Worowska Buda Worowo Worowska Rudnia Worowo Worowskie Worowszszyzna , folw. , pow. obornicki, urz. okr. i poczt. w Murowanej Goślinie, urz. stan. cywil, i par. kat. w Długiej Goślinie, sąd okr, i st. kol. w j Rogoźnie, szkoły w Łopuchowie, ma 5 dm. , 42 mk. , 487 ha. Należy do dom. Orowa Marienrade, które powstało na polach W. , gdzie dawniej była os. Syberya. W r. 1385 występuje Jan z W. , kan. pozn. R. 1391 Mroczko z Kleszczewa usiał na nim rok o 3 grzyw. W r. 1393 świadczy w sprawie bisk. pozn. przeciw Piotraszowi z Czapur, w r. 1394 przy rozgraniczeniu Czapur, Babek i Głuszyny. R. 1580 ma tu Jan Paprocki 3. os. , 1 pust. , 1 rzem. W. Ł. Worowo, niem. , dok. Warrow, Wuro, Wurow, wś kośc. i dobra, w Pomeranii, pow. szezecinkowski, par. kat. Czaplinek, st. p. Claushagen; 1885 r. liczyła wś 1073 mk. ew. i 6 żyd. , dobra zaś 8 ew. , 5 kat. Nowe Worowo należało do starostwa drahimskiego ob. Pow. wałecki przez Calliera, str. 55. Kś. Fr. Worowska Buda, wś, pow. mścisławaski, gm. . Worowska Rudnia 1. wś, pow, żytomierski, gm. Pasowa, par. prawosł. Toporyszcze o 6 w. , 2 W. Słoboda, wś nad rzką Bodiaczkiem dopł. Trośeianiey, do której wpada tu od lewego brzegu mały ruczaj, tworzący staw, pow. żytomierski, odl o 11 w. od Czerniachowa. Nad rzeką labradoryt. G składają się z gnejsu i czerwonego granitu. Worowska Wola, wś, pow. grójecki, ob. Wola Worowska. Worowskie, jezioro na obszarze Worowa, w pow. obornickim, ma 28 ha obszaru. Worowszszyzna, jezioro, w pow. wilejskim, pod wsią Myszki. Worowszczyzna 1. wś włośc. , pow. oszmiański, w 3 okr. poi, , okr. wiejski i dobra skarbowe Traby, 9 dusz rewiz. 2. W. , folw. , pow. miński, w 2 okr. pol, gm. i par. kat. Ba ków o 4 w, , o 40 w. od Mińska, około 2 włók; własność Dziadków. A. Jel. Woroiża, rzeczka, w gub. witebskiej, prawy dopływ rz. Kiry dopł. rz. Wielibiej. Worożba 1. słoboda nad rzką Wirą, pow. sumski gub. charkowskiej, gm, Woroźba, o 54 w. od Sum, 564 dm. , 3405 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, dom przytułku, st. poczt. , st. dr. żel. Powstała w 1672 r. ; pierwsza cerkiew fundowaną byk w 1676 r. 2. W. Sumsha, słoboda nad rz. Woroźbą, pow. lebiedziński gub. charkowskiej, gm. Woroźba, o 20 w. od Lebiedzina, 780 dm. , 4615 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, targi co niedziela, 4 jarmarki, młyn parowy, gorzelnia, fabryka papieru, fabryka saletry. Założoną została w pierwszej połowie XVII w. ; cerkiew fundowana w 1650 r. Worożbity, wś, pow. pruźański, w 1 okr. pol, gm. , Sielec, o 21 w. od Prużany, przy b. tr. handl z Prużany do Pińska, 627 dzies, ziemi włośc. , 194 łąk i pastw. , 36 nieuż Worożkowa al Pawłowa, osada, pow. newelski, gm. Sokolniki o 13 w. , gorzelnia, młyn wodny. Worpia, rzeczka, dopływ Wilii, w pow. kowieńskim, w okolicy Janowa. Ob, Gdańsk t II, 513. Worpiany, wś, pow. szawelski, w i okr. pol, gm, Szawlany, o 29 w. od Szawel Worpillen, wś i dobra, pow. wystrucki, st. p. Norkitten. Nazwa wskazuje, iż istniało tu staropruskie grodzisko, dziś zwane po niem, Worplack, posiadłość, pow. reszelski, st. p. Roessel, ob. Lnzyany 2. , Worschien, wś, pow. iławkowski, st. p. Wildenhoff. , Worschtendorf niem. , ob. Kiełbasin, Worowska Wola Worsele , pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm, Szydłów, o 25 w. od R. Worsiady ob. Warsiady. wś, pow. kozielski, par. kat. Rzeczyca, ew. Koźle. W r. 1885 wś miała 25 ha, 9 dm. , 54 mk. 1 ew. . Worsklica, rzeczka, w gub. charkowskiej, prawy dopływ Worskły, tworzy granicę pow. achtyrskiego i bohoduehowskiego. Płynie na przestrzeni 65 w. w kierunku płd. zach. Nieznaczna, Worskła, rzeka, w gub. kurskiej, charkowskiej i połtawskiej, lewy dopływ Dniepru, Bierze początek w pobliżu wsi Pokrowskie, na pograniczu pow. obojańskiego i białogorodzkiego, płynie w kierunku płd. zach. na przestrzeni około 400 w. i pod wsią Perewołoczką ma ujście. W granicach gub. kurskiej nieznaczna, szeroka od 3 do 7 sąź. , głęboka od 3 do 9 st. , brzegi ma wyniosłe, przyczem brzeg prawy góruje na całej przestrzeni jej biegu nad brzegiem lewym, i pod Połtawą dochodzi do 250 st. nad poziom rzeki. Brzeg ten składają urwiska gliniaste, podczas gdy brzeg lewy pokryty jest czarnoziemem. W niektórych tylko miejscach spotykają się piaski. W wielu miejscach brzegi porosłe są lasami dębowemi. Szerokość W. w granicach gub. charkowskiej i połtawskiej dochodzi od 10 do 45 sąż. , głębokość od 1 2 do 2 saż. , szerokość doliny rzeki od 1 do 2 a w niektórych miejscach do 4 w. Na wybrzeżach jej leża mta Chotmyżsk, Hrajoworon, Połtawa i Kobelaki. Przybiera od praw. brzegu Worsklicę, Boromlę, Półuzierje i Kobylaczek, od lewego zaś Merlal Merlę, Kołomak Tahamłyk, Kustołow. Na wybrzeżach W. został, d. 12 sierpnia 1399 r. na głowę pobity przez Tatarów w. ks. lit. Widold. W bitwie tej poległ Iwan Borysowicz. Na brzegach jej rozegrała się również słynna bitwa połtawska, w której rozbity został Karol Worsówka, wś nad rzką Woźnią, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin o 7 w. , odl o 23 w. od Radomyśla, ma 747 mk. Podług Pochilewicza jest tu 796 mk. prawosł a nadto w całej parafii Antonów, Chodary, Fiedorówka, Hołubówka, Korolówka, Krasnosiółką, Mircza, Woźnia Stara i Nowa jest 291 mk. katol i 86 żydów. Posiada cerkiew, p. w. św. Mikołaja, z drzewa wzniesioną w 1850 r. przez dziedzica Stanisława Bylinę, na miejsce poprzedniej w 1728 r. Przez wś prowadzi trakt z Malina do Radomyśla. Włościanie, w liczbie 277 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1918 dzies. , ze spłatą po 1271 rs. 23 kop. rocznie. Przed uwłaszczeniem włościan w całych dobrach worsowskich było 8548 dzies, i 665 dusz rewiz. Obecnie własność większa w W. i wsiach Fiedorówce, Mirczy, Stasiowie, Syczówce, Woźni Starej i Słobodzie Biegunowy Ostrów wynosi 1183 dzies, ziemi użytkowej, 4649 lasu i 337 nieużytków. W końcu zeszłego wieku dobra worsowskie należały do Józefa Pruszyńskiego, cześnika wdztwa wołyńskiego, następnie od 1760 do wdowy po nim Maryanny, od której na początku b. wieku nabył Ignacy Bylina, obecnie sukcesora jego Żelisława Byliny. J. Krz. Worsowska Rudnia, pow. radomyski. ob. Rudnia 52. . Worst niem. , ob. Kiełbasin, Worsuń, w dokum. Worsin, Worsyn, Worszyn, wś, pow. dubieński, gm. i par. praw. Jarosławicze o 2 w. . Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1570 wraz z Jabłowiczami wsią również w w par. Jarosławicże należała do kn. Jałowickiej. Część wsi trzymał Wasyli Przewadarowski. Pobór oddzielnie nie wykazany. Regestra r. 1483 podają 3 części kn. Michała Rużyńskiego, płacącego z 4 dym. , Dymitra Isajkowskiego, który wnosi z 3 dym. , 1 ogr. , 1 2 koła, 1 5 popa jałowickiego i niejakiego p. Stefana, płacącego z 2 dym. , 2 ogr. , 1 2 koła, 1 5 popa. Worsy wś i folw, , pow. radzyński, gm. i par. Szóstka, ma 65 dm. , 433 mk. , 1330 mr. W r. 1827 było 62 dm. , 289 mk. Worsy, pow. święciański, ob. Orsy. Worsyn, Worsyń, zaśc, pow. piński, na Za rzeczu, w 3 okr. pol. i gm, Płotnica, o 51 w. od Pińska a 10 w. od st. Widzibor dr. żel baranowicko rowieńekiej. A. Jel. Worsyn, pow. dubieński, ob. Worsuń. Worszyn, ob. Worsuń, Wortywłoki wś włośc, pow. trocki, w 4 okr, pol, gm. i okr. wiejski Niedzingi o 3 w. , 35 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Orany Worupoehnen, wś, pow. gąbiński, st. p. Gumbinnen. Worusin, chutor, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Podorosk, należy do dóbr Podorosk Bochwiców. Worwegen, posiadłość, pow. świętosiekierski, gm. Zinten. k, pow. grudziąski, ob. Hansygut. YorwerkMoesland, pow. kwidzyński, ob. Międzyłęż 3. , dobra i wś, pow. głogowski, par. ew. Sehlichtingsheim, kat. Guhlau. W r. 1885 dobra miały 212 ha, 3 dm. , 42 mk, . 19 kat. . wś 180 ha, 32 dm. , 181 mk. kat 75. 2. ein, dobra i wś, tamże. W r. 1885 dobra miały 132 ha, 3 dm. , 24 mk 10 kat. ; wś 107 ha, 23 dm, , 156 mk. 51 ew. . 3. , posiadłość, pow. bolesławski, par. kat i ew. . ew. 4. , dobra i wś, pow. grotkowski, par. kat. i ew. Odmuchów. Dobra mają 235 ha, , 2 dm. , 47 mk. kat. ; wś 10 ha, 9 dm. , 67 mk. kat. Wor wś, pow. wołowski, par. ew. i kat. Winzig. . 1885 dobra miały 56 ha, 2 dm. , 14 mk. ew. ; wś 5 ha, 7 dm, 20 mk. 1 kat. Worwolińce, wś, pow. zaleszczycki, 21 klm. na płn. od Zaleszczyk, 7 Mm. na płd. od sądu pow. i urzędu poczt. w Tłustem. Na płn. leża Karolówka i Iłołowczyńce, na wsch. Myszków i Teklówka, na płd. Hińkowce i Torskie, na zach. Uścieczko i Nagórzany. Środkiem obszaru płynie od płn. na płd. rzeka Dupa, dopływ Seretu. W dolinie tej rzeki leżą zabudowania wiejskie. Na wsch. wznosi się wzgórze Worwolińce do 325 mt. znak triang. Na zach. najw. wzn. 344 mt. Lu. Dz. Wory, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Jody o 10 w. , okr. wiejski i dobra Giedrojciów Milki, o 75 w. od Dzisny, 4 dm. , 36 mk. w 1865 r. 5 dusz rewi. . Wory, niegdyś posiadłość kucza lubawskiego, ob. Lubawa t. V, . Worynie, przysioł. , pow, rossieński, w 4 okr. pol, gm. , gm. Pojurze, o 38 w. od Rossień. Woryszcza, dziś Waryszcze, wś, pow. włodzimierski, na płd. zach. od Łokacz. Podług reg, pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. należy do Łukacz kn. Romana Sanguszki, który wnosi z 4 dym. łanow. 4 ogród. W r. 1583 tenże płaci z 4 łan. , 5 ogr. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 67, 112. Woryszki, wś włośc. , pow. trocki, w 4 okr. pol, 60 w. od Trok, 7 dm. , 59 mk. katol Woryty 1. niem. Woritten, wś, pow. olsztyński, st. p. Biesellen. 2. W. , folw. , pow. morąski, st. p. Maldeuten. . Worzechow w dok. , w pow. kartuskim, ob. Goręcin t. II, 705. Worzelsdorf, ob. Gotlibkowo i Goczałkowo. Worzjany, wś i folw. , pow. śwłęciański, w 1 okr. pol, o 23 w. od Święcian, 15 dm. , 98 mk. katol, 5 żyd. Worże, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol, gm. Towiany, o 10 w. od Wiłkomierza. Worżeła zaśc. włośc, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Bystrzyca o 12 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Rytenie, 4 dusze rewiz. Wosany, wś, pow. rzeżycki, pod nią wzgórze, zwane Kowale. Wosarki, pow. grudziącki, ob, Owczarka. Woschwetz, folw. dóbr Kuchelna, w pow. raciborskim. Wosegau folw. i cegielnia, pow. fyszhuzki, st. p. Wósek, pol Osiek, serbska nazwa wsi, na Łużycach, zwanej po niem. Ossig. Wosiek i Wosieki, ob. Osiek 2. i Osieki 2. . Wosihowo, wś, pow. orszański, gm. Lubawicze, ma 8 dm. , 55 mk. , z których 3 zajmuje się kołodziejstwem. Wosin, folw. , pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. Budsław, okr. wiejski Wosin, w 1865 r. własność Lewickich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Bubny, Jasiukówka, Ostrowek, Woronówka i Założyn, w ogóle w 1865 r. 163 dusz rewiz. Wosina, niem. Woschine, leśnictwo, pow. czamkowski Wieleń, par. kat. i ew. i sąd okr. w Wieleniu, szkoły w miejscu, st. kol i poczta w Drawsku Dratzig. Ma 7 dm. , 53 mk. 17 ew. . Należały do nadleśnictwa Drawsk mającego 13662 ha, w tem 11556 ha lasu. Wosiszki, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl od Władysławowa 32 w. , ma 5 dm. , 57 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 49 mk. Woskajnie, wś, pow. szawelski, w 4 okr. pol, gm. Radziwiliszki, 18 w. od Szawel Woskańce, okolica, pow. kowieński, w i okr. pol, o 50 w. od Kowna, Woskany, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, o 20 w. od Poniewieża. Woskodawińce 1. wś, pow. berdyszowski, w 3 okr. pol, gm. i par. katol Samhorodek, odl o 54 w. od Berdyczowa, ma 519 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 315 mk. prawosł. , 50 katol, 9 żydów; 882 dzies. Posiada cerkiew, p. w. Pokrowy N. M. P. , z drzewa wzniesioną, w 1730 r. i uposażoną 35 dzies. Należała do Klotyldy Malickiej i Barbary Kaplińskiej. 2. W. , wś, pow. starokonstantynowski, par. katol Kulczyny Krasiłów, ma 44 dm. Woskodawy, w dokm. także Wołkodawy, wś nad Horyniem, pow. rówieński, gm. Tuczyn, par. prawosł. Korościatyn o 2 w. , ma 70 dm. , 533 mk. , cerkiew drewnianą filialną, p. w. Pokrowy N. P. M, , niewiadomej erekcyi, odnowio ną w 1883 r. i uposażoną 15 dzies. ziemi z za pisu dziedzica wsi Niemirycza w 1773 r. Po przednio była tu kaplica katol par. Tuczyn. W 1860 r. znaleziono tu w parowie, w glinie piaszczystej aluwialnej, przez wody wymytej, 3szczęki górne, kieł, kość, goleni goleniową, kawałki in nych i, należące do mamuta Elephas primogenius. Wiadomość o tem odkryciu podał A, Korzeniowski w Gazecie Codziennej 1860, Kr 923. W W. urodziła. Anastazya z Jałowickich hr. Dzieduszycka. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1580 należy do Iwana Kierdeja Mnyszińskiego. Pobór oddzielnie niewykazany. W 1583 r. Iwan Kierdej Mylski płaci z Wołkodaw z 8 dym. , 2 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 12, 96. J. Krz. Woskopiele, dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 49 w. od Poniewieża, Woskowice Małe, niem. Lorenzdorf dok. , z r. 1353 Lorenczendorf, wś i dobra, pow. namysłowski, par. kat. Strzelce, ew. Kowalowice, ma 30 dm. , 237 mk. 90 ew. , 137 ha 144 roli, 20 łąk; większa posiadłość ma 20 Vorwinzig Worze Woskowszczyzna dm. , 403 mk. 194 ew. 706 ha 524 roli, 108 łąk i 43 lasu. We wsi kościół kat. fil. , należący do najstarszych podobno w tych stronach, szkoła kat. , młyn wodny, wspominany w dokum. z XIV w. , cegielnia, hodowla owiec. Woskowszczyzna, ob. Wowkowszczyzna. Woskresieńce, wś nad Świeczanką; , pow. lepelski, most. Woskresienie, folw. , pow. orszański, dziedzictwo Wasilewskich, ma wraz z Selektą. 