z żoną pomnożył 1651 r. Wkrótce potem podczas wojny z carem Aleksym uległa zniszczeniu nowa świątynia. Odbudowana po raz trzeci w 1672 r. i następnych, staraniem Jana Piasockiego h. Dołęga, sędziego trockiego, sekretarza J. K. Mści i ssty żyżmorskiego Żychliński, Zł. ks. , I, 128. R. 1719 Kazimierz Pociej, wojewoda witebski, fundował druga altaryę. Nareszcie tę upadającą świątynię z gruntu odbudował z drzewa ówczesny ssta żyżmorski Michał Pociej w r. 1744 z Aktów dyec. wileń. . Wzniesiona w kształcie krzyża łacińskiego, z kopuła i dwiema wieżami, dotrwała do obecnych czasów lecz w znacznie zmienionej postaci. Kopułę i wieże zniesiono przed pół wiekiem, forma zaś krzyża zatraconą została przy gruntownej odnowie świątyni w r. 1896. Gdy bowiem po włączeniu sąsiedniej parafii Strawienniki, kościół okazał się za szczupły dla 11000 ludności, staraniem miejscowego proboszcza kś. kanonika Eustachego Jeleniewskiego i jego prawie kosztem rozszerzony i podłużony został. Przybyły wtedy dwa ołtarze, przeniesione ze zniesionego kościoła w Strawiennikach. W dzwonnicy, osobno stojącej, są trzy dzwony, z których najmniejszy nosi r. 1680, największy z r. 1737, a średni bez daty. Metryki sięgają 5 czerwca 1665 r. , proboszczem ówczesnym był ks. Markiewicz. Parafia katol. , dekanatu trockiego, 11000 wiernych. Miała kaplicę w Strawiennikach, fundacyi ks. Ogińskich i Władykiszkach, fundacyi Roemerów. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mstko Ż. , wsi Antokolce, Juchniany, Kiertowniki, Rzeczany Reczany, Strawienniki i Szyłany, w ogóle w 1865 r. 608 dusz rewiz. Gmina obejmuje 12 okręgów starostw wiejskich Żyżmory, Władykiszki, Miżany, Pokirty, Kasperzyszki, Żuchorany, Milejgany, Bejsztroki, Jodkany, Dajnówka, Straszuny i Turłowiszki, 65 miejscowości, mających 647 dm. , 5715 mk. włośc. w 1865 r. 1639 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 921 b. włośc. skarbowych. Włościanie, w liczbie 2257 dusz rewiz. , uwłaszczonych na 9949 dzies. 5989 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 10510 dzies. większej. posiadłości 4137 roli. O 1 4 w. od mstka znajduje się folw. t. n. , mający 19 dm. , 138 mk. 9 prawosł. , 127 katol. , 2 ewang. , gorzelnią i browar piwny. Dobra Ż. , własność hr. Tyszkiewicza, w 1850 r. należały do gminy Kronie, obejmowały mstko, 5 folw. , 9 wsi, 3 zaśc. i miały 8222 dzies. Nadto w t. r. w gm. Kronie istniały także dobra skarbowe Ż. , składające się z 2 wsi i 1 zaśc. i obejmujące 682 dzies. Obecnie do dóbr Ż. hr. Tyszkiewicza należą folw. Wandopol, Podumie, Budziszki, Gorkle, Rusany, Jodziszki, Edwardowo, Opuszata, Szukiszki i Kruszany, należały zaś dawniej Juchmany, Strawienniki, Kiertumniszki, Szyłany, Antokolce, Reczany, Miżany i Etkany. W okolicach Ż. znajdują się miejscowości ciekawe pod względem historycznym i archeologicznym. O 5 w. mstko Strawienniki, niegdyś ks. Ogińskiego, obecnie skarbowe. Ogromny pałac przekształcono na koszary, kościół rozebrano, fabrykę jedwabiu zniszczono, murowane budowle blechu i gorzelni oraz gospodarskie zabudowania i grunta dworskie dostały się starowierom por. t. , 395. Na południe, o milę od Ż. , w Bujwidańcach sypany kopiec, również jak o milę we wsiach Rakiszki i Wilkieniki ob. t. XIII, 475 wysokie górki stożkowe, służyły za strażnice pogańskiej Litwie. O 18 w. w majątku Teodorowie ob. t. XII, 295 o górze wyniosłej istnieje podanie, iż ją usypali Litwini znosząc ziemię czapkami na grobie swojego wodza; odległa o 12 w. wś Purany posiada wielką liczbę kurhanów, jak wieść niesie z czasów wojny szwedzkiej; w majątku nakoniec Pietryszki, odległem od Ż. o w. 10, znajdują często szable, dzidy, kule i t. p. Pod względem geognostycznym okolice Ż. obfitują w tuf wapienny. Zdaniem niektórych d. 2 lutego 1347 r. , nad rz. Strebe wedle pruskich źródeł, a Sterawą al. Sternawą u latopisców ruskich, zaszła pamiętna bitwa, pomiędzy wojskami litewskiemi, posiłkowanemi przez zastępy ruskie, prowadzonemi przez Olgierda, Kiejstuta i Narymunta, a krzyżakami, pod wodzą marszałka zakonu Zygfryda Dahenfelda, w. komandora Henryka Kniprode, szatnego zakonu Ludwika Wolkenberga i w. in. dygnitarzy. W bitwie tej po morderczych zapasach zwycięstwo dostało się krzyżakom, z których strony poległo z górą 4000 szeregowych i 50 rycerzy, w obronie wielkiej chorągwi zakonu, w ich liczbie komtur gdański Gerhard i wójt biskupa samladzkiego Jan Lonstein Straty Litwinów i Rusinów w poległych i potopionych w skutek załamania się lodów na Strawie podają od 14 do 18 tysięcy. Niektórzy nawet, jak Karamzin t. , str. 211, nota 340 stratę podnoszą do 40000. Z wielu niejasnych napomknień w kronikach pruskich można wnosić, że tu poległ ks. Narymunt. Było to najświetniejsze zwycięstwo, jakie zakon kiedykolwiek nad Litwą otrzymał. Obszerny lecz zbyt ubarwiony nieopartemi na źródłach szczegółami opis tej bitwy podał Narbut Dzieje Litwy, t. , 40 44. Pamiątką tego pogromu pozostały liczne mogiły na około Ż. , jak np. na gruntach wsi Terliszki, sąsiadującej prawie z mkiem, i o 4 w. od niego odległych Balcerzyszkach, po lewym brzegu rz. Strawy. Pierwszą atoli pewną wzmiankę o Ź. , jako własności królewskiej, spotykamy pod koniec XV w. , gdy Aleksander Jagiellończyk zabezpieczył na nich posag małżonki swej Heleny, poślubionej w 1495 r. Do końca jej życia w Wilnie 1513 r. za Żyżmory