 15432 mr. obsz. , należy do sądu gm. 11 okr. , ma 386 dm. , 4094 mk. Śród stałej ludności 134 żydów.

Urząd gm. we wsi Goworowo, W gminie znajdują się 2 kościoły, gorzelnia, cegielnia, zajazd, 3 karczmy. W skład gm. wchodzą. Borzewo, Chociszewo, Dłutowo Górne i Dolne, Goworowo, Goławin, Grodziec, Januszewo, Karkowe, Kębłowice, KucharySkotniki, Łbowo, Miączyn, Miączynek, Nieborzyn, Noskowo, Pieścidła, Przybojewo, Roguszyn, Strzembowo, Smoszewo, Wilkowiec, Wólka Przybojewska, Wychodź, WygodaSmoczewska, Zarembin. Wychodźce, Wychodzcy, wś, pow. orszański, gm. Dobromyśl o 12 w. , ma 18 dm. , 141 mk. , z których 12 zajmuje sie wyrobem przedmiotów z łyka i kory; zapasowy śpichlerz gminny. Wychołka, rzka, w gub. czernihowskiej, prawy dopływ Ipuci lew. dopł. Soży. Wychołka, wś nad rzką Wychołką, pow. suraski gub. czernihowskiej, gm. Wereszczaki, 88 dm. , 550 mk. , cerkiew. Wychopnie, grupa domów w Żołtańcach, pow. żółkiewski. Wychotorzyn, według Kętrz. miejscowość w pow. chojnickim, w spisach urzędowych nie wymieniona. Wychowaniec, fol. , w pow. obornickim, ma urząd okr. i sąd w Obornikach, urz. st. cywil. w Popówku, st. kol. , pocztę i parafie w Szamo tułach. Ma 2 dm. , 48 dusz. Loży na wschód Szamotuł, pod Popówkiem. W r. 1793 dzierżą Żołtowscy z Kąsinowa. W. Ł. Wychowizna, kol. we wsi Gójsk, w pow. rypińskim. Wychwatniowce al. Wychwatyńce, w dok. , Wychwatniowcze, wś, pow. uszycki, okr. pol. Żwańczyk, gm. , par. katol. i sąd Kitajgród, st. pocz. Kamieniec o 22 w. , odl. o 41 w. od Uszycy, a o 8 w. od przystani na Dniestrze Demszyn, ma 239 dm. , 1295 mk. , 1025 dzies. ziemi włośc. , 1452 dworskiej, 38 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesioną; w 1842 r. , z 1508 parafianami; go rzelnią. . Podług reg. pobor. wwdztwa podolskie go z 1565 r. własność Dobka, który płaci od 2 pługów. W 1578 r. w części sędziego ziemskie go i p. Jerzego. Każdy z nich płaci od 1 łanu Jabłonowski, Wołyń i Podole, 187, 303. Na stępnie własność Potockich, Krokowskich, Mrozowickiego Mikołaja, Mniszków. Mają tu niewielką, część 46 dzies. Sedelniccy. Do majątku tego należy wioska Teresówka Jar Wychwatniowiecki. Lr. M. Wychwatniowiecki Jar, pow. uszycki, ob. Teresówka i Wychwatyńce 1. wś przy ujściu Jaru Wermitis do Dniestru, pow. bałcki, okr. pol. Niestoita, gm. Woronków, par. Rybnica, st. poczt. Rezina w gub. bessarabskiej, odl. o 58 w. od Bałty, ma 152 dm. , 703 mk. , 1366 dzies. ziemi włośc. , 398 dworskiej należącej do Bokszów, 74 Leparskich i 1178 Sofronowiczów. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesioną, w 1848 r. , z 783 parafianami. Wś bezleśna, grunta gó rzyste. Własność dawniej ks. Lubomirskich, potem Grabowskich. 2. W. , wś nad rz. . Trościańcem, dopł. Smotrycza, pow. proskurowski, okr. pol. , gm. , st. poczt. i par. katol. Fulsztyn o 6 w. , par. praw. Moskalówka, sąd Jarmolińce, odl. o 28 w. od Proskurowa, ma 200 dm. , 1094 mk. , 316 dzies. ziemi włośc. , dworskiej w części sukcesorów Wojtkiewicza 168 dzies. i 15 dzies. lasu, w części Koseckich, dziś Modzele wskich 307 dzies. Dawniej Mniszchów, Turskich; z Turskich Gawrońska, 2do ka zostawiła ją. dwom córkom Chyliń skiej i Odyńcowej, od których przeszła do tera źniejszych właścicieli. 3. W. , pow. uszycki, ob. Wychwatniowce. Dr. M. Wychwatyńce, cześć Kałahorówki, pow. skałacki. Wychwostow, wś, pow. horodniański gub. czernihowskiej, gm. Tupiczew, 147 dm. , 631 mk. , cerkiew, gorzelnia. Wychylówka, wś nad rzką Wołczkiem, dopł. Wołku, pow. proskurowski, okr. pol. , sąd i st, poczt. Jarmolińce o 13 w. , gm. i par. katol. Szarawka, odl. o 20 w. od Proskurowa, ma 84 dm, , 543 mk. , 445 dzies. ziemi włośc. , 500 dwor. , 33 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesioną, w 1821 r. , z 693 parafianami. Do par. praw. należą Wasylkowce. Młyn wodny. Należała do majętności szarawieckiej, nadanej przez Rzpltę Pretficzom, nastę pnie Dulskich, od których przeszła do dzisiej szych właścicieli Bychowskich. Dr. M. Wychylówka, las, obszar płaski, lesisty, wzn. 171 mt. , w Trzcianie, pow. mieleckim Karwoj. , 4, XXIV. Wychylówka 1. grupa domów w Krowicy Samej, wsi pow. cieszanowskiego. 2. W. , grupa domów w Radłowicach, pow. Samborski. 3, W. , folw. , w pow. jarosławskim, przy ujściu pot. Łęg do Sanu, ob. Łowce. 4. W. , wólka, w pow. mieleckim, ob. Trzciana 3. Wyciąźe z Przylaskiem Wyciązkim, wś, pow. krakowski, par. rzym. kat. w Ruszczy, leży w pobliżu granicy królestwa polskiego, przy gościńcu z Krakowa 18 klm. do Wawrzęczyc w królestwie polskiem. Przylasek jest położony na płd. od wsi, nad Wisłą. W. liczą 95, Przylasek 24 dm. , pos. tabularna Maryi hr. Wodzickiej 3 dm. ; ludność wogóle składa się z 719 osób 343 męż. , 376 kob. , 673 rzym. kat. , 46 izrl. . Pos. tabularna ma 290 mr. ; pos. mn. 1008 mr. obszaru. Długosz L. B. , I, 153 powiada, że tę wieś, przy drodze do Wawrzyńczyc położoną; , darowała kapitule krakowskiej Burna Hogerowa, żona biskupa kruświckiego. We wsi znajdował się dworzec kapitulny, z domami w dobrymstanie, ogrodem, rolami dworskiemi predium i łąkami; prócz tego było tam 14 łanów

Wychodźce

kmiecych, 3 karczmy z rolami, 10 zagród, 6 gajów kapitulnych i gaje gminne, jezioro Szubienin, 3 mniejsze jeziorka i 4 sadzawki. Granice od Niepołomic tworzyła Wisła, ale w tym roku Niepołomiczanie przemocą odprowadzili Wisłę ze starego koryta w inne miejsce, na szkodę Wyciąża. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 6 miała ta wś 31 półłanków kmiecych, 5 zagród z rolą, 5 komorników z bydłem, 8 bez bydła, 4 czynszowników, 2 dudów, 3 4 łanu roli karczemnej i 1 kijaka. Według spisu ludności dyecezyi krakowskiej z r. 17. 87 Archiwum komisyi histor. Akad. krak. , 1894, str. 331 liczyła wieś Wyciążę 384, Przylasek 317 mk. rzym. kat. Żydów we wsi nie było. W. graniczą na płn. z Kościelnikami i Ruszczą, na zach. z Branicami i Wolą Rusiecką, na wsch. z Cłem iWolicą. Mac. Wyciążkowo, niem. Witschenske, wś, w pow. kościańskim leszczyńskim, ma urz. okr. i st. cyw. w Osiecznie, st. kol. i po cztę w Lipie Leiperade, szkołę katol. i parafię w Goniembicach, ewang. w miejscu, sądy w Lesznie. Obszaru 201 ha, 6 dym. , 48 dusz 7 katol. . Leży na zach. Osieczny, pod Goniembicami, na płn. wsch. Leszna. Należało niegdyś do Leszczyńskich i Przybińskich. R. 1393 Ja kub z W. ma stawić świadków przeciw Jakuszowi Konarzewskiemu. R. 1397 Jakub Granowski z W. ma stawić świadków przeciw Jakuszowi Konarzewskiemu, którzy mają zeznać, iż Jakub ma W. w zastawie i bierze z niego płat. Tegoż r. Piotrasz z Żakówki z Żakowa uzyskał 9 grzyw. naJakuszu Granowskim z W. , ale płaci też penam perdivionis R. 1580 Łukasz Przybiński miał w W. 2 łany oś. , półłanek pusty, 2 biednych komorników i 2 z bydłem, zaś Rafał Leszczyński, kaszt. szremski, miał 2 zagr. , 2 osadn. i 15 owiec. W r. 1793 posiada W. gen. Turno z Goniembic i Kordula z Gorzeńskich Turnina, stolnikowa kali ska. W, wraz z Goniembicami były własnością Jana Franciszka Zaremby Jaraczewskiego, któ ry z kolei nabył od braci stryjecznych cały klucz jaraczewski, dalej dobra Boguszyn, Li pno, Bronikowo, Wronowo i inne. W, Ł. Wyciechowo, ob. Wyczechowo. Wyciejewo, pow. płocki, ob. Wiciejów 2. . W r. 1827 miało 27 dm, 237 mk. Wyciejów. wś w par. Mińsk, ob. Wiciejów 1. . W r. 1827 było 7 dm. , 92 mk. Wycieki, wś przy ujściu Kotry do Niemna, pow. grodzieński. W spisie urzęd. nie podana. Wycinek, folw. dóbr Ostrożeń, w pow. garwolińskim. Wycinka, wś, pow. opatowski, gm. Ruda Kościelna, par. Bałtów, odl. od Opatowa 21 w. , ma 6 dm. , 39 mk. , 473 mr. Wycinki 1. kol, pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Grabieniec, odl. od Konina 24 w. , ma 7 dm. , 28 mk. , 4 os. , 86 mr. 2. W. , wś, pow. garwoliński, gm. Wola Rębkowska, par. Wilga, ma 5 dm. , 28 mk. , 104 mr. 3. W. al. Syberya, kol. , pow. płoński, gm. Kuchary, par. Sochocin, odl. 5 w. od Płońska, ma karczmę, 5 dm. , 16 mk. , 227 mr. 4. W. , folw. , pow. lipnowski, gm. Szpital, par. Chełmice, odl. 15 w. od Lipna, 1 dm. , 7 mk. , 20 mr. Wycinki, folw. , w pow. strzelińskim, w par. Kościeszki. 2. W. , miejscowośc na Zaworach, w pow. szremskim. 3. W. pod Rososzycą, pow. odolanowski. 4. W, Wielkie i Małe, łąki na Braciszewie, w pow. gnieźnieńskim. Wycinki, wś, pow. starogardzki, st. p. i par. kat. Osiek, 362 ha 152 roli orn. , 22 łąk, 14 la su; 1885 r. 67 dm. , 98 dym. , 467 mk. , 419 kat. , 48 ew. M. Wycinki, kol. , 27 dm. , 173 mk. , Markocin 12 dm. , 118 mk. , Wymysłowo 4 dm. , 27 mk. . Osada ta powstała dopiero pod koniec zeszłego stulecia. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 opiewa, że W. liczyły 40 kat. i 6 prot. str. 232. Kś. Fr. Wycisłówka i Godzisz, folw. , pow. radomski, gm. Jedlińsk, par. Lisów, odl. od Radomia 19 w. , ma 5 dm. , 47 mk. , 104 mr. Wycisłowo, Wycisław, wś, w pow. krobskim gostyńskim, ma urz. okr. w Gostyniu, urz. stan. cyw. w Piaskach, st. kol. i pocztę w Borku, szkoły obu wyznań w miejscu, par. kat. w Jeżewie, sąd okr. w Szremie. Obszaru 357 ha, 54 dyna. , 362 dusz 1 ew. . Leży pod Je żewem, na zach. płn. Borku, płn. wsch. Pia sków. Należało niegdyś do Jeżewskich i Rydzyńskich. Pierwszy w r. 1580 ma 4 łan. km. , 2 komom. , drugi 41 2 łanów os. , 1 komom, 1 rzem. W r. 1793 należy do Rydzyńskich z Je żewa. W. Ł. Wyczałkowo, ob. Wyczółkowo. Wyczawa, potok, prawy dopł. łąkowy Sanu, w Wiązownicy, w pow. jarosławskim. Długi około 6 klm. Karta wojsk. , 5, XXVII. Wyczechowo, wedł. Kętrz. Wyciechowo, wedł. Ossowskiego Wojciechowo, niem. Fitschdobra ryc. na Kaszubach, pow. kartuski, st. p. i szkoła niem. Hoppendorf, o 3 klm. odl. , st. kol. Kartuzy o 6, 5 klm. odl. , par. kat. Goręczyn; 839 ha 536 roli orn. , 31 łąk, 76 lasu; 1885 r. 22 dm. , 30 dym. , 196 mk. , 138 kat. , 58 ew. Trątkownica, niem. Flissenkrug, 2 dm. , 19 mk. , Nowydwór 2 dm. , 11 mk. , Reinholdshof 4 dm. , 47 mk. ; dziedzic Boehm. Pojawia się w dok. już r. 1241, p. n. , 1291 jako Wisechechowe ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 63 i 427. R. 1241 należało W. do kasztelanii goręczyńskiej, od r. 1311 do wójtowstwa tczewskiego i miało prawo pol. Według lustracyi z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu p. Wyczechowski od 2 wł. osia d. , 4 ogr. , 1 folw. 5 fl. , 2 gr. Carthusiae od 1 wł. osiad. 2 fl. ob, Roczn. ,

Wyciążkowo

Wycinki

Wycisłówka

Wyczerpy

T. P. N. w Poznaniu, 1871, str. 175. Taryfa na symplę z r. 1717 opiewa Jan Wyczechowski płacił 8 gr. , Ernest Wysiecki 4 gr. , Piotr Zakrzewski 8 gr. , Jan Wysiecki 3 gr. 9 den. , Adam Robaczkowski 4 gr. , Maciej Wysiecki 8 gr. , Michał Wysiecki 8 gr. , od młyna cała wieś 15 gr. ob. C. Belnensis w Pelplinie, str. 99. W. należało wówczas do pow. mirachowskiego. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 liczył fol. szl. W. , wś i karczma 16 dymów, dziedzicem był V. Robert, r. 1856 zaś Wilh. Neubauer. ają znalezione tu gro by rzędowe ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus zach. p. Ossowskiego, str. 19. Wizyta Rybiń skiego z r. 1780 opiewa, ze W. z Doliwodą czyli Trątkownicą liczył 93 mk. kat. i 54 prot. Dzie dzicem był p. Robert, kapitan wojska angielskie go str. 227. Kś. Fr. Wyczerpy Dolne i Górne, wsi i folw. nad rz. Wartą, pow. częstochowski, gm. Grabówka i Rędziny, par. Częstochowa, leży przy linii dr. żel. w. w. , o 4 w. na płn. od Częstochowy. W. Dolne, w gm. Grabówka, mają 37 dm. , 286 mk. , W. Górne, w gm. Rędziny, 38 dm. , 186 mk. W r. 1827 obie wsi miały 49 dm. , 332 mk. W r. 1885 folw. W. Dolne, z nomenklaturą Anio łów, rozl. mr. 658 gr. or. i ogr. mr. 556, łąk mr. 55, nieuż. mr. 47; bud. mur. 8, drew. 14; płodozm. 6 pol. ; pokłady wapienia, piec wa pienny. Wś W. Dolne os. 28, mr. 359. W r. 1881 folw. W. Górne rozl. mr. 512 gr. or. i ogr. mr. 395, łąk mr. 9, lasu mr. 91, nieuż. mr. 17; bud. mur. 3, drew. 4, las nieurządzony. Wś W. Górne os. 32, mr. 358. W poło wie w. łany km. dawały dziesięcinę, po 8 gr. z łanu, klasztorowi we Mstowie, zaś za meszne kościołowi w Częstochowie po 6 gr. z łanu Dłu gosz, L. B. , II, 221. W r. 1581 we wsi Wiczerpki część należąca do zamku olsztyńskiego miała łan. km. , 1 sołtysi, Sobiekurski płacił od 2 półłan. i Wielamowski Jan od 2 półłan. Pawiń. , Małop. , 78. Br. Ch. Wycześniak, wś i folw. , pow. skierniewicki, gm. Doleck, par. Jeruzal, odl. 8 w. od Skierniewic, ma młyn wodny, 85 mk. W r. 1827 było 16 dm. , 105 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 173 gr. or. i ogr. mr. 124, łąk mr. 1, past. mr. 6, wody mr. 2, w odpadkach mr. 9, nieuż. mr. 21; bud. drew. 5. Wś ma 12 os. , 193 mr. Folw. wchodził w skład dóbr Kamion. Na mocy ugody, zawartej w r. 1473 między kollegiatą warszawską a proboszczami z Błonia i Czerniewic, wieś ta, leżącą w par. z łan. kmiecych kolejno kanonii warszawskiej i kościołowi w Boguszycach Łaski, L. B. , II, pow. sochaczewskiego z r. 1579, wś Wycze śniak, w par. Jeruzal, miała 3 łan. Pawiń. , Ma zowsze, 148. Br. Ch. Wyczewszczyzna, pow. lidzki, ob. Karpiejki. Wyczlin al. Wiślin, 1648 Wyczlina, niem. Witschlin al. Vitzlin, wś ryc. na Kaszubach, na kilka działów podzielona, pow. wejherowski, st. p. M. Kaczki, par. kat. Kielno, szkoła kat. w miejscu, 1042 ha 821 roli orn. , 11 łąk, 100 lasu; 1885 r. 71 dm. , 104 dym. , 565 mk. , 527 kat. , 38 ew. folw. Zielenisz 5 dm. , 55 dym. Według taryfy pobor. z r. 1648 płacili tu possessores od 15 wł. folw. 15 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. . Taryfa na symptę z r. 1717 opiewa p. Michał Wyczliński płacił 3 gr. , p. Jan Wyczliński 1 gr. 31 2 den. , p. Maciej Wyczliński 4 gr. , p. Jerzy Wyczliń ski 3 gr. 131 2 den. , p. Jakub Wyczliński 8 gr. den. , p. Kozychowski 3 gr. , 131 2 den. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 84. Wi zyta Rybińskiego z r. 1780 donosi, że W. po siadał wówczas Krokowski; było tam 124 mk. kat. i 14 akat. Kś. Fr. Wyczółki 1. wś i folw. , pow. warszawski, gm. Falenty, par. Służew, odl. 6 w. od Warszawy, maja 25 os. , 206 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 185 mk. W r. 1892 folw. W. lit. B. rozl. mr. 118 gr. or. i ogr. mr. 115, łąk mr. 2, nieuż. mr. 1, bud. mur. 2, drew. 3. Do folw. dawniej należały wsi W. os. 25, mr. 252, Grabowo os. 10, . mr. 147. Imielno os. 22, mr. 490, Krasnowola os. 14, mr. 30, Ludwinów os. 4, mr. 120, Grabówek os. 4, mr. 6. Według reg. pobor, pow. warszawskiego z r. 1580 wś Wyczołki, w par. Służewo, miała 4 łany Pawiński, Mazowsze, 260. 2. W. , wś, pow. błoński, gm. i par. Kaski, ma 16 os. , 135 mk. , 343 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Kaski. W r. 1827 było 10 dm. , 96 mk. 3. W. , wś, pow. sochaczewski, gm. Kozłów Biskupi, par. Mikołajów, ma 15 os. , 141 mk. , 391 mr. Wchodziła w skład dóbr Jeżówka. W r. 1827 było 9 dm. , 76 mk. Według reg. pobor. pow. sochaczewskiego z r. 1579 wś Wyczołki, w par. Białynin, miała 4 posiadaczy na 41 2 łanach Pawiński, Mazowsze, 138. 4. W, os. leś. , pow. częstochowski, gm. Dzbów, ma 1 dm. , 832 mr. 5. W. , wś, pow. węgrowski, gm. Osowno, par. Czerwonka, ma 12 dm. , 76 mk. , 269 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 47 mk. W dok. z. r. 1476 wymienione jako Villaplebanalis pro ecclesia. Maz. , 273. 6. W. , wś i folw. , pow. bielski, gm. Kościeniewicze, par. Piszczac, odl. 21 w. od Biały, ma 32 dm. , 284 mk. , 1118 mr. , w tem 655 mr. dwor. W. wchodziły w skład dóbr Piszczac i Chotyłów. W r. 18 27 było 23 dm. , 152 mk. 7. W. , wś, pow. siedlecki, gm. i par. Mordy ma 20 dm. , 208 mk. , 431 mr. W r. 1827 było 17 dm. , 191 mk. 8. W. , wś, pow. konstantynowski, gm. Olszanka, par. Hadynów, ma 26 dm. , 198 mk. , 270 mr. Mie

Podw

Wyczółki

szka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 27 dm. , 117 mk. Br. Ch. Wyczółki, Wyczułki 1. wś i folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol, gm. Kosicze, o 5 w. od Brześcia. Wś ma 189 dzies. ziemi włośc. , folw. należy do dóbr Kosicze 12531 2 dzies. , zakupionych przez włościan wsi Tryszyn i Brzozowiec. 2. W. , wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Połowce, o 47 w. od Brześcia. Wś ma 247 dzies. ziemi włośc. 23 łąk i pastw. , 4 nieuż; dobra, własność Bronisława Gutowskiego, 273 dzies. 69 łąk i pastw. , 25 lasu, 9 nieuż. . Wyczółki, Wyczułki, w dokum. Wyczułków i Wyczołków, wś, pow. dubieński, gm. i par. praw. Boremel o 3 w. , ma 57 dm. , 460 mk. , cerkiew filialną; , p. w. Pokrowy N. M. P. , z muru wzniesioną; w 1825 r. kosztem metropolity katol. Cieciszewskiego i uposażoną. 37, 9 dzies. ziemi. Do filii należy przysiołek Kądziwolin o 3 w. . Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1570 własność Michajły Chrinyczkiego z Chrennik; pobór oddzielnie nie wykazany. W r. 1583 należy w części do Mikołaja Hrennickiego, który płaci z 4 dym. , 7 ogr. , w części zaś do H Łopawsz, Dublan, Wyczołkowa i Leśnej wnosi z 14 dym. , 20 ogr. , z 1 2 koła waln. Jabłonowski, Wołyń, 7, 97. Wyczółki z Podwyczółkami, wś, pow. buczacki, 24 klm. na zach. od Buczacza, 5 klm. na zach. od sądu pow. i urzędu poczt. w Monasterzyskach. Na płn. leży Huta Stara, na wsch. Monasterzyska i Berezówka, na płd. Korościatyn i Zadarów, na zach. Krasiejów i Jarhorów. Wody z płn. części obszaru płyną małemi strugami na wsch. i dążą do Koropca. Zabudowania wiejskie leża na płn. wsch. Płd. część obszaru lesista. Własn. wiek. ma roli orn. 333, łąk i ogr. 3, past. 97, lasu 1265 mr. ; wł. mn. roli or. 431, łąk i ogr. 456, pastw. 51, lasu 6 mr. W r. 1890 było 130 dm. , 911 mk. w gm. , 16 dm. , 161 mk. na obszarze dwor. 877 gr. kat. , 115 rzym. kat. , 80 izrl. , 900 Rus. , 172 w Monasterzyskach, gr. kat. w Jarhorowie. We wsi jest cerkiew, p. w. św. Michała, szkoła 1 klas. i gorzelnia. Lu. Dz. Wyczółkowo, też Wyczałkowo, wś i folw. , pow. lipnowski, gm. i par. Tłuchowo, odl. 22 w. od Lipna, ma 10 dm. , 128 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 87 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 311 g. r. or. i ogr. mr. 283, łąk mr. 16, nieuż. mr. 12; bud. mur. 2, drew. 9. Wś. W. os. 9, mr. 31. Według reg. pobor. ziemi dobrzyńskiej z r. 1564 wś Wyczołkowo, w par. Tłuchowo, miała 6 właścicieli na 4 łanach. Płacono 1 fl. 22 gr. Pawiń. , Wielkop. , I, 273. W r. 1789 siedzą tu Wyczołkowscy i Zgliniecki. Wyczułki, ob. Wyczółki. Wyczyszczyr, rzka, w pow. możyrskim ob. t. . Wyczytarowo, wś poradziłłowska, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. i gm. Mir, o 56 w. od Nowogródka, a kilka wiorst od toru drogi żel. moskiewskobrzeskiej, ma 28 osad. , wśód któ rych ordynacya nieświeska posiada przeszło 1 2 włóki. Miejscowość lekko falista, grunta do bre. A. Jel. Wydacz, wś, pow. jasielski, ob. Widacz. Wydanki, os. należąca do wsi Krzelów, w pow. jędrzejowskim. Wydarta 1. łąka na Sławoszewie, w pow. jarocińskim. 2. W. , pole na Przedborowie, w pow. pleszewskim. 3. W. , łąka na Bobrownikach, w pow. ostrzeszowskim. 4. W. , łąka do Sierakowa należąca, w pow. międzyrzeckim. Wydarta, karczma nad Prosną, na granicy pow. odolanowskiego i kaliskiego, tuż pod Ołobokiem. Wydarte, jezioro na Siernikach, w pow. wągrowieckim, od strony Przysieki. Wydartowo, łąka na Sobocie, w pow. poznańskim. 2. W. , niem. Wiederau, wś gosp. , w pow. mogilnickim, st. kol. i urz. okr. w Trzemesznie, poczta w Wilatowie, szkoła katol. w Lubinie, ewang. w miejscu, obie parafie i sąd okr. w Trzemesznie. Obszaru 119 ha, 9 dm. , 71 dusz 36 ew. . 3. W. , folw. do Kcyni, w pow. szubińskim, urz. st. cyw. , st. kol. i poczta, oraz szkoły, parafie, sąd okr. w Kcyni. Dym. 2, dusz 34. Leży na wsch. od Kcyni, ku Krzepiszynu. 4. W. , wybud. , w pow. rawickim krobskim, ma urz. okr. i stanu cywil. , st. kol. i pocztę w Bojanowie, szkoły obu wyzn. w Gościejewicach, obie parafie w Poniecu Pünitz, sąd okr. w Bojanowie; dym. 25, dusz 180. os. młyn. , pow. włoszczowski, ob. Drochlin. Wydawy, pow. krobski Rawicz, ob. Widawy. Wydepczyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol odl. 4 w. , ma 7 dm. , 49 mk. W 1827 r. 2 dm. , 30 mk. Wyderka, folw. , pow. ciechanowski, gm. 0pinogóra, par. Koziczynek, odl. 14 w. od Ciechanowa, ma 1 dm. , 22 mk. , 157 mr. W 182 7 r. 1 dm. , 4 mk. Wyderka l. al. Wyderki, uroczysko i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Koziszcze, o 30 w. od Kobrynia. Uroczysko należy do wsi Kamionka, nadto różni właściciele maja tu 37 dzies. 15 lasu, 6 nieuż. ; dobra, własność Uszakowych, 3351 2 dzies. 93 łąk i pastw. , 20 lasu, 6 nieuż. . 2. W. , uroczysko, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. Linowo, należy do dóbr Linowo Orańczyce Leżeńskich. Wyderka, grupa domów w Leśniowicach, pow, lwowski.

Wyderków, os. , pow. piotrkowski, gm. Grabica, ma 2 dm. , 11 mk. , 75 mr. włośc. Wyderty, ob. Wytarta, Wyderyszki, w spisie z r. 1827, ob. Wederyszki. W r. 1827 miały 8 dra. , 81 mk. Wydilok, najwyższy szczyt 862 mt. w pasemku, objętem dolinami pot. Podbuża i Bystrzycy. Stanowi ono węzeł, od którego z głównego pasma wysuwa się ku płn. wsch. boczne pasmo. Wznosi się na granicy trzech powiatów drohobyckiego, staromiejskiego i Samborskiego, na 40 wsch. dług. , 49 płn. szer. Z niego płynie pot. Semenów Karta wojs. , 8, XXVIII. Wydma, os. młyn, pow. łódzki, gm. Żeromin, ma 4 dm. , 42 mk. , 16 mr. Ob. Rzepki 2. . Wydmińskie, jezioro, leży śród wyżyny pojezierza bałtyckiego, przy targowisku Wydminy, w pow. leckim. Wody jego odprowadza rz. Ełk. Wydminy, niem. Widminnen, targowisko nad jeziorem Wydmińskiem, pow. lecki, w malowniczej okolicy, śród wyniosłości pojezierza, posiada kościół par. ewang. , urząd poczt. , lekarza, aptekę, 6 jarmarków rocznie. W r. 1840 Bernard v. Balzhofen nadaje Nawirowi, sołtysowi, 60 włók na jez. Wedmi i 6 wł. sołeckich. Do r. 1550 istnieje tu parafia katolicka. W r. 1600 mieszkają tu sami Polacy. Wydmuch 1. os. , pow. błoński, gm. Skuły, par. Ojrzanów. 2. W. al. Wydmuchów, kol. , pow. kutnowski, gm. Piecka Dąbrowa, par. Bedlno, ma 5 dm. , 74 mk. , 117 mr. 3. W. , pow. wieluński, gm. i par. Czastary. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. Wydmuchowo 1. os, włośc. , pow. rypiński, gm. Płonne, par. Radziki, odl. 13 w. od Rypina, ma 2 dm. , 15 mk. , 5 mr. Należała do dóbr Pałużesk. 2. W. , os. , pow. lipnowski, gm. i par. Kikoł, odl. 10 w. od Lipna, karczma, wiatrak, 1 dm. , 5 mk. , 10 mr. Wydmusy, wś, pow. ostrołęcki, gm. Wach, par. Myszeniec, odl. 3 w. na płd. od Myszeńca, leży śród lasów i obszaru piasków, przy trakcie z Ostrołęki do Myszeńca, ma 3152 mr. W r. 1827 było 59 dm. , 321 mk. Wydoń, os. leś. , pow. włocławski, ma 10 mk. , 15 mr. Wydor al. Widor, młyn, w pow. wyrzyskim, w okr. urz. Białośliwie Weissenhoehe, par. kat. w Krostkowie, 1 dm. , 24 mk. 2. W. , parowa ku jezioru na Łoniewie, w pow. wschowskim Leszno. Wydorowo al. Wyderowo, Widorowo, Wydr, folw. , w pow. kościańskim Szmigielskim, urz. okr. w Szmiglu, urz. stanu cyw. w Radomicku, st. kol. i poczta w Starym Bojanowie Altboyen, parafia i szkoła katol. w Radomicku, ma 1 dm. , 23 mk. Istniał już przed r. 1793. Znajdują się tu pola Koryta, Grzebieniuszek. 2. W. , leśnictwo, tamże, 1 dm. , 6 mk. Wydory, przedmieście Kalisza. Wydory, leśnictwo głupowskie, w pow. bukowskim, ma 1 dm. , 14 mk. 2. W. , leśnictwo kuźlińskie, tamże. 3. W. , wąwóz na Sokołowie, w pow. kościańskim Szmigielskim. 4. W. , łąki na Kiełczewie, w pow. kościańskim 5. W. , pole na Cichowie, w pow. szremskim. 6. W. , las na Lewkowie, w pow. odolanowskim. Wydów, część dóbrLisekBłażejowo, . Wydów 1. fołw. do dóbr Maków, w pow. raciborskim. 2. W. , dobra i wś, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Poniszowice, ew. Toszek. W r. 1885 dobra miały 644 ha, 2 dm. , 17 mk. 1 ew. ; wś 208 ha, 54 dm. , 451 mk. kat. Wydowo, niem. Widow, wyb. do Roślinki, pow. pucki, 1 dm. , 16 mk. Wydra 1. wś i folw. , pow. gostyński, gm. Pacyna, par. Luszyn, ma 22 dm. , 146 mk. , 161 mr. Założona w r. 1871 na obszarze Luszyna. 2. W. , kol. włośc. , pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa, ma 22 dm. , 89 mk. , 140 mr. 3. W. Nowa, os. włośc. , pow. piotrkowski, gm. Ręczne, par. Bączkowice, ma 1 dm. , 31 mk. , 34 mr. Wydra 1. karczma, pow. mohylowski, okr. pol. , gm. i par. katol. Szarogród, par. praw. Bielany, przy dr. z Politanek do Łozowej. 2. W. , folw. , pow. olhopolski, okr. pol. Czeczelnik, gm. i par. praw. Łuh, par. katol. Kodyma, przy drodze z Łuhu do Pirożnej. 3. W. , wś nieistniejąca obecnie pod tą nazwą, w dzisiejszym pow. żytomierskim, należała do dóbr czerniechowskich Niemiryczów ob. Jabłonowski, Ukraina, II, . Wydra 1. rzeczka, w gub. smoleńskiej, prawy dopływ Kaspli lub tez wierzchowina tej rzeki, bierze początek pod wsią Olszą w pow. smoleńskim i ubiegłszy 25 w, w kierunku zachodnim uchodzi do jeziora Kaspla, z którego wypływa rzeka t. n. 2. W. , błoto, w pow. osterskim gub. czernihowskiej, w pobliżu Dniepru, na płd. , płd. zach. , zach. i płn. zach. od Ostru, 70 w. długości i od 100 sąż. do 4 w. szerokości. Rozciąga się od wsi Rożnowa do wsi Nowozu w pow. czernihowskim, gdzie łączy się z błotem Mniewskiem. Przez błoto przepływa rz. Desna. Wydra, wś nad rz. Wydrą, pow. porzecki gub. smoleńskiej, gm. Wierchowia, 21 dm. , 117 mk. , cerkiew, dom przytułku. Wydra 1. przys. Boratyna, pow. sokalski. 2. W. , karczma na obszarze Kątów, pow. brodzki. 3. W. , karczma w Kobylnicy Wołoskiej, pow. cieszanowski. 4. W. , karczma w gm. Krasnosielce, pow. złoczowski. 5. W. al. Wyzdra, karczma we wsi Krużyki, pow. Samborski. 6. W. , karczma w Niżankowicach, pow. przemyski. 7. W. , przyl. miasta Podhajec. 8.

Wyderków

W. , karczma na obszarze Ponikwy, pow. brodzki. 9. W. , karczma we wsi Rodatycze, pow. gródecki. 10. W. , karczma we wsi Rzeczki, pow. Rawa Ruska. 11. W. , przys. do Uwsia, pow. podhajecki. Wydra, niem. Otterfliess, rzeczka, prawy do pływ Noteci, powstaje na obszarze os. Eichwerder, na granicy pow, wieleńskiego i płynie ku zachodowi. Minąwszy drogę do Jędrzejowa Putzig, kowskiego na przestrzeni około 2000 kroków aż do ujścia swego. Płynie wśród niziny wzn. 42 mt. n. p. m. i przez łąki nadnoteckie, wzniesio ne do 39 mt. n. p. m. Długość biegu około 3 klm. Uchodzi wprost od Mikołajewa, na 2 mile od Wielenia. W. Ł. Wydranica, wś skarbowa nad rzką Wyżewką, pow. kowelski, gm. Wielimcze, 236 dm. , 1357 mk. , cerkiew, szkoła. Wchodziła w skład ststwa ratneńskiego i podług lustracyi z r. 1628 czyniła 60 fl. Wydranka, rzka, pow. święciański. Wydranka al. Annuszówka, wś, pow. nowogradwołyński, gm. i par. praw. Połonne o 5 w. . Wydrańskie, jezioro, w pow. sieńskim, roczny połów wynosi do 15 pudów. Wydreja Wielka, wś, pow. orszański, gm. Wysokie, ma 16 dm. , 86 mk. Własność większa od 1871 r. w 25 częściach, ma 1360 dzies. 500 roli, 200 łąk, 300 lasu; karczma. Filia parafii katol. Babinowicze. Wydrejka, folw. , pow. orszański, od 1876 r. własność Bielewiczów i Markone, 1111 2 dzies. 291 2 roli, 17 łąk, 50 lasu. Wydrenka, wś i folw. , pow. czerykowski, gm. Mchinicze. Wś ma 60 dm. , 348 mk. ; fol. , od 1869 r. Dornów, 3170 dzies. 150 roli, 200 łąk, 2400 lasu; gorzelnię, młyn wopny, deptak. Gorzelnia w 1880 1 r. zatrudniała 10 ludzi, wyprodukowała 400512 st. spirytusu i dała 2917 rs. dochodu. Wydrna, wś, pow. brzozowski, w wązkiej dolinie pot. Ubocza, lew. dopł. Sanu, na wznie sieniu 394 mt. n. p. m. Wieś rozciąga się w kierunku płd. wsch. , na płd. zach. ma lesistą górę Rudawiec 468 mt. , na płn. wsch. również górzyste pasmo do 415 mt. . Należy do para fii rzym. kat. w Dydni a gr. kat. w Izdebkach. Składa sio z dwóch części wólki Kiczorki przy gośc. z Grabownicy do Dynowa, 13 dm. i 74 mk. i wsi, liczącej 105 dm. i 582 mk. Wraz z ob szarem tabularnym Romualda Sękowskiego li czy W. 123 dm. i 707 mk. 359 męż. , 348 kob. ; 569 rzym. kat. , 120 gr. kat. i 18 izrl. . Ob szar tabularny ma 541 mr. , pos. mn. 704 mr. Graniczy na płn. z Izdebkami, na wsch, z Obarzynem, na zach. z Jabłonką a na płd. z Dyd nią, Mac. Wydrne, wś, w pow. liskim, w okolicy gór skiej, nad Czarną rzeką, dopł. Sanu z prawego brzegu. Należy do parafii rzym. kat. i gr. kat. w Polanie. Liczy wraz z obszarem tabularnym 28 dm. i 181 mk. 152 gr. kat. , 5 rz. kat. , 2 akat. i 22 izrl. . Obszar tabularny izraelity Naftalego Birnkrauta ma ogółem 245 mr. , pos, mniejsza 366 mr. Graniczy na płn. z Panisuro, na zach. z Chrewtem, na płd. z Seredniem Małem, na wsch. z Polaną. Mac. Wydrnik, potok, bierze początek na obszarze Smereczny, w pow. krośnieńskim, uchodzi do Jasiołki. Wydrówka, wś nad Smotryczem, pow. kamieniecki, okr. pol. Podzamcze, gm. Dłużek, par. katol. Kamieniec potrynitarska, o 11 2 w. od Kamieńca, pod skałą, na której wznoszą się dawne fortyfikacye, ma 26 dm. , 129 mk. Przemysłowiec Frenkel zbudował tu młyn walcowy, należący dziś do kupca Kuryndina. Wś otrzymała nazwę od kozaka Wydry, który otrzymał to miejsce w zeszłym wieku od rządu. Dr. M. Wydry, niem. pustkowie, w pow. ostrzeszowskim, na zach. płn. od Grabowa. Wydryca 1. rzeczka, lewy dopływ Berezyny, stanowi na pewnej przestrzeni granicę pomiędzy pow. rohaczewskim i bobrujskim. 2. W. al. Uszczyma, podług Hydrografii W. Pola rzeczka, w gub. witebskiej, lewy dopływ Oboli. Wydryca 1. wś nad rz. Bóbr, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wielatycze, ma 34 osad. Cerkiew z r. 1861, p. w. św. Koźmy i Damiana, fundacyi w. ks. Mikołaja Mikołajewicza, przy której z dawnych zapisów 13 4 włóki ziemi, około 1100 parafian. Grunta lekkie, łąki obfite. 2. W. , zaśc. , pow. ihumeń ski, w 1 okr. pol. , gm. Uzda, 91 w. od Ihumenia, razem z folw. Maryna ma przeszło 18 włók; własność urzęd. Dymitrowicza. A. Jel. Wydryca, uroczysko do wsi Bodzienki, w pow. osterskim gub. czernihowskiej ob. t. VII, 672. Wydrycze, wś włośc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 42 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Mołodeczna do gr. pow. mińskiego, 10 dm. , 77 mk. praw. Wydryki, folw. i okolica szlach. , pow. miński, gm. Stare Sioło, przy drodze ze wsi Sucharewa do wsi Ptycza, o 14 w. od Mińska. Mają tu własności szlachta Belmanowie 3 4 włóki, Olekiewiczowie 21 4 wł. , Bobrowiczowie przeszło 1 4 włóki, Smólscy 1 włókę i włościanin Zarodysz 21 4 włóki; grunta dobre, szczerkowo gliniaste, miejscowość dość leśna. A. Jel. Wydryna Wola, ob. Wola Wydryna, Wydrze, wólka do Brzozy Stadnickiej, pow. łańcucki, składa się z 89 dm. i 491 mk. 237 męż. i 254 kob. rzym. kat. ; leży wśród piaszczystej, sosnowymi borami pokrytej równiny,

1100

Wydra

Wola

na płn. od wsi Rakszawy. W pobliżu osady prowadzi droga z Żołyni do Sokołowa. 2. W. , osada do Grębowa, wsi w pow. tarnobrzeskim, składa sie kob. , leży na płd. od Grębowa, nad małym do pływem Żupawy. Okolice ma lesista. Mając na płd. duże bory, graniczy na wsch. z Krawca mi, na zach. z wólka grębowską Klonowem. 3. W. ob. Kłonów, mylnie podane w pow. tar nowskim, gdyż jestto wymieniona wyżej W. w pow. tarnobrzeskim. Mac, Wydrzno, niem. Widersse, dobra ryc. , pow. grudziądzki, st. p. Szembruk, par. kat. Szynwałd, w miejscu jest przystanek kolei z Łasina do Gardeja wiodącej; do Szenwałdu zaś prowadzi droga brukowana. Wś ma 748 ha 603 roli orn. , 66 łąk, 1 lasu; 1885 r. 16 dm. , 42 dym. , 266 mk. , 135 kat. , 130 ew. , 1 dyssyd. fol. Gordonshof 3 dm. , 47 mk. , cegielnie; dziedzic v. Katzler. Jest to stara osada, r. 1886 wykopano tu dużo popielnic i różne ozdoby bronzowe. W dok. pojawia się juz 1302, p. n. , później Widerne. R. 1404 nadaje w. m. Konrad v. Michałowi Hofemann, Jakubowi Zimke, Mikołajowi Maciejowi Nicklos Matthis, Michałowi Sponhauer, Janowi Hans, Piotrowi, Andrzejowi i Janowi Wuestehube dobra Wydrzno. Duże i Małe, wraz z jez. przy wsi, razem 39 włók, na prawie chełm. , wolne od tłoki, co do jurydykcyi podległe wójtowi w Rogoźnie, z wolną rybitwą w jez. Nogackiem. Za to mają dawać od każdej włóki po 1 grzywnie i od każdego pługa po 1 korcu pszenicy i żyta, a na uznanie zwierzchnictwa po 1 funcie wosku i 1 kolońskim feniku, nadto zobowiązani są do jednej służby konnej w lekkiej zbroi. Malborku. Księgi szkodowe z r. 1414 podają stratę tutejszych mieszk. , poniesioną w budynkach, zbożu i bydle na 660 gr. R. 1435 liczono tu 8 pustych włók, roku 1442 zaś 9. W wojnie 13letniej została os. tutejsza całkiem spustoszona i przeszła na rzecz skarbu państwowego, który ją za opłatą kwarty puścił w dzierżawę. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa, że we wsi było 13 włościan i karczmarz, na folw. zaś siedzieli arendarze z Pomeranii. R. 1682 płaciło W. według taryfy poborowej na symplę 8 gr. Od r. 1734 należy W. do dóbr szynwałdzkich i przypadło r. 1774 generałmajorowi Gruszczyńskiemu; obejmowało wówczas 34 włók, które były wydane włościanom, czynszującym po 12 tal. od włóki. Translokacya tych włościan do N. Blonowa nastąpiła między r. 1821 27. E. 1838 nabył W. Edward ob. Gesch. d. Graudenzer Kr. v. Froehlih, str. 344. Kś. Fr. Wydrzychowo al. Królewski Ostrów, Koenigswerder, folwark, w pow. inowrocławskim, st. kol. w Mątwach i Rożniatach, na linii Inowrocław Kruszwica, poczta w Łojewie, par. katol. w Górze, ma 1 dm. , 12 mk. Należy do Łojewa. Wydrzygrosz, wyb. do Brzozy, pow. toruński, st. p. Toruń, 1 dom pusty. Wydrzyłąj, dziś Pi, pow. żnińskim. W r. 1793 siedział tam Walenty Gozimirski. Ob. Piotrkowiec i świątkowo, Wydrzyłeb, karczma pod Łęczycą. Wydrzyn 1. wś i folw. , pow. łaski, gm. i par. Łask. Wś ma 9 dm. , 156 mk. , 95 mr. , fol. 1 dm. , 11 mk. , 419 mr. W r. 1827 było 13 dm. , 95 mk. 2. W. , wś, folw. i kol. , pow. wie luński, gm. Wydrzyn, par. Czarnożyły, odl, 5 w. od Wielunia. Wś ma 50 dm. , 367 mk. , fol. 3 dm. , 31 mk. , W. Poduchowny, wś, 22 dm. W r. 1827 było 30 dm. , 208 mk. Wś ta należała do dóbr kapituły gnieźnieńskiej, do klucza Ka mionka, nadanego kapitule z dóbr arcybiskupich w r. 1355. Kościół paraf. istniał tu już w pierwszej połowie XV w. Na miejsce starego, dre wnianego, stanął nowy w r. 1718, lecz w r. l852 spłonął i parafię przyłączono do Czarnożył w r. 1867. Na początku XVI w. kościół ten, p. w. św. Krzyża posiadał, między innemi, sprzę tami, dwa kielichy srebrne, krzyż srebrny, dwa mszały pisany i drukowany, agendę drukowa ną, monstrancyę miedzianą, dwie chorągwie, trzy dzwony. Do plebana należały dwa łany roli z łąkami, sołtys za dziesięcinę dawał pół grzyw. , z łanu każdego dawano meszne po mie rze żyta i mierze owsa, a ogrodnicy i sołtys po groszu Łaski, L. B. ,. gmina nale ży do sądu gm. okr. na Bugaju pod Wielu niem, st. poczt. w Wieluniu. Gmina ma 13081 mr. obszaru i 4238 mk. Śród stałej ludności jest 12 praw. , 28 prot. i 44 żydów. W gminie są dwie szkoły początkowe. 3. W. , wś i fol. , pow. opoczyński, gm. Skrzyńsko, par. Borkowi ce, odl. od Opoczna 30 w. , ma 16 dm. , 155 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 105 mk. W r. 1885 folw. W. , oddzielony od dóbrZbożenna, rozl. mr. 404 gr. or. i ogr. mr. 265, łąk mr. 28, pastw. mr. 81, w odpadkach mr. 17, nieuż. mr. 13; bud. mur. 5, drew. 2; płodozm. 8 pol. , pokłady ka mienia budulcowego. Według reg. pobor. pow. radomskiego z r. 1569 wś Wydrzyn, w par. Borkowice, miała 4 łany, 1 łan pusty, 2 zagr. Pawiń. , Małop. , 315. Br. Ch. Wydrzyna, rzka, w pow. bocheńskim, lewy dopływ Uszwi, ob, Letowina. Wydrzyszów, wś, pow. iłżecki, gm. Rzepin, par. Pawłów, odl. od Iłży 29 w. , ma 18 dm. , 108 mk. , 70 mr. WydrzywilkTański, folw. nad rz. Tamką, pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. o 25 w. od Przasnysza, ma 2 dm. , 19 mk. , 162 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 34 mk. Ob. Tańsk. Wydsziemie, łotewska nazwa gub. inflanckiej, ob. Inflanty III, 278.

Wydrzno

Wydrz

Wydrzyn

Wydubicze

Wydubicze, Wydubiecki al. Wydybajewski, monaster męzki pod samym Kijowem, poniżej. twierdzy Pieczarskiej, na wyniosłym brzegu Dniepru. Założony podobno za czasów w. ks. Włodzimierza, wkrótce po zaprowadzeniu wiary chrześciańskiej, podług podania w miejscu, do którego przypłynął zrzucony do Dniepru posag Peruna. Miejsce to uważane było za święte, żeby przeto wyprzeć z pamięci narodu wspomnienie o Perunie, wzniesiono w tem miejscu monaster, p. w. św. Michała Arch. Początkowo monaster ten był mały i biedny, w Xl w. w. ks. kijowski Wszewołod Iziasławicz rozszerzył go i budowle drewniane zastąpił murowanemi, nadto wystawił dla siebie w pobliżu Krasny dwór. W 1146 r. w monasterze był zamknięty, a następnie zabity ks. Igor. W r. 1169 w. ks. Angrzej Bogolubski przy zajęciu Kijowa zburzył monaster, który w 1181 r. został odbudowany przez ks. Ruryka Rościsławicza. W r. 1202 monaster spustoszyli Połowcy, a w 1240 Baty, lecz za każdym razem został na nowo odbudowany. Przez pewien czas zajęty był przez uniatów, lecz w r. 1634, wskutek starania metropolity Piotra, Władysław u duchowieństwu wschodniemu, poczem został przyłączony do monasteru św. Zofii w Kijowie. W Wydubeckim monasterze przebywał ihumen Sylwester, kontynuator latopisu Nestora. Do dóbr monasterskich należały wsi Hłuszec, Hnilec, Kalinowszczyzna, Kalny Ług, Kulikowo, Niestanowiczskie ziemie, Osokorki, Świnojady, Wołosowiczskie ziemie, Wydubicze, Zaton, Zwierzyniec ob. Jabłonowski, Ukraina, 1, 172. Wydumka 1. karczma, pow. lityński, par. Lityn, przy drodze z Lityna do Woniaczyna. 2. W. al. Zarudzie, folw. , pow. lityński, par. praw. Radziejowce, katol. Bar. 3. W. , karczma, pow. lityński, okr. pol. Ułanów, gm. Kaczanówka, par. Chmielnik, przy dr. z Sokołowej do Wójtowiec. 4. W. , kolonia, pow. radomyski, w 1 okr. pol, gm. Wodotyje, odl. o 25 w. od Radomyśla, ma 133 mk. 5. W. , karczma, pow. Winnicki, gm. Strzyżawka, o 8 w. od Winnicy. 6. W. , wś, pow. zasławski, należy do dóbr sławuckich ks. Sanguszków. Wyduszny, potok, lewy dopływ Osławy, wypływa z grzbietu silnie rozgałęzionego pomiędzy dolinami Brutu a Pistyńki. Płynie wśród wzgórzy, wznoszących się nieco po nad 500 mt. , na obszarze Osławu Białego, w pow. nadworniańskim. Długość do 5 klm. Karta wojs. , 12, XXXI. Wydybor, w dokm, Wiedibor, Widybor, Widyborz, Widyborsk, Widzibor, wś, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, o 35 w. na zach. od Radomyśla a 2 w. od granicy gub. wołyńskiej. Położona na niskiej równinie, z gleba piaszczystogliniastą, dość urodzajna, otoczona jest ze wszystkich stron lasami. Ma 635 mk. podług Pochilewicza w 1863 r. było 372, obecnie zaś 700 mk. . Włościanie, w liczbie 177 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1294 dzies. , ze spłata po 943 rs. 75 kop. rocznie. Posiada cerkiew drewniana, p. w. Podwyższenia Krzyża św. , niewiadomej erekcyi, istniejącą już przed 1784 r. , w 1864 r. odrestaurowana. Do parafii należą wsi Korostylówka, Świda, Ź i Osówka. Jak widać z licznych wzmianek sądowych, podanych przez Jabłonowskiego ob. Ukraina, t. 11, pod koniec XVI i na początku XVII w. W. należał do Lemieszów. Począwszy od r. 1618 występują pretensyami do części W. Iwan Hołownia i siostra jego Polonia Matfiejowa Dawidowska, oraz Bazyli, Aleksander i inni Tyszowie Bykowscy. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. W. wraz z Korczowem Bieżowem, Teodorówką, Stołpniami i Dobryniem należy do Jakuba Lemiesza Jabłonowski, Ukraina, I, 66. W r. 1784 wś należy do Benedykta Wigury, pisarza ziemskiego owruckiego. Było tu wówczas 162 mk. Na początku b. wieku Galeckich, obecnie skarbowa. Wydynów, pow. śniatyński, ob. Widynów. Wydyrka, pow. koniński, ob. Modła 7. . Wydźgi, pow. łomżyński, ob. Czartorya. W r. 1578 Czartoria Widzgi, w par. Miastków, ma 4 działki szlacheckie największy 11 2 wł. , 1 łan. i 3 zagr. , 5 łan. i 2 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 368. Wydźgowo, wś, pow. bielski gub. smoleńskiej, ob. Widźgowo. Należała do par. katol. Dołubów. Wydział 1 osada i pustk. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce. 0sada ma 195 dzies. 20 łąk i pastw. , należy do różnych właścicieli. 2. W. , dobra, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kostrowicze, o 15 w. od Słonima, 129 dzies. 50 łąk i pastw. , 9 nieuż. ; własność Sulkiewiczów. Wydziałka Wydziełka, zaśc. , pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 84 w. od Wiłkomierza. Wydziały, wś, pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Strzelce, ma 51 mk. , 36 mr. W r. 1827 było 2 dm. , 24 mk. Wydzierki, niem. Anisee, folw. , pow. suski, st. p. i kol. Prabuty, 6 klm. odl. , par. kat. Susz; 92 ha 78 roli orn. , 6 łąk, 1 lasu; 1885 r. 2 dm. , 7 dym. , 44 mk. , 13 kat. , 31 ew. Kś. Fr. Wydzierno al. Wydzierznokol. , w pow. sycowskim, ob. Bukowina, ce, , wś gospod. , w pow. średzkim, leży na płd. zach. Kostrzyna, gdzie jest par. ew. i urz. okr. , urz. stanu cywil. i szkoły w Kleszczewie, st. kol. i poczta w Kostrzynie, par. katol. w Czerlejnie, sąd okr. w Środzie. Obszaru 147 ha, 19 dym. , 118 dusz 6 ew. . 2. W. , wś dworska, tamże, ma obszaru 499 ha, 7 dym. , 143 dusz. Do podatku

gruntow. oszacowano czysty dochód na 8348 mrk. W r. 1338 Jan, bisk. pozn. , zamienił dziesięciny Siedlca na takież w Czerlejnie, Czerlejenku i Wydzierżewicach. W r. 1580 ma tu udział Wydzierzewskiego łan. os. , 2 zagr. , 3 komorn. i prócz tego 1 4 łanu roli. Dział Melchiora Wydzierzewskiego ma 2 łany os. , 5 zagr. i karczmo z 1 4 łanu. Przed r. 1773 należały W. do kolegium jezuickiego w Poznaniu. R. 1793 właścicielem gen. Lipski z Nagradowic, potem Moszczeńskiej, Żychlińskiego. W. Ł. Wydzirów, os. włośc. , pow. rybnicki, ob. Nieborowice. Wyganki, wś i folw. nad rzką b. n. , pow. kaliski, gm. Pamięcin, par. Rychnów, odl. od Kalisza 14 w. ; wś ma 12 dm. , 96 mk. , folw. 3 dm. , 13 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 124 mk. W r. 1579 we wsi Wiganki płaci Katarzyna z Orla Ciświcka od 3 łan. . 4 ogrod. , 2 kom. Pawiń. , Wielkop. , I, 127. Wyganów 1. Wyganowo, Wigonowo, folw. do Laskowa, w pow. wągrowieckim żnińskim, ma urząd okr. i st. cyw. w Janowcu, par. kat. i szkołę ew. , st. kol. i pocztę w Łopiennie, szkołę katol. w Kobylnicy, sąd okr. w Wągrowcu, ma 1 dm. , 16 mk. Folwark ten powstał po r. 1830 na obszarze starościńskim. Leży na płd. wsch. od Łopienna. 2. W. , wś dwor. i kośc. , w pow. krotoszyńskim Koźmin, na płn. wsch. Kobylina, na trakcie z Kobylina do Krotoszyna, gniazdo rodowe Wyganowskich h. Łodzia. Ma u. rząd okr. w Pogorzeli, urz. st. cywil. wmiejscu, st. kol. , pocztę i szkołę ewang. w Kobylinie, par katol. i szkołę w miejscu, sad okr. w Krotoszynie. Obszaru 519 ha, 10 dym. , 169 dusz 6 ew. . W. znany już r. 1303. W końcu XIV w. pisali się z tąd Wyganowscy. Siedzieli tur. 1449 i 1520. Około r. 1488 współwłaścicielami byli Jan Łaszczyński i Jędrzej Unisławski R. 1552 Barbara z Choińskich Tarnowska odstąpiła części swoje, odziedziczone po ojcu Benedykcie, matce swojej Dorocie Choińskiej. R. 1578 posiada W. Katarzyna Kadzińska, od r. 1600 po za r. 1649 Sulimowscy, a współwłaścicielem był r. 1603 Wojciech Kiełczewski. Około r. 1710 dziedziczy tu Jan Korzbok Zawadzki, skarbnik kaliski, następnie Jan Potocki, kaszt. kamieniecki, Aleksander. Potocki, kaszt. rogoziński, około r. 1793 i Stan. Rembowski około r. 1808. W XVI i XVII w. było w W. 13 kmieci, a w XVIII folwarczek, zwany Psiem Polem. Kościół miejscowy, p. w. św. Jakuba i Mikołaja, wystawili r. 1482 i uposażyli Józef Wyganowski i Mikołaj Starkowiecki, dziedzic pobliskich Targoszyc i Starkówca. W miejsce starego stanął nowy kościół, również drewniany, w formie krzyża, staraniem Zofii z Broniszów Zawadzkiej i syna jej Jana Korzbok Zawadzkiego, skarbnika kalisk. , poświęcony r. 1735 przez Konstantego Moszyńskiego, bisk. inflanSłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 157. ckiego. Przy kościele wyganowskim fundował Piotr Sulimowski, dziedzic, altaryą, pod tytułem św. Krzyża; z ołtarzom i kaplica, która r. 1688 kanonicznie erygowana, miała osobny dla prebendarza dom z ogrodem, 12 składów roli i 3000 złp. kapitału. Fundator zobowiązał się wiecznemi czasy składać altaryście 10 beczek piwa, 6 wierteli żyta, dwa pszenicy, 3 jęczmienia, 2 grochu, wiertel jagieł, dwa tłuste skopy, 100 złp. gotówką i 2 fury siana corocznie. Kościół wystawiony przez Zawadzkich zgorzał r. 1808; w miejsce jego wystawili Stanisł. Rembowski, dziedzic, i Marya Anna de Ryboutty Riboute Poullin, dziedziczka Targoszyc, przy pomocy pa rafian, nowy, murowany kościół z wieżą, który r. 1818 benedykował dziekan Wiśniewski, ple ban kobyliński. W tym kościele obchodził r. 1864 Leon Przyłuski, arcyb. gnieźn. , sekundycye swoje i obdarzył kościół, na pamiątkę obcho du, krzyżem srebrnym. Przy dawnych kościołach wyganowskich istniało bractwo św. Rocha. Szkoła była w W. r. 1527. Wystawiony r. 1600 przez Piotra Sulimowskiego szpital, spalił się około r. 1750. Odbudował go na nowo r. 1762 Józef Polaski, ówczesny dziedzic 3. W. probostwo, tamże, ma 4 dm. , 21 mk. 4. W. al. Wygonowo, osada pod Poznaniem. R. 1170, kiedy Mieszko uposażał szpital św. Michała w Poznaniu, który powierzył opiece kawalerów św. Jana Jerozolim. , bisk. pozn. Radwan dorzucił do nadanych im włości, dziesięciny z W. i innych osad, leżących w okolicy Poznania Długosz, Historya, . Zatwierdził to nadanie bisk. poznański r. 1218 i Władysław Laskonogi r. 1225 a r. 1238 Władysław Odonicz. R. 1294 Przemysław II ala Mścisławowi Pryedpełkowiczowi osadzić na prawie niem. Wyganowice, które maja być ta nieistniejąca dziś osa dą. W. Ł. Wyganowickie al. Święcickie, Światyckie, jezioro, w pow. pińskim, w obrębie gm. Telechany. Tu do opisu podanego p. w. Swięcickie ob. dodajemy, iż podług dokumentu z r. 1558 władali wtedy jeziorem włościanie królewscy Wiadziańscy Wiadzianie w 1 3 części i właściciel Wyhonoszczy, niejaki Kiszczyna czy też Kiszka w 2 3 częściach. Od tego jeziora zaczynał się obręb Wiaskiej puszczy królewskiej. Wyganowo 1. folw. pod Łasinem, pow. grudziądzki, st. p. Łasin, należy do probostwa łasińskiego. 2. W. , wyb. do Bórcza, pow. kar tuski. Kś. Fr. Wygiełdów, wś nad rz. Prosną, pow. wieluński, gm. i par. Praszka, odl. od Wielunia 13 w. , ma 24 dm. , 184 mk. ; os. karcz. 2 dm. , 13 mk. W r. 1827 było 31 dm. , 140 mk. W spisach z XVI w. nie spotykamy tej osady. Wygiełzów 1. Kościelny, wś i folw. nad rzką b. n. , i W. Poduchowny, wś, pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów, odl. 14 w. od Łasku, przy 6

Wydzirów

drodze z Piotrkowa do Widawy, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową. , urząd gm. W. Kościelny ma 12 dm. , 107 mk. , probostwo 2 dm. , 22 mk. W. Poduchowny 9 dm. , 35 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 71 mk. W r. 1876 folw. rozl. mr. 335 gr. or. i ogr. mr. 199, łąk mr. 22, pastw. mr. 78, lasu mr. 25, nieuż. mr. 10; bud. drew. 15, pokłady torfu. Wś W. os. 18, mr. 78. Os. kościelna ma 8 mr. a W. Poduchowny 77 mr. włośc. Kościół paraf. , p. w. Nawiedzenia N. M. Panny i Nawrócenia św. Pawła, istniał tu już w pierwszej połowie XV w. Na początku XVI w. dziedzicem wsi jest Jan Kawiecki. Do plebana należała czwarta cześć wsi w trzech polach, sześć kawałków łąki, pastewniki, dwu zagrodników, z których jeden miał prawo warzenia piwa i sprzedawania. Obecny kościół wzniósł r. 1790 Celestyn Gorczycki, dziedzic W. , sędzia ziemski sieradzki. Do parafii włączono następnie kościół paraf. w Pozdzienicach, założony w XVII w. Łaski, L. , B. , I, 453, 4 i przypiski. W. par. , dek. łaski, około 3000 dusz. 2. W. Młodawin, wś i folw. , pow. łaski, gm. Zapolice, ob. Młodawin. W opisie par. Marzeniu z początku XVI w. wymieniona jako Wygiełzów, odrębny od Młodawina Łaski, L. B. I, 483. Według reg. pobor. pow. Szadkowskiego z r. 1552 wś Wygiełzów Młodaw. w par. Marzeniu, miała 5 osad. , 11 2 łanu bez kmieci Pawiński, Wielkop. ,, 242, 248. 3. W. , wś i folw, , pow. będziński, gm. Wojkowice Kościelne, par. Chruszczobród. Leży na wschód od Ząbkowic st. dr. żel warsz. wied. . Wś ma 21 dm. , 160 mk. , 198 mr. , folw. 1 dm. , 209 mr. Należy do dóbr Ujejsce. W r. 1827 było 14 dm. , 89 mk. 4. W. , wś, pow. opatowski, gm. Malkowice, par. Iwaniska, odl. od Opatowa 17 w. , ma 15 dm. , 81 mk. , 168 mr. włośc. i 23 mr. dwor. Należała dawniej do folw. Łopacionka. W r. 1827 było 7 dm. , 53 mk. Według reg. pobor. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś W. , w par. Gryzikamień, miała 5 osad. , 11 2 łanu, 3 zagr. , 1 kom. Pawiński, Małop. , 178. 5. W. , wś i folw. , pow. włoszczowski, gm. i par. Irządze, odl. 30 w. od Włoszczowy, ma 12 os, 189 mk. W r. 1827 było 13 dm. , 94 mk. Dobra W. składały się w r. 1887 z folw. W. i Wilgoszcz rozl. mr. 835 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 393, łąk mr. 122, pastw. mr. 123, nieuż. mr. 23; bud. mur. 5, drew. 12; płodozm. 13 pol. ; folw. Wilgoszcz gr. or. i ogr. mr. 96, łąk mr. 32, pastw. mr. 36, lasu mr. 109, nieuż. mr. 2; bud. drew. 3, las dzony, pokłady torfu. . Wś W. os. 12, mr. 186, wś Wilgoszcz os. 20, mr. 231. W połowie w. wś W. w par. Irządze, miała łany kra. , z których dziesięcinę płacono kościołowi w Mstowie Długosz, L. B. , t. 11, str. 207. Według reg. pobor. pow. lelowskiego z r. 1581 we wsi W. , w par. Irządze, Misiowski, burgrabia krakowski, płacił od 3 półłanków kmie cych Pawiński, Małop. , 70. Br. Ch. Wygiełzów, wś, pow. chrzanowski, liczy wraz z obszarem tabularnym 20 dm. i 226 mk. rzym. kat. , leży przy gość. z Alwerni na zach. do Libiąża Małego, nad potokiem uchodzącym do Wisły z lewego brzegu. Graniczy na wsch. z Babicami, na płn. z Lipowcem, na zach. i płd. ma obszerne lasy. Mac, Wygiełzowskie Zalesie, wś i folw. , pow. łaski, gm i par. Wygiełzów, ma 20 dm. , 227 mk. , 457 mr. dwor. i 95 włośc. Wyginiówka, białorus. Wyginiauka, wła sność ziemska, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Samochwałowicze, 4 włóki, należy do Zieńkie wiczów. A. Jel. Wyglądacze, wś, pow. wieluński, gm. Lututów, par. Walichnowy, odl. od Wielunia 15 w. , ma 6 dm. , 58 mk. W r. 1827 było 3 dm. 21 mk. Wyglądała, os. włośc. , pow. iłżecki, ob. Jasieniec 6. . Wyględały al. Wyględałów, wś, pow. radzymiński, gm. i par. Jadów, ma 4 os. , 41 mk. , 68 mr. Wchodziła w skład dóbr Jadów. W r. 1827 miała 8 dm. , 19 mk. Wyglądów 1. wś, pow. warszawski, g Pruszków. par. Służewo, odl. 5 w. od Warsza wy, leży między szosami wiodącemi z Warsza wy do Radomia i Góry Kalwaryi, ma 70 mk. , 83 mr. 2. W. , wś i folw. , pow. grójecki, gm. Ką ty, par. Góra Kalwarya, ma 13 mk. , 60 mr. W 1827 było 8 dm. , 76 mk. W. , zwany też Wól ka Górska, posiada na swym obszarze Kalwaryą stacye męki Chrystusa, założoną przez bisku pa pozn. Wierzbowskiego między r. 1666 a 1670. Biskup wzniósł tu kościół św. Krzyża, przy którym osadził zgromadzenie księży maryanów, założone w r. 1674 przez ks. Stanisła wa Papczyńskiego poprzednio pijara, którego zwłoki spoczęły w murowanym grobowcu, po lewej stronie wielkiego ołtarza. W r. 1881, z powodu zamierzonego rozebrania ruin kościoła, zwłoki miano przenieść do kościoła bernardy nów w Górze. Br. Ch. Wyględówek, wś i folw. , pow. węgrowski, gm, Ossówno, par. Wierzbno, odl. 16 w. od Węgrowa, ma 17 dm. , 121 mk. W r. 1827 wś Wyględów miała 14 dra. , 95 mk. W r. 1870 folw. W. rozl. mr. 589 gr. or. i ogr. mr. 434, łąk mr. 17, lasu mr. 119, nieuż. mr. 19; bud. drew. 9; płodozm. 10 pol. , las urządzony. Wś W. os. 13, mr. 79; wś Emin os. 6, mr. 105. Wyględówka 1. wś, pow. nowomiński, gm. Barcząca, par. Latowicz, ma 22 mk. , 135 mr. 2. W. , wś, pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew, ma 21 mk. W 1827 r. 2 dm. , 15 mk. 3. W. , os. włośc. , pow. kozienicki, gm. Gra

Wygiełzów

Wygiełzow

Wyginiówka

Wyglądacze

Wyględały

Wyględówek

Wyględówka

Wygnaniec

Wygnanki

Wyglonowice

Wyględy

Wygnańczyce

bów nad Pilica, par. Grabów, odl. od Kozienic 33 w. , ma 1 dm. , 27 mk. , 60 mr. Wyględy, wś, pow. , gm. i par. Zaborów, ma 194 mk. , 427 mr. Wyglonowice al. Wyglanowice, Wygłanowice, wólka do Chochorowic, w pow. sąde ckim, u ujścia pot. Gajduszowiec do Du najca, na lewym brzegu Dunajca. Za Dłu gosza L. B. , I, 551 nazywała sie gnanowycze i była wsią należącą, do klasztoru w Starym Sączu. Tak samo w spisie poborów z r. 1581 Pawiński, Małop. , 128 nazywa Wygnanowicami. Było wówczas w tej wsi 5 łanów kmiecych i 3 komorników bez bydła. Gra niczy na płn. z Podrzycami, na a na płd. ze Stadłem. Mac. Wygnance, wś i folw. , pow. chełmski, gm. i par. r. 1. Wojsławice, par. r. gr. Turowice, odl. 24 w. od Chełma, ma młyn wodny, smolarnię, znaczną pasiekę 200 ulów ramowych, szkołę początkową. W r. 1827 było 18 dm. , 84 mk. Dobra W. , od r. 1854 oddzielone od dóbr Wojsławice, miały w r. 1880 rozl. mr. 3103 gr. or. i ogr. mr. 831, łąk mr. 179, lasu mr. 2040, nieuż. mr. 53; bud. mur. G, drew. 34; płodozm. 9 i 13 pol. ; las urządzony, pokłady torfu i wapna. Wś. W. wchodziła w skład dóbr Leszczany, ma 30 os. , 530 mr. Wygnańczyce. Wygnańcice al. Wygnanice, niem. Weigmannsdorf, wś gosp. i dwor. , w pow. wschowskim, leży na zach. płn. Wschowy, na trakcie z Wschowy do Sławy Schlawe na Szląsku, ma urząd okr. i sad we Wschowie, urząd stanu cyw. , st. kol. i pocztę w Drzewcach, szkoły obu wyzn. w miejscu, parafie obie w Łysinach Lissen. Obszaru wsi dworskiej 664 ha, 8 dym. , 92 dusz 45 ew. . Wś gospod. ma ob. szaru 492 ha, 47 dym. , 307 dusz, z tych 33 katol. R. 1579 należą W. do grodu przemęckiego i maja 1 łan. dwor. , 12 zagr. z rolą, 3 bez roli, 2 rzemieśl. , 3 komor. z bydłem, 6 bez bydła, i owczarza od 50 owiec. R. 1793 siedzi na W. i części Tylewic Józef Wygnaniec, część wsi Staroniwa, w pow. rzeszowskim, składa się z 36 dm. i 286 mk. , le ży 4 klm. na płd. od Rzeszowa, na lew. brzegu Wisłoka, przy gościńcu z Czudca do Rzeszowa. Część południowa, oddzielona pot. Ryjakiem, nosi nazwę Rudki. Graniczy na płd. z Zwięczycą, na zach. z Staroniwą. Mac. Wygnaniec, ob. Wygnańce. Wygnanka 1. wś przy źródłach rzki Jeziorny, pow. błoński, gm. Piekary, par. Osuchów, ma 328 mk. , 449 mr. włośc. i 6 dwor. W r. 1827 było 26 dm. , 202 mk. , par. Tarczyn. Według reg. pobor. pow. grójeckiego z r. 1576 we wsi Wygnanka, w par. Jeziora, Mlikicki miał 3 łany, Wygnański 1 łan Pawiński, Mazowsze, 232. 2. W, , os. , pow. kaliski, gm. i par. 0patówek, odl. od Kalisza 11 w. , ma 1 dm. 3. W. al. Regulacya, folw. , pow. łukowski, gm. Białobrzegi, par. Kock, wchodzi w skład dóbr Kock. 4. W. , wś, pow. włodawski, gm. Ro manów, par. Wisznice, ma 31 dm. , 304 mk. , 697 mr. , podług innych danych 29 osad, 718 mr. W r. 1827 było 28 dm. , 201 mk. , par. Motwica. 5. W. , wś, pow. radzyński, gm. Szóstka, par. Radzyń, ma 40 dm. , 274 mk. , 373 mr. W r. 1827 było 34 dm. , 167 mk. , par. Międzyrzec. 6. W. al. Wygnanki, wś, pow. konstantynowski, gm. i par. Huszlew, ma 18 dm. , 75 mk. , 454 mr. Wchodziła w skład dóbr Kobylany. W r. 1827 było 19 dm. , 113 mk. , par. Bordziłówka. Br. Ch. Wygnanka 1. wś, pow. brzeski gub. gro dzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, o 32 w. od Brześcia, 1911 2 dzies. ziemi włośc. 2. W. , folw. , pow. miński, gm. Zasław, o 1 w. od st. dr. żel. libawskoromeńskiej Ratomka, około 11 włók. W r. 1876 należał do Pawlikow skich. A. Jel. Wygnanka, wś nad Bohem, pow. bracławski, okr. pol. i sad Niemirów, gm. Peczara, par. praw. Zabóże, par. katol. i st. poczt. Bracław o 10 w. , st. dr. żel. Rachny o 29 w. , ma 48 dm. , 266 mk. , 1214 dzies. ziemi włośc. , 1112 dworskiej razem z Zabóżem i Pałanką. Po wierzchnia równa, czarnoziem z piaskiem pomie szany. Własność dawniej Szczeniowskich, dziś Lucenki. 2. W. , wś, pow. dubieński, gm. i par. praw. Dubno o 2 w. . 3. W, wś nad Słuczą, pow. nowogradwołyński, gm. Msząniec, par. katol. i st. poczt. Lubar o 12 w. , st. dr. żel. Połonne o 28 w. , odl. o 100 w. od Nowogradwołyńskiego, przy drodze z Ostropola do Pedynek, ma 144 dm. , 1160 mk. , 643 dzies, ziemi włośc. , 774 dworskiej. Cerkiew murowa na, p. w. św. Michała, niewiadomej erekcyi, uposażona jest 42 1 dzies. ziemi; kaplica katol; szkoła cerkiewna od 1865 r. Własność dawniej ks. Lubomirskich, obecnie Budzyńskich. W r. 1650 w dziele Władysława Niemierzyca ob. t. VII, 280. 4. W. , jurydyka tarnorudzka, przy ujściu Tarnorudki do Zbrucza, pow. proskurowski, okr. pol. Satanów, gm. Sarnów, par. Tarnoruda, ma 142 mk. , 90 dzies. ziemi. Należała do kościoła w Tarnorudzie, dziś rządowa. 5. W. , wś nad Skwilą Kwilą, dopł. Smotrycza, pow. proskurowski, okr. pol. , sąd i st. poczt. Satanów o 18 w. , gm. Juryńce, parafie obu wyznań w Kumanowie, odl. o 49 w. od Proskurowa, ma 67 dm. , 667 mk. , 479 dzies. ziemi włośc. z Raciborówką, 497 dworskiej; własność Raciborowskich Dr. M. J. Krz. Wygnanka 1. część Nadolan, pow. sanocki. 2. W. , grupa chat w Piskorowicach, pow. jarosławski. 3. W. , część Kuropatnik, w pow. brzeżańskim. 4. W. , wś, pow. czortkowski, tuż na płn. od sądu powiat. i urzędu poczt. w Czortkowie, nad Seretem. W r. 1890 było tu i

Wyględy

Wygnanów

w przysiółkach Czarny Las al. Zielona, dwo rzec kolejowy, Kalderówka, Olchowice, Pasturze, Perechody, Sieniaków, Wawrynów 688 dm. , 4017 mk. w gm. , a 20 dm. , 125 na obszarze dwor. w części Ujejskiego i fundacyi Sadow skiego, 1861 rzym. kat. , 1996 gr. kat. , 282 izrl. , 3 innych wyzn. ; 2051 Rus. , 1464 Pol, 88 Niem. Par. rzym. kat. i gr. kat. w Czortkowie. We wsi jest cerkiew, kasa pożyczk. gm. z kapit. 1650 złr. , browar i gorzelnia. Ob. Czortków. Lu. Dz. Wygnanów 1. wś i folw. , pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzos, odl. 22 od Radomia. W r. 1827 było 12 dm. , 106 mk. W r. 1877 rozl. mr. 373 gr. or. i ogr. mr. 259, łąk mr. 77, pastw. mr. 23, nieuż. mr. 14; bud. drew. 11. Wś W. os. 25, mr. 293 według wykazów urzęd. 409. Jedno tylko pole od strony wsi Wir dawało dziesięcinę, wartości kilku groszy, pleb. we Wrzosie Łaski, L. B. , I, 684. Według reg. pobor. pow radomskiego z r. 1508, wś Wygnanów, własność Jana z Wygnanowa, płaciła 1 grz. 12 gr. W r. 1569 we wsi W. , w par. Wrzos, Goździsowski płacił od 3 łan. , 2 zagr. , 2 kom. , Stanisław Goździssowski od 3 łan. , z tych 1 pusty, 4 kom. , 2 rzem. Pawiński, Małop, 312, 474. 2. W. , wś, pow. opoczyński, gm. Krzczonów, par. Solek, odl. od Opoczna 6 w. , ma 30 dm. , 256 mk. , 414 mr. włośc. , 1 mr. dwor. W r. 1827 było 25 dm. , 191 mk. Według reg. pobor. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś Wygnanów i Trzebinia, własność Danwiowskiego płaciły 1 grzyw. 4 gr. Część Wygnanowa, własność Wygnanowskich, płaciła gr. 9. W r. 1557 wś W. , w par. Drzewica, własność Dersława Strzembosza, wraz z częścią starosty opoczyńskiego miała 5 łan. Pawiński, Małop. , 283, 480, 484. 3. W, wś, pow. opoczyński, gm. Janków, par. Sławno, odl. od Opoczna 10 w. , ma 30 dm. , 254 mk, , 555 mr. włośc. i mr. dwor. Wchodziła w skład dóbr Sławno, W r. 1827 było 24 dm, 169 mk. Na początku XVI w. wś należy w części do par. Sławno, w części do par. Damniewice wcielonej następnie do Sławna, będącej pierwotnie filią par. Drzewica. Kmiecie dawali pleban. tylko kolędę po pół gr. z pół łanu, toż i zagrodnicy, a pleb. w Drzewicy 2 gr. Łaski, L. B. , I, 642. W r. 1577 wś ta miała 5 łan. km. , 2 zagr. z rolą. 4. W. al. Damujowice, wś z kościołem par. , w okolicy Opoczna, ob. Sołek 2. . 5. W. , wś i folw. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Złotniki, odl. 14 w. od Jędrzejowa. W r. 1827 było 27 dm. , 171 mk W r. 1878 folw. rozl. mr. 409 gr. or. i ogr. mr. 313, łąk mr. 55, pastw. mr. 25, nieuż. mr. 17; bud. mur. 1, drew. 10; płodozm. 10 pol. , pokłady torfu. Wś W. os. 31, mr. 355. Dziesięciny ze wsi należały podobno pierwotnie do pleb. w Złotnikach, lecz przełożony klasztoru jędrzejowskiego, w porozumieniu z dziedzicami wsi, którym dał prawo grzebania swych ciał w kościele klasztornym, zabrał te dochody na rzecz klasztoru Łaski, L. B. , I, 579. W r. 1540 wś szlachecka, ma dwór i folwark, 1 kmiecia na pół łanku, 2 zagr. Oceniono wś na 170 grzywien Pawiński, Małop. , 565. 5. W. , wś nad rzką Kitlowiec lewym dopł. Wisły, pow. miechowski, gm. i par. Wawrzeńczyce. W r. 1827 było 6 dm. , 50 mk. W połowie XV w. wś W. w par. Wawrzyńczyce, miała 6 łanów km. , z tych 3 osiadłe, z których płacono czynszu po dwie grzywny i 2 kapłony. Z 6 łanów dawano dziesięcinę prebendzie krakowskiej, dwa dni w tygodniu odrabiali własnym pługiem z łanu Długosz, L. B. , II, 174. W reg. pobor. z r. 1581 nazwano wś Wygnanowice. Kś. Krasiński płaci od 2 łan. km. Pawiń. , Małop, 7. 6. W. , wś, pow. lubartowski, gm. i par. Czemierniki. W r. 1827 było 31 dm. . 192 mk. Br. Ch. Wygnanowice, wś i folw. , pow. krasnostawski, gm. Rybczewice, par. Częstoborowice, odl. 25 w. od Krasnegostawu. W r. 1827 było 17 dm. , 116 mk, par, Piaski. W r. 1892 folw. W. rozl. mr. 362 gr. or. i ogr. mr. 306, łąk mr. 31, pastw. mr. 12, nieuż. mr. 13; bud. mur. 7, drew. 7, płodozm. 12 pol. Wś W. os. 20, mr. 124. Według reg. pobor. pow. lubelskiego z r. 1531 wś W. , w par. Piasek, miała 11 łanu. Czarna Janowa ze Siedlisk płaci od 1 łanu. R. 1676 Jakub Jaślikowski płaci pogłówne od 6 osób z rodziny swej i 25 dworskich i poddanych Pawiński, Małop. , 363 i 38a. Wygnanowo, folw. dóbr Latkowo, pow. nieszawski, gm. i par. Osięciny. Wygnowo, folw. dóbr Laskowo, w pow. wągrowieckim. Wygoda 1. wś i folw. , pow. warszawski, gm. Wawer, par. Praga, ma 85 mk. , 165 mr. dwor. i 37 mr. włośc. W r. 1827 było 5 dm. , 42 mk. , par. Skaryszew. 2. W. , os. karcz. , pow. warszawski, gm. Falenty, par. Raszyn, ma 11 mk. , 1 mr. W 1827 r. 1 dm. , 9 mk. 3. W. , os. , pow. warszawski, gm. NowoIwiczna, par. Piaseczno. 4 W, os. karcz. , pow. radzymiński, gm. i par. Jadów. 5. W. , os. , pow. radzymiński. gm. Małopole, par. Dąbrówka. 6. W. , os. pow. błoński, gm. Młochów, par. Tar czyn, ma 12 mk. 7. W. , wś, pow. skiernie wicki, gm. Korabiewice, par. Jeruzal, ma 93 mk. , 78 mr. 8 W. , wś, pow. sochaczewski, gm. Iłów, par. Jamno, ma 37 mk. , 111 mr. 9. W. , wś i os. karcz. . pow. łowicki, gm. Dąbkowice, par. Łowicz odl. 4 w. u św. Ducha, ma 40 dm. , 38 os. , 294 mk. , 1216 mr. , w tem 787 mr. pastw. i 124 mr. nieuż. W r. 1827 było 8 dm. , 63 mk. 10. W. , os. karcz. , pow. łowi cki, gm. Bielawy. 11. W. , ob. karcz. , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów. 12. W. , os. , pow. gostyński, gm. i par. Pacyna, ma 7 mk. , 2 mr. 13. W. , os. , pow. nieszawski, gm.

Wygnowo

Wygnanowo

Wygnanowice

Wygnanów

Ruszkowo, par. Połajewo, ma 39 mk. W r. 1827 było 3 dm. , 10 mk. 14. W. , wś, pow. nieszawski, gm. i par. Raciążek, ma 111 mk. , 204 mr. 15. W. , os. leś. , pow. słupecki, gm. i par. Kazimierz, odl. 21w. od Słupcy, ma 2 dm. , 24 mk. W r. 1827 było 2 d. , 16 mk. 16. W. , kol. , pow. wieluński, gm. Naramnice, par. Biała, odl. 10 w. od Wielunia, ma 3 dm. R. 1827 był 1 dm. , 6 mk. 17. W, , os. leśna, pow. wieluński, gm. Radoszewice, par. Ossyaków, 1 dm. , 6 mk. 18. W. , os. , pow. wieluński, gm. Galewice, par. Cieszęcin, 1 dm. , 3 mk. 19. W. , os. leś, pow. wieluński, gm. i par. Działoszyn, 1 dm, , 9 mk. 20. W. , folw. , pow. kaliski, gm. i par. Godziesze, odl. od Kalisza 10 w. , ma 3 dm. , 6 mk. Folw. W. , oddzielony od dóbr Wola Droszewska i Kakawa, rozl. mr. 116 gr. or. i ogr. mr. 48, łąk mr. 59, lasu mr. 7, nieuż. mr. 2; bud. drew. 5, pokłady torfu. 21. W. , os. , pow. kaliski, gm. Tyniec, par. Tłokinia, odl. od Kalisza 7 w. ; ma 1 dm. , 2 mk. 22. W. , kol. i dwór nad jez. , pow. kolski, gm. Piotrkowice, par. Wąsosze, odl. od Koła 27 w; kol. ma 28 dm. , 203 mk. , dwór 1 dm. , 13 mk. W r. 1827 było 20 dm. , 117 mk. 23 W. , os. w dobrach Gosławice, pow. koniński, 24. W. , kol. i folw. , pow. turecki, gm. Strzałków, par. Lisków, odl. 21 w. od Turka, ma 24 dm. , 306 mk. , 167 mr. Utworzona na obszarze dóbr Lisków. Folw. ma 104 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 160 mk. 25. W, , os. karcz. , pow. turecki, gm. Piekary, par. Skęczniew, odl. od Turka 24 w. , ma 1 dm. , 7 mk. 26. W. , dwór i kol. , pow. turecki, gm. Strzałków, par. Przespolew, odl. od Turka 21 w. , ma U dm. , 93 mk. 27. W. , os. , pow. turecki, gm. Piętno, par. Malanów, odl. od Turka 13 w. , ma 2 dm. , 25 mk. 28. W. , os. młyn. , pow. sieradzki, gm. Wróblew, par. Charłupia Wielka. W r. 1827 było 5 dm. , 44 mk. 29. W. , os. włośc. , pow. piotrkowski, gra. Ręczno, par. Mierzyn, ma 2 dm. , 14 mk. , 41 mr. 30. W. , os. włośc. , pow. piotrkowski, gm. Bujny, par, Łobudzice, ma 4 dm. , 20 mk. , 15 mr. 31. W. , os. leś. , pow. piotrkowski, gm. Woźniki, ma 1 dm. , 13 mr. 32. W. , os. karcz. , pow. piotrkowski, gm. Krzyżanów, par. Bogdanów, 1 dm. , 6 mk. , 6 mr. Należy do Woli Krzysztoporskiej. 33. W. , os. młyn. nad rz. b. n. , pow. piotrkowski, gm. Podolin, 1 dm. , 2 mk. , 13 mr. dwor. 34. W. , os. karcz. , pow. piotrkowski, gm. i par, Gorzkowice, ma 1 dm. , 5 mk. , 10 mr. 35. W. , wś, pow. piotrkowski, gm. Krzyżanów, par. Bogdanów, ma 6 dm. , 59 mk. , 42 mr. włośc. 36. W. , wś, folw. i os. karcz. , nad rzką Bieliną, pow, brzeziński, gm. Łazisko, par, Chorzęcin, odl. 28 w. od Brzezin, ma 5 dm. , 42 mk. Folw, W. oddzielony od dóbr Wólka Krzykowska, rozl. mr. 199 gr. or. i ogr. mr. 169, łąk mr. 5, pastw. mr. 5, lasu mr. 14, nieuż. mr. 6; bud. mur. 4, drew. 5, Do włościan należy 18 mr. , os. karcz. ma 2 mr. 37. W. Mikołajewska, kol. , pow. łaski, gm. Lutomiersk, par. Mikołajewice, ma 9 dm. , 80 mk. , 75 mr. włośc. 38. W. Zalewska, kol. , pow. łaski, gm. Lutomiersk, par. Mikołajewice, kol. ma 5 dm. , 64 mk. , 39 mr. włośc. , folw. 1 dm. , 9 mk. , 159 mr. W r. 1827 było 2 dm. , 3 mk. 39. W. , os. , pow. łaski, gm. i par. Buczek. 40. W. , os. , pow. łaski, gm. Chociw, par, Restarzew. 41. W. , os. , pow. noworadomski, gm. Zamoście, par. Radomsk. W nowszych spisach urzęd. pominięta. W r. 1827 było 6 dm. , 35 mk. 42. W, wś, pow, noworadomski, gm. Gidle, par. Lgota, ma 7 dm. , 83 mk, 268mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr rząd. Gidle. 43. W. , os. karcz. , pow. noworadomski, gm. Brudzice, par. Lgota, ma 1 dm. , 2 mk. , 1 mr. 44. W. , os. , pow. będziński, gm. Niegowa, ma 1 dm. , 3 mk. , 20 mr. 45. W. , kol. nad rz. Brynicą, pow. będziński, gm. Bobrowniki, par. Siemonia, ma 5 dm. , 38 mk. , 50 mr. włośc. 46. W. , kol. włośc. , pow. częstochowski, gm. Dzbów, par. Konopiska, ma 13 dm. , 68 mk. , 120 mr. W 1827 r. 2 dm. , 5 mk. 47. W. , os. , pow. częstochowski, gm, i par. Rędziny, ma 1 dm. , 5 mk. , 30 mr. dwor. 48. W. , os, pow. częstochowski, gm. Kuźniczka, par. Danków. W 1827 r. 1 dm. , 9 mk. 49. W, Zendkowska. os. , pow. olkuski, gm. Kroczyce, par. Włodowice. 50. W. , os. we wsi Czarna, pow. radomski, gm. Gzowice. 51. W. , Jaworska, os. , pow. radomski, gm. Gzowice, par. Sucha, odl. od Radomia 18 w. , ma 2 dm. , U mk. , 16 mr. 52. W. , kol, pow, kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Janowiec, odl od Kozienic 38 w. , ma 4 dm. , 103 mk. , 720 mr. dwor. 53. W. , os. przy przewozie nad Wisłą, pow. kozienicki, gm. Trzebień, par. Magnuszew, odl. od Kozienic 27 w. , ma 5 dm. , 46 mk. , 36 mr. włośc. , 1 mr. dwor. Powstała na obszarze dóbr Magnuszew. 54. W. , wś, pow. iłżecki, gm. Pętkowice, par. Bałtów, odl. od Iłży 30 w. , ma 10 dm. , 71 mk. , 122 mr. 55. W. al Wyspa, wś i folw, , pow. opatowski, gm. Czyżów Szlachecki, par. Sobótka, odl od Opatowa 27 w. , ma 10 dm. , 122 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 59 mk. W r. 1886 folw, W. al Wyspa rozl. mr. 359 gr. or. i ogr. mr. 350, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 7; bud. drew. 17. Wś W. os. 10, mr. 152. 56. W. , os. , pow. opatowski, gm. i par, Waśniów, odl od Opatowa 20 w. , ma 1 dm. , 12 mk. , 2 mr. 57. W, os. , pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par, Wysocice. 58. W. , przyl. folw. Glinka, w pow. stopnickim. 59. W. , os. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Brzegi. 60. W. , os. , pow. jędrzejowski, gm. Mierzwin, par. Imielno, 61. W. , folw. dóbr. Jastków, pow. lubelski. 62. W. , os. , powlubelski, gm. Wólka, par. Kijany. 63, W. , os. , pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par, Abramowice. 64. W. , przyl. dóbr Kurów, w pow. nowoaleksandryjskim pu

Wygoda

Wygoda

ławski. 65. W. , os. karcz. , pow. janowski, gm. Chrzanów. , os. we wsi Grabówce, gm. Annopol, pow. janowski. 67. W. , folw. , pow. chełmski, gm. Olchowiec, par. Tarnów, odl. 24 w. od Chełma. Folw. W. , w r. 1871 oddzielony od dóbr Tarnów, rozl. mr. 663 gr. or. i ogr. mr. 327, łąk mr. 59, pastw. mr. 42, lasu mr. 221, nieuż. mr. 14; bud. mur. 1, drew. 6, las nieurządzony. 68. W. , os. , pow. zamojski, gm. Zwierzyniec, par. Szczebrzeszyn. 69. W. , os. karcz. , pow. hrubieszowski, gm. i par. Horodło. 70. W. , kol. , pow. hrubieszowski, gm. Werbkowice, par. r. L Grabowiec, r. gr. Werbkowice. 71. W. , przyl. dóbr Maciejowice, w pow. garwolińskim. 72. W. , os. , pow. garwoliński, gm. i par. Żelechów. 73. W. , wś, pow. garwoliński, gm. Pszonka, par. Parysów, ma 28 dm. , 200 mk. , 294 mr. 74. W. , os. , pow. bielski, gm. Sitnik, par. Biała. 75. W. , os. , pow. włodawski, gm. Dębowa Kłoda, par. Parczew. 76. W. , wś, pow. konstantynowski, gm. i par. Huszlew, ma 4 dm. , 62 mk. , 5 os. , 173 mr. Należała do dóbr Dziadkowskie. 77. W. , folw. , pow. konstantynowski, gm. Pawłów, par. Janów, ma 7 dm. , 54 mk. , 1742 mr. Mieści, tu rządowastatnina. W r. 1827 było 2 dm. , 33 mk. 78. W. , os. , pow. konstantynowski, gm, Swory, par. Biała. 79. W. , os. , pow. płoński, gm. WójtyZamoście, par. Płońsk odl. o 5 w. , karczma, 1 dm. , 4 mk. 80. W. Dębiny, os. , pow. płoński, gm. WójtyZamoście, par. Gumino, odl. 6 w. od Płońska, karczma, 1 dm. , 5 mk. 81. W. Smoszewska, wś, pow. płoński, gm. Wychodź, par. Kamienica, odl. 23 w. od Płońska, karczma, 9 dm. , 58 mk. , 119 mr. 82. W. , wś nad jez. , pow. lipnowski, gm. Obrowo, par. Czernikowo, odl. 19 w. od Lipna, ma 8 dm. , 128 mk. , 157 mr. 83. W. , wś nad rz. Ruziec, pow. lipnowski, gm. i par. Nowogród, odl. 31 w. od Lipna, ma 4 dm. , 52 mk. , 97 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 30 mk. 84. W. , os. nad Działdówką, pow. mławski, gm. Ratowo, par. Radzanów, odl. 25 w. od Mławy, wiatrak, 1 dm. , 8 mk. , 37 mr. 85. W. , folw. , gm. Rozwozin, pow. mławski, par. Zieluń, odl. 37 w. od Mławy. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 1564 gr. or. i gr. mr. 189, łąk mr. l, lasu mr. 1365, nieuż. mr. 9; bud. drew. 5; las w części urządzony, smolarnia. 86. W. Patolenka, . 87. W. , os. , pow. makowski, gm. i par. Karniewo. 88. W. , wś, wchodziła dawniej w skład dóbr Krasnosielc, w pow. makowskim, ma 3 os. , 60 mr. 89. W. , wś, pow. makowski, gm. Smrock, par. Zambski. W r. 1827 miała 4 dm. , 36 mk. 90. W. Latoszek i W. Przewóz, os. nad Bugiem, pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Wyszków. W r. 1827 było 3 dm. , 27 mk. 91. W. al. Zabawka, fol. dóbr Jeziorki, pow. łomżyński. 92. W. , os. , pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo. 93. W. , os. pow. łomżyński, gm. i par. Miastkowo. 94. W. , os. , pow. mazowiecki, gm. Dzięciel, par. Mazowieck. 95. W. , os. , pow. ostrołę cki, gm. i par. Goworowo. W r. 1827 było 2 dm. , 9 mk. 96. W. , os. leś. , pow. augustow ski, gm. Hołynka, par. Teolin. 97. W. , os. , pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny. 98. W. , os. , pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny. 99. W. , przyl. dóbr Poniemoń, w pow. sejneńskim. 100. W. , os. , pow. kalwaryjski, gm. Kirsna Wielka, par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 22 w. , ma 2 dm. , 12 mk. 101. W. , os. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya, odl. od Kalwaryi 44 w. , ma 7 dm. , 18 mk. Br. CA. Wygoda 1. karcz. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Oszmiany, przy trakcie z Oszmiany do Wilna, 1 dm. , 14 mk. żydów. 2. W. , wś i karczma nad jez. Suwingis, pow. trocki, w 4 okr. pol. , 1 dm. , 4 mk. żydów. 3. W. , uroczysko, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Dojlidy, należy do dóbr Zacisze, Magnusa von Waltera. 4. W. , wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Brzozowo Nowe, o 27 w. od Bielska, 107 dzies. ziemi włośc. 5. W. , dobra, tamże, gm. Pasynki, o 12 w. od Bielska. 6. W. , folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Rogacze, należy do dóbr Telatycze, Puczniewskich. 7. W. , fol. , pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Horodziec, należy do dóbr Horodziec, Szterów. 8. W. , przysiołek wsi Uhły, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Horodziec. 9. W, , chutor, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Osownica, należy do dóbr Zajeziorze, von, uroczysko, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Maciejowicze Matwiejewicze, należy do dóbr Maciejowicze, Kozakiewiczów. 11. W. , straż leśna, pow. Słonimski, w 1 okr, pol. , gm. Hiczyce, o 28 w. od Słonima. 12. W. , uroczysko i straż leśna, tamże, o 45 w. od Słonima. 13. W. , chutor, tamże, w 2 okr. pol. , gm. Różana, o 43 w. od Słonima, własność Broniców, ma 51 dzies. 10 łąk i pastw. , 10 lasu, 15 nieuż. 14. W. , uroczysko, tamże, gm. Mieżewicze, o 28 w. od Słonima. 15. W. , uroczysko, tamże, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna, o 25 w. od Słonima. 16. W. , uroczysko, tamże, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 29 w. od Słonima. 17. W. al. Hutka, uroczysko, tamże, o 28 w. od Słonima. 18. W. , chutor, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, należy do dóbr Sągajłowszczyzna, Walickich. 19. W. , fol, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Piaski, o 26 w. od Wołkowyska, należy do dóbr Pacewicze, Styrpejków. 20. W. , wś i osada karczemna, pow. bobrujski, w gm. Hłusk o 8 w. , przy gośc. handlowym ze Słucka do Hłuska, o 53 w. od Bobrujska, ma 7 osad; grunta piaszczyste. W pobliżu znaczne jezioro na nizinie mszystej. 21. W. , zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. i par.

katol. Łohojsk, gm. Smolewicze, o 40 w. od Borysowa. 22. W. , uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Bieliczany. 23. W. , osada karczemna, pow. mozyrski, przy gośc. dawidgródeckoturowskim, pomiędzy wsiami Maleszewo i Olszany, w gm. Chorsk, o 19 w. od Turowa a 16 w. od Dawidgródka. 24. W, , osada, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. i gm. Lenin o 8 w. , o 171 w. od Mozyrza. 25. W. , folw. nad rzką Miranką, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. i gm. Mir o 1 w. , należy do dom. Mir. 26. W. , karczma, pow. nowogródzki, w gm. Lubcz, przy gościńcach z Wereskowa do Niańkowa i ze wsi Worobiewicz do mstka Lubcza. 27. W. , osada i karczma, w pow. nowogrodzkim, gm. Horodyszcze o 5 w. , przy gośc. z Nowogródka przez mstko Horodyszcze do Zaosia o 2 w. , odl. o 40 w. od Nowogródka, Tutaj według studyum Antoniego Małeckiego ob. Tyg. Illastr. z r. 1886, Nr. 165, str. 132 miał przyjść na świat 24 grudnia, w wigilią Bożego Narodzenia 1798 r. Adam Mickiewicz. Miejscowość lekko falista, małoleśna. 28. W. , osada karczemna, pow. piński, przy gośc. poczt. pińskokleckim, w 1 okr. pol. Pohost, gm. Dobrosławka, o 48 w. od Pińska. 29. W. , przedmieście miasta Słucka, w płd. stronie, nad lewym brzegiem Słuczy, ma kilkanaście osad. Przechodzi tędy droga ze Słucka do wsi Powodowce. 30. W. , zaśc. , pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Zaostrowiecze, przy drodze z Uznohy do wsi Milewskie i Urwiedź. Miejscowość dość leśna, grunta lekkie. 31. W. , zaśc. , pow. słucki, w 2 okr. pol. i par. katol. Kleck, gm. Kijewicze, o 42 w. od Słucka, do r. 1874 należał do ordynacyi kleckiej ks. Radziwiłłów, odtąd nieświeskiej, ma 8 osad, około 38 włók. Miejscowość płaska, małoleśna, grunta dobre, 32. W. , folw. , pow. słucki, w 3 okr. pol. i par. katol. Kopyl, gm. Teladowicze, o 58 w. od Słucka, własność rodziny Ciekawych, należy do domin. Ostatki. 33. W. , folw. , pow. drysieński, należy do dóbr Oświeja, Szadurskich. A. Jel. J. Krz. Wygoda 1. przysiołek, pow. bracławski, gm. Żurawlówka, odl. 20 w. od Bracławia, ma 11 dm. , 47 mk. 2. W. , karczma, pow. hajsyński, gm. Kropiwna, odl. o 30 w. od Hajsyna. 3. W. , słobódka nad rz. Rusawą, pow. jampolski, pod mtem Tomaszpolem, ma 70 osad; własność ks. Dołgorukowych. 4. W. , zaśc. , pow. kamieniecki, okr. pol. Żwaniec, gm. Dłużek, par. Zinkowce. 5. W. , karczma, pow. kamieniecki, gm. Maków, odl. o 8 w. od Kamieńca. 6. W. , karczma, pow. kamieniecki, okr. pol. i par. Żwaniec, gm. Rychta, przy dr. ze Żwańca do Zawala. 7. W. , wś, pow. kamieniecki, ob. Surm 2. 8. W. , karczma, pow. lityński, par. Bar, leży między Barem a Hałuzińcami, na wzgórzu, otoczona niewielkim laskiem, który o 1 w. łączy się z gęstą puszczą. Należy do wsi Hałuzińce. 9. W. , karczma i st. poczt. , w pow. olhopolskim, między wsią Olszanką a st. dr. żel. , b. st. poczt. , w pow. ostrogskim, o 7 w. na zachód od wsi Kilikijów. Obok W. znajdują się dobrze zachowane mogiły, przez lud zwane mogiłami kozackiemi Krzywonosa ob. t. IV, 97. 11. W. , karczma, pow. proskurowski, gm. Sarnów, par. Zawalijki, przy drodze z Tarnorudy do Zawalijek. 12. W. , kolonia, pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm. Brusiłów, odl. o 27 w. od Radomyśla, ma 59 mk. 13. W. al. Antonowiecka Słobódka, przysiołek, pow. uszycki, okr. pol. Dunajowce, gra. par. , sąd i st. poczt. Mińkowce o 6 w. , odl. o 6 w, od Uszycy, ma 4 dm. , 25 mk. Należy do wsi Antonówki, hr. Władysława Stadnickiego, 14. W. , wś, pow. żytomierski, gm. Puliny, par. praw. Wilsk o 6 w. . 15. W. , karczma w lesie należącym do wsi Onypkowce oh. . 16. W. Siekierczyniecka, słobódka nad bezim. dopł. Żwańczyka, pow. kamieniecki, gm. Bereżanka, par. praw. i katol. Zbrzyź, st. poczt. Lanckoroń, odl. o 34 w. od Kamieńca, ma 15 dm. , 85 mk. Zbudowana na gruntach wsi Siekierzyniec. Wygoda, st. dr. żel. płd. zach. , na linii Kijów Odessa, w gub. chersońskiej, pomiędzy st. Karpowo o 10 w. a Gnilakowo o 11 w. , odl. o 579 w. od Kijowa a 33 w. od Odessy. Wygoda 1. wzgórze lesiste, na obszarze gm. Iławcze, w pow. trembowelskim. Wzn. 360 mt. npm. 2. W. Niwa, wzgórze, w pow. przemyślańskim, ob. Niwa t. VII, 162. Wygoda 1. os. przyl. Rakowic, pow. krakowski. 2. W. , przyl. wsi Proszówki, w pow. bocheńskim. 3. W. , część gm. Krządka, w pow. tarnobrzeskim. 4. W, , przedmieście Kołaczyc, w pow. jasielskim. 5. W. , karczma w Rudzie, pow. bóbrecki. 6. W. , karczma w Podniestrzanach, pow. bóbrecki. 7. W, os. w Starej Wsi, pow. grybowski. 8. W. , część wsi Przedmieście Czudeckie, w pow. rzeszowskim. 9. W. , część wsi Kulczyce, pow. Samborski. 10. W. , część Głogowa, w pow. rzeszowskim. 11. W. , karczma we wsi Rzeczki, pow. rawski Rawa Ruska. 12. W. , przyl. Chorostkowa, pow. rohatyński. 13. W, folw. w Szyszkowcach, pow. borszczowski. 14. W. , karczma w Poczajowicach, pow. drohobycki. 15. W. , grupa domów w Baryłowie, pow. brodzki. 16. W. , tartak parowy bar. Poppera, fabryka resonansów, browar, młyn i karczma koło Pacykowa, na obsz. dwor. Wełdzirza, pow. doliński. Od dnia 8 lipca 1883 jest otwarty ruch na kolei lokalnej z Doliny, służącej tylko dla przewozu towarowego. 17. W. , część Podmanasterka, pow. drohobycki. 18. W. al. Antoszówka, grupa domów w Sosnowic, pow. podhajecki. 19. W. , karczma w Niżankowi

Wygoda

Wygoda

Wygoda

cach, pow. przemyski. 20. W. , karczma i o sada włościańska w Woronowie, pow. Rawa Ruska. 21. W. , grupa domów i leśniczówka w Lipicy Dolnej, pow. rohatyński. 22. . W. , grupa domów w Martynowie Nowym, pow. rohatyński. 23. W. , cześć Kulczyc, pow. Samborski. 24. W. , karczma w Mazurówce, pow. skałacki. 25. W. , grupa domów w Kołodziejowie, pow. stanisławowski. 26. W. al. Wybranówka, grupa domów i cegielnia w Dobrowlanach, pow. stryjski. 27. W. , część Białkowiec i folwark tamże, pow. złoczowski. 28. W. , grupa domów w Chylczycach, pow. złoczowski. 29. W. Boryszkowiecka, część Boryszkowiec i folw. tamże, pow. borszczowski. 30. W. Winiatyniecka, część Winiatyniec i folw. tamże, pow. zaleszczycki. 31. W. , karczma w Rozdziałowie, pow. sokalski. 32. W. , karczma w Poździmierzu, pow. sokalski. Lu. Dz. . Wygoda 1. wś gospod. , w pow. inowrocławskim, ma urz. st. cywil. w W. Murzynnie, urz. okr. , st. kol. i pocztę w Gniewkowie, szkoły w miejscu, paraf. katol. w W. Grabi, ewang. w W. Murzynnie, sąd okr. w Inowrocławiu. Obszaru 353 ha, 42 dym. , 361 dusz 35 ew. . Istnieją tu pola Piaski; wzgórze Przemyta Góra; stawy Żurawieniec, Wymoklisko. Leży na trakcie ze Starej Grabi do Podgórza. 2. W. , folw. do Karczewa, w pow. gnieźnieńskim, par. katol. w Dąbrowie, poczta w Łopiennie, 1 dm. , 7 mk. 3. W. , folw. do Oczkowic, w pow. krobskim gostyńskim, st. kol. Pompowo, poczta w Dłoni, par. kat. w Nieparcie, 1 dym. , 23 dusz. W r. 1793 właściciel Maks. Mielżyński. 4. W. , fol. do Otusza, w pow. grodziskim, st. kol. w Otuszu, paraf. kat. w Niepruszewie, 1 dym. 24 dusz. W r. 1793 właścicielka Seweryna Krzyska. 5. W. , fol. do Rakoniewic, w pow. babimojskim. Leży na płn. od Rakoniewic. W r. 1793 posiadał Zakrzewski, łowczy poznański. 6. W. , folw. do Szczepankowa, w pow. szamotulskim, o 4 klm. ku wsch. od Ostroga. 7. W. , folw. do Zalesia, w pow. gostyńskim. 8. W. , folw. do Zamościa, w pow. ostrowskim, leży nad Prosną, na północ Ołoboku. 9. W. , folw. do Objezierza, na płd. od Obornik. Leży na płn. wschód Objezierza. R. 1793 właśc. Wojciech Węgorzewski. 10. W. , niem. Ruheide, leśnictwo w Cierpicach, w pow. inowrocławskim, 1 dym, 5 dusz. 11. W. , wybud. w Belęcinie, pow. leszczyńskim. 12. W. , wybud. w Kaliszkowicach Kaliskich, w pow. ostrzeszowskim, na zbiegu traktu z Grabowa, Ołoboka, Mikstatu i Kotłowa. 13. W. , wybud. w Walenicach, w pow. krotoszyńskim. 14. W. , leśnictwo w Brzeźnicy, pow. szremski. 15. W. , leśnictwo w Wielowsi, w pow. ostrzeszowskim. 16. W. , leśnictwo w Olędrach Nekielskich, w pow. średzkim, między Kostrzynem a Czernieje. 17. W. , osada między Kamienną a Lwówkiem, na zach. Pniew. 18. W. , os. nad Wartą, z przewozem, na wschód N. Miasta, w par. Dębno. 19. W. , os. między Choczem a Żerkowem, na płn. Pleszewa. 20. W. Śmier dząca, karczma na płd. wschód od Dolska, pod Ostrowiecznem, w pow. szremskim. 21. W. , karczma do Grabowa, w pow. wrzesińskim, par. Grabowo, leży na wsch. płn. Miłosławia. 22. W. , karczma pod Małemi Sokolnikami, w pow. szamotulskim. 23. W. , pole wsi Golejewa, w pow. strzelińskim, nad krzyżówką dróg zbiega jących ze Sierakowa, Sierakówka, Kościeszek, Golejewa i Rzeszyna Dobsk. Przed kilkunastu laty stała tam jeszcze karczma. 24. W. , kar czma w Smoguleckiej Wsi, pow. szubiński, par. Smogulec. Leży na płd. wsch. Wyrzyska, istnia ła już przy schyłku XVIII w. 25. W. , kar czma na płd. wsch. a Miastowicami, w par. Dziewierzewo, w pow. żnińskim. 26. W. , karczma do Rojewa, w pow. ostrzeszowskim, par. w Ostrzeszowie. 27. W. , młyn na Parusewie, pow. wrzesiński. 28. W. , wiatrak na Błażejewie, pow. szremski, okr. urz. i par. Dolsk. 29. W. Grabowska, osada pod m. Grabowem, w pow. ostrzeszowskim, 8 dym. , 60 dusz. 30. W. Plugawska, wś, w pow. ostrzeszowskim, ma urząd okr. w Grabowie, urz. stanu cyw. w Morawinie, st. kol. żel. w Ostrze szowie, poczta w Doruchowie, szkoły obu wyzn. w Skarydzewie, paraf. katol. w Wyszanowie, ewang. w Kępnie, sąd w Ostrzeszowie. Obszar u 86 ha, 18 dym. , 145 dusz 25 ew. . Leży na płn. wsch. Doruchowa, na trakcie między Wyszanowem a Bobrowską Kuźnicą, blisko granicy. 31. W. Tokarska, fol. do Tokarzewa, w pow. ostrzeszowskim, ma urząd okr. w Grabowie, urz. st. cyw. w Przytocznicy, st. kol. i poczta w Ostrzeszowie, szkoły obu wyzn. w Tokarzewie, paraf. katol. w Mikorzynie, sąd w Ostrze szowie i Ostrowie, 1 dym. , 4 dusz. 32. W. Tokarska, kolonia w temże położeniu, 7 dym. , 61 dusz. Leży na płd. wsch. Ostrzeszowa ku Tokarzewu. W. Ł. Wygoda 1. jezioro pod Przetoczynem i leśnictwo, pow. wejherowski, st. pocz. Przetoczyn. 2. W. , wyb. do Przytarni, pow. chojnicki. 3 W. , niem. Wigodda, karczma i st. pocz. na szosie z Bytowa do Kościerzyny, pow. kartuski, gm. Nakło, 1 dm. , 8 mk. Wydana w wieczystą dzierżawę r. 1806. 4. W, wyb. do Kleszczewka, pow. gdański, st. pocz. Langnowo, 1 dm. , 6 mk. 5. W. , fol. do Wierzchów, pow. świecki, st. pocz. Osie; 1885 r. 1. dm. , 7 mk. W r. 1773 posiadał go książę Jabłonowski, obejmował 2 wł. i 4 dymy, z 22 mk. 6. W. , niem. Wiggodakrug al. Klarkenkrug, pow. świecki, karczma to szlach. , należąca do Pol. Konopata, istniała jeszcze r. 1789, teraz już jest zniesiona. 7. W. leśn. do nadleśn. mirachowskiego, pow. kartuski, st. pocz.