488 dzies. 119 roli, 27 łąk, 300 lasu. Woskresienka, wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Graużyszki o 4w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wojsznaryszki, wraz ze wsiami Wojsznaryszki i Błotkowszczyzna 63 dusz rewiz. Woskresienowka al. Woskresienka, wś nad rzką. Mokrą Konką, pow. aleksandrowski gub. ekaterynosławskiej, o 90 w. na płd. wsch. od Aleksandrowska, 394 dm. , 2493 mk. Małorusów. Woskresieńsk, wś włośc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino, okr. wiejski Niemież, 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szaterniki. Woskresieńsk 1. mto nadetatowe nad rz. Istrą i. przy linii dr. żel. moskiewskokazańskiej, pow. zwienigorodzki gub. moskiewskiej, o 20 w. na płn. od mta pow. a 53 na pin. zach. od Moskwy, w 1860 r. miało 185 dm. 2 murow. , 2896 mk. , cerkiew murowaną, monaster męzki, zwany Nową Jerozolimą; , licznie przez pobożnych odwiedzany, st. poczt. i st. dr. żel. , bank miejski, 32 sklepów, 95 rzemieślników 35 majstrów. St. dr. żel. W. , pomiędzy st. Konabiejewo o 11 w. a Pieski również o 11 w. , odl. jest o 84 w. od Moskwy a 101 w. od Riazania. W. Jako sioło istniało już w XVI w. pod nazwą. Rogoże, w 1607 fundowano istniejąjcą. do dziś cerkiew. Następnie patryarcha Nikon założył tu monaster Woskresieński, od którego i sioło przybrało nazwę. W r. 1781 zostało mtem powiatowem gub. moskiewskiej, od 1796 r. mto nadetatowe. 2. W. , wś nad rz. Worą, pow. juchnowski gub. smoleńskiej, gm. Woskresiensk, o 30 w. od Juchnowa, 2dm. , 14mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, dom przytułku. 3. W. , wś nad rz. Worą, pow. juchnowski gub. smoleńskiej, gm. Sawina, 26 dm. , 200mk. ,, Woskresieński 1. wś nad rzką Karatułą, pow. perejasławski gub. połtawskiej, gm. Perejasław, 100 dm. , 520 mk. , 3 wiatraki. 2. W. , wś nad rz. Gżacią. , pow. gżacki gub. smoleńskiej, gm. Preczystienskoje, 22 dm. , 163 mk. 3. W. Słoboda, wś nad jez. Raduńka, pow. osterski gub. czernihowskiej, gm. Browary, 85 dm. , 453 mk. , cerkiew. nskie wś, pow. syczewski gub. smoleńskiej, gm. Woskresienskie, 71 dm. , 508 mk. , zarząd gminy, cerkiew, kaplica, szkoła. Woskresienskoje, ob. Szuwary. Woskrzenice Małe i Wielkie, dwie wsi i folw. nad rz. Krzną, pow. bialski, gm. Sidorki, par. r. gr. Woskrzenice, r. i Biała odl. 10 w. . Wś posiada cerkiew par. drewnianą, założoną r. 1697 przez Karola Stan. Radziwiłła. W r. 1855 została odnowioną. Wś W. Małe ma 40 dm. , 437 mk. ; W. Wielkie 29 dm, , 183 mk. ; fol 13 dm. , 17 mk. W r. 1827 W. Małe miały 38 dm. , 205 mk. zaś W. Wielkie 32 dm. , 219 mk. Dobra W. składały się w r. 1892 z fol W, Kalinó w i Maryniu al. Maryanka, przyl. Stanisławów, Hola, Świerze i Zagrudzie, rozl. mr, 3422 fol. W. z awuls. Stanisławów gr. or. i ogr. mr. 896, łąk mr. 247, past. mr. 18, lasu mr. 200, nieuż. mr. 52; bud mur. 6, drew. 15; fol, Maryniu gr. or. i ogr. mr. 370, łąk mr. 8, lasu mr. 228, nieuż. mr. 22, razem mr. 704; bud. mur. 3, drew. 11; fol. Kalinów gr. or. i ogr. mr. 703, łąk mr. 122, pastw. mr. 17, lasu mr. 436, nieuż. mr. 27; bud. drew. 8; cegielnia, smolarnia, pokłady torfu, lasy nieurządzone. Wś W. Wielkie os. 26, mr. 1038; wś W. Małe os. 46, mr. 1366. Woskrzeszyńce, pow. rohatyński, ob. 0skrzeszyńce 1. Wóslica Hora niem. Eselberg, wś, pow. rozborski, par. ew. Klitten, ma 149 ha 36 roli, 15 łąk, 79 lasu, 9 dm. , 56 mk. ew. Do r. 1815 należała do Łużyc Saskich. Wosma, rzka, w gub. smoleńskiej, ob. Osma, Wośniedkowo, wś pryw. nad jez. Okuniewo, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 53 w. od Dzisny przy dr. p. z Wilejki do Dzisny, 12 dm. , 99 mk. Wośniki, właściwie Woźniki, wś nad rz. Widawką, pow. łaski, gm. Zapolice, par. Strońsko, ma 28 dm. , 156 mk. , 319 mr. W spisie z r. 1827 podano tę wieś jako Wosin, w par. Strońsko, miała 16 dm. , 113 mk. Na początku XVI w. były tu same łany kmiece, które dawa ły dziesięcinę kanonii gnieźn. , zaś pleb. w Strońsku tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 478. W r. 1552 Spytek płaci tu od 3 osad. , Jan Pstrokoński od 7 os. Ogółem mają 4 łan. km. Pawiń. , Wielkop. ,, 243. 2. W. , wś i fol. nad rz. Mleczną, pow. radomski, gm. Kowala Stępocina, par. Cerekiew, odl. od Radomia 4 w. , ma 26 dm. , 259 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 150 mk. W r. 1870 fol W. rozl mr. 796 gr. or. i ogr. mr. 348, łąk mr. 80, past. mr. 51, wody mr. 12, lasu mr. 279, nieuż. mr. 25; bud. mur. 5, drew. 29, las urządzony, pokłady torfu, młyn wodny. Wś W. os. 25, mr, 134 inne wykazy podają 193 mr. . Według reg. pob. pow. radomskiego z r 1569 we wsi W. , w par. Nowa Cerekiew, Jan Podlodowski płacił od 3 łan. , 3 zagr. Pa wiń. , Małop. , 300. Br, Ch. Wosówko, ob. Osówko. Wosowo, wś nad Pohrebicą, pow. miński. Wosowo, pow. lęborski, ob. Osowo. Wośpin, rzka, w pow. mozyrskim ob. t. . Wospork, niem. Weissenburg, miasteczko Wośniedkowo Woszczkowo Wossarken nad rzką Łubotą, dopł. Małej Szprewii, w pow. i żytawskim, okr. budziszyńskim, na Łużycach górnych. Wossarken, pow. grudziądzki, ob. Owczarka. Wossau, dobra ryc, pow. rastemborski, st. p. Vossberg gdański górny, st. p. ŚwinczHinterfeld; 1885 r. 11 dm. , 83 mk. 2. , kol. do Zielonego Mo stu, pow. człuchowski, st. p. Przechlewo; 1885 r. 3 dm. , 26 mk. Kś. Fr. Wosseden wś, pow. licbarski, st. p. Liewenberg, ob. Nawunsden, Vosshof, . Rybińska Karczma. Wossitz, pow. gdański, ob. Osice. WossitzerHerrenland niem. , wyb. do Grebinerfeld, pow. gdański nizinny, st. p. Ostrowite; 1885 r. 7 dm. , 70 mk. Wossoka, niem. Weissig, dobra i wś, pow. wojrowicki, par. ew. Koenigswartha. W r. 1885 dobra miały 195 ha, 2 dm. , 2 mk. ; wś 117 ha, 27 dm. , 129 mk. ew. Vossowska, os. , pow. wielkostrzelecki, stacja dr. żel. na linii Prawego brzegu Odry na przestrzeni od Kluczborka 38 Hm. do Bytomia i Opola, o 32 klm. od Opola. Huta żelazna. Ma 19 dm. , 163 mk. Utworzona na obszarze dóbr Staniszcze Wielkie. el, wś, pow. grudziądzki, ob. Lisie Kąty. Ma 585 ha 379 roli or. , 47 łąk, 88 lasu; 1885 r. 24 dm. , 26 dym. , 150 mk. , 14 kat, , 136 ew. Szkoła ewang. w miejscu. Wostalce w dokum. , pow. dubieński, dziś Ostylec ob. Wostaszecy łuż. , niem. Irgersdorf, osada na Łużycach. Wostojów, góra 741 mt. , w Beskidzie zachodnim, na obszarze Sidziny, w pow. myślenickim, między potokiem Sidziną a Głazą. Stoki lesiste. Leży pod 37 25 wsch. dług. a 49 35 płn. szer. Karta wojs. , 7, XXI. Wostra, ob. Ostra. Wostritza, pow. gdański, ob. Ostrowite 1. Wostrycy, pow. piński, ob. Ostrzyce. Wostryjń, obszar lesisty, lekkimi garbami podniesiony, wzn. do 249 mt. , w Szczepłotach i Hruszowie, w pow. jaworowskim. Wody ztąd uprowadza pot. Rybno i pot. Nowy Karta wojs. , 5, XXIX. Wostuchowo al Ostuchowo, wś, pow. nowo gródzki, w gm. Szczorsy, o 23 w. od Nowogród ka, ma 63 osad; gleba i łąki wyborne nad kotli ną rzeki Serwecz. Niegdyś należała do Chreptowiczów, do domin. Szczorse. A. Jel. Wostycz, góra bezleśna 521 mt, , na granicy Starego Miasta, pomiędzy pot. Jabłonką a Dniestrem, na 40 38 wsch. dług. , 49 26 płn. szer. Karta wojs. , 8, Wosupis, strumień, w pow. trockim, przepływa pod zaśc. Połkabieli. Wosyk Mały i Wielki, niem. Kleinhaehnchen i Grosshaehnchen, osada łużycka. Woszczańce z Futorami, wś, pow. rudecki, 8 Mm. na płn. zach. od sądu pow. i urzędu poczt. w Rudkach. Na płn. wsch. leżą Uherce Wieniawskie, na wsch. Jatwięgi i na płd. Szeptyce, na zach. Kanafosty, na płn. zach. Makuniów, na płn. Orchowce 2 ostatnie w pow. mościskim. Środkiem wsi płynie od zach. na wsch. potok, dopływ Wiszenki. Zabu dowania wsi leżą w środku obszaru. Wzn. sięga na płd. wsch. 298, na płn. 287 mt. Włas. więk. ma roli or. 429, łąk i ogr. 111, past. 32, lasu 186 mr. ; wł. mn. roli or. 466, łąk i ogr. 91, past. 36 mr. W r. 1890 było 82 dm. , 510 mk. w gm. , 5 dm. , 47 mk. na obsz. dwór. 510 gr. kat. , 25 rz. kat. , 17 izr. , 5 innych wyzn. ; 495 Rus. , 32. kat. w Rud kach, gr. kat. w miejscu, dek. komarniański, dyec przemyska. Do parafii należą Kanafosty, Szeptyce i Uherce. We wsi jest cerkiew. Do kumentem, wydanym w Gródku d. 12 kwietnia 1469, zatwierdza Kazimierz Jagiellończyk Fie dora Szeptyckiego i wnuków jego Fiedora, Hliba i Sienka w posiadaniu dóbr Szeptyc, Konafost z monasterem św. Onufrego i Woszczanic Liske, A. G. Z. , t. VI, w Przemyślu dnia 29 sierpnia 1452 r. poświadczają Henryk z Orzeka, sędzia, i Waszko z Rybotyc, podsędek, ziemscy przemyscy, że Piotr z Woszczeniec sprzedał wieś tę za 400 grzywien Aleksandrowi z Prochnik l. c. , t. str. 71. Lu. Dz, Woszczanka 1. wś, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Malecz, o 25 w. od Prużany, ma wraz ze wsią Minki 341 dzies. ziemi włośc. 2. W. , wś, pow. rohaczewski, gm. Korma o 9 w. , zapasowy śpichlerz gminny, Woszczatyn, wś, pow, włodzimierski, gm. Poromów, na płd. zach. od Włodzimierza, 40 dm. , 325 mk. , cerkiew. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. Jacko Obuch płaci z Woszezacina z 1 dworz. 20 gr. i od 2 ogr. , Chwiedor Pietrowicz Zaorowski z 3 dym, , 3 ogr. po 2 gr. , Fiedor Obuch z 1 dym, dworz. , 2 ogr. i Iwan Obuch również z 1 dym. dworz. i 2 ogr. W 1583 r. płacą tu Tymofiej, Iwan, Jacko i Fiedor Obuchowie z 5 dym. , 9 ogr. , 1 ogr, , 9 komor, i od 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 70, 73, 74, 117. Woszczele, niem, Woszielen, wś, pow. łecki, st. p. Grabnik. Woszczelówka, grupa domów koło Zaleszczyk Starych, pow. zaleszczycki. Woszczkowo al Woszkowo, Woskowo, wś gosp. i ryc, w pow. krobskim Rawicz, sąd okr, , urz. okr. , st. kol w Rawiczu, urz. stan. cyw. w Miejskiej Górce Goerchen, poczta w Wott Woszczów Wotzl Wottnogg Wot Wotr Wotok Wotk Woszok Woszko Błoni, szkoła katol. w miejscu, par. katol. w Nieparcie, ew. w Miejskiej Górce. Wś gospod. ma 53 ha, 15 dym. , 100 mk. , z tych 96 katol. ; wś ryc. 157 ha, i dym. , 14 mk. Należy do probostwa w Nieparcie. R. 1310 Henryk o pow. ponieckiego. W 1362 r. Domasław, pleban z Niepartu, ustanawia w W. sołtysa Jaśka Kuraszka, który otrzymuje dwa łany wolne, a skoro rozmiar W. się uzupełni, wybierze sobie jeszcze dwa co najlepsze. Prócz tego otrzymał ogrody, sięgające aż do granicy nad drogą z Sobiałkowic do Kołaczkowie. Nadto może założyć karczmę, jatkę mięsną, , piekarnią; i młyn. Będzie też miał wolne polowanie na zwierza i ptastwo. Owiec może, z własnym ow czarzem, trzymać ile zdoła. Ze sądów ma mieć trzeci denar. Raz w roku dziedzica w trzy oso by przyjąć musi na obiad, a kmiecie dwa razy, albo za każdy obiad zapłacić dwa skojce. Na dziesięć lat otrzymali kmiecie wolność od wszel kiej daniny, a po upływie woli dawać będą na św. ł po 4 cwiertnie pszenicy, 4 żyta, 4 owsa i wiardunek za dziesięciny. Na Wielkanoc dadzą po pół połcia i po 5 groszy, na Boże Na rodzenie 2 kury. Orać będą dziedzicowi 3 dni w roku. Sołtys zaś służyć będzie dziedzicowi i je go następcom na koniu, wartującym kopę gro szy, a gdyby konia na służbie pańskiej postra dał, dziedzic mu go wynagrodzi, a póki się to nie stanie, nie będzie obowiązany do żadnej słu żby. A na wyprawę królewską kmiecie obowią zani będą wystawić konia, wartującego grzywnę groszy. Sołtys zaś będzie miał wolność sprze dania, zamienienia itp. sołectwa wedle woli. W r. 1580 podano w W. 3 łany os. , 1 zagr. os. i 2 puste. W. Ł. Woszczów, ob. Oszczów, Woszczyce, niem. Woschczytz, wś i dobra przy zródłach rzki Rudy, dopł. Odry, pow. pszczyński, par. kat. w miejscu, ew. Żóraw. Wś ma kościół par. katol, szkołę katolicką, 629 ha, 53 dm. , 477 mk. katol. ; dobra 1444 ha 296 roli, 75 łąk, 971 lasu, 9 dm. , 127 mk. 9 ew. . Far. W. , dek. mikołowskiego, 1869 r. miała 4708 katol, 186 ewang. , 54 izr. Woszczyn, uroczysko i straż leśna, pow. kobryński, w 5 okr. pol, gm. Odryżyn, o 90 w. od Kobrynia. Woszczynicze, wś, pow. prużański, w 1 okr. pol, gm. Rudniki, o 12 w. od Prużany, na wschód od Rożkowicz, 953 dzies, ziemi włośc. 396 łąk i pastw. , 192 nieuż. . Woszcjki, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol, o 39 w. od Kowna. Woszkańce, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Dukszty, własność Szelejków, ma 225 dzies. 74 lasu, . Woszkaty, zaśc, pow. słucki, w 3 okr. pol i par. katol Kopyl, gm. Hrozów, o 32 w. od Słucka. A. Jel. Woszkowo, ob. Woszczkowo. Woszoka, rzka, w pow. wiłkomierskim, pod wsią Surdegi. Woszokiany, dobra nad jeziorem, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol, gm. Traszkuny, o 63 w. od Wiłkomierza, własność Antoniego Komara, ma wraz z dobr. Kołocze, folw. i zaśc. 3505 dzies. 2285 lasu, 126 nieuż. . Woszosza, jezioro, w pow. wileńskim, pod folw. Pooszoka. Woszywiec, futor, pow. lityński, gm. Sosenka, o 10 w. od Lityna. Woszywka, część wsi Babany, w pow. humańskim. Wothschwin niem. , jezioro na Pomorzu, w pow. Neugard. Wotkiszki, dwór, pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. Rossienie, o 7 w. od Rossień. Wotnia, folw. , pow. bychowski, od 1874 r. własność. Jakuba Hołowackiego, 1151. 