pis Hustyńska kładzie go pod r. 1304 1305, kronika Bychowca zamilcza o dacie, Strykowski naznacza r. 1320, zaś rękopis Meżyhorski kładzie wypadek ten pod r. 1333, Kilku badaczy oceniało krytycznie fakt zajęcia Kijowa a tera samem i Ż. przez Giedymina. Już Karamzin dostrzegłszy w relacyi kronikarzy wiele anachronizmów i sprzeczności, podał datę w wątpliwość. K. Stadnicki, nie odrzucając samego faktu, datę tylko Strykowskiego przenosi pod r. 1333, idąc w tem za rękopisem meżyhorskim. . Antonowicz nie tylko odrzuca datę podane przez latopiś Hustyńską i Strykowskiego ale nawet obala sam fakt zajęcia Kijowa w tej epoce, i odnosi go do czasu daleko późniejszego, t. j. do zajęcia Kijowa przez Olgierda w 1362 r. Co się zaś tyczy zdobycia Ż. to relacyą kronikarską jeszcze dalej odsuwa, t. j do czasu zdobycia Owrucza i Ż. przez Witolda. N. Daszkiewicz faktu niezaprzecza ale tylko, idąc za Stadnickim, odsuwa go do r. 1333. Bądź co bądź zajęcie to Kijowa przez Giedymina musiało trwać bardzo krótko, gdyż w rozporządzeniu tego księcia niespotykamy Kijowa pomiędzy grodami, które posiadał. Być może, że Tatarzy, dość jeszcze silni wtedy, w krotce odzyskali Kijów i panowa li tu aż do czasu, kiedy Olgierd ostatecznie pokonał ich nad Sinemi wodami i cały kraj kijowski przyłączył do Litwy. Za rządów w Kijowie Włodzimierza Olgierdowicza już był w Ź zamek obronny, kiedy go w 1394 r. Witold musiał zdobywać, poczem oddał go bratu stryjecznemu Swidrygajle a Włodzimierzowi dał w zamian Kopyl. Notata dochowana w tajnem archiwum królewieckiem o zamkach i ziemiach na leżących do Swidrygajły, w. ks. Litwy i Rusi 1402 r, między innemi zalicza i Ż. Daniłowicz, Skarbiec, I, 331. W 1399 r. han tatarski Kutłuk, rozbiwszy Witolda nad Worskłą, obległ Kijów i zniszczył cały kraj naddnieprski. Prawdopodobnie i Ź. ucierpiał od tego najazdu. W r. 1429 Władysław Jagiełło przyjechał do Lucka na zjazd monarchów, a że Zygmunt opóźnił się z przybyciem, Jagiełło z Łucka na łowy ku Ż. wybiegł, zawiadomiony jednak o jego zbliżeniu się, rychło powrócił Gołębiowski, Dzieje, I, 335. W tym czasie miasto zaczęło się podnosić, tak że Kazimierz Jagielończyk w przywileju z 1444 r. pomieścił Ż. w liczbie 15 celniejszych miast w. ks. litewskiego, nadał mu przywilej wolnego handlu i różne swobody. Wnosić przeto można, że już poprzednio miasto musiało posiadać prawo magdeburskie. Około też tego czasu Ż. prowadził handel z Gdańskiem Danzigs Handel Gewerbegeschichte, Lipsk, 1858, str. 175. W 1467 r. Tatarzy zawołscy, przeprawiwszy się przez Dniepr, kraj koło Ż. i cały Wołyń spustoszyli i 10000 ludzi zapędzili w jasyr. Spustoszenie to musiało być niemałe, kiedy jeszcze w 1474 r. , gdy Contarini, poseł wenecki do Persyi, przejeżdżał przez te kraje, zastał je pustemi, pełnemi lasów niebezpiecznych, rojących się od rozbójników a nigdzie mieszkania nieznalazł. D. 25 kwietnia przybył do Ż. miasta drewnianego Sienkiewicz, Skarbu. . Lustracya ziemi kijowskiej z tego czasu r. około 1471 taki przedstawia stan Z. Zamek Ż, a na zamku cztery armaty wielkie a pięć taranów taranie, a czeladzi dwu parobków i dwie ich żony i troje dzieci małych; a wołów 15; gęsi i kury są; siewnej paszy dosyć, po jednym pługu i po jednej tłoce. W mieście 12 karczem, z nich idzie na rok po kopie groszy płaty, a myta do ośmiu kóp groszy przyjdzie skoro spokojnie, z czego połowa na cerkiew kapłanowi idzie. W Ż. sług piętnaście z hultajami, a dwóch ludzi ciągłych dają podymszczyznę. Do zamku należały sioła Romerowo, Łowkowo, Krosznia, dwór z pasznią Korostyszewo, sioło Kotelnia, Bardwików, Rudniki, sieliszcze Żerdenów dziś Chałaimgródek, sioło Iwankowo i Zwiniacze Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. 2, 75. Ale w r. 1481 car krymski Mendligirej wtargnął w Kijowszczyznę, zdobył i spalił Kijów, przyczem i Ż. uległ spustoszeniu, jak to potwierdza rewizya zamku żytomierskiego z 1545 r. Jabłonowski, Rewizye. Po tem opustoszeniu oswobodził król mieszczan żytomierskich od stacyi i podwód Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. 1, str. 135. Miasto w krótkim czasie znacznie urosło, sądząc choćby z tego, że kiedy podczas lustracyi z 1475 r. było w niem 12 karczem, to lustracya z 1501 r. zaznacza ich dwadzieścia. Nadto znacznie przybyło wsi przysługujących do zamku ibid. , cz. . 1, str. 2 3. Pierwszym znanym namiestnikiem żytomierskim był Seńko Romanowicz w 1486 r. Boniecki, Poczet rodów. Po nim nastąpił Dymitr Aleksandrowicz Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. 2, str. 10. Król Aleksander upomina go w 1505 r. , ażeby krzywd i ucisków mieszczanom niewyrządzał, zaleca oraz, aby utrzymywał ich przy własności gruntów i pasiek, które ziemianie odebrać usiłują. W 1507 r. , podczas buntu Michała Hlińskiego, brat jego Bazyli bezskutecznie usiłował zdobyć Ż. W 1524 r. , za dzierżenia Dymitra Kmity, zamek żytomierski od przygody zgorzał, ,. Przywilej z 1540 r. uwalnia mieszczan od wszelkich myt, ceł i targowego. Z rewizyi dokonanej w 1545 r. przez Lwa Patrykiewicza Tyszkiewicza, wysłanego przez Zygmunta Augusta do oglądania zamków hospodarskich na Wołyniu i w Kijowszczyźnie, widzimy, że zamek został już odbudowany staraniem ssty Semena Babińskiego. Rewizor znalazł budowę dość dobrą, wszakże utrzymywaną niedbale a nawet niezupełnie wykończoną, Ziemianie z mieszczanami skarżyli się, że ssta, mając ze skarbu pieniądze na budowę, przymuszał ich do roboty

Żytomierz