Wygódka

; 1885 r. 1 dm. , 8 mk. 8. W. , fol. do Łączyna, pow. kartuski, st. pocz. Klukowa Huta; 3 dm. , 13 mk. 9. W. , niem. Koenigl. Wigodda, ful. , pow. kartuski, st. pocz. i paraf. kat. Sierakowice, 638 stóp npm. , nad szosą gdańsko słupską; powstał r. 1832 przez sprze daż leśnictwa; zawiera 110 mr. , ma 3 dm. , 20 mk. 10. W. , wyb. i karczma pod Grudzią dzem, pow. grudziądzki, st. pocz. Grudziądz. R. 1769 nadaje Stanisław Golz Marcinowi Mathis i jego spadkobiercom karczmę tutejszą z 2 morgami roli i 1 morg łąk, na lat 40, bez opłaty czynszu. Za to jest obowiązany piwo i gorzał kę brać z dworu a za wolną pasze dostawiać co rok 2 podwody na 2 mile odległości ob. Gesch. d. Graudenzer Kr. v. Froehlich, str. 353. R. 1889 sprzedał tę, 200 morgów obejmującą po siadłość, p. Rostek kapitaliście Oleschowi za 39000 mrk. 11. W. , leśn. do Sumin, pow. starogardzki, st. pocz. Starogard; 1885 r. 1 dm. , 8 mk. 12. W. , wyb. z agenturą poczt. , pow. toruński, gm. Kaszczorek, st. pocz. Toruń. i dm. , 6 mk. Kś. Fr. Wygoda 1. wś, pow. ostródzki, par. katol. Prątnica, st. pocz. Gross Purden. 2. W. , wś, pow. ostródzki, st. pocz. Loebau Westpr. 3. W. , fol. , pow. olsztyński, st. pocz. Wygoda 1. os. , pow. rybnicki, ob. Henriettendorf. 2. W. , niem. Eichgrund, os. , pow. olesiński. 3. W. , przyl. dóbr Folwarki, w pow. rybnickim. 4. W. , kolonia na obszarze Gogolina, w pow. wielkostrzeleckim. Wygodieła, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, gm. Pniewy; włośc. Pacewicz ma 10 dzies. Wygódka, attyn. dóbr Poniemoń ob. . Wygódka 1. os. karcz. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 57 w. od Oszmiany, 1 dm. , 5 mk. żydów. 2. W. , zaśc. i os. karcz. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Mile o 3 w. , 6 dm. , 37 mk. katol, i 4 żydów w 1865 r. 7 dusz rewiz. . 3. W. , os. karcz. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 53 w. od Święcian, 1 dm. , 10 mk. 2 prawosł. , 8 żydów. 4. W. , zaśc. szl. nad jez, Trockiem, pow. trocki, w 1 okr. pol. , 2 w. od Trok, 1 dm. , 5 mk. 5. W. , karczma nad jez. Trockiem, pow. trocki, w 1 okr. pol, 2 w. od Trok, 3 dm. , 25 mk. 13 katol, 12 żydów. 6. W. , zaśc. szlach. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 39 w. od Trok, 2 dm. , 17 mk. kat. 7. W. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 17 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol, 8. W. , kar. i zaśc. szlach. nad Niemnem, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 29 w. od Wilna, 2 dm. , 12 mk. 7 prawosł. , 5 katol. 9. W. , karczma nad jez. Gedrojcie, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 43 w. od Wilna, 2 dm. , 6 mk. żydów. 10. W. , zaśc. nad potokiem, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 62 w. od Wilna, 1 dm. , 4 mk. kat. 11. W. , zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol, o 63 w. od Wilna, 1 dm. , 4 mk. katol. 12. W. , kar czma, w pow. wileńskim, zwana inaczej Dymsza. 13. W. , uroczysko, pow. kobryński, w 5 okr. pol, gm. Worocewicze. należy do dóbr Józefpol, Badyńskich. 14. W. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, przy samej linii dr. żela znej, gm. i okr. wiejski Dukszty, 26 dzies. Wła sność Antoniny Dowgiełłowej, w tenucie Jana Lipskiego. 15. W. , zaśc. , pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol, gm. Subocz, o 68 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Wygodówka, karczma na obszarze wsi Pańkowce, w pow. brodzkim ob. t. VII, 844. Wygody, zaśc. pryw. , pow. lidzki, w 1 okr. pol, o 26 w. od Lidy ku Wilnu, 1 dm. , 11 mk. Wygołowicze, ob. Wygon 1. wś nad Berezyną, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. o 67 w. od Oszmiany, 7 dm. , 42 mk. prawosł. 2. W. , pow. oszmiański, ob. Oborek 2. 3. W. , uroczysko, pow. kobryński, w 2 okr. pol, gm. Oziaty, należy do dóbr Oziaty Królewskie, Wyganowskich. 4. W. , osada, pow. prużański, w 4 okr. pol, gm. białowiesko aleksandrowska, o 62 w. od Prużany, 33 dzies. ziemi włośc. ; należy do wsi Łazica. 5. W. , osada, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. herodyszczańskim, gm. Koszelewo, o 13 w. od Nowogródka. 6. W. Markowy, uroczysko do wsi Ostrów Nowy, pow, sokólski, w 3 okr. pol, gm. Ostrów, o 20 w. od Sokółki. Wygoń, pastwisko pod Kaszczorkiem. pow. toruński, należało dawniej do biskupów kujaw skich. R. 1258 wydał je bisk. Wolimir m. To runiowi w wieczystą dzierżawę za opłatą 3 grz. rocznego czynszu, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie miało być nigdy pod pług wzięte, miesz kańcom Kaszczorka miało przysługiwać prawo in ner v. Rotenstein r. 1385 kontrakt ten potwier dził i król Zygmunt I, także r. 1537 go konfirmował, jednak przy pierwszym podziale r. 1772 rząd posiadłość te skonfiskował jako pierwotnie duchowna ob. Wernicke Beschreibung vKś. Fr. Wygonin, niem. Hinter Wygonin, wś i jezioro t. n. , pow. kościerski, gm. Bartoszy Las, st. pocz. i szk. Konarzyny, paraf. kat. Stara Kiszewa; 1885 r. 17 dm. , 131 mk. Kś. Fr. Wygonoszcza, wś nad kanałem Ogińskiego, na południe od jez. Wygonowskiego, pow. piński, przy drodze z Bobrowicz do Rozdziałowa, w 4 okr. pol i gm. Telechany, o 9 mil od Pińska, ma 97 osad. Niegdyś własność hetmana Michała Ogińskiego, który tu fundował w r. 1785 cerkiew od 1795 prawosławna, p. wez. Opieki N. P. , do dziśdnia parochialną. Świątynia ma z dawnego zapisu 3 włóki ziemi, około 1000 parafian. Miejscowość nizinna, małoludna, ale bogata w dary natury; łąk niezmierna

Wygonoszcza

Wygonin

Wygoń

Wygodówka

Wygołowicze

Wygody

Wygoda

Wyhołowicze

obfitość; , oprócz rolnictwa, trudni się głównie flisactwem i rybactwem; grunta piaszczy ste. W r. 1558 trzymał W. niejaki Kiszczyna czy Kiszka ob. Rewizya Puszcz, str. 13. Przed A. Jel. Wygonowo 1. al. Wyganowo, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Grodzisk, o 28 w od Bielska, 611 2 dzies. ziemi włośc. 2. W. , folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Wysokie Litewskie, o 38 w. od Brześcia, należy do dóbr Wysokie Litewskie hr. Maryi Potockiej i ks. Pawła Sapiehy. Wygonowszczyzna, dwór, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , gm. Rumszyszki. Julińscy maja 60 dzies. 6 lasu, 8 nieuż. Wygontyszki 1. wś i dobra, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , gm. Gadonów, o 6 w. od Telsz, własność Niewiardowskich, 227 dzies. Włościanin Widejko posiada 74 dzies. 2. W. Więckiszki, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , gm. Gadonów. Bitowtowic mają. 331 2. Wygor, wś, pow. sieński, gm. Moszkany, ma 8 dm. , 59 mk. Wygórka, jezioro, w pow. święciańskim, pod wsiami Dziedziszki i Maryanpol. Wygorki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 44 w. od Nowoaleksandrowska. Wygorzałe bagno, nazwa części lasu, ob. Ceranów, Wygorzel, wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w. , ma 16 dm. , 117 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 96 mk. , par. Kalwarya. Wygorzele 1. wś, kol. , pow. łęczycki, gm. i par. Sobótka, odl. 17 w. od Łęczycy, 21 dm. , 213 mk. , 369 mr. Ewangielicy należą do par. Babie. W r. 1827 było 27 dm. , 199 mk. 2. j W. , fol. , pow. łęczycki, gm. Mazew, par. Sobótka, odl. od Łęczycy 16 w. , ma 3 dra. W r. 1827 było 2 dm. , 9 mk. Fol. ten, mający 147 mr. obszaru, należy do dóbr Łubno. Wygorzele, os. leś. w dobrach Jaroszowice, pow. pszczyński. Wygoszcz, pole na Dakowach Mokrych, w pow. bukowskim grodziskim. Wygowiszki, wś, pow. rossieński, par. Gawrany. Wygrane, wś i fol. , pow. kolneński. Wś, mająca 144 mr. 128 roli, należy do gra. i par. Mały Płock zaś fol. , mający 3483 mr. , należy do gm. Rogienice, par. Dobrzyjałowo, wchodzi w skład dóbr Korzeniste. Spisy pobor. z XVI w. nie podają tej nazwy. Wygranka, wś, pow. garwoliński, gm. Kłoczew, par. Żelechów, ma 8 dm. , 42 mk. , 123 morg. Wygroszewo al. Wygrożewo, Wygradzew, wś niegdyś w pow. gnieźnieńskiem pod Witkowem. W r. 1833 istniała jeszcze karczma t. n. pod Chłędowem. W r. 1793 jako pustka należało W. do Pomorskich z Chłędowa. Wygrów, ob. Wyrów. Wygrów al. Pruszynowo, folw. , pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. , par. katol. i gm. Nowa Mysz, o 49 w. od Nowogródka, własność Proszyńskich, ma przeszło 61 4 włók. A. Jel. Wygryny, ob. Wigrinnen. Wygwizdów 1. kol. , pow. piotrkowski, gm. Uszczyn, stanowi część wsi Raków. 2. W. , pow. piotrkowski, gra. Grabica, ob. Lutosławice. 3. W. , wś, pow. noworadomski, ob. Szyszków. 4. W. al. Pustków, pustkowie, pow. częstochowski, gm. Wancerzów, par. Żurów, ma 5 dm. , 37 mk. , 19 mr. Należy do dóbr Mokrzesz. 5. W. al. Pustków, pustkowie, pow. częstochowski, gm. i par. Potok Złoty, ma 5 dm. , 29 mk. , 67 mr. włośc. Wyhadów, część Niżankowic, pow. przemyski. Wyhadówka 1. grupa domów na obszarze dworskim Witwicy, pow. doliński. 2. W. al. Uhadówka, grupa domów w Sąsiadowicach, , zakład kąpielowy na obszarze dworskim Morszyna, pow. doliński. Wyhary 1. wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Prozoroki o 14 w. , okr. wiejski Ziabki, o 41 w. od Dzisny, 4 dm. , 38 mk. w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; należy do dóbr Boryskowicze, Doboszyńskich. 2. W. , folw. , pow. drysieński, attyn. dóbr Sarya, Łopacińskich, ma 1061 2 dzies. Wyhary, las, w pow. kamioneckim, wzn. 229 mt. npm. , na gruntach wsi Manasterek Ohledowski. Wyhnanka, grupa domów na obsz. dwor. Uścia Biskupiego, pow. borszczowski. Wyhoda, cześć Jasieniowa Górnego, pow. kosowski. Wyhodonka, osada, pow. łucki, gm. Romanów o 10 w. , gorzelnia, 3 młyny wodne. Wyholenięty, Wyholenty, wś i folw. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Niestaniszki o 8 w. , o 59 60 w. od Święcian. Folw. ma 1 dm. , 6 mk, katol. , wś zaś 18 dm. , 161 mk. t. wyzn. w 1865 r. 69 dusz rewiz. ; własność Niewiarowiczów. Kaplica drewniana par. Niestaniszki. Wyhołowicze 1. wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krzywicze o 10 w. , okr. wiejski Wyhołowicze, 39 dusz rewiz. ; należy do dóbr Stary Kniahynin, Mikulskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi W. i Subycze, w ogóle 65 dusz rewiz. 2. W. al. Wygołowicze, wś nad bezim. rzką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Kniahynin, okr. wiejski Podberezie, o 3 w. od gminy a 27 w. od Wilejki, 27 dm. , 206 mk. różnych wyznań w 1865 r. 19 dusz rewiz. ,

Wygonowo

Wygonowo

Wygonowszczyzna

Wygontyszki

Wygor

Wygórka

Wygorki

Wygorzałe

Wygorzel

Wygorzele

Wygoszcz

Wygowiszki

Wygranka

Wygroszewo

Wygrów

Wygryny

Wygwizdów

Wyhadów

Wyhadówka

Wyhary

Wyhnanka

Wyhoda

Wyhodonka

Wyholenięty

Wyhorodek

w części Fastowiczów i 106 dusz w części należącej do dóbr skarbowych Niwki. Wyhonicze, wś i folw. nad rzką Milutą, lew. dopł. Isłoczy, pow. miński, w 2 okr, pol. , par. praw. i katol. i gm. Raków o 3 w. , o 40 w. od Mińska a 17 w. od st. dr. żel. lipawskoromeńskiej Petryszki al. Radoszkowicze, w miejscowości wzgórzystej, bardzo malowniczej i zdrowej, dość leśnej, o glebie dobrej, żytniej. Wś ma 11 osad. Cerkiewka filialna p. wez. 0pieki N. F. , szewiczów i ziemia przez nich opatrzona w r. 1780 w ilości 3 włók. W. w w. XVII należały do hr. rakowskiego, własność ks. Sanguszków i w drugiej połowie tego stulecia wziął je w za staw Jerzy Matuszewicz, zasłużony Sanguszkom, ojciec pamiętnikarza Marcina. Pod koniec wykupił W. Rylski, zawołany gospodarz i administrator. Pod zarządem jego wzmogło się gospodarstwo i rezydencya przybrała wygląd porządny. Przez córkę Rylskiego przeszły W. do Wojdziewiczów, zaś Felicya Wojdziewiczówna, poślubiona Rudolfowi Kruszwickiemu, pó źniejszemu prezydentowi izby cywilnej miń skiej, wniosła mu w posagu W. z przyległościa mi. Obecnie jest ich posiadaczem Michał Krusz wicki, syn Rudolfa, ożeniony 1mo voto nisławą chorążanką Jelską, 2do voto dyą Ratyńską. Obszar folwarku wynosi prze szło 26 włók. Młyn i propinacye, las dostate czny, łąki w dobrym gatunku. A. Jel. Wyhorka, zaśc. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 14 w. od Dzisny, 1 dm. , 11 mk. starow. Wyhorki, wś nad rz. Ochówką, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Ozarycze, ma 7 osad. A. Jel. Wyhorodek, wś, pow. siebieski, w pobliżu granicy gub. pskowskiej. Pod wsią wzgórze Kuskino. Wyhów, wś nad ruczajem Mohylanką, lew. dopł. Użu, pow. owrucki, gm. i st. poczt. Iskorość o 10 w. , odl. o 50 w. od Owrucza, ma 7 dm. , 60 mk. , cerkiew p. wez. Podwyższenia krzyża św. , z drzewa wzniesioną w 1744 r. kosztem parafian i uposażoną 111 dzies. ziemi. Kaplice na cmentarzu w W. , wzniesiona w 1813 r. przez dziedzica Tomasza Żołądkowskiego i na cmentarzu w Kupiszczu. Do par. praw. należą wsi Krasnopol o 1 w. , Borowica o 1 w. , Dawydki o 2 w. , Berezowski Grud o 10 w. , Pohoreła o 4 w. , Doroszycze o 6 w. , Kupiszcze o 6 w. , Radohoszczyńska Buda o 10 w. , chutor Piski o 10 w. i chutor Wierhów o 6 w. . W całej parafii 472 dm. , 3635 mk. prawosł. , 200 katol. i 50 żydów. Grunta składają się przeważnie z gnejsu. W. ziemia Skoczkowska nadany został w 1541 r. przez Zygmunta bojarom owruckim Hryszce, Iwanowi, Semenowi, Stepanowi i Kirykowi Łuczyczom, przodkom Wyhowskich, co potwierdzili Zygmunt August w 1546 r. i Zygmunt III w 1611 r. Podług reg. pob. wwdztwa kijowskiego z 1571 r. bojarzy królewscy, ciągnący do zamku owruckiego, płacą z W. 12 gr. , 20 gr. i za ogrody 4 gr. W 1628 r. z części W. wnosi Mikołaj SusłoŹerebiło od 1 ogr. a różni Wyhowscy z 6 dym. , 1 ogr. i 6 dym. , 2 ogr. Jabłonowski, Ukraina, I, 29, 75, 84. J. Krz. Wyhówka, kolonia w Martynowie Nowym, pow. rohatyński. Wyhrajów, w dokum. Wihrajew, wś nad bezim. dopływem Rosi, pow. kaniowski, w 3 okr. pol. , gm. Korsuń o 7 w. , odl. o 50 w. od Kaniowa, ma 1472 mk. W 1741 r. było tu 30 sadyb i około 250 mk. , w 1863 r. zaś 1265 mk. Posiada cerkiew p. w. Pokrowy N. M. P. , pier wotnie wzniesioną przez mieszkańców w 1723 r. a w 1855 r. przebudowaną i rozszerzoną. Upo sażenie parochii stanowi 37 dzies. Do par. praw. należy wś Niechworoszcz o 5 w. . We wsi śla dy obronnego zamku. Wś należała do sstwa korsuńskiego, obecnie do klucza korsuńskiego dóbr ks. Łopuchinych. W pobliżu W. , na le wym brzegu Rosi, na wprost wsi Jabłonówki, znajduje się Rizany jar, dawniej zwany Głębo kim ob. t. J. Krz. Wyhrebnoje, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Sawicze, o 130 w. od Rze czycy. A. Jel. Wyhurowszczyzna, wś nad Dnieprem i jez. Prudziec, pow. osterski gub. czernihowskiej, naprzeciw Kijowa, gm. Browary, 135 dm. , 826 mk. , cerkiew. Jest to zadnieprska dzielnica Kijowa. Wyjewo, pow. wschowski, ob. Wijewo. Wyjezdnaja, słoboda nad rz. Teszą i błotem Briuchowskiem pow. arzamaski gub. niżegorodzkiej, o 1 w. od Arzamasa, 614 dm. , 3900 mk. , garbarnia, warzelnia łoju, fabryka kleju, świec woskowych i kapeluszy wojłokowych. Nadto kwitnie tu szewctwo, ogrodnictwo i sadownictwo. Wyjkanie, wś, w gub. witebskiej, przy daw. trakcie pocztowym z Przydrujska do Krzesławki. Wyk, wś, pow. kolneński gm. Gawrychy, par. Nowogród, ma 66 os. , 1601 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Nowogrod. W r. 1827 było 41 dm. , 237 mk. W spisach pobor z XVI w. nie pomieszczona. Wykartowce, wś na Spiżu, w pow. hornadzkim. Wykary, dwór, pow. drysieński, par. Rosica. Wyke al. Nygart, dawna nazwa polskiej dzielnicy Gdańska ob. t. . Wyki 1. w dok. Wyków, Wykowy, Wykowa Róża, wś dwor. , w pow. krotoszyńskim, ma urz. okr. stanu cyw. i pocztę w Dobrzycy, sąd, par. obie i st. kol. w Koźminie, szkołę katol. w Ru

Wyke

Wyjewo

Wyhonicze

Wykary

Wykartowce

Wyjkanie

Wyhonicze

Wyjezdnaja

Wyhorka

Wyhorki

Wyhrebnoje

Wyhurowszczyzna

Wyhrajów

Wyhów

Wykłów

, ewang. w Nowej Wsi. Obszaru 446 ha, 10 dym. , 90 dusz 30 katol. . Leży na płd. zach. od Dobrzycy. W r. 1448 wchodzą w skład dóbr koźmińskich i należały do Przedpełki Mościńskiego. W tym czasie rozgraniczono W. z Karminem i nieistniejącemi juz Walędowica mi, a nieco później z Orlą. . 2. W. , parcele, tamże. Obszaru 212 ha, 10 dym. , 90 dusz 30 katol. . W. Ł. Wykień, wś, pow. kielecki, gm. Samsonów, par. Ćmińsk. W 1827 r. było 6 dm. , 33 mk. Wykiewajtis al. Wykijewajtis, jezioro, w pow. święciańskim, pod wsią Góry. Wykłów, wś i fol. , pow. noworadomski, ob. Wikłów. Wykno 1. os. leś. , pow, rawski, gm. Lu bania, par. Sadkowice, ma 1 dm. , 7 mk. , 7 mr 2. W. , wś i os. , pow. brzeziński, gm. Ciosny, par. Budziszewice. Wś ma 23 dm. , 185 mk. , 447 mr. os. dwor. 1 dm. , 3 mk. , 24 mr. Wcho dziła w skład dóbr Niewiadów. W r. 1827 wś W. w par. Będków miała 20 dm. , 104 mk. 3. W. , wś i fol. , pow. brzeziński, gm. i par. Będków, odl28 w. od Brzezin. ma szkołę po czątkowa, cegielnię, 40 dm. , 330 mk. W spisie z r. 1827 podano dwie wsi t. n. , w par. Będ ków; jedna miała 20 dm. , 104 mk. , druga 26 dm. , 243 mk. Pierwsza z tych będzie to zape wne W. w par. Budziszewice. Dobra W. skła dały się w r. 1885 z fol. Wykno, Gutków i Dą browa rozl. mr. 1504 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 601, łąk mr. 1, lasu mr. 263, nieuż. mr. 24; bud. mur. 5, drew. 21; płodozm. 9 i 11pol. ; fol. Dąbrowa gr. or. i ogr. mr. 47, łąk mr. 22, lasu mr. 243, nieuż. mr. 6; bud. drew. 3; folw. Gutków gr. or. i ogr. mr. 166, łąk mr. 10, lasu mr. 116, nieuż. mr. C; bud. drew. 1; płodozm. 4pol. ; lasy urządzone. Wś W. os. 47, mr. 345; wś Gutków os. 3, mr. 59; os. Dąbrowa os. 1, mr. 10. Na początku XVI w. wś należy do par. Rosocha, łany km. dają dziesięcinę kanonii gnieźn. , łany folw. i kmiecie w części na nich osadzeni pleban. w Rososze Łaski, L. B. , 232. W r. 1576 Lubiatowski płaci tu od 8 łan. , karczmy, 4 zagr. z rolą, 15 osadn. Wykieński ma 1 4 łana bez kmiecia Pawiń. , Wielk. , II, 96, 152. 4. W. , kol. , pow. piotrkowski, gm. i par. Ręczno, ma 15 dm. , 130 mk. , 218 mr. włośc. 5. W. Borowe, fol. , pow. przasnyski, gm. Bugzy Płoskie, par. Krzynowłoga Wielka, odl. 24 w. od Przasnysza, ma 1 dm. , 10 mk. , 95 mr. 6. W. Stare i W. Nowe, Rokitną, pow. mazowiecki, gra. Chojany, par. Kulesze. W 1827 r. W. Stare miało 33 dm. , 159 mk. W. Nowe 41 dm. , 205 mk. Wchodzą w skład okolicy szlacheckiej Kulesze. Istniały już w XVI w. 7. W. , pow. kolneński, ob. Gromalzyn Wykno. Br. Ch. Wykno 1. olędry, w pow. mogilnickim, st. kol. i poczta w Trzemesznie, par. kat. w Kruchowie. W r. 1800 należą do Kruchowa. Leżą na płn. Trzemeszna i Kruchowa. 2. W. , łąka na Muchlinie, w pow. szremskim. Wykoty z Zarembami, wś, pow. Samborski, 8 klm. na płn. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Samborze, ze st. kol. w miejscu. Na płn. leżą Brześciany, Wola Baraniecka i Barańczyce, na wsch. Maksymowice, na płd. Biskowice, na zach. Wojutycze. Środkiem wsi, a także wzdłuż wsch. i zach. granicy płyną trzy strugi i dążą ku Strwiążowi. W dolinie środkowego potoku leżą zabudowania wiejskie, na płd. od nich fol wark dolny, a na płn. folwark pod Dąbrową i cegielnia. Płd. krawędź obszaru przebiega tor kolejowy. Własn. wiek. Ludwika Balickiego ma roli or. 606, łąk i ogr. 108, pastw. 91, lasu 211 mr. ; wł. mn. rolipastw. 80 mr. W r. 1890 było 192 dm. , 1016 mk. w gm. , 13 dm. , 90 mk. na obsz. dwor. 973 gr. kat. , 83 rz. kat. , 50 izr. ; 971 Rus. , 134 Pol. miejscu, dek. starosolski, dyec. przemyska. Do kumentem, wydanym dnia 13 sierpnia 1694 na zamku wykockim, nadał cerkwi Michał Chłopicki, skarbnik ziemi żydaczowskiej, 3 ćwierci pola, a dokumentem wydanym d. 18 lutego 1710 w Wykotach, pole koło cerkwi nad sta wem. We wsi jest cerkiew p. w. Zesłania Du cha św. i szkoła jednoklasowa. Lu. Dz. Wyków, folw. , pow. rohaczewski, dziedzictwo Wykowskich, 4127 dzies. 165 roli, 450 łąk, 3125 lasu; smolarnia i terpentyniarnia dają 500 rs. ; stajnia zarodowa. Wykówka, rzeczka, bierze początek między wsią Stare Kielcze a fol. Bagieniec, w pow. szczuczyńskim i płynie śród błotnistych wybrzeży między wsiami Bialiki i Wykowem. . Wyko1. wś w pobliżu Wisły, pow. pło cki, gm. Bielino, par. Imielnica, odl. 11 w. od Płocka, ma 38 dm. , 297 mk. , 546 mr. Przy wsi osada zwana Wykowsi t. n. w par. Słupno, jedna miała 6 dm. , 33 mk. zapewne Kępa, druga 30 dm. , 177 mk. Wymieniona w dok. z r. 1254, w liczbie wsi dających dziesięcinę klasztorowi czerwińskiemu Kod. dypl. pol. , I, 71. Według reg. pob. pow. płockiego z r. 1578, wś W. , w par. Słupno, mia ła 7 łan. , 1 rzem. , 7 rybaków, 7 zagr. , młyn Pawiński, Mazowsze, 9. 2. W. , wś szlach. i włośc. nad rzką Wykówką, pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo. W r. 1827 było 16 dm. , 98 mk. W r. 1578 we wsi Wikowo były 3 części mające ogółem 81 2 łan. , 4 zagr. We wsi W. Alia 3 części mające 8 łan. , 6 zagr. ,. we wsi W. Górskie 12 łan. , 3 zagr. Pawiński, Mazowsze, 375. Dziś istnieje odrębna wieś Górskie. Br. Ch. Wykrasy, zaśc. nad rzką Korzeniec, lew.

Wykrasy

Wykówka

Wyków

Wykoty

Wykno

Wykiewajtis

Wykień

Wykień

Wylazłów

dopł. , pow. ihumeński, przy granicy I pow. borysowskiego, w 3 okr. pol. i par. katol. Berezyna, gm. Pohost, ma 3 osady; grunta lek kie. A. Jel. Wykrot wś nad rz. Rozoga, śród błot i lasów puszczy myszenieckiej, pow. ostrołęcki, gm. Wach, par. Myszeniec, odl. 5 w. , ma 105 dm. , 880 mk. , 3152 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 501 mk. W r. 1660 wchodzi w skład ststwa. Wykrota, os. , pow. noworadomski gm. i par. Wielgomłyny. Niepodana w najnowszym spisie osad gub. piotrkowskiej. Wyksuńskie, Wierzchni, Średni i Niżni, trzy osady przemysłowe nad rz. Wyksunią, pow. ardatowski gub. niżegorodzkiej, o 80 w. na zach. od Ardatowa, maja w ogóle 788 dm. , 6384 mk. , 2 cerkwie, szpital, apteka, st. pocz. i targi co niedziela. Zakłady tutejsze uważane są za jedne z lepszych w Rossyi, dostarczają rocznie 1137066 pudów żelaza, wartości 83000 rubli. Wyktorinowa, wś, pow. lucyński, ob. Wiktorynowo. Wylany 1. w XVI w. Vyelany, kol. , pow. koniński, gm. Wysokie, par. Kramsk, odl. od Konina 19 w. ; ma 31 dm. , 244 mk. W r. 1827 było 2 dm. , 14 mk. Na początku XVI w. łany km. i folw. dawały dziesięcinę snopowa pleb. w Kramsku, za konopna po 2 gr. z łanu i po groszu kolędy. Karczmarze i zagrodnicy po pół grosza kolędy Łaski, L. B. , I. 223. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś Wielany, w par. Krąbsko, własność Wysockich, miała 3 łany, 1 zagr. bez roli Pawiński, Wielkp. ,, 232. 2. W. , w XVI w. , wś, pow. łukowski, gm. Jakusze, paraf. Trzebieszów, ma 28 dm. , 191 mk. , 328 mr. W 1827 r. było 24 dm. , 124 mk. Według reg. pob. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 w części Wilama było 1 łan. , 1 młyn. W r. 1552 Wylany wś szlachecka, miała dwa półłanki, 1 koło młyńskie. W r. 1580 p. Paweł Wyleziński płaci od sąsiad swych od 4 włók co sami orzą 11. 2, od zagrody z rola gr. 6, a drugi uciekł. Summa fl. 2 gr. 6 Pawiń. , Małop. , 385, 399, 422. Wylatkowo, pow. gnieźnieński, ob. Wielatkowo. Wylatów, miasto, w pow. mogilnickim, ob. Wielatowo. Wylazłów 1. kol. , pow. sieradzki, gm. Wierzchy, par. Bałdrzychów, odl. od Sieradza 42 w. , ma 15 dm. , 134 mk. W r. 1827 było 5 dm, 37 mk. , par. Drużbin. Istniała już na początku XVI w. w par. Bałdrzychów Łaski, L. B. , I, 371. 2. W. , kol. , pow. turecki, gm. Niemysłów, par. Pięczniew, odl. od Turka 30 w. , ma 16 dm. , 165 mk. Wylazłowo 1. wś i fol. , pow. płocki, gm. Ramutówko, par. Święcieniec, odl. o 13 w. od Płocka. Wś ma 3 dm. , 67 mk. , 154 mr. Fol. należy do dóbr Barcikowo. Por. Kanigowo i Pepłowo 1. 2. W. Głów lipnowski, gm. Czarne, par. Mokowo, odl. 19 w. od Lipna, ma 6 dm, 57 mk. , 649 mr. W r. 1888 fol. W. Główczyno rozl. mr. 653 gr. or. i ogr. mr. 493, łąk mr. 72, past. mr. 63, nieuż. mr. 25; bud. drew. 13, młyn wodny. Wś W, os. 30, mr. 137. W r. 1789 był właścicielem Pa weł Paprocki. 3. W. , wś i fol. nad rz. Działdówką, pow. mławski, gm. Zieluń, par. Dłuto wo, odl. 28 w. od Mławy, ma 20 dm. , 224 mk. We wsi posterunek straży pogranicznej. W r. 1827 było 13 dm. , 110 mk. Na obszarze wsi starożytne cmentarzysko z którego wydobyto wiele urn z ozdobami różnemi. W r. 1884 folw. W. rozl. mr. 908 gr. or. i ogr. mr. 715, łąk mr. 31, lasu mr. 95, past. mr. 46. nieuż. mr. 21; bud. mur. 5, drew. 19. Wś W. os. 30, mr. 116. Wś ta była własnością Wylazłowskich, Rościszewskich a wreszcie blizko sto lat w ręku Bońkowskich Br. Ch. Wylągi 1. os. pustka, pow. będziński, gm. Rudnik Wielki, par. Koziegłowy. 2. W. , wś i fol. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Celejów, par. Kazimierz, odl. 18 w. od Puław. W 1827 r. było 13 dm. , 92 mk. W r. 1880 fol. W. rozl. mr. 228 gr. or. i ogr. mr. 145, łąk mr. 5, pastw. mr. 11, lasu mr. 59, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1, drew. 6; pokłady kamienia wapiennego. Wś W. os. 21, mr. 171. Wylewa, wś, pow. jarosławski, par. rz. kat. i gr. katol w Sieniawie o 2 klm. , gdzie też st. poczt. , należy do klucza sieniawskiego ks. Czartoryskich. Wylewo, wś i folw. nad Ipucią, pow. ho melski, gm. Wylewo. Wś ma 69 dm. , 187 mk. , cerkiew paraf. drewnianą, szkołę ludową, zapasowy spichlerz gminny. Folw. , od 1876 r. wła sność Gerardów, ma 54 dzies. 41 roli, 5 lasu. Prawy brzeg Ipuci jest tu dość wyniosły i piasz czysty; rzeka ma pod wsią 10 do 11 saż. sze rokości. Gmina, położona w płn. wschodniej części powiatu, graniczy od płd. z gm. Korma i Nosowicze, od zachodu z gm. Wietka, od płn. z gminami Rzeczki i Stołbun pow. rohaczewskiego, od wschodu z gub. czernihowską, obej muje 36 miejscowości, mających 1798 dm. wyłącznie drewnianych, 8007 mk. 1993 męż. , 2174 kob. , 3840 dzieci. Włościanie, w liczbie 3020 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 15552 dzies. 14329 użytkowej i 1223 nieużytków, ze spłatą po 17748 rs. 32 kop. rocznie. W obrębie gminy znajduje się 145701 2 dzies. la sów prywatnych. J. Krz. Wylewy, os. , pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl. 20 w. od Lipna, ma 4 dm. , 43 mk. , 5 mr. Wylezin al. Wyleżyn, wś i fol. , pow. grójecki, gm. Komorniki, par. Rembertów, ma 60

Wylezin

Wykrot

Wylewo

Wylągi

Wylazłowo

Wylatów

Wylatkowo

Wyktorinowa

Wyksuńskie

Wykrota

Wyłbiw

Wyłazy

Wylezinek

Wyłkowyja

Wylezinek

Wylsznia

Wyłaźnica

mk, 216 mr. , 94 włośc. W 1827 r. było 8 dm. , 64 rak. , par. Prażmów. 2. W. , 1579 r. Wileżyn, wś i fol. , pow. skierniewicki, gm. Kowiesy, par. Chojnata, odl. 20 w. od Skierniewic, ma 47 os. , 300 mk, młyn wodny. W 1827 r. było 25 dm. , 206 mk. W r. 1871 fol. W. rozl. mr. 205 gr. or. i ogr. mr. 180, pastw. mr. 1, wody mr. 1, w osad. czynszowych mr. 16, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, drew. 11, młyn wodny. Wś W. os. 47, mr. 1072; wś Janów os. 11, mr. 165; wś Wymysłów os. 11, mr. 105. W r. 1579 podano tu cztery części szlacheckie Michała Jarzyny 1 2 łan. , 1 zagr. , Stanisława 1 2 łan. , 1 zagr. , Bartł. Pruskiego łan. , Marcina Połeć, tudzież 9 działków szlachty zagrodowej bez kmieci Pawiń. , Mazowsze, 170 i 186. 3. W. , wś, pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Zwoleń, odl. od Kozienic 32 w. , ma 6 dm. , 73 mk. , 32 mr. włośc. , 1 dwor. Fol, W. wchodzący w skład dóbr Grabów mający 750 mr. obszaru, został w r. 1872 rozparcelowany na drobne kolonie i zmienił przytem nazwę. 4. W. , wś, pow. garwoliński, gm. Trojanów, par. Kłoczew, ma 33 dm, 236 mk, 631 mr. W r. 1827 było 25 dm. , 151 mk. , par. Ryki. Według reg. pob. pow. stężyckiego z r. 1569 wś Wylezyn, w par. Ryki, należąca do dóbr ststwa stężyckiego miała 4 łan. , 5 zagr. , 3 kom. Pawiu. , Małop. , 339. W T. 1765 wchodzi w skład ststwa ryckiego Ryki, oddzielonego od ststwa stężyckiego. Wylezinek, dawniej Wylezin al. Wyleżyn, wś i fol. , pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Sierzchowy. Wś ma 8 dm. , 95 mk. , 95 mr. ; fol. 4 dm. , 31 mk, 431 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 85 mk. Na początku XVI w. łany km. i folw. dają dziesięcinę pleb. we wsi Sierzchowy Łaski, L B. , II, 306. Według reg. pob. pow. rawskiego z r. 1579 wś Wylezinek, par. Sierzchowy, miała 3 4 łan. Pawiu. , Mazowsze, 176. Wyliny Ruś, wś i folw. nad rzką Dzieżą dopł. Nurca, pow. mazowiecki, gm. Piekuty, par. Wyszonki, ma 1411 mr. W r. 1827 Wiliny Ruś, wś prywatna, ma 14 dm. , 139 mk. W pobliżu leży wś Łopienie Ruś i osada Bór Wyliński. Wylsznia, wś, pow. krośnieński, ob. Wilsznia Górska, Wyłaźnica, zaśc. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. , gm. Dolce, o 19 mil od Borysowa, ma 2 osady; grunta lekkie. A. Jel. Wyłazy 1. wś, pow. siedlecki, gm. i par. Niwiska, ma 20 dm. , 169 mk, 512 mr. Wchodziła w skład dóbr Niwiska. W 1827 r. było 16 dm. , 138 mk. 2. W. al. Dąbrówka W. , fol. , pow. siedlecki, ob. Dąbrówka 49. Wyłazy, struga jeziorna płynąca w kotlinie Jasiołdy, w pow. pińskim, w okolicy pomiędzy wsiami Ostrowicze, Suszczyce, Wyłazy i Sieliszcze, gm. Pohost. Ma łączność ze strugami od zach. z Jasiołdą, od wsch. z rz. Bobryk; długa 4 w. , szeroka 1 Wyłazy 1. wś włośc. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza o 20 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Białuny, 6 dusz rewiz. osadn. w. ruskich. 2. W. , okolica szlachecka nad strugą jeziorną t. n. , w 1 okr. pol. i gm. Pohost, o parę wiorst od toru dr. żel. poleskiej, o 21 w. od Pińska, w miejscowości wzgórzystej wśród otaczających ją moczarów, w gruntach żyznych, namułowych, łąk obfitość, rybołówstwo znaczne, ma 48 osad. Władają tu wieczyście rodziny Wołkowiczów, Horehladów, Kołbów, Litwinowiczów, Połchowskich, Szałomieckich, Jawoszów. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. z r. 1787, ma z dawnych zapisów około 1 włóki gruntu, przeszło 900 parafian. Filie i kaplice w Sosinie Narodzenia N. P. , fundacyi benedyktynów horodyszczańskich, z zapisem przeszło 11 2 włóki; w Ostrowicach św. Michała. W. będące własnością Zygmunta Starego, z zapisu kn. pińskiego. Jarosławowicza, trzymała potem królowa Bona, i z tego czasu, mianowicie z 1555 r. znajdujemy opis tego sioła, uczyniony przez Chwalczewskiego ob. Piscewaja kniga, kn. pinskaho i kleckaho, str. 83, 84, 85, 345. Wyłbiw rus. , pow. sokalski, ob. Łubów. Wyłkowyja, rzeczka, lewy dopływ Szejmeny, do której uchodzi pod miastem Wyłkowyszkami, ob. Szejmena. Wyłkowyszki al. Wiłkowyszki, miasto powiatowe gub. suwalskiej, pod 54 38 szer. płn. i 40 41 5 dług. wsch. od P. nad rzką Szejmeną dopł. Szyrwinty, przy ujściu rz. Wyłkowyi, w pobliżu linii dr. żel. warszaw. petersburskiej, na odnodze z Kowna do Wierzbołowa, o 3 w. od stacyi urządzonej na obszarze wsi Szelwy ale zwanej też Wyłkowyszki, 21 w. na płn. zach. od Maryampola z którym połączone są szosą, o 15 w. od Wierzbołowa, 345 w. od Warszawy. Posiada kościół par. murowany, kościół ewang. filialny do Maryampola, trzy szkoły początkowe, sąd pokoju okr. I dla Wyłkowyszek, Wierzbołowa i Kibart, sąd gm. okr. I, urząd powiatowy, magistrat, urząd pocztowy i telegr. , browar, 949 dm. i 5662 mk. Do ksiąg stałej ludności zapisano 9022 mk. ale z tych 40 nie znajduje się na miejscu. Śród zapisanych do ksiąg stałych jest 16 praw. , 595 katol, 638 ew. , 7773 żydów. W r. 1827 było 293 dm. , 2889 mk. ; 1857 r. 360 dm. 50 mur. , 5503 mk 4559 żyd. . Zawiązkiem miasta była stara osada leśna w dawnej puszczy Preńskiej. Jan Pac starosta preński, później podkanclerzy litewski, wzniósł w osadzie r. 1620 kościół drewniany p. w. Nawiedzenia N. P. Maryi. Król Jan Kazimierz wydał w r. 1660 dla wsi tej przywilej miejski, który potwierdził r. 1697 August i nadał miastu herb wyobrażający lilią pensową w polu błękitnem. W r. 1794 stoczył tu gene

Wyłkowyszki

Wyłkowyszki

rał Chlewiński niepomyślna utarczkę z Prusakami. Za rządu pruskiego umieszczono tu sąd okręgowy, przeniesiony następnie do Kalwaryi. Położone przy trakcie królewieckim miasto zaczęło wzrastać i zabudowywać się. W r. 1800 było 314 dm. , 1804 mk. przeważnie żydzi. Miasto zaczęto brukować i budować nowe domy. Stał tu szwadron huzarów. W r. 1812 dnia 19 czerwca przybył tu Napoleon na czele armii i stanął we dworze drewnianym, dawnej rezydencyi starostów. Zabudowania folwarczne użyte zostały na magazyny. Pourządzano tu piekarnie wojskowe. Po czterodniowym pobycie wyruszył ztąd Napoleon dnia 23 czerwca do Kowna. W ostatnich czasach wzniesiono tu kościół filialny ewangielicki i nowy kościół paraf. katolicki o dwu wieżach w kształcie krzyża. Por. Wspomnienie historyczne o W. przez L. Wojciechowskiego w Bibliot. Warsz. 1854 r. t. , 190 i Tyg. Illustr. z r. 1868, Nr 50. W. par. w dekanacie t. n. , ma 10412 dasz. W. filiał par. ewang. Maryampol, obejmuje 2480 dusz w r. 1880. W. gmina wiejska, ma 15625 mr. i 4090 mk. w tem 433 prot. i 179 żydów. Należy do sądu gm. okr. I i st. pocz. w Wyłkowyszkach. W skład gm. wchodzą Bazyliszki, Bierasznie, Budziory, Czarny Dwór, Dworkiele, Gałakausze, Garszwinie, Gudele, Kausze, Korale, Kumiałbole, Majoryszki, Majszele, Matuliszki, Mażucie, Naszyszki, Olkieniany, Pograndy, Pograndyszki, Polwiszki, Poromaniszki, Powembry, Pustopodzie, Romaniszki, Sordaki, Sterki, Szelwy, Szydziszki, Śmilgie, Tejbery, Uszkinie al. Nowinki, Użbole, Wekierotyszki, Wyłkowyszki fol. , Wokiszkiele i Zamszewo. Wyłkowyskie starostwo niegrodowe, leżało w wojew. trockiem, pow. kowieńskim i podług spisów podskarbińskich z r. 1766 obejmowało miasto Wyłkowyszki z obszernemi przyległościami. W tym czasie posiadał je Ogiński, wojew. wileński, opłacając kwarty złp. 11223 gr. 19, a hyberny złp. 7000. Powiat wyłkowyski gub. suwalskiej zajmuje obszar 1120, 9 wiorst kw. al. 1275, 6 klm. Graniczy od zach. z pow. stołupiańskim Prusy wschodnie, od północy z władysławowskim, od wschodu z maryampolskim a w części i z kalwaryjskim, od południa z kalwaryjskim i sejneńskim. Obszar powiatu zajmuje w części wyżynę pojezierza w części południowej która nieznacznie przechodzi w nizinę. Pochylenie poziomu ma kierunek od płd. wschodu ku płn. zachodowi. Środkową część obszaru stanowi pagórkowata bezleśna równina, śród której występują gdzie niegdzie błotniste zagłębienia i drobne jeziorka. Podczas gdy u źródeł Szyrwinty, przy fol. Poszyrwinty, śród wyżyny pojezierza wzniesienie sięga 900 st. npm. , to w okolicy Wyłkowyszek, brzegi jez. Pojeziory wzniesione są 240 st. npm. Największem jeziorem jest Wisztyniec, częściowo tylko należący do obszaru powiatu. Brzegi jego wznoszą się do 170 mt. npm. W środku powiatu spotykamy jeziora Pojeziory i Olwita w pobliżu Wyłkowyszek. Główną rzeką obszaru jest Szyrwinta, przyjmująca liczne drobne dopływy z całego powiatu; uchodzi do Szeszupy. Północna część obszaru zawarta między rzeczkami Szejmeną dopł. Szyrwinty i Szeszupą płynącą płn. granicą powiatu, przedstawia równinę nizko położoną. Lasy skupiły sio głównie w płd. zach. części powiatu koło jez. Wisztyniec, reszta. obszaru uboga w lasy. Lasy rządowe należące do leśnictw puńskiego i maryampolskiego obejmują 4275 mr. Głównem zajęciem ludności jest rolnictwo. Uprawiają tu głównie żyto, owies, jęczmień i kartofle. W r. 1878 wysiano 3059 czet. pszenicy, 29904 czet. żyta, 154 jarej pszen. , 17313 owsa, 10789 jęczmienia, 17 gryki, 2862 innych zbóż, 38331 kartofli. W r. 1887 wysiano 47166 czet. oziminy, 58714 jarzyny, 55581 kartofli, zebrano zaś 293512 cz. oziminy, 306482 jarzyny, 334940 kartofli. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty. W r. 1878 było w powiecie 14 fabryk zatrudniających 86 robotn. z produkcyą na 167671 rs. W tej liczbie bylo 7 gorzelni z prod. na 115771 rs. , 3 browary 10000 rs. i odlewnia żelaza z prod. na 37000 rs. 30 robot. . W mieście Wyłkowyszkach były trzy małe browary 4900 rs. . Ludność powiatu przeważnie litewska ze znaczną domieszką Niemców i Żydów. Gdy w r. 1867 było 62400 mk. to w r. 1890 ludność wzrosła do 75099. Przyrost w istocie jest znacznie większy bo cyfra z r. 1867 jest oparta na wykazach ksiąg ludności mieszczących stałych mieszkańców chociaż ci dawno wydalili się za paszportom. W r. 1890 było według ksiąg stałej ludności 85567 a niestałej 2978 a więc 88545 lecz w tej liczbie jest 13446 nieobecnych. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności a więc z nieobecnemi, jest 207 prawosł. , 12399 prot. , 13567 żydów i 7 mahometanów. Śród rzeczywistej, obecnej ludności jest 8329 mieszkających w miastach i 66770 we wsiach. Co do płci jest 35587 męż. i 39512 kob. Sród ludności miast Wyłkowyszki i Wierzbołów przeważają żydzi 75, katolicy 20 i protestanci około 5. W gminach wiejskich protestanci niemcy, koloniści stanowią 16, 4 a żydzi 5, 4. Co się tyczy szkół to w powiecie niema średnich zakładów a istnieją tylko szkoły początkowe dwie 2 klas. ogólne w Kibartach i Wierzbołowie, trzy jednoklasowe w Wyłkowyszkach, dwie w Wisztyńcu i po jednej we wsiach Bardowskie, , Giejsztoryszki, Grażyszki, Giże, Kibejki, Kieturwłoki, Kurpiki, Obszruty, Olksniany, Olwita, Pojewoń, Pojeziory, Żury. Pod względem kościelnym dekanat wyłkowyski dye

Wymokłe

cezyi sejneńskiej dzieli się na 10 parafii Bartniki, Giże, Grażyszki, Kieturwłoki, Łankieliszki, Olwita, Pojewoń, Wierzbołów, Wyłkowyszki, Wisztyniec. Pod względem sądowym po wiat dzieli na jeden okrąg sadu pokoju w Wyłkowyszkach dla Wierzbołowa także i na 4 okręgi sądów gminnych Wyłkowyszki, Wierzbołów, i Wisztyniec. Pod względem administracyjnym składa sic powiat z dwu miast Wyłkowyszki i Wierzbołów i 12 gmin Bartniki, Giże, Karkliny, Kibarty, Kopsodzie, Olwita, Pojeziory, Pojewoń, Wisztyniec, Wojtkobole, Wyłkowyszki, Zielonka. W skład gmin tych weszły osady miejskie Wisztyniec i Ki barty. Br. Ch. Wyłkowyszki, fol. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki, ma 6 dm. , 93 mk. , browar. Wyłkobole, ob. Wiłkupie. Wyłom, grupa domów w Zazulach, pow. złoczowski. Wyłów al. Witów, wś, pow. mielecki, par. katol. Przecław, st. poczt. Radomyśl o 10 5 klm. ; własność hr. Mieczysława Reja. Wś ma 377 mk. , w skład jej wchodzi os. Kądziołki. Większa własność ma 17 mk. Wyłtroki, ob. Wiłtroki. W 1827 r. było 16 dm. , 99 mk. Wyłudki, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Trofimówka, o 25 w. od Sokółki, 205 dzies. ziemi włośc. Wyłudki, niem. Willutken, dobra, pow. lecki, st. pocz. Arys. Wyłudy, niem. Willudden, wś nad jez. Gołdopiwa, pow. węgoborski, st. Kruglanken. Wyłudy, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Trofimówka, o 26 w. od Sokółki, 5083 4 dzies. ziemi włośc. 1813 łąk i pastw. , 19 nieuż. . Wyłudzin, wś, pow. łomżyński, gm. Drozdowo, par. Dobrzyjałowo. Mieszka tu drobna szlachta. Obszar wynosi 167 mr. 93 roli or. . Wchodziła w skład dóbr Olszyny. W 1827 r. było 8 dm, 40 mk, par. Drozdowo. Wyłuski, wś nieistniejąca obecnie pod tą nazwą, w pow. nowogradwołyńskim. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. należy do włości zwiahelskiej ks. Konstantyna Ostrogskiego, wwdy kijowskiego, który płaci ztąd z 2 dym. i 5 dym. Jabłonowski, Wołyń, 84. Wyma w 1583 r. , Umay 1577 r. , wś nieistniejąca obecnie pod temi nazwami, w pow. włodzimierskim, należała do Łokacz. W 1577 r. ks. Roman Sanguszko wnosi ze wsi Umaya z 4 dym. łanow. , 2 ogr. po 4 gr. zaś w 1583 r. ze wsi Wymya 4 łan. , 15 ogrod. , 4 bojar. Jabłonowski, Wołyń, 66, 112. Wymiary Dolne 1. niem. Ausmaass, wś, pow. chełmiński, st. pocz. i paraf. kat. Chełmno; 1885 r. 37 dm. , 46 dym. , 247 mk. , 22 kat. , 167 ew. , 58 dyssyd. ; 336 ha 202 roli orn. , 93 łąk; szkoła ew. w miejscu. 2. W. D. , wyb. tamże, 45 ha 28 roli or. ; 1885 r. 23 dm. , 33 dym. , 115 mk. , 33 kat. , 78 ew. , 4 dyssyd. , 3. W. Górne, niem. OberAusmaass, wś tamże, 608 ha 340 roli orn. , 220 łąk, 1 lasu; 1885 r. 52 dm. . 65 dym. , 358 mk. , 56 kat. , 296 ew. , 6 dyssyd. folw. 4 dm. , 44 mk. ; szk. ew. i agentura pomocnicza w miejscu, Kś. Fr. Wymienica, ob. Wymnica. Wymnica, Wymienica al. Wymna, u wierzchowiny zwana Zabesti, rzeczka, w pow. witebskim i suraskim, lewy dopływ Kaspli. Bierze początek w pobliżu wsi Kowale ze wzgórzy ciągnących się we wschodniej części pow. witebskiego, płynie w kierunku płd. wschodnim, przepływa przez jezioro Wymno Tadulińskie i ubiegłszy 35 w. uchodzi do Kaspli w pobliżu wsi Trybulińce. Wymno al. Tadulińskie, jezioro, w pow. suraskim. Przepływa przez nie rzka Wymnica. Wymno, wś, pow. witebski, gm. Wymno, odl. o 30 w. od Witebska, ma cerkiew par. , ka plicę, 563 dzies. ziemi dworskiej. Dziedzictwo Dadziboga i Izabeli z Bychowców Łukowskich, wojskich witebskich; syn ich Felicyan około 1722 r. sprzedał Kazimierzowi Sakowiczowi, chorążemu witebskiemu, ten zaś darował swemu synowi chrzestnemu Tadeuszowi Ogińskiemu, wwdzie trockiemu. Następnie w dożywotniem władaniu drugiej jego żony Jadwigi z Załuskich, później własność Kossowa, dziś Kazarynowych. Gmina, położona w środkowej części powiatu, graniczy od płn. wschodu z gm. Janowicze, od płd. wschodu z gm. Wielaszkowice, od płd. zach. z gm. Korolewo, od płn. zach. z gm. Babinicze, należy do 4 okr. polic. stanu, obejmu je 114 miejscowości, mających 400 dm. włośc. obok 80 należących do innych stanów, 3878 mk. , 4548 dzies. ziemi włośc. Zarząd gminy we wsi Kotowo o 3 w. . J. Krz. Wymoj 1. wś, w pow. olsztyńskim, założona r. 1351, ob. Wemitten. 2. W. , dawna nazwa jeziora pod wsią Spogany, w pow. ostródzkim. Wymokłe, kol. , pow. łódzki, gnu Lućmierz, par. Zgierz, ma 5 dm. , 36 mk. , 50 mr. Wchodziła w skład dóbr Lućmierz. Wymokłe, niem. Wymoklen, wś, pow, bro dnicki. st. pocz. i paraf. kat. Wrocki, 242 ha 217 roli orn. , 3 łąk; 1885 r. 19 dm. , 19 dym. , 70 mk, , 39 kat. , 31 ew. Leży niedaleko szosy z Wrock do Brodnicy i w pobliżu granicy Król. polskiego. Kś. Fr. Wymsko, zaśc. , pow. dzisieński, w 3 okr pol, o 77 w. od Dzisny, 2 dm. , 16 mk. katol. Wymyków, fol. dóbr Drążgów, w pow. garwolińskim.

Wyłkowyszki

Wyłkowyszki

Wyłkobole

Wyłom

Wyłtroki

Wyłudki

Wyłudy

Wyłudzin

Wyłuski

Wyma

Wymienica

Wymnica

Wymno

Wymoj

Wymsko

Wymykowo

Wymykowo, Wirnikowa, wś wykazana w reg. pobor. z r. 1580 w paraf. św. Marcina w Poznaniu, dziś już nie istnieje. Za przedmie ściami św. Marcina i Nowych Ogródów leżała w XVI w. wioska z browarem i cegielnią; , zwana W. , w której pierwsze rodziny wielkopolskie, jako to Szamotulscy, Górkowie, Latalscy, Potuliccy i inni, mieli swoje dwory. Lubo wieś ta wybudowana była na gruncie miejskim, prze cież miasto kupiło część jej od Jana Świdwy Szamotulskiego, a innych części niechciało zwro tu, lecz tylko wymagało od posiedzicieli, aby uznawali juryzdykcyę miejską nad sobą. Ci je dnak nie poddawali jej swych posiadłości. Ztąd przez dwa blisko wieki, miasto miało ustawi czne zatargi z mieszkańcami W. W pierwszej połowie XVII w. klasztor benedyktynek w Po znaniu nabył znaczną część W. i na niej wysta wił kilkadziesiąt domków, które osadziwszy mieszkańcami, nadał im prawo magdeburskie. W. tedy miało swoją osobną juryzdykcyę i ma gistrat złożony z burmistrza i rady pod prze wodnictwem klasztoru benedyktynek. W r. 1580 było tu 40 zagrodn. , 20 komorników, 12 rzemieślników i 1 kupiec. W r. 1677 kupiło miasto resztę W. od Elźbiety Latalskiej za 1700 złp. i przyłączyło ją do przedmieścia za św. Marcinem. W. Ł. Wymyślanka 1. pole na obsz. m. Kamionny, w pow. międzychodzkim. 2. W. , wś gospod. , w pow. bukowskim nowotomyślskim, ma urząd okr. w Lwówku, urz. st. cyw. w Zembowie, stac. kol. w Luboszu na linii Międzyrzecz Rokietnica, poczta w Lwówku, szkoła katol. w Zembowie, ewang. w miejscu, paraf. obu wyzn. w Lwówku, sąd okr. w Pniewach Pinne. Obszaru 323 ha, 15 dm. , 129 dusz 31 katol. . Leży na płn. zachód Lwówka. Wymyślanka, niem. Wymislonka, wyb. do Niedźwiedzia, pow. chełmiński, st. pocz. W. Radowiska; 1885 r. 15 dm. , 10 mk. Kś. Fr. Wymyśle 1. Polskie i 2. W. Niemieckie, dwie wsi nad rzką Nidą, pow. gostyński, gm. Czermno, par. katol. Czermno, ewang. Gombin. W. Polskie ma 15 dm. , 154 mk. katolików, 229 mr. W r. 1827 było 8 dm. , 91 mk. W. Niemieckie ma 28 dm. , 359 mk. menonitów, 585 mr. We wsi szkoła i dom modlitwy murowany. Gleba piaszczysta. Znaczny obszar łąk z warstwą torfu grubą na 4 łokcie. Sady owocowe, plantacye wierzbiny, wyrób sera holenderskiego. W r. 1827 było 27 dm. , 335 mk. 3. W. , dziś przedmieście Latowicza, w pow. nowomińskim, w spisie z r. 1827 podane jako wieś rządowa mająca 49 dm. , 270 mk. 4. W. , os. młyń. , pow. nowomiński, gm. Łukowiec, par. Latowicz, ma 17 mk. Wchodziła w skład dóbr Kuflew. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. , par. Kuflew. 5. W, , os. , pow. siedlecki, gm. Niwiska, par. Suchożebry, ma 3 dm. , 7 mk. , 22 mr. W 1827 r. 2 Słownik Geograficzny T. XIV. . dm. , 6 mk. 6. W. , fol. , pow. radzyński, gm. Lisia Wólka, par. Wohyń, ma 1 dm. , 11 mk. , 1022 mr. Br. Ch. Wymyślin 1. wś i fol. nad jez. Wielgie, pow. lipnowski, gm. i par. Skępe, odl. 10 w. na wschód od Lipna, 11 2 w. od Skępego, posiada kościół poklasztorny, seminaryum dla nauczy cieli ludowych, szkołę początkową, zarząd le śnictwa rządowego lipnowskiego królewski bór, zajazd z restauracyą, 24 dm. , 264 mk. , 424 mr. 57 nieuż. . W r. 1827 wś prywatna ma 20 dm. , 261 mk. W. wchodził w skład dóbr Skępe. Co do przeszłości osady i kościoła, ob. Skępe. 2. W. , wś, pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Wola, odl. 16 w. od Lipna, ma 9 dm. , 56 mk. , 10 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 29 mk. 3. W. , fol. , pow. lipnowski, gm. Bru dzeń, par. Bądkowo, odl. 32 w. od Lipna, 1 dm. , 20 mk. , 150 mr. 4. W. , fol. pow. sierpecki, gm. Borkowo, par. Sierpc odl. 3 w. , li czy 2 dm. , 23 mk. , 70 mr. W r. 1827 było 2 dm. , 15 mk. 5. W. , wś, pow. płoński, ob. Sokal. Br. Ch. Wymysł, wś i fol. nad rzką Mleczną, pow. radomski, gm. Wielogóra, par. Radom odl. 5 w. , ma 8 dm. , 58 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 15 mk. Fol. Wymysł w r. 1877 oddzielony od dóbr Klwatka Szlachecka, rozl. mr. 284 gr. or. i ogr. mr. 124, łąk mr. 32, lasu mr. 123, nieuż. mr. 6; bud. drew. 5; pokłady torfu. Wymysł, wólka do wsi Trzciana, w pow. mieleckim, ma 3 dm. Wymyslów 1. wś, pow. radzymiński. Wchodziła w skład dóbr Jadów. Ma 7 os. , 64 mr. 2. W. , os. , pow. sochaczewski, gm. Kozłów Biskupi, ma 16 mk. W r. 1827 był 1 dm. , 3 mk. , par. Pawłowice. 3. W. , pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Sochaczew, ma 95 mk. , 93 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 34 mk. 4. W. , wś, pow. skierniewicki, gm. Kowiesy, par. Chojnata, ma 58 mk. , 120 mr. 5. W. , folw. , pow. łowicki, gm. Lubianków, par. Dmosin, odl. 18 w. od Łowicza, ma 3 dm. , 47 mk. , 236 mr. Oddzielony od dóbr Ostrołęka. 6. W. , kol. , pow. łowicki, gm. Dąbkowice, par. Domaniewice, ma 7 dm. , 44 mk. , 150 mr. Stanowiła jedną całość z Wolą Lubiankowską. 7. W. al. Górki, kol. , pow. kutnowski, gm. Krośniewice, par. Miłonice, ma 27 dm. , 171 mk. , 275 mr. Kolonia ta utworzoną została w r. 1863 na obszarze folwarku należącego do dóbr Miłonice, przy przeprowadzaniu separacyi gruntów włościańskich. Ludność trudni się psżczelnictwem. W r. 1827 było 3 dm. , 37 mk. 8. W. , folw. dóbr Falbórz, pow. włocławski. 9. W. , wś i folw. , pow. łęczycki, gm. Mazew, par. Sobótka, odl. od Łęczycy 17 w. ; wś ma 2 dm. , 45 mk. , 42 mr. ; folw. 3 dm. , 3 mk. , 201 mr. 159 mr. roli, 35 mr. łąk. 10. W. , folw. do Leźnicy Małej, w pow. łęczyckim, gm. Tkaczew. 11. W. , część 7

Wymykowo

Wymyślanka

Wymyślin

Wymysł

Wymyslów

Wymysłów

dóbr Gaj, pow. łęczycki, gm. Balków. 12. W. , os. nad rz. Warta, pow. słupecki, gm. Ciążeń, par. Szamarzewo, odl. od Słupcy 12 w. , ma 2 dm. , 13 mk. W r. 1827 było 1 dm. , 13 mk. 13. W. , os. nad rz. Wartą, pow. słupecki, gm. i par. Zagórów, odl. od Słupcy 12 w. , ma 3 dm. , 23 mk. W 1827 r. 2 dm. , 13 mk. 14. W. , folw. nad rz. Wartą, pow. słupecki, gm. Dłusk, par. Pyzdry, odl. od Słupcy 18 w. , ma 1 dm. , 10 mk. 15. W, al. Holendry Kaliskie, wś, pow. słupecki, gm. Wilcza Góra, ma 8 os. , 195 mr. Ob. Kaliska. 16. W. , folw. dóbr Tuliszków, pow. koniński, ma 1 dm. , 56 mk; 1827 r. 1 dm. , 20 mk. 17. W. , folw. , pow. rawski, gm. Stara Wieś, par. Biała, ma 3 dm. , 43 mk. , 205 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 39 mk. 18. W. , os. młyn. nad rzką Brzezinką, w pow. brzezińskim, pod Brzezinami, ma 1 dm. , 13 mk. , 33 mr. 19. W. , os. karcz. , pow. piotrkowski, gm. Krzyżanów, ma 1 dm. , 7 mk. , 4 mr. 20. W. Borkowski, os. , pow. piotrkowski, gm. Przerąb, ma 2 dm. , 4 mk, 21 mr. włośc. 21. W. , os. , pow. piotrkowski, gm. Podolin, par. Srocko. Nie podana w ostatnich spisach. 22. W. , wś i os. karcz. , pow. łaski, gm. i par. Buczek. Wś ma 6 dm. , 71 mk. , 66 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 4 mk. , 3 mr. ; os. karcz. należy do wsi Brodnia, 23. W. , wś, folw. i kol. , pow. łaski, gm. Wymysłów, par. rzym. kat. Górka Pabianicka, par. ew. Pabianice, odl. 12 w. od Łasku. Kol. ma urząd gminny, 29 dm. , 248 mk. , 424 mr. , folw. 6 dm. , 71 mk. , 394 mr. Własność rządowa w dzierżawie wieczystej. R. 1827 W. Stary, wś rząd. miał 5 dm. , 47 mk. W. Nowy, wś rząd. 16 dm. , 101 mk. i Wymysłów, wś prywatna 4 dm. , 24 mk. W. gmina, należy do sądu gm. okr. I, w Pabianicach st. p. odl. w. , ma 12292 mr. obszaru i 4718 mk. Śród ludności stałej jest 77 prot. i 39 żyd. 24. W. , Fr, kol. i os. , pow. łaski, gm. Wymysłów, kol. ma 6 dm. , 56 mk. , 488 mr. ; os. 1 dm. mk. , 120 mr. 25. W. , wś, przyl. Huty Drewnianej, pow. noworadomski, gm. i par. Kobiele, ma 3 os, , 53 mk. , 30 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 27 mk. 26. W. , kol. i folw. , pow. noworadomski, gm. i par. Żytno, kol. ma 4 dm. , 80 mk. , 48 mr. , folw. 4 dm. , 65 mk. , 150 mr. ; 1827 r. 1 dm. , 8 mk. 27. W. al. Borki, folw. , pow. noworadomski, gm. Przerąb, ma 1 dm. , 10 mk. , 85 mr. 28. W. , os. młyn nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. Garnek, par. Kłomnice, ma 1 dm. , 22 mr. 29. W. , folw. , pow. noworadomski, gm. Rzeki, par. Kłomnice, ma 2 dm. , 45 mk. , 100 mr. Należy do dóbr Chorzenice. W 1827 r. 2 dm. , 36 mk. 30. W. Lipouczycki, os. , pow. noworadomski, gm. Przerąb, par. Kodrąb, ma 2 dm, 13 mk. , 21. mr. Powstał na obszarze Lipowczyc. 31. W. al. Folwark, nad rz. Brynicą, pow. będziński, gm. Ożarowice, par. Siemonia, ma 29 dm. , 241 mk. , 146 mr. włośc. i 146 folw. Folw. należy do dóbr Dobieszowice. 32. W. , wś, pow, radomski, gm. i par. Skaryszew, odl. od Radomia 12 w. , ma 12 w. , ma 22 dm. , 74 mk. , 206 mr. włośc. W r. 1827 było 9 dm. , 72 mk. , par. Radom. 33. W. , folw. , pow, radomski, gm. 0rońsk, par. Mniszek, odl. od Radomia 34 w. , ma 1 dm. , 360 mr. 34. W. , wś, pow. radomski, gm. i par. Potworów, odl. od Radomia 32 w. , ma 4 dm. , 9 os. , 57 mr. Należała do dóbr Potworów. 35. W. , wś, pow. radomski, gm. Wielogóra, ma 6 os. , 66 mr. Wchodziła w skład dóbr Klwatka. 36. W. , wś nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Kozienice, ma 11 dm. , 119 mk. , 127 mr. W r. 1827 było 11 dm. , 76 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kozienice. 37. W. , wś, pow. kozienicki, gm. i par. Roźniszew, odl. od Kozienic 43 w. , ma 6 dm. , 41 mk. , 55 mr. W r. 1827 było 4 dm. , 21 mk. 38. W. , folw. , pow. iłżecki. gm. Tarczek, par. Świętomarz, odl. od Iłży 29 w. , ma 1 dm. , 2 mk. , 97 mr. 39. W. , folw. nad rz. Kamionką, pow. iłżecki, gm. Rzepin, par. Pawłów, odl. od Iłży 29 w. , ma 1 dm. , 233 mr. 40. W. , wś i folw. , pow. konecki, gm. Dobromierz, par. Przedbórz, odl. od Końskich 38 w. , ma 11 dm. , 92 mk. , 118 mr. dwor. i 82 włośc. W r. 1827 było 6 dm. , 39 mk. 41. W. , os. leś. , pow. konecki, gm. i par. Gowarczów, odl. od Końskich 3 w. , 1 dm. , 12 mk. 42. W. , wś i os. , pow. konecki, gm. i par. Borkowice, odl. od Końskich 21 w. , ma 13 dm. , 171 mk. , 73 mr. włośc. , i 27 dwor. W r. . 1827 było 11 dm. , 108 mk. 43. W. , os. pow. konecki, gm. Końskie, par. Szydłowiec, odl. od Końskich 28 w. , ma 4 dm. , 83 mr. 44. W. , os. leś. , pow. opatowski, gm. Boksice, par. Szewna, odl. od Opatowa 17 w, , ma 3 dm. , 23 mk. , 11 mr. 45. W. , wś, pow. opatowski, gm. i par. Modliborzyce, odl. od Opatowa 10 w. W roku 1827 było 6 dm. , 36 mk. Ob. Kobylany. 46. W. , os. włośc. , pow. sandomierski, gm. i par. Łoniów, odl. od Sandomierza 20 w. , ma 4 dm. , 42 mk. , 31 mr. W 1827 roku 5 dm. , 19 mk. 47. W. , wś nad rz. Czarną, pow. sandomierski, gm. Tursko, par. Połaniec, odl. od Sandomierza 40 w. , ma 9 dm, 78 mk. , 111 mr. 48. W. , os. młyn. , pow. kielecki, gm. Piekoszów, par. Chełmce. 49. W. , wś przy ujściu Lasociny do Nidy, pow. kielecki, gm. Zajączków, par. Bolmin. W roku 1827 było 6 dra. , 37 mk. 50. W. , folw. , pow. kielecki. gm. i par. Cisów. 51. W. , pow. kielecki, gm. Morawica, par. Łukowa. W roku 1827 było 4 dm. , 15 mk. 52. W. , os. , pow. kielecki, gm. Korzecko, par. Chełmce. 53. W, , os. , pow. włoszczowski, gm. Secemin, par. Czarnca. W r. 1827 było 3 dm. , 27 mk. 54. W. , folw. , pow. włoszczowski, gm. Włoszczowa, par. Kozłów; r. 1827 było 2 dm. , 20 rak. 55. W. , os. , pow.

Wymysłówka

Wymysłowo

Wymysłów

Wymysław

Wymysławek

włoszczowski, gm. i par. Kurzelów. 56. W. , os. , pow. włoszczowski, gra. i par. Moskarzów. 57. W. , os. , pow. olkuski, gm. i par. Wolbrom. 58. W. , folw. , pow. jędrzejowski, gm. Prząsław, par. Jędrzejów. 59. W. , folw. dóbr Glin ka w pow. stopnickim, gm. Gnojno. 60. W. , os. , pow. stopnicki, gm. Szczytniki, par. Janina. 61. W. , folw. oddzielony od dóbr Kazimierza Mała, w pow. pińczowskim, odl. 28 w. od Pińczowa, ma 413 mr. obszaru 303 mr. roli, 60 lasu, 47 nieuż. . Wś W. al. Cło ma 22 os. , 117 mr. 62. W. , przyl. dóbr Kije, pow. pińczowski. W r. 1827 były 2 dm. , 18 mk. 63. W. , pow. pińczowski, gm. Złota, par. Pełczyska. 64. W. , fol. dóbr Jakubowice, w pow. pińczow skim. 65. W. , folw. dóbr Góry, pow. pińczow ski, ma 215 mr. 66. , folw. i wś, pow. piń czowski, gm. Nagórzany, par. Gorzków. Fol. należy do dóbr Chruszczyna, wś ma 2 os. , 9 mr. 67. W. , wś, pow. pińczowski, gm. Filipowice, ma 5 os. , 27 mr. Wchodziła w skład dóbr Malkowice. 68. W. , wś i kol. , pow. miechowski, gm. Miechów, par. Sławice. Wś ma 18 os. , 133 mr. , należała do dóbr Sławice. Kolonia powstała na obszarze folwarcznym, z którego rozpar celowano 259 mr. W r. 1827 było 10 dm. , 101 mk. 69. W. , folw. , pow. miechowski, gm. Nieszków, par. Słaboszów. W r. 1827 było 3 dm. , 18 mk. 70. W. , os. , pow. miechowski, gm. i par. Iwanowice. 71. W. , os. , pow. miechow ski, gm. Kowala, par. Poborowice. 72. W. , os, , pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par. Goł cza. 73. W. , pow. miechowski, gm. Rzerzu śnia, par. Szreniawa. 74. W. , folw. dóbr Dę blin, pow. nowoaleksandryjski puławski. Fol. ma 419 mr. 6 mr. ogrodu, 184 roli, 50 łąk. Zabudowania folwarczne stoją na wyniosłości panującej nad dolina Wieprza. Wedle podania istniał tu podobno zbiór aryański. 75. W. , folw. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Karczmiska, par. Wąwolnica, odl. 25 w. od Pu ław. Folw. ten w r. 1873 oddzielony od dóbr Niezabitów, rozl. mr. 281, gr. or. i ogr. mr 276, nieuż. mr. 5; bud. drew. 2; gospodarstwo 4 pol. 76. W. al. Wyrwas, os. w dobrach Kamień, pow. nowoaleksandryjski, gm. Kamień. 77. W. , os. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Godów, par. Chodel. 78. W. , os. , pow. janowski, gm. Kosin, par. Świeciechów. 79. W. , pow. lu bartowski, gm. Samoklęski, par. Mełgiew. 80. W. , folw. , pow. garwoliński, gm. Ułęż, par. Drążgów, ma 1 dm. , 18 mk. , 102 mr. 81. W. , ob. Wymyslowo. Br. Ch. Wymysłów 1. przyl. Libiąża, w pow. chrzanowskim. 2. W. folw. dobr Libertów, w pow. wielickim. 3. W. al. Kurzynka, przys. Kurzyny Małej, w pow. nisieckim. 4. W. , przyl. Dzikowa, pow. tarnobrzeski. 5. W. , część gm. Brzana, w pow. grybowskim. Wymysław, wś, w pow. chodzieskim, sąd, urz. okr. , st. kol. i par. kąt. w Chodzieżu, urz. stanu cyw. i poczta w Zachasie Zachasberg, szkoły obu wyznań w Strzelcach. Obszaru 7 ha, 9 dym. , 62 dusz 30 kat. . Leży na płn. wsch. Chodzieża. Wymysławek, wyb. w Popowie Kościelnym, w pow. wągrowieckim, urz. okr. w Mieścisku, urz. stan. cyw. w Kuszewie, st. kol. w Rąbczynie Rombschin na linii z Rogoźna do Inowrocławia, par. katol. , poczta i szkoły w Popowie, par. ewang. w Skokach, sąd w Wągrowcu, 8 dym. , 74 dnsz. Leży między Mieściskiem a Skokami. Wymysłów 1. folw. dóbr Poniszowice, pow. toszeckogliwicki. 2. W. , kol. we wsi Boruszowice, pow. bytomski. Wymyslówek 1. wś i kol. , gm. i par. Radomsk, pow. noworadomski. Wś ma 7 dm. , 30 mk. , 8 mr. włośc. , kol. 22 dm. , 169 mk. , 98 mr. drobnych właścicieli. 2. W. , os. karcz. , pow. wieluński, gm. Radoszewice, par. Ossyaków, odl. od Wielunia 26 w. , ma 1 dm. , 6 mk. Wchodziła w skład dóbr Radoszewice. Wymysłowice, niem. , folw. dóbr Kobierzyce, w pow. raciborskim. Wymysłówka, wś, pow. brzeżański, 22 klm. na płn. wsch. od Brzeżan, 12 klm. na płn. wsch. od sądu pow. i urzędu poczt. w Kozowy. Na płn. leży Medowa, na wsch. i płd. Budyłów, na zach. Wybudów. Wieś tworzy jedną gminę ka tastralną z Medową. W r. 1890 było 58 dm. , 324 mk. w gm; 224 gr. kat. , 91 rzym. kat. , 9 izrl. , 211 Rus. , 113 gr. kat. w Budyłowie. We wsi jest szkoła jednoklas. Lu. Dz. Wymysłowo 1. wś i folw. , pow. włocławski, gm. Falborz, par. Brześć, ma 48 mk. , 158 mr. dwor. i 4 włośc. 2. W. , wś w pobliżu jez. Orle, pow. nieszawski, gm. Piotrków, par. Orle, ma 59 mk. , 73 mr. W r. 1827 było 10 dm. , 74 mk. , par. Chalno. 3. W. , kol. , pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. Sompolno, ma 39 mk. , 213 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 48 mk. Wymysłowo 1. fol. do Łężca, wśi w pow. międzychodzkim, st. kol. w Kwilczu, poczta w Sierakowie, par. katol. w Lutomiu. Leży na płd. wsch. Sierakowa, na trakcie z Sierakowa do Pniewa. 2. W. , niem. folw. w pow. krobskim gostyńskim, należy do Chumiątek, par. katol. w Krobi, 4 dym. , 86 dusz. W r. 1793 własn. bisk. pozn. 3. W. , folw. , w pow. szubińskim, st. kol. Nakło, poczta Tur, par. katol. w Samoklęskach, sąd i par. ew. w Szubinie, 3 dym. , 38 dusz ewang. Leży na płd. wsch. Nakła, pod Jaruszynem, należy do dóbr Samoklęski. 4. W. , wś gospod. , w pow. obornickim, urz. okr. i stanu cyw. w 0bornikaeh, tamże pocztę i st. kol. na linii Poznań Piła. Szkoła katol. i par. w Obiezierzu,

Wymysłowice

Wymysłów

Wymyslówek

Wymysłowo

sąd okr. w Obornikach. Obszaru 301 ha, 28 dym. , 201 dusz katol. R; 1793 posiada Woj ciech Węgorzewski. Leży na płd. zach. Obor nik. 5. W. , wś dwor. , w pow. bydgoskim, ma parafie, urząd okr. i stanu cyw. , sad i pocztę w Komorowie, st; kol. Kotomierz, na linii Bydgoszcz Gdańsk, szkoły obu wyznań w N. Glinkach. Obszar 100 ha, 2 dym. , 17 dusz 3 kat. . Niegdyś własność klasztorna. Loży na płn. Kornowa, nad Brdą. 6. W. , wś dwor. , w pow wyrzyskim, ma urz. okr. i st. cywil. , st. kol. i pocztę, szkoły obu wyzn. w Białośliwiu, par. katol. w Krostkowie Freymark, sku. Obszaru 82 ha, 3 dm. , 40 dusz 10 kat. . Leży między Wyrzyskiem a Miasteczkiem, na płd. wsch. Wysokiej. Należy do dóbr Nieżychowa, własn. szambelana dr. Komierowskiego. Dawniej tu była karczma W. Nobskrug. 7. W. , folw. do Jurkowa, leży na zach. płn. Krzy winia, w pow. kościańskim, ma urz. okr. w Krzy winiu, st. kol. Stare Bojanowo, par. katol. w Czerwonej Wsi; ma 2 dm. , 44 mk. R. 1793 właściciel Stan. Rogaliński. 8. W. , folw. , w pow. inowrocławskim, ma par. kat. , urz. okr. i st. cyw. w Gniewkowie, 1 dm. , 10 mk. Należy do dóbr Lipie. Leży na płd. wsch. Gniewkowa. 9. W. , folw. , w pow. strzelińskim, o 7 staj na płn. od Strzelna, ku zachodowi od Kruszwicy, pod wsią Gaj Moellendorf, należącą do dóbr Morkowickich. 10. W, , folw. tamże, ku płd. od Strzelna, pod Nową Wsią Wojcińską. 11. W. , fol. do Sliwna, w pow. grodziskim. Ma urz. okr. w Buku, , st. kol. w Opalenicy, poczta w Śliwnie, parafie w Dusznikach, 2 dymy, 84 dusz. Leży na płn. zach. Buku. W r. 1793 należy do Katarzyny Szczanieckiej z Wąsowa. 12. W. , os. , na płn. wsch. Chodzieży, w par. Strzelce. 13. W. , wś, niegdyś w pow. gnie źnieńskim, pod Dziećmarkami, w okolicy Kiecka i Waliszewa. Wymarła w czasie powietrza. 14. W. Szlacheckie, wś, w pow. mogilnickim, ma urz. okr. w Trzemesznie, urz. st. cyw. w Palędziu Kościelnym, st. kol. w Mogilnie, na linii Poznań Toruń, poczta w Józefowie, par. i szkoła katol. w Palędziu, sąd w Trzemesznie. Obsza ru 32 ha, 12 dym. , 82 dusz 22 katol. . Leży na zachód Mogilna. 15. W. Królewskie, tam że, obszaru 247 ha, 16 dym. , 119 dusz 16 ew. . Własność niegdyś klasztoru trzemeszeńskiego, na zach. od Trzemeszna, przy trakcie do Gnie zna. 16. W. Miejskie, tamże, 69 dym. , 446 dusz 35 ew. . 17. W. , leśnictwo w Ceradzu Dolnym, w pow. szamotulskim, 1 dym. , 5 dusz. 18. W. , folw. , w pow. wągrowieckim, na płd. wsch. Gołańczy, w par. Czeszewo. R. 1830 na leżało do Rykowa. Istniało jeszcze r. 1850. 19. W. , niegdyś własność klasztoru lubińskie go. W. Ł. Wymysłowo 1. wyb. do Tucholi, pow. tucholski, st. poczt. i par. kat. Tuchola; leży nad Brdą, na której jest most żelazny na kamien nych filarach, r. 1892 oddany do użytku publicznego. W 1885 r. 3 dm. , 25 mk. 2. W. , kol. do Pięćmorgów, pow. świecki, par. kat. Jeżewo, st. p. Warlubie, 1 dm. , 4 mk. 3. W. , pustkowie zaginione, w pow. świeckim, należało X. ks. Jabłonowskiego. 4 W. , pustkowie zagi nione, w pow. świeckim, r. 1776 do dóbr ostrowickich należące. W. , leśn. , pow. chełmiński, st. p. Wąbrzeźno. 6. W. , os. do Nieszawy, pow. toruński, 1 dm. , 4 mk. 7. W. , wyb. do Żuła wy, pow. gdański górny, 1 dm. , 12 mk. 8. W. , leś. do Średniego Gołębiowa należące, pow. tczewski, 1 dm. , 4 mk. 9. W. , wś, pow. gru dziądzki, st. p. i par. kat. Radzyn. Należy od niepamiętnych czasów do probostwa radzyńskiego i obejmuje 15 wł. czyli 964, 91 mr. magd. W 1865 r. 26 bud. , 8 dm. , 73 mk. , 45 kat. , 28 ew. ob. Froehlich Gesch. d. Grand, Kr. I, str. 354. 10. W. , kol. do Wycinków, pow. starogardzki, st. p. Osiek. 1885 r. 4 dm. , 27 mk. , 132 mr. 11. W. , folw. do Sypniewa, pow. złotowski, st. p. Sypniewo, 1 dm. , 18 mk. 12. W. , folw. do Sosnowa, pow. złotowski, st. p. Sępólno. 13. W. , dobra ryc. , pow. toruński, st. p. i kol. Chełmża 5 klm. odl. , par. kat. Przeczno; 316 ha 282 roli orn. , 9 łąk; 1885 r. 5 dm. , 20 dym. , 114 mk. , 111 kat. , 3 ew. ; dziedzic Zna niecki. Majętność ta została niedawno rozpar celowana przez toruńską spółkę ziemską na wło ści rentowe. Na północ od W. w stronę Nawry i Wypcza widać na brzegach istniejącego tu niegdyś jez. Śledź, na obszarach gruntów obu tych wsi, rozrzucone tu i owdzie mogiły kamien ne ob. objaśn. do mapy archeolog. Prus Zach. przez Ossowskiego, str. 28. Kś. Fr. Wymysły 1. wś, pow. łęczycki, gm. Mazew, par. Sobótka, ma 6 os. , 3 mr. Wchodziła w skład dóbr Kotków. W r. 1827 wś Wymysłowo, w par. Sobótka miała 5 dm. , 50 mk. 2. W. , wś, pow. węgrowski, gm. Łochów, par. Kamionna, ma 3 dm. , 49 mk. , 33 mr. 3 W. , folw. , pow. sokołowski, ma 8 dm. , 64 mk. Ob. Hołowienki. 4. W. , os. włośc. i folw. , pow. pułtuski, gm. i par. Nasielsk, os. włośc. ma 2 os. , 84 mr. , wchodziła w skład dóbr Kossewo, folw. zaś w skład dóbr Czajki. W r. 1827 było 3 dm, , 33 mk. 5. W. Płoniawskie, folw. , pow. makowski, gm. Płoniawy, odl. 14 w. od Makowa, ma 129 mr. obszaru. 6. W. , wś, pow. płoński, gm. i par. Pomiechowo, odl. 31 w. od Płońska, ma 22 dm. , 251 mk. , 252 mr. Br. Ch. Wymysły, niem. Wymisly, folw. , pow. ządzborski, st. p. Wynia, rzka, w pow. słuckim i ihumeńskim, lewy dopływ Łoszy. Zaczyna się w pow. słuckim za wsią Pleszewice gm. Pociejki, płynie naprzód na zachód, a później na płn. zach. koło wsi Sołtanowszczyzna, Pniwody, Kołosowszczy

Wynia

Wymysłowo

zna, Wynia, Rżawka, folw. Dorohy młyn, wsi Dumicze, Letkowszczyzna, Mielniki młyny i o 1 w. za folw. Wieleszyn, wkroczywszy w granice pow. ihumeńskiego, płynie pod sioło Kuczynkę, ztąd pod wś Ostrej ki i po za zaśc Tatury ma ujście naprzeciwko zaśc. Mroczki. Długa w pow. słuckim około 27 w. , przeważnie wśród pól, w pow. zaś ihumeńskim około 10 w lasami. Zasila się głównie z prawej strony kilku drobnemi dopływami, a w pow. ihumeńskim rzką Starzycą pod zaśc. Hrywiec. W dolnym biegu na wybrzeżach piękne i obfite łąki. Wynia, wś poradziwiłłowska nad rz. Wynią, lewym dopływem Łoszy, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Teladowicze, o 49 w. od Słucka, ma 65 osad; łąki i grunta dobre, miej scowość małoleśna. A. Jel. Wynimok, wś, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Uhrynicze, o 99 w. od Piń ska, ma 10 osad; grunta lekkie. A. Jel. Wynoscy, mylnie Wyniszcze, wś, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, o 15 w. od Słucka, ma 24 osad; za poddaństwa własność ks. Radziwiłłów, ordynatów kleckich. Wynoszówka, wś, pow. rohaczewski, gm. Korma o 3 w. , ma 78 dm. , 290 mk. , zapasowy spichlerz gminny. Wynupie, folw. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gra. Pniewy, własność Naruszewiczów, ma 369 dzies. 109 lasu, 72 nieuż. . Wypalanka 1. al. Wypałonka, podleśnictwo między Wieleniem a Wronkami, w pow. szamotulskim, pod Zelaskiem. 2. W. , las w W. Łęce, pow. kościański. 3. W. , łąka w Bonikowie, pow. kościański. 4. W. , las na obszarze mta Szubina. Wypalanki 1. miejsce leśne na Sepnie, w pow. kościańskim. 2. W. , wybud. w Chomęcicach, pow. poznański, zachodni, par. kat. w Konarzewie, 2 dym. , 18 dusz. Leży na płn. wsch. Stęszewa. 3. W. , łąki, na Sobocie, w pow. poznańskim. 4. W. , las na Żabnie, w pow. szremskim. Wypaleniska, pow. bydgoski, ob. Soleckie 5. Wypalenisko, wś, pow. brzeziński, gm. Gałkówek, par. Brzeziny, ma 11 dm. , 59 mk. , 51 mr. Wypalenisko, obszar lesisty w Kutkorzu, w pow. złoczowskim, na praw. brzegu Pełtwi Karta wojs. , 6, XXXI. Wypalonki 1. os. leś. , pow. częstochowski, gm. Kamienica Polska, ma 1 dm. , 7 mk. , 1792 mr. lasu rządowego. 2. W. , wś, pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl. 25 w. od Lipna, ma 4 dm. , 25 mk. , 31 mr. Wypały, dwór, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Skiemie, o 57 w. od Szawel. Wypchanka, wólka na obszarze Rohoźny, pow. czerniowiecki. Wypcz al. W, dobra ryc. nad szosą z Torunia do Chełmna i nad brukowaną droga do dworca w Nawrze, pow. toruński, par. kat. Grzybno, st. pocz. Przeczno 4 klm. odl. ; razem z fol. Wypczykięm 883 ha 692 roli or. , 8 łąk; 1885 r. 20 dm. , 68 dym. , 364 mk. , 331 kat. , 33 ew. , z tych przypada na Wypczyk 5 dm. i 88 mk. W dok. Wypitz, Weipitz, Weibitsch zwane. Za czasów krzyżackich należały te dobra do komturstwa starogrodzkiego i obejmowały 48 włók, od któ rych czynsz wynosił 41 grzywien. R. 1364 na byli je bracia Piotr i Tylman, synowie Hanusza von rich V. nowy przywilej wystawił. E. 1405 mieszkają tu Pietrasz Cziris i Jan z Lipna; r. zaś 1457 dostaje Toruńczanin Herman Pape wś tę za 600 węgierskich dukatów w zastaw od wojewody chełmińskiego Gabryela Bażyńskiego. R. 1520 nadał ją Zygmunt I Toruniowi. Za tę samą ce nę zastawia ją r. 1543 miasto Karolowi Wypczyńskiemu. Wreszcie r. 1765 nabył ją za 17000 złotych Albrecht Dóbrski ob. Wernicke Beschr. v. Thorn, 1832, str. 311. Topografia Goldbecka z r. 1789, wykazuje tu 13 dym. str. 256. W połowie b. stulecia dzierżył do bra te Parpart, a obecnie posiadają je jego spa dkobiercy. Z wizyty Strzesza 166772 do wiadujemy się, ze wś tutejsza dawała mesznego 2 korce żyta i tyleż owsa. Tamże czytamy, że r. 1591 mieszkali tu następ. włościanie Błażej Sarno, Albert Reia, Maciej Klimek, Bartłomiej Manka, Paweł Bartnik, Piotr Kmieć, Marcin Bie lawski, Albert Drabina, Michał Głowacz, Jerzy Łukasz, Piotr Rynsz, Melchior Świtai; puste by ły posiadła, które dzierżyli Turoń, Mazur i Li zak. Od każdej włóki dawali mesznego po pół korca żyta i tyleż owsa str. 236. Na gruntach Wybcza znajdują się mocno już naruszone mo giły kamienne mieszające się z kamieniami ustawianemi ob. Ossowski Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. , str. 28. Kś. Fr. Wypcza, obszar po praw. brz. potoku Wypczy w Żabiu, wzn. do 915 mt. Karta wojs. , 13, XXXI. Wypcza, potok, lewy dopływ Czeremoszu Czarnego, w Żabiu, płynie z góry bezleśnej 1372 mt. . Długi 51 2. Wypcze al. Wipcze, grupa domów w Żabiu, pow. kosowski. Wypczyk, niem. Kl. fol. do Wypcza. Wypczyna 1. grupa domów w Mikuliczynie, pow. nadworniański. 2. W. , osada w Zielony, pow. nadworniański. Wypełzki, nazwa miejscowości w dobrach Kobylany, pow. konstantynowski.

Wynia

Wynimok

Wynoscy

Wynoszówka

Wynupie

Wypalenisko

Wypalonki

Wypchanka

Wypcz

Wypcza

Wypcze

Wypczyk

Wypczyna

Wypełzki

Wynia

Wypołzow

Wypołzowo

Wyprynis

Wyprys

Wypsow

Wypsowen

Wypuczki

Wypychowo

Wypychowermuehle

Wypychy

Wypyrzyno

Wypędów

Wypędów, młyn w dobrach Kokocice, pow. rybnicki. Wypędy, wś, pow. warszawski, gm. Falenty, par. Pęcice, ma 10 os. , 106 mk. , 286 mr. Wchodziła w skład dóbr Falenty. W 1827 r. było 4 dm. , 36 mk. Wypęk, wś, pow. grójecki, gm. Kąty, par. Góra Kalwarya, ma 5 os. , 38 mk. , 90 mr. Wchodziła w skład dóbr Lubna. Wypińce, uroczysko, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyrowicze, o 45 w. od Słonima. Wyping, łotew. Wipynks, wś, pow. rzeżycki, par. Rzeżyca, własność Czechowicza. W 1563 r. W. był nadany Borchom wraz z Prelami Wypnicha al. Wypnichy, wś, pow. lubartowski, gm. Rudno, par. Michów, Wchodziła w skład dóbr Lubartów, należących do b. Banku polskiego, ma 47 os. , 637 mr. Obszar dworski należał do fol. Gołąb. W 1827 r. było 30 dm. , 191 mk. Wypolki, wś nad jez. Sowgiro, pow. perejasławski gub. połtawskiej, gm. Pomokle, 181 dm. , 924 mk. , cerkiew, 31 wiatraków. Wypołzow, w dokum. Wypełznów, wś nad rzką Kreliną, pow. osterski gub. czernihowskiej, gm. Morowsk, 85 dm. , 705 mk. , cerkiew. Nadana, wraz z innemi dobrami, w 1392 r. przez w. ks. Witolda ks. Dymitrowi Sokirze. W 1579 r. W. dzierży Kłopocki, potem Ostrzycki; wś ma 13 osiadł. Jabłonowski, Ukraina, I, 152. W 1616 r. trzyma ją Floryan Oleszko, wojski włodzimierski, z żoną swą Agnieszką z Radzie jowic. Robocizn żadnych nie odprawuje. Dają dwie kadzi miodu. Czynsz pieniężny i karczma. Suma prowentu tej wsi 31 fl. 20 gr. , przycho dzi od tego kwarty 6 fi. 10 gr. . Podług lustracyi z 1622 r. wś ta, należąca do sstwa ostroskiego, czyni 46 fl. 18 gr. 10 den. , od cze go przychodzi kwarty 9 fl. 9 gr. 1 dJ. Krz. Wypołzowo al. Czerniacowo, wś nad Uszczanką, pow. newelski, gm. Czerniacowo, o 30 w. od Newla, 8 dm. , 58 mk. , zarząd gminny, cerkiew, szkoła. Wyprynis, jezioro należące do całej grupy drobnych jezior, w pow. sejneńskim, koło folw. Szumkówek. Wyprys, os. , pow. błoński, gm. Młochów, par. Brwinów, ma 4 mk. Wypsow, jezioro, w pow. olsztyńskim, ob. Wypsowen w dok. , ob. Gipsowo. Wypuczki, pow. drohobycki, ob. Ugartsberg, Wypychów 1. wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Rogoźno, par. Gieczno, odl. od Łęczycy 16 w. ; wś ma 16 dm. ludnośćnie podana w spisach urzęd. ; fol. ma 3 dm. , 58 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 102 mk. W r. 1888 fol. W. rozl. mr. 314 gr. or. i ogr. mr. 193, łąk mr. 47, pastw. mr. 57, wody mr. 3, nieuż. mr. 14; bud. mur. 1, drew. 8; pokłady torfu. Wś W. os. 27, mr. 208. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesię cinę kanonii łęczyckiej, zaś pleban. tylko kolę dę. Folw. dawał dziesięcinę pleb. w Giecznie Łaski, L. B. ,, 411. Według reg. pob. pow. łęczyckiego, z r. 1576 wś Wypichowo, w par. Gieczno, własność Sobeckiej, miała 2 łan. , 2 zagr. , 4 osad. Pawiński, Wielkop. , 2. W. , wś, pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów, ma 17 dm. , 196 mk. , 173 mr. W r. 1827 było 9 dm. , 87 mk. , par. Buczek. Wchodziła w skład dóbr Krześlów. Według reg. pob. pow. Szadko wskiego, z r. 1552 wś Wypychów z Krześlowem, w par. Wygiełzów, miały 13 osad. , 6 łan. Pawiński, Wielkop. , II, 240. 3. W. al. Wypychowo, pow. koniński, par. Russocice. Nie po dane w nowszych spisach. W 1827 r. 1 dm. , 20 mk. Br. Ch. Wypychów, przysiołek do Trzebini, wsi w pow. chrzanowskim. Wypychowo, wyb. na Klonowskim polu, należy do Lubiewa, pow. świecki. Wypychowermuehle niem. , młyn w pow. olesińskim, ob. Kadłub 3. Wypychy 1. wś, pow. radzymiński, ma 6 os. , 145 mr. Wchodziła w skład dóbr Dębinki. 2. W. , wś, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Lubomin, ma 34 mk. , U mr. 3. W. , pow. siedlecki, ob. Suchodół 7. 4. W. , wś, pow. węgrowski, gm. Borze, par. Czerwonka, ma 15 dm. , 85 mk. , 387 mr. Ob. Roguszyn 1. 5. W. , wś i fol. , pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Pniewo, odl. 16 w. od Pułtuska. W 1827 r. było 3 dm. , 88 mk. Ob. Łosinno. W r. 1886 fol. W. rozl. mr. 466 gr. or. i ogr. mr. 282, łąk mr. 23, lasu mr. 148, nieuż. mr. 13; bud. drew. 10; las nieurządzony. Wś W. os. 18, mr. 141; wś Łosinne os. 7, mr. 139. 6. W. , pow. puł tuski, ob. Kęsy W. 7. W. , pow. makowski, ob. Milewo 7. 8. W. , wś, pow. ostrołęcki, ob. Kaczyny. 9. W. , pow. łomżyński, ob. Jemielite W. 10. W. , pow. łomżyński, ob. Modzele 5. 11. W. , pow. łomżyński, ob. Szczodruchy 2. 12. W, , pow. kolneński, ob. Chrzanowo. 13. 3 W. , pow. kolneński, ob. Rogieni ce 3. 14. W. Ruś, pow. mazowiecki, gm. Piekuty, par. Wyszonki. 15. W, , pow. mazo wiecki, ob. Jabłonowo. 16. W. , pow. mazo wiecki, ob. KruszewoW. 17. W. , pow. ma zowiecki, ob. Perki 2. Br. Ch. Wypychy l Koczmery, okolica, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol, gm. Rajsk, o 15 w. od Bielska, 41 dzies. 2 łąk i pastw. , 2. W. , pow. bielski gub. grodzieńskiej, ob. Skrzypki 2. Wypyrzyno al. Wypączyno, wś niegdyś w gnieźnieńskiem, pod Jarzębkowem, między Ży

Wypędów

Wypędy

Wypęk

Wypińce

Wyping

Wypnicha

Wypolki

Wyrandy

Wyrch

Wyrdne

Wypyski

Wyrębin

Wyrębienice

Wyrębek

Wyrębacz

Wyręba

Wyregowe Góry

dowem a Wrześnią, Czerniejewem a Witkowem. W r. 1523 leżała pustkami. Wypyski 1. wś, pow. przemyślański, 7 klm. na płd. wsch. wsch. od sadu pow. i urzędu poczt. w Przemyślanach. Na płn. leża Majdan Lipowiecki i Lipowce, na wsch. Pleników, na płd. Pniatyn i Ładańce, na zach. Borszów. Środkiem wsi płynie od płn. wsch. na płd. zach. Krodlówka al. Ładańce, dopływ Maruszki, wpadającej do Gniłej Lipy. Zabudowania wiejskie leża w środku obszaru. Płn. i zach. część wsi przeważnie lesista. Na płn. zach. leży las Stepańce wzn. 416 mt. , na płn. wsch. las Wysokie 398 mt. , na wsch. las Zapuszna. Na wschód wznosi się Orszowiec do 406 mt. Własn. więk. hr. Romana Potockiego ma roli or. 15, łąk i ogr. 20, pastw. 8, lasu 1187 mr. ; wł. mn. roli or. 377, łąk i ogr. 214, pastw. 99, lasu 4 mr. W r. 1890 było 71 dm. , 425 mk. w gm. , 3 dm. , 17 mk. na obsz. dwor. 364 gr. kat. , 40 rz. kat. , 38 izr. ; 411 Rus. ,. 31. Par. rz. kat. w Przemyślanach, gr. kat. w miejscu, dek. narajowski. Do parafii należy Pniatyn. We wsi jest cerkiew p. w. św. Dymitra i szkoła jednoklasowa. 2. W, , grupa domów w Stechnikowcach, pow. tarnopolski. Lu. Dz. Wyr, os. młyn. , pow. piotrkowski, ob. Kurnos. Wyr, grupa chat w Krościenku, pow. nowotarski. Wyrandy, niem. Wyranden, wś i dobra nad rzką Kirmes. Wyrazów, wś, pow. częstochowski, gm. Dzbów, par. Konopiska, odl. 5 w. na zachód od Częstochowy, przy trakcie do komory Herby, ma 31 dm. , 167 mk. , 371 mr. włośc. i 2 dwor. os. karcz. . W r. 1827 było 18 dra. , 88 mk. Wyrąb 1. awuls fol. Kupientyn, w pow. sokołowskim. 2. W. Karwacki, pow. przasnyski, ob. Karwacz, Wyrąbisko, ob. Maszkowice. Wyrch 1. Berda 1043 mt. wznosi sic w lesistym grzbiecie ciągnącym się pomiędzy Rostoką a Solinką na granicy Żubraczego a Solinki, w pow. liskim, na 39 56 wsch, dług. , 49 61 2 płn. szer. Karta wojs. , 9, XXVI. 2. W. Bidoszowa, w grzbiecie granicznym Beskidu 879 mt. , na 39 511 2 wsch. dług. , 49 161 2 płn. szer. Karta wojs. , 9, XXVI. 3. W. Dilec, szczyt 937 mt. na granicy Szczerbanówki i Maniowa, w pow. liskim. Z lesistych stoków odpływają wody do Osławy. Leży na 39 54 wsch. dług. 49 131 2 płn. szer. Karta wojs. , 9, XXVI. 4. W. Hłuboki, szczyt 824 mt. w Mikowie, w pow. sanockim, na 39 50 wsch. dług. , 49 171 2 płn. szer. Wody odpływają do pot. Mikowego i Głębokiego Karta wojs. , 8, XXVI. 5. W. od Kropiwnego, góra 617 mt. z polaną na szczycie, ze stokami lesistymi, w Kołonicach, w pow. łiskim, na 39 371 2 wsch. dług. , 49 171 2 płn. szer. Karta wojs. , 8, XXVI. 6. W. nad Łazem 861 mt. w grani cznym Beskidzie od Węgier, na obszarze Woli Mielcowej, w pow. liskim, na 39 49 wsch. 4912 płn. szer. Wody odpływają na Węgrzech do Riki, w Galicyi do Osławy Karta wojs. , 9, XXVI. 7. W. Prisłop 1007 mt. w śród la sów na bocznym grzbiecie Wołosania, na grani cy Jabłonówki i Szczerbanówki, w pow. liskim, na 39 55 wsch. dług. , 49 14 płn. szer. Kar ta wojs. , 9, XXVI. S. M. Wyrch 1 al. , góra 778 mt. , bezleśna na zach. krańcach Tatr, w gm. Medzibrogy na Węgrzech, na 37 2 wsch. dług. , 49 121 2 płn. szer. Karta woj. , 9, XXI. 2. W. al. V. Celo, góra 717 mt. na zach. krańcach bezleśnych Tatr nad Orawą, w gm. Miedzibrogy na Węgrzech, na 37 1 wsch, dług. , 49 14 płn. szer. Karta wojs. , 9, XXI. 3. W. Zapozi, szczyt w Tatrach, stanowi kraniec zachodni głównego grzbietu Tatr na Słowaczyźnie, pomiędzy pot. Suchym a Hutiańskim, na 37 14 wsch. dług. , 49 111 2 płn szer. Karta wojs. , 9, XXI. Wyrdne, pow. lisecki Lisko, ob. Wydrne. Wyregowe Góry, wzgórza, w pow. kolneńskim, ob. Łyse. Wyręba 1. os. , pow. włocławski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec, ma 3 mk. , 32 mr. dwor. 2. W. , kol. nad rzką t. n. , pow. wieluński, gm. Kiełczygłów, par. Rząśnia, odl. od Wielunia 31 w. , ma 5 dm. W r. 1827 było 6 dm. , 32 mk. , par. Pajęczno, ob. Kiełczygłów. 3. W, , folw. , pow. radomski, gm. i par. Wolanów. Odl. od Radomia 13 w. , ma 1 dm. , 158 mr. 4. W. , fol. i wś, pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Żałe, odl. 6 w. od Rypina, 1 dm. , 10 mk. , 175 mr. 131 roli, 26 łąk dwor. Wś ma 5 os. , 11 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 21 mk. Wyręba 1 niem. Marienwalde, folw. do Brzyskorzystwi, w pow. szubińskim, leży na płn. zach. od Żnina za Jaroszewem. 2. W. , wś gospod. , w pow. szubińskim, ma urz. okr. i sąd w Szubinie, urz. st. cyw. w Jabłówku, st. kol. w Żninie RogoźnoInowrocław, pocztę, szkołę i par. katol. w Chomętowie Hedwigshorst, par. ewang. w Łabiszynie. Obszar 74 ha, 25 dym. , 180 dusz 62 ew. . 3. W. , pole na Starkowcu, pow. krotoszyński. 4. W. , łąka na W. Łęce, pow. kościański. 5. W. , łąka na Luboszu, pow. międzychodzki. 6. W. , łąka na Żabiczynie, w pow. wągrowieckim. Wyrębacz, pustka pod miastem Ostrzeszowem. Wyrębek, niem. Wyrembek, wyb. do Minikowa, pow. tucholski; 1885 r. 9 dm. , 51 mk. Wyrębienice, przyl. dóbr Jasionna, w pow. sieradzkim. Wyrębin al. Wyręby, wś gospod. , w pow.