157 roli, 52 łąk, 491 lasu; młyn wodny daje 200 rs. Wótnoga, ob. Odnoga. Wotoka, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, przypiera do kanału Muchawieckiego. Wotria, rzka, w gub. smoleńskiej, ob. Otra. Wotterkeim, wś i fol, pow. rastemborski, st. p, Korschen. Wotterlack, fol, pow. iławkowski, st. pocz. Wottnogge niem. , ob. Odnoga, Wotyka, rzeczka, w pow. hrubieszowskim, ob. Kalinówka. Wotylówka, wś, pow. zwinogródzki, w 3 okr. pol, gm. Winograd o 4 w. , odl o 44 w. od Zwinogródki, ma 1480 mk. Posiada cerkiew drewnianą, p. w. św. Mikołaja, niewiadomej erekcyi, uposażoną 54 dzies. Niegdyś należała do Białocerkiewszczyzny, następnie w kluczu olszańskim hr. Konstantego Branickiego, obecnie należy do Apanaży Udiełów. Wotzlaff 1. ob. Ocesławy. 2. W. , ob. Wocław. Wouki, białoros. Wauki, wś poradziwiłłowska, pow. miński, w 3 okr. pol i gm. Kojda nów o 10 w. , o 50 w. od Mińska, ma 15 osad; miejscowość lekko falista, dość leśna, grunta szczerkowe. W. należała w r. 1740 do domin. Rudzica, miała 19 osad, w niej 3 konie, 13 wo łów. A. Jel. Woukorez, wś, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol, gm. Lubcz, przy gośc. z Wereskowa do mstka Delatycz, o 3 mile od Nowogródka, ma 9 osad; miejscowość bezleśna, lekko falista, gleba urodzajna. A. Jel. Wowcza, uroczysko na gruntach Malina, w pow. radomyskim, ze smolarnią należącą do Jośka Narodyckiego. Wowcze, kolenia, pow. radomyski, w 3 okr. Wowczenec . Potyjówka, o 18 w. . Wowczenec 501 mt. , szczyt w śród lesistej okolicy, na obszarze Lukawca, na Bukowinie; wody odsączają się do Seretu z praw. brzegu. Wznosi sie na 43 6 wsch. dług. a 48 płn. szer. Karta woj. , 13, Wowczyniec, rzeczka, depływ rz. Hnyłopiatu, w pow. berdyczowskim, koło wsi Jurówka. Wowerajcie, wś, pow. telszewski, gm. Kretynga, o 63 w. od Telsz. Wowerany 1. wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany, okr. wiejski Hermaniszki, 41 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostrowiec Wowerany. 2. W. , wś włośc. i folw. skarb. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 40 w. od Wilna, 6 dm. , 52 mk. 41 prawosł. , 11 katol. . Wowercze, wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Dobejki, o 48 w. od Wiłkomierza. Wowergis 1. rzeczka, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Muszy. 2. W. , zdrój siarczany, w pow. szawelskim, pod wsią Mingiele, o 6 w. od mka Mieszkucie, niedaleko od źródeł Muszy. Wowerischken, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Proekuls. Wowerliźe, wś, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawle, o 4 w. od Szawel. Wowersonie, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , gm. u 6 dzies. Wowery, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Syntowty, odl. od Władysławowa 11 w. , ma 10 dm. , 107 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 112 mk. Wowery 1. wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 106 w. od Rossień. Przykomorek celny, o 11 w. od N, Miasta a 94 w. od Jurborga. 2. W. , wś, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Wieksznie, o 85 w. od Szawel. 3. W. , wś, pow. rzeżycki, o 35 w, na płd. zach. od Rzeżycy, ma 3 dm. , 14 mk. W pobliżu wsi, na zachodnim brzegu jez. Razno, zwaliska zamku Wowerynia, dwór, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawkiany, o 28 w. od Szawel. Wowerynie 1. wś i osada, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 17 w. od Poniewieża. 2. W. , przys. , pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, o 35 w. od Rossień. 3. W. , dwór, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Szawlany, o 42 w. od Szawel. 4. W, , zaśc, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Ołoty, o 139 w. od Wiłkomierza. Woweryszki 1. wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol odl. 10 w. , ma 7 dm. , 57 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 40 mk. 2. W. , wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Kajmele, odl. od Władysławowa 28 w. , ma 4 dm. , 43 mk. Wraz z wsią Jakajcie ma 362 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. W r. 1827 wś Woweryszki, w par. Słowiki, ma 5 dm. , 33 mk. Woweryszki 1. wś, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Wewirżany, o 124 w. od Rossień. 2. W. , zaśc, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Kurkle, o 21 w. od Wiłkomierza. Wowierany, pow. oszmiański, ob. Ostrowiec 2 t. VII, 718. Wowirzena żmujdzkie, ob. Wewirżany, Wowiszki, fol. i wś nad jeziorem t. n. , pow, wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Towiany, o 18 i 19 w. od Wiłkomierza. Fol. należy do Michała Komara i wraz z Benedyktowemma 580 dzies. 121 lasu, 152 nieuż. ; młyn wodny. , w spisie z 1865 r. Woskowszczyzna, folw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Parafianowo, o 98 w. od Wilejki, w 1865 r. własność Rusieckich. Wowna, wś nad bezim. rzką, pow. nowogradsiewierski gub. czenihowskiej, gm. Żychowo, 253 dm. , 1627 mk. , cerkiew, jarmark, 13 wiatraków, olejarnia. Wownia z Wownickim potokiem, rze czka, prawy dopływ Dniestru. Jest to potok łą kowy, błotnisty. Wypływa w Dobrowlanach, w pow. stryjskim, płynie przez Uhersko, nastę pnie granicą Wowni, Wolicy, Pietniczan a Bilcza, tem samem granicą powiatów drohobyckiego a stryjskiego, dalej płynie przez Derzów, Demenkę Leśną, gdzie przepływa staw i w Kijowcu rozdziela się na ramiona i tak uchodzi do Dniestru, w pow. żydaczowskim. Potok został miejscami ujęty groblami, miejscami pogłębiony dla osuszenia nadbrzeżnych mokradeł. Długi około 19 klm. Do W. uchodzi z praw. brzegu po tok Wownicki. Wypływa on w Stryju, prze pływa Dobrowlany, Wownię, Pietniczany i De rzów. Okolica u źródeł wzn. do 295 mi, przy ujściu do 259 mt. Długość biegu około 20 klm. Karta wojs. , 8, XXX. St. M. Wownia al. Wuwnia, wś, pow. stryjski, 12 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Stryju, 5 klm. na płn. zach. od st. kol. i urz. poczt. w Uhersku. Na płd. leży Uhersko, na wsch. Pukienicze, na płn. Wolica i Bilcze wsi pow. drohobyckiego. Na płn. powstaje pot. Wowiński, dopł. Stryja, i płynie na płd. Własn. więk. ma roli or. 28, łąk i ogr. 292, pastw. 103, lasu 258 mr. ; wł. mn. roli or. 305, łąk i ogr. 256, pastw, 390, lasu 1 mr. W r. 1890 było we wsi i w przysiołku Glinka 75 dm. , 479 mk. w gm. ; 2 dm. , 14 mk. na obsz. dwor. 423 gr. kat. , 20 rz. kat. , 31 izr. , 37 in. wyzn. ; 450 Rus, 2, 41 Niemców. Par. rz. kat. w Stryju, gr. kat. w Uhersku. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. i kasa pożyczk. gm. z kapit. 1786 złr. Lu. Dz. Wownianka, ob. Wołnianka. Wowniawka Woźn Woz Wozdw Wozg Wowniawka, rzka, w pow. taraszczańskim, dopływ Tykicza Górnego. Woy. .. , ob. Woj. Woyanow niem. , ob. Wojanowo, Woybor dok. , ob. Wolbórz. Woydieten, wś, pow. fyszhuzki, st. p. Thierenberg. Woymanns, wś i posiadłość, pow. iławkowski, st. p. Woysca dok. , oh. Kochowa, w pow. wejherowskim. Woyszlaff Damerow w dok. niem. , ob. Osłowa Dąbrowa. Woysk niem. , ob. Wojsko, Woythalermuehle niem. , os. młyńska, pow, chojnicki, gmina Odry, st. p. Czarna Woda; 1885 r. 1 dm. , 6 mk. Wozbucie, Wozbucy, wś, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Kurszany, o 33 w. od Szawel. Wozbudziszki, wś włośc. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Koniawa, okr. wiejski Krzywile, o 6 w, od gminy, 3 dusze rewiz. Wozbuty, wś, pow. rossieński, par. Taurogi. Wozdwiżenka al. Wozdwiżeńska, wś włośc. nad rzką Czaponką, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, , gm. Juraciszki, okr. wiejski Tokarzyszki, 7 dm. , 67 mk. w 1865 r. 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Traby. Wozdwiżeńsk, pow. radomyski, ob. Złodziejówka. Wozdwiżeńskie al. Ignacowo, zaśc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bystrzyca o 2 w. , 7 dusz rewiz. Wozdwiżeńskie al. Czupachowka, wś, pow. lebiedziński gub. charkowskiej, gm. Czupachowka, o 25 w. od Lebiedzina, 281 dm. , 1404 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szpital, 3 jarmarki, cukrownia, warzelnia saletry. Wozek, wś nad Możą, pow. borysowski. Wozgielańce 1 i 2, dwie wsi, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Nowoaleksandrowska. Wozginiszki, folw. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 54 w. od Wilejki, przy b. dr. pocz. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 1 dm. , 17 mk. Woziłów, wś, pow. buczacki, 28 klm. na płd. zach. od Buczacza, 9 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urzędu poczt. w Potoku Złotym. Na płn. zach. leży Snowidów, na płn. wsch. Kościelniki, na płd. wsch. Uniż, na płd. zach. Piotrów dwie ostatnie wsi w pow. horodeńskim. Wzdłuż granicy płd. płynie Dniestr a wzdłuż granicy płd. wsch. dopływ Dniestru, Potok Złoty. Zabudowania wiejskie leżą na płd. zach. , nad Dniestrem. Dolina Dniestru wznies. 174 mt. npm. Na płn. dochodzi wznies. do 333 mt. Własn, więk. ma roli or. 186, łąk i ogr. 1, past. 46, lasu 247 mr. ; wł. mn. roli or. 674, łąk i ogr. 17, past. 12, lasu 2 mr. W r. 1890 było 104 dm, , 539 mk. w gm. , 6 dm. , 41 mk. na obsz. dwor. 550 gr. kat. , 20 rz. kat. , 10 izr. ; 560 Rus. , 20 Pol. Par. rz. kat. w Potoku Zło tym, gr. kat. w Snowidowie. We wsi jest cer kiew. Z zakładów przemysłowych istnieją tu gorzelnia i młyn. Lu. Dz. Woziwoda 1. nadleśn. król. nad rz. Brdą, pow. tucholski, st. p. w miejscu, par. kat. Śli wice, 10591 ha 128 roli or. , 372 łąk, 9218 lasu. W 1885 r. 27 dm. , 30 dym. , 201 mk. , 114 kat. , 87 ew. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymieniona jako majętność szlach. , nale żąca do Dąbrówki, mająca 4 dm. str. 255. 2. W. , niem. , karczma, pow. tu cholski, st. p. Kiełpin, par. Raciąż; obwód do min. Dąbrówka, należąca do Adama Połczyń skiego na Wysoce. W 1868 r. 2 dm. , 9 mk. ew. , 1 kat. ; 1885 r. 1 dm. , 6 mk. R. 1659, w drugiej wojnieszwedzkiej, zaszła tu potyczka ze Szweda mi, którymi dowodził brat Karola Gustawa, kró lewicz Adolf Jan. Dawniejszy dziedzic włości Józef Połczyński wystawił na miejscu walki pomnik. Ks. Fr. Woźna Wieś, wś nad rz. Jogrznią, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Bargłowo, leży śród lasów i bagien, o 1 w. od wsch. brzegu jez. Dręstwo; ma 57 dm. , 744 mk. , 2488 mr. Szkoła początkowa. W r. 1827 wś rząd. , ma 58 dm. , 372 mk. , par. Rajgród. pow. radomyskim, prawy dopływ Irszy, ujście ma na wprost wsi Pieniaziewicze. Oprócz kilku drobniejszych strumieni przybiera od pr. brzegu Szlamarkę. Woźnia Nowa i Stara, dwie wsi nad rz. Woźnią, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, par. praw. Worsówka o 3 i 6 w. , odl. o 25 w. od Radomyśla, 181 mk. Włościanie, w liczbie 49 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 176 dzies. , ze spłatą po 96 rs. 79 kop. rocznie. Własność Pieńkowskich. Woźniczany, wś włośc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Michniszki, o 7 w. od Trok, 3 dm. , 46 mk. prawosł. w 1865 r. 13 dusz rewiz. b. włośc. skarb. i 2 jednodworców. Woźnicze, wś nad rz. Sławeczną, pow. owrucki, gm. Pokalów, par. praw. Lewkowicze o 20 w. . Woźniczka, targowisko na Szląsku, ob. Woźnik. Woźniczna, wś na praw. brzegu rz. Biały, pow. tarnowski, leży w okolicy lesistej, podgórskiej, naprzeciw st. kol. Pleśna, ma 20 dm. , 147 mk. rz. kat. , należących do par. w Pleśny. Obszar tabularny dzieli się na dwie części, mające 5 dm. , 52 mk. 25 rz. kat. , 27 izrael. Pierwsza część L. Diettla ma 186 mr. 83 mr. la Woznie Wozn Br Ch Wożn su, obszar drugiej w ręku izraelitów nie poi dany w wyłazach; pos. mn. ma 95 mr. W r. 1581 wś ta, . Oznyczna Góra, w par. Pleśne, miała dwa działy Bobek Łowczowski płacił od 4 zagr. z rola, 2 kom. bez bydła, Agnieszka Łowczowska od 4 zagr. z rolą i 2 kom. bez bydła. Dziś W. graniczy na płn. z Kłokową, na płd. z Piotrkowicami a na wschód z Łękawką. Woznie, uroczysko, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Rewiatycze, należy do dóbr Siehniewicze Romualda NeuhofLej. Wozniesnienie, wś nad rzką Soroczką, pow. juchnowski gub. smoleńskiej, gm. Wozniesienie, o 17 w. od Juchnowa, 32 dm. , 370 mk. , zarząd gminy, cerkiew, kaplica, szkoła, st. poczt. , odl. 20 w. od st. Znamieńska. Wozniesieńsk, os. , pow. opoczyński, gm. Machory, par. Żarnów, odl. od Opoczna 20 w. Utworzona i nazwana przy uwłaszczeniu włościan po r. 1864. Ma 41 mr. Wozniesieńsk, mto nadetatowe u ujścia Martwych Wód do Bohu, pow. bobryniecki gub. chersońskiej, odl. o 64 w. na płd. zach. od Bobryńca, 148 w. od Chersonu, ma 12, 022 mk. W 1860 r. było tu 1170 dm. , wyłącznie murowanych z kamienia, wydobywanego w okolicach, 7, 963 mk. 101 katol. , 11 rozkolników, 13 prot. , 778 żydów, cerkiew, dom modlitwy żydowski, szpital wojskowy, 109 sklepów, ogród miejski ma 32 dzies. Handel nieznaczny, jakkolwiek odbywają się tu 3 jarmarki do roku, na których sprzedają głównie bydło rogate, owce, konie, drzewo i wyroby drewniane, przywożone z gub. kijowskiej i podolskiej. