atr. Przez dłuższy czas przemieszkiwał w Ż. J. Ign. Kraszewski, w domu własnym, przy ulicy Małej Berdyczowskiej i stąd przeniósł się na stały pobyt do Warszawy. Podczas przebywa nia w Ż. Kraszewski położył wielkie zasługi przez podniesienie gimnazyum miejscowego, na honorowego, kuratora którego został jednomyślnie wybrany, oraz dzielnie się przyłożył do podniesienia sceny polskiej w pięknym teatrzyku, wymurowanym w 1855 r. W Ź. urodził się Hipolit Skimborowicz. Opisy miasta podali Pierogowskij w Wołyn. gub. wiedom. , 1878 i 1880 r. ; Rafalskij w Wołyn. eparch. wied. , 1887 r. , Nr 1 i 2, niedokończony z powodu śmierci autora; Kłosy Nr 988 z 1884 r. ; Tygodnik Ilustrowany 1862 r. , str. 72, 1863 r. , str. 334 410, t. XI, str. 68, t. , 148, 173, t. XVI, str. 54; Tygodnik powszechny Nr 38 z 1883 r. . Żytomierskie sstwo grodowe. Do wiadomości podanych przy opisie mta dodajemy, że w 1771 r. posiadał je Jan Iliński, opłacając kwarty 6358 złp. 8 gr. Stany na sejmie 17735 r. nadały sstwo w posiadanie emfiteutyczne Michałowi ks. Czetwertyńskiemu wraz z sstwem tuszyńskiem i wójtowstwami. Najdawniejszymi sstami żytomierskimi podług Bonieckiego Poczet rodów, str. LXIII byli Seńko Romanowicz 1486 r. , Dymitry Aleksandrowicz 1501 r. . Jan z ks. litewskich, biskup wileński od 18 września 1525 r. , kn. Semen Proński 1538, kn. Bohusz Korecki 1544 6, kn. Dymitry Fedorowicz Sanguszko 1550, 1555, kn. Roman Fedorowicz Sanguszko 1557, 1571, kn. Konstanty Wiśniowiecki 1583; podług innych źródeł sstą wtym czasie był Semen Denisko Matwiejewicz al. Matwiejowski, zwany też pod r. 1596 Denisko wid Mokosiej, ks. Janusz Zasławski 1604, ks. Aleksander z Ostroga Zasławski 1607 4 lipca 1626 r. . Żytomierski powiat zajmuje płd. zachodni zakątek gub. wołyńskiej i graniczy od płn. z pow. owruckim, od wschodu z pow. radomyskim i skwirskim gub. kijowskiej, od płd. z pow. berdyczowskim gub. kijowskiej, pow. winnickim i lityńskim gub. podolskiej, od zachodu z pow. nowogradwołyńskim zwiahelskim. Powierzchnia powiatu podług wyliczenia pułk. Strjelbickiego wynosi 67321 w. kw. , t. j. 701260, 4 dzies. , podług pomiarów wojennotopograficznych 139 mil al. 6716 w. kw. , podług zaś Schwejzera 136, 9 mil al. 6624 w. kw. Rz. Teterew dzieli powiat na dwie części, mające różnorodny charakter. Część północna nosi charakter Polesia; jest niska, miejscami błotnista, obfituje w lasy. Glebę ma piaszczystą, w części gliniastą; spotykają się tu niewielkie jeziora. Natomiast część południowa, zwłaszcza na pograniczu z gub. podolską, ma charakter stepowy, jest równiną wyniosłą, mało leśną, z glebą nadzwyczaj urodzajną. Najwyższe punkta w tej części dochodzą pod wsią Ożadówką do 910 st. npm. , pod Szwejkówką do 882 st, pod mtem Kodnią do 809 st. , pod Źytomierzem 738 st. Nad Teterewem i dopływem jego Kamionką zalegają formacye krystaliczne. Znajduje się tu mianowicie granit, różnobarwny piaskowiec i bazalt. W kamiennych łożyskach Teterewu i Kamionki znajdują i dziś jeszcze prześliczne okazy granatów. Pod Ż. w stronę Kijowa ciągną się bogate pokłady kaolinu gliny fajansowej. Przy połączeniu się Teterewu z Kamionką znajdują pokłady feldszpatu w wybornym gatunku, kwarcu białego i czystego, oraz glejty, zdatnej na polewę. Nad brzegami Użu wydobywają labrador. Ruda żelazna znajduje się na wybrzeżach Teterewu i jego dopływów aż do ujścia Kamionki, dalej nad rz. Irszą i na brzegach górnego biegu Użu. Ruda ta występuje w postaci ochry i żeleźniaku burego i zalega niekiedy wielkie przestrzenie, np. pod wsią Denesze, w uroczyskach Stare i Nowe Doły, między rzkami Koszczą i Hłuboczkiem, a zwłaszcza pod wsią Buki, na lewym brzegu Teterewu, gdzie ma do 6 w. długości i 1 4 w. szerokości. W innych miejscowościach tworzy gniazda. Wszystkie rzeki zraszające powiat naleźą do systematu rz. Teterewu, przecinającej powierzchnią powiatu na przestrzeni około 100 w. Wyjątek stanowi jedynie rz. Uż, uchodząca do Prypeci i należąca do powiatu tylko wierzchowiną. Do Teterewu uchodzą od prawego brzegu Teterewka, Kruta, Hłuboczek, Hnyłopiat, Kodeńka i Hujwa, od lewego zaś Berezówka, Kamionka i Sieńka. Irsza, również dopływ Teterewu, zrasza na niewielkiej przestrzeni płn. wsch. część powiatu. Lasy zajmowały do 275600 dzies. w tem w 1858 r. było 28984 dzies. lasów skarbowych, t. j. około 40 ogólnej przestrzeni powiatu. Pod lasem budulcowym, przeważnie w płn. części powiatu, było 165460 dzies. W drzewostanie przeważa sosna, dąb, brzoza, wierzba, wiąz i. W 1885 r. było w powiecie bez mta Ż. 240169 mk. , w tem podług stanów 1771 szlachty dziedzicznej, 794 osobistej, 1291 stanu duchownego prawosł. , 13 katol. , 4 ew. augsb. , 22 baptyst. , 9 żydowskiego, 48600 mieszczan 33 obywat. honorowych dziedzicznych i 34 osobistych, 155849 włościan, 5551 kolonistów, 900 Czechów, 281 wojska regularnego, 6277 żołnierzy urlopowych, 13919 żołnierzy dymisyonowanych i ich rodzin, 5150 cudzoziemców i 19 innych stanów. Podług wyznania w t. r. było 157903 prawosł. , 1689 rozkoln. , 25003 katolików, 32122 luteranów, 900 husytów czeskich, 2536 baptystów, 20008 żydów, 8 machometanów. W t. r. zawarto w powiecie 2745 małżeństw, urodziło się 14164 dzieci 7389 chłopców, 6775 dziewcząt, w tem 311 nieprawych, zmarło 8190 osób 4222 męż. , 3968 kob. ,

Żytomierz