Wypyski

Wyrąbisko

Wyróbki

Wyrębiny

koźmińskim, ma sąd, par. ew. , st. kol. i urz. I okr. w Koźminie, par. katol. , urz. st. cyw. , poeztę i szkołę w Borzęciczkach Radenz. Obszaru 176 ha, 26 dym. , 195 dusz 10 ew. . Leży na północ Borzęciczek, na płn. zach. Koźmina. Wyrębiny, pola na Smiełowie, w pow. wrzesińskim. Wyrębiska 1. las, w pow. tarnowskim, ob. Rzędzińska Wola. 2. W. , pow. mielecki, ob. Poręby 15. Wyrębki, miejscowa nazwa wsi Suchodoły, w pow. janowskim. Wyrębki, niem. Wirembken, folw. szl. do Szewna, pow. świecki, st. pocz. i paraf. katol. Świekatowo; 1700 mr. ; dziedzic Krojanker, do którego należy i pograniczne Szewno, obejmują ce 3300 mr. Kś. Fr. Wyrębów 1. wś i fol. , pow. sieradzki, gm. Wierzchy, par. Bałdrzychów, odl. od Sieradza 34 w. , ma 9 dm. , 75 mk. W r. 1827 było 7 dm. , 77 mk. , par. Poździenice. Fol. W. w r. 1878 rozl. mr. 278 gr. or. i ogr. mr. 268, łąk mr. 2, nieuż. mr. 8; bud. drew. 14. Wś W. os. 17, mr. 49. 2. W. , pow. konecki, ob. Wyręby. Wyręby 1. wś, pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Łąkoszyn, ma 6 dm. , 32 mk. , 5 mr. Wspomina wś tej nazwy w par. Łąkoszyn, Lib. Ben. Łaskiego II, Siemieńskie, wś, pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Łęki, ma 9 dm. , 40 mk. , 31 mr. 3. W. , w spisie urzęd. Wyrębów, wś, pow. konecki, gm. Miedzierza, par. Grzymałków, odl. 33 w. od Końskich, ma 16 dm. , 111 mk. , 213 mr. włośc. i 5 mr. dwor. Należała do dóbr Kłodzko. W 1827 r. miała 8 dm. , 53 mk. Br. Ch. Wyręby Duże i Małe al. Wyrębki, niem. Gr. i Kl. Wyrembi, dobra ryc. , pow. kwidzyński, około 1 4 mili od dworca kolejowego w Czerwiń sku, gdzie też jest st. pocz. ; paraf. kat. Piase czno; 518 ha 338 roli or. , 37 łąk, 78 lasu; 1885 r. 12 dm. , 36 dym. , 181 mk. , 137 kat. , 43 ew. , 1; na M. Wyręby przypada z nich 125 mk. i 7 dm. ; cegielnia, hodowla bydła am sterdamskiej rasy; 1885 r. dziedzic Muswieck. R. 1893 została ta majętność rozparcelowana na dobra rentowe. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 opiewa, że dobra te posiadali prawem emfiteu tycznem Grąbczewscy; Wyręby liczyły 82 mk. tylko kat. , Wyrębki zaś 55, także samych kat. str. 129. R. 1789 liczyły D. W. 8 dym. , Ma łe W. 5 dym. Kś. Fr. Wyrhany al. Wyrhuny, wś należąca podług lustracji z 1622 r. do sstwa kaniowskiego, wymieniona pomiędzy wsiami na Dnieprze, będącymi w posiadaniu Kozaków ob. t. III, 813 i Jabłonowski, Lustracye, 130. Wyriewka, wś nad rzką Wyriewką pow. gżacki gub. smoleńskiej, gm. Czalska, o 35 w. od Gżacka, 21 dm. , 115 mk. , zarząd gminy. Wyrki, pow. kamionecki, ob. Wyrki al. Werki, grupa domów, folwark i leśniczówka w Majdanie Starym, pow. Kamionka Strumiłowa. Wyrki, ob. Wirki. Wś ta leżąca na płd. od Poznania, pod Wirami, na lew. brzegu Warty często bywa mieszaną ze wsiami Wir, Wirków i Wiórka, leżącymi na praw. brzegu Warty. Wyrkowo, wś, w par. Łekno, wspomniana w Lib. Ben. Łaskiego I, 106, 108, 143 jest to dzisiejsze Werkowo, w pow. wągrowieckim. Wyrłook, ob. Werłooki. Wyrobisko, kol. na obszarze wsi Olszyny, w pow. lublinieckim. Wyróbki 1. kol. , pow. radzymiński, gm. i par. Jadów. Nie podana w nowszym spisie urzęd. 2. W, Gostyńskie, wś nad rzką Osetnicą, pow. gostyński, gm. Lucień, par. Gostynin, ma 12 dm. , 201 mk. , 248 mr. 3. W. Lucieńskie, wś, pow. gostyński, gm. Lucień, par. Gostynin, ma 9 dm. , 73 mk. , 80 mr. włośc. 4. W. , kol. , pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Świerczyn, ma 48 mk. , 294 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Orle, dawnej własności biskupów kujawskich. W 1827 r. było 10 dm. , 65 mk. , par. Orle. 5. W. , fol. , pow. łęczycki, gm. i par. Dalików, odl. od Łęczycy 17 w. , ma 12 mk. , 147 mr. 140 roli. Oddzielony od dóbr Bardzinin. W r. 1827 miał 3 dm. , 23 mk. Wyróbki 1. wś gospod. , w pow. mogilnickim, ma par. ew. , st. kol. , pocztę, sąd i urz. okr. w Trzemesznie, urz. st. cyw. w Jastrzębowie Falkenhein, chowie, 3 dym. , 20 dusz 1 katol. . Leży na za chód Mogilna. R. 1793 należały W. do kla sztoru mogilnickiego. 2. W. Kruchowskie, na północ Trzemeszna i Kruchowa. W. r. 1800 należały do Kruchowa. 3. W. Prymasowskie, wspomniane w aktach z r. 1793. 4. W. , ob. Raszewo 2. W. Ł. Wyrok, niem. Wyrog, posiadłość, pow. szczycieński, st. p. Friedrichsfelde. Wyrokiszki, wś w gm. Pilwiszki, mylnie, za Wysokiszki. Wyrostoki, góra, ob. Wirostoki, Wyroszyjki, uroczysko, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Siemiatycze, o 39 w. od Bielska. Wyrów 1. fol. , pow. kutnowski, gra. Wojszyce, par. Bedlno, odl. 8 w. od Kutna, ma 225 mr. 208 roli. Ob. Wierów. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 wś Wyrów, w par. Bedlno, własność Wyrowskich, miała 11 2 łana Pawiński, Wielkopol. , II, 146. 2. W. , os. , W. Szpitalny, wś, pow. kaliski, gm. Zbiersk, par. Stawiszyn, odl. 16 w. od Kalisza, leży pod Stawiszynem. Os. ma 3 dm. , 18 mk. , wś 2 dm. , 63 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 204 mk. Stał

Wyrębiny

Wyrębiska

Wyrębki

Wyrębów

Wyręby

Wyrhany

Wyriewka

Wyrki

Wyrkowo

Wyrłook

Wyroszyjki

Wyrostoki

Wyrokiszki

Wyrok

Wyrozęby

Wyrów

tu do r. 1854 kościołek p. w. św. Ducha; dziś na jego miejscu figura M. B. w r. 1880 poświęeona. Na obszarze wsi założony był na począi tku XVI w. szpital dla ubogich i cześć wsi stanowiła uposażenie tej instytucyi. Wieś sama wchodziła w skład starostwa stawiszyńskiego. W 1827 r. podany jest W. jako własność pry watna, Br. Ch. Wyrów, wś, pow. kamionecki, 15 klm. na płn. od sądu pow. w Kamience Strumiłowej, 15 klm. na płn. zach. od stac. kol. w Zadwórzu, 10 klm. na zach. od urzędu pocz. w Milatynie Nowym. Na płn. leży Horpin, na wsch. Nahorce Male. Banunin i Jakimów, na zach. Kłodno Wielkie i Czystynie obie w pow. żółkiewskim. Wsch. część obszaru prze pływa Horpinka, dopł. Bugu, od płd. na płn. Zabudowania wiejskie leżą na płd. wsch. w do linie Horpinki. Własn. więk. Eugeniusza Strze leckiego ma roli or. 494, łąk i ogr. 154, pastw. 9 mr. ; wł. mn. roli or. 402, łąk i ogr. 36, past. 30 mr. W r. 1890 było 70 dm. , 520 mk. w gm. , 7 dm. , 28 mk. na obsz. dwor. 517 gr. kat. , 20 rz. kat. , 6 izr. , 5 innych wyzn. ; 526 Rus. , 18, 4 Niem. . Par. rz. kat. w Żele chowie, gr. kat. w miejscu, dek. buski. Do pa rafii należy Sokołów. We wsi jest cerkiew, szkoła jednoklasowa i kasa pożyczk. gm. z ka pit. 2074 złr. Dokumentem wydanym w Kra kowie dnia 5 grudnia 1549 r. potwierdza Zy gmunt August akt kupna i sprzedaży wsi Horpyn. Wyrów i Tadanie, zawarty między Je rzym Czernikowskim a Rafałem Choteckim Archiw. krajowe we Lwowie, O. t. 328, str. I 439. Lu. Dz. Wyrów, fol. , pow. pszczyński, ob. Kopanina 3. Wyrowa, rzeczka, w pow. cieszanowskim, ob. Wirowa. Wyrówka, wś nad rz. Pilicą, pow. opo czyński, gm. i par. Studzianna, odl. od Opo czna 20 w. , ma 22 dm. , 128 mk. , 301 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 78 mk. , par. Brudzewice. Według Lib. Ben. Łaskiego wś ta należała na początku XVI w. do par. w Inowłodzu lecz da wała plebanowi tylko kolędę, zaś dziesięcinę pleb. w Brudzewicach, ztąd regestra poborowe zaliczają W. do par. Brudzewice choć jeszcze w r. 1609 należy do par. Inowłódz. Spis z r. 1827 podaje parafią Brudzewice, obecnie zaś na leży W. do par. Studzianna. W r. 1508 wś Wyrowka, była własnością Odrzywolskich któ rzy z Odrzywoła i innych wsi płacili 11 grzyw. 19 gr. 9 den. R. 15 77 Dersław Odrzywolski płacił od 23 4 łana, Adam i bracia Odrzywolscy od 1 łana Pawiński, Małop. , 282, 480, 483. Br. Ch. Wyrowła, słoboda, pow. horodkowski, okolica wzgórzysta. Wyrówno, niem. Wiroiwen, kol. do Kalisza, pow. kościerski, st. pocz. i paraf. kat. Lipusz; 1885 r. 4 dm. i 40 mk. , zawiera 2 włośc. posia dła i 2 zagrody, razem 833 45 magd. mr. Pu szczona w wieczystą dzierżawę na mocy przy wileju starościńskiego z r. 1762. Lustracya ko misyi pruskiej z r. 1772 donosi. W. w grani cach wsi Kalisza. Obaj posiadacze są wyzna nia kat. i narod. pol. Obszar nie jest znany, gleba całkiem piaszczysta i kamienista, tak, że zawsze znaczna część leży odłogiem. Wysiewwynosi 29 korcy żyta, 2 jęczm. , 10 tatarki, 2 grochu; żniwią 2 21 2 ziarna. Siano muszą kupować. W boru pańskim mają wolną paszę i wolne drzewo opałowe, porządkowe i budulco we, nadto wolną rybitwę w jez. Wyrownie. Czynsz wynosi 13 tal. Są także zobowiązani do dwóch podwód do Gdańska lub do Chojnic, a do Kościerzyny muszą 4 wozy drzewa opałowego przed gorzelnię zawieźć; hiberny płacą 3 tal. 40 gr. , pogłównego 2 tal. 66 gr. , łanowego 1 tal. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , str. Ul. Ki. Fr. Wyrozęby Kunaty al. Komaty i W. Podawce, dwie wsi i fol. , pow. sokołowski, gm. i par. Wyrozęby, odl. około 12 w. na wsch. płd. od Soko łowa, posiadają kościół par. murowany, szpital św. Tadeusza, szkołę początkową, urząd gmin ny. W. Kunaty mają 29 dm. , 220 mk. , 716 mr. ; W. Podawce 30 dm. , 245 mk. , 666 mr. W r. 1827 W. Kunaty miały 25 dm. , 172 mk. ; W. Podawce 32 dm. , 196 mk. Fol. W. Kunaty miał w r. 1869 obszaru 539 mr. 363 roli, 51 łąk, 66 past. , 41 lasu, wsi obie 20 os. , 206 mr. Pol. W. Podawce stanowi własność szpitala św. Ta deusza. Kościół p. w. św. Trójcy i parafię zało żyli tu w r. 1438 dziedzice wsi Wyrożębscy. W r. 1700 wzniósł nowy kościół z drzewa Fran ciszek Korybut Wiśniowiecki inne źródła poda ją księdza Franciszka Woronieckiego. Obecny z muru zbudował r. 1858 dziedzic dóbr Repki Tadeusz Dernałowicz. Jemu też zapewne za wdzięcza wś fundacyą szpitala przy którym znajduje się stały lekarz. Parafia tutejsza obej mowała w 1861 r. 1896 rz. kat. , 580 r. gr. , 152 izr. , należała do dekan. janowskiego; obecnie jest około 2500 rz. kat. Parafia należy do dek. sokołowskiego. W. gmina należy do sądu gm. okr. II we wsi Repki o 7 w. , st. pocz. w Soko łowie. Gmina ma obszaru 8042 mr. i 3668 mk. Śród stałej ludności jest 76 praw. i 28 żyd. W skład gm. wchodzą Błonie Małe, B. Wielkie, Borzychów Borychów, Brodacze, Czaple, Kobylany Górne, K. Skorupskie, Kożuchów Wielki, Krasnodębie Kosiny, K. Ratalskie, Liszki, Ostro wiec, Remiszew Mały, R. Wielki, Sawicze Bro nisze, S. Ruskie, Skorupki, Smoniew Smuniew, Sypytki, Wierzbice Górne, Włodki, Wyrozęby, W. Kunaty i W. Zawady. Br. Ch. Wyrubowo, wś, pow. gżacki gub. smoleńskiej, o 23 w. na płd. zach. od Gżacka, 384

Wyrowła

Wyrówka

Wyrowa

Wyrów

Wyrówno

Wyrubowo

Wyrwichwost

Wyrwanka

Wyrwak

dm. , 3100 mk. , cerkiew, 8511 dzies. ziemi, garbarnia, wyrabiająca wyborne skóry i juchty i produkująca rocznie za 41000 rs. Wyrwa al. Bielawazczyzna, wś nad rz. Wielką Wielikaja, pow. siebieski, most na rzece. Wyrwa, rzka, w pow. radomyskim, lewy dopływ Teterewu Teterwi, bierze początek pod wsią Chodory, płynie w kierunku płn. wschodnim na Mircze, Fedorówkę, Wyrwę, Rudnie Buchtiejewską i pod wsią Makalewicze ma ujście. Wyrwa, w dokum. Wirówka, Wyrówka, wś nad rzką t. n. , pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Wyszewice, par. praw. Wepryn o 5 w. , odl. o 25 w. od Radomyśla, ma 247 mk. podlug Pochilewicza 328; włościanie, w liczbie 102 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 381 dz. , ze spłatą po 213 rs. 86 kop. rocznie. Własność większa ma 465 dzies. ziemi użytkowej, 135 lasów, 270 nieużytków. Własność dawniej Galeckich, od których kupił Taras Dzierżanowski, od tego zaś w 1869 r. Elżbieta Kalinowska. W 1618 r. wś należy do Łukasza i Zofii z Kmitów Sapiehów, którzy czynią zapis o zastaw na rzecz Krzysztofa Kiewlicza. W 1624 r. m. Wyrwa należy do ks. Jeremiasza Wiśniowieckiego Jabłonowski, Ukraina, U, 285, 336. Wyrwa, potok łąkowy, praw. dopływ Sanu, płynie granicą Wiązownicy a Szówska, w pow. jarosławskim. W górnym biegu zowie się Olchowcem. Długość biegu jako Wyrwy 4 klm. , jako Olchowca 6 klm. Karta woj. , 5, XXVII. Wyrw, niem. Wirowa, młyn szl. nad stru gą Wyrwą, niedaleko Czarnej Wody, obwód do minialny Pol. Konopat, st. pocz. Terespol, pow, świecki, 1 dm. , 13 mk. Kś. Fr. Wyrwak, szczyt górski, ob. Królewska górka. Wyrwały, ob. Kiełbowo. Wyrwanka, zaśc. włośc. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 32 w. od Święcian, 2 dm. , 17 mk. katol. Wyrwas al. Wymysłów, wś i kol. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Kamień, par. Piotrawin. Wyrwichwost, karczma, pow. bracławski, gm. Obodne, o 41 w. od Bracławia. Wyrwiszki, folw. , pow. wilejski, ob. Mikolce 2. Wyrwita, rzeka, w gub. kowieńskiej, ob. Wirwita. Wyrwyzów, las, w pow. olhopolskim, przy trakcie z Czeczelnik do Popowej Grobli; należy do Czeczelnika ks. Orłowych. Wyry, pow; rówieński, ob. Wiry. Wyrya, rzka, w pow. starodubskim gub. czernihowskiej. Wyryki 1. zapewne Wyrzyki, wś i folw. , pow. włodawski, gm. Wyryki, par. Włodawa; leżą o 10 w. na zachód od Włodawy przy trakcie do Parczewa, zajmują znaczny obszar składający się z oddzielnych części. Główna część, wieś Wyryki, leży w środku, na zachód od niej folw. Wyryki i część wsi Wola, na płn. wsch. Połockie t. j. Połockie Wyryki, na wschód Adampolskie Wyryki i folw. Adampol. Ogółem W. mają 173 dm. , 1289 mk. , 6124 mr. We wsi zarząd gminy. W r. 1827 wś Wyryki Potok i Wola w par. Lubień, miała 168 dm. , 901 mk. W. gm. graniczy z gm. Włodawa, Sobibór, Hańsk, Krzywowierzba, Turno, Romanów i Opole, ma 29261 mr. i 5477 mk. Sród stałej ludności jest 4883 prawosł. , 609 katol. , 50 żyd. Sąd gm. okr. IV w Sobiborze o 20 w. , st. p. Włodawa. W skład gm. wchodzą Iwanki, Kapłonosy, Krasówko, Lubień, Luta, Suchawce, Wyryki i Żuków. 2. W. , ob. Wyrzyki. Wyrykle, uroczysko, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Krypno, o 50 w. od Białegostoku. Wyrza 1. w dok. Wyerscha, Wierzcha, Wierzchna, Wiersza, Wiusa, r. 1216 rzeczkarzeczka, dopł. Łobżonki. Nad W. leżały Dą bki, gdzie r. 1431 zniesiono wojsko inflanckie, posiłkujące Krzyżaków. 2. W. , niem. Friedrichsberg, wś, w pow. wyrzyskim, par. katol. , urz. okr. i st. cyw. , poczta w Mroczy, st. kol. w Nakle, szkoła ew. miejscu. Ma 210 ha, 10 dm. , 69 mk. 30 katol. Wieś była własnością kapituły poznań. , zachodzi w dypl. z r. 1299 i 1304. W r. 1793 właścicielem jest Wojciech Łekiński na Szczerbinku. W. Ł. Wyrzeka, w dok. Wisesrzeka, Wyesrzeka, urz. okr. w Krzywiniu Kriewen, par. kat. , urz. st. cyw. i pocztę w Dalewie, st. kol. i par. ew. w Szremie, szkoły obie w miejscu, sąd w Ko ścianie. Obszaru 700 ha, 67 dym. , 524 mk. 8 ew. . Leży na płd. zach. Szremu, przy trakcie, wiodącym na Dalewo do Krzywinia. Nadana by ła r. 1180 klasztorowi lubińskiemu przez Ar nolda, bisk. pozn. i zachodzi w odnośnych po twierdzeniach z r. 1258, 1277, 1294. W r. 1258 Bolesław, syn Odonicza, potwierdzając nadanie Władysława Laskonogiego, wymienia W. między posiadłościami benedyktynów lubiń skich. R. 1277 Przemysław uwalnia W. od wszelkiego Opola. R. 1358 sprzedał Jan, opat lu biński sołectwo wyrzeckie Sław oborowi z Trze bic. Sołtys wyrzecki, Walenty Stępik był do broczyńcą kościoła parafialnego w Dalewie. R. 1368 Jan, opat lubiński w Lubinie sprzedaje Sławoborowi ze Strobiszewic sołtystwo wyrze ckie pod warunkami, zwykłemi przy osadzaniu na prawie niemieckimi R. 1392 Jan Chaławski z poblizkich Chaław prawował się z opatem lu bińskim i kmieciami jego z W. R. 1580 było 151 2 łan. os, i 4 komom. W. Ł. Wyrzuły, os. młyn. , pow. lipnowski, gm. Jastrzębie, par. Karnkowo.

Wyrwyzów

Wyrwita

Wyrwiszki

Wyrwas

Wyrwa

Wyrza

Wyrykle

Wyrya

Wyrzutowo al. Wyszatowo, wś istniejąca niegdyś pod Brudzewem w pobliżu Mielżyna, w pow. Witkowskim. Istniało przed r. 1523. W. 1578 r. ma łan. os. 5. Należało wtedy do Mielżyńskiej, w której imieniu zarządzał Maciej Ruszkowski. R. 1618 posiadał W. jeden z dostojników gnieźnieńskich. Wyrzyki 1. wś, pow. węgrowski, gm. Borze, par. Czerwonka, ma 6 dm. , 25 mk. , 113 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 37 mk. W dokum, z r. 1476 występują Mikołaj i Piotr Wyrzykowie z Folkowa i Jakub i Jan z Wyrzyk Kod. Maz. , 270 i 273. Wieś leżała w ziemi czerskiej. 2. W. al. Wyryki, wś, pow. konstantynowski, gm. Kornica, par. Górki, ma 38 dm. , 304 mk. , 600 mr. obszaru. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 31 dm. , 178 mk. 3. W. , ob. Wyryki. 4. W. Duże, W. Małe i W. Odoje, trzy wsi, pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Klukowo. W 1827 r. W. Duże miały 15 dm. , 103 mk. ; W. Małe 7 dm. , 40 mk. ; W. Odoje 4 dm. , 26 mk. W r. 1576 wś Wyczyki w par. Klukowo ma 143 4 łan. , 6 juger Pawiń. , Mazowsze, 318. 5. W. , wś, pow. łomżyński, gm. i par. Drozdowo. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 11 dm. , 71 rak. Według reg. pob. pow. wizneńskiego z r. 1577, wś W. w par. Drozdów, miała 6 łan. Pawiń. , Mazowsze, 357. 6. W. Nowa Wieś i W. Sokola Łąka, dwie wsi, pow. łomżyński, gm. i par. Puchały. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 W. Nowa Wieś miały 11 dm. , 57 mk. a W. Sokola Łąka 9 dm. , 48 mk. W aktach sądowych z r. 1457 spotykamy już wynienione W. Sokola Łąka, W. Nowa Wieś. Jest to gniazdo Wyrzykowskich. W r. 1578 wś Nowa wieś Wyrzyki w par. Puchały ma w jednym dziale 51 2 włók, wś Wyrzyki Wypychy Modzele 5 łan. i 1 zagr. w jednej części, Wyrzyki Sokola Łąka 4 działy z 15 łanami Bawiń. , Mazowsze, 370. 4. W. Pękate, wś, pow. płoński, gm. Modzele, paraf. Klukowo, odl. 24 w. od Płońska, ma 8 dm. , 67 rak. , 113 mr. W r. 1827 było 9 dm. , 53 mk. Wyrzysk al. Wyrzysko, Werzysko, Wyritz, niem. Wirsitz, miasto nad Łobżonką, na płd. Łobżenicy, na płn. zach. Nakła, centr powiatu wyrzyskiego leży między Miasteczkiem, Szamocinem, Kcynią, Nakłem, Mroczą, Łobżenicą i Wysoką. Ma urz. stanu cyw. w miejscu, st. kol. w Osieku Netzthal na linii BydgoszczKrzyż, szkoła i parafia w miejscu, sądy w miejscu i Bile. Ma obszaru 508 ha, 129 dym. , 1428 dusz 590 katol. i 142 żydów. W r. 1326 Warcisław, ks. pomorski i Fryderyk, mistrz krzyżacki zawarli sojusz z biskupem Konradem z Kamienia przeciwko Polsce. W traktacie tym zobowiązali się Krzyżacy napastników polskich ścigać aż po Wyrzysk. Dziś miasto starych dokumentów nie posiada. W r. 1578 miało 25 łan. os. , 11 zagr. i 5 rzemieśl. Kiedy w r. 1773 przeszło pod panowanie pruskie, było własnością hr. Wrbno Rydzyńskiego, który je sprzedał Fryderykowi W. Król ten kazał tu zbudować kościół ewangielicki. W 1788 r. miał W. 31 domów i 180 dusz. Na początku XIX w. liczył 550 dusz. W r. 1816 było 43 dym. , 435 dusz, z tych 173 katol. i 48 żydów. W r. 1837 było 70 dm, 808 dusz; w r. 1843 dusz 892; w r. 1858 dusz 999; w r. 1861 dusz 1049. Kościół katolicki jest p. w. św. Marcina. Początki jego nie znane. Wizytacya z r. 1766 opiewa, że w miejsce drewnianej świątyni Mikołaj z Wrbna Rydzyński w r. 1738 własnym kosztem zbudował nową w pruski mur. Tę d. 31 maja 1744 r. poświęcił Józef Tadeusz z Kiekrza Kierski, sufr. pozn. Po 120 latach kościół ten ustąpił miejsca nowemu, murowanemu w stylu gotyckim, kosztem parafian przy pomocy rządu. Poświęcił go 4 listop. r. 1860 Józef Kuczyński, dziekan nakielski. W r. 1821 kościół wyrzyski otrzymał dzwon z rozebranego wtedy kościoła podominikańskiego w Gnieźnie. W r. 1813 rozkopano na obszarze W. cmentarzysko przedhistoryczne. 2. . W. , domena krol. , ma 1238 ha obszaru, 25 dym. , 367 dusz, z tych 158 katol. W r. 1793 do klucza wyrzyskiego należało jeszcze Grabowo, Osiek, Pruszcz i Wysoczka. w W. ks. Poznańskiem, w regencyi bydgoskiej ma 211 4 mil kw. obszaru. Utworzony z części obszaru dawnego województwa gnieźnieńskiego, graniczy z regencyą kwidzyńską Prusy zachodnie i powiatami bydgoskim, szubińskim, wągrowieckim, chodzieskim. Zajmuje on część doliny i dorzecze Noteci, która w obrębie powiatu przyjmuje dopływy drobne Gniłą z Rokitką pod karczmą Wygoda, Łobżonkę z Lubsią i Rudną pod Wyrzyskiem. Prócz tego spotykamy tu około 40 jezior drobnych z których ważniejsze są Rościmin, Drzewianowo, Sławianowo. Gleba żyzna. Ludność trudni się rolnictwem i chowem bydła. Z ogólnego obszaru powiatu obejmującego 115981 ha, na rolę przypada 76244 ha, na łąki 15988 ha, lasy 11910 ha. Czysty dochód z 1 ha roli obliczono na 10, 18 mrk, z 1 ha łąk 13, 32 i 1 ha lasu 3, 92 mrk. Z tego do miast należy 5531 ha 3636 roli, 1088 łąk, 37 lasu do gmin wiejskich 45491 ha 33591 rob, 6391 łąk, 519 lasu i do większej posiadłości 64959 ha 39017 roli, 8509 łąk, 11354 lasu. W r. 1885 ludność powiatu wynosiła 57367 mk. 27859 męż. , 29508 kob. . urodzonych w powiecie było 40026. Co do wyznania; 27655 katolików, 27823 ewang. , 54 innych wyzn. , 1834 żydów. Na miasta przypadało 13941 mk. , z tych urodzonych w powiecie 8752, katolików 5572, protest. 6771 i 1571 żydów. Gminy wiejskie miały 27387 mk. , w tem 11621 katol. , 15483 prot. , 27 innych wyzn. , 256 żydów, na obszarze większej posiadłości było 16039 mk.

Wyrzutowo

Wyrzutowo

Wyrzyki

Wysiecza

z tych 10462 katol. , 5569 prot. , 7 żydów. W r. 1831 było 33298 mk. , w tej liczbie 15541 katol, 15999 prot. i 1758 żydów. Na obszarze powiatu znajdują się miasta; Wyrzysko, Łobżenica, Mrocza, Nakło, Wysoka, Miasteczko Ludność polska stanowi około 40 zaludnienia. Wyś 1. Wysia, Wisia, rzeka, na pograni czu gub. kijowskiej i chersońskiej, po połącze niu z Tykiczem Uhorskim daje początek rz. Siniucha. Długa około 140 w. , płynie z razu nieco ku północy, potem w kierunku zachodnim. Przy biera od prawego brzegu Turyą, od lewego zaś Wyś Małą i Kiltyń al. Kilteń. Na mocy trakta tu Grzymułtowskiego biegiem Wysi szła linia graniczna pomiędzy Rzpltą a Rossyą ob. Nowoserbia, 2. W. Mała, rzeczka, lewy dopływ Wysi wierzchowiny Siniuchy Przybiera stru mienie Łazowatkę, Świniarkę i Ćwietynówkę. 3. W, Mała, rzeczka, w pow. humańskim, prawy dopływ Tykicza Uhorskiego, wpada pod Tal nem. Ob. Talianka. J. Krz. Wysa, rzka, ob. Wissa. Wysada, zaśc. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Hłusk, należy do domin. Pałażewicze, Daszkiewiczów. A. Jel. Wysadne al. Wyzadnaje, zaśc. w pobliżu rzeczki Żertajki, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. KrasnoŁuki. Miejsco wość odludna, nizinna. A. Jel. Wysadowicze, wś, pow. nowogrodzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Cyryn, o 42 w. od Nowogródka, przy gośc. z mstka Horodyszcza do wsi Jurewicz. ma 14 osad; miejscowość falista, małoleśna, grunta urodzajne. A. Jel. Wysendorf, pow. lipnowski, ob. Wisendorf. Wysia, ob. Wyś. Wysiadłów, kol. nad rzką Opatówką, pow. sandomierski, gm. Wilczyce, par. Łukawa, odl. od Sandomierza 6 w. , ma 25 dm, 128 mk. , 463 mr. , 1 dm. dwor. karczma. W 1827 r. było 22 dm. , 126 mk. Wysichy al. Wysicha, os. , pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Niegów. Wysiecza, os. , pow. kozienicki, gm. i par. Policzna, odl. od Kozienic 15 w. , ma 2 dm. , 5 mk. , 12 mr. dwor. Wysiekiery, os. , pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Różan, leży na płn. od wsi Ponikiew śród wzgórz lesistych, zapewne dawniejsza osada leśna. Wysiełki al. Nowosiołki, wś, pow. bielski gub. smoleńskiej, gm. Monino, o 28 w. od Białego, 7 dm. , 39 mk. , zarząd gminy, cerkiew, st. poczt. , dziegciarnia, gorzelnia, serownia, młyn wodny. Wysieradz, kol, pow. łaski, gm. Łask, par. Mikołajewice, ma 24 dm. , 147 mk, 223 mr. włośc. W 1827 r. było 34 dm. , 285 mk. Wchodziła w skład dóbr Łask. Wysin al Wisin, niem. Wischin, wś kościelna na Kaszubach, pow. kościerski, pół mili od Wietcisy, lew. dopł. Wierzycy. Posiada szkołę kat. 2klas. i agenturę poczt. Leży między Kościerzyną 3 mile a Skarszewami i graniczy na wschód z Starym i Nowym Wietcem, na płd. z Iłownicą, na zach. z Lubieszynem, a na płn. z Skrzydłowem i Szatarpami. Zawiera 50 posiadeł włościańskich i 55 zagrod. Obszaru zaś 1358 ha 1087 roli or. , 69 łąk; 1885 r. było tu 144 dm. , 228 dym. , 1065 mk. , 1037 kat. , 23 ew. , 5 żyd. ; na Wysińskie Chrósty przypada z nich 41 dm. , 247 mk. Jest to co do ludności największa wś w pow. kościerskim. Na miejscu starego drewnianego kościołka, zbudowanego r. 1701, stanął między r. 1892 94 nowy z cegły murowany z drewnianym sufitem, który w r. 1894 został poświęcony przez ks. oficyała Luedtkego. Koszty budowy wynosiły 79000 mrk. Przy kościele, patronatu bisk. a tytułu Wszystkich Św. , istnieje bractwo Szkaplerza św. od r. 1851, bractwo Trzeźwości od r. 1855 i bractwo Rożańcowe. W skład parafii wchodzą Wysin, Skrzydłowo, Skrzydłówko, Szatarpy, Trzepowo, Schoenhof, Grenzhof, Szumlis. Stary Wietc, Słomianki, Dolne Piekło, Iłownica Illnitz i Kronhof. R. 1848 liczyła tutejsza parafia, należąca do dek. tczewskiego 1016 dusz, 1867 r. 1529, r. 1894 2017. Na północ od wsi wznosi się Ptasia Góra, gdzie palą ognie Świętojańskie, na wschodniej stronie stoi cegielnia i wiatrak. Drogi krzyżujące się niedaleko kościoła, dzielą wś na 4 części, z których każda ma osobną nazwę. Na pagórku stojąca część zowie się Wysoką Bramą, Kozim Rynkiem ta ulica, gdzie dawniej były bardzo liche zabudowania; Żuława leży bardzo nizko, tak że ją nieraz woda zalewa, Piaszczysta zaś ulica ma glebę bardzo piaszczystą. W. jest prastarą osadą. W samej wsi znaleziono r. 1876 przed szkołą wiejską, niwelując znajdujący się w tem miejscu pagórek piaszczysty, groby skrzynkowe. Całe cmentarzysko zaś znajdowało się na wybudowaniu Mirszy. Także na, polu organisty Chybowskiego znaleziono r. 1847 groby skrzynkowe, w których były popielnice z kółkami z drutu bronzowego ob. Objaśn. do mapy archeol Prus Zach. przez Ossowskiego, str. 48 49. Jeszcze niedawno napotkano także na polu Gdańca przy strużce na pagórku grób skrzynkowy z 3 urnami, popiołem i koścmi napełnionemi. W dok. pojawia się W. po raz pierwszy p. n. Visino w podrobionym przywileju z r. 1198, z którego się dowiadujemy. że tędy szedł stary trakt Grzymysława, z Gdańska do Starogardu wiodący ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 9. Później pisownia nie jest stałą, bo pisano Wissino, Wiszino, Wissino i Woycino. R. 1250 odstąpił książę Sambor biskupowi kujawskiemu Michałowi prawem spadkowem za 300 grzywien, któro mu był winien, Miłobądź,

Wysin

Wysieradz

Wysiełki

Wysiekiery

Wysichy

Wysiadłów

Wysia

Wysendorf

Wysadowicze

Wysadne

Wysada

Wysa

Wyś

Czarnocin, Rudno, Kleszczewo i trzy Wysiny t. j. dzisiejszy Wysin, Skrzydłówko 1282 r. Wissino zwane i Skrzydłowo ob. 1. c, str. 111. W XVIII w. tworzyły majątki biskupie w pobliżu Wysina położone osobny klucz wysiński, który r. 1760 obejmował wioski Skrzydłówko z folw. Wysin, Skrzydłowo i Szatarpy. W Skrzydłówku była gorzelnia, młyn. sadzawka i jez, wspólne z Wielkim Wietcem. Lasy były w tych wioskach znaczne lecz je wyniszczono, został tylko mały zagajnik. Sołectwo było w tych dobrach jedno, i to w Wysinie na 6 włókach. Klucz ten dzierżawił p. Zawadzki za zł. 1500 ob. Majątki biskupie p. ks. Kujota, str. 59. Lustracya komisyi praskiej z r. 1772 opiewa Tu jest jeden szołtys wolny, 17 włościan, 12 zagrodników, pleban, organista i 4 chałupników na roli plebańskiej, między nimi karczmarz, krawiec i szewc. Sołtys ma 6 włók ale tylko ad, karczmarz 1, włościanie 42, prob, 6, organista 1. Rola jest przemierzona. Oprócz tego posiada ks. biskup 2 włóki lasu. Wysiewają na włóce przecięciowo 10 korcy żyta, 2 jęczm. , 5 owsa, 1 grochu, 1 tatarki; żniwią trzecie ziarno. Sołtys płaci 3 tal. , z włościan każdy od wł. 6 tal. 60 gr. Zobowiązani są na folw. w Skrzydłówku 21 morgów całkiem obrobić i zeżniwić, i mierzwę nawieść, oprócz tego od każdej włóki przez jeden dzień pracować zaprzęgiem. Skrzydłowo, Szatarpy i Wysin płacą pogłównego razem 50 tal. , hiberny 26 tal. i 60 gr. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , str. 169. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 wykazuje w W. 225 kat. i 1 akat. w parafii zaś całej 683 kat. i 273 akat. str. 134. R. 1789 było tu 26 dym. ob. Topogr. Goldbecka, str. 252. Po kasacie dóbr duchownych wydał rząd r. 1819 wś tę dotychczasowym czynszownikom na własność. Kś. Fr. Wysiołek 1. Biórkowski, os. , pow. miechowski, gm. Wierzbno, par. Biórków Wielki. 2. W. Dalowiecki, ob. Dalowice. 3. W. Falniowski, wś; ob. Falniów, 4. W. Goszcza, ob. Goszcza, 5. W. Iwanowicki, wś utworzona na gruntach poplebańskich wsi Iwanowice. 6. W. Kaliński, ob. Kalina t. III, 678. Wszystkie te osady znajdują się w pow. miechowskim. Wysiołek, dawna nazwa wsi Nowosiółka, w pow. latyczowskim. Wysiołki 1. Krojczyńskie, wś, pow. lipnowski, ob. Krojczyn. 2. W. Olesznowskie, wś, pow. włoszczowski, ob. Oleszno 2. Wysiołki, Wysełki, przysiołek, pow. kamieniecki, okr. pol. Kupin, gm. Gródek, par. Kutkowce, przy drodze z Kutkowiec do Serwatyniec, ma 3 dm. Wysiołki, niem. dobra, pow. toruński, st. p. Toruń, o 2, 5 klm. , par. N. Maryi P. w Toruniu; 447 ha 231 roli orn. , 29 łąk, 63 lasu; 1885 r. 18 dm. , 46 dym. , 217 mk. , 60 kat. , 155 ew. , 2 dyssyd. kol. W. 16 dm. , 171 mk. ; hodowla bydła, dziedzic Stefan, przyl. dóbr Krotoszyn, w pow. szubińskim. Wysiuny, jezioro, w pow. trockim. Na wybrzeżach leżą wsi Gurańce i Ławkiszki. Wyskienica, w lib. Ben. Łaskiego Wyskythnycza, wś i folw. , pow. łowicki, ob. Wiskienice. Wyskitno 1. pow. mławski, ob. Kolczyno Małe. 2. W. , ob. Wiskitno. Wyskoć, w dok. Wyskocz, Wiskocz, wś gospod, , w pow. kościańskim, ma urząd st. cyw. w miejscu, st. kol, urz. okr. i sąd w Kościanie, pocztę, par. katol, i szkołę w Turwi, ewang. w Racocie. Ma obszaru 356 ha, 29 dym. , 264 dusz katol. Leży na wschód Kościana, między Chorynią a Turwią. 2. W. , wś dwor. , tamże, ma obszaru 565 ha, 9 dym. , 213 dusz 51 ew. . 3. W. Mała, folw. do powyższej. Wś i folw. leżą na płd. wsch. Kościana, między Czempiniem a Krzywiniem. Wś ta kościelna była gniazdem rodowem Wyskockich, h. Leliwa, a liczyła do swej parafii Darnowo, Lubosz, Racot, Rogaczewo, Rogaczewko, Spytkówki, Turew, Witkówki i Wławie. Dziś należą do niej jeszcze Betkowo, Ćwikłowo, IgnacewoAndrzeja, miał założyć Jan Wyskowiec, bisk. pozn. a dziedzic miejscowy. W przeszłym wie ku dziedzice w miejsce starodawnego kościoła wystawili nowy drewniany, który dopiero w r. 1843 ustąpił miejsca murowanemu. Poświęcił go 1845 r. Jan Dąbrowski, sufragan pozn. O wczesnej erekcyi kościoła powątpiewa Łukasze wicz z uwagi, że kościół ten nie jest wymienio ny w podziale dyecezyi pozn. z r. 1298. Je dnakże dokument odnośny, nie wymieniając wszystkich kościołów, mających tworzyć odrę bne archidyakonaty, posługuje się kikakrotnie wyrażeniem et omnes aliae. Z W. lpisali się Jaśko Wyskota, kasztelan krzywiński, między r. 1348 i 1368, Jaśko w r. 1359, Wyskota dzie dzic Nieparta w r. 1362; rektorem kościoła był Gosław, kanonik poznański w r. 1366. Tomisław pisał się z W. między 1379 a 1383, a Bavorius Wyskota poświadcza darowiznę Garb klasztoro wi lubińskiemu. W r. 1399 Czewlej, zwany Wyskotą, z Wyszakiem Gryżyńskim, dalszym nieco sąsiadem, prawuje się o kmieci. W r. 1400 występuje presbiter Marcin de W. W XVI wieku przeszła W. w ręce Opalińskich. W r. 1580 miała 5 łan. oś. , 6 zagr. , 2 komor. 1 2 os. Około r. 1631 wystawiono za wsią kaplicę dre wnianą, p. tyt. św. Krzyża, która z biegiem cza su runęła. W r. 1793 posiada W. ks. Jabło nowski na Racotach. W. Ł. Wyskocz, wś w par. Lubowidz dziś pow. mławski, obecnie nie istnieje. Według reg.

Wysiuny

Wysiołek

Wyskoć

Wysiołki

Wyskitno

Wyskienica

Wyskocz

Wysiołek

Wysmolanka

Wysocice

Wyskoki

Wyskoki

Wysocarz

Wysochowo

pob. pow. sierpeckiego z r. 1588, wś Wyskocz miała 6 łan. Pawiński, Mazowsze, 50. Wyskoki, wś i folw. , pow. brzeziński, Bratoszewice, par. Waliszew; wś ma 10 dm. , 135 mk. , 294 mr. ; folw. 3 dm. , 1071 mr. W. wchodziły w skład dóbr Bratoszewice. W r. 1827 było 10 dm. , 106 mk. Na początku XVI w. były tu wyłącznie łany kmiece. Dwa łany sołtysie dawały dziesięcinę pleb. w Bartoszewicach, kmiece łany altaryi św. Aleksego w Łęczy cy, zaś plebanowi tylko kolędę Łaski, L. ., 406. Według reg. pobor. pow. brzezińskiego z r. 1557 wś Wyskoki, własność M. Bratoszewskiego miała 6 łan. , karczmę, 12 osad. Pawiń ski, Wielkop. , Br. h. Wyskwitno, zapewne Wyskitno, folw. , pow. lipnowski, ob. Wiskitno 2. . Wysławice, folw. , pow. średzki, ob. Drzązgowo. Wysmały, pow. sejneński, ob. Justyanów. Wysmały, zaśc. szlach. , nad jez. Wady, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 47 w. od Trok, 1 dm. . 14 mk. katol. Wysmierzyce, w dok. z r. 1398 Vijszemerzicze, osada miejska, dawniej miasteczko nad rz. Pilicą, pow. radomski, gm. Radzanów, par. Wyśmierzyce, leżą o 8 w. na zach. płd. od Białobrzegów, na prawym brzegu doliny Pilicy, posiadają kościół par. murowany, szkołę początkową o trzech oddziałach, targi tygodniowe, cztery jarmarki rocznie, 139 dm. , 1378 mk. , 1677 mr. ziemi, należącej do mieszczan. W r. 1827 było 123 dm. , 943 mk. W ostatnich czasach należały W. do dóbr Kiełbów. Jestto stara osada, targowisko nadpilickie. Według dokumentu z r. 1398 we wsiach W. i Góra odbywał się pobór cła na granicy Korony i Mazowsza, przy przechodzącym tędy trakcie. Arnold, opat płocki, założył tu kościół parafialny w r. 1378. Osada sama zdawna należała do benedyktynów płockich, którzy zapewne w XV w. uzyskali przywilej miejski dla tego targowiska. Na początku XVI w. stoi tu krściół par. drewniany, p. w. Zwiastowania N. P, Maryi i Wniebowstąpienia Chrystusa. Uposażenie plebana składa się z 6 łanów, łąk, prawa połowu ryb na Pilicy. Mieszczanie dają plebanowi kolędę tylko, po groszu z domu i od każdej głowy denar świętopietrza. Łany wójtowskie dają dziesięcinę plebanowi a młyn po korcu żyta tygodniowo. Na działach plebana siedzieli mieszczanie i zagrodnicy czynsz płacący Łaski, L. ., I, 664666. W r. 1576 oppidum Wyssemyerzycze w pow. wareckim, płaci 8 fl. szosu, od 5 łan. miejskich, od komorników 1 fl. , od ban gorzałczanych 4 fl. , czopowego 10 fl. i od 2 łan, wójtowskich Pawiu. , Mazowsze, 247. Zarówno początek jak i dalsze losy miasteczka nie są znane. W r. 1854 wzniesiono nowy kościół murowany, rozszerzony następnie kosztem właściciela wsi. W. par. , dek. radomski dawniej jedliń ski, ma około 2500 dusz. Br. Ch. Wysmolanka, las we wsi Łowcza, w pow. cieszanowskim. Wysocarz, wś szlach. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Troszyn. W r. 1578 wś Chrostowo Wisoczarz ma 1 łan. Pawiu. , Mazowsze, 383. Wysoce, okolica szlachecka, pow. ostrołęcki, gm. Komorowo, par. Wąsowo. W jej obrębie leżą wsi W. Bartosy gm. Komorowo i W. Stara Wieś. W 1827 W. Bartosy miały 7 dm. , 39 mk. . Chojny 11 dm. , 36 mk. , W. Stara Wieś 6 dm. , 36 mk. Według reg. pobor. pow. nuroostrowskiego z r. 1578 wś Wysocze Bartosz, w par. Czerwińsk miała 7 łan. W. Stara Wieś, w par. Czerwińsk miała 2 łany, Wissocze Choyny 11 łan. Pawiński, Mazowsze, 405. Wysochowo, wś, pow. płoński, gm. cin, par. Gralewo, odl. 19 w. od Płońska, ma 4 dm. , 46 mk. , 168 mr. W r. 1476 Kazimierz ks. Mazowiecki, biskup płocki, wś Wyschechowo in należała do dóbr stołu biskupiego, lecz przez biskupa Pawła była ustąpiona, a przez Scibora zastawiona za 15 seksagen, nadaje dożywotnio Janowi ze Żdżar archidyakon. płockiemu Kod. Maz. , 280. W r. 1578 wś Wisechowo, w par. Gralewo, płaci od 2 łan. km. Pawiń. , Ma zowsze, 98. Br. Ch. Wysocice, wś i folw. , pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par. Wys, odl. 14 w. od Miechowa, posiada kościół par. murowany. W r. 1827 było 16 dm. , 121 mk. W r. 1875 folw. W. i Wiktorka rozl. mr. 617 gr. or. i ogr. mr. 375, łąk mr. 16, lasu mr. 146, zarośli mr. 20, wody mr. 1, nieuż. mr. 59; bud. mur. 15, drew. 4; las urządzony, pdkłady wapna. Wś W. os. 16, mr. 136; wś Żarnowice os. 24, mr. 313. Wedle tradycyi kościół tutejszy i parafia miały być założone przez Lamberta bisk. krakowskiego w r. 1186. Potwierdzeniem tej tradycyi ma być data jakoby 1025 r. na tutejszym dzwonie starożytnym. Wieś ta wymienioną jest w dok. Bolesława Wstydliwego z r. 1252 p. n. Wissenesice Kod. małop. , I, 72 i 206. Długosz powiada, iż kościół p. w. św. Mikołaja, z kamienia wapiennego zbudowany, założył niewiadomo który biskup krakowski. Plebana uposażenie stanowiły dwa łany ziemi w Ściborzycach nad Dłubnią i role niwy z drugiej strony Dłubni w Żarnownicy. Wieś składała się w połowie w. z dwu części. Jedną posiadał Jan Pieniążek Iwanowski h. Odrowąż, drugą Mikołaj Grzegorzewski h. Topór. Była tu karczma, młyn i folwark. Dziesięcinę dawano plebanowi Długosz, L. , 30 32. Kościół ten w XVI w. zajęty był przez protestantów aryanów i przez lat 50 podobno zostawał w ich ręku. Obecny wzniósł

Wyskwitno

Wysławice

Wysmały

Wysmierzyce

około r. 1600 biskup krakowski. Według reg. pobor. pow. krakowskiego r. 1581 wś Wysocice, własność Jany Płazy, miała pięć półłanków km. , 1 zagr. czyn. , 2 zagr. bez roli, 1 kom. z bydł. , 3 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 25, 437. W. par. , dek. miechowski dawniej skalski, około 1200 dusz. Br. Ch. Wysocin, wś, folw. i kol. nad Bachorzą, pow. nieszawski, gm. i par. Bądkowo, odl. 12 w. od Nieszawy a 6 w. od Brześcia, ma 206 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 110 mk. W r. 1886 fol. W. rozl. mr. 620 gr. or. i ogr. mr. 585, łąk mr. 18, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 14; bud. mur. 18, drew. 2; płodozm. 9 i 12 pol. Włościanie odseparowani na kolonii W. , mającej 18 dm. , 186 mr. Jestto starożytna osada wymieniona w liczbie posiadłości klasztoru sulejowskiego w dokum. Konrada z r. 1242, p. n. Vissocine Kod. dypl. pol. , I, 48. Może to samo W. występuje w akcie wydanym przez ks. Konrada w r. 1488 i wyzwalającym tamecznych kmieci Kod. Maz. , 300. Według reg. pobor. pow. brzeskiego z r. 1557, wś Wysocino major. , w par. Bądkowo miała 4 łany, 2 zagr. Część cześnika 4 łany dziś Wysocinek 5 łan. , 2 zagr. , 1 rzem. Pawiński, Wielkop. , 11, 6. Br. Ch. Wysocinek, wś i folw. , pow. nieszawski, gm. i par. Bądkowo, odl. 17 w. od Nieszawy, ma 114 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 150 mk. W r. 1887 folw. W. rozl. mr. 549 gr. or. i ogr. mr. 371, łąk mr. 126, pastw. mr. 32, nieuż. mr. 20; bud. mur. 7, drew. 3. Wś W. os. 17, mr. 18. Wysociszki, wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 59 w. od Wiłkomierza. Wysock 1. osada, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, własność Englertów, ma 43 dzies. 8 łąk i pastw. , 2 lasu, 8 nieuż. . 2. W. , sioło i dobra, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Derewno, par. katol. Mołczadź, o 21 w, od Słonima. Sioło ma 374 dzies. ziemi włośc. , 56 cerkiewnej. Bobra, zwane też W. Dolnym, mają z folw. W. Górny i urocz. Issa 1204 dzies, 60 łąk i pastw. , 300 lasu, 225 nieuż. ; własność, dawniej Bułhaków. 3. W. Nowy, uroczysko, tamże, o 19 w. od Słonima, własność Achrapowiczów, ma 50 dzies. 6 łąk. W. Górny, folw. , tamże, o 20 w. od Słonima, należy do dóbr Wysock, Wysock, wś nad Bugiem, pow. włodzimierski, gm. Rymacze, 72 dm. , 450 mk. , cerkiew cmentarna. Wysock, czasowo zwany też Wyszogrod, mstko nad Horyniem, pow. rówieński, okr. pol. Dąbrowica o 171 2 w. , odl. od Żytomierza o 350 w. , od Równego o 130 w; o 3 w. od st. W. dr. żel. poleskiej wileńskorówieńskiej. Ma 217 dm. , 1702 mk. praw. , 13 katol. , do 100 ewang. , nielicząc żydów, których jest wielu. Posiada cerkiew, p. w. Uspenia Presw. Bohorodicy, z drzewa wzniesioną na murowanym fundamencie w 1877 r. , szkółkę ludową, bóżnicę żydowską i zarząd gminny wołost. Odbywa się tu pięć jarmarków do roku, głównie na narzędzia i płody rolnicze. Gmina obejmuje 16 miejscowości, mających 518 dm. , 5184 mk. włościan. Włościanie, w liczbie 1837 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 13560 dzies. 5540 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 53142 dzies. ziemi właścicieli większych posiadłości 2013 or. i 385 cerkiewnej 123 orn. Cały obszar gminy obejmuje 67087 dzies. 7776 ornej i ma 7768mk. St. W. dr. żel. wileńskorówieńskiej, pomiędzy stacyami Horyń o 12 w. a Dąbrowica o 28 w. , odległą jest o 350 w. od Wilna a 129 w. od Równego. Z jednej strony W. oblany wodami Horynia i jego odnogi Bałamutki, z drugiej rzki Seretu, tworzy jakby wyspę, którą z dalszym. przeciwległym lądem łączą mosty i groble. Na wyniosłej, jak się zdaje, ludzkiemi rękami wysypanej górze, wznosi się dwór dawniej zamek i tej to wyniosłości zawdzięcza miejsce swe nazwisko. Po lewej stronie Horynia, gdzie leży sam W. , okolica Zarzeczem się nazywa; prawa Polesiem. Obie te okolice przedstawiają nizinę równą, lesistą. Na Zarzeczu trafiaja się jednak spore przestrzenie polneW nieprzejrzanych lasach t. , Polesia leżą zrzadka wioski. Nadrzeczne zalewne łąki obfitują w wyborny gatunek siana i tłuste pastwiska. Ziemiapomięszana z glinką i piaskiem, urodzajna; rodzi żyto, jęczmień, proso, grykę, len i kartofle. Ruda żelazna obficie znajduje się w różnych miejscowościach. Lasy tutejsze są poprzecinane strumykcmi, moczarami i błotami. Te ostatnie mają miejscową nazwę morocznych i hał. Dwa te rodzaje błot wyróżniają się od siebie tem, że pierwsze mają spód piaszczysty, drugie czarnoziemny. Wyraz hała pochodzi z języka starosłowiańskiego i oznacza czarny. Dziś w niektórych tylko nazwach zatrzymał się ten stary wyraz, jak hałka ptak, Halicz miasto i Hało błoto. Wśród nizin tutejszych zdarzają się drobne wyniosłości, ciąg których nosi miano gór Chylińskich. Flora tutejsza jest bogatą i ma swe cechy wybitne. Znajdują się drzewa, nie pojawiającc się w żadnej innej miejscowości, jak Alnus glutinosa, którą spotkał po raz pierwszy znany przyrodnik Władysław de Montresor, i quercus pedunculata, który tenże nazwał Wysockiana. Bursztyn znajduje się w małych okruchach w Horyniu, w wielu miejscach. Lasy były zawsze pierwszą podstawą zaludnienia. Jakoż liczne zabytki z wieku kamiennego, tu i owdzie rozsiane po okolicy, dowodzą odwiecznego tych stron osiedlenia. W tych zamierzchłych czasach zdawna musieli tu ludzie szukać pobytu. Naruszewicz powiada, że Kajetan Korzeniowski, dziedzic Stolina w pobliżu Wysocka położonego, ofiarował do gabi

Wysocin

Wysocinek

Wysociszki

Wysock

Wysocin

netu fizycznego Stanisława Augusta młotek i dłuto kamienia wyrobione, które kopiący studnię w dobrach Stolina, na kilkanaście łokci w ziemi znaleźli Noty do Germ. Tacyta, t I, 12. Około wsi Rzeczycy, należącej do klucza Wysockiego, znajdują się dwa olbrzymie jeziora, połączone z sobą kanałem, na których toniach natrafia się na pale z drzewa, będące prawdopodobnie śladem starych mieszkań nawodnych. Nauka jeszcze ich niezbadała. Według miejscowych podań miała tu istnieć przed wiekami osada Poczajów, która za grzechy i przestępstwa mieszkańców wraz z cerkwią w głąb ziemi się zapadła, a otchłań powstałą pokryły wody jeziora. Co roku na Wielkanoc, mówi lud, można słyszeć dzwony cerkiewne w głębi jeziora jęczące żałośnie, Z zabytków archeologicznych często znajdują się tu paciorki kamienne, wyrobione z łupku czerwonego, które archeologowie nazywają fusaioles, niewłaściwie wszakże, bo prawdopodobnie nie były to przęślice, ale raczej amulety, czczone niegdyś i noszone na szyi przez ludność miejscową, a rozsiane obficie po całym kraju, od Prypeci aż do Dniepru i jego dopływów z prawego brzegu Irpienia, Rosi i Rastawicy. W dawnych wiekach nadbrzeża Horynia dzierżyły pokolenia słowiańskie. Okolice W. atoli, z ludnością mieszaną a raczej niewyraźną, stanowiły wonczas, jakby miedzę graniczną, pas przejściowy od rodów drewlańskich do rodów dregowiczańskich. Nazwa wsi Hranic, w blizkości Dąbrowicy, zdaje się być własnie pamiątką granicy onych dwojga plemion słowiańskich. Wiadomo z dziejów, że już w w. , wśród tych tuziemnych plemion, rozszerzać się zaczęli przebojem dzielnicowi książęta waregoruscy, o których rozrzucone wzmianki w latopisach, natrafiamy już od r. 1116. Ruś rządziła się udzielnie, a więc już wonczas w tych stronach zawładniętych, kniaziowie z krwi Ruryka idący, pozakładali nad Horyniem swoje dzielnice, które nosiły nazwę Pohoryńskich horodów, Z tych były Horodno o parę mil od W. , gdzie się usadowił ród Wsewołodka Włodymirowicza, który tu kniaziował od 1116 r. do 1182 Ipat. letop. ; dalej nad Horyniem Dubrowica, dalej jeszcze nad tąż rzeką Stepań, a nareszcie Peresopnica i Dorohobuż. Początków samego W. trudno dociec, ale zdaje się, że to miejsce, jeżeli już istniało w tej dobie, stanowić musiało odłam dzielnicy dubrowickiej. Samo jakby wyspiarskie polożenie miejsca tego wskazywało wszelkie bezpieczeństwo od niespodziewanych napaści, i, jako obwarowane naturą, mogło być pożądanem schronieniem dla chcących w nim osiąść mieszkańców. Całą zatem okolicę dąbrowicką przy końcu XII stulecia dzierżyli książęta ruscy dubrowiccy. Z nich znany jest w dziejach kn. Hleb Juriewicz, prawnuk Michała Światopełka; on to brał udział w głośnej zwycięzkiej bitwieJerelskiej Swiatosława Wszełodowicza, w. ks. kijow. nad połowieckim kn. Kobiakiem. Drugi kniaź dubrowicki Aleksander, stał się niemniej głośnym wskutek chlubnego zgonu swego w 1224 r. nad rz. Kałką, gdzie Rusini od Mongołów krwawego doznali pogromu. Ten, wpadłszy w moc zwycięzców, wraz z bratem Andrzejem i kn. Mścisławem Mścisławowiczem, poniósł śmierć męczeńską. Z podbiciem Rusi przez Mongołów poznikały dzielnice nadhoryńskie, i dopiero gdy z koleją czasu Litwa, wypędziwszy Tatarów, stała się po nich spadkobierczynią krajów ruskich, znowu znikłe nadhoryńskie grody dźwigać się zaczynają. Jakoż znajdujemy ślad, że w w. Dąbrowica już była włością koronną, którą z ręki hospodara rządzili namiestnicy. Wiemy, źe takim namiestnikiem w 1476 r. był tu Timofiej Władymirowicz kn. Massalski, okolniczy smoleński nie sokolniczy, jak podaje Stecki; . Wkrótce potem włość tą z hospodarskiego daru otrzymali ks. Olgimuntowicze Holszańscy. Włość ta była kolosalnie wielką, zajmowała cały obszar dawniejszego dzielnicowego kn. dubrowickiego, składała się bowiem z tak zwanego dzwonu dubrowickiego tu wyraz dzwon zbiega się ze znaczeniem, parafii, klucza, ze Stolina, Sechow dziś Tomaszgrodu, Strzelska, Kurasza i W. Niedostaje nam wiadomości, którego z kn. Holszańskich łaska hospodarska obdarzyła temi dobrami i do jakiego roku mianowicie nadanie to odnieść należy. Godzi się więc przypuszczać, źe dobra te mógł otrzymać chyba Iwan kn. holszański, syn Jurja, wnuk Semena, zwanego Lutym, który był teściem Władysława Jagiełły Narbut. kronika Bychowca, a prawnuk Iwana Olgimuntowicza, który z ramienia w. ks. lit. Witolda był namiestnikiem kijowskim 1379 1401. Był to więc ród wysoki tych kn. Holszańskich i przytem czysto litewski. Pochodzili oni od w. ks. lit. Ramunta, którego syn Holsza, założył od swojego imienia nazwane Holszany i tam dla siebie główną obrał siedzibę. Używali herbu Hipocentaurus. Jakkolwiek od wieków miejscowość Dąbrowicy i W. była w sobie zamkniętą i odosobnioną, dzięki jednak Horyniowi, który był dla handlu wygodnym gościńcem, wcześnie, bo od niepamiętnych czasów, do niej zawitać mogło czynniejsze życie i chociażby dorywcze handlowe stosunki, czego dowodem są znajdowane w W. i jego okolicy do dziś dnia dość często starorzymskie monety. Ale i nieskończenie później Horyń mógł zachować dla tejże miejscowości nie małe handlowe znaczenie, służąc za jedyną wodną drogę, która ułatwiała łączność pomiędzy Litwą a Wołyniem. Toż i dla podróżnych w braku dróg wśród tych okolic, lasami pokrytych, rzeka ta również służyła za gościniec. Jakoż widzimy, źe tąż drogą wodną puścili się w r. 1496 posłowie od

Wysock

Wysock

wwdy Wołoskiego, jadący do Moskwy do cara Iwana Wasilewicza, jak o tem dowiadujemy się z glejtu, danego im przez w. ks. lit. Aleksandra Jagiellończyka, w którym wyznaczono posłom drogę przez Braeław, Winnicę, Korzee, Dąbrowicę, Pińsk do granicy moskiewskiej Jabłonowski, Spr. wołos. , ez. II, str. 63. Było to już po napadzie Mendligireja na Kijowszczyznę r. 1483 i przedzieranie się przez ten kraj ostatni, opustoszały wtenczas, było dla podróżnych połączone z Wielkiemi trudnościami i niebezpieczeństwem; czego nie było na tutejszem Polesiu, od owego najazdu tatarskiego oszczędzonem. Ten to Iwan ks. Holszański, pierwszy przypuszczalny dziedzic Wielkiego dzwonu dąbrowickiego, za udział w spisku przeciwko królowi wraz z ks. Michałem Olelkowiezem był ścięty w Kijowie d. 30 sierpnia 1481 r. Daniłowiez, Skarbiec, dypl. , I, 2012. Miał on dwóch synów Hrehorego i Jerzego. Pierwszy posiadał Hłusk, drugi, młodszy Jerzy Juri Dąbrowicę. Ten ostatni od dóbr Dubrowicy pierwszy począł się pisać kn. Holszańskim Dubrowiekim. Za rządów tego kniazia Dubrowiezyzna zaczęła się uporządkowywać. Wioski się osadzały, a rola wydzierała panowanie lasom nieprzebytym, które zalegały obszerne tutejsze obszary. Niewydatny dotąd W. rozrósł się w sporą osadę. Upodobawszy to miejsce kn. Jury, obrał mieszkanie w tutejszym zamku, który najprawdopodobniej jest jego dziełem. Nazwał ten zamek Wyszogrodem, jako na wyniosłem postawiony miejscu lub też może przez remineseencyą onych znanych historycznie grodów dzielnicowych, które kwitły za Waregskiej Rusi, na całej t. zw. Pohoryńszczyznie. Kn. Jury był to pan możny i rycerz niepośledni. Napełniał on swoje posiadłości bojarami odważnymi i sposobnymi do wojny. Sam kniaź przez długie lata życia swego w obozach się znoił. Od kolebki niemal zaprawiony do walki z Tatarami, odważnie nimi bojował, płoszył ich od swoich zamków. R. 1502 atoli nad rz. Uszą, o 7 mil za Owruczem, razem z Grzegorzem Hlińskim, sstą owruckim i kn. Teodorem Mścisławskim w boju z Tatarami zupełną poniósł klęskę. Polegli wtedy Hliński i Hornostaj kron. Byehowea. Jednakże Dubrowica nieuszła napaści Tatarów. Podczas gdy kn. Jury gdzieś daleko za domem przebywał, najezdnicy ci, skorzystawszy z nadarzonej dogodnej do napadu chwili, znienacka wpadli do Dąbrowicy i splondrowali ją doszczętnie. Lud opowiada. że księżna sama przed Tatarami schroniła się była na ostrów, dokoła oblany wodą dziś między Worobinem i Sielcem i tem życie swe ocaliła. Mąż jej kn. Jury, na podziękowanie Bogu, za ocalone życie małżonki, na tym samym ostrowiu ufundował cerkiew, z cudownym obrazem św. Mikołaja i monaster Pustyński. Dziś tu jeszcze stoi niewielka cerkiewka, z cuSłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 157. downym obrazem św. Mikołaja, do którego w dzień odpustu zbiegają się tłumy pobożnego ludu. Pobożny kn. Jury Ławrę Pieczarską w Kijowie bogacił. Dwa razy się żenił pierwsza jego zona, według Joz. Wolffa, Julianna Iwanowiezówna Jarosławiczówna Kn. lit. rusc. , str. 107, według zaś A. Bonieckiego kn. Ostrogska, siostra ks. Konstantego Poczet rodów, str. 82; drugą zaś żoną jego była Marya, córka kn. Andrzeja Aleksandrowicza Sanguszkowicza, marszałka ziemi wołyńskiej i ssty włodzimierskiego. Z dwóch żon zostawił liczne męzkie i żeńskie potomstwo. W późniejszym wieku, życie spokojne od wojennej wrzawy prowadząc, usunął się w zacisze Wysockiego zamku. Zstępując do grobu spisał ostatnią wolę swoją, mocą której żonie swej przekazał dożywociem póki drugi raz za mąż nie pójdzie zamek Wyszogrod Wysock z miastem i ze wszystkiemi ziemiami i beneficyami do tegoż należącemi; dalej dwór Wieluń dziś hr. Wiktora Platera, dworzec Struha, sioło Lutenicze dziś Lutyńsk hr. Wiktora Platera; oprócz tego na głębszej Litwie zapisał tejże żonie swej sioło bojarskie Hniewoszowo i Olechnowo, pod gniazdowemi rodu ks. HolszańskichHolszanami dziś w gub. wileńskiej koło Oszmiany i sioła Sudojny i Bołoszewicze, pod Hłuskiem dziś w gub. mińskiej, pow. borysowskim. Następnie całą swą schedę macierzystą pod Turowem i dwór Ryczów, tejże żonie zapisał po połowie z zięciem swoim kn. Mścisławsklm. Nadto przekazał jej monaster Pustyński św. Mikołaja pod Dąbrowicą, wzniesiony na pamiątkę ocalenia jej życia od Tatarów, który to księżna ma trzymać na wskazanych przez dotacyę warunkach i nim się opiekować. Synom zaś swoim nakazuje tejże żonie swej wypłacać z Dąbrowicy co rok około Trzech Króli po 100 kop. gr. lit. ; gotowizną zapisał jej 800 zł. w dukatach węgierskich i 800 kop. gr. w monecie lit. Testament ten był sporządzony przy świadkach, na zamku Wyszogrodzkim Wysockim i nosi datę 1537 r. . Kn. Jury Holszański Dubrowieki został pochowany w Kijowie, w Pustyńskim monasterze św. Michała, i w testamencie swym uprasza metropolitę kijow. Makaryusza, aby ciało jego, gdy będą wiezó do Kijowa, spotkał i przeprowadził od Prypeci. Z pierwszej żony zostawił synów Iwana, Włodzimierza i Fedora i dwie córki, z drugiej dwóch synów Semena, Andrzeja i córki Maryę kn. Kurbską, Zofię kn. Połubieńską, Annę za Olizarem Kierdejem Mylskim, potem za Sapiehą, Olenę za Wołowiczem, Bohdannę za ks. Wiszniowieckim, Nastazyę kn. Zasławską i Fedorę czyli Pedkę za Bohdanem kn. Sołomereekim. Widać jednak, że pozostała wdowa po kniaziu Jurym doznała pewnych trudności przy objęciu w dożywocie dóbr przez męża jej zapisanych, a to ze strony swych pasierbów Iwana czyli Janusza 8

Wysock

i Włodzimierza kn. Dubrowickich, tak, że w r. 1537 na zażalenie ks. Maryi, król wdawszy się w tę sprawę, polecił tymże książętom oddać ma cosze zapisane jej przez nieboszczyka męża do bra w ich liczbie i Wyszogród czyli Wysock, a do których oni macochę swą niedopuszczali. Snać że polecenie to nie wzięło skutku, bo w r. 1538 czytamy już wyrok w tej sprawie tegoż króla, mocą którego pozostawia Maryę przy tych wszystkich dobrach, które jej mąż zapisał; pa sierbowie nie mają w tem jej niepokoić, a na dzieci jej, które miała z ojcem ich, dawać po winni każdego roku na Boże Narodzenie po 10 kop. gr. lit. na osobę czyli raczej 70 kop, z cze go s. Marya ma dzieci te żywić i wychowywać Arkhiw. ks. Sanguszków, , str. 75 126. Odtąd ks. Marya obrawszy za swą wdowią sie dzibę W. , tam wychowywała swoje dzieci, jako w okolicy, dla miejsc bagnistych prawie niedo stępnej, a tem samem od najazdów tatarskich bez piecznej. Zresztą od wtargnień tatarskich kraj ten był wonczas strzeżony. Zwykle pomiędzy Horodkiem Dawidgrodkiem a Dąbrowicą w Bereźnym dziś za Stolinem p. Oleszy bywał punkt zborny dla ziemian wołyńskich, zwoływanych tu dla przecięcia odwrotu Tatarom, którzy przez Zadnieprze, Czernichów, Łojów wpadali do Litwy i z łupami następnie wracali do kraju swego przez Polesie tutejsze i Wołyń. Dokument współczesny mówi, źe w tej miejscowości zaw sze wsia zemla wołyńska kładywana bywała Arch ks. Sang. , łyń cały był w obozowem ruchu i ustronne Pole sie tutejsze zaludniało się chwilowo i brzmiało wrzawa. Kn. Fedor Sanguszko, marszałek zie mi wołyńskiej, Brat dożywotniczki W. ks. Maryi Holszańskiej, z rycerskiego znany animuszu, odważny, waleczny, szczególnie na tym pun kcie granicznym Litwy z Wołyniem czuwał, ilekroć tego wymagała potrzeba, ze swoimi pocztami przydwornymi zjawiał się tutaj. On to miał sobie polecone od króla, aby uzbroić na nowo zameczki, które koryto Horynia ubezpieczały Arch. ks. . Wkrótce też potem zamek Stepań odnowił, wszelkiem uzbrojeniem opatrzył, wały działami osadził. To ubezpieczenie tych stron nie mało też wpłynęło na rozwój i gęstsze zaludnienie okolicy. Wyszogrod czyli W. rozwijał się nie mniej i ja ko położony nad rzeką, portową spławną ożywiał się handlem zbożowym i drzewnym. Komięgi, strugi i tratwy, krążące po Horyniu, uła twiały ten handel. W W. zaś, jako w punkcie, gdzie już dwie rzeki Słucz i Horyń połączone z sobą płynęły, była jakby pierwsza przystań ku piecka. Tu też kupcy najmowali biegłych i na wykłych do spławu drzewa flisaków. Ks. Ma rya z Sanguszków HolszańskaDubrowicka zmar ła około r. 1553. Po niej odziedziczyli W. z przyległościami synowie jej Semen i Andrzej z wyjątkiem Dąbrowicy i Stolina, które dawniej jeszcze posiedli, doszedłszy pełnoletności. Obaj, jedyni dziedzice imienia, poschodziU bezdzietnie i na nich ród ten wygasł. Z nich Semen według Bonieckiego był stolnikiem lit. r. 1552, ale wkrótce zapewne umarł, bo już w 1558 r. siostry uczyniły między sobą dział dóbr spadłych na nie po bracie dział ten w archiwum wysockiem. Klucz Wysocki, rozrzucony wysoko po nad Horyniem, Słuczą, Lwą, Stwigą i Seretem, posiadła jedna z sióstr kn. Semena, Fedora Fed ka, będąca w zamęzeiu za Bohdanem Sołomareckim. Kn. Sołomareccy h. Rawicz, według synodika, znajdującego się dziś jeszcze w cerkwi sobornej w m. Lubeczu, pochodzili od kn. Czernihowskich Rurykowiczów ob. Miłoradowicza Lubeez, str. 39; byli oni potomkami kn. Hleba Swiatosławowieza. Dużo o nich w kronice Barkułabowej. Bohdan zaś, kn. Sołomarecki, ożeniwszy się z ks. Dubrowicką, nie osiadł w swych dobrach spadkowych w okolicach Mińska lit. , ale w majątku żony Wysocku. W dobrach tych było wiele obszarów pustych. Wycinał więc on tutejsze puszcze, stanowił osady, mnożył uprawne pola. W tym czasie Kozaczyzna zrazu zaledwie znajoma, wkrótkim czasie tak wyrosła potężnie, iż stała się plagą nietylko dla Ukrainy, gdzie się pojawiła, ale i dla Wołynia, a nawet i dla Litwy. I jakkolwiek położenie W. zapezpieczało go od wszelkich niebezpieczeństw, od niespodziewanych napaści, wszakże w ciągu czasów miejsce to przecież nie ocalało od gwałtów kozackich. Roku 1593 przedzierając się z Petrykowa przez Turów ku Wołyniowi, pamiętny w dziejach Kozaczyzny Nalewajko, wpadłszy z Kozakami na bezbronną ludność w W. , tak mczko samo, jak i jego okolicę, spustoszył Pam. Jewłaszewskiego, str. 46 i arch. Wysock. . Synem kn. Bohdana był kn. Iwan, ale ten kim był żonaty, nie wiemy dokładnie. Józef Wolff przypuszcza, źe miał on dwie żony; pierwszą miała być Beata Dolska, druga Małgorzata Łysakowska. Jedynym potomkiem Iwana był kn. Lew Mikołaj, ale tradycya lokalna mówi o jednym jego jeszcze synie, nie znanym bliżej z imienia, który miał jakoby w młodzieńczym wieku gwałtowną umrzeć śmiercią. Podanie miejscowe zachowało nader szczegółową pamięć o wstrząsającym dramacie, jaki miał jakoby miejsce na zamku wysockim. W leśnej pustelni, niedaleko od Wysocka, przebywał pobożny eremita, nazwiskiem Mołod. Młodzieńczy kn. Sołomarecki, wielki miłośnik polowania, często wyprawując łowy na dziki, łosie i niedźwiedzie w puszczy okolicznej, rad też odwiedzał i pustelnię anachorety. Kniaziowej matce, nie podobał się wpływ, jaki pustelnik na jej syna wywierał, a więc ku niemu za to zawziętą powziąwszy nienawiść, nieprzebierając w środkach, zgubić go postanowiła. I kiedy młody kniaź razu pewnego pustelnika na

Wysock

zamek zaprosił, kniaziowa niby to chcąc eremitę ugościć, uprzejmie a życzliwie, dla niego wyłącznie jakąś smakowitą potrawę przygotować kazała. Tymczasem pustelnik przyjęcia jej odmówił, a młody kniaź, siedzący u stołu jadalnego obok pustelnika, uchwycił podaną. potrawę i spożył ją. Strawa ta była zatrutą i tak kniaziowa matka zamiast pustelnika, wbrew chęci, własnego syna ukochanego z tego swiata zgładziła. Po tem zajściu tragicznem został więc jeżeli wierzyć tradycyi jedynym dziedzicem imienia kn. Lew Mikołaj, podkomorzy piński, potem kasztelan smoleński. Był on ożeniony z Reginą Hoscką. Pilny i gorliwy w posłudze publicznej, poświęcił się dobru obywatelskiemu. Za dni jego W. powtórnemu uległ rabunkowi kozackiemu. R. 1630, gdy właśnie kn. Lew Mikołaj na sejm do Warszawy wybierał się jechać, Kozacy w liczbie 5000, pod sprawą niejakich Topezyna i Szulżyna, mianujących się pułkownikami J. K. M. , wpadli do Dąbrowicy i W. i całą rozległą włość splondrowali i w niwecz obrócili zboże, wszelaką żywność, bydło, konie, od poddanych zabrawszy, z tychże porozpędzali jednych, pomordowali drugich, tak, że pustek w tej majętności dwie części zrobili. Sam kniaź będąc w niebezpieczeństwie życia, nie zdołał tedy przybyć na sejm, jakoż dopiero 5 grudnia, dojechawszy do Włodzimierza, jako pierwszego na drodze do Warszawy grodu, zaniósł formalną przeciwko temu najazdowi protestacyę, tłómacząc się w niej, oraz dlaczego zmuszony był z przybyciem na sejm się opóźnić Arch. J. Z. R. , O Kozakach, cz. III, t. 1, 1889. Kn. Lew Mikołaj umarł według Bonieckiego r. 1627. Z Reginy Hosckiej miał on syna Jana Władysława i córki Annę Engracyę, Maretę, Helenę i Domicelę. Księżna wdowa, po śmierci męża, mieszkała na zamku Wysockim. W. stał na drodze najbliższej z Litwy na Wołyń; jakoż w 1636 r. spotkał go zaszczyt odwiedzin ks. Albrychta Radziwiłła, kanclerza w. ks. lit. , który tu z żoną swoją zjechawszy z Pińska, częścią wodą, częścią lądem, ruszył w dalszą drogę do Ołyki, a to dla bojaźni żony swej, gdyż o grożącej tym stronom inkursyi tatarskiej tu w Wysoeku się dowiedzieli Pam. Albrychta Radz. . Ks. Sołomarecka fundowała kś. bazylianów w Hoszczy, a w 1639 r. wraz z synem Janem Władysławem, dźwignęła cerkiew w W. W starym sumaryuszu archiwum Wysockiego czytamy Post deeessum Nicolai Leonis. Principis Sołomareeki, Regina de Hoszcza, et Ladislaus, fundaverunt Ecelesiam Gracae Uniti sequitur 1639 d Octobrisi Terrestribus Districtus Pinscensis Fundatio Eeelesiae in Wysock, exemplaribus, cujus oblata Castrensibus Pinseensibus Anno 1664 d. 4 Junii. Jan Władysław ks. Sołomarecki w młodym wieku, za życia ojca swego, wyjechał za granicę, gdzie z towarzyszem podróży, głośnym Melecym Smotryckim, słuchał lekeyj na uniwersytetach niemieckich. Wiadomo ze tenże Smotrycki był jakiś czas domownikiem ks. Sołomareckich, z początku wielki stronnik wschodniej niezjednoezonej cerkwi, a potem żarliwy wyznawca jedności. W obręb rozległego klucza Wysockiego, za władania ks. Jana Władysława, wchodził W. zamek i mczko, Woronie, Brodziee, Rzeczyca, Wasilowa Łuka, Udryek, Struha, Wikarowieze, Terebizów, Stolin, Smorodzk, Horodyszcze, Rzeczyca Wołoska, Derewnia, Hlinka. Kn. Jan Władysław był ożeniony z Anną Wołowiezówną. Umarł w 1640 r. ostatni potomek imienia kn. Sołomareckich. W rok po jego śmierci pożar zniszczył zamek wysocki, w którym spaliło się tedy i archiwum domowe ks. Dubrowickich i Sołomareckich. Spadek po zgasłym bezdzietnym kniaziu objęły siostry. R. 1646 d. 1 lutego na zamku Wysockim który jak widać już był wtedy odbudowany był uczyniony dział dóbr spadłych, na cztery części, pomiędzy temiż siostrami. I tak na część Anny Engracyi z ks. Sołomareckich Henrykowej Kaszowskiej przypadły miasto i zamek W. i sioło przy mieście tegoż nazwiska; folw. Brodziec, sioło Udrycko, Rzeczyca sioło i folwark Milacz, sioło Zadzierz, sioło i folw. Tiumeń z młynem i stawem, sioło Jeziory, Grnojno dzisiejsze Jelno i Klessowo. Na część Marety z ks. Sołomareckich, małżonki Kazimierza Naruszewicza, połowa zamku i miasta Dąbrowicy, folw. i sioło Worobin, sioło Sielec i monaster z cerkwią, sioło Krupa, Krzywica folw. i sioło, Złote, sioło Ludynia. Na część Heleny, będącej 1 voto za Aleksandrem Jackiem z Pilicy Korycińskim, 2do voto za Krzysztofem Sapiehą, krajczym lit. , przypadł Terebizów, m. Stolin, sioło Łuka, Horodyszcze, Smorock, Derewnia Hlinka i Rzeczyca Wołoska; na część zaś Domieeli, małżonki Mikołaja ks. Świętopełk Czetwertyńskiego, kasztelana mińskiego, dostały się dwór i sioło Woronie, sioło Buehlicze, sioło Siachny dziś Tomaszgród, Ocznicko sioło i Struha, sioło Wikarowieze i Budywle archiw. Wysockie. Żona ks. Jana Władysława Sołomareckiego po śmierci tegoż, wyszła powtórnemi śluby za Kazimierza Paca, pisarza w. ks. lit. Wolff, Bacowie, str. 77. Henryk zaś Kaszowski, który posiadł za żoną klucz Wysocki, posiadał jeszcze dziedziczne dobra na Wołyniu Mielnicę i Kaszogród. Był on najpierw mieeznikiam wołyńskim, potem r. 1649 został kasztelanem wendeńskim. Kś. Tomasz Józefowicz w kronice Lwowa powiada, że gdy w 1654 r. Jan Kazimierz w powrocie z pod Żwańca bawił we Lwowie, tatarskie hordy, żeby nie wracać z próznemi rękami do Krymu, połączywszy swe siły z kozackiemi, zwróciły swe czambuły na Polesie Wołyńskie i Litewskie, sięgając aż po Prypeó i Pińsk. Wpadli

Wysock

oni znienacka na zamek Kaszowskiego, który krewnej swej i jej oblubieńcowi gody weselne z wystawnością obchodził, sprosiwszy na nie wielu z sąsiedniej szlachty. Gdy goście weselni zasiedli do stołu, wszczęła się mowa o Tatnrach, jakby już nadchodzących. Lecz Hołowczyński niepośledniego imienia ziemianin i stary wojownik, utrzymywał, że to niepodobna, aby dla łupu Tatarzy wycieczki robili, gdy w blizkośei jest wojsko i sam król czuwa. Wtem naraz krzyknięto, że już są Tatarzy, że wieś zapalona i że pokaleczeni mieszkańcy z krzykiem i płaczem do dworu uciekają. Popłoch stał się niezmierny; Tatarzy obstąpiwszy wszystkie obchody włamali się i do zamku, i tak kasztelana z małżonką, jak też i państwa młodych, wraz z całym orszakiem weselnym, obciążonych kajdanami, do Krymu zabrali z sobą. Zamek zapalony poszedł w perzynę, a ludność miejscowa prawie do nogi wycięta. Zdarzenie to miało szeroki rozgłos w kraju; ze wzruszeniem opowiadano sobie o nieszczęśliwem weselu Kaszowskich, ale ani kś. Józefowicz, ani Samuel Twardowski, którzy o niem pisali, nie wspominali o miejscu, gdzie zaszło. Tad. Stecki utrzymuje, że zdarzenie to jakoby miało miejsce w Mielnicy, ale nie przytacza źródła, zkąd to wyjął. To pewna jednak, że i W. wtedy doświadczył podobnej eo i Mielnica doli. Dokumenty mówią bowiem, że w tymże 1654 r. zagon tatarski aż tu się zaciekł; Tatarzy wpadłszy do zamku i miasteczka, obrócili je w perzynę a ludność wycięli. Na posadzie tego dawnego zamku, w późne czasy, natrafiono kopiąc na tyle czaszek i szkieletów ludzkich, że w pierwszych latach obecnego stulecia, Wacław Borejko, dziedzic miejsca, postawiwszy dom, mawiał, że go wzniósł na ludzkiej Golgocie, Czytamy też w jednym dokumencie, że podczas tego napadu Tatarów na zamek Wysocki, tabor podróżny z drogim sprzętem wysłany na Litwę, przez ks. Mikołaja Czetwertyńskiego którego szwagrem był kasztelan Kaszowski, został przez Tatarów dopędzony pod Stolinem i zrabowany. Tegoż samego czasu w okolicy W. , we wsi Cepcewicach, uciekający wraz z matką z Wołynia na Litwę ks. Tobiasz Giedroyć, został w drodze napadnięty przez Tatarów; matka dostała się w pęta tatarskie, on zaś zdołał uciec arch. Wysockie. Atoli kasztelan Kaszowski niedługo w braństwie zostawał, za znacznym okupem jeszcze w tymże 1654 r. w październiku powrócił, ale, jako człowiek rycerski, zaledwie w domowych znalazł się progach, wnet wyruszył na ekspedycyę moskiewską, z której wrócił z działa okaleczony Arch. J. Z. R. , I, lauda i poselsk. instrukcye. Zamku jednak Wysockiego, z poziomem przez Tatarów zrównanego, nieodbudował, bo też wkrótce potem, wraz z żoną swoją 1 marca 1655 r. odprzedał majętność W. Arnolfowi ks. Gedroyciowi, który znowu w 1664 r. odprzedał też dobra hetmanowi wojsk JKM. zaporoskich, Pawłowi Teterze Moszkowskiemu. Początki Tetery były nader skromne. Z pochodzenia był on bojarzynem Owruckim, z urodzenia Kozakiem. W życiu swem różne przechodził koleje. Odbywszy nauki w Mińsku u ks. Jakuba Suszy, potem sławnego biskupa chełmskiego, dostał się Tetera do Prażmowa na Mazowszu na dwór Prażmowskich; będąc tam domownikiem, jak się zdaje z Mikołajem Prażmowskim, późniejszym biskupem łuckim i kanclerzem w. kor. , peregrynował za granicą, następnie został podpiskiem w grodzie łuckim; dalej chmielniczaninem i pułkownikiem pereasławskim, w końcu za protekcyą kanclerza Prażmowskiego wyniesiony na hetmana Ukrainy. 0żeuiony był z Wyhowską, siostrą Iwana Wyhowskiego, hetmana kozackiego, a potem z córką Bohdana Chmielnickiego, Heleną, wdową po Danielu Wyhowskim. Za tą ostatnią wziął w posagu ogromne skarby i pieniądze, tak, że nakupiwszy dóbr ziemskich niemało, został panem, na bardzo dostatniej fortunie osiadłym. Bo oprócz dóbr, które nabył, jako to Rafałówkę, Kołki i Wysock, z królewskiego i Rzplitej daru otrzymał jeszcze Kijowiec i Malejszyce w ekonomii brzeskiej, Demidów i Litwinówkę i starostwa czehryńskie, nieżyńskie, hadziackie i bracławskie. Ale Tetera głównie fundował się w dobra ziemskie na Wołyniu i na Polesiu lit. , jako w kraju spokojnym i bezpiecznym, gdzie niesforni kozacy ukraińscy już tak wichrzyć nie mogli i gdzie własność była szanowaną. W opustoszałym i wyludnionym W. od czasu najścia Tatarów rychło ład wprowadził, urządził włość, na perzynie dawnego spalonego zamku nowy odbudował. Kiedy Jan Kazimierz kazał pochwycić Jurka Chmielnickiego eks hetmana i szwagra Tetery a także i metropolitę kijow. Tukalskiego, jako będących pod zarzutem spiskowania i zdrady przeciwko Rzplitej, hetman Tetera w instrukcyi danej posłowi kozackiemu Iskrzyckiemu, jadącemu na sejm do Warszawy, zalecił, aby ten Stany sejmujące uprosił, ażeby szwagier jego Jurko był internowany w Wysocku, jako w miejscu usunionem od Ukrainy, zkąd zaręczyć może hetman, że Jurko i nogą nigdzie nie ruszy, ale prywatnie będzie siedział, Pana Boga błagając, jako zakonnikowi należy Jurko już wtedy został Czerncem. O co i żona p. Hetmana powiedziano dalej w instrukcyi supplikuje, płacząc prawie codziennie, gryząc głowę onemu ustawicznie, mając jedynego brata, w ktorym tylko ratione dzieci swoich pokłada nadzieję Listy Tetery w zb. Świdzińskiego. Tetera wszakże wziętością u Kozaków się nie cieszył; zagrożony buntem, sam się z ukraińskiego wyzuł hetmaństwa, uciekłszy z Czehryna do swych dóbr poleskich Wysocka, Kołków i Rafałówki, gdzie po swej ucieczce jakiś czas

Wysock

przebywał. Ale kozacy i tu go ścigać nie przestawali, upominając się dotkliwie przez swych posłów u króla i Rzplitej, ażeby jakieś skarby, klejnoty, depozyty i sumy wojskowe, które jakoby miał, uciekając z Ukrainy, wywieźć z sobą, były wojsku zaporozkiemu zwrócone. Pokąd Jan Kazimierz był na tronie, a Prażmowski kanclerzem, Tetera ufał, źe go przed natarczywością Kozaków zasłonią, ale skoro wstąpił na tron Michał Wiszniowiecki, na którego życzliwość nie wiele mógł liczyć, zwątpił więc, czy dla ujęcia sobie Kozaków, ten go dla nich nie poświęci. 1 chociaż król Michał na domaganie się Kozaków o wydanie sum wojskowych, zagrabionych jakoby przez Teterę, odpowiadał kilkakroć, że mogą się z Tetera o takowe prawem rozprawić, jako ze szlachcicem posesyonatem, król zaś nikogo prawem nieprzekonanego aggrawować nie może. Tetera zawczasu jednak, na każdy wypadek umyślił się zabezpieczyć. Jakoż dla ukrycia funduszów swych, dobra swe postarał się przez układ na przeżycie á fonds perdus w obce poprzelewać ręce. Jakoż w r. 1668 zapisuje on dobra W. na fundacyę kolegium jezuitów w Warszawie, wszedłszy z jezuitami w układ, iż póki on żyć będzie, płacie mu będą rocznie po 8000 zł. Oprócz tego sumy na Kołkach, a także i dom swój na Solcu Szulcu w Warszawie temuż zgromadzeniu tymże trybem przekazał. Jakoż widzimy, że w 1668 r. zostali jezuici zaintromitowani do W. Tymczasem niespodziewanie Tetera w r. 1669 kasuje swój zapis dany jezuitom i sprzedaje W. za 60000 zł. Stefanowi Konst. Piasoczyńskiemu. Zapewne, że sprzedaż dóbr na gotówkę mogła być dogodniejszą Teterze niż sprzedaż jezuitom na przeżycie, ale Piasoczyński pieniędzy w umówionym terminie nie zapłacił, jak o tem dowiadujemy się z listu Tetery, pisanego do matki, w którym gorzko użala się przed nią na nierzetelność i zawód, jaki go spotkał w sprzedaży W. Piasoezyńskiemu. To go następnie wplątało w proces z nabywcą. Ale natura Tetery była ruchliwa i niespokojna; nie mógł się przeto rozstać z myślą zrobienia jeszcze raz karyery i powrócenia na wysokie utracone stanowisko, z którego okoliczności go strąciły. Kroił na powtórne hetmaństwo, chociażby wbrew woli Kozaków i pomimo lat podeszłych i dolegliwości, na które oddawna się skarżył. A więc gdy zniknęła dla niego nad zieja dalszego wzrostu w Polsce, szukał gdzieindziej podpory. Dorywczo wydala się z kraju na Wołoszczyznę i ztąd poczyna z Carogrodem jakieś tajne prowadzić znoszenia się i praktyki. Jakoż w 1671 r. zjawia się w Turcyi; w Larissie oddaje siebie i Ukrainę pod protekcyę sułtana, ale gdy zjeżdża do Adryanopola, gdzie sułtan przebywał, tam go śmierć nagle zaskoczyła Oeuvres diverses de Jean Racine, Fragments histor. , Paris, t. , 356 7. Tymczasem pomiędzy Piasoczyńskim a jezuitami spór zawzięty o Wysock się rozpoczął. Jeszcze w r. 1669 wypędził Piasoczyński z Wysocka jezuitów. Zwłoki zmarłej swej żony Teresy z Wancerów 1mo Aleksandrowej Żabokrzyckiej, sprowadził do W. Pamiat. wrem. kijew. komis. , t. I, str. 183. Jezuici mieli do W. prawo niezaprzeczone i chociaż Tetera powagę zapisuswego osłabił późniejszą tych dóbr Piasoczyńskiemu sprzedażą, ale tenże sam Tetera będąc w Adryanopolu już, na ręce posła Rzplitej Wysockiego, tamże podówczas przebywającego, złożył oświadczenie na piśmie o swej dalszej dyspozycyi i statecznej chęci utrzymania zapisu swego na rzecz fundacyi kolegium jezuitów w Warszawie Arch. Wysockie. Jezuici atoli z Piasoczyńskim dalej proces prowadzili. Jakoż dekret trybunalski tegoż jeszcze roku 1671 dziedzictwo Wysocka jezuitom przysądził. Ale Piasoczyński, pomimo dekretu z W. się nie ruszał. Tymczasem nowe nastąpiło zawikłanie. Po śmierci hetm. Tetery sukeesorowie jego, niejaki Szurła i Iskrzycki, odezwali się ze swemi do W. pretensyami. Szurła był przyrodnim bratem Tetery, a Iskrzyekijego siostrzeńcem. Nowy więc proces uformowali. Piasoczyński wkrótce atoli submitował się do zgody z jezuitami, ale ci onej nieprzyjęli. Sprawa więc aż o sejm się oparła, ale gdy takową z jednego sejmu na drugi odkładano, Piasoczyński w trakcie tego umiera i sprawę dalej prowadzi syn jego Jerzy. Jezuici zyskują banicyę na tym ostatnim, tudzież dekret wprowadzenia ich do W. , a to pod rygorem dodania asystencyi wojskowej podług prawa, w przypadku sprzeciwiania się. A więc jezuici dopiero przez mocną egzekucję wprowadzeni do tych dóbr zostali, ale pomiędzy stronami długo się jeszcze spór toczył, zanim w r. 1700 przyszło nareszcie do ostatecznej komplanacyi, mocą której Jerzy Piasoczyński, ssta nowogródzki, zrzekł się na zawsze swoich roszczeń do W. na rzecz jezuitów. Proces zaś sukcesorów Tetery ciągnął się aż do r. 1742, w którym dekret trybunału lit. te ich pretensye na zawsze oddalił. W. więc ostatecznie przy jezuitach pozostał. Za władania jezuitów dobra wysockie dobrze administrowane były i odznaczały się wielkim porządkiem. Przez karczunek mnożą oni pola uprawne i łąki. , rolne folwarki pozakładali, groble posypali, mosty postawili, a kopanicami błota poosuszali. Ślady ich gospodarczych zachodów są dziś jeszcze widoczne. Obok zamku postawili kościół katolicki. Na zamku rezydował zawsze ks jezuita, administrator dóbr. W. stał zawsze na walnej z Litwy na Wołyń prowadzącej drodze. R. 1695 Krzysztof Zawisza, wwda miński, autor znanych pamiętnikow, wydanych przez J. Bartoszewicza, w przejeździe z Berdyczowa do Mińska zatrzymał się tutaj. Litewski gościniec ów szedł wtedy przez Berezni

Wysock

cę, Dąbrowicę, Wysock i Dawidgrodek Pam. , str. 41. R. 1710 d. 10 marca na św. Joachim zjechał do W. episkop piński ritus graeci Kulczycki i czynił inkwizycyą o cuda nowozjawione przez Matkę Boską w cerkwi Udryckiej. Do tego cudami wsławionego obrazu Matki Boskiej, w dni odpustu lud dotąd odbywa tłumne pobożne pielgrzymki. R. 1773 zakon jezuitów bullą Klemensa XIV został skasowany, a wszystkie dobra ziemskie do tego zgromadzenia należące, na skarb Rzplitej przeszły i wnet po tem na sejmie r. 1775 przeznaczono je na rzecz wychowania publicznego i ustanowiono do czuwania nad tem komisyę edukacyjną. Sejm grodzieński r. 1793 nadał jeszcze rozleglejsze tejże komisyi prawa i atrybucye. Nakoniec, wskutek wniosku komisyi, sejm ustanowił dwie komisye jedną dla Korony, drugą dla Litwy, t. . rozdawnicze, dla rozrządzenia i wydzierżawienia dóbr pojezuickich. Komisye te przyjęły za zasadę oddawać dobra pojezuickie w posiadanie osiadłym obywalom, nie przez licytaeyę, ale większością głosów członków komisyi przez dyploma w tej cenie, jaka przez lustratorów wykazana była; nabywca obowiązany był dać rękojmią, czyli zapisać ewikeyę na dobrach niezadłuzonych, oraz płacić censum, czyli procent czwarty i pół od sta, od sumy szacunkowej, w dwóch ratach z góry. Jakoż r. 1774 komisya rozdawnicza litewska nadała W. przez dyploma Ignacemu Wygonowskiemu, podkomorzemu wwdztwa brzeskolitew skiego arch. wysockie. R. 1778 trzymał w dzierżawie W. od Wygonowskiego Mateusz Butrymowicz, dziedzic Krystynowa, pod Pińskiem. On to dopomagał gorliwie i czynnie ks. Ogińskiemu w przekopaniu kanału dla połączenia rz. Jasiołdy z rz. Szczarą, a tem samem Prypeci z Niemnem i Baltykiem, a znanego dziś jeszcze pod imieniem kanału Ogińskiego. On też stworzył tak zwany trakt wołyński, sypiąc groblę przez kotlinę Prypeci, a potem lądem az do W. i Dąbrowicy ob. Dyaryusz bytności Stanisława Augusta w Pińsku i Krystynowie r. 1784, Bibl. Warsz. , 1860, t. III, str. 253. Z inwentarza dóbr W. podczas lustraeyi, po kassacie jezuitów dokonanej, sporządzonego r. 1774 d. 20 stycznia przez Andrzeja Terleckiego, rotmistrza pińskiego i podtenczas tychże dóbr administratora, dowiadujemy się, iż zamek stał na górze niewielkiej, nad odnogą rz. Horynia, z przyjazdu od miasteczka; do zamku wiódł most na fosie tenże zamek opasujący. Zamekskładał się z kilku budynków, t. j. z głównej rezydencyi i oficyny. W głównej rezydencyi okna były w ołów oprawne i piece z kafli zielonych. Dalej kuchnia, lodownia, rybnik na suszenie ryb, stajnia i nad odnogą browar piwny. Niedaleko zamku, tuż nad fosą, stał kościół katolicki z drzewa ciosanego gontami pokryty, z dwiema wieżyczkami. Ołtarzów trzy. Tuz naprzeciwko kościoła cerkiew z drzewa ciosanego, gątami kryta, z czterema rogowemi kopułami, a piątą dużą we środku. Ołtarzów pięć, dzwonnica obok. Z drugiej strony za fosą ogrody zamkowe, warzywne i fruktowe. Uzbrojenie zamku składało się z 5 muszkietów gwintowych, z 6 muszkietów krótszych, z 2 karabinów, z 3 armatek żelaznych. Z opisania biblioteki pozostałej po jezuitach widzimy, ze takowa zaopatrzoną była przeważnie w księgi teologiczne, nabożne i ascetyczne. Między rękopisami znajdowała się księga cudów Matki Boskiej w cerkwi Udryckiej. Osiadłośó w samem miasteczku W. wynosiła wtedy 83 dymów, 83 gospodarzy, 134 synów, 41 krewnych; sprzężaj 122 wołów, 42 koni. Żydów miasteczkowych wszystkich razem było tylko siedmiu gospodarzy; płacili oni do dworu t. zw. posiedzinkę, czyli czynsz, który wynosił po 16 zł. 23 rocznie. Mieszczanie i zadworzanie z włóki ciągłej po 6 zł. płacili; przy tem też z włóki ciągłej odbywali pańszczyznę męzką po 2 dni w tydzień do folw. Brodziec, tudzież po 12 dni przez czas żniwa, do czego pomagać im musieli poddani i z innych wiosek do tegoż folwarku należących. Na obławę na upatrzonego zwierza, żadnego nieekscypując, chodzić powinni, oprócz obław dalekich poleskich, do których nienaleźą. Ludność dóbr W. podczas tejże lustracyi wynosiła wś Podwysoeze 40 dym. , wś Tiumeń 25 dym. , wś Rzeczyca 15 dym. , ciągłych poddanych, z wyjątkiem bojarskich, których 12 rachowano; wś Udryck 43 dm. , wś Milacz 25 dym. , wś Źadyn 20 dym. , wś Ozery 45 dym. , wś Jelno dawniej Gnojno, 16 dym. włości Wysockiej, mówi tez lustracya, położenie jest przy rz. Horyniu, Słuczy i Serecie, które to latifundium wzdłuż rozciąga się na 11 mil; obszerność pzzeeinają dobra Sechy JW. ks. Czetwertyńskich, zawierające przedziału na pół mili. W dobrach tych rachowano aż sześć wyśmienitych na zwierza ostępów myśliwskich. W puszczach tych polowano obławą na dziki, łosie, rysie i niedźwiedzie. Było tu też wtedy pełno bobrów. Lustracya z 1774 r. , pomiędzy różnemi gospodarskiemi na zamku sprzętami wymienia aż 31 żelaz bobrowych. Dziś jeszcze po strugach leśnych tutejszych w znacznej ilości widzieć się dają chaty, czyli mieszkania tych wszędzie gdzieindziej wygubionych już zwierząt. W one tez czasy rzeki i jeziora tutejsze były nadzwyczaj rybne. Ale i dziś jeszcze miejscowość ta z obfitości ryb słynie. Poławiają się tu sumy, sandacze, szczupaki, jazie, leszcze i werozuby Lenciscus Friesci. Szterlety zdarzają się tu też na wiosnę. W. z dawnych wieków należał do Litwy i wchodził w skład t. . województwa brzeskolitewskiego a pow. pińskiego; po rozbiorze został wcielony do nowoutworzonej gub. mińskiej a w 1805 r. wraz z Dąbrowicą przyłączono go do gub. wołyńskiej i pow. ró

wieńskiego. Po zgonie Ign. Wygonowskiego, podkom. brzesk. lit. , pozostali synowie jego Jan, Kazimierz, Wincenty, Eliasz, Paweł i Józef, objęli w spadku W. a że dobra te, jako pojezuickie, wedle prawa, w rozdział iść nie mogły, a więc jeden z nich Paweł, pospłacawszy braci, został onych dziedzicem jedynym. Ale tenże w 1805 r. d. 20 stycznia w Kijowie odprzedał W. wiecznym, przedażnym ustępczym prawem, Wacławowi Borejce, natenczas marszałkowi szlachty pow. rówieńskiego. Wacław Borejko w dziejach prowincyi jest znaną osobistością. Był to żarliwy opiekun oświaty krajowej, jako członek komisyi edukacyjnej i dozorca honorowy szkół pijarskich, przez lat 40 czynny i wzorowy urzędnik. Tad. Czacki jego współdziałaniem się chlubił. Ślady zamiłowania jego w ozdobnem ogrodnictwie pozostały w W. ; piękny starodrzew ozdabia jeszcze ogród, który on założył. On to przyległą do W. wś Podwysocze złączył z miasteczkiem, tak, ze ona odtąd stanowi jego przedmiejską ulicę. Ściągając ludność do swoich dóbr, założył kolonię holenderską menonistów, którą nazwał Zofijówką, od imienia córki swej Zofii z Borejków Kulikowskiej. Znaczny też im obszar łąk wydzielił. Holendrzy ci trudnią się hodowlą bydła rogatego, koni i wyrobem serów. Od awa Borejki przeszedł W. w posiadanie Rulikowskich. Własność większa obejmuje 51000 dzies. ziemi, w tej liczbie obszar leśny wynosi 30, 449 dzies. i 443 sążni. Żydzi miejscowi trudnią się handlem jagód, czernic i żurachwin, a także i grzybów rosnących po lasach, na wielką skalę. Wysyłają co roku kilka bajdaków napełnionych temi produktami do Kijowa i Odesy. Wioski należące do W. obecnie są Ozery 804 mk. , Udryck, Milacz, Żadyń 872 mk. , Jelno, wraz z Wólką Klissowską 3, 57 mk. . Edward Rulikowski. Wysock, ob. Wysocko. Wysocki, folw. , pow. pułtuski, gm. Kozłowo, par. Gzy, odl. 13 w, od Pułtuska. W r. 1827 miał 8 dm. , 50 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 294 gr. or. i ogr. mr. 246, lasu mr. 40, nieuż. mr. 8; bud. mur. l, drew. 10; płodozm. 11 pol. ; las nieurządzony. Ob. Kozłowo. Wysocki, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Subotniki o 4 w. , okr. wiejski Huta, odl. o 38 w. od Oszmiany a 10 w. od Dziewieniszek, ma 8 dm. , 65 mk. katol. w 1865 r. 31 dusz rewiz. ; należy do dóbr Żemłosław, Umiastowskich. Wysocki, grzbiet ciągnący się od praw. brz. Stryja na wsch. , potem na północ. Łączy się z Magórą i tam tworzy gniazdo górskie, rozcięte potokiem Mochnate na dwa ramiona. Grzbiet ten jest okryty polanami pasznistemi, stoki płn. zach. lasami szpilkowymi, płd. wsch. są bezleśne. Potoki rozszczepiły ten grzbiet na mniejsze wyskoki jeden ze szczytem Hreszowa Góra 834 mt. , drugi ze szczytem 769 mt. , trzeci Pohar 738 mt. , czwarty Berdeczko 792 mt. nad Mochnatem. Pasemko to w znacznej szerokości należy do Wysocka Wyżnego, w mniejszej do Mochnatego, w pow. turczańskim Karta 10, . St. M. Wysockie, wś, pow. drysieński, w 1725 r. miała 4 chaty. Należy do dóbr Swołna, dawniej Wańkowiczów, dalej Szczytów, obecnie skarbowa. Wysocko, wś, pow. radomski, gm. Orońsk, par. Wysoka, odl. od Radomia 29 w. , ma 18 dm. , 114 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 99 mk. W r. 1893 folw. W. rozl. mr. 317 gr. or. i ogr. mr. 281, łąk mr. 17, pastw. mr. 2, lasu mr. 9, nieuż. mr. 8; bud. mur. 7, drew. 4; płodozm. 10 pol. ; pokłady kamienia. Wś W. os. 17, mr. 273. W połowie w. W. wś, w par. Wyso ka, własnosć Kozickiego i Jankowskiego miała łany km, , z których dziesięcinę pobierał klasztor wąchocki. Była tu karczma, młyn, folwark i za grodnicy Długosz, L. B. , II, 522, HI, 418. We dług reg. pobor. pow. radomskiego z r. 1569 we wsi Wysocko Wissoczko, Modrzejewski miał 2 łany, Piotr Kozicki 2 łany, 1 zagr. Pawiński, Małop. , 309. Br. Ch. Wysocko, wś, pow. jarosławski, par. rz. kat. w Laszkach, st. poczt. w Radymnie o 8 klm. Wś ma 835 mk. , par. gr. kat. , cerkiew, szkołę gm. 1 klas. Na obszarze dwor. hr. Zamojskiego 81 mk. Wysocko 1. wś, pow. brodzki, 12 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Brodach, tnż na wsch. od urzędu poczt. w Zabłotcach. Na zach. leżą Czechy i Zabłotce, na płn. Ponikowica, na wsch. Ponikowica i Hołoskowice, na płd. Kadłubiska w pow. złoczowskim. Środkiem wsi płynie Łahodów jedna z odnóg prawego ramienia Styru. Zabudowania wiejskie leżą po obu stronach potoku. Zach. i wsch. część obszaru spiętrza wzgórze, zwane Ptacznik, wznoszące się w pobliżu Zabłociec do 287 m. Płn. i płd. część obszaru zajmują podmokłe łąki i bagna, . Czarny Gaj. Własn. więk. ma roli or. 119, łąk i ogr. 133, pastw. 67, lasu 570; wł. ma. roli or. 660, łąk i ogr. 736, pastw. 80, lasu 3 mr. W r. 1890 było 138 dm. , 953 mk. w gm. , 12 dm. , 96 mk. na obsz. dwor. , 907 gr. kat. , 77 rzym. kat, 55 izrl. , 10. wyzn. , 907 Rus, 139 Pol. Par. rzym. kat. w Ponikwie, gr. kat. w miejscu, dek. brodzki. We wsi jest cerkiew szkoła etat. z językiem wykł. ruskim, dwa młyny o 4 kamieniach ze stępą do prosa, cegielnia1 kasa pożycz. gm. z kapit. 2947 złr. W pobliżu pięknego, we włoskim stylu zbudowanego pałacu, leży na wyniosłym, okrągłym pagórku t. Horodysko. Wedle podań miejscowych stał w tem miejscu, w dawnych czasach, zamek jakiegoś kniazia. W pobliżu dworu znajdują się tez widoczne ślady byłych okopów czworobocz