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem i poczęści handlem. Do miasta należy 1, 314 dzies. Od W. kończą się na Bohu granity i poczyna się żegluga. Miasto zbudowane zostało przy końcu zeszłego wieku z polecenia Zubowa na miejscu uroczyska zaporoskiego Sokoły, pod którem urządzona była stała przeprawa przez Boh. W 1795 r. przeznaczone zostało na msto główne nowo utworzonej gub. wozniesieńskiej ob. t. I, 573, co jednakże nieprzyszło do skutku. W r. 1817 W. zamieniony został na kolonię wojskową; w 1823 r. utworzono tu główny zarząd nad wszystkiemi koloniami wojskowemi w krajunoworossyjskim, ktory następnie przeniesiono do Elizawetgradu. Wozniesieńskie 1 al. Potiahowszczyzna, wś nad bałką Dobryńką, pow. konstantynogradzki gub. połtawskiej, gm. Natalino, 52 dm. , 277 mk. , cerkiew, szkoła, 2 wiatraki. 2 W. al. Sztenpilewka, wś nad Zbarem, pow, zołotonoski gub. połtawskiej, gm. Wozniesieńskie, o 15 w. od Zołotonoszy, 205 dm. , 1125 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, gorzelnia, 2 wiatraki. Wożnik al. Woźniki, Woźniczka, niem. Woischnik, 1375 r. Woysnyk, targowisko, zamek i dobra, śród wyżyny szląskiej, na wzn. 969 st. par. n. p. m. , w pobliżu źródeł rzki Małapanew, niedaleko granicy królestwa polskiego, pow. lu bliniecki, odl. 4 mile na wschód od Lublińca, po siada kościół paraf. katol. , szkołę katol, synago gę, 4 jarmarki rocznie, urząd poczt. i celny. Osada miejska ma 2, 675 ha 849 roli, 315 łąk, 1223 lasu, 205 dm. , 345 gospodarstw, 1620 mk. 1443 rz. kat. , 56 ew. 121 zydów. Dobra ma ją 413 ha 363 roli, 35 łąk, 8 dm. , 198 mk. 11 ew. ; leśnictwo ma 2, 528 ha 55 roli, 102 lak, 2, 294 lasu, 7 dm. , 47 mk. katol. W 1843 r. by ło w ogóle 189 dm. , 1259 mk. 20 ew. , 50 żyd. Parafia tutejsza do r. 1822 należała do biskup stwa krakowskiego, teraz do wrocławskiego. Do parafii należał w okolicy młyn Długosz. Par. ewang. w Ludwigsthalu. W. par. , dek. tarnowskiego, 1869 r. miała 2, 965 katol, 14 ewang. , 115 żydów. Br. Ch. Woźniki 1 wś i fol, pow. piotrkowski, gm. Woźniki par. Bogdanów, odl. 10 w. na zach. od Piotrkowa. Wś i osada mają 40 dm. , 456 mk. , 857 morg. , fol. 4 dm. , 38 mk. , 612 morg. , os, karcz. 1 dm. , 3 mk. , 2 morg. W 1827 r. wś ta, w paraf. Krzepczów, ma 22 dm. , 200 mk. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę kościołowi w Piotrkowie, fol. i zagrodnicy na rolach folwar. pleb. w Bogdanowie Łaski, L. B. , II, 220. W r. 1511 podano we wsi 10 łan. km. , w 1518 r. tylko 5. W 1552 r. Jan Gomoliński, pisarz sieradzki, płaci tu od 2 karczem, 25 osad. i 8 łan. Pawiń. , Wielkop. ,, 197, 257. Woźniki gmina należy do sądu gm. okr. II w Piotrkowie. Gmina ma 14, 071 morg. obszaru i 5, 719 mk. Śród stałej ludności jest 593 prot. i 63 żyd. 2 W Szlacheckie, wś, fol. i młyn. nad rzką b. n. , pow. noworadomski, gm. Dobryszyce, par. Lgota, odl. w. 10 od Radomska. Wś ma 27 dm. , 280 mk. , fol. 5 dm. , 57 mk. , os. młyn, 1 dm. , 7 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 148 mk. W r. 1886 fol. W. lit. A. rozl. 613 mr. gr. or. i ogr. mr. 458, łąk mr. 91, pastw. mr, 48, nieuż. mr. 17; budowli mur. 7, drew. 9, pokłady torfu. Wś W. os. 29, mr. 445; wś Zalesice os. 11, mr. 103; os. młyn, ma 14 morg. Na początku XVI łany km. dają dziesięcinę kanoniignieź. , wś pleban. w Lgocie tylko kolędę, po groszu z łanu, fol. daje dziesięcinę kościołowi w Dmeninie Łaski, L. B. , I 492, 507. W 1552 r. Mikoł. Zaleski płaci tu od 11 osad. na 4 łan. km. Pawiń. , Wielkop. , II, 285. 3 W. , wś, pow. łęczycki, gm. Dalików, par. Leźnica Wielka, odl. 12 w. od Łęczycy, ma 28 dm. , 199 mk. , młyn wodny. W 1827 r. W. , wś prywatna, ma 13 dm. , 140 mk. Własność arcyb. gnieźn. według aktu z r. 1357 Kod. Wielkop. , Nr. 1354. Na początku XVI w. dwór Woznykj alias Budzynek, dawniej wieś, wraz ze wsią Łączki, dawały dziesięcinę z łanów km. i ról dwór. kościołowi w Leźnicy Łaski, L. B. , II, 360. W r. 1576 Win centy Przerębski płaci tu od 2 łan. km. , karczmy i 11 osad. Pawiu. , Wielkop. ,, 70. 4 W. , wś i fol. nad rz. Wartą, pow. sieradzki, gm. i par. Męka, odl. od Sieradza 4 w. Wś ma 134 dm. , 913 mk. , fol. 4 dm. , 47 mk. W r. 1827 było 97 dm. , 525 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. 446 mr. gr. or. i ogr. 274 mr. , łąk 47 mr. , pastw. 68 mr. , nieuż. 57 mr. ; bud. mur. 5, drew. 12. Wś W. os. 127, mr. 1247. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. dawano altaryi gnieźn. , daninę z prosa serutum seu milium na stół arcybiskupi do Uniejowa, kolędę zaś, po 2 gr. z łanu, pleb. w Męce, który pobierał też dziesięcinę z folw. królewskiego Łaski, L. , B. , I, 392. Według lustracyi z r. 1564 wś ta wchodząca w skład ststwa sieradzkiego, miała, kmieci 36, osiad. na 11 łan. , karczmarzów 19, ogr. 4, młyn na Warcie. Dochody wynosiły ze wi 128 zł. 15 gr. 12 den. , z folw. 263 zł. 13 gr. 9 den. i 33 fl. 4 gr. Lustr. ,, 131. Starosta sieradzki miał tu swój dwór. Dobra były nadane w r. 1841 jako majorat gener. Markowowi. 5 W. , wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Irządze, ma 155 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 67 mk. W połowie w. dziedzicem wsi był Jakubik h. Pobóg. Wś miała folw. i łany km. Długosz, L. B. , n, 207. W 1581 r. Janz pobliskiego Wilkowa, płacił tu od 6 łan. km. , 2 kom. bez bydła i 1 rzem. Pawiń. , Małop. , 70 6 W. , wś, fol. i dobra, pow. konstantynowski, gm. Czuchleby, par. Niemojki, r. gr. Chotycze, odl. 20 w. od Janowa, mają li dm. , 221 mk. W r. 1827 było 8 dm. , 54 mk. W r. 1878 fol. W. z awulsem Piny, attyn. Chotyck, rozl. 1841 mr. . gr. or. i ogr. 1217 mr. , łąk 223 mr. , pastw. 78 mr. , lasu 272 mr. , nieuż. 51 mr. ; bud. mur. 7, drew. 32; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. 7 os. , 5 mr. , wś Mieszki 12 os. , 304 mr, , wś Świniarowo 27 osad, 527 mr. , wś Dzięcioły 11 os, , 334 mr. , wś Czuchleby 27 os. , 836 mr. 7 W. , wś i fol. , pow. płocki, gm. Rogozino, par. Woźniki, odl. 14 w. od Płocka, ma kościół par. murowany, wiatrak, 35 dm. , 334 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 164 mk. W 1886 r. fol. W. rozl. 986 mr. gr. or. i ogr. 583 mr. , łąk l89 mr. , pastw. 24mr. , lasu l57 mr, nieuż, 33 mr. ; 9 bud. mur. 14 drew. ; las nieurządzony. Wś W. 31 osad. , 247 mr. Kościół i parafia powstały zapewne w w. , bo istniały już w 1540 r. Obecny, murowany, wzniesiono 1818 r. We wsi w wieku XVI siedzi drobna szlachta. Działki są tak drobne, ze w 1578 r. niektóre mają po i ćwierci 1 16 i 1 12 łana. Największą część ma Andrzej Biczek, płacący od 1 łz rolą, wiatraka, przytem od propinacyi wódki i piwa Pawiń. , Mazowsze, 6, 7, 15. W. par. , dek. płocki, do 1, 600, dusz. 8 W. , wś i fol. , pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Radzymin, odl. 6 w. od Płońska, ma 7 dm. , 120 mk. W 1827 r. był 1 dm. , 18 mk. Dobra W. składały się w 1885 r. z fol. W. i Rogatkowo, rozl. 548 mr. gr. or. iogr, 448mr. , łąk 51 mr. , pastw. 29 mr. , lasu 6 mr. , nieuż. 14 mr. ; 2 budynki mur. 13 drew. , pokłady torfu. Wś W. 12 os. , 19 mr. , wś Postruże Małe 7 os. , 200 mr. W 1567 wś miała 6 włók km. , 1 ogrod. , 1 ko wala Pawiń, , Mazowsze, 351 9 W. , ob. śniki, Br. Ch. Woźniki, wś, w pow. wadowickim, u ujścia potoka Lgockiego do Skawy z prawego brze gu, 8 klm. na północ od Wadowic. Przez wś prowadzi gościniec z Wadowic na północ, który przy cmentarzu rozdziela się na dwa ramiona do Spytkowic i do Skawiny. Okolica jest pa górkowata, wznies. na połd. od wsi sięga 328 mt. n. p. m. Zabudowania ciągną się ulicą wzdłuż potoku, w środku stoi kościół parafialny drew niany. Wś liczy wraz z obszarem tabul. 135 dm. i 713 mk. rz. kat. , prócz 4 ew. Pos. tabu larna Józefy hr. Błażowskiej ma wogóle 12 mr. ; pos. mn. 932 morg. roli. We wsi jest szkoła lu dowa. Parafia, nieznanej erekcyi, pochodzi z XIII w. Prawo patronatu wykonywują gminy Wo źniki i Żygodowice. Z aktu Konrada, potwier dzającego 1242 r. nadania dla klasztoru w Staniątkach, dowiadujemy się, ze comes kasztelan krakowski, nadał, między innemi, klasz torowi wieś Podłęże, którą otrzymał od klasztoru tynieckiego w zamian za Woźniki i Łętkowice. Według Długosza wś ta należała do klasztoru w Mogile i miała kościół paraf. , p. w. N. P. Maryi, a dziesięcinę dawała z łan. km, scholastryi kra kowskiej Długosz, L. B. ,, 234. W 1581 r. Pawiński, Małop. 105 były uposażeniem biskup stwa kamienieckiego i miały 7 łanów km. , 6 za grod. z rolą, 4 komor. z bydłem i karczmę z ćwier cią łanu. W. graniczą na płn. z Bachowicami, na wsch. z Żygodowicami i Lgotą a na płd. z Witanowicami. Mac. Woźniki 1 wś gospod. , w pow gnieźnieńskim, obie parafie, okr. urz, , zarząd st. cyw. , st. kol. i poczta w Gnieźnie, szkoła katol. w Łubowie Liebau, ewang. w Baranowie. Ma 601 ha, 27 dm. , 296 mk. 212 katol. Leży na zach. półn. od Gniezna. Tu gospodarz Przybylski swą osa dę sprzedał komisyi kolonizacyjnej. W 1295 r. Przemysław potwierdza nadanie W. klasz torowi św. Klary w Gnieźnie. R. 1371 Arnold, mieszczanin gnieźn. , sprzedaje Goczkowi, wójto wi gnieźn, , sołectwo w W. 2. W. , fol. nad rzką Prut, należący do dóbr Kotowa, w pow. bukow skim grodziskim, ma sąd okr. , urząd okr, , urz. st. cyw. i st. kol. z pocztą w Grodzisku, szkoła katol. w miejscu, paraf katol. w Ptaszkowie; 14 dym. , 258 mk. Leży na płd. wschód Opalenicy a wsch. płd. od Grodziska. We wsi kościół filial ny. W. Ł. Woźniowce, wś, pow. jampolski, okr. pol. i par. katol. Murachwa gm. Pieńkówka, st. poczt. Dżuryn o 25 w. , st. dr. żel. Jaroszynka o 4 w. , ma 89 dm. . 374 mk. , 369 dzies. ziemi włośc, 419 dworskiej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , Woźniki Woźnik Woznitzea wzniesioną w 1869 r. , filialna par. Szczuczyniec Powierzchnia pagórkowata, gleba w większej części glinkowata. Należała do Dziekońskich, Krotte, dziś jego sukcesorów, Dr. M. Woźniszki 1 wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Gudele, odl. od Maryampola 27 w. , ma 8 dm. , 103 mk. 2 W. , wś, pow. kalwaryjski gm. Janowo, par. Ludwinów, odl. odKalwaryi 7 w. , ma 10 dm. , 47 mk. Woznitzea, wś, pow. ządzborski, st. p. Nikolaiken. Woźnowiejskie, jezioro, ob. Dręstwo. Woznowo, wś, pow. drysieński, par. Rosica. Woznowszczyzna 1 wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Wołożyn, okr. wiejski Kibudeie, 25 dusz rewiz. 2 W. , kolonia, pow. wilej ski, w 3 okr. pol. , gm. Parafianów o 3 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wiatochma, o 72 w. od Wilejki, 5 dm. , 45 mk. żydów rolników. 3 W. , zaśc. , pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, o 6 w. od Mińska, miejscowość wzgó rzysta. J. Krz. A. Jel Wozowniki, wś. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Pohost Nowy o 9 w. , okr. wiejski, Jundziłowo, o 48 w. od Dzisny, ma 17 dm. , 64 mk. prawosł. , 101 katol. w 1865 r. 72 dusz rewiz. ; należy do dóbr Stefanowo Szaumanów. Wozwodziszki, i dobra, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Pogiry, o 25 i 26 w. od Wiłkomierza. Woża, rzka, w pow. ihumeńskim, lewy bagni sty dopływ Wołmy, cały w obrębie gm. Śmiłowicze, ma początek w lesistych moczarach po między wsiami Nieżyce i Hrywa, płynie na po łudnie nizinami pod wsi Draczków, Starzyna, fol. Sady i za folw. Odyn ma ujście. Długa około 12 w. ; na błoniach dość znaczne łąki, potrzebujące osuszania. A. Jel. Woźbiszcze, zaśc. , pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. katol. Uzda, gm. SłobodaPereszew ska, o 84 w. od Ihumenia. A. Jel. Wożdale, wś, w pow. wiłkomierskim, nadana w połowie XVIl w. przez Annę ze Staweckich Horodecką Bilewiczową monasterowi w Surdegach. Woże al. Czaronda, jezioro, w pow. kiryłowskim gub. nowogródzkiej, długie od płn. na płd. 40 w. , szerokie od w. do 12 w. , ma 106 w. obwodu i zajmuje 8, 4 mil al 407 w. kw. Głębokie od 21 2 do 7 saż. Brzegi błotniste, lesiste, mało zaludnione. Do jeziora uchodzi 20 rzek, z których ważniejsze Wożga al. Woża, będąca właściwie wierzchowiskiem Onegi, Pustala, Jełża, Bołtnia i Solza, wypływa zaś rzka Świd, dopł. jez. Łacze. Jezioro jest bardzo rybne. Wożki, góra 389 mt. , garb położysty występujący w Olszance, w pow. złoczowskim, na 42 53 wsch. długości, 49 30 półn. szer. Karta wojs. , 7, XXXII. Wożkie, litewska nazwa mka Konstantynów, w pow. poniewieskim ob. t. . Wożuczyn, wś i folw. , pow. tomaszowski, gm. Komarów, par. Wożuczyn, r. gr. Czortowice, odl. 18 w. od Tomaszowa, 3 mile od Zamościa, w malowniczem położeniu śród wyżyny, której wo dy zlewają się tu w wielki staw, najobszerniej szy w powiecie. Wś posiada kościół par. muro wany, szkołę początkową, dom przytułku dla starców, sąd gminny, gorzelnię, młyn, pałac dzie dziców z pięknym ogrodem, 81 dm. , 570 mk. 156 praw. , 18 żyd. W r. 1827 było 103 dm. , 549 mk. W 1884 r. fol. W. rozl. 1756 mr. gr. or. i ogr. 902 mr. , łąk 168 mr. , pastw. 15 mr. , lasu 540 mr. , przestrzenie sporne 42 mr. , nieuż. 89mr. ; bud. mur. 17, drew. 28; płodozm. 