XVIII w. , na miejscu dawnej Spasa. Przy niej cerkiew św. Mikołaja, ogrzewana ciepła, urządzona w 1874 r. na deinem piętrze dzwonnicy. 6. Cmentarna p. w. św. apostoła Jakuba, na ulicy Wilskiej, z muru wzniesiona w 1837 r. kosztem ks. Olgi Potemkin. 7. Cerkiew p. w. Bogarodzicy, przy szpitalu miejskim na ulicy Berdyczowskiej, wzniesiona w 1863 r. 8. Cerkiew domowa p. w. św. Sergiusza Radomeckiego, założona przy gimnazyum klasycznem w 1867 r. 9. Cerkiew p. w. Ofiarowania N. M. P. Wwedeńska, przy eparchialnej szkole żeńskiej, wzniesiona w 1876 r. 10. Cerkiew p. w. Zwiastowania N. M. P. Błagowieszczeńska, przy ulicy Wilskiej, obok domu wikarego biskupa prawosławnego, murowana. 11. Cerkiew domowa p. w. Zwiastowania N. M. P. , urządzona w 1886 r. na deinem piętrze domu biskupa prawosławnego, przy ulicy Berdyczowskiej. 12. Cerkiew p. w. św. Cyryla i Metodego, przy szkole duchownej, przerobiona z dwu piętrowego domu murowanego przy ulicy Myłowskiej Saratowskiej w 1886 r. 13. Cerkiew p. w. św. Piotra w okowach, przy więzieniu na ul. Cudnowskiej, niewiadomo kiedy wzniesiona, odnowiona po pożarze w 1873 r. 14. Kaplica w szpitalu wojskowym, przerobiona z kaplicy sióstr miłosierdzia szarytek w 1865 r. 15. Kaplica na cmentarzu szpitalnym na Smolonce. Kościoły katolickie. Pierwszy kościół katolicki z klasztorem miał tu założyć około r. 1225 św. Jacek Odrowąż i osadzić przy nim dominikanów. Przywileje tego kościoła, nadane przez ks. ruskich, znajdowały się w Wilnie. Okolski powiada, że zburzony przez Tatarów pomiędzy r. 1648 1672, niebył na nowo odbudowany. Na placu dominikańskim stanęła cerkiew bazyliańska, po zniesieniu unii zamieniona na sobor Przemienienia Pańskiego. Później podług danych w aktach kapituły kijowskiej był zbudowany kościół N. M. P. , prawdopodobnie gdzie dziś katedra, i drugi kościół, p. w. św. Mikołaja, na przedmieściu Kokrynie, gdzie też był odwieczny cmentarz. Fundamenta tego kościoła, niedawno odkryte, okazują, że był drewniany. Funduszem jego była wś Popowicze al. Popówka. Pod koniec w. obydwa te kościoły zostały zniszczone przez Tatarów. W najdawniejszej wizycie kościoła katedralnego w Żytomierzu czytamy In Metric. W. . L. w Warszawie wyraża się, iż wś Iwanowicze była kościoła P. Maryi żytomierskiego funduszową, a gdy kościół ten pod ten czas od lat 80 spustoszał, król Aleksander oddał tę wieś p. Gniewoszowi Woronie. Także Popowicze al. Popówka była kościoła św. Mikołaja żytomierskiego, a gdy pod ten czas kościoła niestało, daninę miodową, którą niegdyś temu kościołowi i stróżę oddawano, zaczęto na zamek żytomierski odbierać i oddawać, jako też od zboża w miarze i wyszynku miodów grosz szedł na kościoły żytomierskie. W drugiej połowie XVII w. Janusz Tyszkiewicz, wojewoda kijowski, założył w Ż. kościół i klasztor dla karmelitów bosych. Niewiadomo jednak czy oni tu osiedli, kościół jednak stał na miejscu niegdyś cerkwi Spasa obok zamku i był zburzony pod koniec wieku. Na początku XVIII w. , po uspokojeniu kraju, Kazimierz Stecki h. Radwan, kasztelan kijowski, fundował w Ż. kościół i klasztor dla jezuitów. Kościół ten w 1773 r. zamknięty, klasztor obrócony na szkoły, później umieszczono tu jurysdykcye, w końcu przerobiono na więzienie, istniejące i obecnie. Kościół w 1841 r. rozebrano i z cegieł zbudowano kamienicę przy ul. Cudnowskiej. Obecnie istnieją w Ż. kościoły katolickie katedralny św. Zofii i seminaryjski, po bernadyński, p. w. św. Jana z Dukli oraz dwie kaplice cmentarne, p. w. św. Mikołaja 1 św. Stanisława. 1. Kościół katedralny. Katedra katolicka od dawna była w Kijowie i na początku w biskupi tytułowali się kijowskimi i czernihowskimi. Ostatni z nich Stanisław Zaręba Kalinowski z powodu powstania Chmielnickiego w 1648 r. musiał opuścić Kijów, przyczem katedra i domy biskupa i kanoników zostały zniszczone. Następni po Kalinowskim biskupi Jan Leszczyński, Tomasz Ujejski, Stanisław Witwicki, Andrzej Chryzostom Załuski, Mikołaj Święcicki, Jan Gomoliński, Maciej Walenty Arcemberski i Jan Tarło przebywali po za granicą swej dyecezyi a rozproszona kapituła odbywała posiedzenia w Sokalu a najczęściej w Lublinie. Dopiero po 76 latach tułaczki dziewiąty biskup Samuel Jan Ożga przybył do zniszczonej dyecezyi i powziął zamiar zbudowania katedry, najpierw w Białej Cerkwi, na prośby jednak obywateli wwdztwa kijowskiego założył takową, w Ż. w 1724 r. , pierwotnie z drzewa, w miejscu gdzie stał niegdyś kościół P. Maryi, a w kilka lat, po rozebraniu drewnianego, wzniósł w 1737 r. z muru świątynię p. w. Wniebowzięcia N. M. P. Przy tym kościele osadził kapitułę i kensystorz. Podczas wojny w 1768 r. , gdy miasto prawie całe zostało spalone, uległ zniszczeniu i kościół, który w krótce został nieco poprawiony a w 1801 r. całkiem przebudowany kosztem biskupa łuckożytomierskiego Kacpra Cieciszowskiego i w 1805 r. konsekrowany p. t. św. Zofii. Parafia katol. , dekanatu żytomierskiego, 10998 wiernych. Kaplice ma dwie na cmentarzach w Ż. , w Dziwoczkach, Szczeniowie i Zorkowie; miała filię w Wysokiem i jeszcze jedną kaplicę w Łowkowie. 2. Kościół seminaryjny, p. w. św. Jana z Dukli, założony został przez bernardynów, na placu danym przez Augusta III. Klasztor był murowany, kościół zaś drewniany, po spaleniu którego nabożeństwo przez długi czas odprawiano w refektarzu klasztornym. Kościół z muru rozpoczęto budować w 1820 r. ,

Żytomierz