Wysock

Wysocko

Wysocki

Wysock

Wysocko

nych i baszt narożnych dawnego zamku, który istniał po koniec. W zamku tym bawił w r. 1682 Jan III, objąwszy dziedzictwo Brodów po ostatnim z Koniecpolskich i ztąd wysłał list do Jana Kruszyńskiego, gubernatora fortecy brodzkiej, pisany w Wysocku d. 26 sierpnia 1682 r. Barącz, Wolne miasto handlowe Brody, str. 68. W. było następnie własnością ks. Wirtemberskiej Maryi Czartoryskiej. Istniała tu altana lipowa, tworząca okręg mający kilkaset kroków obwodu, przez Sobieskiego sadzona, gdy był jeszcze hetmanem. W płd. strome wsi wznosi się na wyniosłym pagórku mogiła, w której, wedle podań miejscowych, pochowane być mają zwłoki żołnierzy poległych w jakiejś bitwie z Tatarami Sokalski, Rys. geogr. , stat. złoczowskiego okr. szkolnego, str. 317 i 318. 2. W. Niżne, wś pow. turczańskiego, 14 klm. na płd. od Turki, tuż na płd. wsch. od sądu pow. i urzędu poczt. w Boryni, na płd. wsch. leży Ilnik, na wsch. Jabłonów, na płd. Komarniki, na płd. zach. Butelka Niżna, na płn. zach. Borynia. Środkiem wsi płynie krętym brzegiem Stryj, zasilony w obrębie wsi małymi dopływami z obu boków. Najwyżej, do 844 m. , wznosi się góra Jasowiec na płd. zach. . Najniższy punkt 589 m. , na płn. w dolinie Stryja. Własn. więk. ma roli or. 240, łąk i ogr. 88, pastw. 64, lasu 934; własn. mn. roli or. 1810, łąk i ogr. 370, pastw. 453, lasu 134 mr. W r. 1890 było we wsi i w przysiołkach Ropawsko, Sztokowiec, Zarzecze 207 dm. , 1199 mk. w gm. , 4 dm. , 23 mk. na obszarze dwor. , 1114 obrz. gr. kat, 9 rzym. kat. , 99 izrl. , 1205 Rus. , 8 Niem. , 3 inn. narodowości. Par. rzym. kat. w Turce, gr. kat. w miejscu, dek. wysoczański. We wsi jest cerkiew i szkoła jednoklasowa. Dokumentem wydanym w r. 1530 nadaje Stanisław Odrowąż popostwo w tej wsi Kostiowi Kiryakowi i jego potomkom Rkp. Ossol. , 2837, str. 98. 3. W. Wyższe, wś, pow. turczański, 26 klm. na płd. od Turki, 15 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Boryni, z urzędem poczt. w miejscu. Na płn. leżą Komarniki, na wsch. Mochnate, na płd. Husne Niżne i Wyżne, na zach. Libochora i Butla. Środkiem wsi płynie Stryj krętym biegiem od płd. na płn. W obrębie wsi zasilają go z obu boków liczne, małe dopływy, z których najznaczniejszy od lew. brz. Libohorka z Donyczynem od lew, brz. Najwyżej, do 834 m. , wznosi się Kreszowa góra na wsch. Najniższy punkt 625 mt. dolina Stryja na płn. . Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Stryja i Donyczyna. Na płn. wsch. leży grupa domów Magoszów, w dolinie jednego z prawobocznych dopływów Stryja. Własn. więk. Konwentu 00. Bazylianów we Lwowie ma roli or. 321, łąk i ogr. 100, pastw. 33, lasu 93; wł. mn. roli or. 3892, łąk i ogr. 389, pastw. 917, lasu 871 mr. W r. 1890 było 363 dm. , 2175 mk. w gm. , 3 dm. , 28 mk. na obszarze dwor. , 1995 gr. kat. , 42 rzym. kat. , 138 izr. Par. rzym. kat. w Turce, gr. kat. w miejscu, dek. wysoczański. We wsi są dwie cerkwie. W drugiej połowie XVII w. wybudował Andrzej Wysoczański, dziedzic jednej części Wysocka, na swoim gruncie cerkiew. Syn jego Konstantyn zastawił swoją część Wysocka za 3000 złp. klasztorowi bazyliańskiemu w Ławrowie, ten zaś postawił przy końcu XVII w. klasztor bazyliański, który zostawał pod zarządem klasztoru ławrowskiego. Do dekanatu wysoczańskiego należą parafie Bachnowate, Boniowa, Borynia, Butelka Wyżna, Butla, Wysocko Niżne i Wyżne, Gniła, Husne, Zawadka, Unik, Komarniki, Krasne, Krywka, Libochora, Łosiniec, Przysłop, Rosochacz, Turka, Szumiacz, Jabłonka Niżna i Wyżna, Jabłonów. We wsi jest szkoła jednoklasowa, młyn i tartak. Za czasów Rzpltej należało Wysocko do dóbr koronnych, do krainy lubochorskiej a ekonomii Samborskiej. W lustracyi ekonomii Samborskiej z r. 1686 Rkp. Ossol. 1255, str. 131 czytamy Wieś Butla i Wysockie zasiadła na łanach 65. Między tymi hajduckich łanów 3, z osobna wójtowskich 4, popowskich 2. Czynsze na św. Michał Od chlebnika, wielekolwiek ich będzie, płacą po gr. 4, stróżnego z łanu każdego płacą po gr. 15, żerowszczyzny z łanu po 1 zł. 10 gr. Za sądy zborowe gromada płaci trzema ratami zł. 10. Hajduczyzny z łanu każdego zł. 2. Czynsze na św. Marcin Czynszu głównego z łanu każdego płacą zł. 4. Za wołu z łanu każdego zł. 1, kop hajduckich zł. 2. Z łanów i obszarów daje gromada zł. 120. Myta gromada płaci z rzeźnikiem zł. 10. Z wójtowskich łanów, pokłonu, stacyi, z folusza, z karczmy zł. 101 gr. 18. Z popostwa łanów 2 i cerkwi płacą zł. 4, gr. 12. Z pustych łanów koszonych płacą z każdego zł. 6. Owsa dają z każdego łanu osiadłego półmiarków 2, a jeśliby zamek owsa nie potrzebował, to płacić powinni za każdy półmiarek po zł. 2. Gęś jedną z łanu, kur 2. Czynsze na św. Wojciech kuchennego od chlebników, wiele ich tylko znajduje się, dają po gr. 10. Stróżnego z łanu po gr. 15. Tromowego z łanu płacą po gr. 6. Za jagnię i jarząbki gromada płaci gr. 28. Barana kuchennego, albo za niego zł. 3. Za baranka wielkanocnego zł. 1. Jajec daje gromada kopę jednę, albo za to gr. 20. Hajduczyzny płacą z każdego łanu zł. 2. Za dziesięcinę owczą dają od 20 owiec barana, albo od każdej owcy po gr. 4. Owsa czynszowego płacą z łanu po półmiarków 2, albo za każdy półmiarek po 2 gr. Kur 2, gęś jedną płacą z łanu każdego. Robotników po 4 dają z łanu każdego osiadłego na cały tydzień, czterech żeńców albo młotków, a kiedy kosić każą, to jeden kosiarz za 2 żeńców rachować się ma. Nadto dają drzewo kostkowe jedno, ciosankę jednę, krokiew jednę, łat 2, gontów kop. 2 z każdego osiadłego łanu, a jeśliby

takiego drzewa zamek nie potrzebował, to płacić powinna będzie gromada z każdego łanu za to drzewo po zł. 2. Ta kraina i wieś do folwarku zadniestrskiego tę wyżej opisaną robociznę odrabiają. Taż kraina ze 20 łanów wyprawuje cieślę jednego do roboty zamkowej. A ci cieśle powinni na robotę stanąć od św. Wojciecha aż do św. Marcina; przez ten czas z roboty nie mają schodzić. Nad te do żadnych innych wymyślnych powinności i ciężarów i podatków okrom tych, któreby uniwersałami JKról. Mości, jako to na hybernę albo na inszą całej ekonomii potrzebę naznaczone były pociągani być nie mają przez urząd zamkowy albo krajników. Solarium po groszu od złotego, gdy czynsze oddawali, jako niesłusznie na nich nalezione było, tak to abrogujemy i dawać go nie każemy. Czynsze jednak włość wybrane wcześnie do zamku oddawać i odwozić powinna pod zwyczajną, która na te tylko wsie zachodzić będzie, które czynszu i innych, według wyżej opisanego inwentarza, powinności wcześnie nie wydadzą. Te zaś, co czynsz oddadzą od pojeznika i wszelkiego uciążenia wolne być mają. W tej wsi trzyma wójtostwo Im. Pan Krępski, cześnik czernichowski przywileju, którego nie pokazał. Pokazał przytem consens de data Samborio die 25 mensis Septembris a. 1680 ad cedendam tertiam sortem de villa Wyżne Wysockie alias Botelka, persona Gnsi Stanislaus Krępski. Nadto pokazał consens ad cedendum de data die 9 mensis Aprilis a. 1683 certas sortes Advocatiae Butla Wysockich dictae personam tegoż ImPana Stanisława Krępskiego syna ImPana Piotra Krępskiego, cześnika czernichowskiego. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Os. , Nr 1632, str. 186 czytamy Wieś Butla i Wysockie osiadłe na łanach 62. Videlicet sianych łanów 24, koszonych 15, pustych 23. Z osobna wójtowskich 4, hajduckich seu sołtyskich 3, popowskich 2. Chlebnika ad znajduje się 216. Czynsze tej wsi wymienione szczegółowo czynią 1131 zł. 6 gr. Wójtostwa tej wsi posesor ImPan Radzimiński, na które prawa nie pokazał, płacić powinien do kasy ekonomicznej corocznie czynszu zł. 101 gr. 18. Ad haec hybernę na gardekurów JKr. Mościiinne onera fundi ferre tenetur. Lasy tej wsi od Lubochory, nazwany Hnyły, smerekowy, od Beskidu bukowy. Skarżyła się gromada z Wysockiego, że sołtysi tameczni odebrali zagrodę, która gromadzie czyniła profitu na rok zł. 8, a już Jat trzydzieści trzymają. Podobnież się żaliła gromada z Butli na sołtysów tej wsi, iż się nie przykładają do pogłównego, a przedtem kontrybuowali co rok po złp. 5. Żaliły się jeszcze gromady Wysocka Niżnego i Butli, że onym grunta do wójtostwa poodbierali, nie mniej zaś i wójtostwo Wysocka Niżnego wniosło, ze gromady poprzywłaszczały sobie łany wójtowskie. Lu. Dz. Wysocko, wś gospod. , pow. odolanowski dziś ostrowski, par. ewang. , okr. urz. i okr. stanu cyw. , sądy, st. kol. i poczta w Ostrowie dawn. Odolanowie, par. katol. i szkoły obu wyzn. w miejscu. Obszaru 306 ha, 47 dym. , 343 dusz 14 ew. . 2. W. Wielkie, wś dwor. , tamże, ma obszaru 802 ha, 10 dym. , 177 dusz 1 ew. . Własność rodziny Szembekew zmarłego tu przed kilku laty Stanisł. hr. Szembeka, artysty mala rza. 3. W. , cegielnia, należy do W. , 1 dm. , 8 mk. 4. W, Małe, wś gosp. w pow. i okr, dystr. ostrowskim, ma urząd cyw. , st. kol. i po cztę w Przygodzicach, szkoły obu wyzn. w miejscu, par. katol. w W. Wielkiem. Obszaru ma 304 ha, 39 dym. , 325 dusz, z tych 323 katol. 5. W. Małe, wś ryc. , tamże, należy do klucza przygodzickiego dóbr radziwiłłowskich. Ma 4 dym. , 56 dusz. W. , wś kościelna, leży na płd. wsch. Ostrowa, między Ołoboczką a Baryczą. Kościół, p. w. Podwyż. Krzyża św. i św. Agnie szki, istniał w W. przed r. 1298. Murowany kościół stanął przed r. 1684. Teraźniejszy sta rożytny kościół w r. 1680 odnowiony przez prob. Strzębosza, posiada cudowny obraz św. Walen tego. Bractwo różańcowe zaprowadzonem zo stało r. 1624, księgi kośc. sięgają r. 1613. Szko ła i szpital stały tu w r. 1684. R. 1579 posia dali W. Wielkie, Wojciech Radzyński, Anna, Ja kub i Stefan Wysoccy, r. 16Jakub i Katarzyna Wysoccy, następnie Radzewscy i Skórzewscy. Wysocko Małe należało mię dzy r. 1579 1618 do Łaszczyńskich. Na mu rach kościoła znajdują się owe zagadkowe wklę słości kuliste, o których pisał ks. Dydyński w Kuryerze Pozn. r. 1885 Nr 293 i Prow. Bl. z 25 grud. 1879 r. W. Ł. Wysockie jezioro, niem. Wittstocker Sec, pow. chojnicki, ob. Obze. Wysoczanka 1. część Podhorek, w pow. kałuskim. 2. W. , wś, pow. stanisławowski, 16 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Stanisławowie, tuż na wsch. od urzędu poczt. w Bednarowie. Na płn. wsch. leży Wiktorów, na płd. wsch. Ciężów, na płd. zach. Majdan, na zach. Bednarów, na płn. Bryń. Granicy płn. zach. dotyka Łukiew, dopływ Dniestru, płynąca od płn. zach. na płn. wsch. Środkiem wsi płynie Łukawiec, prawoboczny dopływ Łukwi, od płd. zach. na płn. wsch. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Łukawca. Własn. więk. ma roli or. 70, łąk i ogr. 146, pastw. 9, lasu 968; wł. mn. roli or. 207, łąk i ogr. 348, pastw. 53, lasu 28 mr. W r. 1890 było 73 dm. , 409 mk. w gm. , 6 dm. , 29 mk. na obszarze dwor. 404 gr. kat. , 18 rzym. kat. , 16 izrl. , 404 Rus. , 34 Pol. . Par. rzym. kat. w Haliczu, gr. kat. w Majdanie. Ludność trudni

Wysocko

Wysoczanka

Wysocko

Wysoczany

Wysoczynowka

Wysoczyno

Wysoczyn

Wysoczki

Wysoczka

Wysogoda

Wysogotowo

Wysoczort

Wysoczany, wś pow. sanocki, par. gr. kat. w Płonny, st. p. Szczawne odl. 5, 6 klm. . Wś leży przy drodze żel. przemyskołupkowskiej, między stacyami Mokrem a Szczawnem u zbiegu pot. Płonki z Osławą, w okolicy górskiej. Kożuszne, przys. W. , na lew. brzegu Osławy, wzn. 451 mt. Gmina ma wraz z przys. Kożuszne 556 mk. , obszar dworski 7 mk. Ludność przeważnie grkat. obrządku. We wsi jest cerkiew filialna. Wysoczka, wś gospod. w pow. bukowskim grodziskim, okr. urz. bukowskim, ma urz. st. cyw. , st. kol. , pocztę i parafie obu wyznań w Buku, szkoły obu wyzn. w Żegowie, sad w Grodzisku, obszaru 76 ha, 7 dym. , 97 dusz 45 ew. . 2. W. , wś dwor. , tamże, ma obszaru 347 ba, 10 dym. , 127 dusz. Leży tuż pod Bukiem, da wniej zw. Negolewski 9 łan. , 3 zagr. , 1 pustkę i półłanek z kairczmą. W r. 1793 mieszka tu Augustyn Za borowski. W. Ł. Wysoczki, Duże, Małe i Średnie, w XVI w. Wysokie, wsie i folw. , pow. sandomierski, gm. Górki, par. Szczeglice, odl. od Sandomierza 29 w. W. Duże, wś, ob. Wysoki Duże. W. Średnie, wś i folw. , mają; 8 dm, 71 mk. , 234 mr. dwor. , 45 włość, 1827 r. 11 dm. , 40 mk. W. Małe, wś i folw. , mają 18 dm, 97 mk. , 1827 r. 11 dm. , 63 mk. W r. 1885 folw. W. Małe rozl. mr. 297 gr. or. i ogr. mr. 212, łąk mr. 10, past. mr. 7, lasu mr. 63, nieuż. mr. 4, bud. drew. 6; płodozm. 10 pol. ; las nienrządzony. Wś W. Małe os. 16, mr. 105; Juz w piętnastym wieku odróżniano cztery oddzielne wsi prima, secunda, tertia i quarta, w par. Szczeglice, miało 4 łany kra. i 1 zagr. z rolą, od których dawano dziesięcinę, wartości 4 grzyw. archidyakonowi sandomier skiemu. Wysokie secunda, własność Stani sława Biszowskiego h. Nieczuja, miało 5 łan. km. , karczmę, 2 zagr. z rolą, od których dziesięcinę płacono w Sandomierzu a z folwarku rycerskie go w Szczyglicach. Wysokie tertia, miało 9 łan. km. , 1 karczmę zagr. z rolą, od których dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , płacono kole giacie w Sandomierzu. Folwark rycerski dawał dziesięcinę pleb. w Szczyglicach. W. al. Maławieś, w par. Kiełczyna, własność Ce drów h. Gryf, miała 5 łan. , 1 zagr. , dających dzie sięcinę wartości do 5 grzyw. kollegiacie sando mierskiej. Karczmarze siedzieli na rolach kmiecych. Jeden folwark rycerski dawał dziesięcinę pleb. w Kiełczynie Długosz, L. B. , I, 318, 319, , 333, 333. W r. 1578 Wysokie major w par. Kiełczyn, należy do Sebastyana Lipnickie go, który płaci od 9 os. , 21 2 lą, 3 rzem. W, minor, w par. Szczeglice, ma w działach Wysockiego i Niedżwickiego 5 os. , 11 4 łana, 4 zagr. z rolą, 1 kom. , 1 ubog. , zaś Wyso czki Stanisława Lipnickiego mają 4 os. na 1 łanie. Mała wieś, w par. Kiełczyna, nie nosi już nazwy Wysokie Pawiń. , Małop. , 175, 176. Wysoczort, jezioro, w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, na płd. wsch. od jez. Putnego, daje początek dwu rzeczkom, z których jedna płynie ku płn. zach. a druga ku płd. i wpada do Meży. Wysoczyn 1. wś, pow. grójecki, gm. Kobylin, par. Worów, ma 42 mk. , 51 mr. W r. 1827 było 54 dm. , 500 mk. . Według reg. pobor. pow. grójeckiego z r. 1576, wś Wysoczyn, w par. Worowo, miała 2 łany Pawiński, Mazowsze, 231. 2. W. , wś i folw. nad rz. Wisłą, pow. garwoliński, gm. i par. Sobienie, Jeziory, odl. 18 w. od Garwolina, ma 48 dm. , 419 mk. W r. 1827 było 35 dm. , 266 mk. , par. Warszowice. W r. 1885 folw. W. w r. 1878 oddzielony od dóbr Dziecinów, rozl. mr. 549 gr. or. i ogr. mr. 264, łąk mr. 38, nieuż. mr. 247; bud. drew. 8. Spisy pobor. z XVI w. nie podają W. W r. 1669 wchodził w skład ststwa czerskiego. Wysoczyno, wś, pow. nowoaleksandrowski, gm Dukszty, okr. wiejski Magunele. , ma 2 dm. Należy do dworu Góry bar. Engelharda. Wysoczynowka, wś nad rz. Mżą, pow. Żmijewski gub. charkowskiej, gm. Zamoście, 54 dm. , 332 mk. , cerkiew, jarmark. Wysogoda al. Wyssogota al. Franzdorf, dwie kolonie, w pow. garwolińskim, gm. i par. Żelechów. W r. 1801 dziedzic Żelechowa, Ignacy Wyssogota Zakrzewski, na obszarze 100 włók lasu potworzył kolonie, które obsadził osadnikami niemieckimi. Czynsz oznaczył 4 złp. z morgi rocznie. Obecnie jest 128 osad rolnych, z których około r. 1880 tylko 24 zostawały w posiadaniu rodzin pochodzenia niemieckiego ale już słabo władających językiem niemieckim. Obszar obecny wynosi 3134 mr. 2410 roli, 314 lasu, 409 pastw. . Domów jest 139 i 1167 mk. 885 katol. , 252 ew. i 30 żyd. . We wsi urząd gminny, dwie szkoły i dwa wiatraki. Ob. Fransdorf. Wysogotowo, niem. Schwarzhauland, wś gosp. , w pow. poznańskim zachod. , w okr. urz. komornickim, ma urząd stanu cyw. i pocztę w Sadach, st. kol. w Dąbrowie, na linii PoznańZbąszyn. Szkoły obu wyzn. w miejscu. Par. katol. w Skórzewie, . ewang. na Holendrach Za krzewskich. Sądy w Poznaniu. Obszaru 372 ha, 32 dym. , 244 dusz. 109 ew. . Leży na zach. płn. Poznania. W r. 1793 dziedziczył tu Antoni Chłapowski z Dąbrówki. 2. W. , niem. , tlińskim, ma urząd stanu cyw. w Tarcach, st. kol. i pocztę w Jarocinie, szkoły obu wyznań w miejscu. Par. katol. w Twardowie, ewang. w Jarocinie, sąd w Jarocinie. Obszaru ma 302 ha, 38 dym. , 251 dusz, z tych 69 katol W r. 1793 był dziedzicem Hiacynt Zakrzewski z Wo li Książęcej. W. Ł. Wysoka, rzeczka, bierze początek śród la

Wysoczany

sów, w płn. części pow. maryampolskiego, koło I wsi Ogorkiszki, niedaleko błota Ażarelis. Płynie przez Rymkie, Gulany, Wysoką Rudę, Judrzańską Rudę, Skindeliszki, Mazury, Gabryszki i wpada do Szeszupy z prawego brzegu, poniżej wsi Symaki, o 1 w. , na prawo od mostu na Szeszupie dla kolei landwarowskowierzbołow skiej. Długość biegu około 41 2 mili. Przyjmuje z praw. brzegu dopływy Jurę, Judraj, z lew. Narejkupie. Nad ta rzeczką zakładali osady karczownicy kraju Zapuszczańskiego, stanowiącego przedłużenie puszczy Jurborskiej, z drugiej strony Niemna. Wysoka 1. wś, folw. i dobra, na rz. b. naz. pow. grójecki, gm. Rykały, par. Przybyszew, odl. 20 w. od Grójca, ma 123 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 61 mk. Dobra W. składały się w r. 1886 z folw. Wysoka i Sanki rozl. mr. 955 gr. or. i ogr. mr. 479, łąk mr. 27, lasu mr. 100, nieuż. mr. 12; bud. mur. 2, drew. 13; płodozm. 14 pol; folw. Sanki gr. or. i ogr. mr. 265, łąk mr. 55, pastw. mr. 7, nieuż. mr. 11; bud. drew. 12; płodozm. 10 pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu, młyn wodny. Wś W. os 10, mr. 18, wś Sanki os. 4, mr. 94, wś wś Mała Wieś os. 7, mr. 134. Według reg. pobor. pow. grójeckiego z r. 1576, wś Wysoka Zawiszów, w par. Wyssemierzyce, własność Serafina Zawiszy miała 1 łan. Wysoka Magna, w par. Wyssemierzyce, miała 41 2 łana Pawiński, Mazowsze, 235. 2. W. al. Wola, wś, pow. gostyński, ob. Wólka Wysoka. 3. W. , wś, pow. radomski, gm. Orońsk, par. Wysoka. Jestto część wsi t. n. , położonej w pow. koneckim. W r. 1827 było 13 dm. , 81 mk. 4. W. , wś i folw. nad rz. Korzeniówką dopł. Radomki, pow. konecki, gm. Szydłowiec, par. Wysoka, odl. od Końskich 42 w. , posiada kościół par. drewniany, 12 dm. , 194 mk. , 185 mr. ziemi rządowej, 210 mr. włość. W r. 1827 było 11 dm. , 77 mk. Kościół par. , p. w. św. Mikołaja istniał już w połowie XVI w. W r. 1816 wzniesiono nowy z drzewa, dotąd stojący, obok którego niedawno zbudowano murowaną świątynię, krytą blachą, o pięciu ołtarzach z kamienia. W połowie w. wś była własnością. Zdziechowskich i Kozickich, miała łany km. , zagr. , folwark rycerski, od których dziesięcinę dawano klasztorowi wąchockiemu, 2 łany km. dawały dziesięcinę pleb. w Wysokiej. Pleban miał rolę i łąkę Długosz, L. B. , II, 522. Według reg. pobor. pow. radomskiego z r. 1569 we wsi Wysoka, Piotr Kozicki miał 2 łany, burgrabia radomski 4 łany, 2 zagr. Pawiński, Małop. , 309. W. par. , dek. konecki, ma 2654 dusz. 5. W, ob. Wysoka Pilicka. 6. W. , wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol odl. 12 w. , ma 20 dm. , 169 mk W r. 1827 było 6 dm. , 75 mk. 7. W. , Buchta, os. , pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya odl. 8 w. , ma 7 dm. , 28 mk. W 1827 r. 1 dm, 9 mk. 8. W. Góra, folw. dóbr Lasocin, w pow. włoszczowskim, gm. i par. Oleszno. 8. W. Góra al. Wysokie Góry, pow. suwalski, gm. Huta, par. Kaletnik, odl. od Suwałk 14 w. , ma 41 dm. , 237 mk. , szkołę początkową, W r. 1827 było 37 dm; , 220 mk. 10. W. Lelowska, wś i folw. , pow. będziński, gm. Żarki, par. Przybynów, odl. 42 w. od Będzina, przy drodze z Żarek do Częstochowy. Wś ma 58 dm. , 563 mk. , folw. 6 dm, 46 mk. W r. 1827 było 60 dm. , 415 mk. Dobra W. Lelowska składały się w r. 1817 z folw. W. i Józefów, nomenklatury Maszczyków rozl. mr. 1714 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 424, łąk mr. 71, pastw. mr. 36, nieuż. mr. 78; bud. mur. 8, drew. 5; folw. Józefów gr. or. i ogr. mr. 68, łąk mr. 20, w wieczystych dzierżawach mr. 80, lasu mr. 914, nieuż. mr. 23; las nieurządzony, pokłady torfu i rudy żelaznej, młyn wodny. Z przestrzeni powyższej w r. 1892 oddzielono 134 mr. na eksploatacyę rudy żelaznej. Według. reg. pobor. pow. krakowskiego r. 1581, Myszkowska płaciła tu od 4 łan. km. , 6 zagr. bez roli, 1 łanu sołtysiego, 1 4 roli Pawiński, Małop. , 75, 436. 11. W. wś i folw. , pow, kutnowski, gm. Krośniewice, par. Nowe, odl. 10 w. od Kutna, ma 61 mk. W r. 1827 było 7 dm. , 82 mk. W r. 1890 folw. W. Mała rozl. mr. 417 gr. or. i ogr. mr. 319, łąk mr. 26, pastw. mr. 40, lasu mr. 13, nieuż. mr. 19; bud. 7, drew. 4. Wś W. Mała os. 7, mr. 67. Na początku XVI w. we wsi Wysoka łany kmiece dawały dziesięcinę kolegiacie łęczyckiej a folw. pleban. w Nowem Łaski, L. B. , 474. Według reg. pobor. pow. łęczyckiego z r. 1576, wś Wysoka, w par. Nowe, miała 3 posiadaczy na półłanie, 4 zagr. , 1 osad. , 1 kom. i 6 posiadaczy na 11 2 łanu, bez kmieci i 1 karczmę Pawiń. , Wielkop. , II, 84, 137. 12. W. Pilicka, wś i folw. , pow. będziński, gm. Rokitno Szlacheckie, par. Chruszczobród, odl. 20 w. od Będzina, ma fabrykę cementu, młyn wodny, pokłady wapna. Leży na wyniosłości z wapienia utworzonej. Wś ma 60 dm. , 520 mk. , folw. 12 dm, , 10 mk. , os. karcz. 1 dm. , 8 mk. W r. 1879 odkryto tu pokłady węgla kamiennego brunatnego. W r. 1885 folw. W. Pilicka rozl. mr. 1627; gr. or. i ogr. mr. 573, łąk mr. 138, pastw. mr. 119, lasu mr. 752, wody mr. 8, nieuż. mr. 37; bud. mur. 16, drew. 12, las nieurządzony. Wś W. Pilicka os. 56, mr. 309, wś Głazówka os. 9, mr. 67, wś Wiesiółki os. 15, mr. 127, wś Podlesie os. 8, mr. 54. W połowie XV w. wś W. , w par. Chruszczobród, własność Salomona, rajcy krakowskiego, h. Łabędź, miała 12 łan. km. , 2 łany sołtysie, z których dziesięcinę dawano plebanowi w Chruszczobrodzie Długosz, L. B. , II, 195. Według reg. pobor. pow. krakowskiego, w r. 1571, wś Wysoka, należąca do zamku w Ogrodzieńcu, w par. Chruszczobród, miała łan. km. , 2 kom. bez bydła, 2 łany

Wysoka

sołtysie Pawiński, Małop. , 36, 435. 13. W. Ruda, wś, pow. maryampdlski, gm. Gudele, par. Wysoka Ruda, odl. od Maryampola 30 w. , posiada kościół par. drewniany, 40 dm. , 381 mk. Jest to osada budników mazurskich. W r. 1827 było 14 dm, 156 mk. Jeszcze przed r. 1700 istniała tu kaplica, potem kościół filialny do par. Sapieżyszki. Obecny pochodzi z r. 1818. W. Ruda, par. , dek maryampolski, ma około 6000 dusz. 14. W. Wielka, wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Krośniewice, par. Nowe, odl. 7 w. od Kutna, ma 159 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 95 mk. , par. Jamno. Dobra W. Wielka składały się w r. 1870 z folw. i wsi Wysoka, Wielka i Perna rozl. mr. 853 folw. W. Wielka gr. or. i ogr. mr. 495, łąk mr. 30, pastw. mr. 20, nieuż. mr. 10; bud. mur. 2, drew. 10; płodozm. 15 pol; folw. Perna gr. or. i ogr. mr. 260, łąk mr. 30, wody mr. 1, nieuż. mr. 7, bud. mur. 6, drew. 6; płodozm. 12 pol. Wś W. Wielka os. 10, mr. 15, wś Perna os. 13, mr. 15. Ob. Wysoka Mała, 15. W. Wola, folw. , pow. skierniewicki, gm. i par. Dębowa Góra, ob. Wola Wysocka. Br. Ch. Wysoka 1. folw. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Graużyszki, o 10 w. od Oszmiany, 1 dm. , 15 mk. katol. ; w 1865 r. własność Giedrojciów Jurachów. 2. W. , wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Mik o 7 w. , 20 dusz rewiz. osadn. wrusk. 3 W. , wś, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 39 w. od Wilna, 7 dm, 41 mk. katol. Wysoka, kolonia, pow. włodzimierski, gm. Kisielin o 4 w. , dom modlitwy. Wysoka, wś nad rzką Wysokonką, pow. bielski gub. smoleńskiej, gm. Jotkino, 52 dm. , 212 mk. Wysoka 1. potok, w pow. krakowskim, ob. Straha. 2. W. , potok, pow. sokalski, ob. Spasówka. Wysoka 1. niem. Hohe Wisoka, jeden z wielkich szczytów tatrzańskich, stanowi płd. zach. narożnik doliny Białej Wody. Wznosi się 2555 mt. Na płn. od niej leżą Rysy 2508 mt. , na wschód wschódpłd. Ganek i Żelazne Wrota. Na płd. zach. krańcu doliny Białej Wody u stóp W. leży Zmarzły staw 1794 mt. wzn. , od płn. strony poniżej turni leży Czeski Staw wzn. 1564 mt. do którego spływa woda ze Zmarzłego stawu, tworząc wodospad do 50 mt. wysoki. Wody Czeskiego stawu dają początek potokowi. Biała Woda. Widok jaki tworzy tu grupa szczytów ośnieżonych zamykających dolinę Białej Wody należy do najpiękniejszych w Tatrach. Wysoka, swą, nagą, , gładką, niemal ścianą, tworzy jakby olbrzymi kamienny mur odbijający tem wydatniej od bogatej w roślinność i tak powabnej doliny Białej Wody, w jej dolnej części. 2. W. Mała, jest to wschodni szczyt Grzebienia polskiego, wzn. 2430 mt. , ob. Polska przełęcz. 3. W. , wzgórze 284 mt. bezleśne w Drohomyślu, w pow. jaworowskim, ma 50 21 2 płn. szer. a 40 57 wsch. dług. Karta wojs, 5, XXVIII. 4. W. , szczyt 73 7 mt. w grzbiecie, który stanowi dział wód między Dniestrem a Ryką, dokąd też z niego odpływają wody. Wznosi się na granicy Jabłonki Wyżnej, Szandrowiec, Wołczego, w pow. turczańskim, na 40 331 wsch. dług. a 49 10 płn. szer. Karta wojs. , 9, XXVIII. 5. W. , szczyt 950 mt. wznosi się w grzbiecie Małachów Ihrowec, na granicy pow. bohorodczańskiego a kałuskiego, tudzież gmin Jasienia i Porohów. Z pod W. wypływa pot. Kuźmieniec i płynie do Łomnicy i Kuźmieniec Wielki płynący do Złotej Bystrzycy. Wznosi się na 419 46 wsch. dług. 48 361 2 płn. szer. Karta wojs. , 11, XXX. Wysoka 1. z Michałówką, Gołkówką i Stodoliną, wś, pow. jasielski, okr. sąd. frysztacki, par. rz. kat. w Dobrzechowie i Łączkach, urząd poczt. w Strzyżowie o 5 klm. . Gmina ma 2092 mk. , obszar większej własności 119 mk. Szkoła 1 klas. Wymieniona w dok. z r. 1277 w liczbie posiadłości klasztoru koprzywnickiego Kod. , Małop. , I, 110 i 304. W połowie w. W. al. Stodolna Wola, w par. Dobrzechów, własność klasztoru koprzywnickiego, miała łany km. , z których płacono czynsz, dawano jaja, sery, koguty; 2 karczmy z rolą płaciły 1 grzyw. , młyn dawał miarkę klasztorowi. Ze wszystkich ról dawano klasztorowi za dziesięcinę po 6 gr. szerokich i 8 zwyczajnych z łanu. Były też 2 łany sołtysie Długosz, L. B. , II, 293 i III, 390. W r. 1581 wś ta, w pow. pilzneńskim, w par. Dobrzechów ma 6 osad. , 2 łany, 4 zagr. z rolą, 3 zagr. , 4 ubogich, 3 rzem. Stodolina Wola podana jako osobna wieś w tejże parafii, ma 6 os. , 1 łan. , 1 zagr. , 1 łan sołtysi, 3 kom. , 1 ubogi, 2 rzem. Prócz tego część wsi Wysoka należała do par. w Łączkach. Tu Seweryn Bonar płacił od 10 osad. , 2 łan. , 2 zagr. z rolą, 4 komor. , 6 ubogich Pawiń. , Małop. , 246, 249. 2. W. , wś, pow. rzeszowski, par. rzym. kat. Zaczernia, st. p. Głogów o 5 klm. . Gmina posiada szkołę 1 klasową, 1800 mk. , obszar dworski 38 mk. 3. W. , wś, pow. łańcucki, parafia rz. kat. w miejscu, st. p. w Łańcucie o 3 klm. . Gmina ma 1152 mk. , obszar dwor. 32 mk. Szkoła gmina 1 klas. 4. W. kolo Jordanowa, wś, pow. myślenicki, par. rz. kat. w Jordanowie, tamże urząd. poczt. odl. 5, 3 klm. . Wś ma 753 mk. , obszar większej własności 32 mk. W r. 1581 wś W. , w par. Łętownia, w pow. szczyrzyckim, własność wojew kaliskiego, miała 11 4 łanu km. , 4 zagr. bez roli, 3 kom. z bydłem. 5. W. koło Kalwaryi, wś, pow. wadowicki, par. rz. kat. w miejscu, urząd poczt. i sąd okr. w Kalwaryi o 9, 1 klm. . Wś ma 957 mk. , obszar większej własności 71 mk. W połowie.

Wysoka

Wysoka

wś W. , w par. Marcyporęba miała łany km. , zagrodników, karczmy, z których płacono dziesięcinę po groszu z łanu proboszczowi w Porębie Długosz, L. B. , U, 53. Według reg. pobor. pow. szląskiego z r. 1581 wś W. miała w części Stan. Palczowskiego 1 kom. z bydłem, 1 bez bydła, 8 zarębników na kwarciech, 2 kom. z bydłem i 2 kom. bez bydła. Ciż Palczowscy mieli swe działy w Brzeźnicy i Porębie Markowej Pawiń. , Małop. , 102. Wysoka, szczyt górski 979 mt. w hr. orawskiem nad pot. Półhoranką. Wysoka, niem. Wissek, miasteczko, w pow. wyrzyskim, leży na zach. płn. Wyrzyska i Nakla, między Miasteczkiem i Łobżenicą, urz. st. cyw. , poczta, szkoły i parafie w miejscu, st. kol. w Białośliwiu Weissenhoehe, sąd w miejscu. Obszaru 931 ha, 118 dym. , 1044 dusz 409 prot. i 41 żyd. . W r. 1260 Bolesław ks. Polski nadał W. Mikołajowi swemu podkomorzemu. W r. 1348 wspomniana dziesięcina z W. w ugodzie między dziedzicami Dzwonowa i proboszczem z Dąbrówki Kościelnej. R. 1366 król Kazimierz nadaje W. Jakubowi, Walterowi i Heningowi z wraz z wielu przywilejami. Już w r. 1520 była W. miastem. Dawniej leżała na wzgórzu, ztąd nazwa, teraz u stóp wzgórza. Fundacya kościoła Augustyanów spowodowała przeniesienie osady w dolinę. Miasto posiadało prawo magdeburskie, ale ponieważ dokumenty się spaliły, w r. 1722 dziedziczka Apolonia ze Smoguleckich Tuczyńska wystawiła nowy przywilej. Wedle niego apelacya od magistratu szła do dworu. Dziedziczka zobowiązała burmistrzów, żeby dbali o naukę dla dzieci. Zastrzeżono także w przywileju, żeby co niedziela burmistrz z sędzią miejskim z całym magistratem bywali na mszy rannej. Ztąd mszę ranną nazywano mszą literatów. Mieszkańcom wolno było warzyć piwo i palie wódkę. W r. 1772 przeszła W. pod panowanie pruskie. Dostał ją minister Goerne, później była domeną, znów własnością Wiesego. W r. 1788 liczono w W. 63 domów i 346 dusz. W początku XIX w. 500 dusz, ale w r. 1816 było ich tylko 208, z tych 121 katol, 5 żydów. Dymów było 63. W r. 1837 było dusz 755 w 80 domach, kościół katol. i lut. modlitewnia. W r. 1843 podają tylko 250 dusz. W r. 1846 W. spaliła się zupełnie, ale już r. 1850 było 103 domów i 1055 dusz, z tych 504 katol. , 128 żydów. Jarmarków jest 4. Kościół katolicki pod wezw. św. Marcina istniał juz przed r. 1500. Do tego kościoła w początku w. Apolonia ze Smoguleckich Tuczyńska sprowadziła augustyanów, którym nadała wsio Dębówkę i Jeziorki i summę 6000 tynfów pol. , którą to fundacyą zatwierdził arcyb. Teodor Potocki r. 1729. Augustyani zbudowali nowy kościół murowany, kryty dachówką, z wieżą, a kś. Józef Kraszkowski, sufragan gnieźn. poświęcił go r. 1729. W r. 1578 należały do wsi Wysoczka, Bądecz, Rudno, Czajcze a w Młotkowie udziały Adama Młotkowskiego, Białośliwskiego i Piotra Tłukowskiego. W r. 1581 W. własność kasztelana poznańskiego, płaci pobór od 121 2 łan. os. , 2 ratajów, 20 rzemieśl. , 2 komorn. , 2 komorn. , z przedmieścia, 3 łan. pust. , szosu podwój. 6 zł. 12 gr. , od beczek gorzałki 3, od 6 zagrodników, od 1 owczarza z 70 owcami W r. 1793 jest dziedzicem Aleks. Potulicki na Więcborku. 2. W. al. Julienfelde, tez Gr. Wissek, domena król. pod W. ma urząd okr. w Białośliwiu. Obszaru 632 ha, 9 dym. , 149 mk. 68 katol. . 3. W. Wielka, wś gospod. , tamże, ma obszaru 409 ha, 24 dym. , 217 dusz, z tych 135 katol. 4. W. a, wś gospod. , w temże położeniu, ma obsz. 188 ha, 13 dym. , 121 dusz, z tych katol. 50. 5. W. Mała, wś dworska, tamże, ma obszaru 561 ha, 9 dym. , 159 dusz. 67 katol. . W r. 1578 miała 17 łan. , 3 zagr. , i rzemieśln. W r. 1793 posiadał ją Karol z Wrbna Rydzyński na Wyrzysku. 6. W. , wś dwor. , w pow. wągrowieckim, okr. urzęd. Skoki, st. kol. w Pobiedziskach, urz. poczt. w Kiszkowie, szkoły w Bliżycach, paraf. katol. w Dąbrówce Kościelnej, sąd w Wągrówcu. Ma obszaru 338 ha, 9 dym. , 105 dusz. Leży na północ Kiszkowa, płn. wschód Dąbrówki. W r. 1523 są tu role dziedziczne, z których część uprawia dwór a drugą kmiecie, 2 łany oddają dziesięcinę do Dąbrówki, reszta kapitule w Gnieźnie. W r. 1580 jedna część W. ma 11 łana os. i 2 zagr. , druga Wierzejskiej 1 łan. os. W r. 1620 Jadwiga Wierzejska ma 1 łan. folw. , 2 zagr. a Stefan Wysocki 11 2 łan. os. a 2 zagr. W r. 1793 siedzi tu Maksym. Złotnicki, następnie 1840 72 Skoraczewscy, r. 1884 Józef Kolski. Wieś ta przeszła obecnie w posiadanie komisyi kolonizacyjnej. Istnieje tu od r. 1853 szpital katol. na 2 osoby. Właściciel wsi ma dawać szpitalowi wolny opał, pościel, pomieszkanie i żywność. 7. W. al. Wysokie, w dok. Wisoczka, Wisoka, Chochowald, wś niegdyś parafialna, na płd. zach Międzyrzecza, należała w r. 1259 do klasztoru paradyskiego. Po r. 1580 kościół tutejszy afiliowany został do Kalawy. Dawniej też wś stała na innem miejscu bliżej Kalawy. Dziś leży w pow. i okr. urzęd. międzyrzeckim, urząd st. cyw. w Paradyżu, st. kol. w Międzyrzeczu, poczta w Liebenau, szkoły w miejscu, par. katol. w Kalawie, ewang. w Seeren, sądy w Międzyrzeczu. Obszaru 1572 ha, 54 dym. , 372 dusz 46 ew. , 1 żyd. Jezioro miało być dawniej bagniste. Znajdują na dnie jego pale, o których lud mówi, że na nich stał most. Wydobywają też z jeziora dęby olbrzymie i inne drzewa. Niekiedy wyławiają rybacy orzechy laskowe jakich juz niema w lasach Wysockich, Są to zapewne szczątki nawodnych

Wysoka

Wysoka

mieszkań. W r. 1580 jako własność klasztoru paradyskiego miała W. 22 łan. , 7 zagr. , 1 kom. , 1 osadn. , 1 rzemieśln. W. Ł. Wysoka 1. niem. Wittstock, dawniej Wysoka Pólna, dobra ryc. , nad jez. wysockiem, pow. tucholski, ag. poczt. w miejscu, st. kolejowa Silno, o 4, 5 klm. odl, par. kat. Raciąż; 963 ha 411 roli or. , 66 łąk, 295 lasu; 1885 r. 17 dm. , 33 dym. , 228 mk. , 218 kat, 10 ew. ; z tych przypada na kol. W. Mrowiniec 5 dm. , 25 mk. , na wyb. Seehof 1 dm. i 9 mk. a na Wysocki młyn 3 dm. i 23 mk. Jestto stara osada. Kilkakrotnie bowiem napotykano tu groby skrzynkowe z urnami ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. Ossowskiego, str. 35. W dok. pojawia się po raz pierwszy w przywileju ks pomorskiego Mestwina II, który r. 1276 nadaje viro nobili comiti lingua materna Woicech nuncupatur, nostro fideli subcamerario sibi suisque successoribus duas perpetualiter, vulgariter nuncupantur Wissoke, Lotine z tem jednak zastrzeżeniem, że gdyby nie pozostawił synów, jedna z tych włości nam przypadnie a druga damy komu się nam będzie podobało. Dan w Świeciu na zamku naszym. Świadkami są Przybysław, wojewoda świecki, Rasław, kasztelan w Szczytnie i inni ob. P. U. B. v, str. 241. R. 1313 nadaje w. mistrz krzyżacki Karol z Trewiru braciom Piotrowi, Jaśkowi i Wawrzyńcowi Świecom wsie W. Mędromierz, Kiełpin, Karczewo, Radzimin i Wysokę ob. Voigt Cod. dipl. Prus. , t. , Nr 71. R. 1314 sprzedają; synowie Wojciecha, Mikołaj i Wojciech swoje dobra Wysokę i Lotyń zakonowi za 80 grz. w Malborku ob. Zapiski ks. Kujota. R 1349 nadaje w. m. Henryk Dusemer wiernemu Gelunen i bratu jego Jodulhen dobra Wysokę oraz połowę jez. Objezierza i połowę jez. Parczenka z jazem w strudze, która idzie z tych obu jezior, na prawie magdeb. , jak je posiadał Maciej Matis ich antecessor. Użyczamy im też wszelkie sady, duże i małe, ręczne i gardłowe, i cokolwiek z tego przychodzi im należeć ma, tylko prawo gościnne sobie zatrzymujemy. Za to będą nam służyli we wszelkich pospolitych ruszeniach i pomagali przy naprawianiu, rozbieraniu i budowaniu zamków. Pomienionemu Gelunowi z łaski użyczamy i to prawo, że gdy z nami albo z braćmi naszymi gdzie w drodze będzie, sustentować się go podejmujemy. Gdyby się zaś przydało, czego Boże uchowaj, że pomieniony Geluna lub brat jego albo ich dzieci mieli zostać zabici, będzie kara 40 grzyw. wynosiła. Dan w Malborku ob. Odpisy Dregera, manuskr. w Pelplinie, str. 105. Lustracya z r. 1570 opiewa, ze W. posiadał wówczas Jan Wysocki, włók osiadłych było 12 4 20 gr. , ogrodników 5 ad 2 gr. , karczma caupona annua ad 12 gr. , rzemieślnik 1 ad 2 gr. Wizyta Trebnica z r. 1653 pisze Wysoka wś panów Wysockiego i Żukowskiego, de aula D. Wysocki dantur duae metretae silginis totiauenae. Item colonus unus, dat unam metretam silig. et alteram. De aula D. Żukowski dantur una et media metreta silig. , totidem avenae pag 111. W wizycie Jezierskiego z r. 1695 czytamy Michaelis Wiecki, de solyuntur missalia modii siliginis et totidem avenae pag. 15. Bracia Gelunen i Jodulhen to jedyni w tutejszej okolicy Prusacy, przez zakon krzyżacki włościami obdarzeni. Według taryfy poborowej z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu p. Lutomski od 2 włók osiad. 4 fl. ; p. Wysocki na 3 1 2 włóki folw. złożył jurament i był od poboru wolny. Possessores od wł. folw. płacili 6 fl. 15 gr. , p. Siedlecki 5 fl. , p. Floryan Wysocki 1 fl. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 183. R. 1717 płaci według taryfy pobor. na symplę Wysoka Polna z młynem 1 zł. 6 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 92. R. 1716 posiada te dobra Franciszek Lutomski. Tenże sprzedaje r. 1748 Chrystyanowi i Elżbiecie Keterom młyn z tartakiem, z zasiewami, ogrodami i łajkami aż do stawu raciązkiego za 1900 zł. ob. Zapiski kś. Kujota. W Topor. Goldbecka z r, 1789 czytamy że wś szl. , folw. i młyn, liczące razem 13 dymów, posiadał kanonik Lutomski str. 253. Od kilkudziesiąt lat są dobra tutejsze w ręku Jantów Półczyńskich, którzy w pobliskim Raciążu mają, swój grobowiec familijny. 2. W. Zaborska, w przeciwstawieniu do W. Pólnej, wś, pow. chojnicki, st. pocz. i paraf. kat. Leśno, 322 ha 110 roli or. , 13 łąk, 30 lasu; 1885 r. U dm. , 12 dym. , 77 mk. tylko kat. Według taryfy poborowej na symplę płacił tu r. 1717 p. Adam Wysocki 4 gr. 9 den. , p. Cisowski 4 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 92. W topografii Goldbecka z r. 1789 zapisana jest ta os. jako wś szl. o 8 dymach, na 3 działy podzielona str. 256. 3. W. , 1765 Wyszka, niem. Hohenfelde al. Wissek, wś pow. złotowski, st. pocz. Więcbork, paraf. kat, Sępólno, 510 ha 347 roli or. , 78 łąk; 1885 r. 16 dm. , 19 dym. , 128 mk. , 6 kat. , 122 ew. Włościanie tutejsi jako i ci ze Zboża mieli przywilej z r. 1748. Jedni z nich posiadali wolne włóki prawem dziedzicznem, drudzy siedzieli na wieczystej dzierżawie ob. Der Kreis Flatow v. , str. 270. Od r. 1893 znajduje się tu przystanek kolei więcborskiej. 4. W. , niem. Wiesenwald, wś, o 1 1 2 mili na płd. zach. od Starogardu, 7 klm. od Pelplina, pow. starogardzki, pomocnicza agentura pt. i 3klasowa szk. symult. w miejscu, paraf. kat. Bobowo, o 3, 5 klm. odl, 930 ha 782 roli or. , 83 łąk; 1885 r. 78 dm. , 142 dym. , 701 mk. , 666 kat. , 35 ewang. Już r. 1891 uchwalił sejmik powiatowy wybudowanie żwirówki z Paczewa na

Wysoka

Czarny las aż do drogi idącej do Wysoki. Gle ba jest dosyć urodzajna, tak że po części i psze nicę rodzi. Posiada przywilej z r. 1352 przez Jana v. Wallerstein, stawiony ob. Gesch. d. St. Stargard von Stadie, str. 37. Tutejszy folw. także Wysoka zwa ny, obejmuje 183, 86 ha 163, 44 roli or. i ogr. , 15, 83 łąk, 2, 09 past. , 2 nieuż. , 0, 5 wody, da wniej posiadali go Bardzcy obecnie Raps, który go nabył od banku szczecińskiego za 154000 mrk. Lustracya starostwa gniewskie go z r. 1664 opiewa Wysoka, wś ma włók 50, sołeckich 6 juxta Privilegium Crucigerornm de A. 1352; konfirmowane r. 1654 Tacę do Bobowa daje z osiadłej włóki pół korca żyta i pół kor. owsa ob. acta, mspt. w Pelplinie, str. 58. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 wykazuje tu 208 kat. i 4 akat. str. 324. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jest W. jako wś król. o 36 dym. str. 256. 5. W, niem. , Garnem, pow. słupski, st. pocz. Garno, st. kol. Słupsk o 19 klm. odl, dziedzic Horn, 5 ha, 1885 r. 5 dm. , 6 dym. , 28 ew. mk. 6. W. , dok. Vissoke, Wierzycą w pow. starogardzkim, wymieniony w przywileju Grzymysława z r. 1198 przy ogra niczeniu posiadłości joanitów w Starogardzie dedi etiam beato Joanni quod de fluvio Verissa superius a castello soke usque ad fines Jaroson Jaroszewy supe rius ob. P. U. B. . Perlbach, str. 7 i Altpreuss, 1881, str. 487. 7. W. , niem. Wittssock, dobra szl. na Kaszubach, nad szosą gdańską, pow. wejherowski, agent. pocz. zosta ła tu otworzona r. 1890, par. kat. i st. kol Oli wa o 5, 5 klm. odl, 445 ha 368 roli orn. ; 1885 r. 12 dm. , 23 dym. , 111 mk. , 102 kat. , 9 ew. ; mleczarnia i hodowla bydła, dziedzic Daniel Koschmider. R. 1283 nadaje ks. Mestwin wś tę cystersom w Oliwie ob. P. U. B. v. Perl bach, str. 312. Po kasacie dóbr duchownych wydał ją biskup r. 1782 w wieczystą dzierża wę. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jako wś szl. i folw. o 9 dymach str. 253. Do bra te zamieniają teraz na włości rentowe. 8. W. , niem. Wittstock, wyb. do Jeleńskiej Huty, pow. wejherowski, st. pocz. Przetoczyn; 1885 r. 4 dm. , 37 mk. 9. W. , dok, Wissoka, wś zagi niona w ziemi gniewskiej; r. 1245 posiadali ją cystersi w Oliwie ob. Perlbach P. U. B. , str. 74. Kś. Fr. Wysoka 1. dobra i wś, pow. wielkostrzelecki, par. kat. Wysoka, ew. W. Strzelce. W r. 1885 dobra miały 449 ha, 8 dm. , 120 mk. 3 ew. ; kolonia 46 ha, 18 dm. , 139 mk. kat. ; wś 143 ha, 51 dm. , 373 mk. 1 ew. . Kościół par. katolicki. Ślady starego grodziska. Łomy wapienia. Par. W. dek. wielkostrzeleckiego miała 1869 r. 2916 katol. , 20 ewang. 2. W. , dobra i wś, pow. olesiński, par. kat. Wysoka, ew. Olesin. W r. 1885 dobra miały 799 ha, 4 dm. , 43 mk. 18 ew. ; wś 863 ha, 99 dm. , 564 mk. 2 ew. . Kościół par. katolicki. Na obszarze wsi nomenklatury Grodzisko i Kamień. Par. W. dek. olesińskiego 1869 r. miała 3725 katol, 81 ewang, , 11 izr. Wysoka, niem. Hohendorf, wś, pow. niborski, st. pocz. Soldau. Wysoka 1. łuż. , niem. Weissig, wś pod Czornobohem. 2. W wś w pobliżu Woslinka na Łużycach. Wysoka Buda 1. wś i folw. , pow. czerykowski, gm. Dubrowica. Wś ma 23 dm. , 188 mk. ; folw. , od 1872 r. własność Kamieńskich, 440 dzies. 36 roli, 14 łąk, 190 lasu. 2. W. B. , wś i folw. , pow. mścisławski, gm. Sożno. Wś ma 35 dm. , 229 mk. ; folw. , od 1867 r. Puszkarewiczów, 438 dzies. 40 roli, 20 łąk, 222 lasu; karczma. Wysoka Góra 1. folw, pow. słonimski, w 3 okr. pol, gm. Dereczyn, należy do dóbr Aleksandrya, Laury Zeime. 2 W, uroczysko osiadłe, pow. borysowski, w 2 okr. pol łohojskim, gm. Smolewicze, o 43 w. od Borysowa. 3. W. G, białorus. WysokajaHara, folw. nad rz. Ussą, pow. ihumeński, w 2 okr. pol berezyńskim, gm. Jakszyce, należy do domin. Bohuszewicze, poprzednio własność Bolesława Świętorzeckiego, od 1875 r. nadany gen. Pawłowi Szegunowowi, gubernatorowi mińskiemu. Bohuszewicze z W. G. mają około 200 włók obszaru. 4. W. G. , białoros. Wysokaja Hara, wś i fol nad bezim. strugą, płynącą śród błot okoli cznych, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Pohost, o 68 w. od Ihumenia, ma 17 osad; grunta piaszczyste. W. G. , zaśc. , pow. ihumeński, w 3 okr. pol berezyńskim, gm. Bieliczany, par. kat. Berezyna, o 35 w. od Ihume nia. 6. W. G. , uroczysko zasiedlone, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Ostrożyce, o 24 w. od Mińska, własność Michalewiczów, ma 11 2 włóki. A. Jel. Wysoka Góra 1. 284 mt. w Drohomyślu, w pow. jaworowskim, z płn. wsch. strony nieco lasem porosła, o stokach łagodnych, na 50 3 płn. szer. , 49 57 wsch. dług. Karta wojs. , 5, XXVIII. 2. W. G. , wzgórze 218 mt. lesiste, po praw. brzegu Żełdca, w Reklińcu, w pow. żółkiewskim Karta wojs. , 4, XXX. 3. W. G. , 408 mt. bezleśny szczyt nad Gniłą Lipą, w Bogdanówce, pow. złoczowskim, na 42 58 wsch. dług. , 49 411 2 płn. szer. Karta wojs. , 7, XXXII. 4. W. G. , wyniosłość 363 mt. w Żulicach, pow. złoczowski, występuje z grzbietu Woroniaków na 49 521 2 płn. sz. g. 42 33 wsch. dług. Karta wojs. , 6, XXXII. 5. W. G. 413 mt. na granicy Bogdanówki. i Ostaszowiec, w pow. złoczowskim, na 43 wsch. dług. ,,

Wysoka

Wysoka Wieś

XXXII. 6. W. G. , lesiste wzgórze 406 mt. rozłożyste, we wsi Narajowie, w pow. brzeżańskim, na 42 27 wsch. dług. , 49 293 4 płn. szer. Wody odciekają do pot. Lipy Karta wojs. , 8, XXXI. 7. W. G. 402 mt. wśród polistych garbów w Baranówce, pow. brzeżański. Wody z niej odciekają do pot. Ceniowki. Wznosi się na 42 43 wsch. dług. , 49 271 2. 411 mt. w Litiatynie wśród polistych garbów, w pow. brzeżańskim, na 42 43 wsch. dług. , 49 23 płn. szer. Karta wojs. , 8, XXXII. 9. W. G. 373 mt. na polistych obszarach na granicy Hajworonki i Burkanowa, w pow. podhajeckim, na 42 421 2 wsch. dług. , 49 15 płn. szer. Karta wojs. , 8, XXXII. 10. W. G. 372 mt. na polistych obszarach Kupczyniec, w pow. tarnopolskim, na 42 43 wsch. dług. , 49 261 2 płn. szer. Karta wojs. , 8, XXXII. 11. W. G. 309 mt. w Niżborgu Nowym, w pow. husiatyńskim, na 49 81 2 płn. szer. , 43 43 wsch. dług. Karta wojs. , 9, XXXIV. 12. W. G. 297 mt. na granicy Czortowca, Harasimowa i Hawryłaku, w pow. horodeńskim, na 48 44 płn. szer. , 42 56 wsch. dług. Karta wojs. , 11, XXXII. 13. W. G. 406 mt. z rzadka lisem porosła, na granicy Lipowiec i Wiśniowczyka, w pow. przemyślańskim. Wody ztąd odciekają do pot. Łoniówki na płn. wsch. , a do Gniłej Lipy na zachód. Wznosi się na 42 221 2 wsch. dług. , 49 42 płn. szer. Karta wojs. , 7, XXXI. 14. W. G. 342 mt. w Uniatyczach, w pow. drohobyckim, na 41 21 2 wsch. dług. , 49 221 2. Wysoka Grobla, zaśc. szl. nad potokiem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 34 w. od Oszmiany, 2 dm. , 21 mk. katol. Wysoka Grobla 1. wś nad rz. Szumiłówką Markówką, pow. olhopolski, na pograniczu pow. jampolskiego, okr. pol. Pieszczanka, gm. i par. Miastkówka, st. poczt. i dr. żel. Krzyżopol o 10 w. , odl. o 70 w. od Olhopola, ma 149 dm. , 614 mk. , 633 dzies. ziemi włośc. , 450 dworskiej, młyn wodny. Dobra niegdyś Lubo mirskich, następnie Jaroszyńskich, dziś Tyzenhauzena. 2. W. G. , wś nad rz. Kalusem, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. pol. Wierzbowiec, gm. Osłamów, par. praw. Karyżyn, katol. Wońkowce, sąd i st. poczt. Letniowce Nowa Uszyca, ma 14 osad. Należała do Ignacego Czerkasa, chorążego, obecnie wchodzi w skład dóbr wońkowickich, Kosielskiej. Dr. M. Wysoka Hola, niem. Hoheheide, wś na Łużycach. Wysoka Klewa, góra 1110 mt. , stoki której spadające do doliny Holy atynki są dobrze rozwinięte i okryte wielkimi lasami. Wznosi się w Karpatach węgierskich, na 41 8 wsch. dług. 48 38 płn. szer. Karta wojs. , 11, XXIX. Wysoka Lada 1. zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. i par. katol. Łohojsk, gm. Smolewicze, ma 4 osad; dawniej własność radziwiłowska, do domin. Smolewicze należąca, z kolei ks. Wittgenstejnów, obecnie przeznaczony do sprze daży. 2. W. L. , folw. , pow. słucki, w 3 okr. pol, , gm. Hresk. A. Jel. Wysoka Lipa, wś, pow. nowogródzki, o 65 w. od Nowogródka, ob. Lipa, Wysoka Mała, szczyt w Tatrach Spiskich, wzniesiony 2196 mt. npm. , ob. Wysoka Starzyna, okolica, pow. ihumeń ski, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, o 30 w. od Ihumenia. Mają tu małe własności chrześcianie i żydzi, A. Jel. Wysoka Woda, niem. Hochwasser, kol. do Sopotu, pow. wejherowski, st. pocz. Oliwa, zawiera 5 włók i 11 morgów; 1885 r. 4 dm. , 17 mk. Na własność wydana r. 1783. Kś. Fr. Wysoka Wieś, niem. Hochdorf, kol. do Nowej Tucholi, pow. tucholski, st. pocz. i par. kat. Tuchola; 1885 r. 12 dm. , 82 mk. Wysoki, folw. , pow. sejneński, ob. Liszków, Wysoki Duże, al. Wysoczki wś i fol. i W. Średnie, wś i fol. , pow. sandomierski, gm. Górki, par. Szczeglice, odl. od Sandomierza 28 w. , ma 36 dm. , 208 mk. , 138 mr. dwor. , 206 mr. włośc. W 1827 r. było 18 dm. , 100 mk. W r. 1880 folw. W. Wielkie rozl. mr. 209 gr. or. i ogr. mr. 116, łąk mr. 11, pastw. mr. 51, lasu mr. 20, nieuż. mr. 12; bud. drewn. 9; płodozm. 9pol. W r. 1886 folw. W. Średnie al. Wielkie rozl. mr. 184 gr. or. i ogr. mr. 163, łąk mr. 6, pastw. mr. 12, nieuż. mr. 3; bud. drew. 9. Wś W. Średnie os. 6, mr. 45. W połowie XV w. wś Wysokie Wielkie w par. Szczyglice, własność Biszowskiego i Prandoty h. Nieczuja i 0drowąż i Jakuba Jaguszewskiego h. Habdank, miały 9 łan. km. , karczmę, zagr. z rolą, z których płacono dziesięcinę archidyakonii sandomierskiej. Z folw. płacono dziesięcinę pleban. w Szczyglicach; 4 zagr. dawało połowę dziesięciny archidyak. sandom. a połowę kościołowi w Kielcach Długosz, L. B. , II, 332. W r. 1578 wś Wyssokie Minor miała w działach Jakuba i Walentego Wysockich i Stan. Niedzwickiego 5 os. , 11 4 łan. , 4 zagr. z rolą, 1 kom. , 2 ubog. Wieś Wysoczky, w dziale Stan. Lipnickiego 4 os. , 1 łan. Pawiń. , Małop. , 176. Wysoki Borek, folw. , pow. czerykowski, od 1865 r. Azanczowskich, 5695 dzies. 250 roli, 140 łąk, 5000 lasu; 4 karczmy dają 500 rs. Wysoki Brzeg, białoros. Wysoki Bierah, folw. nad rzeką Schą albo Chą, lewym dopł. Be rezyny, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i par. kat. Chołopienicze, gm. Zaczyście, o 25 w. od Borysowa. Miejscowość dość odludna, nizinna, grunta lekkie. A. Jel. Wysoki Chełm, wś, pow. orszański, gm. Chłystowo, ma 11 dm. , 74 mk.

Wysoka Klewa

Wysoka Grobla

Wysoki Brzeg

Wysoki

Wysoka Hola

Wysoka Grobla

Wysoka Woda

Wysoki Dąb

Wysoki Dwór

Wysoki Dąb, niem. Hoheneichen, dobra, pow. grudziądzki, st. p. Goczałkowo, par. kat. Święte, 404 ha 75 roli on, 10 łąk, 277 lasu; 1885 r. 6 dm. , 18 dym. , 109 mk. , 45 kat. , 64 ew. Dziedzic v. Koerber. Kś, Fr. Wysoki Dwór 1. folw. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 64 w. od Wilna, 1 dm. , 12 mk. katol. 2. W. D. , wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty o 7 w. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Malewskich, Leoniszki, o 45 w. od Wilna, 10 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podany jako zaśc. , mający 1 dm. , 7 mk. katol. 3. W. D. , zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 7 w. , okr. wiejski Widziniszki, o 64 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol; należy do dóbr skarbowych Białodwór. 4. W. D. , mko i folw. nad rz. Wierzchnią i jez. Nawa, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Wysoki Dwór, paraf. katol. Użugość, odl. o 33 w. od Trok. Folw. ma 2 dm, 16 mk. 4 prawosł. , 12 katol, mko zaś 28 dm. , 634 mk. 41 prawosł. , 386 katol. , 8 ewang. , 5 mahomet. , 194 żydów, zarząd gminny, cerkiew paraf, dom modlitwy żydowski, szkołę ludową, , koszary, gorzelnię, 2 jarmarki. Cerkiew par. murowana, p. w. Pokrowy N. M. P. , przerobioną została z kościoła po zniesionym klasztorze dominikanów. Parafia praw. , dekanatu błagoczynia trockiego; 650 wiernych, Okrąg wiejski W. D. , obejmuje tylko mko t, n. Gmina dzieli się na 16 okręgów starostw wiejskich W. D. , Władysławów, Kotłowo, Oleszyszki, Różewo, Wierzchnierzecze, Lemiany, Użugość, Scypioniszki, Biejżany, Mergiszki, Czyżuny, Gierejciszki, Jasiedańce, Bobrowniki i Ryn gołajcie obejmuje 80 miejscowości, mających 399 dm. . 6317 mk. włościan. W 1865 r. 1910 dusz rewiz. Włościanie uwłaszczeni zostali na 6848 dzies. 5041 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 13387 dzies. ziemi właścicieli prywatnych 5562 roli, 5 dz. skarb. i 111 82 roli należących do cerkwi i kościołów. W. D. stanowił pierwotnie dzierżawę królewską, nadany przez Zygmunta I sokolniczemu Iwanowi Lackiemu, zbiegłemu z Moskwy. Jan Alfons Lacki, później ssta gieneralny ks. żmujdzkiego, wraz z żoną swą Joanną z Talwojszów, fundują tu 1629 r. klasztor dominikanów. Dominikanie składali konwent z 12 zakonników i zarządzali parafią, dziś rozdzieloną i przyłączoną do parafii sąsiednich. Obecnie mko należy do Malewskich. W 1850 r. dobra, należące również do Malewskich, składały się z mka, folw. i zaśc. i miały 1112 dzies. rozległości. Okolica wzgórzysta, mko bowiem leży na t. . wyżynie nadbaltyckiej al Pojezierzu. Najwyższe wzniesienie sięga tu 260 mt. npm. W okolicy znajduje się tuf wapienny. W pobliżu mka mają źródła rz. Strawa i Wierzchnia. Jedynym śladem dawnego zamku Lackich pozostały nazwy jeziora i góry nad niem wznoszącej się, zwanych ZamSłownik Geograficzny. kowemi. Stosunki florystyczne okolic W. D. badał Łapczyński Pamięt. fizyogr. , t. 5. W. D. , dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol, gm. Wilkija, o 48 w. od Kowna, 24 w. od Kiejdan, 10 w. od Czekiszek st pocz. i par. katol i tyleż w. od Niemna. Najwyższy punkt wznie sienia między Niemnem, Dubissą i Niewiażą. Dobra składają się z ekonomii Wysoki Dwór i Preny i mają 1180 dzies. 610 lasów, 83 nieuż. . Gleba glinkowata, bardzo urodzajna, grunta pszenne, gospodarstwo rolne wysoko ro zwinięte, lasy racyonalnie urządzone, podzielone na poręby 75letnie, składają się przeważnie z jesionów, dębów i lip. Własność dawniej Jeleńskich, od których kupił w 1805 r. Marcin Białłozor. Po śmierci ostatniej właścicielki tego imienia, Eleonory 1861, majętność przeszła do jej sióstr, obecnie należy do Heleny z Per gussów Michałowej Podbereskiej. Oprócz zapro wadzenia wzorowego gospodarstwa i starannej hodowli, Podbereski założył tu w 1877 r. na wielką skalę, fabrykę parową kół, osi i wo zów, która spłonęła d. 22 marca 1879 r. ale została już odbudowaną. 6. W. D, folw. , pow. kowieński, w 4 okr. pol, gm. Janowo o 38 w. od Kowna, własność Kulwieców, ma 202 19 lasu, 121 nieuż. . 7. W. D. , folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 64 w. od Nowoaleksandrowska, należy do dóbr Rakiszki, hr. Przeździeckiej. 8. W. D. , dwór nad Niemenkiem, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, gm. Ponadel, o 93 w. od Nowoaleksandro wska, własność Kościałkowskiego Henryka, ma 526 dzies. 81 lasu, 41 nieuż. . W 1889 r. był tu młyn wodny i gorzelnia. 9. W. D. al. , dwór nad błotem Usłoją, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, gm. Remigoła, o 25 w. od Poniewieża, w 1859 r. 4 dm. . 28 mk. Ko ściół paraf. kat. o 1 2 w. od dworu, w osadzie zwanej Anciszki, p. w. św. Mateusza, z drzewa wzniesiony w 1789 r. przez dziedzica Kozakowskiego. Parafia katol, dekanatu poniewieskiego, 1292 dusz. Dobra, własność dawniej Szwojnickich, teraz Muśnickich, mają 630 dzies. 159 lasu, złożonego z brzozy, osiny, dębu i nieco je sionu, 147 nieuż. . Gleba na wzgórzach zwiro wata i piaszczysta, w nizinach czarnoziemna; łąki przeważnie błotniste, mało dają siana, porosłe mchem. Dwór położony na dość wynio słem wzgórzu. 10. W. D. , folw. , pow. ponie wieski, w 2 okr. pol, o 72 w. od Poniewieża. 11. W. D. . żmujdzkie Auksztdwara, dobra, pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. i par. Szy dłów, o 21 w. od Rossień, własność Kontrymów, ma 716 dzies. 323 dzies. lasu, 3 nieuż. . 12. W. D. , folw. , pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol, gm. Konstantynowo, należy do dóbr Dziewałtowo, hr. Jana Tyszkiewicza. J. Krz. Wysoki Dwór, ob. Didowszczyzna t. II, 31. 9

Wysoki Grąd

Wysoki Horodziec

Wysoki Kościól

Wysoki Las

Wysoki Ostrow

Wysoki Piee

Wysoki Połk

Wysoki Dział 1. pasmo górskie 990 mt. na lew. brzegu Rabskiego potoka, w obrębie gm. . w pow. liskim. Z zach. stoków tego działu bierze początek pot. Olchowaty. W pasmie tym występuje szczyt Pohary. 2. W. D. , góra 473 mt. ze szczytem bezleśnym i położystym, stoki dobrze rozwinięte. Wznosi się w Morochowie, na granicy Niebieszyna, w pow. sanockim, na 39 51 wsch. dług. , 49 291 2 płn. szer. Wody spływają do Osławy Karta wojs. , 8, XXVI. 3. W. D. , góra 641 mt. bezleśna w Dźwiniaczu, w pow. liskim, na 40 14 wsch. dług. , 49 291 2 płn. szer. Wody ztąd odpływają na wschód do pot. Uniaczki, na zach. do Srednicy Karta wojs. , 3, XXVII. Ob. Łodynka. 4. W. D. , góra ze szczytem bezleśnym, w Ratem, pow. liski, na 39 521 2 wsch. dług. , 49 18 płn. szer. Wody odpływają do pot. Rabskiego Karta wojs. , 8, XXVI. 5. W. D. , bezleśne wzgórze 641 mt. w Leszczowatem, w pow. liskim, na 40 14 wsch. dług. , 49 30 płn. szer. Wody odpływają do Serednicy i Uniaczki Karta wojsk. , 8, XXVII. Wysoki Garb 1. pagórek 222 mt. wysoki, nad sąsiednią okolicą ledwie 12 mt. wzniesiony, w okół podmokły obszar. Wznosi się we wsi Radwańce, w pow. sokalskim, na 42 3 wsch. dług. , 50 171 2 płn. szer. Karta wojs. , 4, XXXI. 2. W. G. , szczyt 411 mt. w garbach bez wyraźnego kierunku, pomiędzy Kluczówką a pot. Wierbiążycem w Kluczowie Małym, w pow. kołomyjskim, na 42 36 wsch. dług. 48 30 płn. szer. Karta wojs. , 12, XXXII. Wysoki Grąd, niem. Wyssocki Grund, wś, pow. szczycieński, st. p. Wysoki Gron, szczyt, w granicznym grzbiecie Beskidu od Węgier 909 mt. , we Woli Mielcowej, w pow. liskim, na 39 48 wsch. dług. 49 12 płn. szer. Ztąd poczyna się grzbiet Kiczerka i ciągnie się na północ do doliny Osławy Karta wojs. , 9, XXVI. Wysoki 1. góra bezleśna 583 mt. w Serednicy, w pow. liskim, na 40 11 wsch. dług. , 49 30 płn. szer. Wody odpływają z tej góry do pot. Serednicy. Karta Wojs. , 8, XXVII. 2. W. H. , góra 845 mt. w grzbiecie pomiędzy Oporem a pot. Różanką, Wznosi się na obszarze Sławska, w pow. stryjskim, na 41 9 wsch. dług. a 48 511 2 płn. szer. Karta wojs. , 10, XXIX. Wysoki Horodziec, wś, pow. sieński, gm. Wysoki Horodziec, cerkiew paraf. drewniana, szkoła ludowa. Wysoki Kamień 1. niem. Hohenstein, wś, pow wałecki, st. pocz. Jabłonowo, paraf. kat. Nakielno, 273 ha 210 roli orn. , 14 łąk, 6 lasu; 1885 r. 16 dm. , 23 dym. , 139 mk. . 136 ew. , 3 żyd. , z których na dobra przypada 47 mk. i 4 dm. 2. W. K. , dobra ryc, tamże, 832 ha 732 roli orn. , 22 łąk, 66 lasu; 1885 r. 12 dm. , 40 dym. , 271 mk. , 8 kat. , 263 ew. , z których na folw. dm. i 14 mk. , a na dobra 117 mk. ; cegielnia, hodowla bydła holend. Kś. Fr. Wysoki Kościól 1. niem. Hochkirch, 1400 Hokirche, wś, pow. trzebnicki, leży na górach Wysokokościelnych, par. katol. Schebitz, ew. w miejscu. Wś ma 109 ha 93 roli, 4 lasu 24 dm. , 121 mk. 7 kat. . Kościół tutejszy istnieje zdawna. W r. 1714 nowy z drzewa wzniesiono, obecny murowany z r. 1827. 2. W. K. , niem. Hochkirch, 1302 Alta ecclesia, wś i dobra, pow. głogowski, par. kat. w miejscu, ew. Gramschuetz. Wś ma 23 ha, 36 dm. , 172 mk. 8 ew. ; dobra 111 ha 75 roli, 1 dm. , 5 mk. katol. W aktach kościoła z r. 1678 powiedziano że jest to najstarszy kościół w całym księstwie głogowskiem. Data założenia nieznana. Jest tu cudowny obraz M. Boskiej do którego odbywają się pielgrzymki gromadzące tysiące pobożnych ze Szląska i Wielkopolski. 3. W. K. , 1321 Alta ecclesia, 1353 Hoenkirche, wś i dobra, pow. lignicki, par. ew. w miejscu, kat. Malice, ma 45 ha, 17 dm. , 104 mk. 2 kat. , dobra zaś 139 ha 107 roli, 5 dm. , 81 mk. 15 katol. . Kościół par. ewang. , cegielnia. 4. W. K. , niem. Hohkirch, wś, pow. zgorzelicki, par. ew. w miejscu. Wś ma 514 ha 353 roli, 66 łąk i 68 lasu, 98 dm. , 392 mk. 8 kat. . Do r. 1815 należała do Łużyc Saskich. Kościół par. ewangielicki. Wysoki Las, ob. Wereszczaty. Wysoki Las, obszar pagórkowaty, lesisty w Dziczkach, w pow. rohatyńskim. Wody odpływają potoczkami do Gniłej Lipy i Świerza Karta wojs. , 8, XXXI. Wysoki Most, wś, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Wigry, odl. od Sejn 12 w. , ma 8 dm. , 80 mk. W 1827 r. 1 dm. , 17 mk. Wysoki Most, uroczysko, pow. borysowski, gm. Chołopienicze. A. Jel. Wysoki Ostrow 1. uroczysko osiadło, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, w gm. poprzednio Rudobiełka, teraz Karpiłówka, o 69 w. od Bobrujska. 2. W. O. , osada leśna i uroczysko, w pow. rzeczyckim, gm. Jołcza, w okolicy strugi błotnej Dzielihoszcze i kotliny rze ki Brahinki. A. Jel. Wysoki Piee, wś nad Teterewem, pow. żytomierski, gm. Trojanów, ma 6 dm. , 45 mk, st. poczt. między Cudnowem o 18 w. a Korczykiem, fabryka odlewów żelaznych i fryszerka, austerya porządna, murowana. Z powodu braku rudy żelaznej wytapiają tu rocznie zaledwo 2000 pudów surowcu. Własność dawniej hr. Ilińskich, następnie Steckich, . Wysoki Połk, wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol, gm. i par. prawosł. Parycze o 2 w. , przy

Wysoki Dział

Wysoki Regiel

Wysoki Szumiel

Wysoki werch

Wysoki

Wysoki Regiel

gośc. poczt. z Bobrujska do Parycz i dalej, o 47 w. od Bobrujska, ma 18 osad. Niegdyś królewszczyzna w sstwie paryckiem, potem donacya rodziny Puszczynów przy domin. Parycze. Łąk dostatek, grunta lekkie. A. Jel. Wysoki Regiel, góra w pasmie kop tatrzańskich. Stoki jego spadają stopniami na polanę Cyrhlę Wawrzyczkową. Wysoki Regiel jest szerokim, położystym grzbietem i tworzy wyżynę zwaną Błociskami. Z wyżyny wznosi się Grań opadający stromo ku Suchej Wodzie i ku Cichowańskiemu. Płynie koło niego Cicha Woda, Przyporniak, obok licznych bezimiennych. Wznosi się na 49 17 płn. szer. , 37 44 wsch. dług. Wysokość 1166, 38 mt. Stan. Kuczyński i Edw. Skiba Sprawozod. kom. fiz. , III, 1869. Wysoki Stan, zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Łosznica, o 25 w. od Borysowa. A. Jel. Wysoki Szumiel, uroczysko zasiedlone, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. i gm. Kaczorycze, około 31 4 włóki, własność Rewkiewiczów. Wysoki werch 1. al. Ostry Werch, góra 1245 mt. , wznosi się w pośród lasów szpilko wych, w postaci kopca i grzbietu, ciągnącego się pomiędzy pot. Rżanką a pot. Sławskiem, na granicy wsi Wołosianki a Rożanki Wyżnej, w pow. stryjskim, na 41 9 wsch. dług. , 48 47 płn. szer. Karta wojsk. , 10, XXIX. 2. W. , szczyt 700 mt. wysoki, wznosi się w małym grzbiecie, pomiędzy Dniestrzykiem Dubowym a Boberką. Wody z bezleśnej tej góry odpływają do Byki na zachód, a na wsch. do Dniestru. W. werch wznosi się na 40 28 wsch. dług. , 49 13 płn. szer. Karta woj. , 9, XXVII. 3. W. W. 484 mt. , szczyt w Karpatach, na Węgrzech, nad pot. Ulieską, dopł. Ungu Karta wojsk. , 10, XXVII. 4. W. W. , ob. Żwinin Wysoki zamek, ob. Lwów t. , 497. Wysokie, jezioro, w pow. suwalskim, koło wsi Supienie Szupienie, oddzielone wąskim pasem ziemi od Rospudy, brzegi ma niskie bezleśne, obszaru około 20 mr. Wysokie 1. wś i folw. nad rz. Wiercicą, pow. koniński, gm. Wysokie, par. Kramsk, odl. 14 w. od Konina, ma 24 dm. , 290 mk. , szkoła początkowa, urząd gminny, cztery wiatraki, sklep wiejski katolicki. W r. 1827 było 22 dm. , 195 mk. W r. 1876 folw. W. rozl. m. 724 gr. or. i ogr. mr. 429, łąk mr. 220, pastw. mr. 1, wody mr. 6, lasu mr. 48, nieuż. mr. 19; bud. mur. 13, drew. 6, płodozm. 6 i 9 pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu. Do folw. poprzednio należały wś W. os. 123, mr. 112, wś Drążek os. 46. mr. 291, wś Kuźnica os. 15, mr. 264, wś Wylany os. 90, mr. 536, wś Podgór os. 64, mr. 431, wś Konstantynowo os. 20, mr. 610, wśNiwki Stawiska os. 7, mr. 87, wś Marcinów Grunt os. 4, mr. 27. wś Borki os. 31, mr. 371, wś Podgórz os. 15, mr. 99, wś Winnica os. 57, mr. 193, wś Stanisławów os. 13, mr. 177, wś Marysiu os. 11, mr. 93, wś Milin os 17, mr. 207, wś Brzaski os. 7, mr. 60, wś Barcie os. 14, mr. 139. Według reg. pobor. pow. konińskiego z r. 1579, wś Wysokie, w par. Krabsko, miała 3 łany, 5 zagr. bez roli, 2 kom. bez bydła Pawiński, Wielkop. , 232. W ostatnich czasach własność hr. Miączyńskich, po nich Makarewicza, Lalewicza, Nieszczota, obecnie Leonarda Zaleskiego. Drogą parcelacyi i przez uwłaszczenie obecnie włościanie z dóbr tych posiadają 76 włók. 2. W. , wś, pow. lubelski, gm. Jastków, par. Bochotnica. R. 1827 było 4 dm. , 20 mk. , par. Garbów. W połowie w. wś W. , w par. Garbów, miała łany km. , z których dziesięcinę płacono pleban w Garbowie Długosz, L. B. , II, 542. Według reg. pobor. pow. lubelskiego z r. 1531, wś Wysokie, w par. Garbów, w części Górnego i Wysockiego, miała 1 łan, inne części 3 4 łanu Pawiński, Małop. , 361. W r. 1676 administrator oficyała łukowskiego płaci tu pogłówne od 1 osoby z rodziny i 9 dworskich Pawiń. , Małop. 18a. 3. W. , wś i folw. , pow. zamojski, gm. i par. Skierbieszów, leży na płn. wsch. granicy powiatu, w lesistofalistej okolicy, nad strumykiem Ołyką, odl. od Zamościa 26 w. , ma 3 dm. dwor. , 7 włośc. , 90 mk. kat, , 40 praw. Obszar dwor. ma roli 260 mr. , łąk 50, lasu 101, razem 411 mr. , 89 mr. włośc. Z dom. W. oddzielono folw. Podwysokie. W r. 1827 było 16 dm. , 109 mk. Część tej wsi nadaną była jako uposażenie kościołowi w Uchaniach ob. t. XII, 736. 4. W. , wś i folw. nad rz. Topornicą, pow. zamojski, gm. Wysokie, par. kat. Sitaniec, praw. Bortatycze, odl. od Zamościa 7 w, , st. p. Chomęciska 12 w. , ma 4 dm. dwor. , 41 włośc. , 272 mk. kat. , 80 praw. , 47 izrl. , obszaru 581 mr. urodzajnej gleby i łąk, młyn wodny amerykański o 4 kamieniach i staw na rz. Topornicy. W r. 1827 było 33 dm. , 185 mk. , par. Wielącza. Folw. W. i młyn należy do dóbrordynacyiBortatycze, które z folw. Borowina, Wolica Sitaniecka, Zarudzie i Złojec liczą 4253 mr. obszaru, w tem roli 2477 mr. , łąk 433, lasu 1043 mr. Urząd gm. W. położony pomiędzy Wolicą Sitaniecką a wsią W. stanowi przysiołek W odl. od traktu lubelskolwowskiego 2 w, W skład gm. W. wchodzą Białobrzegi, Borowina Sitaniecka, Bortatycze, Łapiguz, Siedliska, Sitaniec, Wolica Sitaniecka, Wólka Złojecka, W. , Zarudzie, Złojec. Gmina należy do sądu gm. , II okr. , w Starym Zamościu. Ma obszaru 6142 dzies. , w tem ziemi orn. 4100, łąk 1950, wygon. i nieuż. 590, pod budynkami 200, rzeki i błota 80, lasu 122 dzies. Gleba przeważnie gliniasta, potem czarnoziem i piasek, łąki dobre. W gm. W. kościół par. w Sitańcu, 3 cerkwie par. i 3 szkoły początkowe Bortatycze, Siedliska, Złojec. Ludność gminy wynosiła w r. 1889 około 5418 dusz 2693 praw. , 65 izrl. a 1893 r. 5502 dusz praw. 2735, izr. 77.

Wysoki Stan

5. W. , wś, pow. hrubieszowski, gm. Grabowiec, par. Skierbieszów. W r. 1827 było 7 dm. , 49 mk. 6. W. , wś i folw. , pow. radzyński, gm. Zahajki, par. Międzyrzec, ma 26 dm. , 158 mk. , 1005 mr. W r. 1827 było 19 dm. , 127 mk. 7. W. , wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 38 w. , ma 11 dm. , 109 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 85 mk. , par. Jeleniewo. 8. W. , wś, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 15 w. a 3 w. od granicy pruskiej, ma 17 dm. , 174 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 90 mk. W r. 1717 należy do dóbr Dowspudzkich Paca, kawalera maltańskiego, marszałka nadwornego w. ks. litewskiego. Podczas grasującego naówczas powietrza, zmarło tu 101 włościan, pozostało 3 gospodarzów Akta grodzień. grodz. sądu, VII, 434. 9. W. , folw. , pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Liszków, odl. od Sejn 49 w. , ma 2 dm. , 23 mk. W 1827 r. 2 dm. , 13 mk. 10. W. , folw. , pow. sejneński, gm. Wiejsieje, par, Liszków, odl. od Sejn 23 w. , ma 4 dm. , 77 mk. , gorzelnia, młyn wodny. 11. W. Małe i W. dwie wsi, pow. kolneński, gm. Rogienice, par. Dobrzyjałowo. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. W. Małe miało 11 dm. , 69 mk. W. Duże 9 dm. , 65 mk. Według reg. pobor. ziemi łomżyńskiej z r. 1578, wś W. . w pat. Dobrzałów, miała części 7, 131 2 łanu, 6 zagr. Pawiński, Mazowsze, 374. 12. W. Bartosy, wś szlach. , pow. ostrołęcki, gm. Czerwin, par. Wąsewo. Br. Ch. T. Ż. Wysokie 1. wś i folw. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Horodźki o 8 w. , okr. wiejski Łosk, o 46 w. od Oszmiany. Folw. ma 1 dm. , 3 mk. katol. , wś zaś 10 dm. , 36 mk. praw. i 14 kat. w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; własność Jasiewiczów. 2. W. , zaśc. szlach. , pow, święciański, w 2 okr. pol. , o 18 w. od Święcian, 3 dm. , 15 mk. katol. 3. W. al. Wysokowo, fol, , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Lebiedziewo, o 28 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 1 dm. , 17 mk. ; w 1865 r. własność Michniewiczów. 4. W. , folw. , pow, białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Juchnowicze, własność hr. Wandy Jabłonowskiej, wraz z folw. Dobrewody i Czaczki Wielkie ma 104 dzies. 201 2 łąk i pastw. . 5. W. , uroczysko do wsi Łukowe, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Wielkieryto. 6. W. , wś, pow. słonimski, w 1 okr. pol, gm. Piaski, o 90 w. od Słonima, 302 dzies. ziemi włośc. 110 łąk i pastw. , 108, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Trofimówka, o 30 w. od Sokółki, 251 dzies. ziemi włośc. 80 łąk i pastw. , 10 nieuż. . 8. W. , folw. i zaśc. nad rz. Usiążą, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Ostrożyce, o 45 w. od Mińska. Łąki piękne, miejscowość dość leśna. Własność spadkowa Maryi Habich; do niedawna folw. miał przeszło 50 włók, obecnie tylko 10 wł. 9. W. , białorus. Wysokoje, dobra, pow, mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Chorsk, par. katol. Dawidgródek, o 180 w. od Mozyrza, mają przeszło 119 włók. Miejscowość nieco wzniesiona nad okolicznemi nizinami. Do 1875 r. własność ks. Radziwiłłów, ordynatów kleckich, odtąd przyłączone do ordynacyi nieświeskiej. 10. W. , białorus. Wysokoje, folw. w pow. mozyrskim, w 3 okr. pol. , gm. Turów, par. katol. Dawidgródek filia Turów, o 5 w. od Turowa a 140 w. od Mozyrza. 11. W. , dobra, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. , gm. Bujnowicze, odl. 65 w. od Mozyrza, od r. 1873 należy do urz. Łopuszyńskiego, przy dom. Bujnowicze, obejmującem przeszło 150 włók. 12. W. , dwie pobliskie wsi i dobra, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Skorodno, par. praw. Remery, o 40 w. od Mozyrza. Wś W. Stare ma 13 osad. , cerkiew filialną św. Dymitra; wś W. Nowe 21 os. Dobra, własność hr. Tyszkiewiczów, około 475 wł. Obfitość łąk błotnych. Podług rozgraniczenia wdztwa kijowskiego z r. 1622, sioło Wysokie, własność ks. Zasławskieho, wwdy wileńskiego. należy do wwdztwa kijowskiego. W r. 1628 wnosi z W. Fedor Szyszka Stawecki z 4 dym. , I ogr. Jabłonowski, Ukraina, I, 85, 93. 13. W. , wś, na wyniosłem brzegu kotliny rz. Piny, łączącej się tu z kotliną rz. Jasiołdy, pow. piński, w 1 okr. pol. Pohost, gm. Pińkowicze, o 6 w. od Pińska, ma 46 mk. , t. . szlachty okolicznej. W. z dobrami w całem ks. pińskiem dostały się przez zapis ostatniego kn. Jarosławicza, Zygmuntowi Staremu, a ten je oddał żonie swej Bonie. W inwentarzu dóbr pińskich pod r. 1552 1555 znajdujemy różne wzmianki o W. i opis jego granic ob. Piscewaja kniga, str. 73, 74, 294, 319, 340, 341, 342, 343, 348, 351, 379, 381. Następnie własność bazylianek pińskich. Lud rolniczy, lecz głównie rybacy i flisacy. Pod wsią Uroczysko Uscholizieja. 14. W. , wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Mikulicze, o 89 w. od Rzeczycy, ma 22 os. ; grunta namułowe, czarnoziemne, wyborne. 15. W. , wś nad Pronią, pow. czauski, gm. Czausy, ma 56 dm. , 336 mk. , prom na rzece. Pod wsią na dnie rzeki zalega pokład gliny żelezistej, ciągnący się na przestrzeni 40 w. od wsi Pućek. 16 W. , fol. , pow. czerykowski, od 1878 r. Kozłowskich, ma wraz z Turówką 514 dzies. 66 roli, 40 łąk, 300 lasu. 17. W, folw. , pow. klimowicki, od 1850 r. własność Zubowiczów, 1483 dzies. 160 roli, 120 łąk, 1124 lesu. 18. W. , wś, pow. klimowicki, gm. Kościukiewicze, ma 42 dm. , 213 mk. 19. W. , wś, pow. klimowicki, gm, Timonowo, ma 39 dm. , 202 mk. 20. W. , folw. , pow. mohylewski, dziedzictwo Węcławowiczów, ma wraz z Samsonami 2458 dzies, 450 roli, 149 łąk, 1374 lasu; młyn wodny daje 825 rs. , karczma 150 rs. W. , wś, pow. mohylewski, gm. Szkłów o 6 w. , 15 dm. , 87 mk. , cerkiew par. drewniana, zapasowy śpichlerz gminny.

Wysokie

20. W. , dobra, pow. orszański, dziedzictwo hr. Ronikierów, maja 7300 dzies. 560 roli, 250 łąk, 3556 lasu; gorzelnia daje 550 rs. , młyn 200 rs. , 3 karczmy 345 rs. 23. W. , folw. , pow. orszański, fabryka papieru pakowego, założona w r. 1862, zatrudniająca 7 ludzi, z produkcyą 4100 rs. rocznie i odlewnia żelaza, zatrudniająca 7 ludzi i dająca rocznie 1187 rs. dochodu. Własność Eliasza Mazarapio. 44. W. , wś pow. orszański, gm. Kochanowo o 3 w. , zapasowy śpichlerz gminny. 25. W. , sioło, pow. orszański, gm. Wysokie, ma 40 dm. , 190 mk. , cerkiew paraf. mur. , szkoła ludowa, . ambulatoryum wiejskie, zapasowy śpichlerz gminny. Gmina, urzędownie zwana Wysocka, położona w południowej części powiatu, graniczy od płn. z gm. Sierokorotnia i Dobromyśl, od wschodu z gm. Tuchiń, od płn. z gm. pow. boreckiego Puhłaje i Dąbrowna, od zachodu z gm. Kakowczyn pow. sieńskiego i z gm. pow. orszańskiego Kochanowo i Baran, obejmuje 95 miejscowości, mających 1356 dm. drewn. i 7 murowanych, 6376 mk. 2600 męż. , 3224 kob. , 552 dzieci. Włościanie, w liczbie 1535 dusz rewiz. uwłaszczeni zostali na 14216 dzies. 73 lasu, 1942 nieużytków, ze spłatą po 12567 rs. 52 kop. rocznie. W obrębie gminy znajduje się 14639 dzies. lasów należących do właścicieli prywatnych. Przez południową część gminy przechodzi dr. żel. lipawsko romeńska, przez środek zaś szosa kijowska. 26. W. , wś, pow. orszański, gm. Wysokie, 2 dm. , 24 mk. , zarząd gminy, cerkiew par. murowana, szkoła, zapasowy śpichlerz gminny. Była tu papiernia i odlewnia żelaza. Gmina, urzędownie dla odróżnienia od poprzedzającej, zwana Wysoczańską, leży w płn. zach. części powiatu, graniczy od płn. z gub. witebską, od wschodu z gm. Łoźna i Dobromyśl, od płn. zach. przez Łuczesę z gm. Sierokorotnią, od zach. z gm. Ostrowną pow. sieńskiego, obejmuje 224 miejscowości, mające 1152 dm. drewn. i 1 murow. , 4029 mk. 1273 męż. , 1416 kob. , 1340 dzieci. Włościanie, w liczbie 1930 dusz rewiz. 4 b. włośc. skarb. , uwłaszczeni zostali na 9965 dzies. 1959 lasu, 1401 nieużytków, ze spłatą po 10661 rs. 70 kop. rocznie. Oprócz lasów włośc. w gminie znajduje się 206 dzies. lasów należących do właścicieli prywatnych. 27. W. , folw. , pow. rohaczewski, od 1877 r. Korzeniewskich, ma 393 dzies. 95, 70 łąk, 103 lasu; wiatrak i deptak dają 120 rs. , karczma 25 rs. Gen. Łabyńcew ma tu od 1874r. 562 dzies. lasu. 28. W. , wś, pow. rohaczewski, gm. Horodziec o 4 w. , ma 65 dm. , 373 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. 29. W. , folw. nad jez. Radca, pow. sieński, gm. Lisiczyno. Należy do dóbr Jazwy, dawniej Sapiehów, obecnie Nitosławskich. Dobra Jazwy z fol. Wysokie i Chudowo mają 4089 dzies. 413 roli, 294 łąk, 1950 lasów. Jezioro i dwie karczmy przynoszą rocznie 550 rs. Dawniej była tu gorzelnia. 30. W. , wś, pow. drysieński, należy do dobr skarbowych St ry żyno. J. Krz. A. Jel. Wysokie, przysiołek, pow. proskurowski, obok Proskurowa, ma 7 dm, 57 mk. 2. W. , wś, pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm. Brusiłów, par. praw. Stawiszcze, odl. o 25 w. od Radomyśla, ma 291 mk. , stanowi właściwie część wsi Stawiszcze ob. . 3. W. , wś, pow. taraszczański, w 3 okr. pol. , gm. Piatyhory, odl. o 60 w. od Taraszczy, ma 517 mk. Podług Pochilewicza w r. 1863 było tu 939 mk. , w tej liczbie 18 katol. ; 1931 dzies. ziemi. Posiada cerkiew, p. w. św. Eliasza, z drzewa wzniesioną w r. 1747 przez ówczesnego rządcę Tetyjowszczyzny Michała Drozdowskiego, i uposażoną 48 dzies. ziemi. Kaplicę katol. par. Tetyjów wzniósł pierwotnie z drzewa, w 1817 r. właściciel wsi Ignacy Zwierzchowski, na miejscu której po r. 1842 stanęła nowa murowana. Wś leży na wyniosłości, stanowiącej dział wodny pomiędzy Dnieprem i Bohem. Zraszające wieś strumienie uchodzą do Tykicza Uhorskiego. Wś należała do hr. 0strowskich, od których nabył Ignacy Zwierzchowski, od tego zaś Jan Tarnowiecki, który w r. 1856 sprzedał Teodorowi Jaczewskiemu, ten zaś w kilka lat ustąpił Eleonorze Mikułowskiej. 4. W. , folw. , pow. uszycki, okr. pol. Wierzbowiec, gm. Pilipkowce, par. Zamiechów. 5. W. , wś, pow. żytomierski, gm. Bieżewo, par. kat. Żytomierz o 20 w. , st. pocz. Czerniachów o 9 w. , na zach. od traktu żytomierskoczerniachow skiego, ma 113 dm. , 908 mk. praw. i 139 kat. Czechów. Cerkiew, p. w. św. Trójcy, z drzewa wzniesiona w r. 1761 kosztem parafian i uposażona 48 dzies; ziemi. Cerkiew filialna we wsi Ośniki odl. o 4 w. . Dawniej była tu filia par. katol. Żytomierz. Mieszkają tu Czesi, trudnią się uprawą wybornego chmielu. W r. 1648 w dziale Stefana Niemirycza ob. Słownik, t. , 197. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. Stefan Niemirycz płaci z W. z 3 dym. Jabłonow. , Ukraina, I, 6J. K Wysokie 1. wś nad błotem Docz, pow. borzneński gub. czernihowskiej, gm. Szapowałówka, 350 dm. , 1705 mk. , cerkiew. Należała do klucza krasnostawskiego, zapisanego przez Adama Kisiela, wwdękijowskiego, monasterowi maksakowskiemu ob. Staw Krasny. 2. W. , wś nad Desną, pow. mgliński gub. czernichowskiej, gm. Kostenicze, 94 dm. , 542 mk. , cerkiew, 2 jarmarki. 3. W. , wś nad rz. Stesznią, pow. starodubski gub. czernihowskiej, gm. Harcow, 51 dm. , 349 mk. , cerkiew, wiatrak. 4. W. , wś nad Udajem, pow. piratyński gub. połtawskiej, gm. Piratyn, 29 dm. , 153 mk. , browar, wiatrak. 5. W. , wś nad Udajem, pow. przyłucki gub. połtawskiej, gm. Olszana, 81 dm. , 513 mk. , cerkiew, olejarnia, 10 wiatraków. 6. W. , sioło, pow. dorohobuski gub. smoleńskiej, gm. Jego

Wysokie

Wysokie

Wysokie

Wysokie Horodyszcze

riewa, 11 dm. , 75 mk. , cerkiew. 7. W. , wś nad rzką Rżawką, pow. kraśniński gub. smoleńskiej, gm. Wiktorowo, 15 dm. , 94 mk. , cerkiew, kaplica. Wysokie, wś, pow. limanowski, par. rz. kat. w Kaninie, urz. poczt. i sąd okr. w Limanowy o 12 klm. . Gmina ma 370 mk. , obszar dworski hr. Stadnickiego 29 mk. W r. 1581 wś W. , w par. Kanina, w części Bobowskich, ma 4 półłanki km. , 1 zagr. bez, 1 kom. z bydł. , 1 bez bydła, 1 rzem. Andrzej Rozembarski płaci od 11 2 łanu km. Pawiń. , Małop. , 131. Ob. Kanina. Wysokie, niem. Wysocken, wś, pow. łecki, st. p. Pissanitzen. Wysokie Brodno, niem. Wissokobrodno, os. rybacka, pow. brodnicki, gm. Zbyczno; par. kat. Brodnica, st. p. Najmowo; 1885 r. 2 dm. , 17 mk. Wysokie Góry 1. pow. sandomierski, ob. Góry 23. . 2. W. Góry, pow. suwalski, ob. Wysoka Góra, Wysokie Horodyszcze, dobra, pow. miński, w 3 okr. pol. , par. katol. i gm. Kojdanów, własność Grinbergów, około 50 włók. Wysokie koło, wś i folw. nad rz. Wisłą. , pow. kozienicki, gm. Sarnów, par. Regów, odl. od Kozienic 25 w. , ma 36 dm. , 373 mk. . 610 mr. dwor. , 487 mr. włośc. W r. 1827 było 27 dm. , 188 mk. Istnieje tu kościół murowany i kla sztor etatowy reformatów, poprzednio zajmowa ny przez dominikanów. Klasztor ten założył w r. 1537 Stan. Witowski, kasztelan sandomierski, a odbudował r. 1681 Jan Wielopolski, dziedzic dóbr Regów. ściół murowany, zapewne zniszczony podczas wo jen szwedzkich. W r. 1508 Wysokie Koło al. Wola Regow płaciła 2 grzyw. 3 gr. W r. 1569 Wola do Regowa należąca al. Wysokie Koło pła ciła od 21 4 łan. , 5 zagr. , 3 kom. , 3 rzem. Rzą dził tu Stan. Osuchowski, w imieniu Regowskich Pawiń. , Małop. , 319, 475. Br. Ch. Wysokie Laski, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Kamionka, o 5 w. od Sokółki, 1171 2 dzies. ziemi włośc i 41 2 dzies. prywatnej. Wysokie Litewskie, urz. WysokoLitowsk, mstko nad rz. Pulwą, dopł. Bugu, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. W. L. , odl. o 39 w. na płn. zach. od Brześcia, leży na wzgórzach, rozdzielonych doliną Pulwy, w poprzek której biegnie silna grobla, stanowiąca jedyną komunikacyą w czasie wiosennych i jesiennych roztopów. Samo położenie miejsca, upiększone jeszcze takiemi budowlami, jak kościół parafialny, kaplica św. Barbary, wspaniały pałac właścicieli w rozległym parku, a w pobliżu jego okazałe gmachy szpitala, wszystko to spowite w zieleni drzew, któremi drogi wysadzone, uroczy przedstawia widok. Przez mko przebiega droga poczt. łącząca Brześć z Białymstokiem; również szosą łączy się W. ze st. t. n, dr. żel. grajewskiej. Obecnie w mku jest 4105 mk. , przeważnie żydów. Że oddawna było tu ich pełno, dowodzi pogłówne kahału w Wysokiem, które w r. 1702 wynosiło wraz z Rasną 358 złp. i 12 gr, t. j. po Brześciu najwięcej. W r. zaś 1705 aż złp. 700 A. B. Z. S. ,, 256. Oprócz dużego murowanego bazaru w środku rynku, znajduje się tu jeszcze kilka piętrowych kamienic murowanych i cerkiew prawosławna, reszta domów po większej części drewniana, chociaż po pożarze w r. 1889 przybyło dużo domów z cegły, dachówką krytych. Nad rz. Pulwą murowana apteka, z ogródkiem produkującym rośliny lekarskie. Słynny tu był niegdyś jarmark na konie i bydło ukraińskie, który zacząwszy od św. Jakuba 25 lipca trwał przez cztery, później przez dwa tygodnie. Po dziś dzień, pisze kś. Mułyszewicz w r. 1855, targi liczne, podobne jarmarkom, odbywają się w niedziele. Może w nagrodę za gwałcenie święta, dają na szpital polankowe, ci, którzy koło kościoła wjeżdżają, t. j. po jednem polanku małem, umyślnie na ten cel dobranem Pam. , Rel. , t. XXVIII, Nr 6. Handel i drobny przemysł miejscowy średnio rozwinięty i przeważnie znajduje się w ręku żydów. Z zakładów przemysłowych jest gorzelnia parowa, wyrabiająca do miliona stopni spirytusu, browar piwny i trzy młyny wodne. Z władz w mstku znajduje się kancelarya asesora stanowego prvstawa, sąd pokoju i kancelarya sędziego śledczego. Ogólny obszar dóbr W. L. , z sześciu folwarków złożonych, wynosi 630 mr. n. p. , z tego pod budynkami, ogrodami i parkiem 89 mr. , a pod miasteczkiem 100 mr. Ziemi ornej jest 2440 mr. , łąk 388 mr. , pastwisk naturalnych 582 mr. , lasów i zarośli 2508 mr. , a pod wodami, drogami i nieużytkami 93 mr. Podług danych, ogłoszonych przez komitet. statyst. w Grodnie, dobra W. L. , złożone z folw. W. L. , Aleksandrya, Wyhanowo, Talica i Telatycze, oraz chutorów Maryampol, Suchowszczyzna i Pieniaczka, obejmują 3401 dzies. 1587 pod zabud. i roli ornej, 560 łąk i pastw. , 1066 lasów i nieuż. . Oprócz tego mko ma 326 dzies. 9 łąk i pastw. i 5 nieuż. ziemi włośc. , 87 dz. , należących do prywatnych właścicieli, 46 dz, ziemi cerkiewnej i 38 kościelnej. Grunta orne po większej części są faliste, z łagodnemi spadkami, a warstwa rodzajna, na 12 cali gruba, przeważnie jest gliniastopiaszczysta, na marglistem podłożu. Gospodarstwo rolne oddawna poprawne i intensywnie prowadzone; inwentarze zarodowe, mianowicie bydło pełnej krwi holenderskiej, a owce cienkowełniste Negretti. Głównym jednak celem gospodarstwa jest produkcya wyborowych nasion, a w szkółkach zbożowych, specyalnie na ten cel prowadzonych, uszlachetniają się różne gatunki zbóż miejscowych, aklimatyzują z zagranicy sprowadzone lub wytwarzają się sztucznie nowe odmiany. Obecnie sprzedaż

Wysokie Brodno

Wysokie

Wysokie koło

roczna nasion dochodzi do 20000 pud. , a wysyłają się one w różne strony, a także i zagranicę. Okazy tutejszych nasion po kilkakroć na wystawach krajowych i zagranicznych odznaozane były najwyższemi nagrodami. Administratorem tak wzorowo prowadzonego gospodarstwa jest od lat wielu Bielawski. Przez dobra przechodzi tor dr. żel. brzeskograjewskiej i dwie szosy jedna łącząca st. kol. W. Lit. z st dr, żel. warsz. peters. Małkinią, a druga mko W. L. z m. Różana. W mku jest szpital żydowski; drugi zaś chrześciański, p. w. św. Jana Nepomucena, rozpoczęto budować jeszcze w r. 1763, z drugiej strony zamku za miastem, w miejscowości Mariampol, a potem Jampol, właściwie Janpol od patrona zwanej. Lecz po wyprowadzeniu już ścian, za zgodą konsystorza janowskiego, na wyraźne żądanie fundatora ks. Aleksandra Sapiehy, mury zostały zniesione i na innem miejscu w d 1 sierpnia 1773 r. przystąpiono do innej budowli, którą ukończono 1785 r. i wprowadzono doń ks. bonifratrów. W następnych latach staraniem i kosztem zakonników stanął tu większy kościół murowany. W 4 dziesiątku bieżącego w. bonifratrzy zostali usunięci od zarządu szpitala i klasztor zamknięto, szpital jednak pod kierunkiem osób świeckich utrzymano dotąd. W r. 1774, w myśl soboru trydenckiego i brzmienia miejscowego funduszu, kś. Słonczewski wyj murował tuż przy kościele domek na szkółkę parafialną; obecnie szkółki ludowe w dobrach znajdują się pod kierunkiem rządowych nauczycieli. O 1 w. za miastem, na drodze brzeskiej, lasek Sapieżyński, niegdyś Pieniaczką zwany, stanowi cel wycieczek mieszkańców. Pierwotne dzieje mstka nie są znane. W r. 1511 król polski potwierdza dożywocie na mieście Wysokiem, w pow. drohickim, nadanem mężowi Jadwigi AleksandrównyHolszańskiej, Iwanowi Bohdanowiczowi Chrebtowiczowi, przezwanemu Litawor, marszałkowi, namiestnikowi drohickiemu Ks. Z. , 8, k. 503 odw. . W r. 1525 król Zygmunt pozwala p. Jadwidze Janowej Litaworowej, marszałkowej, i synowi jej Kazimierzowi, wykupić wójtowstwo w mku Wysokiem od Raczka Piotrków, 1525, feria 6 post. f. S. Sebastiani. Jednocześnie taż Jadwiga wójtowstwa w Wysokiem i Horodku, w sumie 1000 cz. zł. i 1000 kóp gr. ustępuje synowi swemu Kazimierzowi, co król potwierdza M. L. , ks. Z. , 12, k. 481484. W r. 1538 sstą dzierżawcą Wysockim był przodek Hieronima Aleksandrowicza Chodkiewicza, Wolski Ławryn ob. Arch. ks. Sanguszków, t. , 158. Dowody miejscowego zamkowego archiwum za najdawniejszych współwłaścicieli W. podają Jerzego Jodkowicza z Pietkiewiczami; ostatniemi zaś z tej rodziny właścicielkami były Anna Jodkówna Józefowa Pietkiewicz, od których po kądzieli przeszły do Chlewickiej, sściny radomskiej. Spadkobierca tejże Stanisław Chlewicki h. Odrowąż, będąc bezpotomnym, odprzedał je Wawrzyńcowi Wojnie, podskarbiemu w. lit. , staroście pińskiemu, grodzieńskiemu i kobryńskiemu. który w tem miejscu, gdzie obecnie istnieje kaplica św. Barbary, w r. 1541 wystawił drewniany kościołek, syn zaś jego Andrzej, krajczy w. ks. lit. , na miejscu tej pierwotnej fundacyi wzniósł murowaną świątynię w r. 1603. Teofil Tryzna, w wda brzeskolitew. , testamentem spisanym r. 1644 d. 1 grud. , przekazał sumy na dobrach Raśnie, Wysokiem i. żonie swojej Izabeli z Lackich Akt. głów. tryb. lit. , XII, p, 318, 319. Syn krajczego lit. , Łukasz Wojna, w r. 1647 d. 20 czerwca, sprzedał dobra Wysokie, z Łumną, Śwityczami, Raśną, Zubanami i Wojnówką Pawłowi Janowi Sapieże, wdzie witebskiemu, staroście rosławlskiemu i borciańskiemu, a następnie hetmanowi, za 60000 złp. i wcielił takowe, jako oddzielny klucz, do obszernych dóbr swoich na Litwie. Wysokie musiało mieć wtedy kilka folwarków, gdyż później jako hrabstwo wraz z Wyhanowem, Telatyczami, Aleksandryą i Tołszczą, przynosiło dzierżawy rocznej 100000 złp. a należały doń jeszcze Łumna, Łumienka, Świtycze i Barszczewo. Rasną z mkiem i folwarkami Marcelinem, Samuelewem, Wojnówką i Rohaczami, stanowiła drugie hrabstwo, choć przez zły zarząd uszczuplone, w połowie b. w. nie ustępowało pierwszemu. Zubacze też z Jancewiczami, później Pusłowskich, dawało też 200000 rocznej intraty, tak, że ogółem wartości tych dóbr sapieżyńskich w obecnem położeniu, do 3 milionów złp. szacować można Pam. Relig. Moral. , t. XXVIII, nr. 6. Michał Korybut na prośbę Benedykta ks. Sapiehy, podskarbiego nadw. w. ks. lit. , w m. Wysokim, w dobrach dziedzicznych podskarbiego, ustanowił d. 16 stycznia 1671 r. czterotygodniowy jarmark na dzień św. Michała, wedle kalendarza rzymskiego, w czasie którego Benedykt Sapieha podług prawa ma wymierzać sprawiedliwość zgromadzonym gościom we wszelkich ich krzywdach Akt brzeskiego ziem. sądu, IV, p. 121 2. R. 1700 d. 10 sierp. podskarbi Benedykt Sapieha zrzekł się na rzecz syna swego Michała dóbr wysockich i siemiatyckich. Dobra wysockie składały na ówczas dwór stary Wysocki z komornikami, z Łumną, Łozowicą, Dołbuniewem, Litwinowiczami, Telatyczami, Raśną, Zubaczami, Minkowiczami i Wojnówką Akta T. G. L. , 1719, nr. 396. Ks. Michał, wwda podlaski, wraz z żoną swoją Ludwiką z Wielopolskich, przyczynili się wielce do upiększenia W. Odrestaurowali kościół, wymurowali wielki bazar na kramy, gdy zaś ich rezydencya ucierpiała wielce podczas wojen szwedzkich za panowania Augusta U, zrestaurowali wspaniały zamek, wzmocniwszy go wałami i wodą, a wokoło niego piękny założyli ogród. Zniszczenie to musiało być wielkie, skoro szlachta brzeska zebrana na sejmik w r. 1714, na