8 i 10 pol. , las urządzony. Wś W. 65 os. , 558 mr. , wś Kozia Wola 13 os. , 56 mr. , wś Kraczew 11 os. , 19 mr. Na obszarze wsi starożytne mogiły, zwane przez lud szwedzkiemi al. Szwedami. Kościół i pa rafią założono tu podobno w w. , ale został zniszczony przez Tatarów. Nowy kościół wzniósł 1595 r. Jakub Wożuczyński. Obecny murowa ny, wybudował 1792 r. dziedzic wsi Wil helm hr. Mier, kasztel. słoński, generał gwardyi kor. On również wystawił na miejscu dawnego obronnego dworu, na górze otoczonej fossą i mu rem, pałac z salą teatralną, dotąd istniejącą i parkiem, w którym były pourządzane szpalery, labirynty, korytarze i arkady ze strzyżonych w różne kształty świerków. W święta Mier z ca łym dworem i muzyką przepływał staw, udającsię do kościoła. Mier posiadał prócz W. starostwo tyszowieckie, Komarów i Krynice. Dobra tezajmowały obszar mający około 6 mil długości a 4 szerokości. Całość ta rozpadła się w koń cu XVIII w. Z rąk Mierów przeszedł W. do Wapińskich a następnie do Wydżgów, którzy staran nie utrzymywali pałac i park. W. par. , dek. tomaszowski, około 2, 700 dusz. Br, Ch. Wracimów, ob. Racimów. Wradiewka, Wradyjówka, sioło, pow. ananiewski gub. chersońskiej, o 55 w. na płn. wsch. od Ananiewa, ma 2696 mk. Małorusów i Mołdawian. St. dr. żel. płdzachodnich, na odnodze od Birzuły do Elizawetgradu, pomiędzy st. Lubaszewką o 25 w. a Katerynowka o 15 w. , odl. o 97 w. od Birzuły a 174 od Elizawetgradu. Wracławek, niem. Warzeln, 1388 Warzlaw, około 1420 Warczil, 1414 Froczelsdorf, dobra ryc. , pow. kwidzyński, st. poczt. Trumiejki, par. kat. Szynwałd; 527 ha 387 roli orn. , 57 łąk, 26 lasu; 1885 r. 7 dm. , 27 dym. , 162 mk. , 9 kat. , 153 ew. Własność v. Rosenberga na Klecewie. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisany jako folw. szl. do Trumiej, o 20 dym. str. 248. R. 1388 mieszka tu Piotr, r. zaś 1543 Anna, Urszula i Elźbieta, córka ś. p. Tomasza Czerlińskiego. W późniejszych czasach napotyka Woźbi Woz Wozo Wozno Woznowo Woźniszki Wranow my Bibersztein, Pilchowskich ob. Kętrz. O narod. pol. str. 190 i 200. Kś. Fr. Wranow, Varanne, hr. ziemneńskiem Zemplin, nad rz. Toplą, ma kościół paraf. katol. , synagogę żydowska, urz. pocz. , 1762 mk. trudniących sie uprawa roli. Dawniej bywały jarmarki ożywione; miasto miało prawo na skład towarów Parafia istniała tu już w XIV w. Osada obdarzona została przywilejami przez króla Macieja Korwina 1461 r. i Rudolfa 1607 r. Hrabina Marya Esterhazy założyła tu klasztor paulinów, zniesiony 1786 za Józefa II. Na poblizkiej górze stercza zwaliska zamku Cziczwa, zbudowanego 1440 r. , zniszczonego częścią w walkach za Toekoelego 1684 r. , częścią przez cesarskiego generała Laukena w 1711 r. Wrazy, pow. szczecinkowski, ob. Uraza. Wrażne Górne, czes. Vrażne Horni, niem. Petersdorf Klein, wś. , pow. opawski, okr. sądowy odrzański Odrau, ma 415 mk. Wrąbczyn, w XVI w. Wronczyno major i minor i Wrampczino, wś i fol. pow. słupecki, gm. Emilienheim, par. Zagórów, odl. od Słupcy 12 w. Wś ma 28 dm. , 496 mk. , fol. ma 3 dm. , 74 mk. W 1827 r. jedna część miała 25 dm. , 300 mk. , druga 7 dm. , 59 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. 377 mr. gr. or. iogr. 224 mr. , łąk 70 mr. , pastw. 45 mr. , nieuż. 38 mr. ; bud. mur. 7, drew. 1. Dokumentem z r. 1173, wątpliwej autentyczności, Mesico dux Polonie nadaje klasztorowi w Lędzie haereditatem nostramdictamparvum Vron, piscacione ac venacione. .. ab omnibus juribus Polonie absolutam. Mimo niewątpliwie późniejszego przekształcenia aktu, sam fakt darowizny W. przez Mieszka jest pewnym. Władysław Odonicz r. 1236, w akcie nadania klasztorowi obszaru dawnego grodu w Lędzie, potwierdza posiadanie Wrąbczyna parvum cum sale et pratis, lacubus. .. omnibus utilitatibus in borra, silva, nemore et agris. .. prout magnus dux ho eidem Domui contulerat. Przy grodzie lędzkim były dwie kaplice św. Andrzeja i św. Piotra, patronatu książęcego. W r. 1240 Fulko, arcyb, gnieźń. , przeznacza dziesięciny oddawane tym kaplicom na uposażenie klasztoru. Starsza część wsi Wronczyn Wielki była własnością książęcą, dopiero r. 1241 Kazimierz Coavieet Landensis nadał tę wś klasztorowi. Istniała też i część trzecia, własność prywatna, którą r. 1292 zamienia wraz z Bieganinem Wisław, syn Gierlachona, z Wojsławem, synem Gosława, na jego wieś Małek. W r. 1362 zamienia klasztor Wrąbczynek na część lasu królewskiego pod Kazimierzem położonego, zwanego Czirnetz, mającą 60 łan. frankońskich obszaru, wymierzonego i okopcowanego. Klasztor może założyć na tym obszarze wieś dziś Nowa Wieś na prawie polskiem lub niemieckiem. R. 1362Laurentius dziedzic Królikowa, kasztelan lędzki, sprzedaje klasztorowi za 56 grzyw. po 48 gr. trzecią część W. Wielkie go, którą przez trzy lata posiadał. W następnym roku 13 63 Mikołaj subdapifer biskupa poznań. , sprzedaje klasztorowi medium dominium in villa magnum Wronczin nuncupata, za 40 grzyw. Po mimo dokonanej w r. 1362 zamiany Wrąbczynka wieś ta pozostała i nadal własnością klaszto ru. Za rządów Ludwika podniesiono widocznie tę kwestyę, lecz na rokach w Gnieźnie, w obec króla zgromadzeni na sądy dostojnicy, z Przecławem, kasztel. kaliskim, na czele, oświadczyli, iż Parvum dicto Prziborowo nec nonmolendino sito subcivitate Pysdrensi, zawsze oddawna należało do klasztoru Kod. wielkop. , Nr. 20, 192, 222, 228, 685, 1044, 1464, 1478, 1491, 1722, 1739, 1871. Na początku XVI w. we wsiach Wron czyno major i W. minor Wrąbczynek łany km. dawały pleban. w Zagórowie tylko meszne, po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 283. W r. 1578 we wsi Wrampczino było 21 2 ślad. os. , 5 kom. , 2 rzeź. ; w r. 1579 opat lędzki płaci tu od 41 2 łan. , 4 zagr. bez roli, 1 kom. bez bydła i 1 rzem. Paw. , Wielk, I, 216 i 241. Br. Ch Wrąbczynek 1 wś i fol. pow. , słupecki, gm. Dłusk, par. Zagórów, odl. od Słupcy 15 w. Wś ma 24 dm. , 106 mk. , fol. 4dm. , 12mk. W r. 1827 było 21 dm. , 169 mk. W r. 1874 fol. W. rozl. 842 mr. 388 mr. gr. or. i ogr. , 126 mr. łąk, 150mr. pastw. , l47mr. lasu, 31 mr. nieuż. ; 8 bud. mur. , 9 drew. , las nieurządzony. Wś W. czynszowy os. , 263 mr. , wś W. folwarczny 23 os. , 36 mr. Co do przeszłości ob. Wrąbczyn. 2 W. , folw. pod Czarną górą, pow. słupecki, gm. Emilienheim, par. Zagórów, odl. od Słupcy 15 w. , ma 3 dm. , 19 mk. Wrąbczynkowskie Holendry, fol. nad rz Wartą, pow. słupecki, dm. Dłusk, par Zagórów, odl. od Słupcy 18 w. , mają 35 dm. , 816 mk. W r. 1827 było 20 dm. , 208 mk. Wrąbczyńskie Holendry, kol, pow. słupecki, gm. Emilienheim, par. Zagórów, odl. o 17 w. od Słupcy, ma 8 dm. , 61 mk. Wrąblów, u Długosza Wramblów, pierwotna nazwa wsi Rąblów, w pow. nowoaleksandryjskim puławskim, w par. Wąwolnica. Za czasów Długosza wś ta, w par. Wąwolnica, własność Jakuba h. Nabra, miała 11 łan. km. , folwark rycerski, z których dziesięcinę, wartości czterech grzyw, , płacono klasztorowi św. Krzyża. Według drugiego opisu Długosza karczma, zagrod i trzy folwarki dawały klasztorowi, wartości 8 grzyw. , inne role kościołowi w Wąwolnicy Długosz, L. B. , t. n, 569; III, 248. Ob. Rąblów. Wrączyn, ob. Wronczyn. Wrąkowizna, os. , pow. węgrowski, gm. Miedzna, 2 dm. , 15 mk. , 78 morg. Wrbe al. Wribo, Verbo, hr. liptowskiem, nad rz. Wagiem, ma 87 mk. Wrbkau, dobra i wś, pow. raciborski, par. Wrąko kat. Oderzów. W r. 1885 dobra miały 220 ha, 1 dm. , 22 mk. kat. ; wś 42 ha, 24 dm. , 163 mk. kat. Wrbno, ob. Werbno. Wreschen niem. ob. Września. Wrest, ob. Langfur. Wreszcz, ob. Wrzeszesz. Wręby, dawna nazwa miasta Korytnicy nad Bugiem, w pow. włodzimierskim. Wręcza, wś i fol. , pow. błoński, gm. Radziejowice, par. Mszczonów, odl. 20 w. od Grodziska, ma szkołę, gorzelnię, młyn, 438 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 158 mk. ; os. młyn. miała 2 dm. , 16 mk. W r. 1579 Andrzej Wręcki, zw. Jedynak, płacił od 23 4 łan. km. , 1 rzeź. , Wojciech i Jerzy od 2 3 4łan. 1 zagr. W r. 1887 fol. W. rozl. 1251 mr. 943 mr. gr. or. i ogr. , 136 mr. łąk, 142 mr. pastw. , 30 mr. nieuż. 4; bud. mur. , 23 drew. ; płodozm. 9 pol. Do folw. należały poprzednio wś. W. 31 os. , 421 mr. , wś Wólka Wręcka 7 os. , 146 mr. , os. . Młynek Wręcki os. , 25 mr. , wś Chroboty 17 os. , 235 mr. , wś Grabie 11 os. , 140 mr. , wś Zazdrość 15 os. , 179 mr. Wręczyca 1 wś i fol. , pow. wieluński, gm. Siemkowice, par. Pajęczno, odl. od Wielunia 31 w. , ma 27 dm. i wraz z os. Piekło 197 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 101 mk. W r. 1882 fol. W. al. Lipiny, w r. 1878 oddzielony od dóbr Dylów Szlachecki, rozl. 746 mr. 326 mr. gr. or. i ogr. , 73 mr. łąk, 8 mr. pastw. , 319 mr. lasu, 19 mr. nieuż. ; 2 bud. mur. , 6 drew. , las nieurządzony, pokłady torfu. Na początku XVI w. dziesięciny ze wsi idą na stół arcybiskupi, zaś pleban w Pajęcznie pobiera tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 531. W r. 1552 płacono pobór od 10 osad. Pawiu. , Wielkop. ,, wś, fol. i dobra nad rzką Trzopką, pow. częstochowski, gm. Kamyk, par. Kłobucko, odl. 10 w. na płn. od Częstochowy, przy drodze do Panek. Na obszarze dóbr jest tartak parowy z młynem do mielenia kości, gorzelnia, trzy młyny wodne, piec hutniczy z maszynami do odlewu żelaza, tokarnia z warsztatem ślusarskim i kowalskim, poruszana siła wody, pokłady rudy żelaznej. Wś ma 68 dm. , 476 mk. ; fol. 13 dm. , 20 mk. ; os. karcz. 1dm. , 5 mk. W r. 1827 było 62 dm. , 446 mk. Dobra W. Wielka składały się w r. 1874 z folw. W. Wielka, Kopskie, Błaszczyk, Grodzisko z Pierzchnem, nomenklatur Wilczydół, Blachownia, rozl. 9, 210 mr. 278 mr. gr. or. i ogr. , 48 mr. łąk. , 22 mr. pastw. , 2459 mr. lasu, 4 mr. w os. , 6 mr. nieuż. ; 3 bud. mur. , 17 drew. ; fol. Kopskie 189 mr. gr. or. i ogr. , 48 mr. łąk, 21 mr. pastw. , 5 mr. wody, 87 mr. w os. ; 2 bud. mur, 9 drew. ; fol. Grodzisko z Pierzchnem 393 mr. gr. or. i ogr. , 132 mr. łąk, 46 mr. pastw. , 1009 mr. lasu, 4 mr. wody, 11 mr. nieuż. ; 5 bud. mur. , 8 drew. ; fol. Błaszczyki 197 mr. gr. or. i ogr. , 62 mr. łąk, 3836 mr. lasu, 38 mr. nieuż. ; 3 bud. mur. , 10 drew. oraz grunta we wsi Borowe 66 mr. , we Słownik G. wsi Wręczyca 38 mr. ; osada fabryczna Blachownia 175 mr. i grunta we wsi Brzoska i Wyrazów 34 mr. ; 13 bud. w nomenklaturach. Wś W. Wielka 52 os. , 849 mr. , wś Długi Kąt z Kopiskiem 25 os. , 578 mr. , wś Borowe 28 os. , 458 mr. , wś Grodzisko 36 os. , 589 mr. , wś Blachownia 12 mr. , wś Trzepizury z pustkowiami Malice, Cisie i Gać 20 os. , 411 mr. , wś Wyrazów 18 os. , 371 mr. , wś Brzoska 32 os. , 766 mr. Bardzo stara osada, na jej gruntach odkryto przedhistoryczne groby, a w nich szkielety olbrzymich rozmiarów Gaz. Warsz. r. 1845. W polowie w. wś ta, własność królewska, miała 24 lany, z których dziesięcinę płacono klasztorowi w Kłobucku. Było też 5 łanów sołtysich i karczma Długosz, L. B, t. III, str. 170. Bogate pokłady rudy żelaznej w utworze ilastym i piaskowca żelazistego, oddawna były użytkowane, o tem świadczy akt, którym Zygmunt I potwierdza niejakiemu Błażejowi Łojkowi honesto, rudnikowi z Ławów Wręczyckich, w r. 1531 prawo do kuźnicy w Wręczycy, przez starostów krzepickich oddawna nadane, z obowiązkiem płacenia co rok po 8 grzywien. Zygmunt August potwierdził to prawo de minera ferraria Lawi dieta w r. 1549 Janowi Łojkowi, a następnie dozwolił ustąpienia bratu jego Tomaszowi w r 1553 Łabęcki, Górnictwo, I, 318. W r. 1581 Wrenczice Wielka i Mała, wsi należące do zamku krzepickiego, dawały od 121 2 łan. km. , 1 sołtysiego, 2 zagr. bez roli, 1 koła trackiego, zaś kuźnica dieta ŁawiŁoikowa miała 3 kola, 12 towarzyszów, 1 2 łanu Pawiń, Małop. , 79. Według wykazów urzędowych jeszcze w r. 1831 wykopano w Wręczycy Małej 1350 kibli rudy żelaznej Łabęcki I, 424. 3 W. Mała, wś, pow. częstochowski, gm. Kamyk, par. Kłobucko, ma 17 dm. , 119 mk. , 285mr. W r. 1827 było 12 dm. , 72 mk. Wchodziła w skład starostwa kłobuckiego, nadanego ks. paulinom częstochowskim. Br, Ch. Wręczycka Wólka, przy wsi Wręcza, w pow. błońskim, ob. Wólka 329. Wriańce, wś nad bezim. rzką, pow. mgliński gub. czernihowskiej, gm. Starosiele, 94 dm. , 448 mk. , cerkiew. Wróbel 1. os. , pow. kaliski, gm. Ostrów Kaliski, par. Godziesze, odl. od Kalisza w. 24; ma 1 dm. , 4 mk. 2. W. , os. , pow. kaliski, gm, i par. Iwanowice, odl. od Kalisza 27 w. 3. W. , os. , pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Przerośl, odl. od Suwałk 19 w. , ma 2 dm. , 20 mk. W 1827 r. 2 dm. , 28 mk. Wróbel, młyn, w pow. pleszewskim, poczta w Bogusławiu, par. katol. Grodzisk. Wróblaczyn, wś, pow. rawski, 18 klm. na płd. zach. od Rawy Ruskiej, 6 klm. na płd. wsch od sądu pow. i urzędu poczt. w Niemirowie. Na płn. leży Smolin, na płn. wsch. Ulicko Seredkiewicz, na płd. wsch. Parypsy, na płd. Przedmieście i Niemirów, na płd. zach. Czerniawka 2 Wróbl Wrbno Wróblany Wróble część Hruszowa, w pow. jaworowskim. Płd. krawędź obszaru przepływa potok Rybne, dopł. Zawadówki; część płn. pot. Sewelówka, dopł. Smolinki. Najw. wzn. wynosi 369 mt. na płn. wsch. Własn. więk. ma roli or. 585, łąk i ogr. 67, pastw. 105, lasu 2, 063 mr. ; włas. mn. roli or. 1, 957, łąk i ogr. 264, pastw. 