Wysokie Litewskie

Wysokie Litewskie

stępujące zapisała laudum Dobra JWIMp. Sapiehy, pisarza w. ks. lit. , Wysokie y Raśna cum attinentiis, przez teraźniejsze i dawniejsze przejścia wojsk penitus zdezelowane w osobliwey u nas mają być consideracii Akt. Gr. B. , str. 1961 2. Klęski musiały być wielkie, gdy we dwa lata później 1718 Michał Sapieha oddaje w zastaw dobra wysockie w kwocie 45000 tynfów Augustowi Kościuszcze Siechniewickiemn, skarbnikowi brzeskiemu, i jego małżonce Zofii z Wolskich A. T. Głów. L. , st. 1006. Nie koniec na tem, zapożycza się u Jerzego Matuszewicza, wreszcie sprzedaje mu w r. 1722 Raśnę i Minkowicze, a chcąc zabić jarmarki rasieńskie, według słów Marcina Matuszewicza W rok po sprzedaniu Rasny, wyprosił sobie Sapieha przywilej na jarmark do Wysokiego na św. Jakub, na który czas był jarmark rasieński. Kazał wszędzie obwoływać jarmark wysocki przeniesiony z Rasny, deklarował wszystkie wygody bez żadnej zapłaty jarmarkowej na kilka lat, miał przytem regiment konny litew. , porozstawiał wszędzie warty po traktach i tak kupcom nie pozwalali jechać do Rasny, ale nawracali ich do Wysokiego, i tak jarmark w Rasnej zaginął a w Wysokiem jest ufundowany Pam. M, Matuszewicza, I, 39; , 20 1. Skutkiem długów zaciągniętych w czasie klęsk wojennych, oraz spalenia zamku z r. 1748, główna rezydencya Sapiehów przeniesioną została do zamku Słonimskiego, a zaniedbane Wysokie, od którego coraz więcej odpadało dóbr, jak Lubacze, Tumin, Świtycze i. Po śmierci ks. Michała, zaszłej na zamku Słonimskim w r. 1760, dobra W. przeszły chwilowo w dom Jabłonowskich. W r. 1764 ks. Anna z Sapiehów Jabłonowska. przez słynnego z dziwactwa ojczyma Jozefa Jabłonowskiego przekupką bracławską po śmierci męża swego Jana Kajetana Jabłonowskiego, wwdy bracławskiego, objąwszy pod zarząd bardzo znaczne dobra, złożone z trzech wielkich majętności Wysokiego, Kocka i Siemiatycz, nadzwyczaj pożyteczną rozwinęła w nich działalność. Ona to w r. 1785 wydała w Siemiatyczach Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców. Zmarła 1806 r. Kłosy, XXIV, str. 380. Była rodzoną siostrą Aleksandra Michała Sapiehy, wwdy połockiego, hetmana i kanclerza lit. On to ufundował w Wysokiem r. 1785 klasztor bonifratrów ze szpitalem na 20 chorych włościan. Ciekawy ten akt podajemy w streszczeniu Los poddanych, mówi fundator, w każdym czasie dosyć jest smutny, lecz smutniejszym staje się wtedy, gdy przez pracę lub przypadek pozbawieni zdrowia, nie są w stanie ani onego pozyskać, ani ostatki nieszczęśliwego utrzymać życia. Jako chrześcianin i jako człowiek, nie mogąc patrzeć obojętnie na nędzę tych, którzy mnię karmią i odziewają, umyśliłem w hrabstwie mojem dziedzicznem Wysokie Litewskie, w sstwie brzeskiem położonem, ufundować szpital ku wygodzie poddanych moich, i ony na wieczne czasy pod rząd i administracyę ks. bonifratrów jako przez powołanie zakonne na posługę chorych poświęcających się oddać. Jakoż w tym zamiarze wymurowawszy znacznym kosztem dom, takowy w wieczystą i nigdy nieodzowną posesją ks. bonifratrów wypuszczam. Po wyliczeniu warunków obowiązujących zakonników, jako też funduszu na szpital uczynionego, który oprócz 3000 złp. na dobrach W. lokowanych, składa się jeszcze z każdorocznej sowitej w rożnem zbożu ordynaryi, tak się dalej wyraża A jako niniejszy fundusz czynię nie na rzecz i pożytek stanu duchownego, lecz końcem uczynienia folgi nieszczęściu bliźnich moich, tak gdybykolwiek zakon ks. bonifratrów zniszczony został, w takim przypadku zachowuję wolność sukcesorom moim oddania wyż wzmiankowanego szpitalu pod rząd i dozór takich osób, któreby najzdatniejszemi do pełnienia obowiązków niniejszym funduszem przepisujących się były. Myśleć nie mogę, żeby w teraźniejszym lub przyszłym wieku mógł sią ktokolwiek wynaleźć ustronny, lub z sukcesorów moich, coby niniejszy fundusz do czynienia którego ludzkość i miłość bliźniego była mi powodem naruszyć lub zniszczyć usiłował, a tym sposobem tę szczupłą porcyą, którą na wsparcie nieszczęśliwych determinowałem, wydrzeć im z rąk razem z życiem pragnął. Jeśliby jednak Bóg w gniewie swoim, miał kiedy zesłać na ziemię takiego wyzutego z darów natury i przyrodzenia człowieka, wzywam przeciw cnemu na obronę juryzdykcyę krajowe i te prawa narodu, które mi czynić niniejszą dyspozycyę dozwoliły. Po środku szpitala był kościołek murowany, z napisem na froncie Ku ratunkowi bliźnich tę chrześciańską dopełnił powinność Aleksander ks. Sapieha, kanclerz w. ks. litewskiego roku Starożyt. Polska, Baliń. , III, 761 2. Szpital ten istnieje do obecnej chwili, zabudowania klasztorne obrócono na śpichlerze zbożowe. Syn Aleksandra ks. Franciszek Sapieha, w. mistrz artyleryi litewskiej, żonaty z hr. Pelagią, córką Szczęsnego Potockiego, odstąpił W, L. , w obecnym jego składzie, żonie swojej, która następnie wyszła za mąż za ks. Pawła Sapiehę, kawalera maltańskiego; legii honorowej i komandora krzyża św. Huberta, a syna wwdy smoleńskiego Mikołaja, i wybudowała dzisiejszy pałac w pobliżu dawnego zamku, rozszerzając park daleko po za dawne wały, które dotąd dobrze są zachowane. Z dawnego zamku pozostała jedna ściana i brama murowana wjazdowa, z dawnemi składami i pomieszczeniem dla załogi wojennej. Zabytki te starannie są podtrzymywane przez obecną właścicielkę hr. Maryę Potocką, wnuczkę ks. Pawła a córkę ks. Ksawerego Sapiehy, do której W. L. przeszło od ojca w r. 1865. W pałacu znajdu

Wysokie Lubelskie

Wysokie Lubelskie

je się dużo cennych dzieł sztuki; park zalicza się do najpiękniejszych w kraju. Tak więc W. L. były z licznych dóbr sapieżyńskich na Litwie ostatnią, posiadłością ziemską, pozostała w tej rodzinie, dopóki po kądzieli nie przeszły w dom hr. Potockich Sapiehowie, p. hr. Ożarowskiego, n, 80. W r. 1775 d. 18 września Stanisław August, jadąc z Białegostoku do Wołczyna, miejsca swego urodzenia, zatrzymał się chwilowo w W. Kościół parafialny katolicki, obecnie wznoszący się na przedmieściu, stanął w r. 1603 funduszem Andrzeja Wojny, krajczego w. ks. lit. , gdy pierwotny z drzewa, wedle podania, przez wojska obce spalony został. Andrzej Wojna uzupełnił wtedy nadania swego ojca Wawrzyńca, a ztąd w rocznikach kościelnych zyskał miano munificentissimi fandatoris. Biskup łucki i brzeski Paweł Wołucki 1609 r. d. 22 sierpnia konsekrował ten kościół, p. t. Trójcy św. i naznaczył dzień poświęcenia na niedzielę po św. Bartłomieju przypadającą. Murowana ta świątynia, w formie krzyża, długości 44, szerokości 12 arszynów, murem wysokim oprowadzoną została. Po kilkakroć odnawiana w r. 1735 kosztem Michała Sapiehy, wwdy podlaskiego, 1781 r. Aleksandra Sapiehy, ostatnio zaś w r. 1872 staraniem obecnej właścicielki. Stan obecny swiątyni świadczy, iż od wieków opiekowali się nią możni właściciele. Ściany zawieszone obrazami pierwszorzędnych malarzy krajowych i zagranicznych, pochodzących po większej części z galeryi pałacowej Gdy w r. 1695 wszystkie dawniejsze ołtarze oddano cerkwiom, stanęły nowe wielki św. Trójcy, oraz w dwóch kaplicach P. Jezusa ukrzyżowanego i Niepokalanego Poczęcia N. M. P. Snycerskie roboty wykonał Lisowski z Kamieńca. W r. J 767 ks. Aleksander Sapieha po śmierci swego ulubionego brata Michała, krajczego w. ks. lit. , fundował altaryę P. Jezusa ukrzyżowanego, i na suffragia zapisał dochód od 1500 r. zabezpieczony na dobrach W. Fundusz ten powiększył ks. Kłokocki, biskup sufrag. brzeski. Kaplica ta Pana Jezusa w r. 1845 zupełnie przerobiona w stylu gotyckim, z oknami różnokolorowemi, ołtarzem i kratą odlanemi z żelaza, prześlicznej roboty, stanowi kaplicę grobową ks. Sapiehów, jak to wskazują herby ich na kracie umieszczone. Pomnik z napisem na marmurze, złotemi głoskami ryty, poświadcza, że tu złożone zostało 1768 r. serce Michała ks. Sapiehy, dziedzica hrabstw Zelwy, Dereczyna i in. Prześliczny obraz olejny N. M. Panny zdobi jedną ścianę. Naprzeciw skarbca znajduje się zakrystya, tak obszerna, że gdy restaurują kościół, w niej odprawia się nabożeństwo. Kilka portretów dobrego pendzla zdobi jej wnętrze, mianowicie Andrzeja Wojny, fundatora, ze stosownym podpisem, Pawła Wołuckiego, Fran. Kobielskiego i Feliksa Turskiego, biskupów sufraganów brzeskich. Z licznych aparatów kościelnych zwraca uwagę bogaty or nat, przerobiony z czapraka ks. kanclerza. Dzwo ny w r. 1692 przelane ze starych kosztem ks. Jankiewicza, kanonika łuckiego i miejscowego proboszcza, większy z nich p. t. św. Piotra i Pa wła, z napisem wierszowanym łacińskim, wszy stkie poświęcone 1743 r. d. 4 sierpnia przez bi skupa Fr. Kobielskiego. Przy kościele istnieje bractwo różańcowe, zaprowadzone 1699 r. przez ks. dominikanów z Janowa Podlaskiego. Opo dal kościoła parafialnego, na wzgórzu oddzielonem parowem, w r. 1772 kosztem ks. Słonczewskiego, proboszcza, postawiono w sześciokąt ka plicę św. Barbary, w miejscu dawnego kościoła a później kaplicy drewnianej. W kaplicy tej pogrzebiony ks. Adam Kłokocki, biskup sydyneński, sufrag. brzeski, 1719. Dnia 4 grudnia obchodziła się tu odpustem uroczystość św. Bar bary. Dziś kaplica ta stanowi skład niepotrze bnych sprzętów kościelnych, oraz papierów po skasowanych parafiach katolickich w Wołczy nie, Wielanowie, Zbierechowie, Stawach i Między rzuconemi tu księgami, podpisany w r. 1887 znalazł oryginalną metrykę chrztu Stani sława Augusta, oraz brata jego Michała Ponia towskiego, prymasa, ogłoszone drukiem w Kłosach t. XLV, N. 1155 7. Pośród po rzuconych tu obrazów zwraca uwagę dzieło Smuglewicza, przedstawiające św. Stanisława, a pochodzące z Wołczyna. Parafia praw. , deka natu błagoczynia wysokolitewskiego, 2598 wier nych. Parafia katol. , dekanatu brzeskiego, 1942 dusz. Miała dawniej kaplicę w Śwityczach. Dekanat prawosławny obejmuje 18 parafii, ma 18 cerkwi paraf. , 14 filialnych, 5 cmentarnych, 1 kaplicę, 31958 wiernych. St. dr. żel. płd. zach. , na linii BrześćGrajewo, pomiędzy stacyami Łyszczyce o 17 w. a Kleszczele o 18 w. , odległą jest o 39 w. Brześcia 643 w. od Kijowa a 157 w. od Grajewa. Gmina należy do 2 okr. poko jowego do spraw włościańskich, obejmuje 17 okręgów starostw wiejskich, 51 miejscowości, zajmujących 802 dm. włośc. i 238 należących do innych stanów, 5673 mk. włościan. Włościa nie, w liczbie 1940 dusz rewiz. , uwłaszczeni zo stali na 5841 dzies. 4703 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy znajduje się 10675 dzies. na leżących do właścicieli większej posiadłości, 2018 30 ornej ziemi skarbowej i 384 230 ornej cerkiewnej i kościelnej. Cały więc obszar gmi ny obejmuje 17918 dzies. 10408 ornej i ma 8505 mk. Okręg policyjny stan obejmuje 5 gmin powiatu W. Lit. , Połowce, Rohacze, Wierzchowicze i Wołczyn. M. R. Witanowski. Wysokie Lubelskie, wś, dawniej miasteczko, folw, i dobra, pow. krasnostawski, gm. i par. Wysokie, odl. około 5 mil na płd. od Lublina, 35 w na zach. od Krasnegostawu, a przeszło milę na płn. od Turobina, w malowniczym położeniu, po nad doliną wrzynającą się w płasko

Wysokie Łuszujewo

Wysokie Małojedy

Wysokie Łuszujewo

wzgórze lubelskie, posiada kościół par. murowany, synagogę, szkołę początkową, sąd gm. okr. I i urząd gminny, gorzelnią; , browar, około 4000 mk. W r. 1827 dawne miasteczko miało 65 dm. , 452 mk. , wś 53 dm. , 384 mk. Najbliższa st. poczt. w Żółkiewce około 7 w. . Jestto starożytna osada, położona na płd. krańcu dawnego pow. lubelskiego. Przywilej miejski dla osady miał uzyskać od Kazimierza W. w r. 1368 dziedzic Łukasz z Górki. Według opisu Długosza w połowie villa vel potius oppidum, mająca kościół par. drewniany, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. Maryi i św. Wojciecha, założony r. 1417 przez Jana z Bidzin, chorążego sandomierskiego, i konsekrowany przez Wojciecha Jastrzębca, biskupa krakowskiego. Kościół otrzymał od fundatora dwa łany r, łąki, ogród, dwór, w dolinie, zwanej Chłopi Dół. W połowie XV w. dziedzicem wsi i patronem kościoła był Jan z Kaszowa h. Janina. Łany folwarczne dawały plebanowi dziesięcinę wartości do 4 grzyw. We wsi Wysokie, odrębnej od miasteczka, dziesięcinę z decyzyi kapituły i biskupa Jastrzębca dawano plebanowi w W. , wartości do 6 grzyw. Pierwotnie więc pobierał z całej osady dziesięciną biskup krakowski Długosz, L. B. ,, 502. W r. 1505 Łukasz Bidziński, po zniszczeniu osady przez Tatarów, uzyskał od Zygmunta I przywilej potwierdzający dawne nadania. Według reg. pobor. z r. 1531 ze wsi W. de sorte uxoris olim d. Luca, od 1 łanu, 2 młyn. de sorte Cassowski, 1 2 łanu, wójt dziedziczy 1 łan. Miasto płaciło połowę poboru i szóstą część w sumie 1 grzyw. 16 gr. Pawiń. , Małop. , 353, 364, 388. Kaszowscy założyli tu zbór zapewne zajęli kościół katolicki, przy którym był kaznodzieją Jakub Sadurski. Od r. 1645 dobra przeszły do Lubienieckich, którzy również zbór podtrzymywali. W r. 1676 płaci z miasta pogłówne od 35 mieszczan Kazimierz Domaszowski, a od 32 mieszczan Ludwik Jeziorkowski. Ze wsi W. płaci Jeziorkowski od 44 głów i 1 osoby z rodziny a Domaszewski od 36 poddanych, 5 dworskich i 3 osób z rodziny Pawiń. , Małop. , 48a. Od r. 1760 aż do 1839 zostają dobra w ręku Jabłonowskich, od których nabył Kajetan Karnicki. Księżna Jabłonowska rozpoczęła w r. 1800 budowę kościoła dokończonego w r. 1809. Ołtarz wielki umieszczono w środku świątyni a za nim siedzenia dla kolatorów. W r. 1822 W. zostały zamienione na osadę wiejską. Na miejscu dzisiejszego pałacu stać miał zamek, w którym Lubienieccy jakoby podejmowali Jana Kazimierza. W ostatnich czasach, na mocy osobnego ukazu dobra W. wcielone zostały w skład ordynacyi Zamoyskich. Dobra W. składały się w r. 1866 z folw. . Wysokie, Łosień, Nowydwór, Zofiówka, Giełczew, Kajetanów, wsi Wysokie al. Drogany, Słupeczno, Majdany al. Maciejowo Nowe, Majdany al. Maciejowo Stare, Zabłocie, Giełczew, Radomirka Wysokie Osady, rozl. mr. 8468 gr. or. i ogr. mr. 4351, łąk mr. 280, lasu mr. 3603, pastw. i zarośli mr. 139, nieuż. mr. 95. Były 2 gorzelnie, browar, 2 młyny wodne, wiatrak, cegielnia, smolarnia, piec wapienny. Wś. W. al. Drogany os. 70, mr. 1228, wś Słupeczno os. 19, mr. 40ny al. Maciejewo Nowe os. 34, mr. 402. wś Maj dany al. Maciejewo Stare os. 21, mr. 446, wś Zabłocie os. 6, mr. 162, wś Giełczew os. 112, mr. 3147, wś Radomirka os. 4, mr. 114, wś Wy sokie Osady os. 48 mr. 778. W. par. , dek. kra snostawski, około 2000 dusz. W. gmina, nale ży do sądu gm. okr. I w miejscu. Gmina ma 23, 456 mr. obszaru i 5841 mk. Śród stałej ludności jest 272 prawosł. i 352 żydów. W skład gra. wchodzą wsi i folwarki Biskupie, Drogany al. Wysokie, Giełczew, Guzówka, Józefin, Kaje tanów, Łosin, Maciejów Stary i Nowy, Nowy Dwór, Radomirka, Słupeczno, Stasiu, Tarnawa, Wysokie, Zabłocie i Zawada. Br. Ch. Wysokie Łuszujewo, wś, pow. orszański, należy do klucza krynkowskiego ob. Krynki. Wysokie Małojedy, wś, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. i gm. Snów, o 70 w. od Nowogródka. Inaczej wś ta nazywa się Kozły Wysokie Mazowieckie, od r. 1866 Mazowieck, osada miejska, centr powiatu mazowieckiego gub. łomżyńskiej, pod 52 48 8 szer. płn. i 40 17, 3 dług. wsch. od, po obu brzegach rz. Brok rozłożona, w kotlinie wzn. 476 st. n. p. m. , śród wyżyny sięgającej w okolicy miasta do 525 st. Wyżyna ta stanowi węzeł wodny, z którego rozchodzą się wody do Bugu i Narwi w różnych kierunkach. Miasto obecnie posiada kościół par. katolicki, cerkiew, dwie synagogi, sąd gm. okr. , szkołę początkową, urząd powiatowy. urząd gm. , urząd poczt. , 211 dm. , około mk. , 6 wiatraków, 1662 mr. W r. 1827 miasto W. , własność prywatna, miało 153 dm. , 881 mk. W r. 1880 było 1837 mk. Jestto starożytna osada w dawnej ziemi drohickiej. Dolina Broku, podobnie jak i dolina Liwu na lewym dorzeczu Bugu, była zdawna zaludnioną przez osadników przybywających z Mazowsza i dalszych zachodnich obszarów państwa Piastów, jak o tem świadczą nazwy osad Orla, Złotoryja i inne. Centrem skupiającym interesy ludności tej doliny był gród Święck odl. 6 w. od Wysokiego, przy którym na początku w. stoi już kościół i mieści się zapewne targowisko. Przy zamku pobierano cło, głównie od soli. Długi szereg wsi należących do grodu a wymienionych w dokum. Konrada 1203 r. świadczy o znacznym zaludnieniu okolicy. W liczbie tych wsi spotykamy Wysokie. Przyłączenie Podlasia i posunięcie się kolonizacyi w kierunku wschodnim, pozbawiło Święck pierwotnego znaczenia. Znika tu gród i kościół w czasach odległych bardzo a za to przy końcu XV

sokie jako osada królewska, założona świeżo jako wola przez Kazimierza Jagielończyka a należąca do ziemidrohickiej. Kościół parafialny założony i uposażony r. 1469 przez króla Aleksandra. Pozywilej na prawo magdeburskie był wydany r. 1503 w Wilnie. Król potwierdza dawniejsze urządzenia i pozwala mieszkańcom warzyć piwo, co było przedtem przywilejem wójta i namiestnika drohickiego. Uwalnia ich od sądownictwa namiestnika, oddaje sądy wójtowi i rajcom. Uwalnia od opłaty kunicy na rzecz namiestnika, pozwala użytkować ze stawów królewskich. Czynszu mają płacić po 1 zł. od włóki, z jatki po kamieniu łoju i pół funta pieprzu, piekarze po pięć kwartników rocznie płacić mają, toż i karczmy, tudzież zajmujący się handlem. Król Zygmunt August uposaża parafią r. 1564. Brzeszedłszy na własność prywatną, zmieniało W. nieraz właścicieli. W czasie wojen szwedzkich miasto uległo podobno pożarowi i zniszczeniu. Roku 1775 j dziedzicem był Jan Potocki, miasto miało 123 domów płacących podymne. Tenże Potocki na miejscu spalonego kościoła wystawił nowy z drzewa w r. 1773. W r. l780 właścicielem W. jest Andrzej Piotrowski, dworzanin Stan. Augusta, porucznik kawaleryi. Na jego prośbę król nadał miastu cztery jarmarki. Następnie dziedziczką W. była Aniela Węgierska, starościna korytnicka. Dopiero w r. 1874 zaczęto robić chodniki brukowane i oczyszczać ulice z błota. W r. 1875 połączono W. szosą ze stacyą Szepietowo dr. żel. warsz. petersb. i przeprowadzono linię telegrafu, a w r. 1877 zaprowadzono latarnie naftowe. Kościół obecny murowany, o dwu wieżach, w stylu romańskim, wzniesiony został z ofiar parafian na miejscu dawnego drewnianego między r. 1875 a 1878. Poprzedni miał pięć ołtarzy; w wielkim obraz N. M. Panny Częstochowskiej. Posiada przywileje od królów i papieżów z lat 1496, 1646, 1720, 1769, 1773, 1779 i 1856. Nazywany bywał w aktach ecclesiarum Podlachiae. Opis W. podały Kłosy. t. XIX, str. 23. Par. W. Maz. , dek. mazowiecki, przeszło 3000 dusz. Dobra Wysokie Mazowieckie al. Zawrocie składały się w r. 1887 z folw. Zawrocie z attynen. Reży, osady Mazowieck, wsi Zawrocie, Michałki, Osipy Stare, Osipy Nowe, Mścichy. Rozl. ogólna wynosiła mr. 1012 gr. or. i ogr. mr. 650, łąk mr. 36, pastw. mr. 4, lasu mr. 287, nieuż. mr. 35; bud. mnr. l4, drew. 24; płodozm. 7 i 9 pol. , las nieurządzony, gorzelnia. Miasto Wysokie Mazowieckie miało os. 177, mr. 1510, wś Zawrocie os. 13, mr. 11, wś Michałki os. 4, mr. 2, wś Osipy Stare os. 17, mr. 47, wś Osipy Nowe os. 9, mr. 128, wś Mścichy os. 6, mr. 119. Gmina ma 6190 mr. obszaru, 11572 mk. , 1070 dm. Śród ludności stałej jest 9 praw. , 7 prot. i 4276 żydów. W skład gm. wschodzą dwie osady miejskie Jabłonka i Wysokie Mazowieckie, 31 wsi szlacheckich BrzozkiFałki, BuczynoMikosy, ChojaneBąki, Ch. Gorczany, Ch. Pawłowięta, Ch. Piecki, Ch. Sierocięta, Ch. Stańkowięta, Czarnowo Byki, GołaszeDąb, G. Górki, G. Puszcza, G. Mościckie, GrodzkieNowe, G. Stare, G. Szcze panowięta, Kulesze, K. Litwa Stara, K. Wykno Nowe, K. Wykno Stare, KalinowoCza snowo, K. Nowe, K. Salki, K. Stare, MystkiRzym, NiziołkiDobki, N. Stare, Plewki, Włosty Olszanka, WnoryWiechy, Wróble, 8 wsi z ludnością mieszaną Brzoski, Brzezińskie, JabłonkaŚwierczewo, TyboryKamianka, T. Olszewo, T. Trzcianka, T. Uszyńskie, T. Wólka i Zawrocie i nakoniec 6 wsi włościańskich Brok, Kulsze Kościelne, K. Podlipne, Mścichy, Osipy Nowe i 0. Stare. Mazowiecki powiat gub, łomżyńskiej utworzony został w 1867 r. z części dawnego pow. łomżyńskiego. Leży on na wschodnim krańcu gubernii i graniczy od północy, wschodu i południa z gub. grodzieńską, od której dzieli go granica wodna utworzona przez koryta rzek Nurzec, Liza i Narew. Od zachodu graniczy z pow. ostrowskim i łomżyńskim. Obszar powiatu wynosi 25, 76 mil kw. Przedstawia on dalszy ciąg wyżyny rozpościerającej się w pow. łomżyńskim i mającej swój najwyższy grzbiet w wyniosłościach Czerwonego boru. Wyżyna pow. mazowieckiego rozdziela dorzecze Narwi od dorzecza Bugu; linią działu wodnego przedstawia w przybliżeniu droga idąca z Zambrowa na Żochy, Wysokie Mazowieckie, Jabłoń. ztąd przez Piekuty do Hodyszewa. Wyżyna cała przedstawia płaszczyznę, wzniesioną średnio na 500 stóp. Niektóre punkty dochodzą do 580 stóp. Dolina Narwi zaś ma 395 stóp pod Surażem a 364 stóp pod Tykocinem. Wyżyna ta dochodzi najwyższego wzniesienia w okolicy Wysokiego które leży w kotlinie stanowiącej centr najwynioślejszego tarasu tej wyżyny. Wody tego obszaru spływają w różnych kierunkach ku Bugowi i Narwi. Tu biorą początek wszystkie rzeczki przerzynające obszar powiatu. O kilka wiorst na wschód od Wysokiego mieszczą się zródła Broku dopł. Bugu i wypływają nieco dalej cztery strumienie tworzące Mankę al. Miankę dopł. Nurca; na północ do Narwi podąża Ślina ze wsi Jabłoni o 8 w. na wschód Wysokiego i wreszcie ku płn. zach. też do Narwi podąża Jabłonka z pod wsi Żochy na zach. od Wysokiego. Gleba na obszarze powiatu jest dość uboga. Rolnictwo stanowi główne zajęcie ludności, lecz zostaje na dość nizkim stopnia. Rozwinęła się tu przeważnie drobna posiadłość, w licznych wsiach zamieszkałych przez drobną szlachtę. Ciemnota i ubóstwo drobnych właścicieli niedopuszcza ulepszeń w uprawie roli i hodowli inwentarza. Rozwinęła się głównie hodowla trzody chlewnej i drobiu. Przemysł fabryczny nie istnieje wca

Wysokie Mazowieckie

Wysokienice

Wysokiny

le prawie. W drogi powiat jest dość obficie zaopatrzony. Narew płynie granicą od wscho du i północy, droga żelazna warsz. petersb. przerzyna obszar powiatu w kierunku od płd. zach. ku wsch. płn. i ma tu dwie stacye Sze pietowo i Łapy. Szosa z Warszawy do Białe gostoku wiodąca przecina płn. część powiatu. Kilka drobniejszych dróg bitych istnieje wew nątrz powiatu, jak szosa z Zambrowa do Wyso kiego, z Wysokiego do Szepietowki, z Tykocina do Jeżewa na trakcie białostockim. Ludność powiatu z 54230 w r. 1867 podniosła się w r. 1890 do 69911 5303 w mieście Tykocinie i 64608 w gminach. Śród stałej ludności było 476 prawosł. , 65 prot. i 15377 żydów 4628 w Tykocinie. Zakładów naukowych średnich niema, istnieje tylko 21 szkół początkowych w osadach i wsiach Ciechanowiec, Dąbrowa, Dą browa Wielka, Hodyszewo, Jabłoń, Kobylino, Kuczyn, Kulesze, Łapy męzka i żeńska, Pietkowo, Płonka, Poświętne, Piekuty, Piętki, So koły, Tykocin, Waniewo, WielinyRuś, Wyso kie, Wyszonki. Pod względem kościelnym po wiat stanowi dekanat mazowiecki dyecezyi sej neńskiej. Pod względem sądowym dzieli się na okrąg sądu pokoju dla Tykocina i trzy okręgi sądów gminnych Tykocin, Wysokie Mazowie ckie i Dąbrówka Kościelna. Pod względem admi nistracyjnym dzieli się powiat na jedno miasto Tykocin i 9 gmin Kowalewszczyzna, Kluko wo, Mazowieck Wysokie, Piekuty, Piszczaty, Poświętne, Sokoły, Stelmachowo, Szepietowo. Poprzednio istniały jeszcze gminy Chojany i Dzięciel. W skład gmin wchodzą osady miej skie Wysokie, Sokoły i dawno zniesione mia steczko Jabłonka. W gminach tych jest 376 wsi. Opłaty na wydatki gminne pobierane były w r. 1882 ze 129094 morgów ziemi użytkowa nej, przeciętnie po 133 4 kop. z morga. Wię kszych posiadłości po nad 200 mr. było w po wiecie 52. Br. Ch. Wysokie Sieliszcze, wś, pow. suraski gub. czernihowskiej, gm. Droków Nowy, 140 dm. , 998 mk. , cerkiew, młyn wodny. Była tu cukrownia z rafineryą. Wysokie Skałki 1052 mt. , szczyt w Tatrach, na granicy Galicji i Węgier, na płd. płynie pot. Uranowa, na północ występuje grzbiet. Wznosi się na 49 23 płn. szer. , 38 14 wsch. dług. Karta wojs. , 8, Wysokienice, w XVI w. Wyssokynycze i Wysokienice, wś, pow. skierniewicki, gm. Głuchów, par. Wysokienice, posiadają kościół par. drewniany, 552 mk. , 1847 mr. W 1827 r. było 68 dm. , 433 mk. Jest to dawna posiadłość arcyb. gnieźn. w kluczu skierniewickim później w mnichowickim. W r. 1579 jest tu 211 2 łan. km. , 2 zagr. , 5 rzem. , rzeźnik, 3 łany wójtowskie, 1 3 łanu wolnego, 3 4 łana plebańskiego Pawiń. , Mazowsze, 179. Kościół par. , p. w. św. Marcina, istniał zapewne już w XIV w. Na początku XVI w. pleban posiadał prócz placów dla siebie, wikaryusza i kościelnego, sześć pla ców dla kmieci, zagrodników i karczem, odrę bne pole z łąką i lasem, sadzawkę. Kmiecie da wali dziesięcinę na stół arcybiskupi, plebanowi zaś meszne po korcu owsa i korcu żyta, sołtys zaś za dziesięcinę płacił 18 gr. rocznie. Od r. 1789 parafię wcielono jako filią do Głuchowa. Wś sama wchodziła w obecnem stuleciu w skład dóbr księstwa łowickiego. W. par. , dek. skier niewicki, 2002 dusz. Br. Ch. Wysokin 1. w XVI w. Wyssokynyn, wś nad rz. Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. Ossa. par. Odrzywół, odl. od Opoczna 27 w. , ma 86 dm. , 514 mk. , 2168 mr. dwors. , 1382 mr. włośc. W 1827 r. było 50 dm. , 340 mk. W r. 1874 folw. W. z attyn. Zarębin i Ruda rozl. mr. 2096 gr. or. i ogr. mr. 809, łąk mr. 85, pastw. mr. 15, lasu mr. 1085, nieuż. mr. 102; bud. mur. 2, drew. 32; las nieurządzony, pokłady torfu, młyn wodny. Wś W. os. 74, mr. 957; os. dawniej miasto Odrzywół os. 123, mr. 1055. Na początku XVI w. wś ta, położona w paraf. Odrzywół, dawała dziesięcinę z łanów km. pleb. w Białaczowie, wartości koło 6 grzyw. a za ko nopną po 2 gr. z łanu. Łany folw. i część kmie cych uprawianych przez dwór daje dziesięcinę, wartości do 3 grzyw. , pleb. w Odrzywole, który płaci na mocy ugody po 4 gr. rocznie pleb. w Białaczowie z ról kmiecych zajętych na folwark Łaski, L. B. , I, 656 i 708. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś W. , w paraf. Odrzywół, własność Odrzyńskich, miała 111 2 łan. , 6 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 282. 2. W. , wś, część dóbr Głuchów, w pow. gró jeckim, ma 7 os. , 52 mr. Br. Ch. Wysokiny, dawniej Wysokinin, dawna nazwa wsi, w pow. łukowskim, która obecnie wyszła z użycia. Na obszarze W. powstały istniejące dotąd pod odrębnemi nazwami wsi Maciejowice, Jakusze i Łęczki. W spisie z r. 1827 podano Wysokiny Maciejowice 33 dm. , 146 mk. , W. Jakusze 26 dm. , 134 mk. i W. Łęczki 56 dm. , 264 mk. Por. Jakusze, Tęczki tak podają nowsze spisy i Maciejowice, Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś W. , w par. Trzebieszów, miała 1 2 łan. , Maczewiata 1 2 łanu, Paskowska 1 4 łanu. W. Maciejowice Wissokinin w par. Trzebieszów, miały 1 łan, 1 mlyn. W. Łączki, wś, miała 1 łan. W r. 1552 wś W, Jakusze miały 1 łan. W. Maciejowice miały 4 łan. , 4 osad. W r. 1580 wś W. Łęczki miała 1 łan. P. Wawrzyniec Wysokiński i od 4 sąsiad swych od 5 włók, które sami orzą, fl. 2 gr. 15; od pięciu części dwu kół młyńskich i od zagrody bez roli gr. 14. We wsi W. Maciejowice super Grochówka p. Krysztof Sulan z Koszmiderem od włóki co sami orzą gr. 15. Summa gr. 15. W. Jakuse p. Jan Ziemek od 8 włók co sa

Wysokie Skałki

Wysokie Sieliszcze

Wysokin

Wysokie Siedliszcze

Wysokowszczyzna

Wysokiszki

Wysoko

Wysokoje

Wysokopole

Wysokostoczek

Wysokówko

Wysokowo

Wysoty

Wyspa

Wyspa Potrzymiech

Wyspowo

Wysokiszki

mi orzą. fl. 4, od 3 zagr. bez ról 12 gr. , od 11 2 koła młyn. 18 gr. Summa fl. 5. W. Łęczki p. Wawrzyniec Wysokiński i od sąsiad swych od 5 włók, które sami orzą, fl. 2 gr. 15, od pięciu części 2 kół młyń. i od zagrody bez roli gr. 14, p. Jan Wiaczkowicz z części Jagustinowskiej, od włóki co sam orze, gr. 15 i od szóstej części dwu włók gr. 2. Suma fi. 3 gr. 16 Pawiński, Małop. , 379, 385, 398, 399, 420 i 422. Wysokiszki, wś nad rzką Jurą, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 23 w. , ma 13 dm. , 91 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 116 mk. WysokoCzerwony Dwór, ob. Czerwony Dwór. Wysokoje, ob. Wysokie. WysokoLitowsk, ob. Wysokie Litewskie. Wysokopole al. Chmielowa, wś nad rzką Kołomaką, pow. wałkowski gub. charkowskiej, gm. Perekop, 642 dm. , 3009 mk. , cerkiew, szkoła, 2 jarmarki. Wysokostoczek, dobra, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Białostoczek, o w. od Białegostoku, wraz z uroczyskami Antoniuk i Marczuk mają 233 dzies. 14 łąk i pastw. , 76 lasu, 4 nieuż. ; własność Efimowych. Wysokówko, pow. poznański, ob. Kobylepole. Wysokowo, pow. wilejski, ob. Wysokie 3. Wysoko 1. osada fabryczna nad Wołgą, w pow. saratowskim, fabryka płótna wyrabiająca do 150000 sztuk płótna cieńkiego a do 1000 sztuk grubego. 2. W. , sioło nad jeziorem Skarbieżem, pow. kaszyński gub. twerskiej, o 36 w. na płn. wsch. od Kaszyna, ma 27 dm. Posiada źródło wody szczawy żelazistosiarcza nej, niegdyś urządzone i zwiedzane, obecnie zaniedbane. Wysokowszczyzna 1. al. Wiskowszyzna, wś, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecz, o 26 w. od Wołkowyska, 179 dzies. ziemi włośc. 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Dobejki. Włośc. Tomaszunasy mają w W. i Songajliszkaah 39 dzies 3 nieuż. . Wysoty 1. al. Wyszoty, wś, pow. grójecki, gm. Rykały, par. Przybyszew, ma 36 mk; , 58 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 42 mk. 2. W. , wś, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, ma 51 mk. , 144 mr. włośc. Wysowa, góra bezleśna, w Beskidach wschodnich, w dziale między Kamienicą a Konieczną, 787 mt. wznies. , w pow. gorlickim, pod 49 26 płn. szer. a 38 wsch. dług. Karta wojs. , 8, XXIV. Wysowa, wś i zakład kąpiolowy, pow. gorlicki, p ar. gr. kat. w miejscu, st. poczt. Uście Ruskie o 10, 5 klm. . Wś ma 886 mk Par. rz. kat. w Ropie. Do wsi należy przys. Huta. Wieś leży w górskiej okolicy, śród Beskidu lesistego, na granicy od Węgier. Najbliższa stacya drogi żel. tarnowskoleluchowskiej w Grybowie o 4 godziny jazdy końmi. Na obszarze wsi szczyty Ostry Wierch 933 mt. i Hańczowa góra 821 mt. . Z pod Ostrego Wierchu wypływa pot. Ropka, uchodzący do pot. Hańczowego, źródłowego ramienia Ropy dopł. Wisłoki. W okolicy liczne kopalnie nafty. Na obszarze W. znajdują się zródła mineralne, szczawy słonożelaziste, przy których urządzono zakład kąpielowy, mało uczęszczany z powodu trudnego dojazdu. Wodę mineralną tutejszą rozebrał Karol Trochanowski i rozbiór ten ogłosił w t. XIII Sprawozdań komisyi fizyogr. Akad. Umiejętności w Krakowie 1879. W. należała do kategoryi wsi założonych na prawie wołoskim. W r. 1581 stanowiła jedną całość z Hańczową w której była parafia, Adam Brzeński płacił z obu wsi od 1 zagr. z rołą, 2 kom. bez bydła, 12 dworzyszcz wołoskich, 1 piły, 1 popa Pawiń. , Małop. , 122. Wyspa 1. folw. , pow. opatowski, gm. Czyżów, par. Sobótka, odl. od Opatowa 28 w. , ma 5 dm. , 31 mk. , 601 mr. 2. W. , os. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Brzegi. Wyspa 1. zaśc. włośc. nad jez. Styrnie, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 501 2 w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. katol. 2. W. , zaśc. nad jez. Baltys, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 22 w. od Święcian, 2 dm. , 15 mk. katol. 3. W zaśc. szlach. nad jez. Onikszty, pow. trocki, w i okr. pol. , 23 w. od Trok, 1 dm. , 14 mk kat 4. W. , zaśc. szl. nad Wilią, pow. wileński, w 1 okr. pol. ; o 6 w. od Wilna, 4 dm. , 26 mk. katol. Wyspa, wś, pow. rohatyński, 18 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Rohatynie, 7 klm. na płn. zach. od urz. poczt. w Podkamieniu koło Rohatyna. Na płn. i płn. wsch. leży Mełna, na płd. wsch. Jahłusz, na płd. Podbórze, na zach. Lubsza, na płn. zach. Strzeliska Stare w pow. bóbreckim. Środkiem obszaru płynie Świrz, a wzdłuż granicy zach. Lubeszka, dopł. Świrza, obie od płn. na płd. Zabudowania wiejskie leżą między temi rzekami. Własn. więk. ma roli or. 1, łąk i ogr. 25, past. 41, lasu 1 mr. ; wł. mn. roli or. 480, łąk i ogr. 88, past. 78, lasu 16 mr. W r. 1890 było 90 dm. , 579 mk. w gm. 515 gr. kat. , 95 rz. kat. , 19 izr. ; 515 Rus. , 64 Par. rz. kat. w Podkamieniu, gr. kat. w miejscu, dek. bóbrecki. Do parafii należą Lubsza i Meł na. We wsi jest cerkiew p. w. Wznies. Krzyża św. , szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1189 złr. Dawniej stał tu monaster bazyliański, znie siony r. 1744 i wcielony do monasteru w Do brzanach. Lu. Dz. Wyspa Potrzymiech, pow. inowrocławski, ob. Kościeszki. Wyspowo, niem. Wispau, dobra na Kaszubach, nad strużką i jeziorem, pow. wejherowski, st. pocz. , tel. i kol. Wejherowo o 6, 5 klm. , par. kat. Reda; 148 ha 123 roli orn. , 10 łąk, 2 la

Wyspy

su; 1885 r. 4 dm. , 5 dym. , 29 mk. , 22 kat. , 7 ew. ; mleczarnia, hodowla bydła czysto rasy. Podczas drugiej wojny szwedzkiej zosta ło W. razem z starostwem puckiem oddane Gdańszczanom w zastaw. R. 1658 wydzierża wia miasto W. Piotrowi Horch, łogi puckicj, na 3 lata; pierwszy rok ma płacić 100 zł. , drugie dwa po 200. R. 1660 został kontrakt ten o tyle zmieniony, że Horch otrzy mał w dzierżawę W. i Gniewowo i prawo tucze nia 30 Świn za opłata 250 zł. rocznie aż do św. Jana r. 1664. R. 1660 jednak nadał król Jan Kazimierz W. Jakubowi Depiet za usługi w woj nie wyświadczane. Lecz Gdańsk zdrażał się wś jemu wydać, pomimo że Depiet uzyskał był r. 1666 od króla nowy przywilej na te wio skę ob. Prutz Gesch. d. Kr. 141 142. Lustracya ststwa puckiego z r. 1678 opiewa Wieś Wyspowo i folwark. Fol wark ten trzyma kontraktem od Ich M. M. P. P. Gdańszczan, jako przedtem administratorów sta rostwa puckiego, szlachetny Pan Karol Brandys do lat trzech ab a. 1677 na św. Jan Chrzciciel ad a. 1680 także na św. Jan Chrzciciel kończą cych się. Płaci na rok arendy fl. 240. Budyn ki tego folwarku Dworek poprawy potrzebuje, w którym izby 3, jedna większa, piec w niej stary, drugie dwie mniejsze, z jednem piecem. Komora jedna, piwnica jedna, ale zapadła, po części okna dobre. Kominy poprawy potrzebują. W sieni stajnia na koni 2. Piec piekarny, dach zły, drzwi na zawiasach żelaznych, szopa dla bydła, dach upadł, tylko wzrząb sic stoi. Sto doła o 1 klepisku, balami delowana, dach niezły, przy niej abzeydy pewnie z niem. Abseiden stare dla bydła. Pług 1 z jedną, para żelaz i wszystek porządek żelazny. Jest do tej wsi jezioro przy dworze, o trzech toniach niewodnych. Pod daństwo tego folwarku Przy folw. mieszka 1 ogrodnik Jerzy Migga, poddany, z żona, powin ność jego jak i drugich ogrodników. W drugiej chałupie mięszka Jan Szreder z żoną; człek wol ny, na czynszu siedzi. Bydło wołów 4, krów 2. Zasiewki żyta wysiano tam łaszt 1 korcy 10, owsa korcy 20, jęczmienia korcy 17 ob. str. 33 Manuskr. w Pelplinie. Wizyta Rybińskie go z r. 1780 opiewa, że tu było 23 kat. i 2 akatol. ; mesznego dawano 2 kor. żyta i tyleż owsa ob. str. 120. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako folw. w wieczystą puszczo ny dzierżawę i lemaństwo o 3 dymach str. 252. Kś. Fr. Wyspy, ob. Szendzin. Wysranka, os. , ob. Osobnica, Wyssa, rzeczka, ob. Wissa. Wystawki, przyl. Jeleniowa, w pow. opatowskim. Występ, wś nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciechów, odl. od Kozienic 17 w. , ma 22 dm. , 220 mk. , 468 mr. Występ 1. niem. Wystemp i Josephinen. Josephinhof, wś gospod. , w pow. i okr. urzęd, bydgoskim, ma urząd st. cyw. w Potulicach, parafie obie, st. kol. i pocztę w Nakle, szkoły obu wyzn. w miejscu, sądy w Bydgoszczy. Obszaru 130 ha, 46 dym. , 451 dusz 154 katol. . Leży na zachód Bydgoszczy. 2. W. , toń jeziora Powidzkiego, w pow. Witkowskim. Wystąp al. Wystemp, wś, pow. szczycieński, st. pocz. Friedrichshof. Występa, os. i obręb leśny w samsonowskim urzędzie leśnym, pow. kielecki, gm. Samsonów, par. Zagdańsk. Wzniesienie poziomu dochodzi przy osadzie 1279 stóp. Występy, wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Krasocin, ma 25 os. , 405 mr. Wchodziła w skład dóbr Gruszczyn. Wystowa, pow. kałuski, ob. Wystruć al. Wystrucia al. luster, rzeka, ramię Pregoły, wypływa z błota leśnictwa Schorellen, w pow. piłkałowskim, w pobliżu doliny Szeszupy, płynie z początku na płn. zach, potom zwraca się ku, zach. i płd. zach. , przepływa pod miastem Krupyszki Kraupischken, gdzie przyjmuje rzkę Tymenis, zwraca się coraz więcej ku południowi, łączy się z Węgrzą Węgorapą powyżej miasta Wystruci i odtąd tworzy Pregołę. Ob. Pregoła. Wystruć al. Instruć, niem. Insterburg, miasto powiatowe, w obwodzie gąbińskim, pod 54 38 płn. szer. i 39 29 dług. wsch. , na wysokich brzegach rzeki Węgrzy, o 1 klm. powyżej jej połączenia z rzką Wystruć w rzekę Pregołę. Leży w miłej okolicy, wśród łąk. Stacya kolei wschodniej; rozchodzą się tu koleje do Tylży, Królewca, Torunia i Prostek. Odl. 54 klm. od Tylży, 154 od Kłajpedy, 91 od Królewca a 64 od Wierzbołowa. Miasto ma 16164 mk. , po większej części ewangielików. Mieszkańcy trudnią się z zamiłowaniem hodowlą koni, na którą korzystny wpływ wywiera królewska stadnina w Wystruciu i stadniny w okolicy pobliskich Trakien. Odbywają się tu wyścigi konne, na które z dalekich okolic goście. Na konie bywa 5 jarmarków do roku, po każdym na dragi dzień jarmark na bydło; jarmarków kramnych dwudniowych na rok 3, zwykle w następne dni po jarmarkach na bydło w lutym, czerwcu i w październiku. Istnieją tu następujące zakłady przemysłowe przędzalnia akcyjna, zatrudnia 300 robotników, wydaje rocznie 8000 kóp przędzy, zużywa około 800 centn. lnu i 10700 centn kądzieli; gisernia i fabryka maszyn rolniczych, przerabia rocznie około 600 centn. żelaza i stali; 5 cegielni wyrabiających na rok 4 miliony cegieł. Więźniowie zatrudniani są robieniem sieci i obuwia. Jest młyn do mielenia kości i gipsu, tartak parowy, fabryka octu i dystylarnia parowa, 4 browary wyrabiające 25000 beczek piwa bawarskiego rocznie. Zboże żyto i

Wystrykow

Wystupowicze

owies, nasiona, świnie i bydło wywożą ztąd do Królewca, Gdańska, Szczecina i Berlina, sieci na Mazury i do Meklemburgii, przędzę do Szląska, obuwie do Prus zachodnich i Pomeranii. Z licznych stowarzyszeń ważniejsze są centralne towarzystwo rolnicze dla Litwy pruskiej i ziemi mazurskiej, ze stacyą do badania nasion, i wiejskie towarzystwo gospodarcze dla sprowadzania nawozów; spółka pożyczkowa w 1861 r. założona 1850 członków, spółka spożywcza i oszczędności, stowarzyszenie szewców sprowadzające surowe materyały i utrzymujące sklepy do sprzedaży wyrobów, takież stowarzyszenie stolarzy i krawców, towarzystwo budowlane, mleczarnie spółkowe, gazownia wydająca rocznie do miliona mt. kubicznych gazu. Zamek krzyżacki, zbudowany w połowie XIV stulecia, był najprzód siedzibą komtura, od r. 1347 władcy ziemi nadrowskiej. W 1525 r. , po zniesieniu zakonu, ustanowiono tu urząd administracyjny księstwa pruskiego. Powstałej około zamku osadzie nadał 10 paźdz. 1583 r. margrabia Jerzy Fryderyk prawa miejskie. W r. 1723 połączono z miastem dwie przyległe osady, równocześnie z W. powstałe. W tymże roku przemieniono tutejszy sąd grodowy na główny sąd powiatów litewskich. Miasto doznawało różnych klęsk; w r. 1590 i 1690 niszczył je pożar; na końcu XVII i początku XVIII w. wyludniła zaraza. W 1732 r. osiedlił tu król pruski protestantów, wypędzonych z biskupstwa salcburskiego. Podczas wojny siedmioletniej zajęli miasto Rossyanie. W r. 1806, 1807, 1811 i 1813 często przechodziły tu oddziały armii francuzkiej. Zamek zrujnowany został podczas trzynastoletniej wojny 1457, od tego czasu w całości nie został odbudowany, lecz pozostała część jest zamie szkała. Rezydowała tu w XVII w. przez kilka lat wdowa po królu szwedzkim Gustawie Adolfie. Dziś mieści się tu sąd nadziemiański. Kościół protestancki zbudowany został przy końcu XVI w. , ma. piękne malowidła na ścianach i suficie. Dworzec kolei, początkowo 1 klm. od miasta odległy, dziś złączył się z miastem, które się w ostatnich czasach w tym kierunku posunęło. Z zakładów naukowych W. ma gimnazyum, z którym połączona jest szkoła realna i przygotowawcza, wyższą szkołę dla dziewcząt, seminaryum nauczycielskie i ochronkę dla niemowląt. W. jest siedzibą następujących władz i zakładów rządowych sądu nadziemiańskiego dawniej apelacyjnego, nadprokuratora, sądu ziemiańskiego i okręgowego i prokuratora, urzędu celnego, kasy leśnej, stadniny królewskiej, domu karnego, inspekcyi kolejowej, landratury, kasy powiatowej podatkowej. Jest tu komora handlowa, oddział banku państwowego, garnizon 3 i 4 szwadronu litewskich ułanów, komendantura batalionu z wschodniopruskiego pułku landwery i komendantura oddziału piechoty do warty nad domem karnym. Cztery biura pocztowe i telegraficzne 1 w mieście, 3 inne na dworcach kolei. Powiat wystrucki, w regencyi gąbińskiej, w Prusach wschodnich, ma 22 mile kw. obszaru i 70000 mk. wyznania ewangielickiego. Ludność trudni się hodowlą koni i świń, tudzież uprawą roli. Ważniejsze miejscowości są Gruenheide, Karalene, Norkitten, GrossJaegers dorf, Puschdorf. J. B. Wystrykow, wś nad Repczynką, pow. starodubski gub. czernihowskiej, gm. Jackowicze, 66 dm. , 458 mk. , młyn wodny, wiatrak, cegielnia. Wystrzyca, zapewne to samo co Bystrzyca, zwana też Świdnicka Wodą, niem. Weistritz i Schweidnitzer Wasser, rzeka, lewy dopływ Odry, powstaje na wznies. 1602 stóp w górach Waldenburskich, na Szląsku w okolicy Walbrzycha, na obszarze gminy Ober Wueste Giersdorf, stoków góry Brunnberg, nen, wypływającego z wielkim szumem z jaski ni śród warstw porfiru. Rzeczka z początku dzieli pasmo gór Sowich od Wysokiego Lasu, zbliżających się tak do sie bie, że między niemi ledwo się mieści wązka droga i kilka domów. Najpiękniejsza część doli ny górnego biegu W. zowie się Szląską doliną Schlesierthal, przy której znajdują się ruiny zamku Kynau. Na pół mili przed Świdnicą roz szerza się dolina i W. przechodzi na płaszczy znę, na której z praw. brzegu przyjmuje rz. Peile, wodę Zobtenwasser, wypływającą ze stoków, Geiersbergu. Z lewego brzegu przyjmuje Strzygowską wodę, płynącą od Sattelwaldu przez Hohenfriedeberg, z dopływem Pełcznicą Polsnitz, prowadzącą wody strumieni przerzynających doliny Waldenburga i Salzbrunnu i spływają cych na równiny pod Freiburgiem. W. uchodzi do Odry z lew. brzegu, naprzeciw ujścia Wida wy. Długość biegu 11 mil. Nad W. leży Świ dnica i Kąty. Br. Ch. Wystrzyca Polska, niem. Weistritz Polnusschen wś i dobra, pow. świdnicki, par. kat. i ew. w Świdnicy. Wś ma 241 ha 201 roli, 13 łąk, 3 lasu, 45 dm. , 466 mk. 72 katol. ; dobra 88 ha 76 roli, 5 dm. , 57 mk. 4 kat. . Dwa młyny wodne. Istniała tu kuźnica miedzi. Wystudz, jezioro, w pow. suwalskim, gm. Zaboryszki, ma 12 mr. obszaru. Wystupowicze, wś, pow. owrucki, w pobliżu granicy pow. rzeczyckiego i mozyrskiego, gm. Hładkowicze o 30 w. , odl. o 42 w. na płn. wsch. od Owrucza, gdzie też st. pocz. , ma 86 dm. , 600 mk. , cerkiew p. w. św. Mikołaja, z drzewa wzniesioną w 1878 r. kosztem skarbu i parafian i uposażoną 13 dzies. , prawie wyłą

Wystrykow

Wystrzyca Polska

Wystudz

Wystrzyca

Wysychy

Wyswojnie

Wyswarowce

Wysuszka

Wysuń

Wysułki

Wysuczka

cznie łąk. Smolarnia. Do par. należy wś Ludwinówka o 7 w. . W całej parafii 136 dm. , 1049 mk. Sioło W. wymienione jest już w opisie zamku owruckiego z 1545 r. , jako majętność Sołtana Steckowicza. Miało wówczas 8 dym. , czyniło 2 służby, dani dawało 5 kadzi miodu i 4 kopy groszy Arch. J. Z. R. , cz. IV, t. I, 45. W 1581 r. Sołtan płaci z W. od 2 osiadł. , 2 zagrod. W akcie rozgraniczenia pow. owruckiego z pow. mozyrskim z 1622 r. sioło W. występuje jako własność Surynów, w dzierżawie Czerchawskiego. W 1628 r. z części W. , własności Aleksandra Suryna, będącej w zastawie, wnoszą, z 3 dym. , 1 ogr. , drugą część trzyma Piotr Suryn, płacący z 2 dym. Jabłonowski, Ukraina, 44, 81, 82, 94. W 1684 r. własność pisarza ziemskiego kijow. Remigiana Suryna. J. Krz. Wysuczka, wś, pow. borszczowski, tuż na płd. zach. od sadu pow. i urz. pocz. w Borszczowie. Na płn. wsch. leżą Wierzchniakowce i Borszczów, na płd. i płd. zach. Piszczatyńce, na płn. zach. Głęboczek. Zabudowania wsi leża na płd. nad Niczławą i Głęboczkiem. Własn. więk. ordynacyi Czarkowskich ma roli or. 237, łąk i ogr. l9, past. 123, lasu 171 mr. ; wł. mn. roli or. 292, łąk i ogr. 38, past. 24 mr. W r. 1890 było 121 dm. , 499 mk. w gm. , 14 dm. , 105 mk. na obsz. dwor. 461 gr. kat. , 96 rz kat. , 47 izr. ; 511 Rus. , 94 Pol. czowie, gr. kat. w miejsca, dek. kudryniecki. Do par. należą, Wierzchniakowce. We wsi jest cerkiew i kasa poż gm. z kapit. 109 złr. Stoi tu obronny niegdyś zameczek, zachowany dotąd we wszystkich prawie częściach i zamieszkany. Mieści się on na stromem, wyniosłem brzegu, nad Głęboczkiem. Zbudowany w czworobok z kamienia i cegły, z basztami po rogach. Przed laty dwudziestu Marya z hr. Golejewskich Czarkowska przekształciła opustoszały budynek na piękny pałac mieszkalny. Czas budowy zamku, nazwisko jego założyciela i następnych właści cieli nie są, znane. Wiadomo tylko, że w r. 1672 został przez Turków zdobyty, a w r. 1675 umieścił w nim Jan Sobieski załogę Czołowski Dawne zamki i twierdze na Rusi Halickiej, w Tece konserwatorskiej, Lwów, 1892, str. 122. Lu. Dz. Wysułki, ob. Wiesiołka. Wysuń, rzeka, w gub. chersońskiej, ob. Wisuń. Wysuszka al. Wosuszka al. Weszka, rzeczka, dopływ Strypy Wyswarowce, ob. Wyszwarówka. Wyswojnie al. Wiswojnis, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , gm. Ginteliszki, o 31 w. od Telsz. Posiadają, tu włościanie Bejnar 11 dzies. 1 nieuż. , Brasus 3 dzies. , Perkajtis 4 dzies. , Syłkowski 2 1 2 dzies. , Symutis 2 dzies. Wysychy, os. , pow. radzymiński, gm. ZaW 1827 r. były 4 dm. , pow. węgrowski, gm. brodzie, par. Niegów. 24 mk. W r. 1827 był l dm. , Wysypka, os. karcz. Sinołęka, par. Kałuszyn. 5 mk. Wyszaków 1. wś gosp. nad rzką; Maskawą; , w pow. i okr. urzęd. średzkim, ma urząd st. cyw. w Zaniemyślu, st. kol. i pocztę w Sulencinie na linii PoznańJarocin, szkołę kat. w Czarnotkach, paraf. katol. w Mądrem, ewang. w Za niemyślu, sądy w Środzie i Poznaniu. Obszaru 23 ha, 6 dym. , 44 dusz. 2. W. , wś dwors. , w temże położeniu, ma obszaru 406 ha, 10 dym. , 134 dusz 7 Prot. . Leży na wschód Zaniemy śla. W r. 1257 kapituła gnieźn. zamienia W. na Opatówko, wś kleryka Absalona a dziesięciny wyszakowskie na opatowieckie, składane dotąd klaszt. lubińskiemu. Bolesław, syn Odonicza, potwierdza tę zamianę. W r. 1390 1 pisali się Andrzej i Henryk Paluch z Wyszakowic. W r. 1413 rozgraniczono W. z Kępą a 1560 z Ociosną i Czarnotkami. W r. 1575 dzielono maję tności W. i Biernatka. W r. 1578 posiada tu Anna Wyszakowska 1 1 2 łanu os. , 3 zagr. , 2 kom. , 1 2 łanu pustego. Dobra te od 200 lat zo stawały w rodzinie Karczewskich. W r. 1879 kupił Niemiec Bockelsberg. W. Ł. Wyszałów, wś i folw. ob. Paulinów nad odnogami Prypeci, z lewej strony, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Laskowicze, o 10 w. od Petrykowa a 72 w. od Mozyrza, ma 26 osad. Lud głównie trudni się flisactwem i rybactwem. Miejscowość bogata w dary natury, łąki, ryby, zwierzynę i lasy. A. Jel. Wyszanka, ob. Wiszenka. Wyszanow 1. w dok. Wiszanów, Wiszonów, wś gosp. , w pow. ostrzeszowskim kępińskim, okr. urzęd. podzameckim, ma urz. stanu cyw. i st. kol. w Podzamczu Wilhelmsbrueck, pocztę i szkoły w miejscu, kościół katol. i ew. i sąd w Kępnie. Obszaru 870 ha, 85 dym. , 567 dusz 22 ew. . 2. W. , wś dwor. , tamże, ma obszaru 436 ha, 5 dym. , 89 dusz. Leży na płn. Wieruszowa, płn. wschód Kępna i Baranowa. W r. 1360 Przecław, bisk. wrocławski, daje, między innemi, Wyszanów w dożywocie Stefanowi Gromassy, pod warunkiem poprawienia stanu wsi. W r. 1553 ma 5 łan. Według lustracyi z r. 1564 było tu 15 kmieci, 3 karczm. , kowal. Dochód ze wsi wynosił fl. 76 gr. 8 den. 8, z fol, fl. 111 gr. 16, z inwentarza fl. 10 gr. 8, Było też 8 stawków, z tych 2 większe Lustr. ,. , niem. Wischin, wś paraf. , niegdyś własność klasztoru paradyskiego, leży między Brojcami a Międzyrzeczem, na zach. Trzciela. Z W. pisali się Sulisław, syn Brodona, w r. 1250, Sulisław, syn Andrzeja, w r. 1256. W. składał się z dwu części Wielki i Mały. Do klasztoru należał W. już r. 1257, w r. 1276 wniósł część swoją z Małego W. Wróci

Wysuczka

Wyszanow

Wyszanka

Wyszałów

Wyszaków

Wysypka

Wyszczele

Wyszczekanki

Wyszczekańce

Wyszatyce

Wyszatki

sław, kapelan, dyakon międzyrzecki, co w r. 1278 potwierdza ks. Przemysław. W r. 1319 sprzedał klasztorowi część swoją. M. W. W r. 1382 nastąpiła ugoda z braćmi Smolkami, którzy zrzekli się pretensyi do W. Na obszarze W. są, pola Wierzchy, Grędziki, Niwy, Kołek, Błociniec, Dzieśnie, Młyni sko, Ługi, Łąki, Gać, Łysagóra i Bystrze. 4. W. , las na obszarze Łaszczyna, w pow. rawickim. W. Ł. Wyszatki, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Wierzchnie o 2 1 2 w. , okr. wiejski, o 62 w. od Dzisny, 11 dm. , 124 mk. w 1865 r. 58 dusz rewiz. . Wyszatyce, wś, pow. przemyski, 12 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Przemyślu, 6 klm. na płn. wsch. od st. kol. i urz. poczt. w Żurawicy. Na płn. leży Walawa, na wsch. Poździacz, Torki i Chałupki Torskie, na płn. wsch. Medyka Chałupki Medyckie, na płd. zach. Bolestraszyce, na płn. zach. Małkowice. Wsch. część obszaru przepływa San. Własn. większa Władysława Kraińskiego ma roli or. 238, łąk i ogr. 10, past. 1 morg; wł. mn. roli or. 1494, łąk i ogr. 229, past. 651 mr. W r. 1890 było 310 dm. , 1671 mk. we wsi i w przysiołku Bandaki zaś 7 dm. , 73 mk. na obsz. dwór. Wyszatyce i Helicha 862 rz. kat. , 828 gr. kat. , 54 izr. ; 958, 785 Rus. . Par. rz. kat. w miejscu. Fundował ją. Władysław Jagiełło w r. 1419. W r. 1557 nadał Zygmunt August to beneficium mansyonarzom katedry w Przemyślu, a po zniesieniu mansyonarzy za Józefa II utworzono znowu odrębną parafią; . We wsi jest kościół drewniany p. w. św. Mikołaja. Do parafii należą. Dusowce i Walawa. Par. gr. kat. w miejscu. Jest to jedna z najdawniejszych parafii w dyec. przemyskiej. Miewała dawniej proboszcza i wikarego. Od r. 1800 jest tylko proboszcz. Cerkiew drewniana, dębowa, wystawiona około r. 1600 staraniem sołtysa Łukasza Maszki. Był tu niegdyś krzyż srebrny, wysoki na łokieć, ze Zbawicielem z czystego złota i z napisem Łuka Maszko 1600. W r. 1810 wzięto ten krzyż na potrzeby państwowe. W cerkwi znajduje się obraz św. Mikołaja, w XVI w. z Kijowa przywieziony. Naukę szkolną rozpoczął prowadzić tu proboszcz Bazyli Żelechewski około r. 1809 i udzielał jej w domu parafialnym. W r. 1817 założył biskup Michał Lewicki ruską szkołę parafialną, , a w r. 1861 urządzono szkołę trywialną, i zamieniono ją. w r. 1874 na etatową, . Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych. Dokumentem wydanym dnia 2 sierpnia 1406 w Przemyślu, Maciej, bisk. przemyski oddaje kapitule dziesięciny biskupie w Wyszatyczaeh itd. , w zamian za posiadłość Hanczkona, którą, mu kapituła odstąpiła Liske, A. G. i Z. , t. VIII, str. 54. W Krakowie dnia 29 maja 1576 r. rozstrzyga król Stefan Batory spór mięSłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 158. dzy Janem Herburtem, kasztelanem sanockim, a poddanymi ze wsi Wysiatycz o robociznę Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 385, str. 1433; t. 415, str. 1011 i t. 439, str. 181. Dokumentem wy danym w Krakowie dnia 20 lutego 1603 r. za kazuje Zygmunt III Tomaszowi Drohojewskiemu, staroście przemyskiemu, używać poddanych z Wisiatycz do innych robót, jak tylko około dziewiętnickiego folwarku 1. c. , C. , t. 359, str. 458. W Krakowie d. 4 list. 1605 r. wydaje Zygmunt III wyrok w sprawie poddanych ze wsi W. w Przemyskiem z Tomaszem Drohojowskim, referendarzem kor. i ststą przemyskim 1. c. , C. , t. 364, str. 244. We Lwowie dnia 25 paźdz. 1634 r. potwierdza Władysław Iwaszka i Andrzeja w przywilejach i w posiada niu łanu wybranieckiego, po przodkach dziedzi cznego, a to za porządne odprawowanie służby wojennej Dod. do Gaz. lwow. , 1859, Nr. 32. Dokumentem wydanym w Warszawie d. 25 sier. 1699 r. potwierdza August przywileje i swo body wybranieckie Stefanowi, Wasilowi i Matwijowi Iwanom, braciom, we wsi Wyszatyce l. c. , Nr 33. Dekretem referendarskim z d. 29 list. 1751 r. w sprawie między uczciwymi Gizowskimi, sołtysami wyszatyckimi, a urodzonym Cze chowskim, odsądzono Czechowskiego od praw, które sobie rościł 1. c. , Nr 34. Dnia 16 list. 1767 r. w Warszawie przyznaje Stanisław Au gust przywileje wybraniectwa uczciwym An drzejowi, Szczepanowi i Bazylemu, synom Jana, Gizowskim, osiadłym we wsi Wyszatyce 1. c. , Nr 35. Dnia 10 stycz. 1885 r. pochowano na tu tejszym cmentarzu Maurycego Kraińskiego, by łego wiceprezesa wydziału krajowego, prezesa rady nadzorczej tow. kredyt. , męża zasłużone go ob. Gaz. lwow. z r. 1885. Ku. Dz. Wyszczekańce, ob. Wiszczokajnie. Wyszczekanki, niem. Oberhof, dobra szl. nad Jardęgą, , pow. grudziądzki, par. kat. i st. kol. Rogóźno, st. pocz. zamek Rogoźno, 69 ha 65 roli or. , 1 łąk; 1885 r. 2 dm. , 3 dymy, 21 mk. , 12 kat. , 9 ew. ; hodowla bydła, sprzedaż mleka. Dobra te nabył w wieczystą dzierżawę r. 1787 Jan Bendzulla za opłatą. 13 tal. 65 gr. 11 fen. rocznego czynszu i 9 tal. kontrybucyi, mesznego miał płacić 1 korzec żyta i tyleż owsa; oprócz tego był jeszcze do innych ciężarów zo bowiązany ob. Gesch, des Graudenzer Kr. v. Froehlich, I. 554. Kś. Fr. Wyszczele, wś nad rz. Sonią, , pow. ciechanowski, gm. Sońsk, par. Ciemniewko, odl. 21 w. od Ciechanowa, ma 10 dm. , 107 mk. , 212 mr. W r. 1827 było 16 dm. , 73 mk. Wyszczokajnie, wś, ob. Wiszczokajnie. Wyszczelin, wś, w par, Błenna, mająca w 1827 r. 9 dm. , 90 mk. , jest to wieś podana p. n. Wiszczelice. Wyszczup, uroczysko na gruntach wsi Bożyszcze, w pow. łuckim. 10

Wyszatki

Wyszczup

Wyszczelin

Wyszczokajnie

Wyszczykusy

Wyszewicze

Wyszewa

Wyszenkowicze

Wyszenka

Wyszel

Wyszejki

Wyszedzkie

Wyszedki

Wyszecin

Wyszczynka

Wyszczykusy

Wyszczykusy, wś, pow. żytomierski, gm. Krasnosiółka, par. praw. Bratałów Wielki o 3 w. , par. katol. Lubar, ma 49 dm. , 380 mk. , cerkiew filialną p. w. św. Archan. Michała, z drzewa wzniesioną, około 1805 r. i uposażona 38 dzies. ziemi; kaplica na cmentarzu grzebal nym. Kaplica katol. Własność dawniej Budzyń skich, Lasockich, dziś nana w akcie z 15 paźdz. 1585 r. jako własność Zuzanny, żony wwdy wołyńskiego Janusza Konstantego ks. Ostrogskiego. J. Krz. Wyszczynka Wycinka, os. , pow. radzyński, gm. Milanów, par. Parczew. Wyszecin, 1780 Wysieczyno, niem. Wyschetzin, dobra ryc. na Kaszubach, pow. wejherowski, st. pocz. i kol. i par. kat. Luzin, o 6 klm. odl. ; pomocnicza agentura pocz. w miejscu; ra zem z 3 folw. 1362 ha 649 roli orn. , 70 łąk, 515 lasu W 1885 r. 22 dm. , 48 dym. , 327 mk. , 222 kat. , 104 ew. , 1 żyd; z tych przypada na Dębinę 32 mk. i 3 dm. , na dom a na parowa i młyn, hodowla koni, bydła i owiec. Pojawia się wieś ta w dok. p. n. Wisseczin, Wissoczin, jako zaścianek w wojtowstwie mirachowskiem. Na tablicach woskowych, przechowywanych w miejskiej bibliotece w Gdań sku, czytamy bartke I marc. im lantdinge Johis, t. j. 1413. R. 1396 ręczy za Wojciecha z Pobłocia Michał Lantsche z W. Około tegoż czasu występuje jako świadek Woyta z W. ob Zeitsch. d. Westpreus. Gresch Ver. ,, str. 60. Według taryfy pob. z r. 1648 płacili tu Piotr Wyszecki od 3 wł. folw. i 2 ogrod. 3 fl. 16 gr. , Krzysztof Wyszecki od 3 wł. folw. i ogr. 3 fl. 8 gr. , Possessores od 4 1 2 wł. folw. , 2 ogr. 5 fl. i Częstkowski od 1 wł. folw 1 fl. ob. Rocz. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 193. W. należał wówczas do pow. mirachowskiego. W wizycie Rybińskiego z r. 1780 czyta my, że W. z Wysieczyńską Hutą liczyły 195mk. , kat. i 7 akat. mesznego dawano 4 1 2 kor. żyta, 5 owsa. Dziedzicami byli Nobilis Jo. de Tępski, Nob. de Robakowski, de Malotka, do Koss, de Wielestowski, de Wysiecki, de Dobrzewiński, de Wysiecki, de Zalewski str. 187 i 190. W topogr. Goldbecka jest W. zapisany jako wś szlach. o 16 dym. w 9 działach str. 256. R. 1730 zaszła tu potyczka między Rossyanami a Szwedami. Kś. Fr. Wyszedki, osada, pow. horodocki, gm. Wyszedki, cerkiew par. , 3 jarmarki. Gmina, położona w środkowej częsci powiatu, graniczy z gminami Staryna, Korkowa, Zajkowo, Tiosto i Beskatowa, obejmuje 68 miejscowości, mających 543 dm. włośc. obok 65 należących do innych stanów, 3675 mk. włościan, uwłaszczonych na 4307 dzies. Nadto w obrębie gminy znajduje się 13721 dzies. należących do innych stanów 1635 roli orn. 130 dzies. ziemi cerkiewnej. Zarząd gminy we wsi Dubrowa. Wyszedzkie, jezioro, w pow. horodockim, przepływa przez nie rzka Owsianica. Wyszejki, pow. poniewieski, ob, Wiszejki. Wyszel, wś nad rz. Omulew, pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Nowa Wieś. W r. 1827 było 18 dm. , 93 mk. W r. 1582 wś Ruda Wesliowa, w par. Nowa Wieś, miała 4 zagrod. , od których płacił. Wyszenka al. Wyszenki, pow, gródecki, ob. Wiszenka. Wyszenkowicze, wś nad Olszanką dopł. Ułły, pow. lepelski, dwa młyny wodne. Wyszewa al. Wyszewka, słoboda, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. i par. praw. Rozważów o 6 w. , odl. o 84 w. od Radomyśla, śród lasu zabudowana, ma 23 mk. , 105 dzies. ziemi użytkowej, 228 lasu i 7 nieuż. Własność Wiktora Kosowskiego i trzech jego sióstr Kosowskiej, Kurowskiej i Różkowskiej. Wyszewicze, mylnie Wiszewicze, wś nad kotliną Piny, pow. piński, w 1 okr. pol. Pohost, gm. Pińkowicze, o 2 w. od Pińska, nieopodal dr. żel. poleskiej. ma 30 osad. Mieści się tu zarząd leśnictwa pińskiego, obrębu wyszewickiego, obejmujący przeszło 81000 dzies. puszcz skar bowych. Łąki niezmierne, rybołówstwo. Lud oprócz rolnictwa trudni się flisactwem i rybac twem. Niegdyś własność franciszkanów piń skich, którym ją nadał w r. 1398 w. ks. Zygmunt Kiejstutowicz, fundator klasztoru. Następnie W. , jako królewszczyzna, dostała w posiadanie w w. XVI królowa Bona i w opisie ks. pińskiego są często wspominane Piscew. kniga kn. pinskaho i kleckaho, str. 42, 300, 339, 340, 341, 350, 358, . 361, 364, 367. A. Jel. Wyszewicze, w dokum. także Wiszewicze i Wiszowicze, wś na lewym brzegu Teterewu, który dotąd staje się spławnym, głównie dla tratw, pow. radomyski, na pograniczu pow. kijowskiego, w 3 okr. pol, gm. Wyszewicze, odl. o 18 w. od Radomyśla, ma 1110 mk. W 1783 r. było tu 80 sadyb i 648 mk. , w 1886 r. podług Pochilewicza 1381 mk. prawosł. , 94 katol. i 175 żydów. Włościanie, w liczbie 465 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1865 dzies. , ze spłatą po 1941 rs. 79 kop. rocznie. Posiada cerkiew, p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesioną w 1726 r. a na początku drugiej połowy b. wieku z gruntu odnowioną i rozszerzoną; uposażenie parochii stanowi 48 dzies. Do par. praw. należą wsi Medelówka o 4 w. i Biała Krynica również o 4 w. . Kościół paraf. katol. , p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , został z drzewa wzniesiony w 1820 r. przez dziedzica wsi Oskierkę. Parafia katol. , dekanatu radomyskiego, 1022 dusz. Filia w Radomyślu, kaplica w Krymku. Gmina obejmuje 39 miejscowości w tej liczbie 3 kol, 3 chutory, 6 uroczysk, 3 słobody, mających

1368 dm. , 11769 mk. , 49258 dzies. ziemi 14720 włośc. , 34278 dworskiej, 260 cerkie wnej. Podług reg. pob. wwdztwa kijowskiego z 1581 r. należy do dóbr monasteru pieczarskiego w Kijowie, który w 1628 r. płaci ztąd z 7 dym. , 2 ogr. , 1 ubog. Jabłonowski, Ukraina, I, 37, 80. W XVIII w. W. należały do Niemiryczów ob. t. XII, 161, w nowszych zaś czasach do Złotnickich, od których przeszły drogą kupna do Oskierków, od tych nabył w 1870 r. Korolew i w 1885 r. sprzedał Apolonowi Łoskiemu w ilości 818 dzies. ziemi użytkowej, 1738 lasu i 231 nieuż. J. Krz. Wyszewo, folw. , pow. mścisławski, odr. 1867 Łaszkiewiczów, 659 dzies. 176 roli, 60 łąk, 394 lasu. Wyszhorodek, ob. Wyżgródek. Wyszka, niem. Wyska, os. karcz. , pow. jańsborski, st. pocz. Wyszki 1. pow. makowski, ob. Mamino W. 2. W. , pow. pułtuski, ob. Gołębie 1. 3. W. , os. młyn. , w spisie z r. 1827 podana w pow. bialskim i par. Biała, miała 2 dm. , 9 mk. 4. W. , os. , pow, sokołowski, gm. Sabnie, par. Zambrów. 5. W. Pietrzykowo, ob. PietrzykowoGołąbki. Wyszki 1. jezioro, w pow. dźwińskim, o 25 w. od Dźwińska, w pobliżu traktu kowieńskiego, ma do 3 w. dług. a do 1 1 2 w. szerokości. 2. W. Dolne, jezioro, tamże, na zachód od poprzedniego, ma 4 1 2 w. długości a przeszło 1 w. szerokości. Przez oba przepływa rz. Dubna, na 30 w. od źródeł. Pomiędzy jeziorami przechodzi trakt z Dyneburga do Rzeżycy. Wyszki 1. mko i 2 wsi w pobliżu rz. Dubny i przy linii dr. żelaznej warszawskopetersburskiej, pow. dźwiński, w 2 okr. pol. , gm. Wyszki, o 25 w. Dyneburga, 362 mk. , zarząd gminy, kościół paraf. katol. , dom modlitwy żydowski. Kościół paraf. katol. , p. w. Zwiastowania N. M. P. , pierwotnie wzniesiony został z drzewa na cmentarzu w 1621 r. przez Arenda i Elżbietę z Sielickich Mohlów; przeniesiony w 1715 r. na półwysep przez Hieronima i Katarzynę Mohlów. Parafia katol. , dekanatu górnodźwińskiego, 1812 wiernych. Przy kościele istniał dawniej niewielki klasztor dominikański. Bobra, w skład których wchodzi mko W. , wś Wyszki łotew. Wyszkumujża, folw. W. Górne i Dolne Kołna Wyszkas i Sołu Wyszkas, Wasilewo, Bołotki i Greuenhoff, oraz fermy Szpigi i Ostropol, obejmują. 3213 dzies. ziemi dworskiej. Należały dawniej do głównej majętności ruszońskiej Sielickich, po których odziedziczyli Mohlowie. St. W. dr. żel. warsz. petersburskiej, zwana dawniej Dubna, położona pomiędzy st. Dźwińsk o23 w. a Ruszona o 13 w. , odl. jest o 572 w. od Warszawy a 473 w. od Petersburga. Gmina, w środkowej części powiatu, graniczy od płn. z gm. Jasmujża i Kapino, od wschodu z gm. Użwałd, od płd. z gm. Malinowo, od zachodu z gm, Liksna i Kołup, obej muje 82 miejscowości, mające 315 dm. włośc. obok 91 należących do innych stanów, 7248 mk. włościan, uwłaszczonych na 5888 dzies. Oprócz tego w obrębie gminy znajduje się 12084 dzies. 3538 ornej należących do właścicieli większej posiadłości. 2. W. Kościelne, okoli ca, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Rajsk, o 15 w. od Bielska, 6 dm. , 35 mk. , 116 dzies. 14 łąk i past. , 7 lasu, 3 nieuż. i 33 dzies. ziemi kościelnej 46 łąk i pastw. , 9 lasu. Posiada kościół paraf. katol. , p. w. św. Andrzeja Ap. , z drzewa wzniesiony w 1457 r, przez Wisława, podsędka bielskiego. Parafia katol, , dekanatu bielskiego, 1907 wiernych; ka plica w Pulsach. W. zwały się pierwotnie Piorkowem. Wisław z Piórkowa, dek z synowcami po Klemensie, w 1453 r. kościół tu uposażył. Podczas lustracyi z 1791 r. stał je szcze ubogi kościół drewniany pierwotny, tytułu Zwiastowania N. M. P. Prawdopodobnie ten sam kościół, dobrze oszalowany wewnątrz i zewwnątrz i pomalowany olejno, stoi do dziś dnia. W 1779 r. , w drugi dzień Wielkiejnocy, gwał towny pożar zniszczył całą wieś, przyczem oca lał kościół, okolony odwiecznemi drzewami Przegl. kat. , 1880, Nr 381. J. Krz. Wyszki, Wyszkowy, , pow. jarocińskim, urz. okr. w Kotlinie, urząd okr. w Kotlinie, urząd st. cyw. i par. ew, w Ja rocinie, st. kol. żel. i poczta w Kotlinie, szkoła katol. w Magnuszewieach, paraf. katol. w Wyszanowie, sądy w Kępnie i Ostrowie. Obszaru 436 ha, 5 dym. , 89 dusz. 2. W. , wś dwors. , tamże, ma obszaru 110 ha, 15 dym. , 116 dusz 6 ew. . Leżą nad Lutynią, na płn. od Dobrzycy, płd. wsch. od Jarocina, pod Magnuszewicami. W. istniały już r. 1523. Posiadali je r. 1579 Jan, a r. 1618 Marcin Wyszkowscy. W r. 1579 ma tu Jan Wyszkowski W r. 1599 ugoda o W. z Twardowskim. W r. 1800 posiada W. Moskorzewski z Magnuszewic. Odkryto tu obszerne cmentarzysko przedhisto ryczne. W. Ł, Wyszków 1. osada miejska, dawniej miasteczko, na praw. brz. Bugu, pow. pułtuski, gm. i par. Wyszków, odl. 27 w. na płn. wsch. od Serocka, 45 w. od Jabłonny st. dr. żel. nadwiśl. , leży o kilka wiorst poniżej Kamieńczyka na lew. brz. Bugu, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, urząd gm. , urząd pocztowy, około 150dm. i przeszło 3000 mk. , przeważnie żydów. W r. 1827 było 102 dm. , 1283 mk. ; 1864 r. 108 dm. 8 murow. i 2354 mk. 1543 żyd. . Osada leży przy szosie prowadzącej z Warszawy do Białegostoku. Obecnie buduje się linia drogi żel. , mającej łączyć Warszawę z Ostrołęką, która mieć będzie swą stacyę w Wyszkowie. Na Bugu wzniesiony będzie most żelazny. W. jest starożytną osadą i odwieczną posiadłością

Wyszewo

Wyszhorodek

Wyszka

Wyszewo

Wyszki

Wyszków

Wyszków

kościoła płockiego. W dokum. Konrada z r. 1203 wymieniono w liczbie dóbr biskupich castrum Brensk cum his villis Tuchlyno, mentne, Gora, Belyno, Turijno Turzyn, Vysskowo ibidem capellanus unam sortem et tabernam totam. Trojden, ks. mazowiecki, zagarnął W. z kościołem i Budziszowice nad Bugiem a Kamion nad Wisła i Targowe przy Kamienie pod Warszawą. Synowie Trojdena Ziemowit i Kazimierz, zwrócili te dobra biskupom, wskutek czego aktem wydanym w Czerwińsku r. 1347 Klemens, biskup płocki, oddaje tymże książętom wś Wyszkowo na 8 lat, po upływie których mają takową zwrócić kościołowi locatam et informatam Kod. Maz. , 58, 59. Biskupi płoccy zdawna mieli tu swój dworzec i często przebywali. W r. 1602 biskup Wincenty Przerębski nadaje osadzie prawo miejskie, chełmińskie i zwalnia mieszkańców od wszelkich służebności. Zygmunt I pozwala wystawić most na Bugu i pobierać opłaty od przejazdu. Zygmunt III wydał r. 1599 przywilej dla cechów tutejszych. Syn tegoż króla Karol Ferdynand, biskup płocki, zbudował sobie w W. wygodny dwór i o siadłszy stale, tu życie zakończył r. 1655. Szwedzi zniszczyli osadę w r. 1657. Morowe powietrze dokończyło ruiny. Stanisław August, za staraniem Michała Poniatowskiego, biskupa płockiego, zniósł w r. 1767 niezależność mieszczan od biskupów, nadaną im przy lokacyi miasta, a w r. 1781 ustanowił targi i jarmarki. Mieszczanie, opierając się na swych przywilejach, nie chcieli się poddać wymaganiom biskupa. Na rozstrzygnięcie sporu wyznaczeni byli komisarze królewscy. W archiwum miejskiem przechował się spis przywilejów i nadań miejskich, pomieszczony w wyroku komisarzy regulującym stosunki. Kościół tutejszy sięga początków XIII w. Pierwotnie istniała tu kaplica, przy której był kapelan pobierający de homine qui cum bonis ascendit contra Bug transferens mansionem. .. XII frustra de et XII de plaustra. Szczegół ten i podany w starożytnym dokumencie z XIII w. Kod. Maz. , 338 rzuca ciekawe światło na ówczesny ruch ludności i stosunki ekonomiczne, w w których sól odgrywa rolę monety. Akt z r. 1347 wymienia kościół jako odrębną od W. osadę, gdyż w istocie stał on na obszarze wsi Nadgórza, przyległej do Wyszkowa. Według akt kościelnych, Scibor bisk. płocki, wzniósł kościół r. 1378 zapewne na miejscu pierwotnej kaplicy. Obecny, murowany, zbudował r. 1793 biskup Szembek. W wielkim ołtarzu znajduje się statua drewniana św. Idziego, naturalnej wielkości, piękne dzieło rzeźby z XV w. W jednym z bocznych ołtarzy jest takaż statua św. Anny. W zakrystyi przechowały się dwa piękne kielichy, jeden z 1535 r. , w stylu ostrołukowym, dar Piotra Gamrata, proboszcza miejscowego, drugi renesansowy dany przez Jakuba Gulczewskiego. Za miastem, na drodze ku Rybienku, stoi słup z sza rego marmuru, na podstawie, bez napisu, ozdo biony z czterech stron herbem Wazów snop. Drugi, takiż sam, stał na gruncie probostwa. Przed r. 1830 został rozebrany i części jego zło żone były przy kościele. Można przypuszczać, że jestto pamiątka po królewiczu Karolu Ferdy nandzie, który tu życia dokonał. W. par. , dek. pułtuski dawniej wyszkowski. W. gmina nale ży do sądu gm. okr. i st. poczt. w os. Wy szków, obszaru ma 16628 mr. i 7693 mk. Śród ludności stałej jest 6 praw. , 21 prot. i 2682 ży dów głównie w miasteczku. Folwark W. , wcho dzący w skład dóbr rząd. t. n. , miał w r. 1876 obszaru 1280 mr. , zaś leśnictwo rządowe wysz kowskie obejmuje 20654 mr. obszaru leśnego. Opis W. z rycina pomieścił Tyg. Illustr. z r. 1866 t. XIII, 232. 2. W. , wś i folw. nad rz. Liw, pow. węgrowski, gm. i par. Wyszków, po siada kościół par. murowany, szkołę początko wą, młyn wodny, cegielnią, 50 dm. , 430 mk. W r. 1827 było 33 dm. , 302 mk. Jestto staroży tna osada, o czem świadczy nazwa Grodzisk, ja ką nosi folwark. Kościół i parafia erekcyi nie wiadomej. Istniała już w XVI w. Obecny ko ściół pochodzi z r. 1790. W. par. , dek. węgrow ski, około 1300 dusz. Bobra W. składały się w r. 1893 z folw. W. , Ziomaki i Grodżisk, rozl. mr. 2270, folw. W. gr. or. i ogr. mr. 791, łąk mr. 316, pastw. mr. 21, lasu mr. 2, nieuż. mr. 84; bud. mur. 4, drew. 20; folw. Ziomaki gr. or. i ogr. mr. 426, łąk mr. 131, pastw. mr. 7, lasu mr. 131, nieuż. mr. 31; bud. mur. 1, drew. 10; folw. Grodzisk gr. or. i ogr. mr. 111, łąk mr. 13, pastw. mr. 2, lasu mr. 191, nieuż. mr. 5; bud. mur. 2, drew. 4, lasy nieurządzone. Wś W. os. 50, mr. 606, wś Pierzchały os. 23, mr. 604, wś Oszczerze os. 28, mr. 301, wś Grodzisk os. 29, mr. 277, wś Witanki os. 28, mr. 583. W. gmina, graniczy z gminami Grębków, Osowno, Borze i Ruchna, ma 3167 mk. i 11275 mr. Sąd gm. okr. III w os. Liw o 8 w. , st. p. i dr. żel. Węgrów o 11 w. W skład gm. wchodzą Dą browa, Grodzisk, Mroczki, Oszczerze, Pierzchały, Polków Dadźbogi, P. Sagały i Polków Pobratyny, Prószew, Proszowska Wólka, Suchodół Witonki, Wyszków, Zalesie i Ziomaki. Br. Ch. Wyszków, Wyżgów; , wś skarbowa nad Sty rem, pow. łucki, gra. Teremno, 33 dm. , 240 mk. , cerkiew. Podług rewizyi zamku łuckiego z r. 1545 własność p. Iwana, podskarbiego nadwornego Hornostaja, który spólnie z ks. Czetwertyńskimi i Sokolskimi zobowiązany był do opatrywania trzech horodni zamkowych Ja błonowski, Rewizye, 34, 51, 52. W r. 1577 własność Aleksandra Siemaszki, który płaci ztąd z 8 dm. po 10 gr. , 5 ogr. po 2 gr. W r. 1583 tenże Aleks. Siemanko, kaszt. bracławski, płaci z W. z 10 dym. i 5 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 55, 87. J. Krz.

Wyszkowszczyzna

Wyszkowicze

Wysznie Horodno

Wyszków 1. wś nad błotem, pow. nowozybkowski gub. czernihowskiej, gm. Bobowicze Nowe, 254 dm. , 1411 mk. , cerkiew, 5 wiatraków. 2. W. Mały, wś nad Ipucią. , tamże, 39 dm. , 203 mk. , cegielnia. Wyszków, wś, pow. doliński, 40 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Dolinie, 30 klm. na płd. zach. od urz. poczt. w Wełdzirzu. Na płn. zach. leży Seneczów, na płn. Ludwikówka, na wsch. Lolin, na płd. i płd. zach. królestwo wę gierskie. Wzdłuż granicy wsch. płynie od płd. na płn. Świca, powstająca na granicy Wyszko wa i Lolina, przyjmuje ona w obrębie wsi liczne dopływy z lew. brzegu, z których znaczniejsze są Czarna Roztoka, Jelowec, Bahonka i Ilnica, Na płd. zach. nastaje Mizunka i płynie zrazu na wsch. , potem na płn. , a w końcu na płn. zach. do Seneczowa. W obrębie wsi zasilają, ja od praw. brzegu między innemi pot. Roztoka i Krzywica, a od lew. brz. pot. Bahoński i Beskidowiec. Na granicy węgierskiej wznoszą, sie hła młaka 1261 mt. , Heczka 1161 mt. , Tersa 1031 mt. , Gorgan Wyszkowski 1443 mt. , Załom 1291 mt. . W płn. części obszaru wzno szą się Męczyn 1454 mt. , Pusty werch. 1358 mt. , Piesza 1337 mt i Gurgulat 1437 mt. . Zabudowania wiejskie leżą na płd. zach. w doli nie Mizunki. Własn. więk. ma roli orn. 13, łąk i ogr. 185, pastw. 384, lasu 22446 mr. ; wł. mn. roli or. 327, łąk i ogr. 968, pastw. 921, lasu 68 mr. W r. 1890 było w gm. we wsi i w przy siołkach Dział, Kalinowiec, Sida, Zajście i Zhary, 83 dm. , 474 mk. , na obszarze dwor. , 8 dm. 105 mk. 430 gr. kat. , 83 rzym. kat. , 6392 Rus. , 108, 48 Niem. . Par. rzym. kat w Wełdzirzu, gr. kat. w Seneczowie. We ws; jest cerkiew i szkoła 1 klas. Lu. Dz. Wyszkowce, wś nad rz. Szpikówką, dopł. Bohu, pow. bracławski, okr. pol. i sąd Niemirów, gm. Peczara, par. kat. i st. poczt. Bracław o 8 w. , st. dr. żel. Rachny o 30 w. , ma 121 dm. , 890 mk. , 641 dzies. ziemi włośc. , 1024 dworskiej 550 roli orn. , 80 łąk, 350 lasu, 44 pod drogami i nieuż. , 43 cerkiewnej. Posiada cerkiew, p. w. N. M. P. , wzniesioną, w 1715 r. , z 792 parafia nami, 2 młyny wodne, wiatrak, 3 stawy. Gleba w połowie glinkowata i piaszczysta, od strony Monastyrka grunt górzysty. Stara osada, wspo mniana w 1594 r. w skardze szlachty bracławskiej na Nalewajkę ks. grodzka łucka z 1594 r. w arch. kijowskiem. W Michalskich, pod koniec wieku wraz z częścią wsi Bortnik do hr. Chołoniewskiago, potem do Konarskiego, Pikulskich, Żaboklickich, dziś do profesora dra Bessera. Nadto posiadają tu nie wielkie części Bocheńscy 40 dzies. , Tarkow scy 50 dzies. i kilku jeszcze drobnych posia daczy. Dr. M. Wyszkowicze, wś, pow. lepelski, przed uwłaszczeniem włościan należała do dóbr Smolańce, Wołłodkowiczów. Wyszkowo 1. wś nad bezim. dopł. Sołomereczy, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. siemkowo horodecka, o 26 w. od Mińska, ma 15 dm. , 61 dusz, 810 dzies. ; grunta dobre, szezerkowogliniaste, łąki obfite, miejscowość wzgórzysta, dość leśna. Należy do dóbr Sołomerecz. 2. W. , wś i folw. , pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Żuchowicze, o 36 w. od Nowogródka. Wś ma 17 os. ; folw. jest własnością Zieńkowskich. Miejscowość falista, bezleśna. Wyszkowszczyzna, w par. Wierzbołów. Według spisu z r. 1827 miała 1 dm. , 11 mk. Wyszkumujża, ob. Wyszki. Wyszmontów, wś, pow. opatowski, gm. 0żarów, par. Bidziny, odl, od Opatowa 20 w. , ma 46 dm. , 363 mk. , 827 mr. dwor. , 431 włośc. W r. 1827 było 25 dm. , 285 mk. W r. 1888 folw. W. rozl. mr. 579 gr. or. i ogr. mr. 546, łąk mr. 12, nieuż. mr. 22. R. 1578 Weszmuntów ma 12 osad. , 7 łan. , 3 zagr. , 1 rzem. Wyszni Wołoczek, mto powiat. gub. tworskiej, nad rz. Cną i przy linii dr. żel. mikołajewskiej, pod 57 37 płn. szer. a 52 13 wsch. dług. , odl. o 111 w. na płn. zach. od Tweru, ma 15900 mk. w 1888 r. . W 1860 r. było w mieście 1893 dm. 228 mur. , 13504 mk. 73 katol. , 80 jednowierców, 63 rozkolników, 106 żydów, 6 cerkwi 1 drewniana, 75 składów towarów 24 mur. , 389 sklepów 191 murow. , zarząd okr. komun. , 2 szkoły duchowne i 2 świeckie, 2 szpitale, więzienie, bank miejski, st. poczt. i dr. żel. , przystań. Do miasta należało 2344 dzies. ziemi. Pod względem przemysłowym było tu 10 zakładów przemysłowych, zatrudniających 1285 robotników i produkujących za 989649 rs. ważnjejsze przędzalnia bawełny za trudniała 1200 robot. i wyprodukowała za 705000 rs. , młyn mączny, z produkcyą na 154700 rs. . Rzemieślników było 781 556 majstrów. Handel i przemysł bardzo rozwinięte dawniej, w ostatnich czasach poczęły upadać. St. dr. żel. W. W. , pomiędzy st. Leontiewo o 10 w. a Osieczenka o 14 w. , odl. jest o 342 w. od Petersburga a 267 w. od Moskwy. Pierwotnie osada, zniszczona przez Iwana Groźnego w 1569 r. , ucierpiała od pożarów 1764 r. ; od 1770 r. mto gub. nowogrodzkiej, włączone w 1775 r. do gub. twerskiej. Wyszniewołocki powiat, w płn. zach. części gubernii, zajmuje 169 mil al. 7176 w. kw. Powierzchnia, z wyjątkiem części wschodniej, wzgórzysta. Gleba piaszczystogliniasta, zasiana głazami i wogóle mało urodzajna. Rzeki południowej części powiatu należą do dorzecza Wołgi, północnej zaś do systematu Ładogi. Z rzek części południowej ważniejsze Twerca z Szegryną, Miedwiedica, Mołoga z Wołczyna i Kieza. Dalej Cna i Msta z Tubaską. Jezior

Wyszkowce

Wyszni Wołoczek

Wyszmontów

Wyszkumujża

Wyszkowo

Wyszniów

wiele, zwłaszcza w części północnej, równie jak i błot. W 1860 r. było w powiecie 76 cerkwi 31 drewnianych i 2 pustelnie męzkie. Role zajmnją do 125000 dzies. , lasy zaś 475000 dzies. Zbiór zboża nie wystarcza na miejscowe potrzeby. Hodowla bydła dość rozwinięta; było 41500 sztuk koni, 81000 bydła rogatego, 53000 owiec zwyczajnych i 7000 trzody chlewnej. Pod względem przemysłowym było w powiecie 13 zakładów przemysłowych główniejsze trzy przędzalnie bawełny, produkujących na 827094 rs. Nadto mieszkańcy zajmują budowa statków wodnych, bednarstwem, wyrobem naczyń drewnianych, kołodziejstwem, pędzeniem dziegciu, smoły i terpentyny. Wysznie Horodno, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ziembin, o 42 w. od Borysowa. W pobliżu stare horodyszcze. Wysznie Pole, ob. Wiszniopol. Wysznie Żary, pow. rzeczycki, ob. Żary. Wyszniów, właściwie Wiszniów, wś skarb. , pow. włodzimierski, gm. Luboml, 151 dm. , 1016 mk, cerkiew, szkoła, wiatrak. Wyszogotowo, niem. Hochdorf, kol. , pow. pleszewski, ob. Wysogotowo. Wyszogród, dawniej Wyszegród, w dok. z r. 1231. Wisegrod, 1239 Wissegrode, 1576 r. civitas Visszegradensis, osada miejska, przed r. 1867 miasteczko, na praw. brzegu Wisły, pod 52 23 10 szer. płn. i 37 5 1 dług. wsch. od P. , na wyniosłym obszarze rozdzielonym na dwie połowy przez głęboki jar, spływający do Wisły. Na wąwozie tym stoi most. Odl. 65 w. na płn. zach. od Warszawy, 39 w. na wsch. płd. od Płocka, około 8 w. na zach. od Czerwińska. W. posiada kościół parafialny katolicki, murowany, kościół par. ewangielicki, synagogę, dom przytułku dla ubogich, trzy szkoły początkowe jednoklasowe męzka, żeńska i ogólna, urząd pocztowy, przystań dla statków parowych, 220 dm. 63 murow. , 54 z pruskiego muru, 103 z drzewa 4009 mk 1829 męż. . 2180 kob. , w tej liczbie 3034 żyd. , 2213 mr. ziemi w tem 1942 należy do mieszczan, 25 mr. do zakładów dobroczynnych, 83 rządowych, 77 do osady, 86 do probostwa. Z zakładów przemysłowych istnieją tu młyn wodny, dwie olejarnie, cegielnia, fabryka octu. Odbywa się 6 jarmarków do roku. W r. 1827 było 279 dm. i 3305 mk; 1864 było 238 107 mur. i 3977 mk. 2997 żydów. Domy ubezpieczone były w r. 1865 na 102, 680 rs. Jestto starożytna osada, utworzona przy zdawna istniejącym tu grodzie. Na przeciwległym brzegu leży wś Kamień. Akt uposażenia klasztoru w Mogilnie z r. 1155 wylicza W. w liczbie osad dających opłaty na rzecz klasztoru i wspomina zapewne tę wieś Kamień, jako kres obszaru a raczej pasa osad nadrzecznych przewozów przez Wisłę, zobowiązanych do daniu na rzecz kla sztoru. W akcie nadania w r. 1231 wsi Prandocina opactwu w Mogile, sporządzonym in Smarsowicz, powiedziano dum edificatur a duce Conrado castrum Wisegrod. Zapewne więc Konrad zbudował nowy zamek na starem grodzisku. W r. 1239 Bolesław, ks. mazowiecki, nadaje tu zapewne Wissegrado Templeryuszom wsi Orzechowo, Dręszewo i Skuszew, leżące nad Narwią i Bugiem Ledebur, , XIV, 324 i Ulanow. Dokum. mazow. , 280 5. Według latopisu hypacowskiego Konrad daje tu w r. 1280 schronienie Danielowi, ks. halickiemu. Bolesław, ks. płocki, umiera tu w r. 1313. Bolesław, ks. mazow. , nadaje W. r. 1349 w posiadanie matce Elżbiecie donacionem Wyssegrod et Castelanie Wyssegrodensis cum suo toto districto, przyczem akt podaje szczegółowo linią graniczną tej kasztelanii od płockiej. Kazimierz W. zajął zamek tutejszy i odbudował go podobno. Janusz, ks. Mazowsza i Rusi, w r. 1398 rozszerza prawa miejskie, nadając mieszczanom sądownictwo w sprawach kryminalnych większych i mniejszych, według ustaw prawa chełmińskiego. Wioski należące do miasta podlegały tej juryzdykcyi. Nadto otrzymali mieszczanie wolność od opłaty ceł w całem państwie Janusza, postrzygalnią, łaźnią i wagę Kod. Maz. , 126, 127. Dzięki dogodnemu położeniu W. rozwijał się pomyślnie w i XVI w. , póki wzrost Warszawy nie skoncentruje w niej handlu i przemysłu okolic nadwiślańskich. Rozwinął się mianowicie w W. wyrób sukna było 24 majstrów, produkujących około 4500 postawów rocznie, piwowarstwo po 1000 korcy rocznie przerabiano i rzemiosła. W r. 1526 wójt okazał przywilej od Anny Odrowążówny, po śmierci ks. Janusza, na folwark i ogród ze wszystkiemi wolnościami od podatków i od posłuszeństwa miejskich. W r. 1564 było wolnych domów miejskich 10, na które mają przywileje od książąt. Mniszych domów 31, też mają przywileje odksiąźąt, ale nie są pod posłuszeństwem miejskiem Lustr. , 4, 96. W r. 1564 liczono jakoby 308 rzemieślników. Istniał też tu skład towarów i ztąd mieszkali kupcy. Zygmunt August zatwierdził ustawy tutejszego cechu krawców i kuśnierzy. W przywileju Zygmunta III dla cechów tutejszych, w r. 1597 wydanym, wymieniono złotników, mieczników, ślusarzy, kowali, kotlarzy, stolarzów, bednarzów, kołodziejów, rymarzów, szklarzy, szmuklerzów. Na początku w. liczne ogrody i winnico mieściły się na stokach wybrzeża. Wojny i ogólny upadek materyalny sprowadziły ruinę miasta. Po przemyśle sukienniczym został ślad tylko w nazwie ulicy. W r. 1704 August, odebrawszy Warszawę z rąk Szwedów, stanął we wrześniu obozem pod W. Dnia 22

Wysznie Pole

Wysznie Horodno

Wysznie Żary

Wyszogród

Wyszogotowo

września otrzymał król listy od Piotra W. , donoszące o zdobyciu Narwy i zawarciu przymierza z Polską, w czem pośredniczył Działyński, wojew. chełmski. W kilka dni potem opuścił król z wojskiem miasto. R. 1747 pożar zniszczył miasto. Za rządów pruskich wzmógł się napływ żydów, którzy wznieśli bóżnicę, zaś dla rozsiedlanych po brzegach Wisły kolonistów niemieckich urządzono parafią ewangielicką i oddano jej dawny kościół franciszkański. Zamek wyszogrodzki stał w pobliżu dzisiejszego rynku i bóżnicy. Zbudowany na nowo przez Kazimierza, przechował się do połowy XVII w. w całości. Swięcicki w Opisie Mazowsza nazywa go znanym z piękności. Według lustracji z r. 1616 służył za mieszkanie starostom. Część stanowiąca mieszkanie książąt była w złym stanie. Istniała jednak izba stołowa z sufitem malowanym i izba sądowa. W r. 1798 rząd pruski sprzedał mury na rozbiórkę. Z cegieł wystawiono kilka domów w mieście. Fundamenta miały do 6 łokci grubości a do 10 sążni głębokości. Kościół parafialny, p. w. św. Trójcy, istniał zapewne jako kaplica przy grodzie, od bardzo odległych czasów. Wacław, ks. płocki, oddał go r. 1320 wraz z probostwem bożogrobcom miechowskim, którzy przebywali tu aż do supresyi w r. 1819. Ostatni z zakonników ks. Dziurzyński był proboszczem do r. 1846. Odtąd zarządzają parafią księża świeccy. Po spaleniu kościoła w r. 1778 Miechowici wystawili nowy, obecny, w latach od 1779 do 1786. Kościół ten nie ma żadnych zabytków, prócz bardzo pięknej, srebrnej monstrancyi ostrołukowej z XIV w. Bogactwo ornamentów i misterne wykończenie szczegółów nadaje temu zabytkowi niepospolitą wartość. Tenże sam ks. Wacław miał sprowadzić i osadzić franciszkanów w W. przy kościele Wszystkich Świętych. Drewniany kościół spłonął r. 1661 i po odbudowaniu z cegły został poświęcony r. 1675, p. w. N. Panny Maryi Anielskiej. Trzeci kościołek, p. w. św. Barbary, z drzewa wzniesiony, nad Wisłą, spłonął w r. 1799. Dziś nie ma po nim śladu. W. par. , dek. płocki, około 4000 dusz. Wyszogrodzkie starostwo grodowe, leżało w województwie mazowieckiem, ziemi wyszogrodzkiej i podług lustracyi z r. 1669 składało się z miasta Wyszogrodu i z wsi Kamion, Przecławice, Rębów, Morgi, Orszymów, Więzowo, Grodkowo, oraz 4 dzierżaw. W r. 1771 posiadał je Michał Szymanowski, opłacając kwarty złp. 3359 gr. 10, a hyberny złp. 1257 gr. 11. Na sejmie z r. 1773 74 Stany Rzpltej zatwierdziły tegoż w posiadaniu emfiteutycznem rzeczonych dóbr. O W. pisał W. H. Gawarecki Opis topograficznohistoryczny ziemi wyszogrodzkiej, Warszawa, 1824. Wiadomości historyczne o okopach starodawnych nad Wisłą, między miastem W. a wsią rządową Drwały, w powiecie i gubernii płockiej Bibl. Warsz. , 1852, t. III, 169. Tyg. Ilustr. z r. 1863, t. III, str. 96. Br. Ch. Wyszogród, wś, pow. pińczowski, gm. Opatowiec, par. Rogów. W r. 1827 miała 15 dm. , 111 mk. Długosz wymienia tę osadę w par. Opatowiec, lecz nie podaje jej opisu L. B. ,, 410. Według reg. pobor. pow. wiślickiego z r. 1579 wś W. , w par. Opatowiec, własność kasztelana sandomierskiego Szafrańca, miała 12 os. , 4 łany, 4 zagr. z rolą, 4 chałup. , 5 biednych Pawiń. , Małop. , 214. Wyszogrod, Wyszhorod, wś nad Dnieprem, pow. kijowski, w 1 okr. pol. , gm. Piotrowce Stare, o 12 w. od Kijowa, ma wraz z leśną strażą. 844 mk. ; oprócz tego w cegielniach tutejszych przebywa latem do 500 osób. Włościanie, w liczbie 348 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1723 dzies. , ze spłatą po 842 rs. 92 kop. rocznie. Oprócz tego do 5 gospodarzy należy 71 dzies. na prawie własności i 70 dzies. do cerkwi. Posiada cerkiew, p. w. św. Borysa i Hleba, w r. 1860 wystawioną z muru, na miejscu dawnej, wzniesionej r. 1744. Mieszkańcy trudnią się koszeniem zalewnych łąk Dnieprowych, ogrodnictwem warzywnem i w części tylko rolnictwem, dla niezbyt sprzyjających mu gruntów piaszczystych. Miejscowość tutejsza produkuje wyborną glinę garncarską. Jest tu kilka cegielni, w których wyrabia się rocznie do 5000000 sztuk wybornej cegły. W wyrwach pomiędzy górami natrafiono na ślad węgla brunatnego lignitu, lecz dotąd go nie eksploatowano. Jest tu źródłowisko, posiadające własności lecznicze. Pod wsią urządzony jest prom przez Dniepr. Okolica obfituje w stare uroczyska i mogiły, z których większa część nie była zbadana naukowo. W nowszych czasach rozkopano tylko dwa kurha ny Kreszczaty i Woronowy. W obudwu natrafiono na jednakową zawartość, t. j. na pomost złożony z grubych na pół zwęglonych pni, na wierzchu którego znajdowało się mnóstwo węgli i kości zwęglonych ludzkich i zwierzęcych. Na pierwszym z tych kurhanów miał stać słup pamiątkowy, z czerwonego łupku. Widocznie były to mogiły ciałopalne. Dokoła wsi ciągną się szczątki dawnych obwodowych wałów, od których otrzymała nazwę w pobliżu leżąca osada Wałki. Dość często z ziemi wydobywane bywają pieniądze z różnych wieków i narodów pochodzące. Znajdują się tu uroczyska i mogiły, jak to Warawin, Mała, Kiryłowa i góra Didowica. Miejscowość ta, dziś bez znaczenia, początkiem swym sięga odległej starożytności. Góra, na której wznosi się dziś W. , w dawnych wiekach nazywała się Chorewicą od legendowego Chorewa, którego braćmi byli Szczek i Kij, domniemany założyciel Kijowa Bielowski, Pomniki, I, kron. Nestora, str. 555 6. Według Nestora byli to książęta Polan, ludu słowiańskiego, który, jak chce Karamzin i Szafarzyk, w wieku ery na

Wyszogród

Wyszogrod

Wyszogród

szej z nad Wisły tu przywędrował. Poświadcza to, nie tak podobieństwo imienia Polanie, mogące być wprawdzie przypadkowe, z przyczyny siedlisk obojga narodów w równych polach, jako raczej zgoda nazwiska Kijów i Kujawy, zm. Kijawy, u Polanów leskich Szafarzyk, Staroż. , słow. , tłum. Bońkowskiego, t. II, str. 168. Zresztą i dziś jeszcze sporo nastręcza się nad Wisłą nazw z Kijowem podobnie brzmiących, jako to Kijów, Kijowiec, Kijowice, Kije, Kijany ob. Słow. Geogr. , t. IV. Chorewica z czasem, jako znajdująca się na wyniosłości znacznej i nie łatwo dostępnej, nazwaną została Wyszogrodem, to jest grodem wysokim. Taż nazwa powtarza się i nad Wisłą w paru miejscowościach, jak np. Wyszogród, w gub. płockiej i drugi w gub. kieleckiej. Może to być wskazówką, że i W. nad Dnieprem musiał być jeszcze przez Polan tak nazwany. Polanie Dnieprowi, uciskani przez braci i sąsiadów swoich Drewlan, jak się zdaje około 780 800 r. popadli w zależność potężnych, ale przytem łagodniejszych niż inni barbarzyńcy i bardziej od nich wygładzonych Kozarów, w której to zależności zostawali aż do przybycia Waragów Askolda i Dira 864 r. . Z tego też czasu jeszcze, na lewym brzegu Dniepru, naprzeciw W. , zostały ślady Kozarów w nazwisku kilku uroczysk i wsi dotąd zachowanych, jak np. Kozarska Pożarnia, Kozarska Darnica, Kozarski Młyn, Kozarski Trościaniec Mapa gieneralnego sztabu. Ale i na prawym brzegu Dniepru znajduje się do dziś istniejąca wieś Kozarowicze. Po zabiciu Askolda i Dira przez Waraga Olega, Polanie dostali się pod moc ks. waragoruskich, którzy Kijów obrali za stolicę 882 r. Odtąd W. staje się grodem ruskim, jakby przygródkiem Kijowa, lub też jego dopełnieniem. Razem też z nim dzieli jego losy. Pierwsza wzmianka w latopisach ruskich o W. zachodzi pod r. 946 był bo W. Wolzin, mówi Nestor. Karamzin domyśla się, iż przez W. Wolzin trzeba rozumieć, iż ten gród był dzielnicą Olgi, na co nie ma dowodu, ile że Nestor o tem milczy, a tylko mówi, że gdy po śmierci Igora, syn jej Światosław podbił Drewlan i zmusił do płacenia dani, to dwie części takowej szły do Kijowa dla Światosława a trzecia na Wyszogród bo W. był gród Olgi. Prędzej przypuścić godzi się, że to nie była dzielnica Olgi, ale że tu ona miała jeno swój dwór, w składach którego gromadziła dań, którą dla niej zwozili Drewlanie, przeważnie złożoną z futer i miodu. Włodzimierz I, w. ks. kijowski, syn Swiatosława, do przyjęcia wiary chrześciańskiej utrzymywał w W. , mówi rocznikarz, 300 nałożnic Ławr. , 341. Tenże władzca, zostawszy chrześcianinem, w tymże W. 988 r. wybudował cerkiew św. Wasila. Włodzimierz życia dokonał w 1015 r. Synowie jego Borys i tegoz roku byli morderczo zgładzeni z podniety brata ich ks. Światopełka. Rocznikarz mówi Swiatopełk tedy przyszedł nocą do Wyszogrodu, wezwał potajemnie Pątszę i Wyszogrodzkich bojarów i rzekł im sprzyjacie mi z całego serca Rzekł tedy Pątsza z Wyszogrodzianami gotowiśmy głowy nasze za ciebie położyć. On zaś rzekł im nikomu nic nie mówiąc, pójdźcie, ubijcie brata mego Borysa. Oni natychmiast to uczynić Bielowski, Mon. pol. , Kronika Nestora, t. I, str. 680. I nad Altą spotkawszy Borysa ci mordercy, ubili go. Na imię im było Pątsza, Talec, Jełowicz i Lęszko. W ślad zatem Światopełk posłał innych oprawców dla zabicia drugiego swego brata Hleba. I tak w krótkim czasie książę ten pozbył się aż dwóch swoieh braci, których zwłoki zostały pogrzebane w W. , w cerkwi św. Wasila. Ale cerkiew św. Wasila w 1020 r. z gorzała i panujący wówczas w Kijowie w. ks. Jarosław I na miejscu dawnej, ale p. w. już św. Borysa i Hleba, wybudował nową cerkiew, do której też zwłoki świętych przeniósł. Tu w W. w. ks. Jarosław zaniemógł silnie, i rozdawszy dzielnice synom, r. 1054 umarł w Kijowie Ipat. letop. , 114. Atoli cerkiew Borysa i Hleba w W. przez czas nadniszczałą w. ks. Izasław dźwignął na nowo i zwłoki świętych do niej uroczyście przeniósł. Wtedy rządził W. bojarzyn Czudin, a cerkwią zawiadywał Łazor tamże, 127. R. 1078 W. był dzielnicą ks. Jaropełka. Była to siedziba lesista, W. otaczały wieńcem rozległe lasy i bory, które przepełniał zwierz gruby. W tych lasach nieraz ks. kijowscy używali łowów. Gdy r. 1091 Wsiewołod polował tu, meteor spadł z nieba i wnet wszystkich, mówi rocznikarz, trwoga obwiała gwałtowna tamże, 150. Tegoż r. Połowcy przyszli na worop zniszczenie i między Kijowem a Wyszogrodem pustoszyli drapieżnie. Światopełk Michał wyszedł przeciwko nim, ale pod Żelanami poniósł klęskę tamże, 154. Książe ten umarł w W. 16 kwietnia 1113 r. i ludzie jego przywieźli zwłoki do Kijowa. Na tronie kijowskim siadł Włodzimierz Monomach. On to na posadach starej cerkwi śśw. Borysa i Hleba, dźwignął nowa z muru tamże, 202. Tegoż roku książę ten zbudował most na Dnieprze Królew. latop. , 177. Podczas panowania ks. Monomacha w Kijowie, trzymał dzielnicę wyszogrodzką od 1117 do 1125 Mścisław Włodymirowicz. Po śmierci jego 1125, za panowania w. ks. Jaropełka siadł na Wyszogrodzie jeden z jego synów Wsewołod. R. 1136 d. 29 grudnia przeszli Dniepr Połowcy i zaczęli pustoszyć około Trypola, Wasylewa, Krasnego i W. , docierając aż pod Kijów do Łybedi Ipat. , letop. , 215. R. 1139 dokonał życia w. ks. Jaropełk i do Kijowa wszedł brat jego Wiaczesław. Wsewołod Olgowicz, z bratem swym Światosławem i Włodzimierzem Dawidowiczem, pośpieszyli do W. i stali tutaj; ale Wiaczesław podał im dłoń pojednania, nie chcąc rozlewu krwi; sam zaś u

Wyszogród

chyliwszj się do Turowa, oddał Kijów Wsewołodowi tamże, 217. R. 1146 Wsewołod Olgowicz żyć przestał; pochowano go w cerkwi wyszogrodzkiej. Książe ten, przebywając na ostrowiu pod Wyszogrodem, i czując się bliskim śmierci, wezwał do siebie Kijowianów i za księcia wyznaczył im Igora. Kijowianie zgromadziwszy się na wiec, zrazu zgodzili się na Igora i na w. księcia go przyjęli, ale wnet rozmyśliwszy, rokosz przeciwko Igorowi podnieśli, skarżąc się na ucisk tiwuna Ratszy w Kijowie a Tudora w Wyszogrodzie. Chcieli podnieść na w. księstwo Światosława, brata Igorowego. Ale gdy ten wymówił się od godności, tem się składając, że już wpierw brata jego Igora na w. księcia powołali, to nalegać oni zaczęli, aby przynajmniej pospołu z bratem Igorem w Kijowie panował; gdy zaś i tym razem otrzymali odmowę, rzucili się do otwartego rokoszu, zrabowali dom Ratszy i wezwali na księstwo Izasława, który wnet pośpieszył i stoczywszy zwycięzką bitwę z Igorem, wszedł do Kijowa objąć tron wielkoksiążęcy tamże, 229 30. W tym peryodzie czasu 1146 1218 W. umocniono znacznie, usypano do koła grodu wały okolne; a mogiły w blizkości ich, gęsto dziś jeszcze usiane, świadczą o walkach zażartych, jakie tu się toczyły pomiędzy wzajemnie najeżdżającymi się książętami. Po wielmoży Tudorze r. 1146 rządził W. Wiaczesław Włodymirowicz. R. 1148 Jerzy Suzdalski na dzielnicy tutejszej posadził syna swego Andrzeja. Książe ten na górze Spaskiej wyprowadził z fundamentu cerkiew murowaną. Atoli Andrzej, bez woli ojca, porzucił W. i wyniósł się na Suzdal, zabrawszy z cerkwi tutejszej wsławiony cudami obraz Matki Boskiej z Pirohoszczy i umieścił go w cerkwi we Włodzimierzu nad Klaźmą Ipat. letop. , str. 331. R. 1154 Rościsław, syn Wiaczesława, z drużyną swoją wyprawił się przeciw Izasławowi Dawidowiczowi, ale zaledwie u W. przebył Dniepr, gdy otrzymał wiadomość, że ojciec jego Wiaczesław umarł w Kijowie, a więc wrócił z drogi, żeby pochować ojca; poczem znów się obrócił przeciw Izasławowi, który posiłkowany przez Połowców, w krwawej potyczce rozbił go na głowę i sam zasiadł tron w Kijowie tamże, 326 7. R. 1170 siedział na W. ks. Dawid tamże, str. 370. W następnym roku 1171 w Drohobużu zszedł z tego świata ks. Włodzimierz i zwłoki jego zostały przywiezione do W. dla pogrzebu. Tymczasem Mścisław Izasławicz, wygnany dawniej z Kijowa, poszedł do stołecznego grodu, a nie zastawszy w nim panującego Hleba, zajął Kijów bez oporu. Dawid, siedzący wówczas na W. , wiedząc, że Mścisław gotuje zamach na niego, spaliwszy otoczenie W. , oczekiwał na niego. Mścisław, nie tracąc czasu, podstąpił pod W. ; stał przed bramą złotą w ogrodach, walczył od rana do wieczora, nie szczędząc krwi i chcąc koniecznie zdobyć twierdzę, ale widać ścigały go złe losy, bo sprzymierzeni książeta zdradzili go, a nadto usłyszawszy, że nadciąga z Połowcami, ujrzał się w konieczności odwrotu. Wkrótce we Włodzimierzu dokonał żywota tamże, 375. Kijów za Andrzeja Boholubskiego tracił na swojem znaczeniu i upadał. Andrzej względem innych książąt trzymał się wyniośle, traktował pogardliwie i wymagał czołobitnej uległości od nich. Z ręki tegoż Andrzeja r. 1174 zasiadł na tronie kijowskim Roman Rościsławicz. Wkrótce atoli Andrzej wydalił go z Kijowa, a Dawida z W. Kazał im siedzieć na Smoleńsku. Doznawszy takiego upokorzenia Rościsławicze postanowili wyłamać sio z narzuconego im bezwględnie posłuszeństwa, i pozamykali się w swoich grodach Ruryk w Biłhorodzie a Mścisław w W. , z drużyną Dawida, ile że ten ostatni zbiegł był na Halicz szukać pomocy. Michałko z książęty, wyprawiony przez Andrzeja, podstąpił pod W. i jął go oblegać bezskutecznie przez całych 9 tygodni, tak że w końcu zmuszony został odstąpić, a Mścisław w W. pozostał tamże, 392. Gdy Andrzej r. 1175 był zabity, Dawid wrócił do W. , gdzie aż do śmierci 1190 r. kniaziował. Pod r. 1218 rocznikarze jeszcze o Rościsławie Rurykowiczu, jako ks. na W. , wspominają. W 1240 r. najechali Ruś Mongołowie i Kijów został ze szczętem zburzony. Tenże los spotkał i W. cerkiew św. Borysa i Hleba poszła w perzynę. Z monasteru t. . Biłyj Spas, również pozostała tylko kupa rumu. Zamiast ludnej osady zostały tylko dymiące się zgliszcza. To też po tem zupełnem zniszczeniu mongolskiem, nieszczęśliwa ta kraina stała pustką przez nie mało lat, i dopiero gdy Litwa wzięła po Mongołach dziedzictwo opustoszonych krajów, życie znów tu powoli zaczęło się krzewić. Odżył tez i W. Długosz twierdzi, że w 1344 r. na zamku wyszogrodzkim Skirgiełło, w. ks. lit. , dla nieznośnych okrucieństw był zabity Łukasz Gołębiowski, Dzieje, t. I, str. 57. Za Kazimierza Jagielończyka już w W. pobierano myto królewskie. Dowiadujemy się o tem z listu tegoż króla do Jerzego Puciatycza, wwdy kijow. , w którym daje mu wiedzieć, że oddał w arendę żydom kijowskim i trockim myto w mytnicach znajdujących się w Kijowie, W. i Żytomierzu Berszadzkij Dokum, i regestra k ist. litow. ewr. , t. I, str. 39. Po napadzie Mendligireja na Kijów i Kijowszczyznę r. 1493 W. na długie lata znowu w doszczętną obrócił się pustkę. Jeszcze w r. 1543 miejsce to było tylko horodyszczem bezludnem, należącem do zamku kijowskiego, jedynie z jedną opodal osiadłą wioską Piotrowcami Malinowski, Zródła dziejowe, Rewizya zamku kijow. r. 1543, t. , str. 123. R. 1571 czytamy przywilej Zygmunta Augusta Ewtichiemu Wysockiemu, pisarzowi w kancellaryi kor. spraw ruskich, w nagrodzeniu jego zasług

Wyszogród

dożywociem nadający mu monaster mezyhorski i ziemię wyszogrodzką. W przywileju tym powiedziano, że Wysocki ma ten monaster wraz z horodyszczem czyli ziemią wyszogrodzką, ludźmi nieosiadłą, trzymać, używać razem z sadem winogradowym, który tam jest, i ona ludźmi osadzać Akty J. Z. R. , t. III, str. 158. Niełatwa to była sprawa osiedlić odrazu bezludne pustkowie, ile że w owym czasie czynności osadniczej częste napady tatarskie wciąż jeszcze kładły przeszkody. To też, jak się zdaje, Wysocki nie wywiązał się z zadania; mamy bowiem ślad, że i po nim jeszcze W. świecił pustką. Jakoż to stare opuszczone horodyszcze zwróciło na siebie uwagę biskupa kijowskiego Józefa Wereszczyńskiego. Wiadomo, że biskup ten nastawał w swoich pismach, ażeby przez ulepszenia obrony i ustalenie bezpieczeństwa, pustynię tę prawie niemieszkalną, zaludnić na nowo i do bytu powołać. To też czytamy w jednem z pism jego te słowa A gdzieby też co zbyło na osadę miasta kijowskiego, tedy Jego Król Mości poddani mają być obróceni na osadę drugich miejsc pustych krółewskich, których jest niestetyż niemało na Ukrainie. A najosobliwsza ta rzecz była, gdyby w województwie temże osadzić mógł zamek przedtem sławny Wyszogród, którego to Wyszogrodu, nader kosztowne horodyszcze, jest tylo we trzy mile polskich od Kijowa i nad Dnieprem takież swe położenie osobliwe mając, którym zamkiem, gdyby to było horodyszcze zabudowanem i miastem osadzonem się pokrzepiło, niepomału by Dniepr zawarł od nieprzyjaciela północnego, czasu jakiego niebezpieczeństwa. Bo pod samo horodyszcze zamku Wyszogrodzkiego Dniepr z północy płynie, i niemógłby do Kijowa żadną miarą nieprzyjaciel północny z wojskiem swym przebyć, aż by musiał się drzewiej z Wyszogrodem o przepuszczanie certować, albo kontrowersować. Dla czego Waszmościom potrzeba Jego Królewskiej Mości do tego, aby zaraz na osadę miasta Wyszogrodzkiego i na zbudowanie zburzonego zamku jego był podany na dzisiejszym sejmie starosta wyszogrodzki; jakoż się snadnie nie tylo może osadzić, ale przez te osadzce zamek się może niezadługo zabudować, którzy będą z dóbr JKr. Mości ze wszystkiej Korony Polskiej na osadę kijowską wyprawieni. A zatem też i z tego starostwa wyszogrodzkiego kwarty do Rawy niemała summa za czasem może przybyć Sposób osady nowego Kijowa przez ks. Józefa Wereszczyńskiego, r. 1595. Snać te rady nie przebrzmiały napróżno i zostały usłuchane i przyjęte, gdyż rychło potem król uznawszy potrzebę utworzenia z W. oddzielnego starostwa czyli tenuty, oddał ją prawem dożywotniem Gabryelowi Hojskiemu Hosckiemu, chorążemu kijow. , który już w 1606 został przez woźnego wprowadzony w posiadanie tejże Opiś akt. kiew. centr. archiwa, Nr. 10, str. 34. W 1614 r. już tu wieś zaczęła się zawodzić, gdyż w tymże roku była tu już cerkiew i przy niej pop Prokofii Zakrowskij. Starosta Hoscki stare nadwerężone tutejsze wały w części naprawił, zamek z basztami, ostrokołem obstawiony, wałami zasłoniony, zabudował. Osada rozrosła się w miasteczko. Lustracya z 1616 r. opiewa Wyszogrod miasteczko i Piotrowce wieś. Tego mczka posessorem Imci P. Awryło Hoscki, chorąży kijowski, dożywotniem prawem, do którego iżeśmy z tychże przyczyn, jako do Demidowa dla grasujących Tatarów zjechać nie mogli, od lustracyi prowentów supersedować przyszło. Jednak Imci P. chorąży kijow. quarty ad inerta, dokąd lustracya inna nienastąpi, płacić do Rawy powinien. Lustratorami byli Wojciech Humieniecki, kasztelan kamieniecki, i Stanisław Kossowski, pisarz skarbowy. Hoscki umarł 1618 r. i sstwo czyli tenutę wyszogrodzką wziął po nim syn jego Roman. Lustracya z 1622 r. mówi Tenuta przy Kijowie Wyszogród. Tej dzierżawy posessorem Imci P. Roman Hoyski, podkomorzy włodzimierski. Zameczek ten leży nad Dnieprem, na kopcu, częstokołem otoczony; do niego wchodząc brama drewniana, baszt dwie, dom ze dwiema świetlicami i komorami, alkierz i sień, izdebka duża niedobra, kuchnia i piekarnia. Miasteczko, jest w niem 100 domów osiadłych, ze 14tu podatki dają, czynsz rocznie dają, którego dostaje się po mirek 3, i ośma część; każda mirka po zł. 3, facit zł. 28 gr. 22 den. 9. Siana dają wozów 14, wóz po gr. 3; facit 1 gr. 12; kur dają 28; każda po gr. 1 den. 9; facit zł. 1 gr. 12. Dani miodowej dają bielców 18; każdy bielec po złotemu jednemu gr. 7 den. 9; facit zł. 22 gr. 15. Arenda i przewóz, myto 4 jezior czynią na rok 300. Młynów jest 4, po jednym kamieniu, czynią na rok, prócz 3ej miary młynarskiej, zł. 150. Wieś Piotrowce Stare i nowa osada. Do tej dzierżawy ta wieś należy; jest w niej poddanych osiadłych 25; czynsz rocznie płacą; dają ich dwunastu po 2 zł. 15 gr. , po mirce owsa, po ćwierci żyta, po wozu siana, po kurze; dają ich sześć po groszy 25, po pół mirki owsa, po 1 8 żyta, po wozu siana, po kurze. Dwa dają po złotemu jednemu gr. 7 i pół; żyta 1 8, owsa pół mirki, po wozu siana, po kurze. Trzy dają po gr. 7 den. 9; facit zł. 94 gr. 21. Dani miodowej dają kadzi 4, bez trzech wiader, które do monasteru Miedzyhorskiego według listu ś. p. króla Stefana, i z jeziorem Kosor oddawać nakazujemy. Młynek się daje na wychowanie urzędnikowi. Summa prowentu 622 zł. Wolność na osadzenie słobody w Wyszogrodzie. Stanąwszy przed nami mieszczanie wyszogrodzcy pokazywali list Imci P. Hawryła Hosckiego, chorążego kijow. , onym na osadzenie słobody do lat 20 dany, ze wszystkiemi pożytkami i przynależnościami, porównywając z insze

Wyszogród

Wyszogród

mi miasty króla JM, których pożytków, aby bezpiecznie zażywali, onych assekuruje, które jeszcze im służyć ma do lat 15tu, który to list authoritate nostra approbujemy. Opowiadanie Czernców Międzyhorskich. Przy odprawowaniu lustracyi Wyszogrodu i Piotrowiec przyszli przed Nas Czerncy, imieniem pobożnego ojca Hediona Humena i wszystkiej braci swej Czernców monastera Międzyhorskiego założenia św. Spasa, opowiadając, się z prawem tej cerkwi Bożej na jezioro Kosor i 4 kadzi miodu z Wyszogrodu i Piotrowiec im należące, czego dowodząc okazali przed nami listy ś. p. króla Stefana, jeden de data Leopoli anno 1578, a drugi de data w Wilnie, anno 1580, któremi ten monastyr Międzyhorski, według starych funduszów przy tymże jeziorze Kosorze i 4 kadziech miodu zachowuje, i dzierżawcom tych dóbr na potomne czasy zachowywać rozkazuje. Ukazowali przytym listy ks. Ostrogskiego, wwdy kijow. , i inszych dzierżawców, którzy ich przy tem zachowują. Co my widząc rzecz słuszną onych przy dawnem prawie i używaniu zostawujemy, i w prawach do należącej, tego jeziora i miodu niekładziemy. Po Romanie Hosckim został sstą Piotr Kisiel, brat rodzony wwdy kijowskiego. Podczas wojny Chmielnickiego Kozacy W. zajęli. Z dóbr swoich żadnieprskich i wepryńskich Adam Kisiel, wwda kijowski, niemało naspławiał do W. potażów. Bohdan Chmielnicki, opanowawszy kraj, potaże Kisiela na rzecz swoję zabrać kazał; ze 400 beczek sprzedał mieszczanom kijowskim, resztę niesprzedaną zabrać na bajdaki i spławić w dół Dniepru, polecił Księga pam. Michałowskiego, str. 697. R. 1651 ks. Janusz Radziwiłł, hetman w. ks. lit. , z wojskiem idąc do Kijowa przeciwko Kozakom, przeprawił się przez Dniepr pod W. Akty J. Z. R. , t. III, str. 481. Najemni z jego wojska Niemcy mieli spalić cerkiew św. Borysa i Hleba. Ale Zakrewskij w opisie Kijowa sądzi, że to spalenie cerkwi mogło się wydarzyć o wiele później, bo w 1662, gdy za Jurka Chmielnickiego zapędził się aż tu łupiezki podjazd tatarski Opisanie Kiewa, t. I, str. 261. W r. 1656 Bohdan Chmielnicki nadał W. , Piotrowce i Moszczany monasterowi Meżyhorskiemu Akty Zapad. R. , t. IV, str. 96. W. uchodził za dobrze utwierdzone miejsce i jako ważny punkt z położenia swego przy spływie do Dniepru dwóch rzek Desny i Irpienia Cellaryusz Reg. Polon. , 1659. W czasach tych kraj ten i opustoszał straszliwie. Tak zwana ruina wyludniła i W. W wojewodzkim opisaniu z r. 1681 stoi Miejsce gdzie był horod puste, a stary wał wszystek się rozwalił. Na starem cerkowiszczu, gdzie stała niegdy murowana cerkiew św. męczenników Borysa i Hleba, obecnie drewniana a służba w tej cerkwi bywa raz w rok podczas święta z Meżyhorskiego monasteru; a mieszkańcy Meżyhorskiego monasteru przemieszkują tu w chatach, a wszystkich ich dziewięciu tylko. To samo się powtarza i w późniejszem z 1688 statystycznem opisaniu W Wyszogrodzie niema ani jednego mieszkańca, a w siole Nowych Piotrowcach mieszkańców 45 ludzi. W tem siole Piotrowcach mieszkają przybysze Wołoszanie czy nie Cyganie z zonami i dziećmi. Wszystkich ich 18. Staro zaś sieliszcze Piotrowice puste, i z mieszkańców nikogo niema Statis. op. . okr. 1686, julia 28. Kiedy Kijów traktatem Grzymułtowskiego odpadł do Rossyi, wwda kijow. Urusow odebrał od monasteru Meżyl orskiego W. , ale patryarcha moskiewski Joachim postarał się u cara Aleksego Michajłowicza, aby dobra te były mu zwrócone. Eparch. Wiedom. Z czasem W. zaczął się zasiedlać. W r. 1693 1696 na perzynie dawnej cerkwi dźwignął nową pułkownik kijowski Konst. Mokijewski Zakrewskij. W 1786 r. , jak wszystkie dobra monasterskie, tak i Wna mocy ukazu został zajęty na skarb. Zakrewskij w swo im opisie Kijowa opracował monografię W. ob. Opisanie Kiewa, 1868, t. I, str, 254. Edward Rulikowski. Wyszogród, w dok. , Visegroth, starożytny gród nad Wisłą z lew. brzegu, przy ujściu Brdy, w pobliżu dzisiejszego miasta Fordona, w pow. bydgoskim. Punkt ten ze względu na skręt, jaki w tem miejscu czyni koryto Wisły, zwracające się ku północy, zdawna miał znaczenie strategiczne i handlowe. O dawnem zaludnieniu świadczą liczne wykopaliska. Pomorzanie zapewne wznieśli tu gród, uważany za klucz otwierający wstęp do ich ziemi. Przy grodzie zdawna istniało targowisko. Ztąd też częste się toczyły boje o posiadanie tego punktu. Z aktu wydanego dla klasztoru w Trzemesznie przez ks. Mieszka r. 1145 w Gnieźnie, dowiadujemy się, że książę ten nadał zamek W. comesowi Januszowi Janus, który z żoną Sulisławą obdarza klasztor w Trzemesznie połową dochodu z karczem w W. , opłat targowych, ceł, wsią Łoskuń i przytem daje clausuram jaz na rz. Brdzie. Zdawna istnieje przy zamku kaplica a potem kościół parafialny, którego patronat należy do książąt pomorskich. Biskup kujawski Michał nadaje r. 1232 dziesięciny tego kościoła ze wsi Orłów pod Inowrocławiem zakonowi, który ma płacić kościołowi w W. trzy grzywny rocznie. W r. 1237 takiż układ zachodzi z dziesięcinami ze wsi Szadłowice Perlbach, Pomer. Urkundenbuch, 38, 52. Mestwin, ks. pomorski, tytułuje się księciem wyszogrodzkim i wydaje r. 1286 klasztorowi byszewskiemu przywilej uwalniający wieś Trzęsacz i inne od ciężarów książęcych in districtu cas tellaturo de Wissegrod a longis retroactis temporibus noseuntur possidere Perlbach,

Wyszogród

Wyszomierz

Przemyśl, ks. polski, zamienia z biskupem po znańskim wieś targową Skrzynno na cztery inne a jednocześnie tę wieś Skrzynno daje Mści wojowi, ks. pomorskiemu, w zamian za gród wy szogrodzki z należącymi doń wsiami, W r. 1280 tenże Przemyśl oświadcza, iż objąwszy w posiadanie zamek Wyszogród z całym okręgiem pozwala klasztorowi byszewskiemu osadzić wieś Trzęsacz w okręgu wyszogrodzkim, na prawie niemieckiem. Mimo tego układu książęta pomor scy nadal władają grodem i okręgiem, wydają przywileje dla klasztoru byszewskiego, odbywa ją w W. ze swymi kasztelanami. Pa opanowaniu Pomorza przez Krzyżaków i za mek wyszogrodzki wpadnie w ich ręce. R. 1329 komtur chełmiński zdobędzie i zburzy słabo bro niony zamek i zniszczy osadę targową. Wedle tradycyi na nowo odbudowana na innem miejscu osada, otrzymać miała nazwę Fordon, jednak ta nowa lokacya i nazwa nastąpiły później znacznie, przy końcu XIV w. W dok. wydanym dla ko ścioła paraf. w W. r. 1349 przez Kazimierza, ks. szczecińskiego, dobrzyńskiego, bydgoskiego itd. , kościół nazwany jest czeniu granic posiadłości kościelnych wspomnia na jest mons ki o Fordonie. Władysław, ks. opolski, wieluń ski, kujawski itd. , wydaje r. 1382 dnia 21 paźdz. in Vyssegrod nia ziemi kujawskiej. Nadaje temu miastu czte ry wsi Losum Loskuń, Palsze Pałcz, grod et Meczuna Miedzwna, pięć wysp na Wi śle, prawo chełmińskie, wybór wójta coroczny z pomiędzy rajców miejskich, prawo składu to warów takie jakie miał Toruń, wolność od ceł i targowego w całej ziemi kujawskiej, dziesię cioletnią wolność od opłat i podatków książę cych. Obiecał też wystawić most na Brdzie w Siersku z przedmościem cum propugnaculo; ob. Bok. Kujaw. Ulanow. , 836, 45. Założona wte dy osada przybrała jednak inne nazwisko i już w r. 1424 Władysław Jagiełło ponawia dla Fordonia, nadanie wymienionych wyżej wsi i obie tnicę mostu. Dalsze dzieje osady podano p. w. Fordon ob. Wyszogródek, oh. Wyżgródek. Wyszogrodzka Kępa, wś, nad rz. Wisłą, pow. płocki, gm. Rembowo, par. Wyszogród, odl. 33 w. od Płocka, ma 1 dm. , 13 mk. , 3 mr. Wyszogrodzkie Wójtowstwo, wś nad rz. Wisłą, pow. płocki, gm. Rembowo, par. Wyszogród, odl. 40 w, od Płocka, ma 1 dm. , 8 mk. , 97 mr. Wyszomierz 1. wś, pow. siedlecki, gm. Skupie, par. Suchożebry, ma 13 dm. , 155 mk. , 589 mr. W 1827 r. było 13 dm. , 63 mk. 2. W. Szlachecki, wś, pow. sokołowski, gm. Dębe Nowe, par. Skibniew, ma 16 dm. , 99 mk. , 663 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 110 mk. W dok. Konrada z pierwszej połowy XIII w. wymieniona wieś Wyssemyrze między należącemi do grodu w Święcku Kod. mazow. , 338. 3. W. , wś, i W. Wielki, wś nad rz. Orzyc, pow. łomżyński, gm. i par. Szumowo. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827r. jedna część 8 dm. , 69 mk. , druga 38 dm. , 236 mk. R. 1578 W. antiqua 19 1 2 łan. , 4 zagr. W. nowa 8 łan. drob. szl. Wyszomir, wś i folw. , pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. i par. katol. Rzeczyca o 39 w. , gm. Chołmecz. Wieś ma 17 osad; folw. , własność Jasińskich, około 27 1 2 włók. Grunta dobre. A. Jel. Wyszonki. w dok. z XIII w. Visuki okolica szlachecka, w pow. mazowieckim, nad rzką Nurzec, stanowiącą tu granicę od gub. grodzieńskiej. Na obszarze objętym tą nazwą znajdują się W. Błonie, wś szlach. i włośc. , W. Kluczówek, wś i fol. , W. Kościelne, wś, W. Nagórki, W. Posiele, wś szlach. , W. PiW. Wojciechy i W. Wypychy. Wszystkie należą do kościoła paraf. w Wyszonkach Kościelnych i do gminy Klukowo. Tylko W. Posiele należą do gm. Piekuty. W spisie z r. 1827 podano W. Błonie 15 dm. , 103 mk. , W. Chorążyce 2 dm. , 11 mk. , W. Kościelne 20 dm. , 168 mk. , W. Nagórki 12 dm. , 67 mk. , W. Piechacze 4 dm. , 34 mk. , W. Posele 9 dm. , 51 mk. , W. Włosty 4 dm, 27 mk. , W. Wojciechy 9 dm. , 75 mk. i W. Wypychy 10 dm. , 89 mk. . Główna wieś W. Kościelne posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, dom przytułku dla ubogich i dwa wiatraki. W r. 1867 dobra W. i Klukówek, z awulusem Wyliny i Mien, miały ogółem 3251 mr. obszaru. Wś W. Klukówek os. 19, mr. 21; os. W. Kościelne os. 1, mr. 1; wś. W. Błonie os. 7, mr. 127; ws Wyliny Ruś os. 20, mr. 374. W r. 1868 dobra W. Wypychy składały się z folw. W. Wypychy i Chorążyce Podleśne, z obszarem mr. 433. Wś W. Błonie i W. Kościelne os. 15, mr. 387; wś W. Wypychy os. 8, mr. 46. W r. 1886 fol. W. Wojciechy z attyn. Borki rozl. mr. 616 gr. or. i ogr. mr. 435, łąk mr. 54, pastw. mr. 2, lasu mr. 90, przestrzenie sporne mr. 21, nieuż. mr. 9; bud. drew. 14. Wś W. Wojciechy os. 29, mr. 63; wś W. Kościelne, os. 9, mr. 64; wś W. Piechacze os. 2, mr. 4. Obszar ten, p. n. Visuki, wymienia jako osadę należącą do grodu w Święcku akt Konrada, potwierdzający uposażenie kościoła płockiego, z pierwszej połowy XIII w. Z osadzonego tu na obronę grodu rycerstwa wytworzyła się później drobna szlachta. W aktach sądow. ziemi bielskiej z r. 1444 wymieniono już Wyszonki Nagórki, W. Błonie, W. Filipy, W. Włosty, W. Pesele, W. Wypychy, W. Kościelne, W. Podleśne. Kościół parafialny założyli podobno r. 1464 dziedzice wsi. Spalony przez Szwedów odbudowany został r. 1716 a w r. 1722 parafia otrzymała nową erekcyę. W. par. , dek. mazowiecki, 2790 dusz.

Wyszogródek

Wyszogrodzka Kępa

Wyszogrodzkie Wójtowstwo

Wyszomir

Wyszonki

Wyszogródek

Wyszpolszczyzna

Wyszwa

Wyszwarówka

Wyszwienaj

Wyszyce

Wyszów

Wyszoty

Wyszoty, wś, pow. grójecki, gm. Rykały, ma 20 os. , 22 mr. Wchodziła w skład dóbr Lisów. Wyszów, wś, pow. Słonimski. Była tu kaplica b. parafii katol. Mołczadź. W spisach urzędowych nie podana. Wyszowa, wś, w par. Biały Kościół Długosz, L. B. , Swawola. Wyszowa, Vissó, rzeka na Węgrzech, wypływa z pod Prisłopu 1413 mt. , płynie ku zachodowi do Cisy. Wzdłuż niej wije się droga ku dolinie Złotej Bystrzycy, do Prisłopu prowadzi najwyżej, skąd się obniża ku Złotej Bystrzycy. Doliny obydwie są granica pomiędzy Beskidem lesistym a wyżyna Siedmiogrodzka Karta wojs. , 15, XXXII. Wyszowate 1. wś i osada, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Przytulanka; wś ma 10 dzies. ziemi włośc. , osada należy do dóbr Mroczki, Henryka Haraburdy. 2. W. , ob. Wyszowójty. Wyszowójty, w spisie właścicieli Wyszowate, okolica, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Krypno, o 28 w. od Białegostoku, 323 dzies. 230 pod zabud. i roli, 30 łąk i pastw. , 35 lasu, 65 nieuż. . Wyszpol, wś, pow. żytomierski, gm. Czerniachów, par. praw. Zoroków o 2 w. . Wyszpolszczyzna, część fol. Maszów, w pow. krasnostawskim. Wyszwa, ob. Wyżwu. Wyszwarówka al. Wyszwarowce, wś przy ujściu rzki Bołocistej do Smotrycza, pow. proskurowski, okr. pol. , gm. i par. katol. Fulsztyn, par. praw. Gielotyńce, sąd Jarmolińce, ma 17 osad, młyn wodny. Ma tu być źródło siarczane, o którem wspomina dr. Kaczkowski w swo jej podróży do Krymu. Własność dawniej Anto niego Grabianki, obecnie należy do wsi Dobrogoszczy. Dr. M. Wyszwienaj żmujdzkie, ob. Wieszwiany. Wyszyce, pow. bocheński, ob. Wyżyce. Wyszyna 1. w spis. pob. z r. 1579 Wyssino, wś i folw. , pow. koniński, gm. Piorunów, par. Wyszyna, odl. od Konina 14 w. , od Rusocic 6 w. Położenie pagórkowate, gleba piaszczysta, w nizinach torfiasta. Obszaru 377 mr. , w tera pod budynkami i ogrodami 4 mr. , roli or. 229 mr. , łąk 47 mr. , pastw. 09 mr. , nieuż. 29 mr. Grunta te, rozparcelowane w r. 1847, utworzone zostały przez wycięcie lasów, których tu było 200 włók. Na przestrzeni 3 włók wydobywa się torf, z gatunku borowego, ślad to istniejącego niegdyś jeziora, które według podania ciągnęło się do wsi Chylina. Domów 35 w tem 4 mur. , nielicząc gminy i probostwa. Ludności 376 dusz męż. 178, kob. 198, samych katolików. Zarząd gminy Piorunów w miejscu. W r. 1827 było 32 dm. , 300 mk. W połowie XVI i na początku XVII w. właścicielami Wyszyny byli Grodzieccy h. Dryja. W r. 1579 Jan Grodziecki płaci tu od 7 łan. , 4 zagr. bez roli i 6 rzem. Pawiń. , Wielk. , II, 241. Adam Grodziecki, kasztelan nakielski wydał pod imieniem Macieja Dargodzkiego Przestrogi o tytułach cudzoziemskich 1634 1637. Następnie od Zbijewskich h. Rola przez spadek weszła w posiadanie hr. Gurowskich, od tych zaś do hr. Chrapowickich a następnie żyda Pińczewskiego, który ją rozparcelował. W r. 1872 folw. Wyszyny Dezyderya rozl. mr. 669 gr. or. i ogr. mr. 471, łąk mr. 85, past. mr. 39, wody mr. 15, zarośli mr. 16, nieuż. mr. 43; bud. mur. 5, drew. 18; płodozm. 9pol. , pokłady torfu. Do folw. należały poprzednio wś W. os. 20, mr. 61; wś Teresin os. 18, mr. 364; wś Piła i Folusz os. 9, mr. 183; wś Gurowo os. 6, mr. 125; wś Bolesławowo os. 15, mr. 232; wś Stawki os. 4, mr. 48, wś Jabłonna os. 31, mr. 483; wś Przyborowo os. 12, mr. 184; wś Ignacewo os. 10, mr. 143; wś Smolnik os. 25, mr. 254; wś Wierzchy os. 11, mr. 162; wś Burbony i Mikołajewo os. 28, mr. 539; wś Adamów os. 14, mr. 304; wś Walewo os. 4, mr. 90; wś Szwajcarya os. 13, mr. 227; wś Izabelin os. 9, mr. 233; wś Genowefa os. 7, mr. 147; wś Cecylia os. 6, mr. 83; wś Reginów os. 8, mr. 169; wś Manin os. 15, mr. 248; wś de Paula os. 12, mr. 204; wś Hiszpania os. 13, mr. 188; wś Kałek os. 22, mr. 463; wś Jadwigowo os. 10, mr. 52. Już w połowie w. stał tu kościół parafialny, jak świadczą zapisy w aktach konsystorskich od r. 1450. Wizyta Łaskiego w r. 1521 zastała tu kościół p. w. N Maryi Panny. Patronat należał do dziedziców W. Proboszczem był Mikołaj z Łęczycy. Przy plebanii stała w ogrodzie szkoła. Uposażenie kościoła stanowiło rola i łąka, staw między Wyszyną i Jabłonią oraz dziesięcina w pieniądzach i naturze. Do parafii należały wsi Wyszyna, Smolnik, Przyborów, Jabłonna, Kotunia oraz młyny Thopydlna sic, Wielki Wierch i Przyborowski Młyn dziś nie istnieje i płaciła po 5 gr. świętopietrza Lib. Ben. , I, 26970. Prócz powyższych należą do niej obecnie Adamów, Bolesławiec, Burbony, Cecylia, Depaula, Dezyderów, Folusz, Gurowo, Chliwki, Ignacewo, Izabelin, Jadwigów, Kałek, Manin, Piła, Poklętnia, Stawki, Szwajcarya, Tarnowski Młyn, Teresina, Wola Szydłowska. W nich mieszka 2105 dusz. W r. 1608 archidyakon Wincenty de, wizytując parafią, zastał kościół z drzewa budowany od dawnego czasu, opuszczony i sprofanowany przez jakiegoś predykanta, którego sprowadził dziedzic Władysław Grodzicki, innowierca Acta. 142 b. . Był to zapewne Rybiński al. Ryba Jan, minister braci czeskich, sprawujący obowiązki duchowne w W. , nim w r. 1696 w późnej starości zmarł w Sypniewie Encykl. Olgerbr. . Jak długo kościół wspomniany pozostawał w ręku

Wyszowa

Wyszyna

Wyszoty

Wyszowate

Wyszowójty

Wyszpol

Wyszyńskie Olędry

ku, także Wyszyna Górna, trzy przyległe wsi i folw. , pow. konecki, gm. Ruda Maleniecka, par. Lipa, odl. od Końskich 16 w. W. Rudzka ma 14 dm. , 154 mk. , 240 mr. dwor. , 111 mr. włośc. W 1827 r. W. Górna miała 14 dm. , 101 mk; W. Fałkowska ma 15 dm. , 173 mk. , 193 mr. włośc. W 1827 r. było 12 dm. , 90 mk. W. Ma chorska ma 21 dm. , 126 mk. , 86 mr. dwor. , 187 mr. włośc. W 1827 r. było 5 dm. , 45 mk. W połowie w. istniały wsi Wyszyna, W. Fałkowska, W. Górna, w par. Lipa. Dawały dziesięcinę prebendzie turebskiej Długosz, L, B. , I, 351. Lib. Ben. Łaskiego I, 598 wy mienia w par. Lipa wsi Wyssynka et alia Wyssynka a dalej w opisie szczegółowym wsi parafialnych wymienia tylko Vyssynka sky, z której dziesięcinę, wartości 1 grzyw. , pobierał pleban w Lipie. W reg. pobor. z r. 1577 spotykamy w par. Lipa wsi Wolia Wy szynska, w której Anna Giżycka płaci od 2 1 2 łan. , Wyszynka Jaszinki, w niej Zelieńska od 1 łanu i Wyszynka Mniowski, w niej Wyszyń ski od 1 łanu, 3 zagr. z rolą, 1 zagr. Pawiń. , 290. M. R. Witan. Br. Ch. Wyszyńska Wieś Nowa, pow. chodzieski, par. kat. Ryczywół, ma obszaru 743 ha, 38 dym. , 325 dusz 81 katol. . Wyszyńskie Olędry, niem. Wischin Hauokr. urz. budzyńskim, ma urz. stanu cyw. , st. kol. i po cztę w Budzyniu, szkoły obu wyzn. w miejscu, paraf. kat. w Ryczywole, ewang. w Gramsdorf, sądy w Pile. Obszaru 942 ha, 54 dym. , 392 dusz 7 katol. . W r. 1793 dziedziczył tu gen. Filip Raczyński. W. Ł. Wyszyńskie Piaski, niem. Wischinsand, pow. chodzieski. Obszaru 75 ha, 13 dym. , 108 dusz 28 katol. . Wyszynty, pow. wiłkomierski, ob. Wieszynty. Wyszyny al. Wyszyna, niem. Wischin, wś dwor. , pow. chodzieski, st. kol. i poczta w Bu dzyniu, par. kat. w Ryczywole, szkoły w Wy szyńskich Olędrach, ma obszaru 744 ha, 7 dym. , 146 dusz 25 ew. . Niegdyś własność Czarnkowskich. Leży na zachód Budzynia, między Chodzieżem a Ryczywołem. Dobra te zajmowały znaczne obszary, na których z czasem powstały liczne kolonie. W r. 1773 należały W. razem z Wyszyńską Wsią Nową do Filipa Raczyńskiego, ststy mieściskiego, który podówczas wiódł spór graniczny ze starostwem rogozińskiem. W r. 1580 Piotr Czamkowski posiada tu 6 łan. , 6 zagr. i 6 rzem. W. Ł. Wyszyny Kościelne al. Stare Zdroje, wś i fol. , pow. mławski, gm. Słupsk, par. Wyszyny, odl. 7 w. od Mławy, posiada kościół par. drewniany, 34 dm. , 326 mk. W r. 1827 były 22 dm. , 222 mk. W r. 1885 folw. W. Kościelne al. Stare Zdroje lit. A. rozl. mr. 1131 gr. or. i innowierców, nie wiadomo. W drugiej połowie XVIII w. tenże kościół był zupełnie zdezelowany i oddawna niemiał proboszcza. Cons. Gniesn. . Dopiero dziedzic Rafał Garowski, kasztelan przemęcki i starosta kolski, wystawił w 1781 r. nowy drewniany i prezentował plebana, obmyśliwszy mu odpowiednie utrzymanie. Na kapelanią w W. powoływano nieraz zakonników, jak np. w r. 1784 Lib. percept. konw. ks. karmelitów w Kłodawie. Ruiny zamku, dotąd zachowane, malowniczy przedstawiają widok. Kto go wystawił i kiedy niewiadomo, sięga jednak niewątpliwie a najpóźniej XVI w. Jest to gmach czworoboczny, z cegły na wapno stawiany, z ośmiościannemi po rogach wieżami, z których jedna tylko zachowała się dotąd. Sądząc z dawnych opisów jedną pokrywał spiczasty daszek, inne zaś pewnego rodzaju ozdobnemi blankami u góry zakończone były i nie miały, jak się zdaje, żadnego wystającego przykrycia. Część mieszkalna wzniesiona była na jedno piętro i wysokiemi opatrzoną kominami, jak o tem pozostałe ruiny przekonywają. Ostatnim z dziedziców, którzy w tym zamku przemieszkiwali, był Rafał hr. Gurowski, po którego śmierci W. zostawała czas niejaki pod administracyą rządu pruskiego. Naówczas rozwalono część murów zamkowych a z materyału tym sposobem otrzymanego gospodarskie wzniesiono budowle. Z land, wś gosp. , w pow. chodzieskim, chwilą rozparcelowania, zamek ten dostał się w posiadanie włościanina, który do reszty zrujnował ten zabytek. Dziś W. jest własnością Silnickiego, który korzysta z rozległych, pięknie sklepionych piwnic. Do murów tych zamczyska przywiązane jest podanie o pokutującej córce jednego z dziedziców. Trwać to ma dotąd, poki ofiarą swego życia jaki powabny młodzieniec ztąd jej nie wyzwoli. Okolice tutejsze na wydmach piaszczystych obfitują w urny, łzawnice itp. zabytki prastarej doby. Opis W. wraz z rysunkiem zamku podał Tygodn. Illustr. z r. 1860 II, str. 580 i Kłosy t. , wś i fol. nad rz. Wierzbianką, pow. płocki, gm. Brwilno, par. Sikorz, odl. 6 w. od Płocka, posiada młyn wodny, 20 dm. , 145 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 75 mk. W dok. z r. 1349 wymieniona ta wieś jako należąca do kasztelanii wyszogrodzkiej Kod. Maz. , 60. W r. 1578 wś Wisina, w par. Sikorz, ma 2 łany, 2 zagr. bez roli, młyn doroczny Pawiń. , Mazowsze, 4. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 441 gr. or. i ogr, 392, łąk mr. 7, past. mr. 28, nieuż. mr. 14; bud. mur. 9, drew. 10; młyn wodny. Wś W. os. 16, mr; 24. 3. W. , wś nad rz. Kamienicą, w pobliżu jej ujścia do Wisły, pow. lipnowski, gm. Chalin, par. Dobrzyń, odl. o 27 w. od Lipna, ma 2 dm. , 30 mk. , 44 mr. Wchodziła w skład dóbr Lenie. W r. 1827 było 2 dm. , 18 mk. 4. W. Fałkowska, W. Machorska i W. Rudzka, w XVI w. Wola Wyszyńska i Wyszyn

Wyszyńska Wieś

Wyszyńska Wieś Nowa

Wyszyny Kościelne

Wyszyny

Wyszynty

Wyszyńskie Piaski

Wytarta

Wytocin

Wytobel

Wytnica

Wytnik

Wytekła

Wytegra

Wytoczno

Wytagajłówka

Wytaczów

ogr. mr. 749, łąk mr. 83, lasu mr. 277, nieuż. mr. 22; bud. mur. 4, drew. 18; las nieurządzony. Wś W. os. 49, mr. 323; wś Zdroje os. 28, mr. 357. Fol. W. Kościelne lit. B. rozl. mr. 235 gr. or. i ogr. mr. 141, łąk mr. 73, lasu mr. 19, nieuż. mr. 2; bud. drew. 7, płodozm. 9pol. Kościół i parafia założone były tu podo bno w r. 1411. Obecny pochodzi z r. 1789. W r. 1578 wś ta składała się z licznych czą stek. Daczbogius miał 2 łany, 4 zagr. z rolą, 3 rzem. , wiatrak; pleban 1 2 łanu; Anna Strzegowska de Wyszyny et Wzdroje de sorte Martini płaciła od 2 3 4 łan. , 1 zagr. z rolą; Agnieszka Kossobudzka od 3 1 4 łan. , 1 rzem. , taż sama od 1 5 ćwierci łana; Jakub Glinojecki de Wy szyny et Zdroje od łan. , 1 zagr. z rolą, 1 zagr. bez roli; tenże od od 1 5 ćwierci łanu; Lazniewska de Wyszyny et Zdroje od 2 3 4 łana, 1 zagr. z rolą, 1 zagr. bez roli i 1 5 ćwierci ła nu; część Laurenti de Wyszyny et Zdroje łan. , 1 zagr. z rolą i 1 5 ć łanu. Część wsi należała do par. Grudusk; Stanisław, Franciszek i Jan płacą tu od 4 łan. bez kmieci, 6 zagr. bez roli. Do tej parafii należy też wieś Uzdroje Zdroje, w której Daczbogius płaci od 2 1 2 łan. bez kmieci Pawiń. , Mazowsze, 68, 81. W. par. , dek. mławski, 2025 dusz. Br. Ch. Wytaczów, ob. Wityczew. Wytagajłówka, wś, stanowiąca przedmieście Trościańca, pow. bracławski, gm. Trościaniec, posiada cerkiew wzniesioną w 1744 r. i uposażoną 68 dzies. ziemi. Należy do spóki cukrownianej trościańskiej, posiadającej tu 9194 dzies. ziemi. Wytarta, Wytorta, w dokum. , wś, pow. kowelski, w pobliżu granicy gub. mińskiej, na płn. wsch. od Kamienia Koszyrskiego. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1583 r. należy do Kamienia kn. Hrehorego Koszerskiego, który płaci ztąd z 17 dym. , 3 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 114. Wytegra, mto powiat. gub. ołonieckiej, nad rz. Wytegrą dopł. jez. Onegi, pod 61 0 płn. szer. a 53 55 wsch. dług. , odl. o 386 w. na płd. wsch. od Petrozawodzka, ma 3085 mk. 1888 r. . W 1860 r. było tu 345 dm. 13 murow. , 2396 mk. , cerkiew mur. , 92 sklepów, zarząd okręgu komunikacyi, szpital, szkoła parafialna, st. poczt. Pod względem przemysłowym było tu 6 nieznacznych zakładów. Rzemieślników było 70, w tem 35 majstrów. Handel zbożem. Na miejscu dzisiejszej W. była wś Wiangi, którą w 1775 r. Katarzyna zamieniła na miasto i nazwała Wytegrą. Od 1776 r. mto powiat. prowincyi ołonieckiej. Wytegorski powiat, położony w płd. wsch. części gubernii, zajmuje bez części jez. Onega 2412 mil al. 117288 w. kw. Powierzchnia poprzerzynana. pasmami wzgórzy, idących od płd. zach. ku płn. wsch. i płn. Płd. wsch. część powiatu przedstawia niziny, bogate w błota i jeziora. Pod względem geognostycznym powiat należy do formacyi dewońskiej i górnego wapienia, zawierającego bogate pokłady rudy żelaznej. Nadto dobywają się w powiecie wapień, glina ogniotrwała i piaskowiec. Gleba przeważnie gliniasta, zmieszana z kamieniami; w części wschodniej ilasta. Rzeki powiatu należą do systematu jezior Onega, Łacza i Białoziero. Ważniejsze z nich Wytegra, Megra, Andoma z Sominą, Kiema, Kowża i Uchtoma. Jezior wiele. Rozległe błota znajdują się przeważnie w części wschodniej i płn. wsch. W r. 1860 było w powiecie bez miasta 36717 mk. t. j. 152 mk. na 1 milę kw. , zamieszkujących 825 miejscowości. W t. r. było w powiecie 49 cerkwi 18 murow. . Rolnictwo mało rozwinięte, sieją ryto, owies i jęczmień i nieco jarej pszenicy. Pod rolą znajduje się 52600 dzies. Lasy zajmują, przeszło 1000000 dzies. Przemysł fabryczny ograniczał się w 1860 r. na garbarni i 6 młynach. Mieszkańcy zajmuja się budową statków wodnych, pędzeniem dziegciu, wyrobem naczyń drewnianych, dobywaniem i wypalaniem wapna, garncarstwem i t. p. Wytekła, rzeczka, w gub. podolskiej, prawy dopływ Śniwody, bierze początek na granicy pow. berdyczowskiego, płynie ze wschodu na zachód przez pow. winnicki, na wierzchowinie, koło wsi Śmiałej i Petrykowiec nosi nazwę Samiec, mija wsi Czeczelówkę, Wiszenkę, Ostrożek Wielki, Taraski, Pogórze i pod wsią Woronińce, w pow. lityńskim, uchodzi do wielkiego stawu przez który płynie Śniwoda. Długa około 18 w. Od praw. brzegu przybiera rzkę Rudę. M. O. Wytnik al. Wytek, uroczysko i straż leśna pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Osownica, o 101 w. od Kobrynia, należy do dóbr Mołodowo, Skirmuntów. Wytnica al. Wytnice, ob. Witnica i Grabienice. Wytobel, pow. poznański, ob. Witobel. Wytocin, os. , ob. Witocin. Wytoczno, w dok. , jezioro śród wyżyny pojezierza baltyckiego, w pow. chojnickim, w obrębie puszczy tucholskiej, wzn. 120 n. p. m. , 2 5 mili długie, tyleż szerokie. Przepływa przez nie rzka Dybrzyca, dopł. Brdy. Por. Swornigać t. . Wytoka, pustka rad rz. Prosną, pow. wieluński, gm. Rudniki, par. Żytniew, odl. od Wielunia 26 w. , ma 2 dm. Należy do Żytniewa. Wytomin 1. 1780 r. Witomino, niem. Witfolw. na Kaszubach, pow. wejherowski, st. p. i kol. M. Kaczki odl. 25 klm. , par. kat. Oksywie; 193 ha 165 roli orn. , 15 łąk, 3 lasu; 1885 r. 6 dm. , 13 dym. , 80 mk. , 64 kat. , 16 ew. Jest to jedna z najstarszych osad w tej okolicy, pojawia się juz w przywileju bisk. kujawskiego Wolimira z r. 1253, wyliczającym wsi parafia

Wytaczów

Wytomin

Wytoka

Wytomyśl

Wytomyśl

Wytorta

Wytrębowice

Wytoropowszczyzna

Wytorki

Wytreski

Wytrebeńki

Wytrata

Wytramowice

Wytowtyszki

Wytosławice

oksywska tworzyć mające, a między niemi i, , Vicomin ob. P. U. B. , v. R, 1282 nadaje tę wś drogą zamiany ks. Mestwin II 300. Lecz już r. 1292 oddał książę wieś tę Janikowi, siostrzeńcowi żony swej Żulisławy. W dok. powiada, że posiadał ją dawniej Dziwanus, filius Waisseli. .. et. .. erga nos tradicione repertus fuerit et probatus, ex tunc per totius principes Poloniae iudicium et baronum ab omni iurisdiccione patronatus, nostro dominio possedit vel potuit, est priratus lata później r. 1294 wystawia Mestwin doku ment na ten sam majątek w Raciążu, pod Tucho lą, dla Stefana i Alberta, oraz ich potomków 1. c. , 454. R. 1359 nadaje w. m. Winrich v. Kniprode wś tę rycerzowi Ambrożemu i jego spad kobiercom na prawie chełmińskim oh. Odpisy Dregera w Pelplinie, st. 54, i Majątki bisk. p. ks. Kujota, str. 36 i 37. R. 1419 darował tę wś a w części odprzedał Mikołaj Krapelnau klasztorowi brygitek w Gdańsku. W kaplicy domowej odprawiał mszę św. ich ksiądz prokurator, któ rego dotąd zwykle przysyłały ob. Utrac. kościo ły p. ks. Frankidejskiego, str. 218. Wizyta Rybińskiego z r. pisze, że Witomino posia dała pani Przebendowska na Kolebkach. Kato lików było 30, akat. 7, dziesięcina pieniężna 6 fl. ob. str. 148 i 144. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisany jest W. al. Otomin, jako folw. w wieczystą dzierżawę puszczony, o 7 dymach str. 253. 2. W. , leśn. król. , tamże, 1 dm. , 8 mk. Dawniej należał las do brygidek w Gdań sku. Kś. Fr. Wytomyśl, ob. Witomyśl. Wytoporowszczyzna czy Wytoropowszczyzna, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Mołodeczno o 4 w. , okr. wiejski, Chożew, 24 dusz rewiz. ; należy do dóbr Holeniewo, Wasilewskich. Wytorki, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody o 8 w. , okr. wiejski i dobra Łopacińskich Tadulin, o 72 w. od Dzisny, 3 dm. , 12 mk. starowierów podług spisu z 1865 r. 18 dusz rewiz. . Wytoropowszczyzna 1. Wytropowszczyzna, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Lebiedziewo, okr. wiejski Nosiłowo, o 26 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 2 dm. , 20 mk. w 1865 r. 6 dusz rewiz. ; własność Chądzyńskich. 2. W. , ob. Wytoporowszczyzna, Wytorta, pow. kowelski, ob. Wytarta. Wytosławice, ob. Witosławice. Wytowtyszki, ob. Witowtyszki. Wytramowice, ob. Wytrębowice. Wytrata, rzka, w gub. wileńskiej i mińskiej, lewy dopływ Ilii, zaczyna się we wschodniej części pow. wilejskiego, tuż przy granicy pow. borysowskiego, około wsi Dzieniski, płynie na płn. koło zaśc. Szabłowszczyzna, folw. i zaśc. Wytraty; od wsi Bobry na przestrzani około 5 w. stanowi granicę pomiędzy pow, wilejskim i borysowskim, potem zwrócona nieco ku zacho dowi, płynie pod wś Czerwiaki i o parę wiorst poniżej ma ujście. Z lewej strony zasila się kilku bezimiennemi rzeczkami, z prawej Bobrycą. Długość biegu około 21 w. A. Jel. Wytrebeńki, folw. i ferma, pow. olhopolski, okr. pol. i gm. Pieszczanka, par. Obodówka, lo ży przy trakcie z Rudnickiego do Haraczkówki i Olszanki. Należy do klucza popieluskiego Jana Brzozowskiego. X. O. M. Wytreski al. Wytrzeski 1. wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krzywicze o 8 w. , okr. wiejski i dobra, Cywińskich, Motyki, 4 dusze rewiz. 2. W. , wś, tamże, okr. wiejski i dobra Korsaków Januszewo, o 7 w. od Krzywicz, 22 dusz rewiz. 3. W. , wś, tamże, okr, wiejski i dobra, Przesmyckich, Denisowo, 27 dusz rewiz. . 4. W. , wś, tamże, 19 dusz rewiz. ; należy do dóbr Osinówka, Jahołkowskich. W spisie z 1866 r. podana wś W. , odl. o 40 w. od Wilejki, mająca 20 dm. , 140 mk. 5. W. , wś włośc. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Rabuń o 30 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Huby, 6 dosz rewiż. Wytrębowice, mylnie Witramowice i Wytramowice, niem. Wytrembowitz, dok. Witramsdorf, Wittins, dobra szlach. , pow. toruński, st. p. i kol. Ostaszewo o 25 klm. , par. kat. Grzywna; 553 ha 407 roli orn. , 22 łąk; 1885 r. 13 dm. , 34 dym. , 231 mk. , 213 kat. , 18 ew. ; hodowla bydła holendr. rasy. Należały W. za czasów krzyżackich do komturstwa toruńskiego. R. 1459 był Wytręba z W. burmistrzem w Lubawie ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 176. Dobra te posiadali niegdyś Rokusowie ze Zajączkowa Seefeld. R. 1430 Hanusz z Zajączkowa ustąpił W. pannom benedyktynkom w Toruniu wzamian za Zeglno, do czego dodał 125 grz. ob. Woelky, Urkb. d. . Culm. , st. 444. Paany trzymały tu pierwotnie gburów na czynszu. Od r. mniej więcej 1550 do 1592 dzierżył tę wś w dożywocia Jan Kulka, wojew. brzeski. Następnie zamieniły ją panny na folw. R. 1727 jest dzierżawcą Andrzej Jański; płaci 900 zł. We wsi był browar. Drzewo budulcowe na wznoszenie nowych budynków i na reparacyą starych, jako i drzewo opałowe brał z boru kamińskiego. Na każde lato przywoził z łąk wytrębowskich 5 fur siana. Podbiorem od pszczół w sadzie dzielił się z klasztorom; nowo roje pozostawały przy folw. Ogrodnikom i ludziom roboczym dawał jeden dzień w tygodniu wolny, żeby w święta nie potrzebowali dla siebie pracować. Przerzedzony borek pigżyński ochraniał i ze pnia nie ścinał. Do windugi drzewa w Brzezienku posyłał dwa razy w roku na kilka dni konie z woźnicą, oraz z obrokiem i strawą

Wytoporowszczyzna

Wytyczno

Wytrzeski

Wytrykusze

Wytropowszczyzna

Wytropowszczyzna

dla woźnicy, który na tamtejszy stół nie miał oglądać. W podobnych zupełnie warunkach trzy mają; W. od r. 1732 Marcin i Barbara z Trzebniców Siemiętkowscy; po nich od r. 1735 Mar cin i Teresa z Orłowskich Białochowscy. Bo rek wytrebowski znajdował Swierczynom, miedzy borkiem kuwrowskim a granicą piwnicką. W r. 1794 wozili ztąd do miasta odziemki brzozowe, dębowe i olszowe. Gęstwia była tak wielka, ze i wjechać do borku nie było podobna ob. Klasztory żeńskie p. ks. Fankidejskiego, str. 170. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa, że we wsi było, oprócz sołtysa, 5 włościan Kuna, Janek, Panek, Goszcz i Fontana. żyta i tyleż owsa, dwór zaś 3 korce żyta i tyleż owsa pag. 536. Kś. Fr. Wytropowszczyzna, ob. Wytoropowszczyzna. Wytrykusze, ob. Kulawa. Wytrzeski, pow. wilejski, ob. Wytreski. Wytrzeszczka, pow. nowosądecki, ob. Tropie. Wytrzyszczki al. Wytrzeszczki, kol. i os. przy źródłach rzki Gnidy, pow. łęczycki, gm. Piaskowice, par. kat. Parzęczew, ew. Ozorków, odl. od Łęczycy 14 w. ; kol. ma 11 dm. , 79 mk. , os. 1 dm. , 4 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 46 mk. W r. 1867 folw. W. rozl. mr. 32; wś W. os. 12, mr. 266, wś Floryanki os. 8, mr. 134, wś Julianki os. 8, mr. 41. Na początku XVI w. wś ta, w par. Parzęczew, stała pustką, prócz dwu łanów uprawionych, z których dawa no kościołowi w Solcy po 9 gr. za dziesięcinę. Z ról pustych, o ile były uprawiane, dawano dzie sięcinę snopowa do Solcy. Pleban w Parzęcze wie pobierał ztąd tylko kolędę Łaski, L. B, 355, 358. Według reg. pobor. pow. łęczyckie go z r. 1576 wś W. , w par. Parzeneczew, wła sność Kacpra Puczka, miała 3 łany Pawiń, Wielkop. ,, 61. Br. Ch. Wytycka Wola, wś, pow. włodawski, ob. Wola Wytycka. Wytyczno al. Wytyckie, także Wielkie, jezioro w dobrach Wytyczno, pow. włodawski, w okolicy lesistej, bagnistej. Obszaru ma do 450 mr. Nad brzegiem jeziora starożytna mogiła, jakoby z czasów konfederacji barskiej. Por. Lawskie i Lejno. Wytyczno, wś i folw. , pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par, Wereszczyn, odl 21 w. od Włodawy, ma cerkiew parafialną. , 47 dm. , 432 mk. W r. 1827 było 41 dm. ., 261 mk. W r. 1884 folw. W. al. Czerników rozl. mr. 2460. gr. or. i ogr. mr. 321, łąk mr. 650, pastw. mr. 71, lasu mr. 434, zarośli mr. 91, nieuż. i jeziora mr. 893; bud. mur. 1, drew. 19, las nieurządzony, pokłady torfu, wiatrak. W. leży prawie na granicy pow. chełmskiego, tu kończy się formacja kredowa; a tylko margiel bardzo obficie Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 159. występuje w głębszych pokładach. Gleba przeważnie żytnia, znaczne lasy, bogate pokłady torfu i obszerne jezioro znajdują; się w tym majątku. Dwie mogiły znajdują, się w granicach W. , jedna pod lasem koło jeziora, druga przy granicy Lubowieża, na folw. . Dobra W. , mające 2725 mr. obszaru, należały dawniej do Załuskich, Wytyń, niem. Witten, wś, w pow. świebodzińskim ob. t. . Wytyń, niem. Wittinen, domena rząd. , pow. łecki, st. p. Lyck. Wyweczna, góra bezleśna 520 mt. , w Krasnej, pow. nadworniański, na 42 21 wsch. dług. 48 35 1 2 płn. szer. Karta wojsk. , 11, XXXI. Wywła, u Długosza Wywla, 1581 Iwla Ko snowa, wś, pow. włoszczowski, gm. Słupia, par. Goleniowy. W r. 1827 miała 12 dm. , 187 mk. W połowie w. wś ta, w par. Szczekociny, miała 12 łan. km. , z których dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , płacono prepozyturze krakowskiej. Fol. dawał dziesięcinę kościołowi w Szczekocinach. Była też karczma i 2 zagr. Długosz, L. B, I, 24 i II, 214. Według reg. pobor. pow. kra kowskiego z r. 1490 wś Wywła, w par. Moskorzów. miała 1 par. Szczekociny, miała 17 półłanków km. , 5 zagr. z rolą, 4 kom. z bydł. i 3 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 71 i 436. Br. Ch. Wywłoczka, wś i os. młyn. nad rz. Wieprzem, pow. zamojski, gm. Zwierzyniec, par. r. 1. Szczebrzeszyn, r. g. Topólcza. Wś leży przy trakcie z Uściługa do Zawichostu, wśród lasów ordynacyi, odl. od Zamościa 32 w. , ma 2 dm. dwor. , 40 mk. włośc. ; 260 kat. , 207 praw. , obszaru 853 mr. W r. 1827 było 52 dm. , 296 mk. Wywłoka, wś, pow. węgrowski, gm. i par. Kamieńczyk, ma 8 dm. , 71 mk. , 68 mr. Wchodziła w skład dóbr Kołodziąż. Wywniewo, chutor do wsi Odryżyn, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Odryżyn. Wywóz, wś i folw. , pow. opoczyński, gm. Krzczonów, par. Gielniów, odl. od Opoczna 14 w. , ma 11 dm. , 124 mk. , 1074 mr. dwor. , 22 mr. włośc. W r. 1827 było 13 dm. , 82 mk. W r. 1886 fol. W. oddzielony od dóbr Wywóz, rozl. mr. 532 gr. or. i ogr. mr. 375, łąk mr. 21, past. mr. 10, lasu mr. 103, przestrzenie sporne mr. 2, nieuż. mr. 22; bud. mur. 6, drew. 8, las nieurządzony, pokłady piaskowca, młyn wodny. Na początku XVI w. wś Vywosz cinę pleb. w Gielniowie, wartości około 2 seksagan, a za konopną po groszu z półłanka Łaski, L. B, I, 712. Według reg. pobor. pow. opo czyńskiego w r. 1577 Brzezińscy płacili tu od 3 1 2 łan. , 3 zagr. Br. Ch. Wywóz, wzniesienie 393 mt. , na obszarze Jasionowa, w pow. brodzkim, na 49 57 płn. 11

Wytycka Wola

Wytyń

Wytrzyszczki

Wytrzeszczka

Wyzienka

Wyzwa

Wywózka

Wywózka

Wywożnia

Wywszana

Wyzendorf

Wyzgi

Wyzgowszczyzna

Wyzna

Wyzorek

szer. , 42 43 wsch. dług. Karta wojsk. , 6, 1 XXXII. Wywózka, rzeczka, dopływ Drzewiczki, poczyna się w lasach dóbr Przysucha, w pow. opoczyńskim, płynie 8 w. w gminach Krzczonów, Goździków i w Gielniowie uchodzi do Drzewiczki. Wywożnia, wś, pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Broniszewo, ma 96 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 52 mk. Wywozy, wzgórze lesiste 586 mt. , w płd. części Jabłonowa, w pow. kołymyjskim. Ze stoków jego wypływa pot. Nazarat, lewy dopł. Korzelówki. Ob. Lebedyn. Wywszana, góra 392 mt. , w Wiszence Malej, po praw. brzegu Rudaczki, w pow. gro deckim Karta wojsk. , 5, XXIX. Wyzendorf Stary i Nowy, ob. Wisendorf. Wyzgi, okolica szlach. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Szczuczyn o 3 w. , 3 dm. , 23 mk. w 1865 r. dwie dusze rewiz. jednodworców; należy do dóbr skarbowych Rodziewicze. Wyzgowszczyzna, wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Ostrzyna, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Baranowskich, Łyczki, 10 dusz rewiz. Wyzienka, podług W. Pola Hydrografia i Kopernickiego Rzeki i jeziora, rzeczka, prawy dopływ Oressy pr. dopł. Ptyczy. Wyzna, mstko z zarządem gminnym i folw. nad rz. Wyźnianką, lew. dopł. Morocza, w 1 okr. pol. starobińskim, par. kat. dawniej Słuck, obecnie Starczyce, o 28 w. od Słucka. Mstko ma przeszło 120 osad. , zasiedlonych przez chrześcian i w części przez żydów. Cerkiew św. Mikołaja, uposażona z dawnych zapisów około 2 1 4 włókami, przeszło 2000 parafian; filia w Lutowiczach. Była tu kaplica katolicka. Gmina W. składa się z 11 okręgów starostw wiejskich, ma 666 dm. włościańskich, 3335 włościan płci męzkiej, uwłaszczonych na 12898 dzies. ziemi. Szkółka wiejska. W. , niegdyś w ks. słuckim kn. Olelkowiczów, od r. 1612 weszła w skład dóbr alodyalnych radziwiłłowskich, przez zapis uczyniony przez ks. Zofię z Olelków mężowi Januszowi Radziwiłłowi. W połowie XVIII w. ks. Hieronim Floryan Radziwiłł zasiekł tu rządcę Terpiłowskiego czy Cierpiłowskiego, za co musiał odszkodować rodzinę w ilości 8000 dukatów ob. Atheneum Kraszewskiego, 1845 r. , t. , str. 202 203. Potem W. była oddana przez ks. Karola Radziwiłła Panie Kochanku w zastaw głównemu plenipotentowi Jezierskiemu, w którego posiadaniu była dość długo. W pierwszej ćwierci b. stulecia W. została wydzielona, wraz z innemi dobrami, na wiano ks. Stefanii Radziwiłłównie, córce Dominika, ostatniego w prostej linii ordynata nieświeskiego, poślubionej potem ks. Ludwikowi Wittgensteinowi. Przed kilku laty W. przeszła spadkiem do ks. Hohenlohe, a w os czasach uległa przymusowej sprzedaży, Obszar dóbr wyzniańskich za władania ks. genstein żnie w puszczach. Łąk wielka obfitość, grun ta lekkie. A. Jel. Wyzorek, Wyzorok, Wyzronak, wś i karczma, pow. nowogrodzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Cyryn, o 38 w. Nowogródka. Wyzwa, ob. Wyżwa. Wyż, wś, pow. bychowski, gm. Czyhyrynka, ma 14 dm. , 172 mk. , z których 12 zajmuje się wyrobem przedmiotów z łyka i kory, 2 zaś wyrobem wozów, sań i t. p. Wyżarne, wś, pow. augustowski, gm. Kuryanka, par. Lipsk, odl. od Augustowa 34 w. , ma 10 dm. , 51 mk. Wyżary, ob. Na Wyżarach. Wyżary, nazwa dawana pot. Gołogórka ob. w początkowym biegu Karta wojsk. , 6, XXXI. Wyżegi 1. niem. Wiseggen, wś, pow. szczycieński, st. p. Friedrichsfelde. 2. W. , niem. , . , niem. Wyseggen, wybud. , pow. szczycieński, st. p. Wyżenka Wełyka, potok, prawy dopływ Czeremoszu, na Bukowinie, płynie wśród bezleśnych gór przez Wyżenkę. Długi do 13 klm. Karta wojsk. , 13, XXXII. Wyżewka, rzka na pograniczu pow. włodzimierskiego i kowelskiego, lewy dopływ Wyżwy, bierze początek z dwóch strug w okolicy wsi Ochedniki i Osereby, płynie w kierunku płn. i płn. wschodnim na Wyżewkę i pod mtem Wyżwą ma ujście. Oprócz kilku drobniejszych strug przybiera od lew. brzegu rzkę Stopyrkę. Wyżęga, wś, pow. kolneński, gm. i par. Turośl, odl. 29 w. od Kolna. Założona przez osadników z Piątkowizny przy końcu przeszłego stulecia. W 1819 r. 4 rolników, 1 chałupa, razem 27 mk. ; gospodarze płacili 42 zł. 3 gr. 1 szel. czynszu, oraz dziesięcinę do dworu, razem z Piątkowizną. Chałupnik płacił 3 złp. trzydniówki. W r. 1827 było 5 dm. , 31 mk. W 1878 r. 128 mr. 28 mr. 207 pręt. roli ornej. Lud. Krz. Wyżgi Pomianowo, ob. Pomianowo. Wyżgów, pow. łucki, ob. Wyszków. Wyżgródek al. Wyszogródek, Wyszhorodek, mko nad rzką Żyrak, pow. krzemieniecki, gm. Wyżgródek, st. dr. żel. Wołoczyska, odl. o 40 w. od Krzemieńca, w pobliżu granicy od Galicyi. Śród gór i parowów rozrzucone, otoczone wieńcem gajów brzozowych i grabowych, ma 111 dm. , 820 mk. , zarząd gminy, cerkiew, kościół par. katol. , synagogę, dwa domy modlitwy żydowskie, gorzelnię, browar, potażarnię, młyn wodny, targi co niedziela, jarmark, szczątki dawnego zamku. Cerkiew, p. w. Narodzenia N. M. P. , z muru wzniesiona w 1845 r. kosztem dziedzica Rzyszczewskiego i parafian, uposażona jest 38 1 2 dzies. ziemi. Filia we wsi Właszczyńce o 2 w. . Kościół par. kat. , p. w. Ze

Wyżłów

słania Bucha św. , na wyniosłej górze z muru wzniesiony został w 1793 r. przez Adama Rzyszczewskiego, wnosząc jednak ze stylu budowy, należy przypuszczać, że daleko dawniejszych czasów sięga a przez Rzyszczewskiego został wyrestaurowany i odnowiony. Jest on niewielkich rozmiarów, bez wieź i kopuły. Znajduje się w nim kilka wcale dobrego pędzla portretów rodziny Rzyszczewskich, oraz w wielkim ołtarzu piękny obraz, wyobrażajacy Zesłanie Ducha św. , pędzla włoskiego, w zakrystyi zaś zbiór dawnych sztychów. Parafia katol. , dekanatu krzemienieckiego, 853 wiernych. Filia w Musorowcach, dawniej też kaplica w Żukowcach. Gmina, położona w płd. zach. części powiatu, graniczy od zach. i płn. z gm. Wierzbowiec, od wschodu z gm. Białoziorka, od płd. przylega do granicy Galicyi, obejmuje 14 miejscowości, mających 886 dm. , włośc. obok 195 należących do innych stanów, 10899 mk. włościan, uwłaszczonych na 8217 dzies. ziemi. Nadto w obrębie gminy znajduje się 5544 dzies. większej własności 3471 ornej i 376 cerkiewnej 303 ornej. Podług przypuszczenia Karamzina t. II, przyp. 192, podzielanego przez Teodorowicza Opis eparch. , wołyń. , III, 240 1 na miejscu dzisiejszego W. za czasów Rusi w. książęcej był gród Wyhoszew, wzmiankowany w latopisach pod r. 1097 i 1152, co jednak podług Sołowiewa Hist. Ros. , przyp. 130 nie ma uzasadnienia. Pierwszą pewną wzmiankę o W. znajdujemy pod r. 1482, w którym trzej synowie kn. Wasila Zbarskiego, Fiedor, Michał i Symeon, podzielili się w listopadzie ojcowizną, przyczem kn. Fiedor otrzymał, między innemi, i Wyżgródek. Był on protoplastą ks. Poryckich i Woronieckieh. Jeden z synów jego Aleksander, otrzymawszy Poryck, przybrał od niego nazwę. Był on jednocześnie dziedzicem W. , który odtąd bez przerwy pozostawał w ręku ks. Poryckich przez sto lat przeszło. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1570 r. kn. Aleksander Poriczki z imienia swego mstka Wyszhrodka i wsi k niemu należnych, wnosi z 12 dm. rynkowych po 4 gr. , 14 dm. ulicznych po 2 gr. , 13 ogrodu. po 2 gr. , 4 rzemieśln. po 4 gr. , 37 pól miejskich po 10 gr. , 1 kotła gorzałcz. , 1 szynku gorzałcz. 6 gr. , 98 dym. miejskich, 16 bojar putnych, 72 ogrod. po 2 gr. , 5 kół młyn. po 24 gr. , 5 kół młyn. po 12 gr. , 1 karczmy. W r. 1583 tenże kn. Aleks. Porycki z samego Wyszgródka płaci z 13 dym. rynk. po 6 gr. , 11 dm. uliczn. , 35 nędznych chałup, 2 rzem. , 1 popa. W r. 1589 wdowa po nim ks. Anna z Tulin Baworowska wnosi z Wyszogródka 6 fl. 12 gr. szosu, 3 flor. z popa i 2 rzemieśl. i 20 flor. czopowego per. arend. , góle 29 flor. 12 gr. Jabłonowski, Wołyń, 27, 135, 157. Jedyna córka ostatniego z rodu kn. Aleksandra Aleksandrowicza, Zofia Izabela, wnosi drogą wiana majętność Poryckich Krzysztofowi Koniecpolskiemu, wwdzie bełzkiemu. Koniecpolscy wydając córkę swą Anielę Febronię za Jana Wielopolskiego, kanclerza w. kor. , przekazali jej w posagu Wyż gródek. Po bezpotomnem jej zejściu w 1661 r. odziedziczyła tę majętność Helena Zaborowska, druga córka Zofii Izabeli Koniecpolskiej, która całą fortunę ks. Poryckich zlała w dom Zabo rowskich. Wojciech Czacki, chorąży wołyński, pojąwszy za żonę Katarzynę Zaborowską, córkę Stefana, kasztelana wołyńskiego, stał się dziedzi cem W. w 1694 r. , poczem w 1721 r. czwarta część miasta z kilku włościami przeszła drogą kupna do Józefa Potockiego, strażnika koronne go. Resztę miasta z przyległościami dokupił w 1746 r. Franciszek Salezy Potocki, krajczy ko ronny, od Stefana Czackiego, łowczego wołyń skiego. W r. 1758 tenże Potocki, natenczas wwda kijowski, cały majątek wyżgródecki zamie nił z Wojciechem Rzyszczewskim, łowczym wo łyńskim, na kilka wsi w ziemi czerskiej położo nych. Odtąd W. z przyległemi dobrami prawie do 1880 r. pozostawał w ręku Rzyszczewskich, przechodząc kolejna na syna Wojciecha, Adama, kasztelana lubaczewskiego, następnie na wnuka Gabryela, generała b. wojsk polskich, wreszcie na jednego z trzech synów ostatniego hr. Józefa, ożenionego z hr. Stadionówną. W końcu około 1880 r. W. ze wsią Żukowce nabyła hr. Lueders Weimarn. Opisy W. podali Stecki Wołyń, II, 388 392, Sendulski Wołyn. eparch. wied. , 1880 i Teodorowicz Opis eparchii wołyń. , III, 239 245. J. Krz. Wyżłów 1. wś, pow. sokalski, 20 klm. na płd. zach. od Sokala, 8 klm. na płn. od sądu pow. i urz. poczt. w Bełzie. Na płn. leżą Dłuzniów i Rusin, na wsch. Rusin i Wierzbiąż, na płd. Ce błów i Przemysłów, na zach. Myców. Płn. wsch. część przepływa pot. Młynówka. Wieś tworzy jedną gminę katastralną z Mycowem. W r. 1890 było 52 dm. , 272 mk. w gm. , 3 dm. , 31 mk. na obszarze dwor. 278 gr. kat. , 19 rzkat. , 16 izrl. ; 266 Rus. , 37 Pol. ; Par. rzym. kat. w Żniatynie, gr. kat. w Dłużniowie. 2 W. , wś, pow. stryjski, 75 klm. na płd. zach. od Stryja, 40 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Skolem, 10 klm. na płd. wsch. od urzędu poczt. w Klimcu. Na płn. zach. leżą Żupanie, na płn. Hutar, na wsch. Ławoczne st. kol. , na płd. królestwo węgierskie. Na płd. wsch. powstaje z kilku małych potoków Stryj i płynie przez płd, część obszaru w kierunku zach. , a potem płn. do Żupania, przyjmując w obrębie wsi z obu boków strugi, z których znaczniejsza Czarny Potok od praw. brzegu. Zabudowania wiejskie leżą na płd. zach. , w dolinie Stryja. Na płd. wznosi się Beskid Wielki do 966 mt. , a na płd. wsch. Jawornik Wielki 1132 mt. . Dolina Stryja wzn. 812 mt. Własn. więk. ma roli or. 72, łąk i ogr. 105, past. 24, lasu 1426 mr. ; wł. mn. roli or. 921, łąk i ogr. 361, pastw. 293, lasu 593 mr. W r.

Wyżłów

Wyżnianka

Wyżnia Przehyba

1890 było 104 dm. , 658 mk. w gm. , 3 dm. , 26 mk. na obszarze dwor. 618 gr. kat. , 27 rzym. kat. , 39 izrl. ; 640 Rus. , 5 Pol. , 22 Niem. , 17 im narod. . Par. rzym. kat. w Felizienthal, gr. kat. w Żupaniu. We wsi jest cerkiew i szkoła 1 klas. Lu. Dz. Wyżłowicze, mylnie Wifłowicze, wś i dobra nad bezim. dopł. Jasiołdy, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Żabczyce, o 18 w. od Pińska. W. ma 42 osad. Dobra, dość dawna własność Chrzanowskich, maja 2052 dzies. , niegdyś wchodziły w skład udziału kniaziów piń skich Jarosławowiczów. W r. 1495 ks. Marya Pińska nadała dworzaninowi swemu Olechnie Hrehorowiczowi włościan w W. , co w r. 1545 potwierdza rodzinie królowa Bona ob. Rewizya puszcz, str. 246 248. Następnie wraz z Kołodzieniczami własność Bazylego i Elżbiety z Piaseckich Godebskich, podsędków pińskich, w 1691 r. w zastawie u Samuela Grocholskiego, wojskiego nowogródzkiego. Miejscowość lekko falista, dość leśna, grunta lekkie. A. Jeł. Wyżna, mylnie ob. t. Wyżwa Wyżnia 1. jeden ze szczytów górskich, na obszarze gm. Łopuszny, w pow. nowotarskim. Nazwę tę podaje S. Goszczyński. Ob. Łopuszna. 2. W. , ob. Miętusia Kira, Wyżnia Magóra al. Jakubina, szczyt w Tatrach Liptowskich 2189 rat. , w zachodniem odgałęzieniu Hrubego Wierchu. tworzącego ścianę doliny Raczkowej. Wyżnia Przehyba, grzbiet odrywający się od Krywania w kierunku płd. zachodnim. Ob. Krywań. Wyżnianka, wś i folw. nad rzką Stróżą al. Wyżnicą. Wyżnianką, pow. janowski, gm. Dzierzkowice, par. Kraśnik, odl. od Janowa 34 w. , od Kraśnika 7 w. Rzeczka Stróża biegnąc doliną przy folwarku Wyżniańce, dawniej tworzyła wielki staw, mający 80 mr. obszaru, obfitujący w ryby, szczególniej karpie, znane pod nazwą wyżnianieckich. Obecnie staw ten zamieniony został na łąki, które ordynacya wydzierżawia. Wieś dawniej należała do ordynacyi Zamoyskich, obecnie uwłaszczona, ma 38 dm. , 320 mk. , ziemi ornej 615 mr. Folw. W. , należący do ordynacyi, ma 7 bud. drew. i 572 mr. 490 roli i 80 mr. łąk. Młyn wodny, należący do ordynacyi zostaje w dzierżawie. Gleba gliniasta, wapienna, urodzajna, W r. 1827 było tu 14 dm. , 123 mk. W połowie XV w. wś, w par. Kraśnik, miała 24 łany km. , z których dawano dziesięcinę snopową i konopną scholastryi sandomierskiej. Folwark rycerski, sołtystwo z 2 łanami i młyn płaciły dziesięcinę pleban. w Kra śniku L. B. , I, 340, R. Przeg. Wyżnianka al. Wyzenka, rzka, w pow. słukim, lewy dopływ rz. Morocz, cała w obrębie m. Wyzna; zaczy na się za zaśc. Olszanica i płynie lesistemi moczarami pod mstko Wyzna, po za niem dalej w puszczach ma ujście. Dłu gość biegu około 16 w. A. Jel. Wyżniański wierch, dwa szczyty 902 i 901 mt. , na granicy Iwaszkowiec i Krywki, w pow. turczańskim. Od Beskidu występuje na północ pomiędzy Stryjem a dopływem pot. Huśnik odnoga górska, w której te szczyty stanowią najwyższe wzniesienia Karta wojsk. , 10, XXVIII. Wyżniany, niekiedy Wyżlany, wś, pow. przemyślański, 21 klm. na płn. zach. od Przemyślan, 9 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Glinianach, tuż na płn. zach. od urz. poczt. w Kurowicach, 10 klm. na płd. od st. kol. w Zadwórzu. Na płd. leżą Peczenia i Kurowice, na wsch. Kuro wice, Poluchów i Rozworzany, na płn. Rozworzany, Laszki Królewskie i Żurawniki wsi pow. lwowskiego. Przez wś płynie pot. Tymkowiecki. Własn. więk. hr. Romana Potockiego ma roli or. 404, łąk i ogr. 49, past. 99, lasu 58 mr. , wł. mn. roli or. 785, łąk i ogr. 190, pastw. 150 mr. W r. 1890 było 138 dm. , 742 mk. w gm. , 6 dm. , 47 mk. na obszarze dwor. 334 rzym. kat. , 431 gr. kat. , 24 izrl; 412 Rus. , 377 Pol. Par. rzym. kat. w miejscu, dek. gliniański, ar chidyec, lwowska. Do par. należą Alfredówka, Czarnuszowice, Kurowice, Laszki Królewskie, Łahodów, Peczenia, Podhajczyki, Podhorylce, Poluchów, Rozworzany, Sołowa, Turkocin i Żura wniki. Parafią fundował Jan Kłus i zona jego Małgorzata w r. 1400. Kościołek parafialny, częścią z kamienia, częścią z cegieł w kształcie krzyża murowany, konsekrowany według napisu nad drzwiami od płn. w r. 1751 przez ks. Gło wińskiego, sufragana lwowskiego. Pod podłogą znajdowały groby, zapewnie fundatorów lub kolatorów kościoła. W r. 1846 czy 1848 zje chała komisya rządowa, robiono poszukiwania broni, której nie znaleziono, lecz kości niebo szczyków zabrano i wywieziono na cmentarz, grobowiec zaś zasypano. Obok kilku starych ornatów zasługuje na uwagę srebrna pozłacana monstrancya, mająca u spodu napis Wielm. Pani Zofia z Sokołowskich Olszewska, cześnikowa ruska, sędzina żydaczowska, tę monstrancyę kościołowi wyżniańskiemu jako kolatorka ofiaro wała w r. 1738. Kościół wystawiony w r. 1400 przez Jana Klusa i jego żonę, został w r. 1648 spalony przez Kozaków i Tatarów. W r. 1651 odnowili go Maryan z Pankraczowic Grabianka i Hieronim i Andrzej z Kuropatnik Kuropatniccy, właściciele Wyżnian. Par. gr. kat. w Peczeni. We wsi jest cerkiew, szkoła 1 klas. i poż. gm. z kapit. 3096 złr. Wyżniany i przyległe wioski Rozworzany, Poluchów, Peczenihy r. 1400 Peczenegy, Sołowa, Kurowice, Chanaczów r. 1400 Kanaczów, stanowiły jedną majętność, od Klu sów, pierwotnych dziedziców, Kluszowszczyzną zwaną. Najstarsza z córek Klemensa Klusa,

Wyżnia

Wyżłowicze

Wyżłowicze

Wyżnia Magóra

Wyżniany

Wyżniański wierch

Wyżnice

Wyżnica

Katarzyna, wydana za Wojciecha z Kuropatnik na Budyłowie Kuropatnickiego, odziedziczyła po ojcu Klusowszczyznę. Tenże Wojciech Kuropatnicki miał dwóch synów Wiktora, zmarłego bezpotomnie, i Andrzeja, który ożenił sie z Zofia Stamirowską i miał także dwóch synów Hieronima, kasztelana kijowskiego, i Andrzeja, kasztelana bieckiego. Zofia z Stamirowskich Kuropatnicka wyszła po śmierci pierwszego męża za Marcyana Grabiankę i powiła mu córkę Zofię i syna. Zofia Grabianka wyszła za Giedzińskiego, cześnika litewskiego, i otrzymała w posagu Wojniłów i Bolechów, Hieronim i Andrzej Kuropatniccy zaś odstąpili jedną, czwarta część Klusowszczyzny bratu przyrodniemu Marcyanowi Grabiance, który po ojcu odziedziczył dwie czwarte części tychże dóbr. Marcyan Grabianka ożenił się z Maryanną Potocką, a umierając bezdzietnie przekazał testamententem, r. 1674 spisanym, a konstytucyą r. 1670 potwierdzonym, części swoje braciom przyrodnim Hieronimowi i Andrzejowi Kuropatnickim, ci zaś odstąpili r. 1690 całą Klusowszczyznę Zofii z Grabianków Giedzińskiej, siostrze zmarłego, Takim sposobem przeszły W. w posiadanie Zofii Giedzińskiej, której syn Aleksander Dominik sprzedał je kontraktem na dniu 26 września r. 1716 w Haliczu spisanym, Józefowi z Olszowa Olszewskiemu, cześnikowi ruskiemu. Po śmierci Olszewskiego odziedziczył dobra syn jego Gabryel i sprzedał je r. 1762 Augustynowi Aleksandrowi Czartoryskiemu, wojew. ruskiemu, po którego śmierci przeszły drogą spadku do Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Alfred hr. Potocki ojciec Romana otrzymał je w spadku z innemi dobrami po babce swej Izabeli Lubomirskiej. Według spisu pretensji panów Klicznerów, dzierżawców W. , do Giedzińskiego, cześnika lwowskiego, stanęło r. 1706 wojsko kozackie pod Mazepą, na polach w W. , Rozworzanach i Poluchowie i stratowało wszystkie jare zboża na pniu. Dawniej w W. znajdowały się obszerne stawy, które całą okolicę zaopatrywały w ryby i znaczny przynosiły dochód. Tak np. połów ryb w dniach 26, 27 i 28 września 1696 r. przyniósł szczupaków za 1258 złp. , płoci za 338 złp. a lina za 24 złp. W archiwum hr. Potockich w Łańcucie znajduje się oryginalny przywilej z d. 13 lipca 1720 r. , mocą. którego August, przychylając się do prośby Józefa Olszewskiego, pozwala wieś Wyżniany zamienić na miasto, któremu nadaje, oprócz wielu innych wolności i dobrodziejstw, prawa magdeburskie i 4 jarmarki. Mimo tego przywileju W. wsią pozostały. W pobliżu wsi wznosi się starożytne grodzisko A. Kazim. Henzel, Historyczne wspomnienie o W. Czas, 1862 nr. 289. Lu. Dz. Wyżnica, strumień, biorący początek pod wsią Budzyniem, w pow. janowskim, płynie przez wieś Wyżnicę i uchodzi do Stróży w Dzierzkowicach. Stanowi on właściwie ramię źródlane tej rzeczki i ztąd nosi często jej nazwę. Wyżnica, wś i folw. nad rzką Stróżą al. Wy żnica, pow. janowski, gm. Dzierzkowice, par. Kraśnik, odl. 32 w. od Janowa, 5 w. od Kraśni ka. Dawniej należała do ordynacyi hr. Zamoy skich. Folw. W. stanowi własność ordynacyi, wcielony do tejże łącznie z dobrami Kraśnik i Wilkołaz. Folw. ma 1 dm. mur. , 3 drew. , 560 mr. roli, 72 łąk. Gleba rędzinnowapienna, bar dzo urodzajna. Wś ma 54 dm. , 493 mk. , grun tu ornego 713 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 194 mk. W r. 1377 Ludwik, król węgierski i polski nadaje W. z innemi dobrami braciom Dy mitrowi i Iwanowi, dziedzicom Klecia Kod. Ma łop. , III, 310. W połowie XV par. Kraśnik, miała 8 łan. km. , z których dzie sięcinę, wartości 8 grzyw. , dawano wicescholastryi sandomierskiej Długosz, L. B. , I, 340; 500. Według reg. pobor. pow. urzędowskiego z r. 1531 wś Wyżnica Wiśnicza i Suchinia, w par. Kraśnik, miały 8 łan. , 1 młyn. W r. 1676 wś Wyżnica, w par. Kraśnik, daje pogłówne od 56 osób. Katarzyna Borkowska płaci od siebie, panny szlachcianki i 3 dworskich Pawiń. , Ma łop. , 374 i 26a. R. Przeg. Wyżnica, potok, lewy dopływ Latorczy, łączy Sie z nią w Munkaczowie, na Węgrzech Karta wojsk. , 12, XXVII. Wyżnica, niem. Wischnitz, Wiznitz, Wisznic, miasto powiatowe nad Czeremoszem, na Bukowinie, posiada sąd powiatowy, urząd powiatowy, 4165 mk. w mieście i 158 na obszarze dóbr dworski. Śród ludności znajduje się wielu Ormian. Powiat wyżnicki na Bukowinie ma 26 mil kwadr, obszaru i 56517 mk. Dzieli się na dwa okręgi sądowe Wyżnica 45512 mk. i Putilla 11365 mk. Ważniejsze osady w powiecie są Putilla, Waszkowce i Łopuszna Berhomet. Ludność powiatu przeważnie słowiańska. Wyżnice, niem. , 1497 Wissnicze, dobra i wś, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Wyżnice. W r. 1885 dobra miały 325 ha, 4 dm, , 82 mk. kat. Wś miała 326 ha, 42 dm. , 273 mk. kat. Kościół par. katol. istniał juz za czasów Templaryuszów. W r. 1440 występuje w aktach pleban Włostek. W r. 1578 zajęty przez protestantów, r. 1629 zwrócony katolikom. We wsi szkoła katol. , piec wapienny. Wyżny potok, lewy pot. Łuczki, . płynie przez Kluczów Wielki, w pow. kołomyjskim. Długość do. Wyżnyj serednyj, szczyt 870 mt. , na obszarze Rożenia. Ma grzbiet bezleśny, stoki dobrze rozwinięte i lesiste. Wody spływają do pot. Łużki i Dubiwskiego. Wznosi się na 42 41 wsch. dług. , 48 13 płn. szer. Karta wojs. , 13, XXXII. Wyższe Borki, wś, pow. miński, w 3 okr.

Wyższe Borki

Wyżnyj serednyj

Wyżnica

Wyżny potok

Wyżwa

Wyżwa

pol. kojdanowskim, gm. Stanków, o 15 w. od Kojdanowa a 30 w. od Mińska. A. Jel. Wyżwa 1. rzeka, w gub. wołyńskiej, prawy dopływ Prypeci. Bierze początek w pow. kowelskim, w bagnach przy osadzie Leśniki, pły nie z płd. ku płn. wschodowi na Wyzwę, na pe wnej przestrzeni stanowi granicę pomiędzy pow. włodzimierskim i kowelskim i poniżej Ratna, przy wsi Charkach ma ujście. Długa około 80 w. Przybiera od praw. brzegu 6 bezim. strug i rzkę Wolę, biorącą początek z dwóch strug, z których jedna wypływa z jeziora Piasecznego, od lewego zaś brzegu rzkę Wyżewkę i Niżówkę. 2. W. podług Hydrografii W. Pola, rzeka, prawy dopływ Ingułu ob. J. Krz. Wyżwa 1. w dokum. także Wizwa, Wyszwa, Wyzwa, mstko nad rz. t. n. , pow. kowelski, gm. Siedliszcze, o 29 w. na płn. zach. od Kowla, ma 406 dm. , 2476 mk. , 2 cerkwie, dom modlitwy żydowski, 2 sklepy, targi, 2 jarmarki, 3 wiatraki. W r. 1870 było 125 dm. , 1505 mk. , w tem 48 procent żydów. W pobliżu mstka, śród błota, znajduje się nasyp, na którym, podług podania, wznosił się dworzec kn. Kurbskiego, otoczony okopem. Wyżwa założoną; została przez kn. Wasila Michajłowicza Sanguszkowicza przed r. 1543, w którym tenże oddał królowej Bonie Kowel z przyległościami, otrzymując wzamian włość horwalską, Smolniany i Obolec. Sstwo kowelskie, w skład którego weszła i W. , otrzymał Bohdan Michajłowicz Siemaszko. Podczas rewizyi zamku włodzimierskiego z 1545 r. wnoszą, na niego zażalenia ludzie włości śmidyńskiej o zagarnięcie samowolne ku Wyzwie licznych ról i łąk śmidyńskich i grabienie włościan Jabłonowski, Rewizye, 16. W 1548 r. królowa Bona nadaje w Warszawie przywilej nowo założonemu miastu. Zygmunt August przywilejem nadanym t. r. w Piotrkowie nadaje miastu targi w niedziele i jarmarki na Boże Narodzenie. Wreszcie przywilejem w Łomży 1553 r. nadaje Bona mieszczanom różne dochody. Zygmunt August nakazuje 1558 r. , ażeby ssta kowelski Fran. Falczewski nie pobierał z domu i gruntów po 12 denarów ale tylko po dwa Baliński, Star. Polska, II, 889 90. W 1564 r. otrzymuje W. wraz z całą królewszczyzną kowelską. kn. Andrzej Kurbski, wychodziec z Moskwy. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1570 r. płaci on z Wyszwy i Mylanowicz z 6 dm. rynkow. po 4 gr. , 132 dm. uliczn. po 2 gr. , 104 ogr. po 1 gr. , od 56 włók po 20 gr. , 17 rzemieśl. po 4 gr. , 8 przekupn. po 4 gr. , 3 kół młyn. , 2 kół wietrzn. , a w 1583 r. z samej W. z 7 dm. rynkow. po 6 gr. , z 39 dom. uliczn. po 4 gr. , z 7 chałup nędznych po 2 gr. , od 3 przekupniów i piekarek, 19 1 2 łanów, 5 komor. , 3 rzem. W 1589 r. z Wizwy zapłacono 7 fl. , 2 gr. szosu, z 19 1 2 łanów po 30 gr. , 19 fl. 15 gr. i od komorników i przekupniów 4 fl. , wogóle 30 fl. 17 gr. Jabłonowski, Wołyń, 24, 121, 154. Podług lustracyi z r. 1629 prowent z miasta wynosił 572 fl. 21 gr. 9 den. , nadto z folwarku Wyżewskiego 177 fl. Do włości, oprócz mstka, należały wsi Wyżna Stara, Szajno, Nojno i Choteszów, oraz folw. w Rytkowicach, Wyżewski i Noiński Jabłonowski, Lustracye, 164. Władysław w 1633 r. potwierdza poprzednie nadania i swo body. Krzysztof Opaliński, wwda poznański, ssta kowelski, pozwala żydom tutejszym mieć bóżnicę, okopisko cmentarz i jatki mięsne, wy stawić szpital i łaźnię, sadowić się na placach pustych, byleby nieskupywali gotowych domów od chrześcian; dalej dozwala robić miody, piwo i gorzałkę; mieć kramnice i wszelkie sprzedawać towary, wyjąwszy rzeczy krwawe, mokre i ko ścielne; wrazie sprawy żyda z chrześcianinem, dwaj starsi żydowscy zasiadać mają. w sądzie z podstarościm; uwalnia od pańszczyzny, dom zaś doktora, kantora i szkolnika od podatków, co stwierdza Władysław lustracyi 1765 r. miasto było nem otoczone, teraz tylko znaki pozostały. Hakownic do obrony pięć znajduje się; domów chrześc. 176, żydowskich 27. Mieszczanie prze kładali krzywdy swoje zniszczenie miasta przez regiment konny buławy wielkiej, który stojąc lat circiter 20, furaże po niewoli biorąc, jedzenie i napoje każąc sobie dawać, pastwiska do upodo bania obierając, stajnie i budynki stawiać i re parować przymuszając i inno uciążliwości zada jąc, w ubóstwo i długi wielkie wpędziły. Żydzi od każdej klitki, podatku po 15 gr. nie wypłaca ją. Jezuici kowelscy i W. Wilga, generał, grun ta miejskie i place pod siebie podgarnęli, miej skiego nie dając podatku i t. d. Żydzi mieli przywilej od król. Bony, z konfirmacyą Zyg munta Augusta 1547 r. , z postanowieniem czyn szu od domu po czerw. zł. , od komorników przez połowę, tudzież aby powinności wespół z miastem pełnili, a wszystkich wolności wespół z mieszczany używali, do elekcyi burmistrza aby dwóch żydów zasiadało. Z lustr. 1789 r. okazuje się, iż było 78 mieszczan czyli chłopów, grunta po siadających, 83 na ogrodach siedzących i rze miosłem się bawiących, 30 w chałupach mieszkalnych, bez gruntu i ogrodu; 3 domy żydow skie zajezdne, 11 mniejszych. 2. W. Stara, wś nad rz. Niżówką, lewym dopł. Wyżwy, pow. ko welski, na płn. zach. od Wyżwy. Była tu cer kiew św. Spasa. Uroczyska noszą nazwy Bodki, Brodki, Czewel, Chołowiczowska rzeka, Ja wor, Jaworskie błoto, Łapczyszcz, Nizówka, Podrzecze, Pułyński bród, Sokirczany, Zalisie, Zamoszje. W r. 1583 kn. Andrzej Kurbski ze wsi Wizwy Starej płaci z 21 1 2 łanów, 5 ogr. , 3 rzem. Jabłonowski, Wołyń, 121. Podług lu stracyi z 1628 r. wś W. Stara daje prowentu 306 fl. 1 gr. 9 den. Jabłonowski, Lustracye, 164. J. Krz.