340, lasu 59 mr. W r. 1890 było we wsi i w przysiołkach Chomańce, Przejazd, Ruda, Seredyna, Stesy, Papiernia, Szawary i Wola 233 dm. , 1232 mk. w gm. , 7 dm. , 38 mk. na obsz. dwor. 1054 gr. kat. , 179 rz. kat. , 32 wyzn. izrael. , 5 innych wyzn. ; 1052 Rus. , 188 Pol. , Niemirowie, gr. kat. w miejscu, dekanat lubaczowski, dyecez. przemyska. Dokument z r, 1670, wystawiony przez Franciszka ze Żmigrodu Stadnickiego na Wróblaczynie i Perespie, zawiera potwierdzenie popowstwa zięciowi Michała Popowicza, Jaremowi Truszowi, jego żonie, dzieciom i wnukom. Ma tego Popowstwa rzeczony Trusz spokojnie zażywać, byle powinności cerkiewne odprawował, jak gdzieindziej odprawiają Szaraniewicz Rzut oka na beneficya ruskie, str. 9. We wsi jest cerkiew i szkoła 1 klas. Jest tez tartak wodny o jednej pile i o jednym gatrze zwyczajnym. W początkach XIX w, istniała tu papiernia Cieleckiego. W r. 1538 dziedziczyli tę wieś Dobraczyńcy, jak widać z aktu granicznego między W. a Smolinem, Rkp. Ossol. , Nr 2837, str. 120. Lu. Dz. Wróblany, wś nie istniejąca obecnie pod tą nazwą. W r. 1632 wchodziła w skład ststwa kozienickiego. Będzie to zapewne wś Wróble, w pow. garwolińskim. Wróble 1. w XVI w. Wroblów, w XVII Wróblany, wś nad rz. Wisłą, pow. garwoliński, gm. Maciejowice, par. Wargocin, ma 43 dm. , 398 mk. , 844 mr. W 1827 r. 20 dm. , 166 mk. W r. 1569 wś Wrobliow, wchodząca w skład ststwa stężyckiego, miała 3 4 łan. km. i 1 komor. Pawiń. , Małop. , 340. W obecnem stuleciu wchodziła w skład dóbr rząd. Garwolin. Por. Wróblany. 2. W. , wś szlach. , pow. mazowiecki, gm. Wysokie Mazowieckie, par. Kulesze. W r. 1827 miała 21 dm. , 144 mk. 3. W. Jarciszewo, wś szlach. , pow. łomżyński, gm. Kossaki, par. Kołaki. W r. 1827 miała 13 dm. , 79 mk. 4. W. , pow. ostrowski, ob. Michalowo 9. 5. W. Święcice, pow. płocki, ob. Święcice 3. Wróble, okolica szlach. , w pow. lidzkim, ob. Worobie. Wróble, wś ryc. , w. pow. inowrocławskim strzelińskim, urz. okr. , urz. st. cywil, st. kol. , poczta i par. ew. w Kruszwicy, szkoła katol. i par. katol. w Pieckach, ewang. w Brodzkiem Koenigsthal, sąd okr. w Inowrocławiu. Obszaru 742 ha, 7 dm. , 170 mk. 149 katol. . Leży na wsch. płn. Kruszwicy. Około r. 1557 siedzieli tam Stanisław Dorz, wykupiony przez Niemojewskiego, Wiktor, Wawryn i Feliks mieli 1 2 łany, 1 zagr. ; Szymon Masteński na 1 2 łanku, tak samo Wawrzyn Masteński. Dziesięciny po bierali przez pewien czas wikaryusze kruszwiccy. Ł. W. Wróble 1. niem. Wrobeln AU i Neu, folw. , pow. ostródzki, st. p. Reichenau. 2. W. , os. , pow. ządzborski, st. p. Nikolaiken. Wróblew 1. w XVI w. Wroblowo, wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Leśmierz, par. Solca, odl. od Łęczycy 8 w. , leży przy drodze bitej do Ozorkowa. Wś ma 5 dm. , 83 mk. , 44 mr. ; fol. 6 dm, 27 mk. , 412 mr. W r. 1827 było 13 dm. , 71 mk. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę kollegiacie łęczyckiej zaś pleb. w Solcy tylko kolędo, łany folw. zaś dawały pleb. w Solcy Łaski, L. B. , II, 355. W r. 1576 trzej synowie Piotra Wróblewskiego płacą od 3 łan. , 3 zagr. , 10 osad. ; Jan Wróblewski od łan. , 1 kom. , 1 rzem. Pawiń. , Wielk. ,, 59. 2. W. , wś, fol. i os. poduch. , pow. sieradzki, gm. i par. Wróblew, odl. 9 w. od Sieradza, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, urząd gminny, 50 dm. 5 na folw. i 3 na probostwie, 580 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 155 mk. W r. 1887 folw. W. rozl. mr. 382 gr. or. i ogr. 346, łąk mr. 16, past. mr. 5, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, drew. 10, wiatrak. Wś W. os. 24, mr. 68. O starożytności osady świadczy cmentarzysko przedhistoryczne i liczne nasypy. Zdawna osiadła tu rodzina szlachecka h. Lis, której fundacyi winna swój początek parafia i kościół p. w. św. Piotra i Pawła, istniejące już w XIV w. Na początku XVI w. dziedzicami wsi są Malscy, właściciele Charłupi, h. Nałęcz. Uposażenie kościoła stanowiły cztery lany, place, sadzawka, zagrodnik. Przy kościele była szkoła. Dziesięcinę z łan. folw. , sołtystwa i jednego łanu km. pobierał pleban, inne lany km. dawały na stół arcybiskupi i kollegiacie uniejowskiej. Kościół drewniany często był przebudowywany. Po spaleniu w r. 1804, przyczem spłonęły akta, stanął nowy, odnowiony około r. 1880. Na cmentarzu wzniesioną została niedawno kaplica murowana, p. w. św. Augustyna. W. par. , dek. sieradzki, około 3000 dusz. W. gmina należy do sądu gm. okr. I w Zapuście Małej, st. poczt. w Sieradzu o 8 w. . Gmina ma 15183 mr. obszaru i 5141 mk. Śród stalej ludności 31 prot. i 68 żydów. 3. W. , wś i fol. , pow. wieluński, gm. i par. Mokrsko, odl. 13 w. od Wielunia; wś ma 49 dm. , 464 mk. ; fol. 12 dm. , 132 mk. ; drugi fol. 3 dm. , 7 mk. ; os. leś. i inne 9 dm. , 35 mk. W r. 1827 było 36 dm. , 326 mk. Jest to dawna wieś królewska w starostwie wieluńskim. Władysław Jagiełło aktem z r. 1409, wydanym w Krakowie, przyznaje, że od Tomka z Komornik, który trzymał tę wieś w zastawie sumy 100 grzyw. , otrzymał 40 grzyw. Kod. 1578 we wsi Wróblewko, w par. Jeżewo, Stanisław Makomeski płaci od 1 2 łan. km. i 1 rzem. 4. W. , wś, pow. mławski, gm. Mostowo, par. , odl. 20 w. od Mławy, ma 28 dm. , 306 mk. , wiatrak, W r. 1827 było 14 dm. , 121 mk. W r. 1886 fol. W. rozl. mr. 1384 gr. or. i ogr. mr. 691, łąk mr. 139, past. mr. 98, lasu mr. 418, nieuż. mr. 38; bud. mur. 4, drewn. 13, gospodarstwo 4o polowe, las nieurządzony. Wś W. os. 52, mr. 191. W r. 1578 we wsi W. , w pow. szreńskim, płacą od 51 2łan. km. , 2 zagr. z rola Pawiń. , Mazowsze, 54. Br. Oh. Wróblewo, r. 1395 Fredlewo, wś gospod. nad rzką Ostrorożanką lew, dopł. Warty, w pow. szamotulskim, urz. okr. , urz. st. cywil. , st. kol. , poczta i sad okr. we Wronkach, szkoły obu wyznań w miejscu, par. katol. w Biezdrowie, ewang. w N. Moście Neubruck. Obszaru 220 ha, 19 dym. , 205 mk. 200 katol. . 2. W. , wś ryc. , tamże, ma obsz. 4013 ha, 52 dm. , 676 mk. 644 kat. . Przy wsi młyn. Na obszarze W. zachowały się nazwy pól Okręglice, Do Bzówki, Na Laski, Szpitalne, Dębna; łąk Wycinki; wzgórz Wężowa góra; strug Szwed; jeziora Łętówko, Sradowo i Cyblin. Wś leży na płn. zach. od Wronek. W r. 1387 prawuje się Mrokota z W. z Wojciechem Radwankowskim. R. 1394 tenże Mrokota z kmieciem swoim Jakubem ustał rok przed krzyżem i zapłacił przysad Akta Wielk. , I, 240, 1927. Tenże w r. 1397 prawuje się z Biezdrowskim a r. 1399 z Tomaszem Pożarowskim. R. 1397, 1398 i 1399 występuje Janusz Januszek z W. w sprawach z mieszczaninem Wojtkiem i Arkamboltem z Orla. W tychże la tach, jako trzeci, występuje Gerward z W. Wró blewski. R. 1482 Zbigniew Oleśnicki, arcyb. gnieźn. , potwierdził Macieja, plebana z Męki, na wykonawcę ostatniej woli Mikołaja Grądzkiego z W. W r. 1580 mieli tam działy Piotr Przeslawski łan. 5, zagr. 2, pusty 1; Marcin Przesławski łan. 6, zagr. 2; Macieiej Puniński łan. 6, zagr. 3. W r. 1793 Antoni Kwilecki posia da W. z Głuchowem, Kładziskiem, Pakawiem i Wierzchocinem. Dziś przybyły Kluczewo, Dą browa i leśnictwo Samita. Na obszarze Wznaj dowano luźne wykopaliska przedhistoryczne, mianowicie też na wzgórzu pomiędzy W. a Biezdrowem, które lud nazywa Chlustaczką. Tu w grobie skrzynkowym znaleziono, między wielu innemi, urnę twarzową, co w Wielkopolsce na leży do wielkich rzadkości. Opis i rysunki po dały Kłosy z r. 1888, N 1275. Obecny dzie dzic W. , hr. Zbigniew Węsierski Kwilecki, po siada wielki zbiór rzadkich wykopalisk przedhi storycznych. W. Ł. Wróblewo, fol. do Szembruka st. pocz. i paraf. kat. , pow. grudziądzki; 1885 r. 5 dm. , 108 mk. Powstało na obszarze Szembruka r. 1618, w którym król Zygmunt III nadaje szlach. Sebastyanowi Wróblewskiemu, podstaroście ro Wróbl Wróblewczysko Wróblik Wróblewszczyzna Wróble Wróbl Wróblin Froebeln Wróblina Wróblin Wróblin Wróblina Wróblo gozińskiemu, 6 pustych włók w Sz. ua lat 30 ea conditione, ut desertos agros ad meliorem condicionem deducere et id a capitaneo ordinatum fuerit, praestare tenebit ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , I, 299. Kś. Fr. Wróblewszczyzna 1. wś włośc. i folw. skarbowy, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Święciany, o 5 w. od gminy, 6 dusz rewiz. 2. W. , wś i folw. nad potokiem, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i par. Żyżmory o 6 w. , okr. wiejski Kasperzyszki, o 48 w. od Trok. Folw. ma 5 dm. , 11 mk. katol. , wś zaś 7 dm. , 9 mk. prawosł. i 77 katol. w 1865 r. 39 dusz rewiz. ; własność Paców Pomernackich. W 1850 r. własność Berlińskich, 290 dzies. ziemi dworskiej. 3. W. , okolica szlach. , pow. wilej ski, w 2 okr. pol. , o w. od Wilejki, przy b dr. pocztowej borysowskiej, 5 dm. , 16 mk. ka tol. 4. W. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Czadosy, własność Wróblewskich, ma 20 dzies. 21 2 lasu. 5. W. , dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 69 w. od Nowoaleksandrowska. 6. W. , wś, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Błagowieszczeńsk, o 56 w. od Szawel. 7. W. , wś i fol. , pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, par. katol. dawniej Iwieniec, teraz Pierszaje, o 49 w. od Mińska a 14 w. od mka Rakowa. Wś ma 10 osad; fol. , niegdyś własność Naborowskich, teraz Żebrowskich, 18 włók. Gleba dobra, żytnia. J. Krz. A. Jel. Wróblik 1. Królewski, wś, w pow. krośnieńskim, w okolicy równej, wzn. 354 mt. npm. , 7 kim. na płn. od Rymanowa, na lew. brzegu pot. Murawy, dopł. Wisłoka z lew. brzegu. Ma parafią gr. kat. i szkołę ludową. Cerkiew drewniana, dość okazała. Wraz z obszarem tabularnym izraelitów składa się z 162 dm. i 853 mk, 375 męż. , 478 kob. , 666 gr. kat. , 129 rz. kat. i 58 izr. Pos. tabularna ma 461 mr. , w połowie roli, a w połowie łąk; pos. mu. 1051 mr. ról, łąk i past. Par. gr. kat. dyec. przemyskiej, dek. sanockiego obejmuje sąsiedni Wróblik Szlachecki z cerkwią, mtko Rymanów i ośm wsi. Uposażenie parafii składa się z 80 mr. roli i łąk i 24 sągów drzewa z lasów Odrzechowy o 3 mile odl. . Rzym. kat. paraf. w Rymanowie. Graniczy na płn. z Targowiskiem, na zach. z Iwoniczem, na płd. z Ładzinom, na wsch. z Wróblikiem Szlacheckim. 2. W. Szlachecki, wś, pow. sanocki, na praw. brzegu Murawy, par. gr. kat. w Wróbliku Królewskim a rz. kat. w Rymanowie, ma cerkiew drewnianą i liczy wraz z obszarem tabularnym Kazim. Wiktora 116 dm. i 569 mk. 266 męż. , 303 kob. , 54 rz. kat. , 494 gr. kat. i 21 izr. Pos. tabularna wynosi 353 mr. , przeważnie roli; pos. mn. 514 mr. roli. Graniczy na płd. z Ładzinem, na wsch. z Milczą a na płn. z Bzianką. Wróblik, wyniosłość nad rzką Stopnicą, w pow. dobromilskim, ob. Stopnica, Wróblin 1. pow. brzeski na Szląsku, ob. Froebeln. 2. W. , ob. Wróblina. Wróblina 1. dawniej Wróblino, wś i fol. , pow. koniński, gm. i par. Tuliszków, odl. od Konina 16 w. , ma 38 dm. , 358 rak. W r. 1827 było 24 dm. , 200 mk. W r. 1880 fol. W. rozl. mr. 168 gr. or. i ogr. mr. 118, łąk mr. 38, wody mr. 1, zarośli mr. 4, past. mr. 2, nieuż. mr. 5; bud. drew. 6; płodozm. 9pol. Na początku XVl w. wś ma 7 łan. km. , należących do plebana w Tuliszkowie, który otrzymuje czynszu po trzy fertony bez 2 gr. z łanu a przytem po 60 jaj i 2 kapłony. Kmiecie też obowiązani są do robót na rzecz plebana Łaski, L. B. , I, 272. 2. W. , wś i fol. , pow. łukowski, gm. i par. Stanin, ma 15 dm. , 136 mk. , 222 mr. fol. i 9 os. , 278 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Gąska. W 1827 r. było 9 dm. , 65 mk, , par. Tuchowicz. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552 wś Wróblina Nowa, wś szlachecka, w par. Wojcieszków, miała 3 osad. Pawiński, Małop. , 402. Wróblina, niem. Froebel, r. 1281 Wroblin, 1534 Frobeln, wś i dobra, pow. prądnicki, par. kat. Biedrzychowice Friedersdorf, ew. Głogowa Górna. Wś ma 354 ha 325 roli, 11 łąk, 85 dm. , 558 mk. katol; dobra 341 ha 317 roli, 11 łąk, 4 dm. , 127 mk. 5 ew. . We wsi kościół katol. filialny, szkoła. Wróblina, niem. Frauendorf, Wrovindorf, , wś, pow. opolski, par. Czarnowąs, ma 306 ha 227 roli, 11 łąk, 1 lasu, 77 dm. , 498 mk. 2 ew. . Dawna posiadłość klasztoru w Czarnowąsie. Wróblowa, wś, w pow. jasielskim, na lew. brzegu Wisłoki, 4 klm. na płd. od Kołaczyc, wzdłuż pot. Narożynki, na wsch. stoku wzgórz zwanych Liwoszą, składa się z 41 dra. i 278 mk. rz. kat. , należących do par. w Brzyskach. Pos. tabularna ma tylko 282 sąż. kw. ; pos. mn. 510 mr. obszaru. W połowie XV. wś ta, w par. Brzyska, własność klasztoru tynieckiego, miała łany km. , z których płacono czynszu po 10 skotów, dawano jaja, koguty, sery, odrabiano jutrzyny, za oprawę dawano po 4 ćwiercie, obiednego pół grzywny, sołtys 1 fertona, wszystkie role płaciły dziesięcinę klasztorowi tynieckiemu, cała wieś dawała 17 kogutów zwykłych i tyleż stacyjnych, 90 jaj, 14 serów a wraz z Ujazdem na adwent 17 miar owsa, ,, pernam lardi i octuale piwa Długosz, L. B. , III, 205. W 1581 Pawiński, Małop, 120 liczyła ta wś wraz z Ujazdem, dziś osobną gminą, 7 łan. km. , 4 kom. z bydłem, 5 kom. bez bydła, rzemieślnika i 2 pręty roli, prócz tego sołtystwo Jakuba Baranowskiego miało 1 łan, 5 zagrod. z rolą, 1 kom. z bydłem i 3 kora. bez bydła. Wieś była własnością Krzysztofa Pieniążka, do którego Wróblo Wróblowce należały wszystkie wsi objęte parafia w Brzyskach. Graniczy na płd. z Lipnicą Dolną a na płn. z Ujazdem. Mac. . Wróblowce, wś przy ujściu rz. Tarnawy do Dniestru, pow. kamieniecki, okr. pol. Szatawa. gm. Bahowica, par. katol. Kitajgród, st. pocz. i sad Kamieniec o 16 w. , ma 225 dm. , 1144 mk. , 516 dzies. ziemi włośc. , 847 dwor skiej, 42 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesioną w 1830 r. , szkołę wiejską, młyn walcowy, który przerabiał do 300000 pu dów ziarna rocznie. Grunta równe, mało spadzi ste, glina zdatna na garnki a kamień na płyty. Stara osada, już w 1493 r. liczyła 18 dymów. W 1530 r. płaci od 3 pługów, 2 kół młyn. i popa a w 1542 r. tylko od 3 pługów. W 1565 r. własność Zielenieckich, Jeziorkowskich i Witalczowskich, płaci od 5 pługów, 1 popa, 2 kół wodn. i i rzemieśln. W 1569 r. Jezierski wnosi ztąd od 5 pługów i 2 kół młyń. W 1578 r. w częściach Zielenieckich, Jeziorkowskich i Witulisowskich, płaci czopowego od 4 kotłów braseis, po 5 flor. otaksowanych i od 5 pługów Jabłonowski, Wołyń i Podole, 159, 175, 195, 228, 302. Zniszczona następnie przez Tatarów, odbudowana została przez Potockich. W 1638 r. Jan Potocki ustąpił ją Stanisławowi Rewerze Potockiemu. Na początku bieżącego wieku władali nią Słoneccy 1818, następnie Krzyżanow scy, Zawadzcy. ostatecznie Makowiecki, od któ rych nabył obecny właściciel Esaułow. W W. urodził sic gen. Konarzewski, adjutant Stanisła wa Augusta. Dr. M. . Wróblowice 1. dawniej W. Górne i Dolne, wś, pow. tarnowski, w okolicy podgórskiej i lesistej na praw. brzegu Dunajca, 6 klm. na płn. od Zakluczyna. 