Wzdół

Wzdów

Wzdychalnia hora

Wzdychalinka

Wzdwiżeńsk

Wyźyce ze Stryjowem, w dok. z r. 1367 j Wiczdite, może Wyszyce, wś na lew. brzegu Ra by, przy drodze z Mikluszowic do Bieńkowic, pow. bocheński, par. rzym. kat. w Mikluszowicach, odl. 55 klm. od urzędu poczt. w Dziewinie. Wólka Stryjów leży na północ od wsi. Okolica jest równiną piaszczystą, jednak dobrze nawodnioną, dla tego dosyć urodzajną. Chaty są roz rzucone w grupach i ulicach nad drogami do są siednich wsi. Wzniesienie nad p. m. wynosi 193 mt. Wś ma 71, wólka 6 dm. Z ogólnej ludno ści 430 osób jest 207 męż. , 223 kob. , z których 421 rzym. kat. a 9 gr. kat. Pos. więk. fundu szu relig. ma 9 mr. 1210 sąż. kw. , pos. mn. 444 mr. obszaru wogóle. Wymienione w dok. z r. 1367. Przy wsi istniała Wola. W połowie XV ny km. dawały dziesięcinę, wartości do 10 grzyw. archidyakonowi krakowskiemu. Był też dwór, folwark, karczmy i zagrodnicy Długosz, L. B. , I, 77 i II, 163. W r. 1581 Pawiu. , Małop. , 58 Wyzicze, Jana Wyżyckiego, miały 9 półłanków kmiecych, 4 zagr. z rolą, 3 czynszowników, 3 komorników z bydłem, rybitwę i 3 komorników bez bydła. Kiedy przeszła ta wś na własność duchowną nie jest wiadomem. Graniczy na zach. z Dziewinem i Drwinią. Mac. Wzdół Rządowy i Plebański, wś przy źró dłach rzeczek Kaczka i Punikła, pow. kielecki, gm. Bodzentyn, par. Wzdół, leży przy drodze z Bodzentyna do Suchedniowa, ma kościół par. mu rowany, szkołę początkową. W r. 1827 było 162 dm. , 1100 mk. W połowie wś kościelna, leżąca blizko Bodzentyna, własność biskupa krakowskiego, miała 22 łany km. , z któ rych dziesięcinę dawano biskupowi, 3 łany soł tysie i 1 zagr. płacą dziesięcinę, częścią pleban. we Wzdole, częścią biskup. krakowskiemu. Fol. biskupi i karczma płacą dziesięcinę pleb. we Wzdole. Pleban miejscowy miał wolną rolę i łąkę Długosz, L. B. ,, 591. Według reg. pobor. pow. sandomierskiego z r. 1578, wś W. , własność biskupa krak. , miała 38 osad. , 18 1 2 łan. , 1 łan sołtysi, 7 zagr. z rolą, 3 zagr. bez ro li, 4 kom. , 2 rybaków, 6 rzem. Pawiń. , Małop. , 190. Data założenia parafii nieznana. W po łowie w. stoi tu kosciół par. drewniany, p. w. św. Małgorzaty. Patronat należy do biskupa krakow. Obecny kościół murowany wznieśli r. 1697 małżonkowie Serwall. Suchedniów i Łę czna były filiami tej parafii. W. par. , dek. opa towski, 4685 dusz. Br. Ch. Wzdwiżeńsk, podług przypuszczenia Pochilewicza miasto istniejące niegdyś na miejscu dzisiejszej wsi Andryjewka ob. Andrzejówka, w pow. kijowskim, leżącej na lewym brzegu rz. Zdzwiźu. Por. Zwiżdeń, Zdwiżdeń. Wzdychalinka, najwyższe wzgórze w pow. siebieskim, o 1 2 w. na płn. od Siebieża, w pobliżu wsi Pietuchowszczynki. Od wzgórza tego w kierunku płn. zach. ciągnie się szereg wyniosłości. Wzdychalnia hora, uroczysko na gruntach Trechtymirowa, pow. kaniowski. Wzgórze, wś i folw. , pow. lubelski, gm. i par. Bełżyce. Wchodziła w skład dóbr Bełżyce. W pobliżu leży wś Podole. W r. 1827 było 47 dm. , 323 mk. W r. 1676 Paweł Orzechowski płaci pogłówne od 17 poddanych, Jan Małszewski od 34 poddanych i dworskich i 3 z rodziny, . Oszczepalski od 2 osób nieszlacheckiego pochodzenia Pawiń. , Małop. , 3a. Wzdów, wś, pow. brzozowski, leży 85 klm. na płd. od Brzozowa, nad pot. Zmiennicą, uchodzą cym z praw. brzegu do Wisłoka. Okolicę ma pagórkowatą. Par. rzym. kat. w Jasionowie a gr. kat. w Besku. We wsi jest urząd pocztowy i szkoła. Wraz z obszarem więk. pos. Teof. Ostaszewskiego liczy 135 dm. i 842 mk. 404 męż. , 438 kob. , między którymi jest 832 rzym. kat. , 2 gr. kat. i 8 izrl. Pos. więk. ma 1200 mr. obszaru 419 mr. roli, 418 mr. łąk, 9 mr. ogr. , 80 mr. pastw. , 256 mr. lasu, 13 mr. nieuż. i 4 mr. 1105 sąż. parcel. budowl. ; pos. mn. 365 mr. roli, 6 mr. łąk i ogr. i 73 pastw. Na obsza rze większej własności staranne gospodarstwo, piękna stadnina i bydło rogate rasy berneńskiej. W XVI w. wś należała do Wzdowskich h. Szre niawa. Graniczy na płn. z Turzepolem i Jasionowem, na zach. z Bukowem, na płd. z Posadą Jaćmierską a na zach. z Górkami. Mac. Wziąchów al. Wziąchowo, wś gosp. , w pow. koźmińskim, okr. urzęd. pogorzelski, urz. okr. w Borzęciczkach Radenz, st. kol. w Kuklinowie linia LesznoKrotoszyn Ostrów, poczta w Pogorzeli, szkoła katol. w miejscu, ewang. w Kromolicach, par. kat. w Mokronosie, ewang. w Pogorzeli, sąd w Koźminie. Obszaru 122 ha, 15 dym. , 147 dusz 9 ew. . 2. W. , wś dwor. , tamże położona, ma obszaru 1577 ha, 21 dym. , 387 dusz 56 ew. . Leży na płd. wsch. Pogorzeli, zach. Koźmina i Mokronosa, płd. wsch. Kobylina. W r. 1499 toczyła się sprawa o groblę między W. a Gościejewem. W r. 1521 stanęła ugoda o sadzawkę, groblę i 3 stawy puste między temi wsiami. W. posiadali Agnieszka Babińska r. 1474, Jędrzej Łagiewnicki r. 1519, Fran. Siarkowiecki r. 1536, Stan. Pogorzelski i Wojc. Tarzewski z Bogackim r. 1578. W tymże r. miał tu Stan. Pogorzelski 1 1 2 łanu os. , 1 zagr. , 1 komor. i 3 rzeźników; Wojciech Tarzecki z Bogackim 1 3 4 łanu os. , 1 zagr. i 4 rzeźników; Maciej Miaskowski i Maciej Pogorzelski r. 1618, następnie Konarscy, Leszczyńscy r. 1686, Żdżydowscy h. Łodzia 1689, Zbijewscy h. Bola między r. 1772 a 1742, Wałknowscy 1773 9, Modlibowscy około r. 1793, Sokolniccy, Buczyńscy, Platerowie i w końcu hr. Franciszek MyIcielski 1856, który tę wś sprzedał Niemcom. W wiekach XVI i XVII bywało w W. po 10

Wyżyce 

Wżyze

Wżyhowce

Wżary

Wzwoz

Wznoszycze

Wisznia

kmieci. Na Rdzącej stał niegdyś młyn wodny. Około r. 1746 wystawił Maciej Zbijewski, dziedzic, kaplicę, w której zwykle jeden z bernardynów kobylińskich odprawiał nabożeństwo. Do dóbr wzięchowskich należał Małgów. W. Ł. Wzniesienie, dawniejsza nazwa wsi Zniesienie, w pow. lwowskim. Por. Krzywczyce. Wznoszycze 1577 r. , U 1583 r. , nieistniejąjca obecnie pod tą nazwa wś, w pow. łuckim. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1577 sioło ziemian Stepańskich, płaci od 4 dym. półdworz. , 5 dym. na ćwier. , 3 ogr. W r. 1583 wś U należy do Stepania, ks. Konst. 0strogskiego, wwdy kijowskiego, marszałka ziemi wołyńskiej, który płaci ztąd od 8 dym. , 4 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 40, 83. Wzorki, wś, pow. kielecki, gm. i par. Bodzentyn. W r. 1827 było 9 dm. , 32 mk. , par. Wzdół. Wzwoz, wś nad Dźwiną; , w pow. wieliskim, prom. Wżary, przyl. gm. Czasław, w pow. wieli. ckim. Wżyhowce, ob. Ożohowce. Wżyze, folw. , pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Podubis, o 24 w. od Szawel. Wisznia, prawy dopływ Sanu, jest rzeką, podgórską i nizinną, płynie bowiem na warstwicy od 400 do 195 mt. wznies. Bieg jej leniwy, bo spadek wód łagodny. Dolina jej jest porzeczną, . Powstaje z dwóch potoków Wiszenki i Wiszeńki. Wiszeńka wypływa w Dołobowie, w pow. rudeckim, na wysokości 290 mt. , płynie od razu przez podmokłe obszary, granicą; Nowosiółek a Kolbajowic, dalej granicą. Podhajczyk i Rudek. W Nowosiołkach zasila ją. pot. Łączny, przypływający z Ostrowa. W Rudkach, tuż za miastem, łączy się z Wiszenką i odtąd przyjmuje nazwę Wiszni. Wiszenką wypływa w Wiszence, w pow. mościskim i płynie dalej granicą Mokrzan Wielkich a Laszek Zawiązanych, następnie granicą Kościelnik, Kupnowic Starych a Mokrzan Wielkich, czyli granicą powiatu rudeckiego a mościskiego, następnie płynie przez Rozdziałowice, Szeptyce, Michałowice, Wistowice do Rudek. Dno doliny pod Mokrzanami wyniosłe do 288 mt. , pod Rudkami 282 mt. Wzgórza otaczające dolinę Wiszenki są garbami niskiemi, wziętemi pod uprawę. Od Rudek płynie W. na północ przez Bieńkową Wisznię, następnie granicą Bieńkowej Wiszni a Dubanowic. Od Milczyc płynie w kierunku płn. zach. aż do ujścia, przez Nikłowice, w części ich granicą a Hołodówki, dalej płynie przez Dmytrowice, w części ich granicą a Sądowej Wiszni, przez Sądową Wisznię, granicą Zarzycza a Tuligłów, przez Tuligłowy, Słomiankę, Twierdzę, Laszki Gościńcowe, Podgać, granicą Podgaci a Rudnik, granicą Sokoli a Mościsk i Hodyni, przez Hodynię, Czerniawę, Małnów, Kalników, Hruszowicę, granicą Hruszowic a Stubna, przez Nienowice, granicą Stubienka a Nienowic, przez Duńkowice Wielkie, granicą Duńkowic a Łazów, przez Łazy i w Wysocku, uchodzi do Sanu. W Zarzyczu i Sądowej Wiszni nazywa się Wyżnią. Dno doliny w Jatwiegach wznies. do 251 mt. , w Hołodowce do 239 mt. , w Nikłowicach do 233 mt. , pod Sądową Wisznią 223 mt. , za Sądową Wisznią 218 mt. , koło Podgaci 209 mt. , koło Czerniawy 202 mt. , w Małnowie 198 mt. , w Nienowicach 191 mt. , w Wysocku 190 mt. , przy ujściu 189 mt. W. płynie wśród rozległych łęgów, obfitujących w wyborne sianożęcie. Brzegi jej, zwłaszcza w tych miejscach gdzie mniej dotyka piasków, są wysokie, urwiste, ciągle się obsypujące. Po zlewach tworzy się na rzece namuł piasku i glinki, który jako gruba warstwa ugina się pod nogami koni i kołami wozów i to czyni niebezpieczną przeprawę przez rzekę. Przy wyższym stanie wody przeprawa jest niemożliwą. Dopływy W. z prawego brzegu są 1 Miejski potok płynie z Dołhomościsk i z Bortiatyna, do niego dopływa Orysko z Laszek, a do tego Gliniec. 2 Struha z Tuczap i od granicy Czarnokoniec; do Struhy płynie z lew. brzegu pot. Raków, wypływa on na Zasławskiem przedmieściu Gródka, płynie przez Bratkowice, Rodatycze, granicą Dołhomościsk i Bortiatyna i w Sądowej Wiszni uchodzi Wiszni. Do Rakowa z lew. brz. płynie pot. Zamłyński, zbierający dopływy z Hodwiszni, Dobrzan, Putiatycz i Milatyna. 3 Nowy potok płynie przez Siedliska, Chorośnicę i Twierdzę, 4 Czarny potok wypływa w Benowie, przepływa staw w Arłamowskiej Woli i w Laszkach Gościnnych uchodzi do Wiszni. Poniżej przyjmuje jeszcze W. kilka leśnych i łąkowych potoków, o dnie namulistem. Z lewego brzegu dopływy są 1 Siecza potok, zbiera wody z Hankowic, Tułkowic, przyjmuje w Pakości pot. Podolszynę, płynącą z Woli Sudkowskiej na Krukienice, Pnikut, Buchowice; w Strzelczyskach przyjmuje Siekanicę płynącą z Lipnik, ta zasila się pot. Sanniki, płynącym z Wołczyszczowic na Mistycze i Sanniki. Z lewego brzegu Sierna przyjmuje Riczkę, płynącą od Myślatycz na Koniuszki Nanowskie, Rustweczko, Trzcieniec, Lacką Wolę i. Riczkę zasila od Czyszek płynący pot. Parny. 2 Bucowski potok płynie od Balic na Szechynie, Buców, skąd ujęty groblami, zamieniony na kanał, osusza błota Nakła, Stubna i Nienowic; z błotnistego obszaru za przekopem spływa do Bucowskiego pot. Krzywula. 3 Pot. Stubienko, ujęty groblami podobnie jak Wisznia. Długość wynosi około 78 klm. Karta wojs. , 7, XXIX, 6, XXVIII, 6, XXIX, 6, XXVII. ,

Włodzimierz

Włodzimierz

Włodzimierz, urzęd. Władimir, w dokum. ruskich Wołodimer, łacin. , Vlodimeria, niegdyś stolica dzielnicy ksią. żęcej, obecnie mto powiat, gub. wołyńskiej, leży pod 50 51 płn. szer. a 41 58 wschod. dług. , na prawym wyniosłym brzegu rz. Ługu praw. dopł. Bugu, do którego w mieście uchodzą rzki Smocz i Klaziemka. Otoczone okolicą błotnistą; , zdala od większych dróg komunikacyjnych, odl. jest 347 w. od Żytomierza, 367 w. od Warszawy, 52 3 4 w. od Kowla najbliższa st. dr. żel. , z którym połączone jest traktem na Turzysk, 11 3 4 w. od Uściługa a 15 w. od granicy Galicyi w linii powietrznej. Otoczone przedmieściami Zawale, Załuże i Zapiatnickie, ma 1199 dm. 113 murow. , 8336 mk. 1778 prawosł. , 723 katol, 13 ewang. i 6122 żydów. W 1861 r. było tu 317 dm. 27 murow. , 99 sklepów, 2 cerkwie, monaster praw. męzki, kościół katol. paraf. , synagoga, 6 domów modlitwy żydowskich, 5905 mk. w tem 810 katol. i 3953 żydów. Do miasta należało 2793 dzies. 302 dzies w granicach miasta. Dochód wynosił 2340 rs. Pod względem przemysłowym znajduje się tu 9 zakładów fabryka tabaczna, fabryka świec, browar piwny, 3 cegielnie, 3 destylamie, zatrudniających 33 robotników i produkujących za 15055 rs. W 1885 r. było w W. 641 rzemieślników 363 majstrów, 206 czeladników, 72 uczniów. Handel nieznaczny, pozostaje wyłącznie w ręku żydów. Jarmarki odbywają się cztery razy do roku 2 lutego, w pierwszy poniedziałek wielkiego postu, na śródpoście w 10 dni po Trójcy świętej. W ogóle obroty na tych jarmarkach są nie wielkie. Sprzedająj głównie konie, bydło i produkty gospodarstwa wiejskiego. Miasto zbudowane na gruncie gliniastokredowym, trudno przepuszczalnym, jest błotniste, przyczem nieposiada wcale bruków ani też trotoarów; na niektórych tylko ulicach, dla ułatwienia przejścia, ułożone są po boku kładki drewniane, złożone z dwóch lub trzech obok siebie położonych desek. Cerkiew soborna, p. w. św. Mikołaja Cudotwórcy, przebudowaną; została w 1798 r. z kaplicy unickiej św. Jozafata, wzniesionej w 1780 r. przez protoarchimandrytę miejscowych bazylianów, późniejszego biskupa chełmskiego Porf. Skarbka Ważyńskiego. Cerkiew ta jest nadzwyczaj bogato uposażoną; , posiada bowiem około 664 dzies. , należących poprzednio do licznych, nieistniejących obecnie cerkwi włodzimierskich, i dom dwupiętrowy murowany w mieście. Do parafii należy 1501 dusz w mieście i 1128 dusz we wsiach Białe Brzegi 12 dm. , 92 mk. , Fiedorówka 14 dm. , 110 mk. , Łobaczyna 18 dm. , 144 mk. , Marcelówka 29 dm. , 225 mk. , Poniczowa 23 dm. , 183 mk. , Szystowa 22 dm. , 171 mk. i Zarzecze 26 dm. , 203 mk. . Nierównie dawniejszą jest cerkiew p. w. św. Bazylego Wielkiego, wzniesiona, według podania, przez w. ks. Włodzimierza w 992 r. przy powrocie z wyprawy wojennej na Białych Chrobatów. Podanie to jednak obalają badania prof. Antonowicza, Prachowa i Lewickiego, którzy wzniesienie jej odnoszą; do XIV a nawet do w. W dokumentach historycznych cerkiew ta występuje po raz pierwszy pod r. 1523, w którym Zygmunt I nadał prawo patronatu nad nią. ks. Bazylemu SanguszceKowelskiemu ob. Arch. ks. Sanguszków, t. III, 251. Uposażenie cerkwi stanowi 84 1 2 dzies. Do parafii należy 300 dusz we W. i 478 dusz we wsiach Dubniki 17 dm. , 133 mk. , Ostrów 25 dm, 183 mk. i Ryławica 16 dm. , 110 mk. . Monaster męzki, z cerkwią p. w. Narodzenia J. Chr. , przerobiony został z kościoła jezuickiego, wzniesionego w 1755 r. przez sstą; Słonimskiego Ignacego Sadowskiego, oddanego pierwotnie po kasacie jezuitów w 1786 r. bazylianom. Do monasteru należy 259 dzies. Kościół par. katol. , p. w. św. Joachima i Anny, z muru wzniesiony został w 1836 r. na miejsce dawnego z 1554 r. , fundacyi ks. Anny Zbaraskiej. Parafia katol. , dekanatu włodzimierskiego, 1826 wiernych. Miała kaplicę w Ochnówce. Dawniej istniał jeszcze w W. klasztor dominikanów, z kościołem św. Trójcy, fundowany w 1497 r. przez Aleksandra Jagiellończyka obecnie w przerobionem gmachu klasztornym mieszczą się władze rządowe, oraz klasztor kapucynów, założony w 1759 r. W poprzednich wiekach istniały w W. liczne cerkwie, o wielu z nich pozostały się jedynie ślady w latopisach i dokumentach. Najdawniejszą z nieistniejących tych cerkwi była soborna Uśpieńska, t. . Chram Włodzimierza, o której znajdujemy wzmiankę w latopisie Ipatiewskim p. r. 1044. Ślady tej cerkwi odkrył w 1886 r. archeolog i prof. uniwersytetu petersburskiego Prachow pod pagórkiem zwanym Stara Katedra, znajdującym się w odległości 2 w. od miasta. Zachowała się ze świątyni ściana, mająca jeszcze przeszło sążeń wysokości. Sądząc z materyału i sposobu budowania Prachow odnosi wzniesienie tej świątyni do a najpóźniej XII w. Drugą z kolei była katedralna cerkiew soborna, również p. wez. Uśpienia N. M. P. , t. . Chram Mścisława, wzniesiona w połowie XII w. przez kn. włodzimierskiego Mścisława Iziasławicza, popadła w ruinę pod koniec zeszłego wieku. Obecnie przedsięwzięto środki celem zabezpieczenia ruin od dalszego zniszczenia. Oprócz tych istniały różnocześnie jeszcze następujące cerkwie we W. św. Dymitra wspomniana w latop. Ipatiewskim pod r. 1289, św. Teodora popadła w zupełną ruinę już w 1683 r. , Wwiedońska zgorzała w 1859 r. , św. Jerzego wzniesiona w połowie XIV w. , istniała jeszcze w 1695 r. , św. Joachima i Anny wzmiankowana w latop. Ipatiewskim p. r. 1291, istniała jeszcze w drugiej

połowie XVI w. , św. Prokopa Męczennika wzmiankowana w dokum. , z 1584 r. , w 1695 r. podupadła zupełnie, św. Mikołaja Cudotwórcy różna od istniejącej obecnie, wspomniana w latop. Ipatiewskim p. r. 1235, zgorzała w 1794 r. , św. Parascewii istniejąca w pierwszej połowie XV w. , zamknięta w 1798 r. z powodu zaiszczenia, św. Jana Chrzciciela wspomniana po raz pierwszy pod r. 1584, św. Jana Złotoustego wzmiankowana pod tymże rokiem, św. Łukasza wzmianka w wizycie z 1695 r. , św. Koźmy i Damiana, św. Michała Archanioła pierwsza wzmianka w latop. Ipatiewskim p. r. 1268, istniała jeszcze w 1621 r. , św Apostołów założona przez kn. włodzimierskiego Włodzimierza Wasilkowicza około 1287 r. , zgorzała w 1790 r. , św. Onufrego Wielkiego pierwsza wzmianka w dokum. z 1578 r. , w 1695 r. była już w zupełnem zapuszczeniu, Przemienienia Pańskiego wzmiankowana w 1508 r. , istniała jeszcze w 1760 r. , św. Eliasza istniała w połowie XVI w. , zniesiona w 1834 r. . Przy pięciu ostatnich cerkwiach istniały monastery. Początkowe dzieje miasta giną w pomroce wieków, to tylko pewna, że W. jest jedną z najdawniejszych osad płd. ruskich. Według kroniki węgierskiej, tak zw. Notaryusza króla Beli, miasto miało już istnieć w 884 r. pod nazwą Lodomira. Pewną jednak historyczną wzmiankę o W. znajdujemy pod 988, kiedy Włodzimierz W. , w. ks. kijowski, którego zowią założycielem tego grodu, uczynił go stolicą dzielnicy książęcej i osadził w niej piątego syna swego Wsiewołoda. Dzielnica ta obejmowała całą prawie dzisiejszą gub. wołyńską, z wyjątkiem wschodniej jej części, t. j. późniejsze powiaty łucki, krzemieniecki i włodzimierski, oraz ziemię chełmską. Wkrótce potem 992 r. w. ks. Włodzimierz ustanowił tu katedrę biskupią, na którą posadził Stefana, rodem Bułgara. Odtąd W. stał się centrem zarówno politycznego jak i religijnego życia zachodniej Rusi i leżąc u zbiegu kilku państw i narodowości był przez kilka wieków kością niezgody pomiędzy Rusią Kijowską, Polską, Haliczem, Litwą a nawet Węgrami. Pierwsza walka pomiędzy Rusią a Polską o posiadanie ks. włodzimierskiego wybuchła w 1015 r. między Bolesławem Chrobrym a Jarosławem Włodzimierzowiczem. Bolesław zajął Wołyń i grody Czerwieńskie i trzymał je do swej śmierci i dopiero w 1031 r. powrócił W. pod władzę Jarosława. Po jego śmierci 1054 r. dzielnicę włodzimierską objął piąty syn jego Igor, wkrótce jednak ją opuszcza, przechodząc na ks. smoleńskie a W. wraz z dzielnicą dostaje się pod bezpośrednie zwierzchnictwo w. ks. kijowskiego. W 1078 r. w W. siedzi Oleg Świętosławowicz, w tymże jeszcze roku wypędzony przez w. ks. Wsiewołoda Jarosławowicza, który osadza w W. synowca swego Jaropełka, w 1085 r. pozbawia go jednak dzielnicy, na którą przywrócony został przy pomocy Władysława Hermana, lecz wkrótce zdradziecko zamordowany zostaje przez swego domownika. Po nim nastąpił Dawid Igorowicz i siedzi na W. do 1100 r. , w którym pozbawiony został dzielnicy przez w. ks. Świętopełka. Ks. włodzimierskie otrzymuje Jarosław Świętopełkowicz, który po dwukrotnem zwycięztwie nad Jadźwingami 1112 r. , przyłączeniem części ich ziemi rozszerzył swe państwo. W 1119 r. wyparty przez Włodzimierza Monomacha, uciekł do szwagra swego Bolesława Krzywoustego, chcąc przy jego pomocy odzyskać W. , którym tymczasem Monomach rozporządził się na rzecz synów swych Romana a potem Andrzeja. Dopiero 1122 r. , po ułatwieniu się z Pomorzem, wyruszył Bolesław przeciwko Andrzejowi; podczas tej wyprawy zginął Jarosław przy oblężeniu Włodzimierza, poczem, po zawarciu pokoju, panował Andrzej spokojnie do 1135 r. , w którym musiał ustąpić Iziasławowi, synowi w. ks. kijowskiego Mścisława. Po Iziasławie 1154 r. na tronie w. książęcym rozdzielili synowie jego ks. włodzimierskie na trzy części Jarosław otrzymał Łuck, Mścisław Włodzimierz a Wszewołod Bełz. Od tej chwili osłabł wpływ Kijowa na ks. włodzimierskie, które chwilowo staje się zaborczem, potem podziela losy Halicza i wraz z niem podlega wpływowi polskiemu. Po śmierci Mścisława 1170 panował na W. syn jego Roman, który będąc powołany 1188 r. na tron halicki, przyłączył W. do Halicza. Odtąd dzieje W. łączą się z dziejami Halicza. Za rządów Wasilka Romanowicza, brata Daniela halickiego, W. został zajęty przez Batego w 1240 r. a następnie w 1261 r. , z rozkazu wodza Mongołów Burundaja zamek tutejszy został własną ręką Wasilka spalony i z ziemią zrównany w świadectwo ruskiej niewoli, jak pisze Ipatiewska letopiś. Po Wasilku władali W. syn jego Włodzimierz 1271 89, dalej Mścisław, następnie Jerzy do 1326, syn jego Andrzej, za czasów którego w. ks. litewski Giedymin, pokonawszy książąt ruskich w bitwie nad Irpenią w 1321 r. zajął ks. wołyńskie, kijowskie i część czernihowskiego. W 1340 r. Kazimierz W. opawał W. wraz z całą zachodnią częścią Wołynia, założył w W. świątynię katolicką i może wtenczas ustanowił biskupstwo łacińskie, które w 1375. r. kanonicznie przyznane zostało i następnie do Łucka było przeniesione. W1350 r. Lubart, syn Giedymina, poprzedni władca, po Giedyminie, ks. włodzimierskiego, wsparty przez Litwinów i Tatarów, odzyskał ziemię włodzimierską, na mocy jednak traktatu zawartego w 1366 r. zwrócił Kazimierzowi miasto W. razem z przyległościami, które on nadał prawem lennem Aleksandrowi Koryatowiczowi, resztę zaś ziemi przyznał Lubartowi. Kazimierz W. począł wznosić w W. zamek warowny z cegły i kamie

nia; lecz po śmierci króla 1370 r. , kiedy Litw znowu opanowała W. , budowla ta, niedokończona jeszcze, poszła w zaniedbanie, czy też podobno umyślnie zburzoną została. W1431 r. Władysław Jagiełło w wyprawie łuckiej przeciw Świdrygajle, zdobył i spalił miasto, poczem oddał je wnukowi swemu Fedkowi. W 1491 r. Tatarzy spalili miasto wraz z świątyniami i mnóstwo ludzi wymordowali lub w jasyr uprowadzili. Wskutek podobnych klęsk znaczenie W. upadać zaczęło, a Łuck stanowczo wziął nad nim górę. Kazimierz Jagiellończyk przez nadanie prawa magdeburskiego przyczynił się do wzrostu miasta, które następnie w 1500 r. zniszczone zostało przez Tatarów. Zygmunt 1 potwierdził miastu w 1509 r. prawo niemieckie, zasłaniając mieszczan od nadużyć starosty. Przywilejem z 1532 r. nadaje tenże król miastu prawo pobierania mostowego, dochód z czego przeznacza na uzbrojenie miasta. Podczas rewizyi zamku w 1545 był on w stanie zaniedbanym, od czasu bowiem odbudowania go, po spaleniu za panowania Kazimierza Jagiellończyka, nie był wcale poprawianym. Było w nim wówczas 70 horodni i 5 wież, z tej zaś liczby 20 horodni i 4 wieże potrzebowały naprawy. Za to most był zupełnie nowy, dobrowolnie wzniesiony przez szlachtę powiatu, aby się zwolnić od roboty mostu łuckiego. Zasoby obronne były wcale niedostateczne. Stróżów i klikunów, najmowanych przez starostę, było dwóch lub trzech jedynie. Zapasu żywności niebyło wcale. Miejscowy ssta kn. Sanguszkowicz oświadczył, że niema zkąd brać pomocy i zasiłku, wszystkie bowiem włości przynależne niegdyś do zamku, zostały już rozdano. Po ściślejszem jednak zbadaniu okazało się, że należa. ła jeszcze do zamku cała włość Śmiedzińska ob. Jabłonowski, Rewizye, str. 1 18. W 1552 r. , za dzierżawy kn. Wasyla Ostrogskiego, nastąpiła ponowna rewizya zamku, z której dowiadujemy się, że był on wzniesiony przed ośmdziesięciu laty staraniem horodniczego Sołtana z drzewa dębowego. Posiadał pięć wież, z tych jedna nad wrotami czworograniasta, inne okrągłe. Horodni było 71, z tych 10 potrzebowało reparacyi. Most zwodzony przed zamkiem był w dobrym stanie. Dalej wymienia rewizya szczegółowo uzbrojenie zamku, budowle oraz dochody zamkowe, w końcu podaje sioła, które dawniej należały do zamku a w czasie rewizyi odeszły od niego Starożytna Polska, II, 1413 8. Z powodu dwukrotnego zgorzenia miasta Zygmunt August w 1570 r. ponawia prawo magdeburskie, nadane na wzór Sandomierza i Lublina, przyczem nadał miastu dwie pieczęci radziecką i prziszieczniczką pod jednym herbem św. Jerzego na koniu, oraz wyzwolił mieszczan od sądów starostów, 8689. Podług reg pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. było w mieście 15 dom, rynk. , z których płacono po 7 gr. , 30 dom. ulicz. po 4 gr. , 120 dom. przedmiejskich na Zawalu, Załużu i Zapietniczu po 2 gr. , 15 rzemieśln. , od których brano po 4 gr. , 11 przekupniów, od których wedle ubóstwa brano, po 7 gr. , 30 komorn. i hułtajów, od których wedle ubóstwa brano, po 2 gr. Czopowe wyniosło 200 flor. W 1583 r. wniesiono pobór z miasta z 16 dom. rynk. po 16 gr. , 38 dom. ulicz. po 8 gr. , 196 dom. przedm. po 4 gr. , 20 chałup ubogich po 2 gr. , 102 ogrodów po 2 gr. , od 10 soleników po 1 fl. , 5 rzeźników, 11 piekarzów, 5 słodowników po 2 fl. , 32 przekupniów, 12 kuśnierzów, 6 krawców po 1 fl. , 1 świecz 2 fi. , 16 szewców po 1 fl. , 3 garbarzów po 2 fl. , 6 kowalów, 6 bednarzów i cieślów, 1 łaziebnika, 4 piwowarów, 1 złotnika 2 fl. , 1 rymarza, 1 siodlarza, 3 garnczarzów, 3 skrzypków, 31 łanów, 6 popów. Nadto Aleks. Kurczewicz od poddanych zamkowych z przedmieścia włodzimierskiego wniósł z 9 dom. , z 9 ogrodów, od 1 piekarza, 1 szewca i 4 kół waln. a kn. Zbarazka również z przedmieścia z 6 ogr. i 6 ogr. Wreszcie w 1589 r. z miasta król. Włodzimierza wniesiono pobor. 230 fl. , czopowe per arendam 500 flor. i od sług żydowskich 15 fl. Razem 745 flor. Jabłonowski, Wołyń, 77, 124, 125, 126, 156. Królewicz Władysław, idąc na wyprawę wojenną, stanął tu obozem 1617 r. ; w dniu Wniebowstąpienia Pańsk. znajdował się w cerkwi katedralnej na nabożeństwie, po którem biskup zanosił modły o szczęśliwe powodzenie i poświęcił chorągiew. Podług lustracyi sstwa włodzimierskiego z 1628 r. sstą był Roman Hosczki, miasto czyniło 182 fl. , 22 gr. prowentu, nadto dochód z gruntu do zamku należącego wynosił około 200 fl. , arenda z młyna i gorzałki 1850 fl. , w ogóle 2232 fl. 22 gr. , z czego potrąciwszy 200 fl. na podstarościego, czysty dochód wynosi 2032 fl. 22 gr. Jabłonowski, Lustracye, 142 152. Podczas wojny szwedzkiej Węgrzy i Kozacy wpadłszy w czerwcu 1657 r. do miasta, zrabowali je i w znacznej części spalili. O smutnym stanie miasta świadczy lustracya z 1664 r. , która za powód zmniejszenia dochodów podaje, że osiadła tu szlachta niechciała ponosić podatków miejskich a wiele potworzonych jurysdykcyi duchownych sprzeciwiało się jurysdykcyi miejskiej, nie opłacając podatków, z wielkim uszczerbkiem miasta. Posesorem sstwa był Daniel Stępkowski, kaszt. bracławski. August III utrzymującym tu szkoły bazylianom nadał przywilej wykładania publicznie do filozofii włącznie oraz wzbronił innym zakonom zakładać szkoły tak w W. jak i w pięciomilowym okręgu pod karą 1000 czer. zł. Z wielką dokładnością spisana lustracya 1765 r. podaje Zamek na błocie umyślnie quondam sypany, wysoko wkoło wałami osypany; most przez błota drewniany, nadpsuty, brama drewniana o dwu piętrach nowo wybudowa

na; na 1 piętrze turmy dla ukarania pospólstwa, na 2im izba z alkierzem alias wieża górna dla szlachty dekretami wskazanych. Po lewej stronie budynek drewniany dla sadów grodzkich i kancelarya, nie reparacji, ale nowego wystawienia potrzebują; ; akta są ulokowane u dominikanów a zaś ziemskie u fary. Na zamczysku chałup 4, dział żelaznych 2, z których 1 rozerwane, 2gie zardzewiałe; więcej zaś broni ani amunicji niedopytaliśmy się; wały miejscami opadłe i osypane, fosy i znaku nie ma, gdyż zamulona. Wedle miasta fosa bywała i wały od rz. Smoczy do rz. Ługu, które na ogrodu przez proboszcza są zniesione, a fosa penitus zdezolowana. A że zamczysko, lubo zrujnowane, podobne jednak ma miejsce do jakiejkolwiek obrony i schronienia się, a bardziej obywatele wwdztwa za największa dla siebie poczytują krzywdę, ze akta, na których całość substancji i honorów polega, bezpiecznej nie mają lokacji, oraz że sądowi honestum nie mają locum, i gdy sądzą niebezpieczeństwa obawiać się muszą, aby izba nieobaliła się; przeto podajemy aby Rzplta widząc potrzebę zamku, reparacją wprędce obmyśliła. Cechy 1szy kuśnierski; przywilej 1582 r. zaleca z kanonów i innych składek broń, zbroje, strzelby i municye kupować i mieć zawsze, a na cerkiew katedr. po 3 gr. lit. dawać. Drugi krawiecki, obligowany przjwil. 1585 r. mieć dla obrony miasta zbroje, armatę 1, strzelb 8, chorągiew, bęben i proch w gotowości, Trzeci piekarski, do cechu należeć mają mydlarze i ci co krochmal i świece robią. Czwarty szewski, podług ustawy 1582 r. broń i zbroje commodum miasta kupiona być powinna. Piąty rzeźnicki. Szósty kowalski, welgierz 1643 nakazuje mieć armatę, proch, ołów, przyłączając do cechu ślusarzów, szabelników, łuczników, stolarzów, szkatułników, stelmachów, mularzów, zegarmistrzów, konwisarzów, ludwisarzów, dzwonników. Domów żydowskich na gruncie starośc. 27, chrześc. 13, w których mieszkają czynszownicy, zwani podzamczanie; dom. wójtowskich 7; większa zaś osiadłość cudzemi juryzdykcyami, domami, winnicami, które żadnej propinacji nie czynią sście, tudzież poddaństwem, kamienicami i dworkami szlach. osadzona. Użalenia mieszczan wielu JMściów duchownych i świeckich znajduje się, którzy dzierżąc grunta miejskie, żadnego podatku niedają, ale owszem od wszystkich podatków uwalniają się. Te tedy przyczyny są zubożenia miasta i upadku w substancjach i prerogatywach obywatelów i coraz większej jeszcze miasto spodziewa się ruiny, gdy wspomniane juryzdykcye jednych uciemiężeniem, drugich bitwą i postrachem przez nieuhamowaną wolność studentów atakującjch grożą, innych podstępami z własności swoich niszczą i wyzuwają, u których zwierzchność zamkowa mniej poważana, kilkakrotnie słuszności względów nie zjednała itd. Użalenia żydów studenci na okopisku przywilejami królów nadanym, chować trupy niedopuszczają, aż chyba kryjomym sposobem w nocy, chroniąc się przed gonitwą i bitwą pochować można. Co tydzień kahał, nie wiedząc jakim prawem, JMkś. Orańskiemu proboszcz włodzimierski daje po złp. 45 itd. Ssta. Ledóchowski ma czystej złp. 7988 gr. 7 sz. 1. Stan. August nadał miastu w 1774 r. jarmarki nazajutrz po św. Wojciechu, po św. Annie i po N. M. P. Gromn. W przejeździe do Wiśniowca przybył tu Stan. August d. 13 paźdz. 1781 r. , uroczyście witany przez sstę Mik. Ledóchowskiego z licznem gronem obywateli, i wysłuchawszy nazajutrz mszy, odprawionej przez kś. Młockiego, bisk. włodzimierskiego, w dalszą drogę wyruszył. Przywilejem 1786 r. nadał kazylianom prawo na założenie apteki. W następnym roku, udając się do Kaniowa, zjechał tu król 6 marca, przyczem nazajutrz uczniowie szkół bazyliańskich składali mu życzenia w mowach wypowiedzianych po polsku, łacinie, francuzku, niemiecku, włosku i angielsku. Nawiedził również miasto i w drodze powrotnej do Warszawy d. 2 czerwca. Z lustracji 1789 r. przekonać się można o niepomyślnym stanie miasta, liczącego tylko 117 mieszczan katol. i 85 żydów gospodarzów. Plac zamku bez żadnego zabudowania, budynek drewniany od lat kilku rozebrany, a tak juryzdykcye grodzkie i ziemskie, raz w klasztorach, drugi raz po dworkach i domach zajezdnych sądy odprawują. Zażalenia mieszczan ratusza nie mamy, dla tego wolnego szynku na całość miasta nie trzymamy; ogołoceni będąc z wszelkiej wolności, niemamy sposobu ratusza wybudowania, częścią iż żydzi cały rynek kramnicami tak zabudowali, że miejsca na wystawienie nie masz. Jatek, kramnic, woskobojni, słodowni, browarów, postrzygalni i fabryki saletrzanej nie mamy, nawet cegielnia miejska upadła przez różne uciemiężenia. Z trzech jarmarków i 2 targów w tydzień, żadnego pożytku nie mamy, bo żydowstwo, jurydyki duchowne, oraz ssta, wszystkie pożytki ciągną. Lud zubożały, odarty z własności, nie jest w stanie opłacenia podatków, utrzymania rządu przyzwoitego. Użalenia żydów; kahał znaglonym zostaje bezprawnie importować do skarbu ssty kramarze zł. 500, szynkarze zł. 3897 gr. 27, kotłowego zł. 413 gr. 5, łopatkowego 1000, kopowego 28, gubernatorowi zasług 416, na utrzymanie żołnierza starościń. 104, ustanowienie rabina corocznie po złp. 300, wójtowstwo corocznie po złp. 15, kramarze zaś za każdy jarmark po gr. 1, mieszczanie przymuszają kahał, aby po zł. 1 gr. 20 opłacał z domów. Podczas konfederacyi targowickiej w 1792 r. miasto niszczone było przez wojska obce. W W. był ssta grodowy oraz od

bywały się sejmiki wwdztwa wołyńskiego, między innemi w 1593 i 1652 r. Tu również w 1667 r. urządzony był sąd grodzki wwdztwa kijowskiego i odbywały się sejmiki tegoż wwdztwa np. w 1698 i 1704 r. , przeniesione następnie za Stan. Augusta do Żytomierza, oraz wwdztwa czernihowskiego np. w 1654 i 1693 r. . Sejmiki te zwykle odbywały się w katedralnej cerkwi Uśpieńskiej albo w kościele dominikańskim. W 1795 r. W. przyłączony został do Rossyi i naznaczony na miasto powiatowe namiestnictwa a następnie gub. wołyńskiej. W lipcu 1859 r. wielki pożar nawiedził miasto, przyczem zgorzała cerkiew Wwiedeńska. W 1888 r. założono w W. bractwo św. Włodzimierza, mające na celu zachowanie i podtrzymanie dawnych zabytków sztuki cerkiewnej na Wołyniu. Przy bractwie istnieje muzeum, mieszczące wiele ciekawych starożytnych obrazów, krzyżów i innych sprzętów kościelnych, rękopisów i starych drukowanych ksiąg liturgicznych, widoki starych cerkwi itp. przedmioty. Oddawna istniała w W. szkoła przy katedrze biskupiej, mająca na celu przygotowanie kandydatów do stanu kapłańskiego. Za staraniem ssty włodzimierskiego kn. Konstantego Ostrogskiego szkoła ta w 1588 r. otrzymała pewne fundusze i ustanowiono przy niej dwóch nauczycieli bakałarzów, z których jeden miał uczyć po grecku, drugi po słowiańsku. Dalszy rozwój szkoły datuje się od czasów bisk. Hipacego Pocieja, który w 1595 r. wyjednał dla niej przywilej królewski, nadający na utrzymanie szkoły dochody z dóbr monasteru św. Spasa a następnie w 1609 r. zapisał na nią fundusz wieczysty 2500 złp. Następca Pocieja bisk. Joachim Morochowski przekształcił szkołę na wzór szkół jezuickich. Później szkoła przeszła w zawiadywanie bazylianów i w XVIII w. nosiła nazwę kolegium; w 1786 r. liczyła 6 klas. Od 1803 r. przeszła pod zawiadywanie okręgu naukowego wileńskiego i zostawała, jak wszystkie szkoły kraju płd. zach. , pod bezpośredniem zwierzchnictwem Tadeusza Czackiego. Wówczas przekształconą została na pięcioklasową szkołę powiatową. Zniesiona po 1831 r. i na jej miejsce w 1869 r. założono dwuklasową szkołę miejską. Katedra biskupia założoną została, jak powiedzieliśmy wyżej, prawdopodobnie przez Włodzimierza W. w 992 r. Granice nowej eparchii obejmowały pierwotnie cały obszar księstwa włodzimierskiego. W 1137 r. wydzieliła się z niej eparchia uhrowska od 1223 r. chełmska, w połowie XII w. halicka, w XIII w. przemyska samborska i łucka. Wówczas eparchia obejmowała pow. włodzimierski, kowelski, dubieński, krzemieniecki i większą częśó gub. , grodzieńskiej. Od 1405 r. biskupi włodzimierscy przybrali tytuł biskupów włodzimierskich i brzeskich. Za czasów Władysława IV dzimierska weszła w skład eparchii łuckiej, powstało natomiast we W. biskupstwo unickie, noszące tytuł bisk. włodzimierskiego i brzeskiego, które w 1795 r. przyłączone zostało do bisk. łuckiego. Biskupami włodzimierskimi byli Stefan I wspomniany w 992 r. , Stefan święty 1090 94, Amfiłochii święty 1105 22, Symeon 1123 36, Feodor 1137 47, Joasaf 1223 9, Wasili 1229 66, I 71, Koźma 1266 71, Marek 127187, Eusygiusz 1287 9, Atanazy I 1331 53, Jonasz 1359 88, Atanazy II 1388 91, Joan Hohol około 1405 r. , Herasim 14116, Daniel 1450 52, Nicefor II 1458, Teodozy około 1485 r. , Damian około 1487 r. , Wasian I 1487 97, Wasian 1500 12, Pafnucy Pachnotij, 1513 21, Jona 1521 35, Gienadiusz Henadej, 1536 47, Joan Borzobohaty Krasieński 1548 61, Teodozy Łazowski 1565 80, Melecyusz Chrebtowicz Bohuryński 1580 93, Leoncyusz Karpowicz 1620, Jezehiel kn. Koryatowicz Kurcewicz 1621 5. Biskupami unickimi włodzimierskobrzeskimi byli; Hipacy Pociej 1593 1613, Joachim Morochowski 1613 31, Józef Mokosiej Bakowiecki 1632 50, Adam Pociej 1654 66, Benedykt Korsak Gliński 1666 77, Leon Szlubicz Załęski 1678 1708, Leon Kiszka 1711 18, Korneli StołpowickiLebiedzki 1729 30, Teofil Godebski 1730 56, Filip Wołodkowicz 1757 78, Antonin Struś Młodowski 1778, Szymon Młocki 1778 95. W 1891 r. utworzono biskupstwo włodzimierskie, jako drugi wikaryat eparchii wołyńskiej i na godność tę powołano Paisia Winogradowa. Biskupstwo rz. katol. ustanowił w W. podobno Kazimierz W. w 1364 r. Pierwszymy biskupami, chociaż tylko tytularnymi, albowiem W. wkrótce potem przeszedł pod władze książąt litewsko ruskich, byli Piotr z zakonu dominikanów 136470; Hińko Bukoński 1371 5; Izydor z zakonu dominikanów 137580; Rugian około 1400 r. ; Grzegórz de Bucznow 1405 25, dominikanin. Następca jego Andrzej ze Spławki al. Spławski 1425 52, na żądanie w. ks. Witolda, przeniósł stolicę biskupią do Łucka i odtąd następni biskupi przybrali nazwę łuckich, potem łuckich i brzeskich a w końcu łuckożytomierskich ob. Łuck, t. V, 785 6. Sstwo grodowe włodzimierskie podług lustracyi z 1628 r. obejmowało msto W. i wójtowstwo grabowieckie. W 1771 r. posiadał je Franciszek Ledóchowski i opłacał kwarty 1997 złp. 24 gr. a hyberny 149 złp. 1 gr. Na sejmie z 1773 5 r. Stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w emfiteutyczne posiadanie Mikołajowi Leduchowskiemu. Sstami grodowymi włodzimiorskimi byli kn. Michał Konstantynowicz 1446, Paszko Dachnowicz 1452 r. , kn. Aleksander Sanguszkowicz za Kazimierza Jagiel. ,

Olizar Szyłowicz 1461, Iwan Jursza 1488 9, Wojciech Kuczukowicz 1494 5, Wasil Chreptowicz 1495 1501, kn. Juri Iwanowicz 1502, Fedko Januszkiewicz 1503 5, kn. Wasil Andrejowicz Połubiński 1506 7, Fedko Januszewicz 1507 8, kn. Andrzej Aleksandrowicz Sanguszko od 1508 28, ko. Fedor Andrejewicz Sanguszko od 1531 48, Piotr Kiszka 1548 50, kn. Wasil Konstanty Ostrogski 1551 77, kn. Aleksander Konstantynowicz Ostrogski 1580, kn. Wasil Konstanty Ostrogski 1588 1605, ks. Janusz Konstantynowicz Ostrogski 1605 20, ks. Adam Aleksander Sanguszko do 1625, ks. Jerzy Zasławski 1636 r. Dalej sstami byli Wojciech Czacki, Władysław Krzyszkowski, Ledóchowscy, Gabryel i Daniel Stępkowscy. Jako podstarościch wymieniają źródła Stanisława Grajewskiego, Wasila i Fedora Hulewiczów, Gabryela Iwanickiego, Aleksandra, Fedora i Konstant. Koryatowiczów, Kacpra Kozłowskiego, Pawła Orańskiego, , Michała i Wasila Pawłowiczów, Jana Przylepskiego, Michała Przyweredowskiego, Baltazara Rajeckiego, Andrzeja Romanowskiego, KazimierzaStanisława Steckiego, Samuela Turobojskiego, Romana Wielhorskiego, Aleksandra i Jana Wojnarowskich, Michała Woronieckiego, Teodora Zaborowskiego i Mikołaja Żabokrzyckiego. Z wójtów znani są Ludwik Fiedko 1521, Iwaszko Detkiewicz i Michał Dubnicki, z horodniezych Jeśko Seniuta 1513 18, z sędziów zaś Tichno Kisiel 1545 r. . Jako podkomorzowie włodzimierscy występują w dokumentach Andrzej Aleksander Siemaszko 1569 r. , kn. Patrycy Kozika 1576 r, Jan Bokiej Pieczychwostski, Koman Gostski, Adam Prusinowski, Jerzy Puzyna, Ksawery Wielhorski. Krótki opis W. z widokiem podał Tygodnik Illustr. 1860 r. , t. , 406. Obszerną monografią miasta w związku z historyą eparchii wołyńskiej wydał M. Teodorowicz Poczajów, 1893. Włodzimierski powiat, położony w zachodniej części gub. wołyńskiej, graniczy od płn. z pow. brzeskim gub, grodzieńskiej, od wschodu z pow. kowelskim i łuckim, na płd. z pow. dubieńskim, na płd. zach. z Galicyą a na zach. z pow. hrubieszowskim i chełmskim gub. lubelskiej i z pow. włodawskim gub. siedleckiej. Zajmuje 1148 mil al. w. kw. , podług obliczenia zaś Strjelbickiego 11675 mil al. 56503 w. kw. ziemi t. j. 588575 dzies. i 455 w. kw. znaczniejszych wód. Północna część powiatu jest niska i nosi charakter Polesia, południowa natomiast dosyć wyniosła. Odnoga gór Karpackich, stanowiąca w Galicyi dział wodny pomiędzy wierzchowinami Bugu i Styru, wchodzi do płd. części powiatu, pomiędzy wsiami Kniaże i Kwasowo, na zach. od Drużkopola i rozgałęziając się kieruje się na płn. wsch. Główna gałęź dosięga najwyższej wysokości pod mstkiem Horochowem, kieruje się ku płn. , koło źródeł rz. Ługu do wsi Zaturce i przechodzi do pow. łuckiego. Zachodnie rozgałęzienia tej odnogi rozpościerają się pomiędzy Ługiem i jego dopływami, obniżając się ku rzece, tworzą lewy urwisty brzeg Ługu i Świniuchy. Północna część powiatu jest niska, pokryta błotami, które często zarastają nieprzebyte lasy. Najbardziej błotnista połać powiatu zaczyna się od wsi Bieńdugi i przylega, po większej części, do prawego brzegu Bugu, W tej części powiatu pomiędzy błotami znajdują się rozrzucone grupami niewielkie jeziora; tak np. około mstka Szacka znajduje się do 12, około wsi Zhorzany 10, około mstka Jeziorany Ozierany 6 jeziór. Największym jeziorem w powiecie jest jezioro Switiaź przeszło 20 w. kw. , przy wsi t. n. , i jez. Pulemickie do 14 w. kw. . Gleba przeważnie piaszczysta i błotnista, tylko w płd. wsch. części gliniasta i w niewielkiej ilości czarnoziemna. Z rzek powiatu spławną jest tylko Bug, oddzielający powiat od Królestwa, na którym urządzonych jest kilka przystani, z tych najważniejsza w Uściługu. Inne rzeki należą do powiatu tylko wierzchowinami, jak np. Ług dopł. Bugu, w płd. części powiatu, Prypeć dopł. Dniepru bierze początek z jezior i błot w pobliżu wsi Hupoły, Turya dopływ Prypeci, wypływa pod wsią Zaturce. Lasy znajdują się przeważnie w północnej części powiatu i zajmują do 159600 dzies. W części poleskiej lasy są sosnowe, w części płd. liściaste. W 1885 r. było w powiecie 183273 mk. w 1861 r. tylko 135741, w tej liczbie podług stanów 615 szlachty dziedzicznej, 146 osobistej, 1025 stanu duch. prawosł. świeckiego, 7 zakonnego, 14 katol. , 29 żydowsk. , 56 kupców, 13116 mieszczan, 51 cechowych, 19 obywat. honorow. dziedz. , 7 osobist. , 147078 włościan, 9695 kolonistów, 996 Czechów kolonistów i 3 żydów rolników, 361 wojska nieregularnego, 3523 żołnierzy urlop. , 5499 żołn. dymis. i ich rodzin, 1314 cudzoziemców, 80 innych stanów. Podług wyznań w t. r. było w powiecie 145144 prawosł. , 3 rozkol. , 18209 katol, 6968 ewang. , 996 husytów czeskich, 33 baptystów, 11920 żydów. W tymże roku urodziło się 9725 dzieci 129 niepraw. , zmarło. 7822 osób, przyrost zatem ludności wynosił 1903 dusz. Zawarto 2057 małżeństw. W powiecie znajduje się w ogóle 669 miejscowości zamieszkałych, mających 30100 dm. włośc. i 4738 należących do innych stanów. Pod względem religijnym było w powiecie 197 cerkwi 30 murow. , 9 kaplic 2 mur. , 1 monaster męzki Żahorowski, 14 kościołów katol. 10 mur. , 3 kaplice 2 murow. , 2 kościoły ewang. drew. i 22 domów modlitwy ewang. drew. , 6 synagog 4 murow. i 32 domy modlitwy żydowskie 2 murow. . Kościoły katolickie tworzą deka

nat włodzimierski, mający 13 parafii Horochów. Włodzimierz, Włodzimierz podominikański, Litowiż, Łokacze, Poryck, Zabłotce, Swojczów, Sielec, Korytnica, Koniuchy, Zaturce i Kisielin. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, zwłaszcza zaś w południowej części powiatu. Pod rolą. znajduje się do 275220 dzies. W 1885 r. zasiano 17629 czetw. pszenicy ozimej, 67 jarej, 42179 żyta, 31784 owsa, 12171 jęczmienia, 6744 tatarki, 546 prosa, zasadzono 61362 czetw. kartofli; zebrano 123503 czetw. pszenicy ozimej, 223 jarej, 239499 żyta, 153229 owsa, 62708 jęczmienia, 22304 tatarki, 13650 prosa, 506435 kartofli. Zbiory nietylko w zupełności zaspakajają potrzeby miejscowej ludności i gorzelni ale pozostaje jeszcze nadmiar, wywożony za granicę. Pod łąkami znajduje się do 95603 dzies. ; najlepsze łąki są w połudn. części powiatu. Hodowla bydła dość rozwinięta. W 1885 r. było w powiecie 44350 sztuk koni, 75226 bydła rogatego, 65693 owiec zwyczajnych, 18071 rasy poprawnej, 54477 trzody chlewnej, 272 kóz i 4 osły. Przemysłem rękodzielniczym w t. r. zajmowało się w powiecie bez miasta 3319 osób 2431 majstrów, 291 czeladników, 597 uczniów. Przemysł fabryczny słabo jest rozwinięty, było bowiem w t. r. w powiecie 52 fabryk i zakładów przemysłowych, zatrudniających 204 robotników i produkujących za 306361 rs. Najwa żniejsze 6 gorzelni z produkcyą 280110 rs. , 13 browarów piwnych 10113 rs. i 2 huty szklane 6990 rs. . Handel wewnętrzny ześrodkowywa się na 17 jarmarkach, w ogóle niezbyt ożywionych; handel zagraniczny ułatwia komora w Drużkopolu. Pod względem administracyj nym powiat dzieli się na 4 okręgi policyjne Uściług, Łokacze, Horochów i Luboml, i 23 gmin Bereżce, Bramy, Chorów, Chotiaczew, Hołowno, Hrybowica, Huszcza, Kisielin, Kory tnica, Krymno, Kupiczew, Luboml, Mikulicze, Nowydwór, Olesk, Podbrzezie, Poryck, Pulma, Skobiełka, Świniuchy, Szack, Werba, Zhorzany. Pod względem sądowym w Włodzimierzu jest zjazd sędziów pokoju, do którego należą 4 re wiry w Włodzimierzu, Uściługu, Horochowie i Lubomli. Inkwirenci sądowi są w Włodzimierzu, Lubomli i Horochowie. Oprócz Włodzimierza w powiecie są następujące miasteczka Drużkopol, Horochów, Jeziorany Ozierany, Kisielin, Korytnica, Kulczyny, Luboml, Łokacze, Mila. tyn, Opalin, Ozdziutycze, Poryck, Świniuchy, Uściług. Pod względem komunikacyjnym w płn. części powiatu, przez gminy Bereżce i Luboml, przechodzi linia dr. żel. nadwiślańskiej. Trakty pocztowe idą od Uściługa przez Włodzimierz do Łucka i dalej i z Włodzimierza przez Turzysk do Kowla. J. K

Za Banią

Zaajdarowka

Z. Zaajdarowka, wś nad rzką Ajdarą, , pow. starobielski gub. charkowskiej, gm. Osinowa, 220 dm. , 1175 mk. Zababie 1. folw. , pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Rudniki, należy do dóbr Sielec, Golczów. 2. Z. al. Kozły wś włośc. nad rzką Bias, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Rudniki, o 8 w. od Prużany, 57 dm. , 671 mk. , 1333 dzies. ziemi włośc. 560 łąk i past. . 205 nieuż. . 3. Z. , dobra, tamże, własność Golczów, 987 dzies. 252 łąk i pastw. , 6 nieuż. . 4. Z. , uroczysko, w pow. pińskim, wspomniane w dokum. w. XVI, w okolicy wsi Porzecza, dziś gm. Porzecze ob. Piscew. kn. , 328. 5. Z. , wś i dobra, pow. rohaczewski, gm. Rudnia Stara o 12 w. . Wś posiada zapasowy śpichlerz gminny; dobra, od 1873 r. Kuźniecowych, 1327 dzies. 42 roli, 102 łąk, 1098 lasu. J. Krz. A. Jel. Za Babką, wzgórze 211 mt. wśród lasów, w Mostach Wielkich, pow. żółkiewskim, na 41 50 wsch. dług. a 50 15 płn. szer. Karta wojs. , 5, XXX. Zabaczew, ob. Zaboczew. Zabaczyny, pow. prużański, ob. Zabogonie. Zabadowska Wólka, ob. Zabudowska Wólka. Zabagna, niem. Zabagno, folw. do Swaro żyna, pow. tczewski, st. pocz. i kol. Swarożyn, o 25 klm. odl. , par. kat. Tczew; 207 ha 189 roli or. i ogr. , 2 łąk, 14 pastw. , 06 lasu, 1 nieuż. , 0 4 wody. Czysty dochód z gruntu w 1885 r. 1533 mrk. Tegoż roku było tu 8 dm. , 111 mk. Dziedzic v. Paleske. Kś. Fr. Zabagnie 1. wś, pow. olkuski, gm. i par. Wolbrom. W 1827 r. było 5 dm. , 40 mk. , par. Wojkowice. 2. Z. al. Królowa Góra, nazwa miejscowości na obszarze Grabowa, w pow. augustowskim. Zabagnie, folw. dóbr Gierołcice, w pow. kluczborskim. Zabajka, wś, pow. rzeszowski, w piaszczystej, lasem sosnowym pokrytej równinie, 235 mt. n. p. m. , przy gościńcu z Rzeszowa 15 klm. do Głogowa 37 klm. , ma wólkę Piaski w stro nie północnej i liczy 77 dm. i 398 mk. 199 męż. , 199 kob. rzym. kat. Pos. tabularna Kar. Holzera wynosi 2378 mr. , między którymi jest 1780 lasu. Istnieją tu 4 karczmy, gorzelnia, browar, młyn, tartak i 2 dwa folwarki, parafia rzym. kat. w Mrówli. Wś ta została założoną może dopiero w XVIII w. , gdyż jej w spisach poborów z poprzednich wieków nie ma, chyba że byłaby osadą zwaną w spisach pobor. z r. 1581 Ogniwnem. Graniczy na płn. z Głogowem, na zach. z Budami, na wsch. z Sośniówką a na płd. z Wolą Cichą. Mac. Zabajki, wś, pow. rzeszowski, ob. Zabajka. Zabajliszki 1. wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Michajłowo, okr. wiejski i dobra, hr, Mostowskich, Cerkliszki, o 6 w. od gminy, 56 dusz rewiz. 2. Z. , wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Mile, o 12 w. od gminy, 3 dusze rewiz. Zabaka, wś włośc. i zaśc. nad jez. t. n. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Jewie o 3 i 2 w. , o 11 i 12 w. od Trok. Wś ma 3 dm. , 53 mk. katol, zaśc. 2 dm. , 16 mk. t. wyzn. w 1865 r. 20 i 4 dusz rewiz. . Zabałucie, przyl. dóbr Hanuta, w pow. święciańskim. Za Banią, część Młodiatycza, w pow. kołomyjskim. Zabara 1. wś, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gm. Przyłuka, o 58 w. od Berdyczowa. 2. Z. , karczma, pow. hajsyński, gm. Kropiwna. 3. Z. , karczma, pow. latyczowski, gm. Susłowce, par. Nowy Konstantynów, przy trakcie z Nowego Konstantynowa do Czechów. 4. Z. , karczma, pow. lityński, par. Sieniawa. 5. Z. , karczma, tamże, gm. Chmielnik. 6. Z.

Zaajdarowka

Zabaszycha

Zabaszewicze

Zabary

Zabartowo

Zabarskie

Zabarole

Zabaranie

Zabaranie

, osada. pow. nowogradwołyński, . Żołobne, ma 577 dzies. ziemi dworskiej. Należała niegdyś do dóbr berezdowskich ks. Jabłonowskich, obecnie ma kilku właścicieli. 7. Z. Korecka, folw. , pow. nowogradwołyński, gm. Korzec, ma gorzelnia. Dobra, do których należą wsi Poddubce, Trostenice, Bohdanówka i Babin, w ogóle 1106 dzies. ziemi dworskiej, należały niegdyś do Korea. Nabyte od Jerzego ks. Lubomirskiego, syna Teresy z ks. Czartoryskich, przez Małyńskich i dziś do nich należą, . 8. Z. , folw. i 3 karczmy, pow. Ostrogski, o 35 w. na płd. od Ostroga, gdzie się trzy granice Borowicy, Borowiczki i Kaletyniec schodzą, przy drodze ku Lachowcom. Folw. z jedną karczmą, należy do Bron. Mogielnickiego, gleba czarnoziem pszenny II kl. ; druga do Kaletyniec Artura Pinińskiego, trzecia do Bołozówki hr. Chodkiewiczowej. 9. Z. , pow. radomyski, ob. Teklinówka 2. 10. Z. , futor, pow. Winnicki, gra. Pików, o 35 w. od Winnicy, 11 mk. 11. Z, wś, pow. żytomierski, gm. Andruszówka, par. praw. Halczyn Wielki o 4 w. , katol. Kotelnia, na płn. zach. od Niechworoszczy, przy drodze z Kotelni do Czerwonej. 12. Z. , ob. Zabary. Zabaranie, folw. , pow. garwoliński, gm. i par. Żelechów, ma 3 dm. , 12 mk. , 166 mr. Zabarole, wś i folw. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Jewie o 8 w. , okr. wiejski Aleksandryszki, 40 dusz rewiz. ; własność Jazdowskich. Za Barówką, karczma koło Załukwi, obsz. dwor. Kryłos, pow. stanisławowski. Zabarskie, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, wspomniane w dok. XVI w. , w okolicy wsi StareKoni, dziś gm. Moroczno. A. Jel. Zabartowo, jezioro we wsi t. n. , w pow. wyrzyskim. Wypływa z niego rzeka Rokitka, prawy dopływ Noteci. Zabartowo 1. w dok. Zabortowo, Sabastowo, niem. Sabarten, wś gosp. nad rz. Rokitką, , w pow. wyrzyskim, obw. urz. i urz. st. cyw. Mrocza, stac. kol. żel. w Nakle, poczta w Więcborku, szkoły w miejscu, kościół par. katol. w miej scu, ewang. w Więcborku, sądy w Łobźenicy i Pile. Obszaru 1227 ha, 41 dym. , 397 mk. 46 ew. . 2. Z. , probostwo, tamże, 1 dym, 25 dusz. W r. 1279 nadane klasztorowi w Lądzie. Od r. 1288 należało do arcyb. gnieźn. , którzy też tam wystawili kościół p. w. św. Jakuba. Przed 30 laty zbudowano kościół murowany z wieżą, który poświęcił Paweł Morachowski, dziekan bydgoski. W. Ł. Zabary 1. słobódka, pow. bałcki, gm. Bohopol o 8 w. , odl. o 88 w. od Bałty, ma 29 osad, 450 mk; należy do Sobańskich. 2. Z. , karczma, pow. hajsyński, gm. i par. Granów, przy trakcie z Kitajgrodu do Rachen Sobowyh. 3. Z. , przys. wsi Gadomki, w pow. kaniowskim. 4. Z. al. , część wsi Krasnopołki, w pow. kaniowskim. 5. Z. , wś, pow. Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 159. rówieński, gm. Niemowicze, par. praw. Tynne o 3 w. . Zabaszewicze, wś i dobra, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hlewin, o 22 w. od Borysowa, gdzie też parafia katol. , przy drodze z Berezyny Luboszańskiej do Borysowa, dawne dziedzictwo Wańkowiczów. Wś ma 26 osad, 250 mk. , 1800 dzies. ziemi włośc. Cerkiew paroch. p. wez. Opieki N. M. P. W r. 1667 i 8 zapisał jej Krzysztof Jagiełłowicz dwie włóki ziemi, wstęp do lasów i mlewo bez miarki. Filie; w Słobódce p. w. św. Trójcy; w Siemieńkowiczach Wniebowzięcia N. M. P. i w Zaruczu św. Anny. Przeszło 1000 parafian. Dobra, w części Piotra Wańkowicza, razem ze Słobódką i Polelinem maja około 444 włók; w części zaś Floryana Wańkowicza 215 włók. W części pierwszej lasy zachowane bardzo starannie. Dużo niedźwiedzi i łosi, są. też bobry. Grunta w ogóle piaszczyste, nieurodzajne, łąk obfitość. D. 26 listop. 1812 r. , gdy wojska russkie dążyły pod Borysów by sfor sować tam przeprawę Francuzów, gen. Czyczagow stanął w Z. z główną kwaterą i wysłał ztąd w awangardzie gen. O Rurka. A. Jel. Zabaszowka al. Zabaszewicze, Zabaszewiczy i wś nad rz. Rową. , pr. dopł. Berezyny, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hlepar. prawosł. Zabaszewicze, o 22 w. od Borysowa, ma 9 osad; grunta lekkie, łąk dużo. A. Jel. Zabaszycha, wyniosłość, pow. zbaraski, ob. Sabaszycha. Zabawa 1. os. leś. , pow. warszawski, gm. Wawer, par. Praga. 2. Z. , os. , pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Kaszewy. Zabawa 1. dobra, pow. kobryński, w 2 okr. pol. , gm. Wierzcholesie, o 18 w. od Kobrynia, 1001 dzies. 200 łąk i pastw. , 649 lasu; własność Juszkiewiczów. 2. Z. , chutor, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Porozowo, o 25 w. od Wołkowyska, własność Oświatyńskich, 25 dzies. roli orn. Zabawa, karczma, pow. żytomierski, na pograniczu pow. berdyczowskiego, przy drodze z Berdyczowa do Chmieliszcz. Zabawa, szczyt górski 824 mt. , na obszarze Rajczy, w pow. żywieckim, nad pot. Kołojówką, dopł. Soły. Zabawa, potok, prawy dopływ Wisły, pow staje w Lednicy Górnej, w pow. wielickim, pły nie przez Zabawę, Małąwieś, Węgrzce, Kokotów i Szczurów, z lew. brz. przyjmuje Srawę. Bieg potoku szybki, gdyż wzgórza z których wypływa wznoszą, się 436 mt. zaś ujście tylko 197 mt. Długi około 9 klm. Karta wojs. , 5, XXII i 6, XXII. St. M. Zabawa 1. karczma, obsz. dwor. Wysocko, pow. brodzki. 2. Z. , karcz. , obsz. dwor. Bobulińce, pow. buczacki. 3. Z. , karcz. , obsz. dwor. Uniatycze, pow. drohobycki, 4. Z. , kolonia i leśniczówka w Susznie, pow. Kamionka 12

Zabawa

Zabaszowka

Zabelsmuehl

Zabełcze

Zabawa

Zabelin

Zabawka

Zabawina

Zabawa

Strumiłowa 5. Z. , część Winnik, pow. lwowski. Zabawa 1. leśnictwo, w pow. szremskim, okr. urz. i urz. st. cyw. w Książu, st. kol. w Chociczy Falkstaett, poczta w Jaraczewie, szkoła i par. kat. w Chwałkowie, sąd w Szremie, 1 dym, 15 dusz. 2. Z. , karczma w Smolicach, pow. krobski gostyński. Dziś nie istnieje. W. Ł. Zabawa 1. wś, w pow. wielickim, 3 klm. na płn. wsch. od Wieliczki, przy gościńcu do Nie połomic. Okolice ma pagórkowata, wznies. 267 mt. n. p. m. Wraz z obszarem większej posia dłości St. Niedzielskiego liczy 49 dm. i 310 mk. 155 męż. , 155 kob. rzym. kat. Należy do parafii w Wieliczce. Pos, więk. ma cegielnię i 212 mr. obszaru, przeważnie urodzajnej roli; pos. mniejsza 133 mr. roli, łąk i pastw. Za Długosza była ta włośc dziedzictwem Wawrowskich h. Półkozic; miała 8 łanów kmiecych, karczmę, 3 za grody, młyn i dwa dwory szlacheckie L. B. , I, 73. W r. 1581 pisali się dziedzice Zabawskimi. W spisie pobor. Pawiń. , Małop. , 66 poda no 6 półłanków kmiecych i 2 zagrody bez Graniczy na płd. z Lednicą Górną; , na wsch. z Węgrzcami, na płn. ze Śledziejowicami a na zach. z Bogucicami. 2. Z. , wś, w pow. brzeskim, leży w równinie na lewym brzegu Dunajca, na płn. od Radłowa. Ma dwie wólki położone na płn. Podwale 35 dm. i Zdarzec 75 dm. ; sama wieś główna liczy 17 dm. Ludność ogólna 630 osób 304 męż. , 326 kob. , 607 rzym. kat. a 23 żydów. Par. w Radłowie. Wś była własnością, biskupów krakowskich Pawiński, Małop. , 235. Graniczy na płd. z Żydówką, , na płn. z Zdrochcem, na zach. z Rudą Wałem. Mac. Zabawina, grupa domów w Dobrej, pow. dobromilski. Zabawka al. Wygoda, fol. , pow. łomżyński, gm. Drozdowo, par. Piątnica, odl. 6 w. od Łomży, należy do dóbr Jeziorki, ma 91 mr. Włościanie mają, 66 mr. Zabawka 1. zaśc. pryw. nad bezim. strum. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 81 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. starow. 2. Z. , fol. i karczma, przy gośc. targowym z Dudzicz do Mińska, pow. miński, gm. Samochwałowicze, o 13 w. od Mińska, należy do domin. Ignatycze; gruntażyzne, szczerkowe, miejscowość lekko falista. 3. Z. , folw. , pow. słucki, w 3 okr. pol. i par. katol. Kopyl, gm. Teladowicze, o 45 w. od Słucka, własność Henrycych, 1 1 2 włóki. A. Jel. Zabawka, przyl. gm. Dzibułki, pow. żółkiewski. Zabawy, wś, pow. mohylewski, gm. Cerkowiszcze, ma 19 dm. , 104 mk. , z których 22 kobiet zajmuje się wyrobem płótna, 25 mężczyzn powroźnictwem. Zabelhof, dobra koronne, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. Zabeln. Zabelin 1. Zabielin al. Izabelin, zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Krasne Łuki, o 44 w. od Borysowa. 2. Z. , mylna nazwa folw. Izabelin meńskim, gm. Pereżyry, własność Józefa Siemi radzkiego. A. Jel. Zabelków al. Zabełków, niem. , wś i dobra, pow. raciborski, par, kat. w miejscu, ew. w Raciborzu. Wś ma 396 ha 329 roli, 9 łąk, 7 lasu, 160 dm. , 1047 mk. 1 ew. . Dobra mają 162 ha 121 roli, 25 łąk, 12 lasu, 1 dm. , 27 mk. katol. Wieś poprzednio należała do par. w Gorczycach Wielkich i miała tylko kaplicę filialną. W ostatnich czasach wzniesiono tu kościół i urządzono parafią. Par. Z. , dek. raciborskiego, miała 1869 r. 1316 katol. , 22 ewang. , 15 izr. , mstko na praw. brzegu rz. Abawy, w okr. tukumskim, pow. talseński Kurlandya, w głębokiej dolinie, otoczonej malowniczemi wzgórzami, odl. jest o 96 w. na płn. zach. od Mitawy a 14 w. od Kandawy Kandau, wzn. 283 st. npm. , posiada 3 ulice, 32 dm. , aptekę, szkołę, kościół paraf. ewang. , 2 domy modlitwy żydowskie, do 800 mk. W mstku odbywają się 3 niewielkie jarmarki. Pod miasteczkiem znajdują się nieznaczne ślady dawnego obronnego zameczku, o którym nie przechowało się wspomnień historycznych. Podług pieśni ludowej istniał on jeszcze w 1510 r. i przebywał wówczas w nim w. mistrz Walter Pletenberg. W pobliżu Z. znajdują się dwa wzgórza, z których jedno zowie się mogiłą szwedzką, drugie ruską. Porów. Cabeln. Zabelsmuehl 1. os. młyńska, pow. wałe cki, st. pocz. i par. kat. Lubianka, 32 ha 13 roli or. , 5 łąk, 1 dm. , 9 mk. ewang. 2. Z. , leśn. do nadleśn. Plitnicy, pow. wałecki, par. kat. Jastrowie, 1 dm. , 11 mk. Kś. Fr. Zabełcze, wś nad Wisłą, pow. janowski, gm. Kosin, par. Borów, odl. 30 w. od Janowa a 3 w. od Zawichosta, ma 23 dm. , 188 mk. , 120 mr. Wś ta wchodziła w skład ststwa zawichoskiego i aż do początku obecnego stulecia leżała na lewym brzegu Wisły, która płynęła poprzednio tak, iż oddzielała Z. od Kosina, lecz około r. 1820 zmieniła kierunek i odłączyła Z. od dawnej ziemi sandomierskiej. Mimo to do r. 1867 zaliczano Z. i Janiszów do pow. sandomierskiego dawnego. Zabełcze, wś, w pow. nowosądeckim, par. rzym. kat. w Wielogłowach, leży 28 klm. na płn. od Nowego Sącza, na praw. brzegu Dunajca. Okolicę ma ku wschodowi podgórską i lesistą, na zachód zajmuje porzecze wznies. 275 mt. n. p. m. Składa się wraz z obszarem dworskim z 28 dm. i liczy 236 mk. 113 męż. , 123 kob. , 227 rzym. kat. i 9 izrl. Pos. tabularna Gust. Romera ma 149 mr. roli, 4 mr. łąk, 2 mr. 1427 sąż. kw. ogrodu, 6 mr. pastwisk, 43

Zabelków

Zaberbecze

Zaberdowo

Zaberestki

Zaberezie

Zaberezyński

Zabereże

Zaberwecki

Zaberweckie Błoto

Zabestwino

Zabiała

Zabiały

mr. lasu, 1 mr. 294. kw. stawów i moczarów; 1 5 mr. nieuż, i 1314 s. kw. parcel budowlanych, pos. mn. 202 mr. roli, 12 mr. łąk i ogr. , 42 mr. pastw. i 10 mr. lasu. Wś tę, w parafii Wielo głowy, wymienia Długosz L. B. , I, 373. W r. 1581 Zabelcze Jana Brańskiego miało 4 łany kmiece, 5 zagrod. z rolą, czynszownika, 4 kom. z bydłem i 6 kom. bez bydła. Graniczy na płd. z Roszkowicami, na zach. z Naściszową a na płn. z Wielopolem. Mac. Zaberbecze al. Zaberbecie, folw. , pow. bielski, gm. Sitnik, par. Biała, ma 1 dm. , 4 mk. , 350 mr. Zaberdowo, wś i folw. nad rzką Mczawką, dopł. Mołczadzi, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Rajcy, o 3 mile od Nowogródka. Wś ma 14 osad; folw. , dziedzic two Wereszczaków, około 43 włók; grunta lekko faliste, urodzajne. A. Jel. Zaberestki, wzniesienie 251 mt. w Rudeńku Lackiem, w pow. brodzkim Karta wojs. , XXXII. Zaberezie, ob. Zabrzeź. ZaberezyńskiOsów, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gra. Wielatycze, o 37 w. od Borysowa. A. Jel. Zabereże 1. część Pniowa, w pow. nadworniańskim. 2. Z. , wś, pow. stanisławowski, 15 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urzędu poczt. w Stanisławowie. Na płn. leżą Iwani kówka w pow. bohorodczańskim i Chomiaków, na wsch. Tyśmieniczany obie w pow. stanisła wowskim, na płd. Grabowiec, na płd. zach. Horocholina, na płn. zach. Pochówka wszystkie trzy w pow. bohorodczańskim. Wzdłuż granicy wsch. płynie na małej przestrzeni Bystrzyca Czarna, a na znaczniejszej przestrzeni Łukawiec, lewoboczny dopływ Bystrzycy Cz. Zach. część obszaru przepływa Horocholina. Wszy stkie 3 rzeki płyną od płd. na płn. wsch. Zabu dowania wiejskie leżą na płn. Obszar między Łukawcem a Horocholiną jest lesisty. Własn. więk. ma roli or. 18, łąk i ogr. 229, pastw, 6 mr. ; wł. mn. roli or. 404, łąk i ogr. 1183, past. 19 mr. W r. 1880 było 70 dm. , 475 mk. w gm. , 3 dm. , 21 mk. na obsz. dwor. 9 obrz. rz. kat. , 462 gr. kat. , 25 wyzn. izrael. ; 460 Rusi nów, 36 Polaków. Par. rz. kat. w Nadwórnie, gr. kat. w Tyśmienicach. We wsi jest cerkiew i szkoła jednoklasowa. 3. Z. , grupa domów i folw. w Ladzkiem koło Tyśmienicy, pow. tłumacki. Lu. Dz. ZaberweckiOstrów, leśne uroczysko śród bagien zwanych Zaberweckiemi, pow. mozyrski, w gm. Dziakowicze, w okolicy wsi Kuźmicze, należał niegdyś do kn. Słuckich. Kn. Symon Olelkowicz nadał w r. 1572 Zaberwecki Ostrów cerkwi św. Barbary w Słucku ob. Sobr. drew. akt. i hram. minsk. gub. , wyd. Siemionowa z r. 1848, str. 29, 23. A. Jel. Zaberweckie Błoto, bagna lesiste, w pow. mozyrskim, gm. Dziakowicze, w okolicy wsi Kuźmicze; o niem wzmianka w dokum. XVI w. Ob. Zaberwecki Ostrów. A. Jel. Zabestwino, dwór, pow. witebski, własność Leonory Podarewskiej, 30 dzies. Zabiała, przyl. Oleszyc, w pow. cieszanowskim. Zabiały 1. wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , gm. Ginteliszki, o 37 w. od Telsz. 2. Z. , pow. dzisieński, ob. Zabiele. 3. Z. al. Zabieły, wś i folw. ks. Radziwiłłów, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, o 21 w. od Słucka. Wś ma 16 osad; cerkiew paroch. p. wezw. Wniebowzięcia N. M. P. , uposażona z dawnych zapisów około 5 włók; filia w Stepkowie; około 1700 parafian. Folw. do 1874 w ordynacyi kleckiej, odtąd przez ugodę rodzinną w ordynacyi nieświeskiej, ma około 9 włók; miejscowość lekko falista, grunta lekkie. 4. Z. , wś i dobra nad Dryssą, pow. drysieński, odl. o 18 w. od Dryssy a 20 w. od Dzisny, posiadają kościół paraf. katol. , p. w. św. Jerzego, w w. kosztem Szczyttów wzniesiony. Parafia katol. , dekanatu dryskosiebieskiego, 3240 wiernych. Kaplice Justyjanowo, Gromoszcze, Kniażyce, Ziabki, Klimowszczyzna, Polzyno i Szezerbinkowo. Dziedzictwo niegdyś wygasłej, już dziś rodziny Szczyttów h. Radwan, z których pierwszy Hrehor Siemionowicz zaczął się pisać Zabielskim. Dobra te graniczyły wówczas, w górę rz. Dryssy na wschód z Borkowiczami, własnością burmistrza Fiedora Ostafiejewicza, Kamionką, dziś Hłasków, na płd. z dobrami Wodwą Ludmiły Hrehorowny Mirskiej, na zach. z Leszczyłowem, własnością Wasila Pietraszkiewicza, na płn. przez rz. Dryssę, z Okaciewszczyzną, nazwaną później Wołyńcami, własnością cerkiewną kniażodworską cerkwi św. Mikołaja na zamku połockim, i Kniażycami Tychna Hłaski, dziś Swołyńskich. W 1585 r. nastąpił dział dóbr pomiędzy braćmi Szczyttami, wskutek którego Z. dostały się Hrehoremu. W 1618 r. dziedzicem jest Aleksander Zabielski Szczytt, w 1635 własność syna jego Maryana, poczem przechodzi do syna ostatniego Jerzego Zabielskiego Szczytta, wojskiego połockiego, który wspólnie z żoną swą Anną z Hłasków zapisuje dobra dominikanom i wznosi dla nich w Z. kościół drewniany a gdy nabył w 1716 r. Wołyńce od Antoniego Niemirowicza Szczytta i tam funduje kościół z klasztorem, kościół zaś w Zabiałach został zniesiony. Dobra Z. , jako duchowne, przeszły na skarb. Dobra te składały się z następnych wsi Bondarewo, Czerkasowo, Czerny, Dziechciarowo, Dubrowka, Kowalewszczyzna, Konowalszczyny, Lutowszczyzna, Momonowszczyzna, Niewierowo, Podlipki. Podsudzie, Skoroda, Sokołowszczyzna, Snojki, Samujleńki, Szłyka, Trzypuki, Wydryn, Zabiały, Żołtow

Zaberbecze

Zabiejgi

Zabiczuny

Zabidów

mstko Wołyńce i dwór Zabiały. W ogóle fundusz zapisany dla ks. dominikanów wynosił 433 chat, 1427 dusz rewiz. oraz 77 chat zastawnych, 215 dusz. A. Jel A, K Ł. Zabiczuny, wś, pow. nowoaleksandrowski, parafia Dusiaty, uwłaszczona od dóbr Osokno. Zabidów, słow. , węg. Zóbidó, wś na Węgrzech, w komitacie orawskim, pow. twardoszyńskim, leży w wśzkiej dolinie, nad pot. Zabidowczyk, lew. dopł. Orawicy dopł. Orawy. W r. 1890 było tu 134 dm. , 660 mk. Słowaków, 656 rz. kat. i 4 izrael. Obszar wynosił 3035 mr. Par. rzym. kat. w Terszczeni, sąd powiatowy i urząd pocztowy w miejscu, urząd podatkowy w Twardoszynie. W. H. Zabiegałowo, folw. , w pow. brodnickim, istniał jeszcze w r. 1817, należał do dóbr Komorowo. Dziś nie istnieje. Zabiegi 1 wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Budsław o 5 w. , okr. wiejski i dobra, 0kuszków, Iłowo, o 50 w, od Wilejki, 6 dm. , 64 mk. w 1865 r. 20 dusz rewiz. . 2. Z. , zaśc. i folw. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszezenice, o 62 w. od Borysowa, ma około 7 włók; własność Wojniczów. Grunta lekkie, łąk obfitość. A. Jel. Zabiejgi, wś włośc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki o 21 w. , okr. wiejski Bieniakonie, 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Remizowo. Zabiel, fol. nad rzką Białą, pow. koniński, gm. Rzgów, paraf. Królików, odl. od Konina 20 w. Zabielany 1. las na gruntach wsi Popudni, w pow. lipowieckim, w 3 okr. pol. , gm. Monastyrzyszeze. Na części kupionej przez Kondrackiego, założył tenże chutor, odl. o 68 w. od Lipowca i mająey 8 mk. 2. Z. al. Bielany, folw. na gruntach wsi Oleksiniec Podleśny, pow. proskurowski, okr. pol. i par. Satanów, gm. Juryńce, przy drodze z Iwankowiec do Wierzchowiec, ma 18 osad. Należy do hr. Ignatiewa. 3. Z. , pow. jampolski, ob. Izabelina. Leży między Horeszkówką i Hołoworusawą. Zabicie 1. wś i folw. , pow. lubartowski, gm. Tarło, par. Ostrów. Folw. należał do dóbr Brzeźnica Książęca, wchodzących w skład dóbr Lubartów, ma 510 mr. Wś ma 363 mr. W 1827 r. było 25 dm. , 132 mk. 2. Z. , wś nad rz. świder, pow. łukowski, gm. Prawda, par. Stoczek Łukowski, ma 26 dm. , 190 mk. , 780 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 103 mk. R. 1576 Andrzej Gozliński płaci tu od 10 zagrod. Pawiń. , Mazowsze, 221. 3. Z, wś, pow. radzyński, gm. Biała, par. Radzyń, ma 32 dm. , 257 mk. , 827 mr. W 1827 r. było 22 dm. , 162 mk. W r. 1531 wś Zabiele, w par. Kozirynek Radzyń, miała w części Piotra i Mikołaja Modrzewka 1 łan, 1 2 młyna. Jan Pawłowicz płaci od 1 2 łanu i 1 2 młyna. W r. 1552 Jan Pawłowicz od 2 ćwierci łanu i 1 koła a Mikołaj Modrzewski od 1 łanu. W r. 1580 Stan. Zabielski i od sąsiad od 7 włók, co sami orzą, fl. 3 gr. 15, od 7 zagrod, bez ról gr. 28, od 2 zagr. na rolach 12 gr. , od koła walnego dziedzicznego gr. 24. Stan. Ostrowski z włóki, co sam orze, gr. 15. Suma fl. 6 gr. 4 Pawiński, Małop. , 382, 393, 424. 4. Z. Wielkie i Z. Piliki, dwie wsi, pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Nowawieś. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 Z. Wielkie miały 18 dm, 108 mk. a Z. Piliki 10 dm. , 74 mk. W r. 1582 wś Zabiele ma 1 łan, 5 zagr. a Z. Piliki 1 łan, 6 zagr. Paw. , Mazowsze, 390. 5. Z. wś szlach. i włośc, pow. szczuczyński, gm. i par. Grabowo. W r. 1827 było 12 dm. , 74 mk. W r. 1577 wś Sulewo Zabielę leży w par. Białaszewo. Adryan Wojsław płaci tu od 1 2 łanu Pawiń. , Mazowsze, 362. W r. 1578 wś Z. , w par. Grabowo, ma 7 działów, obejmujących 16 1 2 łan. km. Największy dział ma 5 łan. Pawiń. , Mazowsze, 374. 6. Z. Pikuły, wś, pow. ostrowski, gm. Kamieńczyk Wielki, par. Czyżew. Mieszka tu drobna szlaehta. W r. 1827 było 2 dm. , 11 mk. W r. 1578 we wsi Zabielę, w par. Czyżewo, Sebastyan, Malcher, Jan i inni płacili od 8 1 2 łan. , 1 zagr. Pawiń. ,. Mazowsze, 401. 7. Z. , wś, pow. mławski, gm. i par. Unierzyrz, odl. 27 w. od Mławy, ma 6 dm. , 81 mk. , 164 mr. 8, Z. wś i folw. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Rzekuń; fol. w r. 1868 miał 1107 mr. ; wś 37 os. , 239 mr. W r. 1882 folw. uległ parcelacyi. Wś miała wtedy 185 mk. Mieszka tu drobna szlachta i włościanie. W 1827 r. było 15 dm. . 124 mk. R. 1578 były tu cztery działy szlacheckie, mające ogółem 8 łan. i 3 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 384. 9. Z. , wś, pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Kolno, o 5 w. na zach. od Kolna, leży na wzgórzach piaszczystych szeroko panujących nad rozciągniętemi od zachodu i południa błotami rzeki Skiody, posiada szkołę początkową, 942 mk. , urząd gm. , przeszło 100 dm. i 4203 mr. obszaru. W 1827 r. było 98 dm. , 703 mk, Według lustracyi z r. 1564 wś królewska Zabielę, należąca do ststwa łomżyńskiego, miała wójtowstwa włók 6, Zygmunt August dodaje 2 włóki kmiece osiadłe i wszystkie przymiarki, co zeszło, kiedy pomierzano włóki kmiece, jest tych przymiarków kilka włók chełm. Właścicielem wójtowstwa był starosta łomżyński Lustr. , 4, 97. Lustracya z r. 1636 wykazuje na Zabielach 53 włók, w tem 8 wójtowskich, 1673 r. na 53 włók 8 wojtow. , 1 2 łanu wybranieckiego tylko 1 2 włóki zasianej, z której czynsz za owies, jaja, kapłony i jedną gęś wynosił 4 złp. 1 gr. W końcu XVII w. na wybraniectwie siedział niejaki Jan Witt. Po jego śmierci August, przywilejem z 19 czerwca 1700 r. nadaje półłanek wybraniecki Piotrowi Przytule; 30 czerwca 1750 r. August III dodaje do powyższego półłanka jeszcze łan je

Zabiczuny

Zabiegałowo

Zabielina

Zabiełocka Huta

Zabiełlów

Zabielowce

Zabielno

Zabielino

Zabielińszczyzna

Zabielne

Zabieliszki

Zabiele

; przywilej wydany na imię Macieja Przytulińskiego i Sylwestra Sekseińskiego. Powyższe nadania potwierdza Stanisław August 8 czerwca 1766 r. Wybrańcy byli obowiązani do płacenia 100 złp. rocznie, byli za to wolni od wszelkich innych opłat, mieli wolny wręb w lasach na opał, budowle i ogrodzenie, rybołówstwo w rzekach i jeziorach starostwa, paśnik w lesie; posiadali przytem prawo palenia gorzałki i piwa na swoją, potrzebę. W 1799 r. czynsz podwyższono na 183 złp. 16 gr. rocznie; w 1804 r. na 138 złp. 18 gr. W 1808 prefektura łomżyńska zażądała od nich pożyczki; gdy odmówili takowej, podwyższono im czynsz roczny na 150 złp. , mający być uiszczanym w marcu i wrześniu, w 1819 znajdujemy na wybraniectwie 4 posiadaczy. 2 Sekseińskich, Przytułę i Grzecha; siedzieli oni na 116 morg. 93 orn. i wysiewali 5 korcy jarz. i tyleź oziminy. Miał tu być kiedyś młyn na Pisnie. W 1819 r. znajdujemy na 106 włók 11 mr. magd. , 90 osad czynsz. , 4 wybranych, 2 chałupnik. i karczmę, razem 621 mk. 122 męż. , 131 kob, , dzieci starszych nad 10 lat 57 męż. , 60 kob. , młodszych 102 męż. , 75 kob. , 45 parob. , 29 dziew. ; 191 koni, 151 wołów, 178 świń, 149 krów, 271 owiec, 134 jał. Czynsz gromada płaciła w ilości 5152 zł. 9 gr. 40 złp. 4 gr. z gruntów, 28 zł. 20 gr. stroźowego, 1427 złp. 18 gr. pańszczyzny, 252 złp. 16 gr. 2 3 szel. za fury do Warszawy, 574 szefli berlńskieh, 6 1 2 mec żyta po 3 1 2 złp. szefel, za 861 szefli 10 mec owsa po 1 1 2 za szefel, za 43 gęsi po 1 złp. , 86 kapłonów po 1 2 złp. , 1280 jaj, po 20 gr. kopa; w czynsz zamieniono pańszczyznę i prestacyą. za rządu pruskiego po cenach ówczesnych. Włościanie zajmowali się, prócz gospodarstwa, furmanką, i trzymali swoim kosztem nauczyciela. Dziesięcinę oddawali do Kolna. Zabielę z Borkowem było oddanem w dzierżawę donacyjny Aleks. Żukowskiemu. Obecnie 1878 r. na Zabielach jest 4203 mr. 56 pręt. 2410 mr. 87 pręt. om. . Zabiele, jezioro, w pow. dzisieńskim, pod wsiami Kukisze i Zabiele. Zabiele 1. al. Zabiały, wś nad jeziorem t. n. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie o 5 w. , okr. wiejski Berezwecz, o 64 w. od Dzisny, przy dr. poczt. z Głębokiego do wsi Zalesia, 12 dm. , 88 mk. w 1865 r. 51 dusz rewiz. . 2. Z. , wś włośc, i folw. , pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Jaświły, o 51 w. od Białegostoku. Wś ma 69 dm. , 552 mk. , 1809 dzies. ziemi włośc; folw. , własność hr. Krasińskich, 129 dzies. 44 łąk i pastw. , 37 lasu, 3 nieuż. . 3. Z. , wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, o 70 w. od Rossień. 4. Z. , wś, pow. lepelski, własność Kazimierza Matkiewicza, 55 dzies. ; miejscowość wzgórzysta. Zabiele, wś, pow. szczycieński, st. p. Zabielice, wś wchodząjca w skład majoratu Łabno w pow. augustowskim, będzie to zapewne mylnie podana nazwa wsi Żabieckie al. Żabickie, w gm. Kuryanki, pow. augustowskim. Zabielin, ob. Zabelin, Zabielina, os. pustka na obszarze Janowa, w pow. katowickim. Zabielino, dobra, pow. sieński, od 1856 r. Połońskich, 167 dm. 33. Zabielińszczyzna, folw. , pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Słobodą Pereszowska, o 90 w. od Ihumenia, własność izraelity Morgolina, 19 włók; grunta lekkie. A. Jel. Zabieliszki 1. wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki o 5 w. , okr. wiejski Milkuny, 29 dusz rewiz. ; należy do dóbr Giełóźe, Umiastowskich. 2. Z. , zaśc. nad jeziorem Podmiedzinie, pow. święciańskł, w 1 okr. pol. , o 22 w. od Święcian, 6 dm. , 44 mk. katol. 3. Z. , wś włośc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca o 12 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Rytenie, 15 dusz rewiz. 4. Z. , wś, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany o 9 w. , okr. wiejski Podworańee, 4 dusze rewiz. ; należała do Gregorowiczów. 5. Z. , dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol, gm. Wilkiją, o 47 w. od Kowna, własność Żodkiewiczów, 36 dzies. 1 1 2 lasu, 4 1 2 nieuż. . 6. Z, dobra i zaśc, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , gm. Kiejdany, o 49 w. od Kowna, własność Millerów, 774 dzies. 290 lasu, 9 nieuż. . W 1859 r. było tu 26 mk. , gorzelnia, piec wapienny. 7. Z, dwór, tamźe, o 50 w. od Kowna. Dobra Zabieliszki i Medeksze miały być nadane przez Kazimierza Jagielończyka Zabiełłom ob. Złota księga, . Zabielne, w pow. ciechanowskim, ob Milewo 1. . Zabielno 1. niem. Sabielnen, wś nad rzeką Konopczanką, pow. jańsborski, st. p. Drygallen. Por. Kupisze, 2. Z. , niem. Sabielnen, wś, pow. oleckowski, st. p. Gonsken. Zabielowce, wś włośc nad bezim. strugą, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Juraciszki, okr. wiejski Tokarzyszki, o 70 w. od Oszmiany a 48 w. od Dziewieniszek, ma 11 dm. , 67 mk. praw. , 52 kat. 57 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Boksztany. Zabielszczyzna 1. dobra, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol, gm. i par. Szaty, o 41 w. od Wiłko mierza, własność Stommów, 180 dzies. 40 lasu, 45 nieuż. . 2. Z. , pow. wiłkomierski, ob. Uszkopie 2. . Zabiełlów, kol. nad rz. Grabówką. , pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par, Drużbice, ma 10 dm. , 69 mk. , 162 mr. Wchodziła w skład dóbr Grabica. Zabiełocka Huta al. Rudnia, wś, pow. radomyski, w 2 okr. pol. , gm. Kiczkiry, par. praw. Zabiełocz o 5 w. , przy starym trakcie poczt. do Radomyśla, ma 56 mk. Od 1870 r. własność

Zabiele

Zabielice

Zabielin

Pileckiej. W w. należała do dóbr monasteru Pieczerskiego w Kijowie. Zabiełocze al. Zabilocze, wś u wierzchowin rzki Biełki, pow. radomyski, w 2 okr. pol. , gm. Kiczkiry, o 14 w. na wsch. od Radomyśla, o 3 w. od szosy kijowskobrzeskiej, ma 1477 mk. , w tej liczbie 249 kat. , 63 ewang, i 131 żydów. W 1783 r. było tu 76 osad. i 546 mk. , a w 1863 r. 1245 mk. praw. , 84 kat. i 24 żydów. Włościanie, w liczbie 433 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1953 dzies. , ze spłatą po 1644 rs. 61 kop. rocznie. Posiada cerkiew, p. w. Archanioła Michała, wzniesioną w 1752 r. na miejsce dawniejszej. Do par. praw. należą wsi Niehrebówła o 3 w. i ZbiełockaHuta al. Rudnia o 5 w. W reg. pobor, wwdztwa kijowskiego z r. 1571 podana jako własność monasteru Pieczerskiego w Kijowie, który w 1628 r. płaci ztąd z 2 dym. , 1 ogr. Jabłonowski, Ukraina, 80. Na stępnie należała do dóbr metropolitów kijow skich, zajęta na skarb, nadana została przez ce sarza Pawła braciom Aleksandrowi, Konstante mu i Feliksowi Niemiryczom. Poczem roz drobniła się i przeszła w posiadanie wielu osób. Obecnie posiadają tu części Jeni 800 dzies. , towarzystwo fabryki zapałek 200 dzies. , Czajkiewiczowie 413 dzies. ziemi użytkowej, 605 lasu i 12 nieuż. , Kurmanowiczowie 83 ziemi uźytk. , 66 lasu i 3 nieuż. , Władysław Żołudź 1078 dzies. ziemi uźytk. , Woroniczowie 76 dzies. ziemi uźytk. , 90 lasu i 7 nieuż. , Milew scy 40 dzies. ziemi uźytk, , 21 lasu i 12 nieuż. i kilka drobniejszych części. Istniejąca tu fa bryka zapałek szwedzkich, dniową, założona przez Lewandowskiego w r. 1875 obecnie nieczynna, produkowała dziennie do 20000 pudełek i dawała zatrudnienie około 80 robotnikom w tej liczbie przeszło połowa kobiet. Wartość rocznej produkcyi wynosiła do 72500 rs. J. Kr. Zabiełowszczyzna al. Zabielin, folw. , pow. słucki, w 2 okr. pol. i par. katol. Kleck, gm. Siniawka, o 70 w. od Słucka; grunta urodzajne. Zabieły, pow. słucki, ob. Zabiały, Zabiełyszyn, wś i dobra nad rz. Pohorełką, pow. klimowioki, gm. Zabiełyszyn, o 30 w. od Klimowicz, 31 dm. , 253 m k. , zarząd gminy, cerkiew par. drewniana, szkoła ludowa, ambulatoryum wiejskie, zapasowy spichlerz gminny. odbywa się targ 24 czerwca. Dobra, od 1867 r. własność Chochowych, wraz z Krupnią i Surowem mają 3169 dzies. 610 roli, 210 łąk, 2000 lasu; 3 młyny wodneń 3 folusze dają 640 rs. Gmina obejmuje 34 miejscowości, mających 1060 dm. drewnianych, 5643 mk. włośc. 1945 dusz rewiz. , uwłaszczonych na 10260 dzies. 1095 lasu, 1223 nieuż. , ze spłatą po 1194 rs. 91 kop. rocznie. Nadto w obrębie gminy znajduje się 12684 dzies. ziemi należącej do innych stanów 2122 ornej, 1 2 lasów i 150 dz. ziemi cerkiewnej 66 ornej. Cały obszar gminy obejmuje 21876 dzies. 7045 ornej i ma 6536 mk. Zabierezcy, uroczysko leśne, przy dom. Mi chałów, Hruszwickieh, pow. ihumeński, gm. Szack. A. Jel. Zabierezie, zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Smolewieze, o 43 w. od Borysowa. 2. Z. al. Zabierozówka, białorus. Zabiarozauka, dwa zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Jurewo, o 34 w. od Borysowa, mają razem 7 osad. 3. Z. , chutor pow. piński, na Zarzeczu, pomiędzy mstkiem Pohostem Zarzecznym i wsią Swarewicze. A. Jel. Zabierozcy al. Zabierezcy, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. katoł. Uzda, gm. Szack, o 78 w. od Ihumenia. Zabierozówka, ob. Zabierezie, Zabiery, małe jezioro, pow. słucki, gm. Starobin, należy do dóbr poradziwiłłowskich Starobin. A. Jel. Zabierz, urzęd. Żabier, wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Chomsk o 4 w. na płd. zach. , odl. o 32 w. od Kobrynia, 329 dzies. ziemi włośc 187 łąk i pastw. , 11 nieuż. . Położona na wzgó rzach otoczonych błotnistem wybrzeżem Jasiołdy. Istniał tu zamek ks. Wiśniowieckich, mają cy 4 bastyony i palisady, otoczony naokoło głę bokim przekopem. Podczas wojny północnej 1706 r. 40 dział broniło wałów. Dowódzcą zamku był Niemiec Botman. Stanisław Lesz czyński posuwając się ze swym wojskiem za Ka rolem XII, przyszedł pod Z. d. 13 maja 1706 r. i napróżno wezwał dowódzcę do poddania się. Uwiadomiony o tem król szwedzki wysłał gen. Majerfeld dla opanowania warowni. Gdy je dnakże i tym razem komendant trwał w uporze, przybył sam Karol, opasał ściśle Z. i nawet spro wadził z Pińska ciężką artyleryę. Wówczas do wódzcą zdał się na łaskę, z załogą 700 ludzi wynoszącą, jak twierdzi Niemcewicz Podróże historyczne, 397 przekupiony 2000 dukatów. Król szwedzki kazał spalić domy i magazyny, miejsce zrównać z ziemią, działa zaś zagwoździć. J. Krz. Zabierzanka, część Poddubiec i leśniczówka tamże, pow. Rawa Ruska. Zabierze, pow. kobryński, ob. Zabużki, Zabierzów, wś, pow. radomski, gm, Kowala Stępocina, par. Radom odl. 10 w. , ma 5 dm. , 61 mk. , 105 mr. Zabierzów 1. z Łąkawi i Łazną, wś, w pow. bocheńskim, mająca parafię rzym. kat. , leży w równinie nadwiślańskiej, 100 mt. n. p. m. Od wschodu otacza rozrzuconą wś część puszczy niepołomskiej, zwana Groblą, od płd. główny kompleks tego lasu. Składa się z 248 dm. i 1340 mk. 663 męż. , 676 kob. rzym. kat. Pos. tabularna funduszu religijnego ma ogółem 467 mr. obszaru, przeważnie lasu; pos. mn. 1319 mr. roli, 486 łąk i 302 mr. pastw. Za Długosza

Zabiełocze

Zabiełowszczyzna

Zabieły

Zabiełyszyn

Zabierezcy

Zabierezie

Zabierozcy

Zabiełocze

Zabierozówka

Zabiery

Zabierz

Zabierzanka

Zabierzów

Zabirowszczyzna

Zabieżuń

Zabihajłówka

Zabijak

Zabitocze

Zabińce

Zablacs

Zabińkowo

Zabierzów

, 55 i93 część wsi, obejmująjca 9 łanów kmiecych, należała do biskupów krak. 1 łan kmiecy do kustodyi krak, , 2 łany posiadał sołtys a 1 łan szlachecki. W r. 1581 Pawiński, Ma łop. , 7 była to wieś biskupów krak. przydzielo na do par. w Wawrzyńczycacb, miała 3 łany kmiece, 1 komornika z bydłem i 3 bez bydła. Wr. 1736 zbudował kościół drewniany Stani sław Cetnerski, komendaryusz kościoła w Wawrzyńezycach, i za zgoda bisk. krak. Aleks. Lip skiego uposażył prebendaryusza domem z ogro dem, 7 mr. roli i 5 mr. łąki, zwanej Bocianem. Prócz tego zapisał 4000 złp. na Pławowicach Stefana Benedykta z Raciborowic Morsztyna. Do r. 1784 był ten kościół filialnym i dopiero rząd austryacki erygował tu parafia. Parafia, teraz dyec. krak. , dek. niepołomickiego, obejmu je Wolę Zabierzowską i Chobot z Ispiną, Krzykówką i Posyną; . Zabierzów graniczy na zach. z Wollą batorską, i Nową Wsią. Odległość od Niepołomic na płn. wsch. wynosi 9 klm. 2. Z. , wś, w pow. krakowskim, nad rzką Rudawą dopł. Wisły, o 13 klm. na płn. zach. od Krakowa, śród wyniosłości olkuskokrakowskiej, o 1 milę od Oj cowa. Należy do par. rzym. kat. w Modlnicy. Na południe od osady znajduje się obszerny las, z malowniczemi skałami nad Rudawą. Tu wzno si się duża pionowa skała, zwana skałą Kmity. U stóp jej płynie Rudawa, a do tej w pobliżu wpa da strumień Wierzchówka. Stanisław Kmita, zako chawszy się w Olimpii Bonarównie, córce dzie dzica Balic, gdy ręki jej, dla różnicy wiary, do stać nie mógł, miał się rzucić z tej skały w nur ty Rudawy. Napis 1854 r. wykuty utrwala na skale wiersze, które przed laty miały tam być wyryte. Jestto urocze miejsce, cel wycieczek dla mieszkańców Krakowa. We wsi jest szkoła, st. dr. żel. cesarza Ferdynanda i urząd poczto wy. Wś z małą wólką, zwanąKulka, liczy 108 dm. i 969 mk. 471 męż, 498 kob. , z których jest 937 rzym. kat. a 32 żydów, Pos. tabular na klasztoru zwierzynieckiego norbertanek ma 530 mr. obszaru, w tem 295 mr. lasu; pos. mn. 575 mr. roli, 204 mr. łąk i ogr. i 108 mr. past. Długosz L. B. , I, 165 wymienia tę wieś jako dziedzictwo klasztoru zwierzynieckiego. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 28 trzymał ją Bartło miej Koszla; miała 5 łanów km. , 3 zagrody z rolą, rzemieślnika, karczmę z półłankiem i czynszownika. W spisie ludności dyec. krakowskiej z r. 1787 wyd. Akad. krak. Arehiw. kom. hist. , t. VII, str. 357 podano liczbę mieszkańców na 432; żydów nie było. Graniczy na płd. z Szczy glicami i Balicami, na zach. z Niegoszowieami, na płn. z Tomaszowicami a na wsch. z Modlniczką. Opis i rysunki skał zabierzowskich po dały Kłosy t. XV, rzeszowski, stanowi jedną całość ze wsią Racławówka. Zabierzów, niem. Zahterzau, 1282 Saberow, 1283 CZebrew, 1534 Zabirow, wś, pow. prądnicki, par. kat. Walce, ew. Głogowa Górna. Wś ma 334 ha 270 roli, 58 łąk. Przy wsi leśniczówka i karczma. Zabierzowską Wola, wś, pow. bocheński, ob. Wola Zabierzowska, Zabieszka, r. 1576 Zabieźe, 1660 Zabieska, wś, pow. garwoliński, gm. i par. Osieck, leży przy linii dr. żel. nadwiślańskiej, o 7 w. od st. Pilawa, ma 25 dm. , 225 mk. , 393 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 104 mk. Wchodziła w skład ststwa osieckiego. W r. 1576 wś Zabieże ma 1 łan km. Zabieszka, zaśc. szłach. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 16 w. od Swięcian, 3 dm. , 24 mk. starowier. ZabieżuńGrądy al. ZabieżuńŁawki, folw. nad rz. Działdówką, pow. sierpecki, gm. i par. Bieźuń, ma 180 mr. 15 mk. Zabihajłówka, wś, pow. nowogradwołyński, należy do dóbr Horodnica ob. t. III, 139. Zabijak, wś i os. młyn. , pow. będziński, gm. Pińczyce, par. Koziegłówki. Wś ma 26 dm. , 196 mk. , 125 mr. ziemi włośc; młyn 1 dm. , 6 mk. , 22 mr. ; druga os. młyn. , zwana też Sinehaj, ma 1 dm. , 8 mk. , 30 mr. Przy wsi przysiołki Buczyna i Wilczykrzak. Zabijak, mylnie Żabiak, kol. i leśn. król. do Osin Espenhoehe, pow. świecki, st. p. i kol. Warlubie, par. kat. Nowe; 1885 r. 5 dm. , 44 mk. ; po obu stronach tej osady leżą jeziora. Rad i Łąkie. Kś. Fr. Zabitocze, ob. Zabielocze, Zabińce, ob. Żabińce, Zabińkowo, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Uchwały, o 58 w. od Borysowa, ma 21 osad; cerkiew, p. w. św. Mi chała, filialna par. Uchwały. A. Jel. Zabirowszczyzna al. Glubokoje, wś, pow. kraśniński gub. smoleńskiej, gm. Dobraja, 2 cerkwie, szkoła, przytułek, młyn wodny, jarmark. Zabite al. Zabity, miejscowość na Śwlęczynie, od strony Boguszyna, na wschód od Szremu. Folw. t. n. istniał tam jeszcze r. 1793 i wcho dził w skład par. Panienka. 2. Z. , miejscowość na Osieku, pod Mieszkowem, w pow. pleszewskim jarocińskim. W Ł. Zablacs, ob. Zabłocie, Zablucie, wś, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Siesiki; włościanin Guis ma tu 29 dzies. Zablucizna, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 61 w. od Nowoaleksandrowska. Zabłędza, w XVI w. Zablandza, wś, pow. tarnowski, na praw. brzegu Biały, dopł. Dunajca, przy gościńcu z Tarnowa 21 klm. do Tuchowa 3 klm. , należy do par. rzym. kat. w Piotrkowicach. Prowadzi przez nią gościniec z Tarnowa do Tuchowa. Położenie wsi jest malownicze, rozłożyła się bowiem na wzgórzu wzn. 275 mt. n. p. m. , ku zachodowi ciągnie się lesi

Zabłędza

Zablucizna

Zablucie

Zabierzów

Zabierzowską Wola

Zabieszka

Zabłocie

Zabłoć

pasmo, ku płd. zaeh. opada ku rzece. Liczy 93 rozrzuconych domów, tworzących wólki i osa dy Góry, Laskowa, Ostragóra, Podlesie, Ryje i Zabiele. Ludność wynosi 542 dusz 285 męż. , 257 kob. , między którymi jest 522 rzym. kat. i 20 izrl. Pos. tabularna Lejby Monderera ma młyn i 482 mr. obszaru, przeważnie roli; pos. mn. 395 mr. roli. W r. 1536 Pawiński, Ma łop. , 548 własność Zygmunta Wielogłowskiego, który posiada wszystkie cztery wsi tworzące parafią piotrkowieką, miała 14 kmieci i karczmę. Gały czynsz wynosił 8 grzyw. i 8 groszy, 78 korcy owsa i daniny w kapłonach, owcach i t. p. Nadto odrabiali mieszkańcy pańszczyznę do Piotrkowie. W r. 1581 własność Stan. Broniewskiego, który tu płaci od 10 kmieci na 7 łanach, 5 zagrod, z rolą, 2 cha łupników, 4 komorników z bydłem, 1 kom. bez bydła i 7 rzemieślników. Wś graniczy na płn. z Piotrkowicami, na płd. z Tuchowem a na wsch. z Krowodrzą. Mae. Zabłoć 1. wś i folw. , pow. bielski, gm. i par. r. g. Zabłoć, r. 1. Kodeń, posiada cerkiew para fialną, 82 dm. , 707 mk. Folw. Z. , wchodzący w skład dóbr Kodeń, ma 788 mr. , wś 72 os. , 1973 mr. a Wólka Zabłocka 30 os. , 519 mr. włośc, i 662 dwor. W r. 1827 było 77 dm. , 528 mk. Z. gmina graniczy z gm. Międzyleś, ma 17187 mr. obszaru i 3597 mk. 3172 praw. , 482 kat. i 4 żyd. , sąd gm. okr. IV Kodeń. W skład gm. wchodzą Dobromyśl, Jabłeezna, Jabłeczyński Monastyr, Leniuszki, Liszna, Olszanka, Porośłe Parośla, Pniska, Suhry, Szóstaki, Terebiska, Zabłoć, Zabłocka Wól ka, Zalewsze i Zygmuntów. 2. Z. , ob. Zahlode, Br. Ch. Zabłoć 1. mko i folw. nad rzką Dworczanką, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zabłoć, o 49 w. od Lidy. Mko ma 7 dm. , 111 mk. 1 praw. , 106 katol, 4 żydów; w 1865 r. 26 dusz rewiz, , zarząd gminy, kościół katol. , paraf. , szkołę, dom przytiJku dla biednych; fol. , obok mka, ma 11 mk. prawosł. , 67 katol. , 4 żydów. Kościół paraf. katol. , p. w. św. Trójcy, pierwotnie został wzniesiony z drzewa w 1622 r. , po zniszczeniu odbudowany w 1778 r. ; obecny murowany, fundowany został w r. 1812 przez hr. Ludwika Tyszkiewicza. Parafia katol. , dekanatu raduńskiego, 4368 wiernych. Kaplice w Z. i w Woroniczach. W parafii powierzchnia wzgórzysta, lasy, pastwiska; gleba żwirowata. Przepływają Kotra i Przewożą. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mstko Zabłoć, wsi Dziatki, Dzyboły, Gudziniszki, Jodzielewco, Koziany, Kupieje, Lelańce, Maluki, Mosiewce, Opanowee, Osipowce, Pirowszczyzna, Podziej ki, Przewoza, Remzy, Sołtaniszki, Szławieńce, To łoczki i Wolejsze, oraz okolice szlach. Jodzielewee, Przełęskie i Zapaśniki, wogóle w 1865 r 69 dusz rewiz. b, włośc, skarb. , 18 jednodwor1 ców i 625 włościan uwłaszczonych. Gmina na leży do 1 okr. pokojowego do spraw włościań skich, składa się z 2 okr. wiejskich Zabłoć i Le bioda, obejmuje 40 miejscowości, mających 3O9 dm. , 4107 mk. włościan w 1865 r. 1359 dusz rewiz. , w tem 103 b. włośc, skarb. , 64 jednodworców i 11 żydów rolników, uwłaszczonych na 6691 dzies. 5019 roli. Oprócz tego w obrębie gminy znajduje się 8827 dzies. ziemi na leżącej do innych stanów 3074 roli, 33 dzies. ziemi kościelnej 21 roli. Cały więc obszar gminy obejmuje 15551 dzies. 8114 roli i ma 4812 mk. 2. Z. , wś nad Żyżmą, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Beniakonie o 6 w. , okr. wiej ski i dobra, Rymszów, Gajeieniszki, o 38 w. od Lidy, a 36 od Ejszyszek, 6 dm. , 46 mk. katol. 28 dusz rewiz. . 3. Z, wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i dobra, Uruskich, Żołudek, okr. wiejski Krasula, o 45 w. od Lidy, 16 dm. , 80 mk. w 1865 r. 45 dusz rewiz. . 4. Z. al. Ki sły, wś, pow. oszmiański, gm. Subotniki o 5 w. , okr. wiejski Wodol, 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr, Jakuń, Dmochowskich. 5. Z. , zaśc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Kiemieliszki o 12 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Korkorzyszki, 4 dusze rewiz. 6. Z. , folw. , pow. święciański, należy do dóbr Dubrowlany, Chomińskich. 7. Z. , folw. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Hołynka, o 51 w. od Gro dna. 8. Z. , folw. , pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 54 w. od Gro dna, własność Niezabytowskich, ma wraz z urocz. Niebyła i Podbrzezina 462 dzies. 104 łąk i pastw. , 95 lasu, 24 nieuż. . 9. Z. , folw. , pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Mosty, o 64 w. od Grodna. 10. Z. Rusota, dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Wiercieliszki, o 6 w. od Grodna, własność Pokubiattów, mają 380 dzies. 70 łąk i pastw. , 65 lasu, 4 nieuż. . 11. Z, osada, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Samarowicze, 22 dzies. ziemi należącej do kilku właścicieli. 12. Z. , ob. Zabłocie i Zabołocie. . J. Krz. Zabłocie 1. os. , pow. warszawski, gm. i par. Nieporęt, ma 4 dm. , 6 mk. 2. Z. , wś i folw. , pow. kolski, gm. Lubotyń, par. Grzegorzew, odl. od Koła 10 w. Wś ma 25 dm. , 115 mk. ; folw. 3 dm. , 72 mk. W r. 1827 wś Z. , w pow. brzeskim, par. Wrząca Wielka, miała 8 dm. , 102 mk. W r. 1890 folw. rozl. mr. 488 gr. or. i ogr. mr. 347, łąk mr. 83, pastw. mr. 25, lasu mr. 15, nieuż. mr. 17; bud. drew. 11; płodozm. 5 i 7 pol. , pokłady torfu. Wś Z. os. 34, mr. 131. Na początku XVI w. łany km i folw. dawały dziesięcinę pleban. w Grzegorzowie i kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 219. W spisach pobor, z r. 1507 wś Z. podana w par. Grzegorzew, lecz w regestrach z 1579 zaliczono do par. Wrząca Wielka i podano nazwę Zabloczicze. Andrzej Kiełczewski, z rodziny mają

Zabłoć

liczne działy w całej parafii, do której też należy Kiołczew, płacił tu od 1 łan. km. , 1 zagr. bez roli, 3 kom. bez bydła Pawiń. , Wielkop. , I, 240. 3. Z. , wś i folw. , pow. wieluński, gm. i par. Naramice, odl. 11 w. od Wielunia. Wś ma 4 dm. i stanowi część Naramic, folw. ma 3 dm. W r. 1827 było 7 dm. , 31 mk. W r. 1888 folw. Z. , oddzielony od dóbr Naramice, rozl. mr. gr. or; i ogr. mr. 246, łąk mr. 12, pastw. mr. 13, przestrzenie sporne mr. 284, nieuż. mr. 11; bud. drew. 4. 4. Z. , wś i fol. nad rzką Rokitna, pow. rawski, gm. Lubania, par. Biała, odl. 18 w. od Rawy. Wś ma 10 dm. , 132 mk. , folw. 1 dm. , 22 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 74 mk. W r. 1886 folw. Z. rozl. mr. 338 gr. or. i ogr. mr. 216, łąk mr. 105, lasu mr. 8; bud. mur. 1, drew. 5; płodozm. 10 pol, pokłady torfu. Wś Z. ma 107 mr. obszaru. Wedługwykazu urzcd. z r. 1880 folw, ma 630 mr. 110 ornej a wś 110 mr. W spisach pobor, z XVI w. nie spotykamy tej wsi. 5. Z. , wś i fol. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Widawska, par. Brzyków, odl. 31 w. od Łasku, 6 w. od Widawy. Wś ma 8 dm. , 106 mk. , folw. 5 dm. , 27 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 103 mk. W r. 1885 folw. Z. rozl. mr. 465 gr. or. i ogr. mr. 269, łąk mr. 57, pastw. mr. 52, lasu mr. 74, nieuż. mr. 13; bud. mur. 4, drew. 7, las nieurządzony, pokłady torfu. Na początku XVI w. łany km. dają dziesięcinę na stół arcybiskupi a pleban. w Brzykowie tylko kolędę, folwark daje dziesięcinę plebanowi Łaski, L. B. , I, 474. Reg. pobor, z r. 1507 i 1518 podają tu jeden łan kmiecy. 6. Z. , wś, pow. noworadomski, gm. Gosławice, par. Dmenin, ma 4 dm. , 6 mk. , 48 mr. Wchodziła w skład dóbr Gosławice. 7. Z. , wś, pow. radomski, gm. i par. Wolanów, odl. od Radomia 17 w. , ma 12 dm. , 84 mk. , 228 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 60 mk. 8. Z, wś i os. nad rzką. Pokrzywianką, pow. opatowski, gra. i par. Iwaniska, odl. od Opatowa 16 w. , ma 4 dm. , 46 mk. , 9 mr. włośc, i 11 mr. dwor. Młyn wodny i tartak. Wchodzi w skład dóbr Iwaniska. W r. 1827 było 7 dm. , 73 mk. 9. Z. , Duże i Małe, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. i par Markuszew, ma 21 os. , 625 mr. Wchodziła w skład dóbr Markuszew. W r. 1827 było 23 dm. , 138 mk. W r. 1676 płacono tutaj pogłówne od 51 poddanych. 10. Z. al. Medardowo, fol, pow. krasnystawski, gm. Wysokie, par. Chłamów, odl. 22w. od Krasnegostawu. W r. 1875 fol. Z. oddzielony od dóbr Bzowiec lit, B. , rozl mr 508 gr. or. i ogr. mr. 317, łąk mr. 103, pastw. mr. , 5, wody mr. 1, lasu mr. 73, zarośli mr. 5, nieuż. mr. 9; bud. drew. 5, las nieurzadzony, pokłady torfu i kamienia. U. Z. , wś, pow. siedlecki, gm i par. Zbuczyn, ma 19 dm. , 119 mk. , 494 mr. W r. 1827 było 21 dm. , 86 mk. W r. 1580 Sebastyan i Gabryel Okuińs cy od włóki, którą sami orzą, wnoszą gr. 15, p. Matis Dziecinka Okniński z półwłóczka osiadłego, p. Lenart Zabłocki z Serszeniewskiej części i. Lupiniskich od 3 wł. , które sami orzą, fl. 1 gr. 15, p. Gabryel z Maciejem Radomyscy od pół włóczka, który sami orzą. Su ma fl. 2 Pawiu. , Małop. , 413. 12. Z. , wś i folw. , pow. pułtuski, gm. Zegrze, par. Serock, odl. 21 w. od Pułtuska. W r. 1827 było 8 dm. , 94 mk. W r. 1876 folw. Z. lit. B. z nomenkla turą Święciennica rozl mr. 359 gr. or. i ogr. mr. 268, łąk mr. 58, pastw. mr. 14, lasu mr. 3, nieuż. mr. 16; bud. drew. 9; pokłady torfu. Wś Z. lit. B. os. 28, mr. 140. W r. 1576 wś Zabloczie, miała 8 łan. km. Pawiń. , Mazowsze, 321. 13. Z. , wś nad Wisłą, pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl. 21 w. od Lipna, ma 5 dra. , 96 mk. , 82 mr. Ludność ewangielicka należy do par. Ossówka. Br. Ch. Zabłocie 1. folw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 12 w. od Dzisny, 2 dra. , 11 mk. katol 2. Z. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Łużki o 1 2 w. , okr. wiejski i dobra, Hryniewskich, Jakubieńki, o 43 w. od Dzisny, 7 dm. , 73 mk. praw. w 1865 r. 33 dusz rewiz. 3. Z. , folw. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Druja, okr. wiejski Zabłocie, par. katol Ikaźń, o 48 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. katol. Własność Dmochowskich. Dobra miały 698 dzies. ziemi dworskiej. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Chmielniki, Lebiedziowo i Werebiowo, wogóle w 1865 r. 98 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. Własność niegdyś Girzdów, od których około 1778 r. nabywa Alojzy Dmochowski, dziś należy do sukcesorów Kazimierza, wnuka Alojzego. Tu urodził się 1780 r. Kazimierz Dmochowski, metropolita i arcybiskup mohylewski. 4. Z. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Mikołajewo o 17 w. , okr. wiejski i dobra, Korzeniowi skich, Ponizowo, o 16 w. od Dzisny, 10 dm. , 102 mk. prawosł. 61 dusz rewiz. . 5. Z, 1, 2 i 3, trzy wsi włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski Kuryłowiczo, 9, 11 i 13 dusz rewiz. Spis z r. 1866 podaje wś skarbową Z. , odl o 15 w. od Dzisny, mającą 11 dm. , 105 mk. 6. Z. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Prozoroki o 2 w. , okr. wiejski i dobra, Kossowej, Sanąiki, o 29 w. od Dzisny, 2 dm. , 13 mk. katol. w 1865 r. 13 dusz rewiz. . 7. Z. , wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Woropańszezyzna o 15 w. , okr. wiejski Zajnowo, 26 dusz rewiz; należała do dóbr Ukla, Cieszkowskich. 8. Z. , zaśc, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Dubicze, okr. wiejski Głębokie, należał do dóbr Rewiatycze, Brennerów. 9. Z. , wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Kuecwicze o 14 w. . okr. wiejski i dobra, Czapskich, Nowosiołki, o 7 w. od Oszmiany, 3 dm. , 19 mk. katol 10. Z. , wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Soły o 10 w. , okr. wiejski Zabłocie, 100 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jakintany. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi; Car

Zabłocie

Zabłocie

Zabłocie

, Zabłocie i Zabrodzie, oraz zaśc. Jeluik Wielki, Powierzbie, Tolenciny i Zabrodzie, wogóle w 1865 r. 246 dusz rewiz. b. włościan skarbowych 11. Z, zaśc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Horodźki o 6 w. , okr. wiejski Zaprudzie, o 40 w. od Oszmiany, 2 dm. , 13 mk. praw. ; należy do dóbr skarbowych Łosk. 12. Z. , wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. i dobra, Wolskich, Lipniszki o 6 w. , okr. wiejski Zabłocie, o 55 w. od Oszmiany a 23 w. od Dziewieniszek, 14 dm. , 79 mk. katol. 36 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą, wsi Oliszki al. Kuźmy, Pokaż Chrześciańska, P. Tatarska, Tkacze i Zabłocie, oraz okolica szlach. Poczerń, wogóle w 1865 r. 228 dusz rewiz włościan uwłaszczonych i 1 b włośc, skarbowych. 13. Z. , zaśc, pow. święcianski, w 3 okr. pol. , o 16 1 2. od Święcian, 1 dm. , 14 mk. starow. 14. Z. wś nad Wilią, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Dubotówka o 6 w. , okr. wiejski i dobra, Czarnowskich. Daniuszewo, o 81 w. od Święcian, 25 dm. , 234 mk. w 1865 r. 84 dusz rewiz. , wyrób garnków. 15. Z. , wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Wojstom o 7 w. , okr. wiejski i dobra, Rzewuskich, Hanuta, o 89 w. od Święcian, 15 dm. , 138 mk. prawosł. w 1865 r. 59 dusz rewiz. . 16. Z. , folw. szl. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 88 w. od Święcian, 1 dm. , 13 mk. 10 praw. , 3 kat. . 17. Z. , zaśc, pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 50 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. kat. 18. Z. , zaśc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski Bobrówka, o 2 w. od Trok, 1 dm. , 10 mk. katol, w 1865 r. 3 dusze rewiz. ; należał do dóbr Wieliczko, Wasilewskich. 19. Z. , zaśc. szl. nad rz. Wierzchnią, , pow. trocki, w 3 okr. pol, o 55 w. od Trok, 1 dm. , 10 mk. katol. 20. Z, zaśc pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 28 w. od Wilejki, przy b. dr. pocztowej z Wilna do Mińska, 5 dm. , 33 mk. 21. Z al. Zabłoć, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm, Lebiedziewo o 6 w. , okr. wiejski Nosiłowo, 4 dusze rewiz. ; należała do Hajkowiczów. 22. Z. , wś i folw, nad Kobylanką, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk o 10 w. , okr. wiejski Starzynki, o 64 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. radoszkowskiej. Pol. ma 1 dra. , 15 mk, wś zaś 11 dm. , 95 mk. w 1865 r. 54 dusz rewiz. ; należały do Wierzbickich. 23. Z. , Zabołocie, wś nad Łuczajką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Mańkowicze o 7 w. , okr. wiejski Kubarka, o 73 w. od Wilejki, 9 dm. , 26 mk. praw. i 129 katol. w 1865 r. 100 dusz rewiz. ; należała do dóbr Juchnowo, Śmigielskich. 24. Z. , zaśc. szl, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. kat. 25. Z. , wś, pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Rzesza o 6 w. , okr. wiejski i dobra, Radziwiłowiczów, Bukiszki, o 12 w. od Wilna, 4 dm. , 37 mk. katol. w 1865 r. 15 dusz rewiz. . 26. Z. , zaśc wł. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 32 w. od Wilna, 2 dm. , 21 mk. katol. 27. Z. , zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki o 16 w. , okr. wiejski i dobra, dawniej ks. Witgensteina, Baranowo, 8 dusz rewiz. 28. Z. , wś włośc, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Łosinka, o 22 od Bielska, 40 dzies. ziemi włośc. 29. Z. , uroczysko, tamże, o o 25 1 2 od Bielska. 30. Z. , wś włośc, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Aleksaiidrówka, o 37 w. od Bielska, 271 dzieis. ziemi włośc. 33 łąk i pastw. , 26 nieuż. . 31. Z. , dobra, tamże, o 35 w. od Bielska, własność Wilczewskich, 1216 dzies. 149 łąk i pastw. , 681 lasu, 240 nieuż. . 32 Z, wś włośc, i folw. , nad jeziorem Łukowskiem, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Wielkieryto, o 65 i 64 w. od Brześcia. Wś ma 18 dm. , 297 mk. , cerkiew, 957 dzies. ziemi włośc, wraz z urocz. Chwoszeze 160 łąk i pastw. , 2 lasu, 40 nieuż. ; folw. należy do dóbr Łukowo, Konszynych. 33. Z. , wś włośc, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Kamieniec Żyrowicki, o 20 w. od Brześcia, 737 dzies. ziemi włośc 61 łąk i pastw. , 105 nieuż. . 34. Z. Siemisosny al. Paulinowo, dobra, tamże, własność Leszkiewiczów, 482 dzies. 52 łąk i pastw. , 16 lasu, 131 nieuż. . 35. Z. al. Zabłoty, wś włośc, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Wysokie Litewskie, o 35 w. od Brześcia, 222 dzies. ziemi włośc W r. 1753 chutor Zabłocie wraz z folw. Tokary nadany został przez Jerzego Matuszewicza, cześnika mińskiego, na uposażenie kościoła i klasztoru maryanów w Baśnie. 36. Z. Czerniewo, okolica szlach. , tamże, 98 dzies. 6 łąk i pastw. , 5 nieuż. . 37. Z. Zabloczie, obecnie Hromowicze, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 50 w. od Grodna. Niegdyś sioło w wójtowstwie t. n. ekonomii grodzieńskiej. Według Piscewoj knigi w r. 1558 graniczyło z siołem Szczuki. Tho sioło jest nad biotem yedną polaczią osadzone y ulica na pr. 5 uczyniona, domy czolmi na polnoczy, a gumna przeciw sobie. Z. wlók thego siola cziahlych 17, platu gotowego kop. 3 gr. 58 a z morg zascziankowych 4 groszy 6, razem kop. 4 gr. 4. 38. Z, przysiołek wsi Czełiszczewicze, w pow. kobryńskim, 3 okr. pol. , gm. Horodziec 39. Z. al. Hajkówaka, wś włośc, pow. kobryński, w 2 okr. pol. , gm. Oziaty, o 15 w. odKobrynia, 237 dzies. ziemi włośc 40. Z uroczysko, tamże, należy do dóbr Oziatycze Małe, Zadarnowskich. 41. Z. , wś, pow. pruźański, w 1 okr. pol, gm. Nikitycze, o 5 w. od Pruzany, 216 dzies. ziemi włośc 42. Z. , uroczysko, pow. pruźański, w 3 okr. pol. , gm. michajłowska, o 8 w. od Prużany, należy do dóbr Szubicze, NeuhofLejów. 43. Z. , wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. okr. pol. , gm. Pieski, o 22 w. od Wołkowyska, 98 dzies. ziemi włośc

9 łąk i pastw. . 44. Z. , folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Antuzowo, wła sność Wadziszów, 72 dzies. 13 lasu, 15 1 2 nieuż. . 45. Z. , dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska, własność Kościałkowskich. 46. Z. , folw. , pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Traszkuny, o 35 w. od Wiłkomierza, własność Mackie wiczów, 129 dzies. 23 lasu, 17 nieuż. . 47. Z. , folw. , tamże, o 39 w. od Wiłkomierza. 48. Z. , zaśc, tamże, w 5 okr. pol. , gm. Pupany, o 67 w. od Wiłkomierza. 49. Z, zaśc, tamże, w 2 okr. pol. , gm. Subocz, o 56 w. od Wiłkomierza, własność Durasiewiczów. 50. Z. , zaśc, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty, o 75 w. od Wiłkomierza. 51. Z. , po łotew. Ajzpuryszy, wś, pow. dyneburski, par. Dagda, własność A. Iwaszkiewicza, niegdyś Hylzenów, 50 dzies. 52. Z. , po łotew. Zahołoti, wś, pow. lucyński, gm. i par. Ewersmujża oliw. , gorzelnia i wiatrak; własność rodziny Paulinów, niegdyś Karnickich, 5624 dzies. 53. Z. , wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Kiszczyna Słoboda, o 14 w. od Borysowa, ma 27 osad. ; miejscowość nieco falista. 54. Z. al. Zabołcice, wś, w pobliżu źródeł Niemna, pow. ihu meński, w 1 okr. pol. , gm. Uzda, o 48 w. od Ihumenia, ma 28 osad, cerkiew filialna, p. w. Opie ki N. M. P. Miejscowość leśna, grunta lekkie. W r. 1628 Z. należała do dom. Prysynek, wła sność natenczas Bułharynów 56. Z. , wś, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siemków, o 9 w. od Mińska, ma 12 osad. 57. Z. , wś w pobliżu ko tliny rz. Usy, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Stanków, o 33 w. od Mińska, ma 30 osad. ; miejscowość bezleśna, grunta szczer kowe. 58. Z, , folw. poradziwiłłowski, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. i gm. Lubcz, należał do dom. Delatycze. Według inwentarza z r. 1737 archiwum piszącego w Zamościu było tu 6 0siadłych ziemian, którzy nie odbywali pań szczyzny, lecz płacili czynsze. 59. Z. , ob. Zahłoć i Zahołocie, J. Krz. A. Jel. Zabtocie 1. wś, pow. dubieński, na wsch. od Ostroźca. 2. Z. ,, Zabołocie, wś nad jez. Turze, pow, kowelski, gm, Zabołocie, o 54 w. od Kowla, a 18 w. od Ratnego, 133 dm, 1008 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, st. dr. źel. St. dr. żel. płd. zach. , pomiędzy st. Małoryto o 21 w. a Krymno o 14 w. , odległą jest o 63 w. od Brześcia a 546 w. od Kijowa. Gmina obejmuje 17 wsi, mających 523 dm. , 5216 mk. Włościanie, w liczbie 1791 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 12965 dzies. 5850 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 10919 dzies 102 roli ziemi skarbowej, 3 dzies. należących do osób prywatnych i 601 dzies. ziemi cerkiewnej. Cały obszar gminy obejmuje 24756 dz. 5015 roli i ma 5330 mk. 3. Z. , w dokum. Zabłoczie, Żabołotie, wś, w dawnym pow. krzemienieckim, sąi dząc z sąsiednich miejscowości znajdowała się prawdopodobnie w dzisiejszym pow. dubieńskim, w pobliżu Ikwy, na płd. lub płd. zach od Dubna. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1570 i 1583 r. własność Antoniego Jałowiekiego, sędziego ziemskiego krzemien. Pobór od dzielnie nie wykazany Jabłonowski, Wołyń, 28, 137. 4. Z. , uroczysko w pobliżu wsi Napadówki, w pow. krzemienieckim, na gruntach któ rego osiedliła się później wś Borsuki. 5. Z. , Zabołocie, wś w pobliżu pr. brzegu Styru, pow. łucki, na płd. wsch. od wsi Połonne gm. Rafałówka. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1577 należy do Czartoryska kn. Michaiła Czartorejskiego, ssty żytomierskiego, płaci z 5 dym. W r. 1583 kn Michajłowa Czartoryska, sścina żytomierska, płaci z Zabołotia z 11 dym. Jabło nowski, Wołyń, 45, 89. J. Zabłocie, potok, zwany w dalszym biegu Zgniłym, lewy dopływ Dniestru, płynie w pow. stanisławowskim, na obszarze gm. Łany. Zabłocie, obszar polisty w Medwedowcach, Pyszkowcach, Trybuchowcach, w powiecie buczackim, wzn. 357 mt. n. p. m. Karta wojsk. , 9, XXXIII. Zabłocie 1. przedmieście miasta Tarnowa w stronie wschodniej ku Gumniskom, ma 133 dm. i 2178 mk. 945 męż. , 1233 kob. . Folwark ks. Sanguszków ma 176 mr. , mieszczańskie grunta 119 mr. 2. Z. , wś, w pow. wielickim, par. rzym. kat. w Biskupicach, leży 9 klm. na płd. wsch. od Wieliczki, przy drodze do Świątnik Dolnych. Na obszarze Z. wytryskają źródła potoku uchodzącego pod Pierzchowicami z lew. brzegu do Raby. Wznies, n. p. m. wynosi 250 mt. Wś ma 26 dm. i 155 mk. 79 męż. , 76 kob. , 140 rzym. kat. , 15 żyd. . Prócz tego stacya wojskowa mieści 184 ludzi. Pos. więk. Ant. Bombały wynosi 60 mr. , pos. mn. 179 mr. Starożytną tą wś, p. n. Szabloce znajdujemy w przywileju pap. Grzegorza Kod. tyn. , I, 17. W r, 1230 nadano w tej wsi sołtystwo urodzonemu Przechowi, 21. W r. 1270 comes Benon wieś swą Zabłocie zamienia z comesem Mikołajem, wojew. krakowskim, na wś Dziewino. Wieś tę otrzymała w posagu Ludmiła, córka Mankosza Mancose, żona Benona Kod. , Małop. , I, 98. Długosz wymienia tę wieś L. B. , I, 481 i 499 jako własność biskupów krakowskich i opowiada, że ją kupił Bodzanta syn Wysława de Coszowicze h. Schelygi, późniejszy arcyb, gnieźnieński, od biskupa eeretyńskiego Andrzeja de Zabłocie w r. 1377 za 200 grzywien szerokich groszy i darował wikaryuszom krak. Część ta miała 6 łanów km. Trzecią część wsi posiadał za Długosza Stanisław Zborowski h. Kornicz, a mianowicie folwark, karczmę i zagrodę. Młyn był wspólny. W r. 1581 część wikaryuszów od św. Floryana miała 6 łan. km. i 6 komor, z bydłem, druga część nale

Zabłocie

Zabtocie

Zabłocie

Zabłocie

Zabłocie

źała do Lubomirskiego i składała się z łanu kmie cego i zagrody z rola, Z. graniczy na płn. z Suchowolą, na zach. Szczygłowem, na płd. ze Zborówkiem a na wsch. z Surówkami. 3. Z. , wś nie istniejąca obeenie, leżała pod Krakowem. W r. 1357 sprzedaj. e miastu Kazimierzowi przedi mieście Krakowa wieś królewską Zabłocie za 120 grzyw. Wyłczezono ze sprzedaży ląkę i je ziora. Aktem z r. 1370 król nadaje miastu Ka zimierzowi połowę wsi tej, pozwalając ją wcielić do miasta Kod. , Małop. , III, 248. Mac. Zabłocie 1. część Toporowa, pow. brodź ki. 2. Z. al. Zabiotce, Bolestraszyce Górne, część Bolestraszyc, w pow. przemyskim. 3. Z. , przedmieście miasta Bełza, w pow. sokalskim. Zabłocie 1. wś gosp, , w pow. szubińskim, okr. urząd. kcyński Exin, parafia, urząd stanu cyw. i poczt. w Kcyni, st. kol. żel. w Szczepicach Schepitz na linii GnieznoNakło, szkoła katol tamże, sąd w Szubinie. Obszaru 98 ha, 7 dym. , 72 dusz 7 ew. . Leży na płn. wsch. Kcyni, graniczy z Suchoręczem i Szczepicami. W r. 1390 Janusz Zabłocki w Gnieźnie świadczy w sprawie Mikołaja z Olszyna przeciw Markuszowi z Mikołajewic. W r. 1396 Naczko z Mroczkowa skarży Zabłocką o zabicie Stanisława, swego brata przyrodniego. Małgorzata Staśkowa z Mroczkowie pozywa Janusza, matkę i siostry jego z Z. o zabicie męża. Uzyskała 30 grzyw. na Januszu i dziale jego. 2. Z, osada, w okolicy Dulska r. 1358. 3. Z. al. Zabłocko, wś gosp. , w pow. odolanowskim ostrowskim, okr. urzęd. ostrowskim, urz. stanu cyw. w Podkocach, st. kol. żel. w Ostrowie, par. kat. i poczta w Skalmierzycach, szkoły w Mącznikach, sądy w Ostrowie. Obszaru 60 ha, 5 dym. , 28 dusz. W. Ł. Zabłocie 1. czesk. i niem. Zablacz wś, na Szląsku austr. , w pow. bielskim, okr. sąd. strumieńskim Schwarzwasser, w pobliżu brzegu Wisły. W r. 1890 miało Z. 8, 06 klm. obszaru, 125 dm. , 887 mk. 413 męż. i 464 kob. , 861 rzym. kat. , 7 prot. i 9 izrael. , 865, 9 Niem. i 5 Czech. Z. należy do par. Strumień. Szkoła ludowa 2 klas. w miejscu. W r. 1885 było tu 16 osób zajmujących się samoistnie handlem i przemysłem. 2. Z. , czesk. , niem. Zahlacz, wś na Szląsku austr. , w pow. frysztadzkim, okr. sąd. bogumińskim Oderberg. W r. 1890 było 83 dm. , 603 mk. 282 męż. i 321 kob. . Z. z przysiołkami Brzezinka, Kamieniec i Koczendowiec tworzy gminę administracyjną, której obszar wynosił 4, 31 klm. Było tu 83 dm. i 660 mk. 310 męż. i 350 kob. , 648 rzym. kat, 6 prot. i 6 izrael. ; 589 Czechów, 9 Niemców, 4 Polaków. Par. rzym. kat. w Rychwałdzie. Szkoła ludowa w miejscu. Znajduje się tu zarząd dóbr i lasów hr. Larischa. Ob. Rychwald, Zabłociszki, os. , pow. maryampolski, par. Preny. W r. 1827 miała 1 dm. , 4 mk. Zabłociszki 1 zaśc, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm Bohiń o 15 w. , okr. wiejski Albinowo, o 114 w. od Dzisny, 2 dm. , 16 mk. w 1865 r. 13 dusz rewiz. . 2. Z, folw. nad rzką Szwintełką, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki, par. kat. Daugieliszki o 14 w. , odl. o 12 w. od Święcian a 84 w. od Wilna, ma 1 dm. , 19 mk. 11 katol. , 8 żydów, 1200 mr. rozległy, w tem 860 mr. gr. ornego z folw. Anastazów, 80 łąk; las znacznie wytrzebiony, młyn wodny. Do 1828 r. własność Zabłockich, potem Zejferta, Houwalda, obecnie Piotra Olszew skiego. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Bieciuny, Dojnie, Garbuny, Garwiele, Giryszki, Kurkuty, Lilejki, Miełuki, Miłniki, Murmy, Narsuciszki, Nowojszany, Raksztele, Rymasze, Ściepurkiszki, Soboliszki, Wielańce, Wielka Wieś, Wojtuokiszki, Zujki, Zydziele, oraz zaśc Czejkiszki, Jodzino, Kiejryszki, Koziczyn, Rukszyszki i Szylinis, wogóle w 1865 r. 361 dusz rewiz. włośc, skarb. , uwłaszcz. , 231 b. włośc. , 17 ludzi dworskich i 3 bezrolnych. Gmina należy do 1 okr. pokojowego do spraw włościańskich, składa się z 4 okręgów starostw wiejskich Zabłoci szki, Perwieniszki, Cejkin, Szwinta, obejmują cych 111 miejscowości, z 401 dm. , 5138 mk. włośc 1745 dusz rewiz. , uwłaszczonych na 8242 dzies. 5432 ornej. Oprócz tego w obrę bie gminy znajduje się 8872 dzies. 4576 nale żących do właścicieli większej posiadłości. Ca ły obszar gminy obejmuje 17114 dzies. 10018 ornej i ma 7183 mk. 3. Z. , wś, pow. świę ciański, w 1 okr. pol, gra. Michajłowo, okr. wiej ski i dobra, hr. Mostowskich, Cerkliszki, , o 11 w. od gminy, 7 dusz rewiz. 4. Z. , zaśc. szl. nad jeziorem Kiewna, pow. święciański, w 2 okr. pol, o 28 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk. katol. 5. Z. , zaśc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żyżmory o 7 w. , okr. wiejski Dajnówka, 1 du sza rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Strawieniki. 6. Z, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 25 w. od Nowoaleksandrowska. 7. Z. , wś i zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Antuzowo, o 14 w. od Nowoale ksandrowska. Włośc. Tronow ma tu 16 dzies. 1 nieuż. . 8. Z. zaśc, tamże, o 5 w. od No woaleksandrowska. 9. Z, folw. , pow. wiłko mierski, w 4 okr. pol, gm. Owanty, o 54 w. od Wiłkomierza. J. Krz, Zabłocka, osada w Hnilicach Wielkich, pow. zbaraski. Zabłocka Wólka 1. pow. lubartowski, par. Syrniki, ob. Wólka Zabłocka, 2. Z. W, pow. bialski, par. Kodeń, ob. Wólka Zabłocka i Kodeń. Zabłocki, os. w Kalnikowie, pow. mościski. Zabłockie, błoto, w pow. lidzkiem, wypływa z niego rzką Romanowszczyzna, dopł. Kotry. Zabłocko, wś, pow. odolanowski, ob. Zabłocie 3. .

Zabłocko

Zabłociszki

Zabłotniki

, dwie pobliskie wioski, pow. miński, gm. Zasław, o 29 w. od Mińska, każda ma po 2 osady; miejscowość falista, grun ta szczerkowe. A. Jel. Zabłotce 1. wś, pow. jarosławski, par. rzym. kat. w Kosienicach a gr. kat. w Hnatkowicach, leży o 6 klm. na płd. od Radymna, na wznies. 205 mt. n. p. m. Przez wś płynie błotnisty potok Rada Domy są zbudowane nad potokiem. Wraz z obszarem tabularnym liczą Z. 63 dm. i 391 mk. 188 męż. , 203 kob. , między którymi jest 144 rzym. kat. , 235 gr. kat. i 12 izrl. Pos. tabularna Wład. Bogdańskiego ma 2 karczmy, młyn i folwark i 332 mr. roli; pos. mn. 351 mr. Grunta pszenne. Graniczy ta wś na płn. z Zamojsciem, na wsch. z Zadąbrowicami, na płd. z Drohojowem a na zach. z Kaszycami. 2. Z. , wś, w pow. sanockim, nad pot. Sanoczkiem, przy gościńcu z Sanoka 3, 7 klm. na zach. do Zarszyna. Obszar wsi przecina tor kolei między stacyami Sanok i NowosiolceGniewosz. Okolica malownicza, podgórska i lesista. Należy do parafii rzym. kat. w Sanoku a gr. kat. w Czerteźu. Liczy 33 dm. i 180 mk. 93 męż. , 87 kob. , 168 gr. kat, 2 rzym. kat. i 12 izrl. Pos. wiek. Jul. Kuźmy ma 102 mr. , pos. mn. 153 mr. obszaru. Graniczy na zach. z Czerteżem, na płn. z Trepczą, na płd. z Dąbrówką Ruską, . Zabłotce 1. z Wołkowatyczami, wś, pow. brodzki, 15 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Brodach, st. dr. żel. Karola Ludwika, między Ożydowem a Brodami, odl. 80 klm. od Lwowa, i urz. poczt. w miejscu. Na płd. i płd. zach. leżą Czechy, na płn. zach. Raźniów, na płn. wsch. Ponikowica, na wsch. Wysocko. Płd. zach. część wsi przepływa Styrec, przyjmuje obok dworca kolejowego strugę Bołotce i wpada do stawu w Wołkowatyczach, gdzie się łączy z praw. ramieniem Styru. Zabudowania wsi są rozrzucone. Środkiem obszaru idzie tor kolejowy. Własn. wiek. ma roli or. 291, łąk i ogr. 244, past. 80, lasu 988 mr; wł. mn. roli or. 803, łąk i ogr. 693, pastw. 79 mr. W r. 1890 było we wsi i przysiołkach Perelisk i Wołkowatycze 233 dm. , 1487 mk. w gm. , a 14 dm. , 76 mk. na obszarze dwor. 1349gr. kat. , 110 rzym. kat. , 104 izr. ; 1342 Rus. , 206 Pol, 9 Niem. . Par. rzym. kat. w Olesku, gr. kat. w miejscu, dek. oleski. We wsi jest cerkiew, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. 2443 złr. W przysiołku Wołkowatycze jest młyn wodny o dwóch kamieniach z foluszem i stępą do prosa. Wzgórze Ptacznik, sięgające w zach. stronie do 287 mt. , jest najwyższem wzniesieniem w okolicy. Według podania stał na niem niegdyś słup ze smolną świecą, którą zapalano na znak trwogi w czasach napadów tatarskich. W miejscu zwanem Na Szemetowie wznosi się mogiłka, mieszcząca wedle podań zwłoki poległych w bitwie z Tatarami. Znajdowanotu przy oraniu kule żelazne i małe miecze ob. Sokalski, Rys geog. stat. okręgu szkolnego złoczowskiego, str. 318 do 320. Wś ta wchodziła XVI w. w skład dóbr oleskich. Ob. Olesko t. VII, 466. Z. Z. , grupa domów w Bolanowicach, pow. mościski. 3. Z. , wś, pow. przemyski, 12 klm. na płd. wsch. od Przemyśla, tuż na płn. od sądu pow. , urzędu poczt. i st. kol. w Niźankowicach. Na płn. leżą Kupiatycze, na płn. wsch. Małkowiee, na wsch. i płd. Niżankowiee, na zach. Młodowice. Płd. część obszaru przepływa pot. Górny, dopł. Wiaru. Zabudowania wiejskie leżą na płd. wsch. 235 mt. . Własn. więk. ma roli or. 277, łąk i ogr. 42, past. 13 mr. ; wł. mn. gr. or. 159, łąk i ogr. 19, pastw. 5 mr. W r. 1890 było 35 dm. , 174 mk. w gm, 5 dm. , 63 mk. na obszarze dwor. 108 rzym. kat. , 102 gr. kat. , 27 izrl. ; 146 Pol, 91 Rus. . Par. rzym. kat. i gr. kat. w Niżankowicach. We wsi jest cerkiew fihalna. Zabłotczyzna 1. wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Kniahynin o 7 w. , okr. wiejski i dobra, Koziełłów, Koweniów, o 27 w. od Wilejki, 6 dm. , 54 mk. katol. 24 duszo rewiz. . Około 1790 r. własność Widmontów. Tu się urodził, w domu swego dziadka po matce, Ignacy Chodźko, autor Obrazów Litewskich. 2. Z. , zaśc, tam że, 1 dm. , 3 mk. katol. 3. Z. , zaśc. nad bezim. potok. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 30 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. 4. Z, osada, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Masiewo, o 66 w. od Pruźany, ma wraz z osadą Minkówką 175 dzies. ziemi włośc. J. Krz. Zabłotne, wyb. do M. Donimierza, pow. wejherowski, st. p. Smaźyn; 1885 r. 4 dm. , 33 mk. Zabłotnia, wś i folw. , pow. błoński, gm. Pass, par. Grodzisk odl. 5 w. , ma 175 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 56 mk. W r. 1891 folw. Z. z nomenklaturą Wojeieszyn rozl. mr. 384 gr. or. i ogr. mr. 350, łąk mr. 7, pastw. mr. 12, nieuż. mr. 15; bud. mr. 7, drew. 8. Do włościan należy 187 mr. W r. 1579 w części Piotra Zabłockiego 2 łany km. , 1 zagr. , w części skarbnika 2 łany Pawiń. , Mazowsze, 146. W XVII w. wchodziła w skład dóbr Izdebno. Zabtoinie, grupa domów w Kamionce Wołoskiej, w części zwanej Bobroidy, pow. Rawa Ruska. Zabłotniki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Zabłotny 1. grupa domów w Jelechowicach, pow. złoezowski. 2. Z. , grupa domów w Stratyniu, pow. złoczowski Zabłoto l. al. Wieredowo, wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 6 dm. , 33 mk. praw. 2. Z. , zaśc. wł. , pow. wileński, w 2 okr. pol, o 42 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. Zabłotów, miasteczko, pow. śniatyński, 21 klm. na zach. od Śniatynia, ma sąd okręgowy, st. dr. zel. Iwowskoczerniowieckiej, między Ko

Zabłotów

Zabłoto

Zabłotny

Zabtoinie

Zabłotnia

Zabłotne

Zabłotczyzna

Zabłotce

Zabłockowszczyzna

Zabłotowce

Zablotówka

Zabłoty

łomyją a Śniatyniem, odl. 215 Mm. od Lwowa, i urz. poczt. w miejscu. Na wsch. leżą Kubaki i Tułuków, na płd. Ilińee, na zach. Demytcze, na płn. Buczaczki i Trofanówka obie w pow. kołomyjskim. Płd. część obszaru przepływa Prut i Turka, dopł. Prutu, obie od zach. na wsch. Płn. cześć przepływa Czerniawa, dopł. Prutu, od płnzach. na płd. wsch. Wznies, obszaru wynosi 231 mt. na płd. a dochodzi 283 na płn. Zabudowania leża na lew. brz. Prutu i po obu bokach Tarki. Płd. część obszaru przebiega gościniec i tor kolejowy. Własn. więk. ma roli or. 155, łak i ogr. 7, past. 15, lasu 10 mr. ; wł. mn. roli 1310, łąk i ogr. 328, pastw. 172, lasu 7 mr. W r. 1890 było 656 dm. , 4054 mk. w gm. 1652 gr. kat. , 383rzym. kat. , 2009 izrl. , 10 innych wyzn. ; 1566 Rus. , 563, 1919 Niem. , 6 innej narodow. . Par. rzym. kat. w miejsu, dek. kołomyjski, archidyec, lwowska. Do parafiiinależą Albinówka, Borszczów, Ohlebiczyn Polny, Demytcze, Dżurów, Hańkowce, Ilińee, Kielichów, Lubkowce, Oleszków, Popielniki, Rudniki, Trójca, Trościaniec, Tułuków, Widynów, Zadubrowce. Parafia fundował wr. 1605 Stanisław Wołucki z Boguszyc, chorąży rawski, dziedzic Zabłotowa. Kościół drewniany, konsekrowany w r. 1833 p. w. św. Trójcy. Par. gr. kat. w miejscu, dek. kołomyjski. Do parafii należą Demyteze. Cerkiew p. w. św. Michała. Zabłotów jest siedziba sadu powiatowego, w obrębie którego leża gminy Borszczów, Chlebiczyn Polny, Demycze al. Demytcze, Dżurów, Ilińee, Kielichów, Nowosielica, Oleszków, Popielniki, Rożnów, Rudniki, Trójca, Trościaniec, Tuczapy, Tułuków i Żebranówka. W miasteczku jest szkoła etat. dwuklasowa. Z. jest siedzibąc. k. zarządu fabryki i zakupna tytuniu. Lu. Dz. Zabłotowce, wś, pow. żydaczowski, 8 klm. na płd. wsch. od sadu pow. i urz. poczt. w Żydaczowie. Na płn. leża Żydaczów i Bereźniea Królewska, na wsch. Młyniszcze, na płd. Jajkowee, na płd. zach. Łowczyce. Płn. część ob szaru przepływa Bereźniea. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. wiek. kapituły łacińskiej lwowskiej ma roli or. 262, łąk i ogr. 65, past. 12, lasu 224 mr. ; wł. mn. roli or. 784, łąk i ogr. 339, pastw. 85 mr. W r. 1890 było 123 dm. , 862 mk. w gm. , 4 dm. , 50 mk. na ob szarze dwor. , 775 gr. kat. , 109 rzym. kat. , 28 izrl. ; 860 Rus. , 31 Fol. , 18 Niem. . Par. rz. kat. w Żydaczowie, gr. kat. w miejscu, dek. rozdolski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Micha ła, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1805 złr. Lu. Dz. Zablotówka, wś, pow. czortkowski, 17 klm. na płd. od sądu pow. w Czortkowie, tuż na płd. od urzędu poczt. w Ułaszkowcach Na płd. leżą Kapuścińce. Wschodnia część obszaru graniczy z Jezierzanami i Głęboczkiem wpow. borszczowskim a część zachodnia z Milowcami w pow. zaleszezyckim. Zachodnią część wsi przepły wa Seret. W jego dolinie leżą zabudowania. Wschodni pas lesisty. Własn. więk. hr. Ka rola Lanekorońskiego ma roli or. 469, łąk i ogr. 9, pastw. 12, lasu 542 mr. ; wł. mn. roli or. 1043, łąk i ogr. 105, pastw. 13, lasu 11 mr. W r. 1890 było 169 dm. , 963 mk. w gm. , 4 dm. , 47 mk. na obszarze dwor. 731 gr. kat. , 257rzym. kat. , 22 izrl. ; 722 Rus. , 270 Pol. , nicy, gr. kat. w Ułaszkowcach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Trójcy, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1302 złr. Lu. Dz. Zabłoty, kol, pow. piotrkowski, gm. Bujny, par. Kociszew, ma 24 dm, 306 mk. , 458 mr. W r. 1827 było 17 dm. , 151 mk. Wchodziła w skład dóbr Koeiszew. Zabłoty 1. wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 49 w. od Wilejki, przy b. dr. pocztowej z Ilii do Radoszkowicz, 2 dm. , 27 mk. prawosł. 2. Z. , ob. Zabłocie. Zabłudów, mstko nad rzką Meleciną Meletyną, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudów, o 18 w. na płd. wschód od Białegostoku st. poczt. i dr. żel. , przy drodze bocznej z Białegostoku do m. Narwi odl. o 2 mile. Posiada ulice Białostocką, Suraską, Szeweką, Cmentarną, Wielką, Przyrzeczną, Dworną, Doktorską, Zatylną, 520 dm. drew. , 8 murow. , około 4000 mk. , w tera 2500 żydów, reszta katolicy, cerkiew, kościół, synagogę, 4 domy modlitwy żydowskie, szkółkę elementarną chrześcijańską i żydowską, aptekę, doktora i kilku felczerów. Z władz mieszczą się tutaj asesor policyjny, uriadnik i zarząd miejski. Przemysł drobny w ręku żydów. Z większych zakładów istnieją tu fabryka sukna i kortów Asza, 2 młyny parowe, 5 dużych garbarni i wiele drobnych warsztatów tkackich. W mstku odbywa się rocznie 6 jarmarków. Bobra, własność donacyjna baron. Kruzenszterna, posiadają 7400 dzies. ziemi, w tem 407 łąk i pastw. , 5213 lasu, 454 nieuż. Mieszczanie mają do 100 dzies. Cerkiew uposażoną jest 86 1 2 dzies. 10 łąk i pastw. , 3 1 2 nieuż. , kościół zaś 36 1 2 dzies. . 8 łąk i pastw. , 1 lasu, 3 nieuż. . Par. praw, , dekanatu błagoczynia białostockiego, 2691 wiernych. Kościół paraf. katol, p. w. św. Piotra i Pawła, z muru wzniesiony w 1840 r. przez Demblińskich. Parafia katol. , dekanatu białostockiego, 5875 wiernych. Gmina obejmuje 19 okręgów wiejskich starostw, 45 miejscowości, mających 977 dm. , 7158 mk. 2843 dusz rewiz. , uwłaszczonych na 13161 dzies. 10350 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 16643 dzies. 3519 ornej ziemi należącej do większej posiadłości i 233 173 ornej ziemi cerkiewnej i kościelnej. Cały obszar gminy obejmuje 30037 dzies. 14042 ornej i ma 11111 mk. Okrąg policyjny stan zabłudowski obejmuje 4 gminy powiatu Dojli

Zabłudów

Zabłotowce

Zabłudów

, Gródek, Zabłudów i Zawyki. Zygmunt Stazy w r. 1525 nadał Z. wraz z okolicznemi włościami w dziedziczne posiadanie Aleksandrowi Chodkiewiczowi, wwdzie nowogródzkiemu, którego syn Grzegorz Hryhory, kaszt. wileński, hetman w. lit. , starosta grodzieński i mohylewski, aktem spisanym w Bielanowiczach d. 7 czerwca 1563 r. fundował w Z, cerkiew grecka p. w. Uśpienia Bogarodzicy i św. Mikołaja, stanowiąc przy niej popa oraz dyakona, których uposaźył trzema włókami ziemi. Na zbudowanie domu dla paroeha udzielił plac przy ulicy cej z dworu do cerkwi i uposażył dziesięcinami 30 kop żyta, po 10 kop pszenicy i jęczmienia, 5 kop grochu, 30 kop tatarki. Tymże aktem fundował przy cerkwi szpital dla ludzi ubogich wyznania tak greckiego jako też i rzymskiego, obdarzywszy go dziesięcinami z dworu Zabłudowskiego 60 beczek żyta, 15 beczek jęczmienia, 6 beczek grochu, 20 beczek tatarki. W tymże akcie erekcyjnym zastrzegł ofiarodawca dziesięcinę, którą poddani zabłudowscy winni byli oddawać tak cerkwi jak i kościołowi katolickiemu pop i dyakon mieli otrzymywać każdy po 50 kop żyta i jęczmienia, ksiądz również taką ilość. Temu ostatniemu przeznaczył 2 włóki pastwisk i 5 placów wolnych przy kościele. Wreszcie z dziesięciny 50 kop żyta i tyleż jęczmienia, połowę miał odbierać ustawnik nauczyciel przy cerkwi, a drugą połowę przeznaczył plebanowi katolickiemu, aby pilnie wypełniali obowiązki swoje i uczyli dzieci. W końcu Chodkiewicz poleca, ażeby mieszczanie płacili z domów po 4 gr. kolendy tak plebanowi jako też i popu. Dziedzic zwalnia przytem od wszelkich czynszów place i włóki stanowiące uposażenie duchowieństwa, z warunkiem, aby w zamian tego gorliwie pełnili służbę bożą i nie zdzierali parafian; dla tego stanowi taksę za obrzędy religijne Akt. Trybunału litew. ,, p. 36 38. Z treści powyższego przywileju okazuje się, że przed wydaniem jego, tenże Grzegorz Chodkiewicz lokował w Z. miasto, założył kościół parafialny katolicki i dziesięciną plebana i szkółkę obdarzył. Nie poprzestając na tem, zakłada on tu w r. 1568 drukarnią ruską Tyszkiewicz, Wilia, str. 108, powierzywszy jej kierunek wygnańcom z Moskwy Iwanowi Fiedorowiczowi i Pawłowi Mścisławice. Iwan, pierwszy drukarz za panowania Iwana Groźnego, był dyakiem w cerkwi na Kremlu, i on to w r. 1563 wydrukował pierwszą w Rossyi księgę Dzieje Apostolskie. Oskarżony przed władzą uciekł na Litwę pod opiekę hetmana Chodkiewicza i osiadłszy w Z. , wydrukował tu w r. 1596 Ewangielije uczitelnoje, a w 1570 Psałtyr. Pod koniec życia swego opiekuna przeniósł się do Lwowa, gdzie w r. 1573 drukował Apostoła. Zmarł 1584 Lelewel, Ks. bibliogr. , I, 410. Gdy i towarzysz jego Mścisławiee wyniósł się do Wilna, drukarnia zabłudowska upadła. Prawdopodobnie przewiezioną została do monasteru w Supraślu. Po bezpotomn em zejściu synów hetmana Andrzeja, podstolego litew. , i Aleksandra, starosty grodzieńskiego i mohylewskiego zm. 1578 r. , połowa miasta i dóbr zabłudowskich, na mocy działu familijnego, dokonanego w grudniu 1587 r. , przeszła na siostrę ich Annę, żonę Pawła Paca, wwdy mśeisławskiego Pacowie p. J. Wolffa, str. 39 40. Dobra te zmieniały odtąd często właścicieli, skoro po Sapiehach, Leszczyńskich i Sanguszkach, już w r. 1598 są własnością Krzysztofa ks. Radziwiłła Archiwum Radziwiłłów, str. 142. Radziwiłłowie zostawszy dziedzicami tej majętności, Z. wraz z 10 folwarkami wcielili do dóbr składających ks. birźańskie, a gorliwi zwolennicy reformacyi założyli tu zbór kalwiński, który długo przetrwał. Liczył się on do głównych kościołów tego wyznania, przebywał bowiem przy nim senior podlaski z dwoma ministrami, do których nauczanie w szkole należało. Tu kalwini litewscy nie raz synody swe składali M. Baliński, Star. Polska, III, 393. Szkołę kalwińską założył i uposażył Janusz Radziwiłł Kotłubaj, Galorya Nieświeska, str. 154. W styczniu 1609 protopop podlaski Nestor Kozmienicz rozesłał z Z. list okólny do duchowieństwa prawosławnego litewskiego przeciwko unii Batiuszkow, Chołm. Ruś, str. 78. W r. 1620 bawi tu chwilowo królewicz Władysław d. 21 czerwca, dążąc do Moskwy Korespon. Władysława, str. 16. Po zgonie Stanisława ks. Radziwiłła, pozostała wdowa Elżbieta Zofia, ks. brand eburska i syn, kilkomiesięczny zaledwie, Bogusław, ur. w Gdańsku 3 maja 1620 r. Opieka nad wdową i sierotą spadła na ks. Krzysztofa Radziwiłła, jako rodzonego brata zmarłego. Dobra zabłudowskie i puszcza do nich należąca, w celu powiększenia funduszów niezbędnych na utrzymanie sieroty, wypuszczone być miały w arendę mincarzowi z Gdańska Kraushar, K. Arciszewski, str. 689. Po dokonanej zdradzie Janusza ks. Radziwiłła, het. w. lit. , gdy d. 18 marca 1655 poddał Litwę Szwedom, Jan Kazimierz dobra jego, , na instancyą dobrze zasłużonego wojska dziedzicznie i dożywotnie konferował mu był. Miały one służyć jako wynagrodzenie za żołd, którego puste kasy Rzpltej opłacać nie były w stanie. Tym sposobem pułk hetmański otrzymał w posesyą Z. B. Kalickiego, Bogusław Radziwiłł, str. 60. Wszystko co hetman posiadał uległo konfiskacie, tak, że żona i córka pozostały bez opatrzenia i na dworze ks. kurlandzkiego szukać musiały przytułku. Gdy ks. Janusz umarł ze zgryzoty, opieka nad pozostałą córką przypadła Bogusławowi, koniuszemu litew. ,, , prawem przyrodzonem a z opieką zarazem rzeczywiste tych dóbr używanie. Wprawdzie traktaty Welawskie zapewniły córce Janusza zwrot majętności po

Zabocie

ojcu i matce, dopiero jednak ugoda stron woju1 jących w Oliwie zawarta 1660 r. , w punkcie XVII ostatecznie to potwierdziła. Wkrótce teź Jan Kazimierz rozesłał uniwersały do wszystkich dowódzców regimentów litewskich, ażeby bez wszelkiej odwłoki ustąjpiły dóbr księżniczce. Kotłubaj Życie Janusza Radziwiłła, str. 415 podaje taki rozkaz względem Z. Żona Janusza, Marya, hospodarówna mołdawska, testamentem z d. 29 listopada 1659 rozporzadza, aby ciało jej po śmierci złożono w monasterze i cerkwi która odemnie przy szkołach zabłudowskich fundowana będzie. Z funduszu 600, 000 złp zapisanych jej przez Janusza Radziwiłła na dobrach Z. i Bielicy przekazuje 150000 złp. na urząjdzenie klasztoru zabłudowskiego i szkół przy nim, oraz 500 złp. na szpital w Zabłudowie Akta Trybunału litew. , XII, 585. V 1669 r. około Bożego Narodzenia wpadł do Z. z oddziałem swego wojska kn. Chowański i część znąjdującej się tu szlachty wyrznął, część za brał do niewoli. R. 1671 d. 10 marca Grab yel Kolenda, metropolita kijowski, halicki i wszystkiej Rusi, przed sędziami głównego tryb. lit. zeznał, iź zrzeka się zapisu 150000 złp. , które ks. Marya Radziwiłłowa, wojewodzina wileńska, zapisała cerkwi zabłudowskiej, przez ś. p. Hryhorego Chodkiewicza, kasztelana wileńskiego, fundowanej, a to z większej sumy 600, 000 złp. zabezpieczonych na dobrach Bielicy w Lidzkiem i Zabłudowie w Grodzieńskiem. Tenże Kolenda zważywszy, że pomieniona wwdzina wileńska nie miała prawa tego robić, gdyż rzeczone sumy przekazała już dawniej i zapisała mężowi swemu ks. Januszowi Radziwiłłowi, wwdzie wileńskiemu, przeto zapisu tego zrzeka się i jako niebyły uważa Akta Tryb. litew. , XI, 201 2 Po śmierci Bogusława ks. Radziwiłła, chorążego w. ks. lit. 1669 r. , spadkobierczynią została jedyna córka jego Ludwika Karolina, żona Ludwika, margr. brandeburskiego. W r. 1681 d. 3 kwietnia pomienione dobra margrabina zastawiła mężowi swemu za 25, 000 czerw. zł. Po śmierci pierwszego małżonka odnowiła śluby z ks. Karolem Filipem Neuburgskim, przemieszkując przeważnie za granicą, pamiątkę po sobie dla Z. zostawiła w zapisie datowanym z Berlina d. 20 czerwca 1687 r. Dowiadujemy się z niego, że wskutek zagubienia dokumentów podczas przeszłej wojny swedzkiej i moskiewskiej, dotyczących rozmaitych funduszów, któremi ks. Krzysztof Radziwiłł, wwda wileński, hetman w. , lit, i małżonka jego Anna Kiszczanka, zborom ewangielickim, t. j. zabłudowskiemu, orleńskiemu i węgrowwskiemu na Podlasiu będącym, nadali, Ludwika Karolina ks. Radziwiłłówna, margrabina brandeburska, zapisy takowe potwierdziła. Wyjaśnia w nim, iż spełniając wolę przodków swoich, naznacza 27000 złp. , zabezpieczając takowe na majątku swoim Z. , z warunkiem, ażeby 10 z sumy tej wypłacane były zborom tym na utrzymanie odpowiedniej służby, utrzymanie szkół, szpitalów, mieszkań wdowich i sierocych Akta Tryb. litew. , XII, 524. Po śmierci mar grabiny d. 25 marca 1695 r. pozostał olbrzymi spadek, zw. rych, oprócz Dubinek, Kiejdan, Kopyla i leżał Z. Obszerne to dziedzictwo pozostałej po niej dwuletniej córki ElźbietyAugusty, oddane zostało, wraz z Dubinką i Bielicami, jako za staw do wysokości 40, 000 złp. , mającej być po bieraną rok rocznie przez ks. Sapiehę, het mana, jako opiekuna małoletniej Elżbiety Metr. Lit. , Ks Zapis. , 151, f. 6. O dziedzictwo to długo walczyli Potoccy i Sapiehowie z młodym ks. Karolem Stanisławem Radziwiłłem, ówczesnym podkanclerzym Tyg. Illustr. , z r. 1893. Pod czas powtórnej wojny szwedzkiej Karol XII, po spieszając w r. 1706 na Litwę dla wyparcia z niej wojsk Augusta, zatrzymał się tu cały dzień 10 stycznia i obozował pod miastem w po lu, pomimo tęgich mrozów. W r. 1734 d. 19 września staje w Z. obozem ks. Kazimierz Ra dziwiłł, zkąd przez cały miesiąc wysyła podjaz dy w różne strony dla rozpędzenia stronników króla Stanisława Kotłubaj, Galerya Nieświeska, str. 449; . Słuckie duchowieństwo prawosła wne, w memoryale przedstawionym ks. Karolo wi Radziwiłłowi, gener. marszałkowi sejmowe mu 1768 r. , zażądało regularnej wypłaty dzie sięciny na monaster zabłudowski, oraz zapomogi na miejscowy szpital a także wolnego wrębu w puszczy i wolnego miewa w młynach. Na co suplikanci otrzymali odpowiedź, że co do funduszu zabłudowskiego obiecuje się ks. Karol porozu mieć z macochą i takowe zatwierdzić Akta Trybun. litew. , XII, 236. Z zabytków przeszło ści, oprócz kościoła parafialnego, pozostał dwór murowany, z Wielkiemi lochami i ogrodem an gielskim, odnowiony przez obecnych właścicieli; bóżnica żydowska, zbudowana z modrzewiu przed kilkuset laty, której zdjęcia fotograficzne ze stosownemi objaśnieniami złożył Mathias son w r. . 1893 do zbiorów akademii umiejętno ści w Krakowie. W okolicy las zw. którym krąży wiele podań; miejscowość Na Sasach, gdzie stoczono bitwę, oraz wś Zwirki godne bliższego poznania pod względem etno graficznym. M. R. Witanowski. Zabtudówka, zaśc, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol, gm Owanty, o 46 w. od Wiłkomierza. Zabłudoiwszczyzna, uroczysko, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Izabelin, własność Zabłudowskich, ma 80 dzies. roli orn. Zabocie Zabotje, wś, pow. Słonimski, w 2 okr. pol, gm. Mieźewicze, o 27 w. od Słouima. Zaboczew Zabaczew, wś i folw. , pow. czerykowski, gra. Łobanówka. Wś ma 19 dm. , 122 mk. ; folw. , od 1879 r. Śmiarowskich, 658 dzies.

Zaboczew

Zabłudówka

Zabłudoiwszczyzna

Zabtudówka

Zabołocie

Zabolino

Zabogonie

Zabogoniki

Zabój

Zabojenie

Zabójki

Zaboklik

Zabokrzeki

Zabokrzycz

Zabokrzyczka

Zabola

Zabolcze

Zabotocica

Zabołocice

Zabogonie

60, 25 łąk, 450 lasu; młyn wodny i folusz I dają. 500 rs. Zabogonie 1. w spisie miejscowości Zahal czyny, osada, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowieskoaleksandrowska, o 70 w. od Prużany, 80 dzies. ziemi włośc. 2. Z. , wś i folw. , pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Izabelin, o 16 w. od Wołkowyska. Wś ma 141 dzies. ziemi włośc; folw. należy do dóbr Wiszniówka, Pichonowych. Zabogoniki, Zahohonniki, zwane tez Bagienicze, wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Wiercieliszki, o 11 w. od Grodna, 399 dzies. ziemi włośc. W 1558 r. należały do ekonomii grodzieńskiej. Według Pisc. knigi, graniczyły z siołami Kosiejów, Popowicze, bagnem Głuchewo i borem Stryjowskim. Wszystkich włók na ciahłej służbie było 30. Zabój, szczyt górski 782 mt. , leży na lew. brzegu Maniawy lew. dopł. Czeczwy, w pow. dolińskim, na obszarze Grabowa, w pasmie tworzącym dział wodny Świcy i Czeczwy. Zabojenie 1. wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopieniekim, gm. Wołosewicze, o 73 w. od Borysowa. 2. Z. , wś, pow. borysowski, gm. Krasne Łuki, o 60 w. od Borysowa, ma 4 osady. 3. Z. , folw. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Berezyna, o 116 w. od Bory sowa, dość dawne dziedzictwo Więckiewięzów, ma około 82 włók; grunta lekkie. A. Jel, Zabójcze, leśniczówka i młyn w Kozowej, pow. brzeżański. Zabójki, wś, pow. tarnopolski, 12 klm. na płd. zach. od sąjdu pow. w Tarnopolu, 5 klm. na płn. od urzędu poczt. w Chodaczkowie Wielkim. Na płn. leżą. Domamorycz i Dołżanka, na wsch. Draganówka i Poczapińce, na płd. Draganówka i Chodaczków Wielki, na zach. Dmuchawiec i Kozłów obie w pow. brzeżańskim. Płn. wsch. część obszaru przepływa pot. Ruda zwany w dalszym biegu Brodkiem, dopływ Seretu. Chaty. na wschodzie. Własn, więk. ma roli or. 232, past. 13 mr. ; wł. mn. roli or. 1909, łąk i ogr. 142, pastw. 147 mr. W r. 1890 było 249 dm. , 1390 mk. w gm. , 2 dm. , 33 mk. na obszarze dwor. 941 obrz. rzym. kat. , 455 gr. kat. , 27 wyzn. izrl. ; 1193 Polaków, 230 Rusinów, Par. rzymkat. w Kozłowie, gr. kat. w Chodaczkowie Wielkim. We wsi jest cerkiew, p. w. św. Koźmy i Damiana, szkoła jednokl. i kasa pożyczk, gm. z kapit. 1319 złr. Lu. Dz. Zaboklik i Zabokliki, ob. Żaboklik i Żabo Miki, Zabokrzeki, ob. Żabokrzeki Zabokrzycz, ob. Żabokrzycz. Zabokrzyczka, ob. Żabokrzyczka. Zabola, potok, prawy dopływ Strwiąża, bierze początek we wsi Rudawce, w pow dobromilskim, płynie przez wś Smolnicę i uchodzi do Strwiaża na granicy Smolnicy i Terła. Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 169. Zabolcze, wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Skawdwile, o 23 w. od Rossień. Zabolino, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Antolepty, o 52 w. od Nowoaleksandrowska, własność Citowych, 40 dzies. 7 lasu, 6 nieuż. . Zabotocica, uroczysko, pow. piński, wspomniane w dokum. w. xvi przy wsi Suszycku, dziś gm. Pińkowicze ob. Piseew. kn. , 336. Zabołocice, pow. ihumeński, ob. Zabłocie 54. Zabołocie 1. folw. , pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Ozarycze, własność Monkiewiczów, ma 37 włók. 2. Z. , wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Broźa, o 25 w. od Bobrujska, przy drożynie ze wsi Kowszyc do Kozłowicz, ma 4 osady; miejscowość małoludna, grunta piaszczyste. 3. Z. , dobra, pow. bobrujski, w 3 okr. pol i gm. Hłusk, paraf. katol. Choromce, dziedzictwo Wołodźków, ma 100 włók. 4. Z. , folw. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i paraf. Hłusk, gm. Laskowicze, o 70 w. od Bobrujska. 5. Z. , wś, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Zamosze, o 40 w. od Bobrujska. 6. Z. , wś poradziwiłłowska, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Zabołocie, par. praw. Jeremieze, o 101 w. od Bobrujska, ma 22 osad. Szkółka wiejska. Gmina zabołocka składa się z 7 okręgów starostw wiejskich, liczy 467 osad, 3357 włościan płci męz. , uwłaszczonych na 9758 dzies. W gminie jest 14 wsi, 5 zaśc, 2 dobra, 1 miasteczko, 5 folw. , 1 chutor. Miejscowość poleska, grunta lekkie, łak obfitość, Włościanie hodują, pszczoły w puszczy. 7. Z. , wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopieniekim, gm. Krasne Łukl, o 40 w. od Borysowa, ma 12 osad; grunta lekkie. 8. Z. , wś, pow. borysowski, przy drożynie ze wsi Słobódki do wsi Denisewiez, w 1 okr. pol. chołopieniekim, gm. Uchwały, o 65 w. od Borysowa, ma 18 osad; grunta piaszczyste. 9. Z dwie wsi, pow. borysowski, niegdyś przy gośc poczt. mińskoborysow skim, teraz w pobliżu toru dr. żel. moskiewskobrzeskiej, o 3 w. od przyst. zw. Wittgenstejnowski, w 2 okr. poł. łohojskim, gm. i par. praw. Smolewicze, o 42 w. od Borysowa, ma cerkiew filial. p. wez. Wniebowzięcia N. M. P. Jedna wś ma 14 osad, druga 7 osad. Grunta lekkie, lasy okoliczne wyniszczone. 10. Z. , zaśc, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. katol. Uzda, gm. Puków, o 121 w. od Ihumenia, 4 osady; miejscowość leśna, grunta lekkie. 11. Z. , wś, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. i gm. Smiłowicze, o 38 w. od Ihuinenia, ma 24 osad; grunta lekkie. 12. Z, wś, pow. ihumeński, przy torze dr. żel. lipawskoromeńskiej, o 7 w. od st. Michanowieze, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. i par. prawosł. Pereżyry, o 49 w. od Ihumenia, ma 17 osad; grunta lekko faliste, szczerkowe, 13

urodzajne, lasu mało. 13. Z. , wś, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. i par. praw. Wierchmień, o 34 w. od Ihumenia, ma 16 osad; cerkiew p. w. Wniebowstąpienia; grunta piaszczyste. 14. Z. , dziś zwykle Rozpucie ob. , wś, pow. ihumeński, gm. i par. praw. Dudzieze, o 55 w. od Ihumenia. 15. Z. , fol. nad rzką Ślepianką, dopł. Swisłoczy, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siennica, o 10 w. na wsch. od Mińska. Należał do dóbr Skorenieze ob. . 16. Z. , Zabłocie, wś, pow. miński, w pobliżu linii dr. żel. mosk. brzesk. , w 1 okr. pol. , gm. Samoehwałowieze, o 14 w. od Mińska, ma 9 osad. 17. Z. , wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, o 59 w. od Mińska, ma 5 osad; grunta szczerkowe. 18. Z. , chutor, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. i par. praw. Skorodno; grunta piaszczyste. 19. Z. , wś nad bezim. dopł. Uborcia, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. i par. praw. Lelczyee, o 87 w. od Mozyrza, ma 18 osad; grunta lekkie, łąk obfitość. 20. Z. , wś nad rzką Szarówka, dopł. Plisy, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. , gm. Wsielub, o 10 w. od Nowogródka, ma 4 osady; grunta faliste, pszenne, lasu mało. 21. Z. al. Zabołoć, wś nad bezim. dopł Newdy, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Rajcy, o 14 w. od Nowogródka, ma 17 osad; miejscowość małoleśna, grunta lekko faliste, urodzajne. 22. Z. , wś, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. i gm. Nowa Mysz, o 44 w. od Nowogródka, ma 11 osad. Mają. tu własności, oprócz włościan żyd Załmanowicz 1 włókę i szlachta Horawscy 1 2 włóki. 23. Z. al. Zablocie, Zabłoć, folw. i zaśc, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Korelicze, o 15 w. od Nowogródka. Maja tu drobne własności szlachta Tatarzy Obuniewiczowie około 1 włóki, Koryccy 1 2 włóki i Zabłoccy około 11 włók folwark i szlachta katolicy, Kasperowiczowie 1 włókę. Miejscowość bezleśna, grunta urodzajne, pszenne. 24. Z. , wś poradziwiłłowska, pow. nowogródzki, przy małym gośc. poczt, pomiędzy Nieświeżem i Mirem, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Horodzieja, o 66 w. od Nowogródka a 3 w. od st. Horodzieja dr. żel. mosk. brze skiej. Miejscowość małoleśna, dość równa, grunta urodzajne. 25. Z. al. Zaozierje, wś, pow. piński, na Zarzeczu, przy drożynie z Wólki Bereżniańskiej do Zadołża, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Kuchecka Wola, par. prawosł. Kuchcza, o 92 w. od Pińska, ma 13 osad; miejscowość nizinna, leśna, grunta lekkie. 26. Z. , uroczysko osiadłe, pow. piński, na Zarzeczu, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Chojno, o 10 w. od Pińska. 27. Z. , uroczysko, w pow. pińskim, wspomniane pod r, 1574 w inwentarzu dóbr Pińkowicze ob. Bibliot. Ordyn. Krasińskich, t, 215. 28. Z. , uroczyska, w pow. pińskim, wspomniane w Piscew. kn. z w. przy wsiach Suszycku str. 79, Brodnicy str. 100, Bobrowicz str. 143, MałaHaó str. 152, Posienicze str. 353, Poroscy str. 188 20. Z. al. Czemierycy, Czemierysy, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahinskim, gm. Deraźyce, o 97 w. od Rzeczycy. 30. Z. , wś, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewiekim, gm. i par. praw. Chojniki, ma 17 osad; za poddaństwa należała do domin. Chojniki, dziedzictwa z kolei kn. Szujskich i Prozorów. 31. Z. , folw. , pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. JakimowskaSłoboda, własność Skalskich, około 61 włók. 32. Z. al. Zabłocie, trzy zaśc. i leśnictwo nad Łotwą, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Teladowicze, o 57 w. od Słucka. Zaśc. należą do ordynacyi nieświeskiej ks. Radziwiłłów. Mają tu też własność Puzinowscy 1 1 2 włóki. Grunta lekkie, szczerkowe, urodzajne, łąki dobre. Leśnictwo przy domin. Jaźwina. 33, Z. , wś, pow. czauski, gm. Czaussy, ma 49 dm. , 268 mk. ; kaplica katol parafii Rasna. 34. Z. , dobra, pow. czerykowski, od 1872 r. Odyńców, wraz z Michąjłowem 1167 dzies. 187 roli, 94 łąk, 505 lasu; kaplica katol. par. Worodźków. 35. Z; , wś na płd. od błota Hałe, u wierzchowiny rz. Wabicz, pow. mohylewski, gm. Cerkowiszcze, ma 20 dm. , 168 mk. , z których 19 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych, 31 powroźnictwem, 27 kobiet wyrobem płótna. 36 Z. , wś, pow. mohylewski, gm. Czarnorucz o 7 w. , zapasowy śpichlerz gminny. 37. Z. , wś, pow. mohylewski, gm. Wendoroź o 11 w. , zapasowy spichlerz gminny. 38. Z. , wś, pow. mohylewski, gm. Nieżkowo, mają 81 dm. , 419 mk 39. Z. , dobra, pow. mohylewski, od r. 1881 własność Sakowiczów, ma wraz z Huta. 3644 dzies. 80 roli, 90 łąk, 2491 lasu; młyn wodny i folusz dają 1100 rs. , dziegciarnia 300 rs. 40. Z. Małe, dobra, pow. mohylewski, od r. 1879 własność Skwarcewiczów, 104 dzies. 46 roli, 30 łąk, 5 lasu. 41. Z. , dobra, pow. orszański, od 1882 r. Łazarewycb, 500 dzies. 300 roli, 50 łąk, 100 lasu; gorzelnia daje 2000 rs. , młyn wodny i karczma 600 rs. , obora na 70 krów, wyrób sera limburskiego do 280 pudów, Młyn krupczatny produkuje za 2000 rs. rocznie. 42. Z. , dobra, pow. orszański, od 1847 r. własność i yszlewskich, mają 1125 dzies. 170 roli, 120 łąk, 600 lasu; młyn daje 50 rs. , karczma 60 rs. 43. Z. , wś, pow. rohaczewski, gm. Długie Dołhoje, ma 27 dm. , 145 mk. 44. Z. , wś nad błotem mającem do 3500 dzies. , pow. rohaczewski, gm. Łuki o 9 w. , 107 dm. , 711 mk. , cerkiew paraf. drew. , szkoła ludowa, zapasowy śpichlerz gminny, 3 wiatraki. 45. Z. , wś w pobliżu błota Korabliszoze, tamże, gm. Koszelew o 10 w. , zapasowy śpichlerz gminny. 46. Z. , dobra, pow. rohaczewski, dziedzictwo Dernałowiezów, ą wraz z Syrskiem 4234 dzies. 621 roli, 410

Zabołocie

Zabołockie

Zabołocie

Zabołocie

Zabołotce

Zabołotja

Zabotowe

łąk, 2755 lasu; młyn wodny i folusz dają; 200 rs. , karczma 150 rs. 47. Z. , dobra, pow. rohaezewski, od 1877 r. Chrapowiekich, 3606 dzies. 800 roli, 577 łąk, 1222 lasu; 2 karczmy dają 400 rs. 48. Z. , dobra, pow. rohaczewski, od 1872 r. Titowych, 115 dzies. 65 roli, 10 łąk, 71 lasu. 49. Z. , osada, pow. lepelski, gm. Pyszno o 6 w. , gorzelnia, młyn wodny. 50. Z. , dobra, pow. lepelski, gm. Zabołocie, o 4 w. od Lepla, 419 dusz rewiz. , 4153 dzies. ziemi dworskiej, gorzelnia. Z. stanowią attynencya Pyszna. W. 1730 r. Z. należały do Anny z Chreptowiczów lvoto Rajeckiej, 2do Kryszpinowej, od której w 1742 r. przeszły do jej synowca Jana Chreptowicza, stolnika nowogródzkiego, w 1765 r. brata jego Marcyana, ssty werbelskiego, dalej syna tegoż Joachima, kanclerza lit. , który w 1767 r. sprzedaje Fabianowi Kaszycowi, sście smoreekiemu. Od tego nabywają w 1786 r. Piotr i Teresa z Komarów Sielawowie; w r. 1791 własność syna ich Jozafata, dalej Apolinarego Sielawy, podkomorzego mińskiego, po śmierci którego drogą spadku przechodzi do jego siostrzenicy Krystyny z Szczytów ks. Lubeckiej, od której w 1843 r. nabywają Nikodem i Ewa z Borodziczów Grot Spasowscy za 50000 rs. ; dziś własność ich potomstwa. Gmina obejmuje 4 okręgi starostwa wiejskie, 35 miejscowości, mających 314 dm. , 3006 mk. włościan, uwłaszczonych na 7374 dzies. 3652 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 692 dzies. 236 ornej ziemi należącej do osób innych stanów, 503 12 ornej skarbowej i 79 56 ornej cerkiewnej. Cały obszar gminy obejmuje 8648 dzies. 3956 ziemi ornej i 3036 mk. Zarząd gminy we wsi Pielewiż Wielka o 1 w. od Zabołocia. Na obszarze dóbr jezioro Głębokie ob. . 51. Z. , wś, pow. wieliski, własność Gerngrosa. 52. Z. , dwór, pow. witebski, Jana Perebiłły, 11 dzies. 53. Z. , ob. Zabłoć i Zabłocie, A. JelJ, Krz, Zabołocie 1. wś, pow. owrucki, gm. i par. praw. Pokalów o 12 w. . 2. Z. , wś nad błotem Racze, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, o 8 w. na płn. od Radomyśla, ma 591 mk. W 1784 r. było tu 265 mk. wś należała do Kajetana Olizara a w 1887 r. podług Pochilewicza 718 mk. prawosł. , 10 katol, i 12 żydów. Włościanie, w liczbie 238 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1476 dzies. , ze spłatą po 1090 rs. 93 kop. rocznie. Posiada cerkiew drewnianą, p. w. św. Jerzego, wzniesioną w połowie zeszłego wieku i odnowioną około 1860 r. Do par. praw. należą wsi Kotówka o 2 w. i Mieńkówka al. Romandorf o 7 w. . Pod wsią Z. , w uroczysku Kniaże, zaczyna się niewielki starożytny wał, kończący się u rz. Myki. W XVII w. wś należała do włości radomyskiej, obecnie własność Wierzbickich, mających tu i w Kotówce 715 dzies. ziemi użytkowej, 2916 lasów i 408 nieużytków. 3. Z. , uroczysko na gruntach wsi Osowce, w pow. radomyskim. Zabołockie, jezioro, w pow. nowogródkim, ob. t. VII, 260. Zabołotce 1. wś, pow. dubieński, gm. Malin, par. praw. Ostroźee o 4 w. . W 1602 r. Miko łaj z Chubkowa Siemaszko, ssta i klucznik łucki, sprzedaje mko Ostrożec, z folw. zwanym na Zabołociu urodz. Janowi Kaszowskiemu z Wysokie go za 20000 kop gr. litew. Arch. J. Z. R, cz. t. I, str. 100 2. 2. Z. , wś, pow. dubieński, gm. Malin, par. praw. Bakoryn, o 1 2 w. od cer kwi filialnej w Pełży. 3. Z. , w inwentarzu dóbr ks. Wiśniowieckich Zahłotce, nieistniejąca pod tą nazwą wś w pow. krzemienieckim. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. na leży do Wiśniowca kn. Aleksandrowej Wiśniowieekiej, która płaci ztąd z 2 dym. , 2 ogr. Ja błonowski, Wołyń, 133. W inwentarzu dóbr ks. Wiśniowieckich z XVIII w. wymieniona jako należąca do klucza Daniłowszczyzna. 4. Z. , wś, w dawnym pow. łuckim. Podług reg. pobor, pow. łuckiego z r. 1583 własność Pawła Zabołoekiego, który płaci ztąd z 2 dym. Jabłonowski, Wołyń, 105. 5. Z. , na karcie Chrzanowskiego Zabłocz, wś nad rz. Stawem, pow. łucki, na płn. wsch. od Torczyna. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1577 należy do dworu Szepla kn. Iwanowej Czartoryskiej, która płaci ztąd z 5 ogr. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń, 48. 6. Z. , wś, pow. włodzimierski, gm. Zabołotce, o 28 w. od Włodzimierza, ma 62 dm. , 695 mk. , zarząd gminy, cerkiew, kościół katol. Kościół katol. , p. w. św. Trójcy, wzniesiony w 1773 r. z muru przez obywatela Gurowskiego. Parafia katol. , dekanatu włodzimierskiego, 190 wiernych. Ka plica w Iwaniczach. Gmina obejmuje 8 wsi, mających 402 dm. , 3831 mk. Włościanie, w li czbie 1387 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 4705 dzies. 4044 roli. Nadto w obrębie gmi ny znajduje się 5342 dzies. 2160 roli większej posiadłości i 357 dzies. 232 roli ziemi cerkie wnej. Cały obszar gminy obejmuje 10504 dzies. 6436 roli i ma 4021 mk. Podług reg. pobor, pow. włodzimierskiego z r. 1577 należy do Litowiża kn. Michajła Czartoryskiego, który z Zabołotczy i z Rakulin płaci z 6 dym. łanów. , 3 ogr. po 2 gr. , 1 komor. 4 gr. Jabłonowski, Wo łyń, 67. J. Krz. Zabołotja, wś nad rz. Siliżą, pow. jelmiński gub. smoleńskiej, gm. Zabołotja, 24 dm. , 170 mk. , zarząd gminy, cerkiew, młyn. Zabołotje, ob. Zabłocie, Zabotowe 1. wś nad jez. Mszara, pow. bielski gub. smoleńskiej. Z jeziora Mszara, leżącego pod 55 52 płn. szer. i 33 41 wsch. dług. , wypływa rz. Dniepr podług niektórych źródeł; porów. t. II, 45. 2. Z. al. Samodurowka, wś, pow. gżacki gub. smoleńskiej, gm. korytowska, 16 dm. , 118 mk.

Zabołotje

Zabołotno

Zabołotuia

Zabołotnia

Zaborna

Zabołotynka

Zabora

Zaborcę

Zaborce

Zaborcie

Zaboreczno

Zaborek

Zaborja Niźnie

Zaborje

Zabołotuia, wś, pow. rohaczewski, cerkiew paraf. drewniana. Zabołotnica, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Łosznica, o 23 w. od Borysowa a 4 w. od st. dr. żel, mosk. brzeskiej Bojary, ma 8 osad. A, Jel. Zabołotniki l. wśnadbezim. dopł. Suszenki, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Siniawka, o 65 w. od Słucka, ma 15 osad; grunta lek kie, miejscowość dość leśna. 2. Z, wś, pow. drysieński, pow. Rosica. A. Jel. Zabołotno, osada, pow. siebieski, własność Trofimowych, 13 dzies. Za Bołotom 1. cześć Szkła w pow. jaworowskim. 2. Z. B, ob. Ludwipol. Zabołotynka, st. dr. źel. . orłowskowiteb skiej, w pow. witebskim, pomiędzy st. Witebsk o 12 w. a Krynki również o 12 w. , odl. o 116 w. od Smoleńska a 476 w. od Orła. Zabora 1. chutor, pow. kijowski, w 1 okr. pol. , gm. Hostomel, o 26 w. od Kijowa, 3 mk. Był tu 1878 r. młyn parowy, produkująjcy za 61750 rs. 2. Z. , karczma, pow. lipowiecki, w 3 okr. pol. , gm. Łukaszówka, o 51 w. od Lipowca, 4 mk. 3. Z. al. Dranyczka al. Teklinówka, wś, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, o 18 w. od Radomyśla, 98 mk. 4. Z. , karczma, pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Hornostajpol, o 135 w. od Radomyśla, 9 mk. 5. Z. , wś, wchodziła w skład dóbr Niewirków, w pow. rówieńskim. Zaborcę, wś i folw. , pow. hrubieszowski, gm. Mołodziatycze, par; r. 1. Grabowiec, r. gr. Bereście, odl. 21 w. od Hrubieszowa. Posiada cerkiew filialna, młyn wodny, wiatrak. W r. 1827 było 36 dra. , 197 mk. W r. 1888 folw. Z. rozl. mr. 474 gr. or. i ogr. mr. 392, łak mr. 68, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, drew. 14, pokłady torfu. Zaborce 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zaleś o 7 w. , o 35 w. od Dzisny, 7 dm. , 85 mk. 41 dusz rewiz. . 2. Z. , wś nad Dźwiną, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajewo o 22 w. , okr. wiejski i dobra, Korzeniowskich, Dryhucze, o 21 w. od Dzisny, 8 dm. , 55 mk. praw. , 3 katol, 21 żydów w 1865 r. 33 dusz rewiz. . 3. Z. , zaśc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Kucewieze o 16 w. , okr. wiejski i dobra, Czapskich, Latowicze, 10 dusz rewiz. 4. Z. al. Zaborcie wś, pow. świcciański, w 2 okr. pol. , gm. Daugieliszki o 6 w. , okr. wiejski i dobra, Kamińskich, Przyjaźń, o 26 w. od Święcian, na płn. zach. od Jakowszczyzny, wzn. 941 st. ang. n. p. m. , ma 12 dm. , 96 mk. katol. w 1865 r. 45 dusz rewiz. . 5. Z. , wś nad rzką Bladką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, Domejków, Sitce o 3 w. , o 70 w. od Wilejki, 24 dm. , 131 mk. w 1865r. 35 dusz rewiz. . 6. Z. , wś, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany o 13 w. , okr. wiejski Podworańce, o 65 w. od Wilna, 10 dm. , 108 mk. katol. w 1865 r. 44 dusz rewiz. w części należącej do dóbr Michaliszki, Brzostowskich i 6 dusz rewiz. w części Gregorowiczów. 7. Z, , wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Dubiażyn, o 27 w. od Bielska. W spisie własności ziemskiej gub. grodzieńskiej nie podana. 8. Z. , wś i pustka, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Kurkle, o 29 i 30 w. od Wiłkomierza. 9. Z al. Niewiazka, os. , tamże, o 25 w. od Wiłkomierza. J. Krz, Zaborcie 1. folw. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, od r. 1822 własność Borsuków, ma 23 włóki. 2. Z. , ob. Zaborce. A, Jel, Zaborcze, wś, pow janowski, gin. Dzierzkowice, par. Boiska, odl. 49 w. od Janowa, ma 8 dm. , 47 mk. , 94 mr. Do r. 1864 należała do dóbr Sosnowa Wola. Zaboreczno, os. nad jez. Krymce, w pow. tomaszowskim, gm. Krynice. Zaborek 1. os. młyn. , pow. konstantynowski, gm. i par. Janów, ma 1 dm, 3 mk. , 121 mr. 2. Z. , os. , pow. konstantynowski, gm. Pawłów, ma 3 dm. , 7 mk. , 108 mr. Zaborek, chutor, pow. nowogrodzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Koszelowo, o 15 w. od Nowogródka. A. Jel. Zaborja Niźnie al. Puzany, wś, pow. bielski gub. smoleńskiej, gra. Monino, 7 dm. , 37 mk. , dziegeiarnia. Zaborje 1. wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Zaczyste, o 26 w. od Borysowa, ma 3 osady. 2. Z. , wś, pow. bory sowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Prusewicze, o 55 w. od Borysowa. 3. Z. , uroczysko, w pow. pińskim, wzmiankowane w Piscew, kn. w okolicach wsi Kołoraska al. Kołonska str. 161, dziś gm. Swięta Wola, Knubowa str. 172, dziś gm. Lemieszewicze, Chrystobołocicz, dziś gm. Lemieszewicze, Tupczye str. 197, dziś gm. Lemieszewicze. 4. Z. , ob. Za borze. A. Jel. Zaborje, wś nad rzką Leszna, dopł. Biesiedzi, pow. suraski gub. czernihowskiej, gm. Zaborje, o 55 w. na płn. zach. odSuraża, 332 dm. , 2267 mk. , zarząd gminy, cerkiew, 2 jarmarki, 5 wiatraków, olejarnia. Zaborna, os. , pow. sokołowski, gm. i par. Jabłonna, ma 3 dm. , 15 mk. , 4 mr. Wchodziła w skład dóbr Gródek. Zabornia, przełęcz górska, w dziale Lubonia, w Beskidzie wschodnim; przechodzą przez nią i krzyżują się tu drogi bite z Jordanowa do Sącza i z Myślenic do Nowego Targu. Wznies549 mt. Karczmy tu stojąco stanowiły dawniej zwykłe miejsce noclegu dla podróżnych, podążających wózkami góralskiemi z Krakowa do Szczawnicy i Zakopanego Karta wojsk, , 7,

Zabołotnica

Zabołotniki

Zaborocze

Zabornia, folw. do Godurowa, w pow. krobskim gostyńskim, okr. urzęd. go styńskim, urząd stanu cyw. i pocztowy w Piaskach berg, st. kol. żel. w Zalesiu, na linii LesznoJarocm, szkoła katol. w Michałowie, par. kat. w Strzelcach, 1 dym. , 17 dusz. Zabornia, ob. Zaborska Ziemia, Zaborniki, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Bohiń o 16 w. , okr. wiejski Bomasze, o 112 w. od Dzisny, 12 dm. , 149 mk. katol. 73 dusz rewiz. . Zaborocze, wś, pow. sieński, gm. Czereja o 6 w. , zapasowy spichlerz gminny. Zaborodna, potok, dopływ Sołokii, powstaje na obszarze Nowosiołek, w pow. Rawa Ruska. Zaborodzin, zaśc, szl. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 41 w. od Święcian, 2 dm. , 9 mk. katol. Zaborol 1. w dokum, też Zaborowle, wś nad bezim. rzką, pow. łucki, gm. Miłusze, 38 dm. , 396 mk. , cerkiew, szkoła. Była tu kaplica parafii katol. Łuck. Podług rewizyi zamku łuckiego z r. 1545 sioło zamkowe, miało 6 dworzyszez, z których koniem służą i siódmy eiwun. Ciągłych dworzyszez było dziewięć, z tych trzy pustką stały. Ludzie z tych dworzyszez powinni z podwodami jeździć, gdzie ststa pośle, chodzić z robocizną do dworu gospodarskiego w Kraśnem przedm. Łucka, mościć ławki na Styrze i gacić chrustem na stawie holeszowskim, razem z ludźmi z Hołyszewa. Kn. Konstanty Ostrogski wyprosił u Zygmunta I Ohawczyce we włości kotowskioj i pół Z. dla Tychny Kosińskiego Jabłonowski, Rewizye, 77, 78, 84. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1570 Michajlo Ho Maliński z imienia króla IMci Zaborowla wnosi z 49 dym. W r. 1577 Roman Koziński z części swej Zaborola i Juchawezicz Ohawezyce płaci z 4 dym. po 20 gr. , 4 ogr. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń, 33, 60. Był tu piękny ogród angielski, założony przez Miklera, ładny pałacyk i kaplica gotycka, wzniesiona podług planu Itara, słynnego architekta z Dubna. Około 1859 r. wś należała do Czarneckich. 2. Z. , wś, pow. rówieński, gm. Kustyń o 2 w. , odl. o 10 w. od Równego st. poczt. i dr. żel. , 83 dm. , 522 mk. Posiada cerkiew, p. w. św. Jana Chrzciciela, z drzewa wzniesioną w 1762 r. i uposażoną 36 1 2 dzies. ziemi. Do par. praw. należą wsi Biczal o 1 w. i Remie o 2 w. . W całej parafii 122 dm. , 990 mk. praw. i 43 katol. Kaplica katol. parafii Aleksandrya, szkółka cerkiewna od 1883 r. Własność niegdyś Cieciszowskich, dziś Niemców. Istnieje w Z. administracya obszernych lasów, do dóbr zaborolskohorodyńskich należących. Z. wymieniony jest w zapisie ks. Semena Wasilewicza Nieświżskiego w liczbie dóbr nadanych ks. Konstantemu Ostrogskiemu, jako wnukowi jego żony, ks. Maryi Semionówny Rówieńskiej, co Zygmunt I potwierdza d. 4 maja 1518 r. Arch. ks. Sanguszków, HI, 167. W 1548 r. ks. Beata z KościeleckichIlinaja Ostrogska prze znaczyła dziesięciny z gruntów dworskich z Z. i Nowegodworu na uposażenie kościoła p. w. Wnie bowzięcia N. M. P. w Ostrogu ob. t. Inny widocznie Z. al. Zaborowi podają reg. pobo rowe pow. łuckiego z 1583 r. Leżał prawdopo dobnie, sądząc z przyległych miejseowości, w za chodniej części pow dubieńskiego, w pobliżu Styru. Iwan Krasieński płaci z imion swoich Halicza, Boronowa, Kryholów, Zaborola, Rykan, Topolia i Hruszowna flor. 76 gr. 10 a Jan Ko wnacki z imienia swego zastawnego Zaborowla z 16 dym. , 8 ogr 1 koła waln. , 1 popa, 5 bojar. Jabłonowski, Wołyń, 102, 111. J. Krz. Zaborów 1. al. Zaborowo, wś i fol. , i Z. Leśni, folw. , pow. warszawski, gm. i par. Zaborów, odl. 16 w. na zach. od Warszawy, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, urząd gm. , młyn wodny, wiatrak, hodowla bydła, z produkcya mleka na dostawę do Warszawy centryfuga parowa, około 600 mk. W r. 1827 było 42 dm. , 407 mk. W r. 1889 folw. Z. lit. A, z nomenklaturą Dystylarnia, rozl. mr. 1157 gr. or. i ogr. mr. 788, łąk mr. 204, pastw. mr. 42, lasu mr. 76, w osadzie wieczystoczynszo wej mr. 4, nieuż. mr. 43; bud. mur. 19, drew. 34; płodozm. 7 i 13. pol. , las nieurządzony. Wś Z. os. 20, mr. 85, wś Wyględy os. 5, mr. 150, wś Wólka Zaborowska os. 11, mr. 325, wś Budy Zaborowskie os. 9, mr. 42, wś Maryów os 28, mr. 553, wś Wiktorów os. 26, mr. 93. Folw. Zaborów Leśny oddzielony od dóbr Zaborów lit. A. rozl. mr. 3320 gr. or. i ogr. mr. 106, łąk mr. 51, lasu mr. 2104, nieijż. mr. 59; bud. mur. 1, drew. 19, las nieurządzony, pokłady torfu. Zapewne z tej wsi pochodzi Stiborius warschowiensis pincerna, występujący w dok. z r. 1464 Kod. mazow. , U. Parafia istnieje tu już w XVI w. Data erekcyi nie znana. Zapewnie pierwotnie należał Z. do par. w Błoniu lub poblizkiom Borzęcinie W r. 1580 stoi tu kościołek sanctuarium. Adam Zdziesek de Zaborowo major płaci tu od 2 1 3 łan. a gener. Stanislaus Młochowski possessor et successor olim gen. Nicolai Zaborowski Zaborowo od 5 1 2 łan. Pawiń. , Mazowsze, 283. Obecny kościół pochodzi z r. 1791. Z. par. , dek. warszawski dawniej błoński, około 1500 dusz. Z. gmina, należy do sądu gm. okr. w Babicach, st. poczt. w Błoniu. Gmina ma 15189 mr. obszaru i 3677 mk. Śród ludności stałej jest 1 praw. , 26 prot. i 97 żyd, 2. Z, , folw. , pow. błoński, gm. Młochów, par. Nadarzyn, ma 35 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 28 mk. 3. Z, , wś i fol. , pow. grójecki, gm. Belsk, par. Lewiczyn, odl. 7 w. od Grójca, ma 213 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 65 mk. W r. 1888 dobra Z. składały się z folw. Z. i Zaborówek Szlachecki rozl. mr. 955

Zaborodna

Zabornia

Zaborodzin

Zaborol

Zabornia

Zaborniki

folw. z. gr. or. i ogr. mr. 706, łąk mr. 41, past. I mr. 9, lasu mr. 9, nieuż. mr. 29; bud. mur. 7, drew. 6; folw. Zaborówek gr. or. i ogr. mr. 141, łąk mr. 6, pastw. mr. 8, nieuż. mr. 6; bud. mur. 6, drew. 11, wiatrak. Wś Z. os. 22, mr. 448, wś Zaborówek Szlachecki os. 10, mr. 99, wś Wilczy Targ os. 11, mr. 238. W r. 1576 wś Zaborowie Warsewickiego posiadał Andrzej Warszewicki, który płacił od 5 łan. km. Pawiń. , Mazowsze, 233. 4. Z. Huta, wś, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów, ma 83 mk. , 83 mr. W r. 1827 było 15 dm. , 129 mk. 5. Z. No, wś i folw. , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów, odl. 6 w. od Gostynina, ma 265 mk. , wiatrak. W r. 1827 było 17 dm. , 203 mk. W r. 1873 folw. Z. Nowy, z nomenklatura Feliksów, rozl. mr. 1081 gr. or. i ogr. mr. 583, łąk mr. 145, wody mr. 1, lasu mr. 313, nieuż. mr. 39; bud. mur. 5, drew. 13, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Z. Nowy os. 53, mr. 224, wś Huta Zaborowska os. 13, mr. 84. 6. Z. Stary, wś i folw. , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów, odl. 6 w. od Gostynina, ma gorzelnia, 283 mk. W r. 1827 było 33 dm. , 370 mk. W r. 1889 folw. Z. Stary rozl. mr. 1154 j gr. or. i ogr. mr. 604, łąk mr. 91, pastw. mr. 11, lasu mr. 310, w odpadkach mr. 100, nieuż, mr. 38; bud. mur. 13, drew. 7. Wś Z. Stary os. 52, mr. 159. R. 1579 trzej Zaborowscy mają 4 1 2 łan. km. , 5 zagr. 7. Z. al. Zaborowo, wś, pow. włocławski, gm. Piaski, par, Zgłowiączka, ma 43 mk. , 264 mr. W r. 1827 było 5 dm. , 44 mk. 8. Z. , folw, , pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. kat. Broniszewo, par, ew. Sompolno, ma 170 mr. 9. Z. , wś i folw. nad rzką Piasecznicą, Zaborówką, pow. brzeziński, gm. Łazisko, par. Tomaszów, odl. 28 w. od Brzezin. Wś ma 13 dm. , 137 mk. , folw. 4 dm. , 34 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 66 mk. , par. Tobiasze. W r. 1889 folw. Z. rozl. mr. 636 gr. or. i ogr. mr. 486, łąk mr. 63, pastw. mr. 2, lasu mr. 20, w odpadkach mr. 43, nieuż. mr. 23; bud. mur. 5, drew. 14; płodozm. 9 i 10 pol. Wś Z. os. 19, mr. 45, wś Komorów os. 25, mr. 420. Na początku w. była to wioseczka, należąca do Piotra Tłuka, dziedzica Ujazdu. W akcie erekcyi parafii w Ujazdzie, Wojciech Jastrzębiec, arcyb, gnieźn. , przeznacza dziesięciny z tej dla kościoła w Ujazdzie. Na początku XVI w. wś należy do par. Tobiasze, lecz dziesięcinę daje kościołowi w Ujaździe, swemu zaś pleban. tylko kolędę. Pleban ma tu dział roli, na którym siedzi kmieć dający czynszu 16 gr. , dwa kapłony, 15 jaj corocznie Łaski, L. B. , II, 182, 183 i 322. Według reg. pobor. pow. brzezińskiego z r. 1576 wś Z. , w par. Ujazd, własność Dunina, miała 3 łany km. , 3 zagr. , karczmę i młyn Pawiń. , Wielkop. , II, str. 95. 10. Z. , kol. , pow. turecki, gm. Zelgoszcz, par. Wieleniu, odl. 28 w. od Turka, ma 15 dm. , 116 mk. W r. 1838 folw. Z. miał 450 mr. Uległ następnie rozdziałowi na kolonio. W r. 1827 było 10 dm. , 85 mk. Według reg. pobor, pow, Szadkowskiego z r. 1552 wś Z, w par. Wielienino, miała 4 posiadaczy na 3 4 łanu Pawiń. , Wielkop. ,, 246. 11. Z. , wś, pow. sieradzki, gm. i par. Gruszczyce, odl. 18 w. od Sieradza, ma 8 dm. i ze wsią Sarny 190 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 70 mk. 12. Z. , wś i folw. , pow. sieradzki, gm. Krokocice, par. Małyń, odl. 33 w. od Sieradza, ma 11 dm. , 140 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 57 mk. Zdaje się, że wieś ta, choć należała do par. Małyń, płaciła dziesięcinę z łan. folw. i km. pleban. w Błaszkach ob. Lib. Ben. Łaskiego, I, 375 i II, 58. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 wś Zaborów, w par. Małyn, miała 5 osad. , 3 łany. Zbrozek płacił od 1 2 łanu bez kmieci Pawiń. , Wielkop. , 11, 236, 247. 13. Z. , wś, folw. i os. młyn. , pow. piotrkowski, gm. Szydłów, par. Gomulin, odl. 10 w. od Piotrkowa. Wś ma 20 dm. , 123 mk. , folw. 2 dm. , 63; mk. , os. młyn. wiatrak 1 dm. , 5 mk. Folw. Z. , oddzielony od dóbr Cisowia, rozl. w r. 1891 mr. 229 gr. or. i ogr. mr. 149, łąk mr. 29, past. mr. 31, nieuż. mr. 20; bud. drew. 10; płodozm. 11 pol. , pokłady torfu. Znaczna część obszaru dworskiego została rozparcelowana na kolonie, z których jedna ma 90 mr. obszaru. Według reg. pobor. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś Zaborowie, w par. Piotrków, miała 11 osad. , 1 1 4 łanu Pawiński, Wielkop. , II, 250. 14. Z, , os. , pow. łaski, gm. Zapolice, par, Strońsko. Utworzona w ostatnich czasach. 15. Z. , wś i folw. , pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Gumino, odl 11 w. od Płońska, ma wiatrak, cegielnię, 32 dm. , 538 mk. W r. 1827 było 22 dm. , 236 mk W r. 1889 fol. Z. lit. AB. rozl mr. 1185 gr. or. i ogr. mr. 889, łąk mr. 82, pastw. mr. 17, lasu mr. 121, w odpadkach mr. 38, nieuż. mr. 38; bud. mur. 15, drew. 8; Wś Z. os. 58, mr. 410. W urzęd. spisie osad gub. płockiej z r. 1881 podano ogólny obszar wsi i folw. na 2526 mr. W dok. z r. 1256 jako świadek występuje Panczlaus de Z. Ulan. , Dok. mazow. , 159, 13. R. 1576 wś ma 16 łan. , 7zagr. Pawiń. , Mazow, . 16. Z. , wś, pow. płoński, gm. l ziektarzewo, par. Gralewo, odl 20 w. od Płońska, ma 8 dm. , 64 mk, 397 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 52 mk 17. Z. , wś i folw. nad rz. Orzyc, pow. mławski, gm. Szczepkowo, par. Grzebsk, odl. 23 w. od Mławy, ma 13 dm. , 149 mk. W r. 1827 było 16 dm. , 108 mk. Folw. Z. w r. 1886 rozl mr. 760 gr, or. i ogr. mr. 397, łąk mr. 192, pastw. mr. 21, lasu mr. 110, nieuż, mr. 40; bud. mur. 8, drew. 9; płodozm. 9 pol, las nieurządzony, pokłady torfu. Do włościan należy 63 mr. 18. Z. , wś, pow. szczuczyński, gm, Białaszewo, .

Zaborów

Zaborowice

Zaborowce

Zaborów

Zaborówek

W. 1827 było 16 dm. , 101 mk. 19. Z. , wś, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Boryte. W r. 1827 było 9 dm. , 58 mk. Br. Ch, Zaborów, wś, w pow. brzeskim, w równinie nadwiślańskiej, wzn. 190 mt. n. p. m. , 7 5 klm. na płn. wsch. odSzczurowy. Ma parafią rzym. kat. , z drewnianym kościołem i szkołą ludową. Wś liczy 150 dm. i 687 mk. 327 męż. , 360 kob. , 659 rzym. kat. , 20 izrJ. Pos. tabularna Heleny Dabskiej ma 345 mr. roli, łąk i pastw. ; pos. nm. 540 mr. roli, 215 mr. łąk i ogr. i 96 mr. past. W XVI w. nosiła wś nazwę Zaborowye i była atynencyą Radiowa, dóbr należącjch do biskupów krakowskich. Spis pobor, z r. 1536 Pawiński, Małop. , 492 podaje Są w niej kmiecie, w liczbie 10, siedzący na rolach równych, niejako półłankach, z których płacąpo 10 groszy, po trzy korce owsa, po 2 sery i 20 Jaj. Kapłonów nie dają. Karczma płaci 2 grzy wny i kamień łoju, sześć kapłonów. Robią tyl ko dwa dni około naprawy sieci. Lasy i bory są dostateczne. Pasiek mało, łąka mała; sołtys ma łan, jest na posługach i nic nie płaci. Pa rafię utworzono dopiero w r. 1819. Należy do dyecezyi tarnowskiej, dek. wojnickiego i obejmu je wsi Dołęgę, Kopacze Księże, Kwików, Poja wie i Wolę Przemykowską. Graniczy na płn. z Wolą Przemykowską, na płd. z Kwikowem i Do łęga, na wsch. ma obszerne lasy sosnowe. 2. Z. , wś, w pow. rzeszowskim, o 6 klm. na płd. od mstka Czudca, przy gościńcu do Strzyżowa, na praw. brzegu Wisłoka, ma dwie wólki na płn. i na płd. zwane Grlinikiem i osadę Budy, Do gmi ny należy nadto Łopuszanka 17 dm. , Podlesie Zamkowe i Podlesie Strzyżewskie 28 dm. , Wiel ka Góra i Gliniezek. Niektóre z tych części le żą na lewym brzegu Wisłoka. Ogółem liczy Z. 162 dm. i 1010 mk. 505 męż. , 505 kob. , 1004 rz. kat. i 6 izrael. . Pos. tabularna Karoliny Wa silewskiej wynosi 469 mr. , roli, łąk, pastw, i lasów, pos. mn. ma 1514 mr. roli, 65 mr. łąk, 116 mr. pastw. i 479 mr. lasu. Z. należy do par. rzym. kat. w Czudcu. W r. 1536 Zaborowie Pawiński, Małop. , 517 było własnością Ja na i Mikołaja Strzeźowskich, Jana Łowczyckiego i Jana Kempskiego. Wś miała 15 kmieci i 5 ról opuszczonych. Przynosiła opłat 15 grzywien 13 gr. i 35 korcy owsa. Sołtys miał łan i kar czmę płacącą grzywnę. Wś oszacowano na 350 grzyw. Okolica jest podgórska i lesista, o gle bie żytniej. Graniczy na wsch. z Wyżnem i Połomyją, na płd. z Żarnową i Strzyżowem, na zach. z Pstrągową i Nową Wsią, a na płn. z Czudcem. Mac. Zaborowce 1. Zaborowcy, Zaborowicze, wś nad rz. Wiślicą, dopł. jeziora Pohost, pow. piński, na Zahorodziu, w 4 okr. pol. i gm. Łohiszyn, o 38 w. od Pińska, ma 40 osad. ; grunta lekkie. Niegdyś Z. należały do dóbr stołowych królewskich i nadane były przez Zygmunta I królowej Bonie; opis z jej rozkazu dokonany w r. 1553 przez Chwalczewskiego ob. w dziele, , Piscew. kn. str. 60 70 i 293. Była tu wielka pu szcza królewska i łowiectwo ob, Rewizye puszcz, str. 1. 2. Z. , wś, pow. drysieński, par. Rosiea, należy do dóbr Sarya, Łopacińskich. A. Jel. Zaborówek 1. wś, folw. i dobra, pow. war. szawski, gm. Zaborów, par. Leszno, odl. 20 wod Warszawy a 7 w. od Błonia, ma 401 mk. wiatrak. W r. 1827 było 33 dm. , 264 mk. Dobra Z. składały się w r. 1891 z folw. Z. i Wąsy, nomenklatur Debły, Zielona i Chojaki, rozl. mr. 2452. Folw. Z. gr. or. i ogr. mr. 569, łąk mr. 14, pastw, mr. 33, lasu mr. 86, nieuż. mr. 27; bud. mur. 14, drew. 21, płodozm. 5 i 9 pol; fol. Wąsy gr. or. i ogr. mr. 321, łąk mr. 2, nieuż, mr. 12; bud. mur. 5, drew. 10; nomenklatury Debły, Zielona i Chojaki; gr. or. i ogr. mr. 157, łąk mr. 139, pastw. mr. 84, lasu mr. 994, nieuż, mr. 14; bud. drew. 13, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. . 44, mr. 403, wś Wąsy os. 22, mr. 190. Ob. Zaborów. 2. Z. Duchowny, wś i folw. , i Z, Szlachecki, wś i folw. , pow. grójecki, gm. Belsk, par. Lewiczyn. Z. Duchowny ma 104 mk, 211 mr. dwor. , 136mr. włośc; Z. Szlachecki 137 mk. , 393 mr. dwor. i 97 włośc. W r. 1827 Z. Duchowny miał 10 dm. , 65 mk. a Z. Szlach. 9 dm. , 87 mk. W r. 1576 we wsi Zaborowie Warsewickiego płaci Andreas Warszewicki od 5 łan. km. a w części Zaborowie Plebani, Petrus Belski od 2 1 2 łan, Marcin Zaborowski ma tu 1 2 łanu bez kamieci Pawiń. , Mazowsze, 233, 237. Ob. Zaborów. Br. Ch. Zaborowice, wś przy zbiegu Korzeniówki z Oronką, pow. konecki, gm. i par. Miedzierza, odl. od Końskich 21 w. , ma 157 dm. , 986 mk. , 1679 mr. włośc, i 1 mr. dwor. W r. 1827 było 70 dm. , 425 mk. Wś ta należała pierwotnie do par. Radoszyce i dopiero w XVII w. została przy łączoną do świeżo utworzonej parafii w Miedzierzy Łaski, L, B. , I. 596. Zapewne przez po myłkę Długosz w opisie tej wsi podaje, iż Z. le żą w par. Petrykozy około 4 mil na płn. od Ra doszyc. Dziesięciny z tej wsi należały do prebendy Bielejowskiej przy kollegiaeie sandomier skiej. War