217 mt. npm. , liczy wraz z obszarem tabularnym i wólkami Kamieniec, Zabłocie, Załawcze i Zazborówcze 91 dm. i 598 mk. 283 męż. , 305 kob. , 572 rz. kat. a 26 żyd. Pos. tabularna Ad. Tabaczyńskiego wynosi 575 mr. roli i lasów; pos. mn. 406 mr. obszaru. Par. rz. kat. w Zakluczynie. Graniczy na płn. z Janowicami, na płd. z Lusławicami Małemi, na wschód ma duże lasy, pokrywające wzgórza. W połowie XV par. Opatkowice, własność Jakuba i Jana b. Strzemię, miała zagr. z rolą, 2 folw. rycerskie, z których dziesięcinę snopową płacono mansyonarzom u św. Jakuba; W. , własność Tasickiego h. Pierzchała, miała 5 łan. km. , folwark rycerski, z których dziesięcinę, wartości 5 grzyw. , płacono do św. Jakuba na Kazimierzu. Z jednego pola co drugi rok płacono dziesięcinę w Opatkowicach Długosz, L. B. , 11, 24, 25, 274, 275. W 1581 Pawiński, Małop. , 144 był właścicielem W. Stanisław Kowalewski; było tu 13 półłanków km. , 4 zagr. z rolą, 4 zagr. bez roli, 1 komor. z bydłem, 4 kom. bez bydła, 2 rzemieśl. , duda i czynszownik. 2. W. , wś, w pow. wielickim, ma parafią rz. kat. z kościołem zbudowanym w r. 1877, leży na praw. brzegu Krzywicy al. Wilgi, 5 6 klm. na płd. od Podgórza, przy drodze z Wieliczki 8 5 klm. do Skawiny. Składa się z 85 dm. i 467 mk. , 460 rz. kat. a 7 izrael. Pos. tabularna Teod. Leśniaka ma 196 mr. , pos. mn. 253 mr. Parafia została erygowaną w r. 1804 jako kapelania miejscowa; należy do dyec. krakowskiej, dekan. wielickiego i obejmuje Gołkowice, Wrzosowiec, Swoszowice i Kudwanów. W połowie w. wś ta, w par. św. Jakuba na Kazimierzu, nadana klasztorowi św. Katarzyny przez Zbigniewa z Brzezia, marszałka kor. , miała 2 łany km. , 2 zagr. z rolą, z każdego łanu płacono czynsz, dawano jaja, sery, koguty. Wszyscy kmiecie odrabiali 6 dni w roku. Folwark duchowny, karczma z rolą płaciły dziesięcinę do św. Jakuba. Wszystkie role kmiece duchowne, zagr. , karczm, płaciły dziesięcinę do św. Jakuba, wartości 6 grzyw. Karczma płaciła 4 grzyw. czynszu Długosz, L. B. , II, . jako należące do par. w RybiemWielkiem. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 40 i 460 w parafii św. Jakuba, były wsią duchowna klasztoru św. Katarzyny na Kazimierzu i składały się z 6 łan. km. , 3 zagr. z rolą, i zagr. bez roli, 7 kom. bez bydła i 1 rzemieśl. Graniczy na płd. ze Zbydniowicami, na płn. ze Swoszowicami i Siarczaną Górą, na zach. z Opatkowicami a na wschód z Rajskiem. 3. W. al. Wróblewice, wś, pow. drohobycki, 14 klm. na płn. wsch. od urz. pocz. w Drohobyczu, 8 klm. napłd. zach. od sądu pow. w Medenicach. Na płn. zach. leży Rolów, na wsch. Rabczyce i Opary, na płd. wsch. Dołhe, na płd. Słońsko, na płd. zach. Lipowice. Środkiem wsi płynie Tyśmienia. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. wiek. hr. Stanisława Tarnowskiego ma roli or. 479, łąk i ogr. 546, past. 70, lasu 139 mr. ; wł. mn. roli or. 649, łąk i ogr. 394, past. 477 mr. W r. 1890 było 233 dm. , 1389 mk. w gm. , 12 dm. , 73 mk. na obsz. dwor. 1320 gr. kat. , 107 rz. kat. , 24 izr. . 11 innych wyzn. ; 1415 Rus. , 11 Pol. , 36 Niem. . Par. rz. kat. w Rychcicach, gr. kat. w miejscu, dek. drohobycki, dyec. przemyska. Do parafii należą Lipowice. We wsi jest cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 3273 złr. Wieś należała dawniej do Władysława hr. Tarnowskiego, utalentowanego poety, który umarł w r. 1880 w dalekiej podróży zamorskiej. Kłosy z r. 1880 803 i 804 zawierają rycinę dworu i wspomnienie o zmarłym jego właścicielu. Mac. Lu. Dz. Wróblówka, wś u zródeł rzki Leśnej, pow. nowogradwołyński, gm. Kustowiec, odl. o 80 w. od Nowogradwołyńska, 15 w. od st. pocz. Czudnów a 8 w. od st. dr. żel. Pieczanówki. Posia Wróblowice 1 Wróbló p. w. Pokrowy N. M. drzewa wzniesioną, na miejsce dawniejszej, fian w 1852 r. oraz cerkiew cmentarną, p. w. Zesłania Ducha św. , wzniesioną w 1829 r. Upo sażenie parocha stanowi 601 2 drekcyi ks. Aleksandra Janusza Sanguszki z 1761 r. Szkoła ludowa od 1854 r. Do parafii należą wsi Korczówka i Wróblowski Chutor również o 1 w. . W całej parafii 233 dm. , 1909 mk. prawosł. , 148 katol. i 30 żydów. Wś W. miała 382 dusz męz. włościan, uwłaszczo nych na 1432 dzies. W. , pod nazwą Rublewki, wymieniona jest w dokumencie z 1585 r. , jako należąca do włości czudnowskiej, darowanej przez ks. Konstantyna Ostrogskiego, wwdę ki jowskiego, synowej ks. Zuzannie Ostrogskiej, żonie Janusza Ostrogskiego, wwdy wołyńskiego. Obecnie należy do dóbr romanowskich, dawniej hr. Ilińskich, obecnie Steckich. J. Krz. Wróblówka 1. wś, pow. nowotarski, ma 669 mk. Wchodziła w skład dóbr ststwa nowotarskiego. 2. W. , polana, w pow. żywieckim, ob. Las 1. Wróblowski al. Wróblowiecki Chutor, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Kustowiec, par. praw. Wróblówka o 1 w. , ma włościan bez nadziału 105 dusz męzkich. Należy do dóbr romanowskich, dawniej hr. Ilińskich, obecnie Steckich. Wrocanka 1. wś, pow. jasielski, nad małym dopł. Jasiołki z lew. brzegu, 3, 5 klm. na płd. od Tarnowca parafia i st. kol. żel. między Jasłem a Krosnem. Wraz z obszarem tabularnym Konst. Pilińskiego ma 104 dm. i 574 mk. rz. kat. Pos. tabularna wynosi 494 mr. , w połowie roli a w połowie lasu, pos. mn. 708 mr. obszaru. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 120 włość Salowskiego, miała 4 łany km. , zagrodo z rolą, 3 zagr. bez roli, 2 komor. z bydłem i tyluż bez bydła i 2 rzem. Graniczy na płd. z Glinikiem Polskim, na zach. z Umieszczem, na wschód z Polakówką a na płn. z Tarnowcem. 2. W. , wś, pow. krośnieński, na praw. brzegu Jasiela, wzn. 312 mt. npm. , 4, 3 klm. na zach. od Miejsca a 8 3 klm. na płd. wschód od Krosna. W pobliżu W. krzyżują się drogi do Rymanowa i Dukli. Wraz z obszarem ina 153 dm. i 833 mk. 409 męż. , 424 kob. rzkat. Obszar tabularny jest w przeważnej części rozparcelowany pomiędzy 60 włościan, pozostało przy większej własności 59 mr. a włościanie posiedli 193 mr. ; pos. mn. wynosi 586 mr. W. była wsią królewską, osadzoną na prawie niemieckiem i miała początkowo osadników niemieckich. W lustracyi ziemi sanockiej z r. 1665 Rkp. Os. Nr. 2834, str. 58 czytamy Tej wsi posessorem jest ImPan Stanisław Zawisza wspólnie z ImPanią Konstancyą z Koziegłowy, małżonką swoją, za konsensem króla Jana Kazimierza de data A. D. 1651 otrzymanym i cesyą przez ImPanią Katarzynę Dunkowską, niegdy urodzonego Zy gmunta Dunkowskiego, pisarza ziemskiego sano ckiego, pozostałą małżonkę, na osobę swoję wla ną. W tej wsi jest osiadłych kmieci 7, z któ rych 3 dają czynszu po gr. 24, facit 2 zł. 12 gr. , a 3 dają po gr. 16, facit 1 zł. 18 gr. Owsa dają po korcu miary krośnieńskiej, przychodzi 7 korcy, po 2 zł. , facit 14 zł, Kapłonów każdy daje po 4, przychodzi 28, po gr. 6, facit zł. 5 gr. 18. Robić powinni z półłanku po 3 dni w tydzień od rana do wieczora bydłem. W lecie do żniwa, do grabienia siana, do plenienia po dwoje powinni posyłać. Prząść powinni po dwie sztuki z pańskiego przędziwa. Powóz za pań szczyznę, to jest dni wytrącić tak wiele, jak długo będą w drodze. Zagrodników jest 2. Ci powinni dzień w tydzień robić. Urodzaj folwar kowy Żyta kóp 40, pszenicy 10, jęczmienia 16, owsa 40, tatarki 20. Summa summarum wszystkich prowentów i dochodów i wójtowstwa facit na rok 111 zł. 18 gr. Ztąd wytrąciwszy na urzędnika zł. 16 gr. 18, restat summy, od której kwarta do skarbu Rzpltej płacona być ma pod winami w prawie pospolitem o lustracyach i o kwarcie opisanemi, zł. 95. Pa rafia istniała już w roku 1490, aktu erekcyi niema, gdyż r. 1566 zrabowali kościół opryszki a kś. Sokołowskiego, proboszcza, męczyli, by wskazał miejsce przechowania pieniędzy. Tera źniejszy kościół drewniany zbudowano w r. 1770. Do par. dyec. przemyskiej, dekan. kro śnieńskiego należy wś Szczepańcowa. W. gra niczy na płd. z Równem, na wschód z Rogami i Miejscem, na płn. z Głowienką a na zach. z Ni żną Łąką. Muc. Lu. Dz. Wrocień, wś i dobra, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Jaświły, o 46 w. od Białegostoku. Wś ma 187 dzies. ziemi włośc. 76 łąk i past, 11 2 lasu, 11 2 nieuż. ; dobra, własność Wincentego Jaworowskiego, 6011 2 dzies. 268 łąk i past. , 64 lasu, 181 2 nieuż. , nadto drobni właściciele posiadają 335 dzies. 86 łąk i pastw. , 5 nieuż. . Wrocieńszczyzna 1. wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Romanówka, o 33 w. od Sokółki, 283 dzies. 81 łąk i pastw. , 4 nieuż. . 2. W. , uroczysko do wsi Kraśniany, tamże, gm. Nowawola, 411 2 dzies. ziemi włośc. 13 łąk i pastw. , 3 nieuż. . Wrocieryż, u Długosza Wroczyrzysz, wś i fol. nad rzką Mierzawą i Nidą, pow. jędrzejowski, gm. Nawarzyce, par. Wrocieryź, odl. 17 w. od Jędrzejowa, przy trakcie z Wodzisławia do Pińczowa, posiada kościół par. murowany, młyn wodny. W 1827 r. było 30 dm. , 260 rak. W r. 1871 dobra W. składały się z fol. W. i Jelcza Wielka, rozl. mr. 1479 gr. or. i ogr. 1007, łąk mr. 89, past. mr. 300, wody mr. 2, nieuż. mr. 81; bud. mr. 9. drew. 8; pokłady kamienia bu Wroc Wróblówka Wrocień Wrock Wrocimó Wrocimo Wroci dowlanego. Wś W. os. 25, mr. 200; wś Jelcza Wielka os. 11, mr. 117. W r. 1239 Sando, syn Dobiesława a wnuk Wisława, fundatora kla sztoru w Mogile, nadaje W. . klasztorowi mogil skiemu; r. 1243 ks. Bolesław uwalnia W. i inne wsi od stróży i przewodu. Wieś przeszła nastę pnie na własność biskupstwa lubuskiego, lecz r. 1494 Stanisław, doktór dekretów, prepozyt miechowski, za pozwoleniem króla Władysława, ku pił W. od kapituły lubuskiej za 600 wraz z jeziorem Dobrowoda. W połowie XV 12 łan. km. , zktórych każdy dawał kla sztorowi po 11 2 grzyw. , 30 jaj, 2 koguty, 2 se ry, przytem osep, powabę i robocizno. Jedna karczma płaciła 2 grzyw. , druga 1 grzyw. czyn szu, młyn z rola 10 grzyw. , przewóz na Nidzie 4 grzyw. Łany km. dawały dziesięcinę, wartości do 15 grzyw. , plebanowi miejscowemu, toż samo i folwark. Parafią i kościół założyli tu może już biskupi lubuscy. Istnieje w połowie XV Długosz, L. B. , 1, 647 i III, 15. W r. 1581 prepozyt miechowski płaci ze wsi W. , w pow. ksiąskim, od 10 łan. km. , 1 czynsz. , 3 zagr. bez roli, 7 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 88. 0becny kościół wznieśli w latach od 1801 do 1822 księża Karol Januszewski i Tomasz Nowiński. W. parafia, dek. jędrzejowski, ma do 2000 dusz. Br. Ch. Wrócim, jezioro na obszarach miasta Kamionny Kaehme, w pow. międzychodzkim Wrocimów, pow. frydecki, ob. Racimów. Wrocimowice, wś, pow. miechowski, gm. Pałecznica, par. Wrocimowice, posiada kościół par. murowany, szkołę początkowa. W 1827 r. było 28 dm. , 168 mk. W dok. z r. 1354 wy stępuje Małgorzata, żona Jana de Wrotomovicz XV w. wś miała kościół par. drewniany, p. w. św. Andrzeja. Dziedzicem był Mikołaj Wielogłowski h. Starykoń. Posiadał on 7 łan. km. , karczmy, zagrodników, folwark. Dziesięcinę, wartości do 10 grzyw. , pobierał pleban, który miał swe role i łąki tudzież karczmę, dającą grzyw. czynszu Długosz, L. B. , W r. 1581 Piotr Oraczowski płaci tu od 31 2 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 3 zagr. bez roli, 4 kom. bez bydła, 1 piekarza, 1. przekupnia, 1 łanu km. Pawiń. , Małop. , 15. Następnie wieś przeszła na własność klasztoru miechowskiego. Obecny kościół pochodzi z r. 1748. W. par. , dek. mie chowski, około 1600 dusz. Br. Ch. Wrociszcze, pow. lidzki, ob. Genowef Wrociszew, wś, pow. grójecki, gm. Lechanice, par. Wrociszew. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, 116 mk. , 90 mr. dwor. , 83 mr. włośc. W 1827 r. było 7 dm. , 59 mk. Wieś ta i parafia, według podania z nazwy wysnutego założone zostały przez rycerza, który dostawszy się do niewoli ślubował to Bogu i po powrocie wywiązał się z przyrzeczenia. W rzeczywistości zaś była to dawna własność bisk. poznańskich. Bolesław, ks. mazow. i czerski, r. 1297 potwierdza dla wsi biskupa poznańskiego w ziemi czerskiej, a w tej liczbie i dla W. , swobody nadane przez poprzedników. Późniejsze potwierdzenia wymieniają również W. z przyległemi Biskupicami. Zapewne biskupi poznańscy założyli tu parafią w w. i nadali na własność kościołowi wieś samą. W r. 1576 Feliks Boniecki pleban płaci tu od 3 4 łan. km. , podczas gdy przyległe Biskupice mają 10 łan. km. Pawiń. , Mazowsze, 240. W XVII M. Boskiej Jacek Michałowski, ststa różański, który tu ma swój grobowiec 1661. podróży powiada, iż widział tu wielki kościół, obsługiwany przez 4 księży. Spłonął w r. 1794. Odbudowany został w r. 1828 z drzewa. W r. 1889 stanął nowy kościół murowany. W. par. , dek. grójecki, ma około 4000 dusz. Br. Ch. Wrocki 1. niem. Wrotzk, dok. Frotzkau, Frotzkow, 1445 Froczkow, wś kość. , pow. brodnicki, st. p. i szk. kat. w miejscu; 881 ha 543 roli or. , 17 łąk, 8 lasu; 1885 r. 61 dm. , 107 dym. , 514 mk. , 465 kat. , 49 ew. wyb. Suwała 16 dm. , 121 mk. ; 2. W. , wolne sołectwo, tamże, 137 ha 124 roli orn. ; 1886 r. 6 dm. , 17 dym. , 102 mk. , 89 kat. , 13 ew. , gorzelnia parowa, hodowla bydła tuczonego. W. istniały już około r. 1300, choć po raz pierwszy wymienione są w rejestrach szkodowych krzyżackich z r. 1414, w których mieszkańcy straty swe podali na 1500 grz. , kościelne na 300 grz. Jak wiele wieś wówczas ucierpiała świadczą krzyżackie księgi czynszowe z r. 1437 1439, gdzie czytamy W. ma 42 wł. , między temi 20 pustych, każdy czynszuje na Matkę Boską Gromniczną po 15 skojców, karczmarz 1 grz. i 4 funty pieprzu. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 wykazuje tu 30 kmieci osiadłych; każdy dawał od włóki po 1 kor. żyta i owsa tyleż. Dwóch sołtysów dawało po 2 kor. żyta i tyleż owsa. Od lemana pobierał prob. 1 korzec. Tutejszy kościół, p. w. św. Marcina, jest patronatu rządowego. Istnieje przy nim bractwo Przemienienia Pańskiego i brac. Trzeźwości od r. 1859, oprócz tego szpital dla 6 ubogich parafian, przez królowę Annę, siostrę Zygmunta III, zbudowany i 2 włókami wyposażony. W skład paraf. , dekan. golubskiego, wchodzą Wrock, Cieszyn, Małki, Feliks, Suwała, Wymokłe, Słoszewo Florencya, Pląchoty i Pusta Dąbrówka. W 1893 r. było 1705 dusz. Kościół wrocki zbudowany z kamieni polnych i cegły; nawa pochodzi z końca XIII w. , presbyteryum z początku XIV a ciężka wieża z połowy XIV w. Na początku XVIII w. został odnowiony. W wieży wiszą 4 dzwony, 3 mniejsze są nowszej daty, wielki pochodzi jeszcze z czasów krzyżackich Bau u. Wrócim Wrocław Wrocł Kunstdenkm. der. Westpreuss. , 1891, str. i 453 455. Kś. Fr. Wrocław, niem. w dok. stolica Szląska, główne miasto obwodu regencyjnego wrocławskiego, leży pod 51 7 3 półn. szer. 1 34 44 4 wschod. dług. , wzn. 112 mt. n. p. m. rynek, po obu brzegach Odry, przy ujściu Olawy. Miasto składa ze śródmieścia Stare i Nowe Miasto i przedmieści olawskiego Ohlauervorstadt, świdnickiego Schweichnitser, mikołajskiego Nicolai, nadodrzańskiego Oder i Piasku. Za śródmieście czyli właściwe miasto uważa się, podobnie jak i w XIV w. , obszar od rzeki Odry w półn. kierunku aż do wału i fosy otaczającej niegdyś miasto w kształcie półkola. Co po za tem jest i wyspy odrzańskie zwią ustach ludu przedmieściami, chociaż obecnie granice miasta jeszcze o wiele dalej sięgają. Ze względu na obszerny rynek i budowle otaczające, na wielką ilość ulic i wolnych placów, kościołów wspaniałych i budynków ozdobnych, rozwinięty handel, wielką ilość schodzących się tu dróg żelaznych, ożywiony przemysł, siedzibę władz kościelnych i rządowych, wielka ilość zakładów naukowych, muzeów, liczbę mieszkańców i rozwinięte życie tychże, Wrocław może być zaliczony do rzędu wielkich miast. Położenie. Nizina północna środkowej Europy, uboga w płody surowe, nie sprzyja powstawaniu licznych i wielkich miast. Jedynie drogi handlowe rozstrzygały tu o rozwinięciu się osady. Ztąd też spotykamy tu większe miasta w punktach przecięcia się ważnych traktów handlowych lądowych z ważnemi drogami wodnemi. Tym warunkom zawdzięcza swe powstanie i znaczenie Warszawa. Na krawędzi pół. wsch. stoku gór sudeckich, w środku niziny szląskiej, w miejscu, gdzie jest najwygodniejsze przejście przez Odrę, powstaje Wrocław. Szerokiem korytem płynąca Odra nie nastręcza wiele miejsc do przejścia; dopiero przy Wrocławiu spotykamy wygodne przejście przez rzekę, w miejscu gdzie przecina rzekę tak droga handlowa ciągnąca się od zach. na wsch. wzdłuż stoku gór sudeckich a wytknięta przez miasta Zgorzelec i Lignicę jak i druga idąca od płd. ku płn. przez przełęcza środkowych Sudetów. Owo dogodne przejście przez rzekę a zarazem zbieg dróg handlowych powołały wcześnie osadę do życia, która z czasem potężniejąc stała się, tak pod względem politycznym jak przemysłowym, centrum całej niziny szląskiej, miejscem, gdzie przez wieki odbywa się wymiana wyrobów przemysłu krajów zachodnich i surowych produktów okolic wschodnich. Powierzchnia. Ogólny obszar W. w r. 1894 wynosił 3035, 8 ha. Z tego przypadało na role i ogrody 1256 ha, na łąki 291, pastwiska 260, domy i podwórza, nieużytki 645, 4. drogi i planty 581, 6 ha. Ludność. Liczba mieszkańców wynosiła wl890 r. 1 grudnia 335, 186; w 1891 r. 342, 054 mk. ; 1892 r. 349, 250 mk. ; 1893 r. 356, 524; 1895 r. 364, 500 mk. Z ludności 1890 r. było osób cywilnych 329, 901, wojskowych 5, 285. męż czyzn 153, 698, kobiet 181, 488. Urodzonych w Wrocławiu 142, 941, urodzonych po za obrębem Wrocławia 192, 245; katolików 125, 483, protestantów 190, 761, żydów 17, 754, innych wyznań 1, 188. Poddanych państwa niemieckie go 333, 298, cudzoziemców 1, 886, nieżonatych 200, 898, żonatych 108, 293, owdowiałych 24, 266. rozwiedzionych 1, 729. Do lat 15 mających 99, 153, od 15 do 30 lat 101, 008, od 30 do 45 lat 71, 938, od 45 60 lat 51, 497, od 60 do 75 lat 18, 808, nad 75 lat 2, 782. W r. 1893 było urodzeń żywych 12, 302, z tego nieślubnych 1, 942, uro dzeń nieżywych 403, z tego nieślubnych 87. Zmarłych wogóle 10, 285, z tyc h do 1 roku życia 3, 597, od 1 do 5 lat 1, 340, od 5 do 15 lat 350. od 15 do 301at 714, od 30 do 60 lat 2, 385, nad 60 lat 1, 890 osó b. Budynki. Podług obliczenia z r. 1890 1 grudnia było budynków 14, 227, z tych zamieszkałych 9, 882, mieszkań zajętych 77, 174, mieszkań niezajętych 6, 74 4. Ruch budowlany w r. 1893 był następujący nowych budowli głów nych 162, przebudowań 31, nowych budynków pobocznych 181, przebudowanych 32. Zakłady naukowe w r. 1893 istniały następujące uniwersytet 1226 słuchaczów; szkoła sztuk pięknych w klasach dziennych 120, w klasach wieczornych U9; seminaryum nauczycielskie katolickie 84; trzy gimnazya królewskie 1, 298; trzy gimnazya miejskie 1477; dwa gimnazya realne 877; wyższa szkoła realna 390; szkoła budownicza 266; trzy szkoły realne 1447; dwie wyższe szkoły żeńskie miejskie 62 3 cztery średnie szkoły żeńskie miejskie 1, 128; sto czternaście szkół ludowych 39, 572; 26 szkół prywatnych wyższych i średnich 3738; szkoły niedzielne i ww 1, 116; cztery wojskowe zakłady przygotowawcze 99; 42 ogródków freblowskich i ochronek 2, 751. Finanse miasta w r. 1894 5 tak sie pw dla ubogich 332, 045 marek, z gruntów miejskich 272, 760 mk. , z zakładów naukowych 755, 065 mk. , z podatków 8, 349, 855 mk. , z ubezpieczeniu 113. 140 mk. , z budowli i kanalizacyi 15 2, 875 mk. . inne dochody 2, 726, 980mk. , ogółem 1 2, 702, 720 marek. Wydatki na biednych 9 l6, 335 marek, na place 44. 125 mk. , na ubezpieczenie 1, 025. 575 mk. , na zakłady naukowe 3, 558, 365mk. , na pobór podatków 80, 75 0 mk. , na budowle i kanalizacyą 671, 820 mk. . na administracyę 5. 997, 385 mk. , na nieprzewidziane wydatki 398. 385 mk. , ogółem 12, 702, 720 marek. Długi miejskie wynosiły 36, 708. 375 marek. procent od tychże 1, 451, 297 mk. , amortyzacja 1, 264, 500 marek. Etat podatków za r. 1894 5 podatek dochodowy 3, 076, 075 mk. dla państwa. 4, 889, 446 dla miasta od osób wojskowych 11, 993 mk. dla miasta; domowy 1, 314, 196 mk. dla państwa, 975, 000 dla miasta; gruntowy 6, 731 mk. dla państwa, 5, 250 dla miasta przemysłowy 619, 308 mk. dla państwa, 312. 700 dla miasta; zarobkowy 41, 385 mk. dla państwa; od psów 65, 660 mk. dla miasta; od widowisk 60, 000 mk. dla miasta. akcyza od mięsa 1. 488, 890 mk. dla miasta; od piwa 75, 555 mk. dla msta; od browarów 433, 340 mk. dla państwa, 216, 670 dla msta; od zwierzyny 40, 000 mk. dla mista. Ogółem podatki państwowe 5, 491, 035 mk. , opłaty miejskie 8, 141, 664 marek. Na jednego mieszkańca przypadało podatków państwowych 15, 2 mrk. . a miejskich 22, 54 mrk. Wodociągi, oświetlenie i kanalizacya. Długość rur wodociągu wynosiła 191, 730 mt. ; ilość studzien o wodzie źródlanej 41. , ilość zużytego gazu 13, 320, 900 mt. sześć latarń gazowych było na ulicach i placach 5, 463 długość kanałów murowanych wynosiła 50, 828 mt. ; długość kanałów w rurach 220, 121 mt. Przemysł fabryczny i rzemieślniczy. Przemysł W. jest znaczny. Szczególnie rozwinięte są budowa maszyn, budowa wagonów, fabrykacya mebli, cygar, piwa, spirytusu, materyi bawełnianych i wełnianych, ubiorów, bielizny, dywanów, wyrobów ze srebra i złota, szaf kas pieniężnych, instrumentów muzycznych, bilardów, malowideł na szkle i porcelanie; dalej sa wielkie młyny wodne parowe, rafinerye oleju, odlewnie dzwonów, fabryki czekolady, kapeluszy, wyrobów ze słomy, rękawiczek, parasoli, mydła, cykoryi, świec, obić i papieru. Również i ogrodnictwo stanęło na wysokim stopniu rozwoju i płody jego stanowią artykuł wywozu. Handel. Znacznym jest również handel W. , bo sprzyja temu i położenie miasta nad spławną rzeka, w środku bardzo ludnej, bogatej w płody i przemysł prowincyi i ilość kolei żelaznych, które się tu schodzą. Handel jest bądź tranzytowym bądź też eksportowym. Przedmiotem ostatniego wywozowego handlu jest wełna rocznie 40 50, 000 cent. metr. . zboże, produkty górnicze a to węgle, wapno, żelazo. cynk, dalej tkaniny, spirytus, cukier, masło i t. d. a wreszcie wyroby przemysłu wielkiego. Sławnym z dawna jest coroczny jarmark na wełnę. Oprócz tego jeszcze jarmarki na maszyny, bydło rogate, konie, len, skórę, miód i codzienne targi zboża. Żegluga na Odrze cierpi z powodu braku portu wygodnego w mieście, ale i pod tym względem nastało polepszenie przez utworzenie dogodnych przystani do ładowania i zarazem otwarcie kanału odrzańskosprejskiego wpłynęło na ożywienie żeglugi. W obrocie pieniężnym wspierają handel liczne instytucje finansowe, jak filia banku państwa, bank miejski, szląski związek bankowy Schlesischer, bank dyskontowy, bank wekslowy, następnie sześć kas oszczędności, liczne towarzystwa pożyczkowe i stowarzyszenia konsumcyjne. Zakłady dobroczynne i szpitale. W. posiada liczne zakłady dobroczynne, których zasoby przedstawiają wartość 20 milion. marek, bez wliczenia tu fundacyi żydowskich. Szczególnie ważne są dom sierot ad matrem dolorosam, trzy domy sierot ewangielickie, liczne szpitale dla chorych i zakłady opieki dla starców, a szczególnie szpital powszechny Wszystkich Świętych, mieszczący rocznie do 9, 000 chorych, szpital św. Ducha, szpital Braci Miłosiernych, dwa szpitale sióstr Elźbietanek dla chorych płci żeńskiej, szpitalik im. Augusty dla dzieci ubogich, szpital im. Wacława Hanckego. Należą dalej tu fundacye prywatne, miejski zakład zastawniczy i kasy pogrzebowe. Zakłady naukowe. Na czele tychże należy wymienić uniwersytet o pięciu wydziałach. W r. 1892 3 było słuchaczów 1. 252, profesorów i docentów 142. Z uniwersytetem połączone są trzy seminarya teologiczne, jedno filologiczne, archeologiczne, germanistyczne, romańskoangielskie, historyczne, historyi sztuki, matematycznofizyczne, prawnicze i statystyczne. Z uniwersytetem połączony jest od r. 1881 instytut agronomiczny przeniesiony z Proszkawa i klinika zwierzęca. Biblioteka uniwersytecka liczyła w 1893 r. 300, 142 tomów, 3, 138 inkunabułów. 3, 906 rękopisów i około 30, 000 rycin. Powstała ta biblioteka ze zbiorów po zniesionych klasztorach, biblioteki połączonego w r. 1811 z uniwersytetem wrocławskim uniwersytetu w Frankfurcie nad Odrą; nadto mieści się w osobnych szafach bibliotheca Habichtiana a od r. 1886 i biblioteka Szląskiego towarzystwa Schlesiche fuer Cultur. Z przyrodniczych i medycznych instytutów posiada uniwersytet gabinet fizykalny, obserwatoryum astronomiczne, laboratoryum chemiczne, instytut farmaceutyczny, rolniczatechnologiczny, muzeum mineralogiczne, ogród botaniczny, instytut fizyologii roślin, muzeum zoologiczne, instytut anatomiczny, fizyologiczny, patologicznoa natomiczny, farmakologiczny i hygieny. Tu należą również kliniki medyczna, chirurgiczna, położnicza i dermatologiczna. Do instytucyi kształcących należą ogród zoologiczny, muzeum sztuk pięknych, zbiory przyrodnicze Towarzystwa szląskiego, ogród botaniczny szkolny, muzeum szkolne i archiwum państwowe. Liczbę szkół wyższych czyli średnich i szkół ludowych wymieniliśmy już wyżej w dziale statystycznym. Prócz biblioteki uniwersyteckiej istnieją jeszcze biblioteka miejska, zawierająca 150, 000 Wrocław tomów i 3, 000 rękopisów archiwum miejskie, mające 30, 000 dokumentów, liczne rękopisy i zbiór monet; trzy biblioteki miejski ludowe. Również i ruch literacki jest ożywiony. W r. 1893 wychodziło 62 dzienników i pism peryodycznych, z tych 9 politycznych. Władze i urzędy, W. jest siedziba licznych władz tak kościelnych jak i rządowych. I tak jest siedziba biskupa katolickiego z tytułem księcia, podległego bezpośrednio stolicy papieskiej, i kapituły katedralnej. Następnie naczelnego przezydenta prowincyi szląskiej, prezydenta obwodu regencyjnego wrocławskiego, król. generalnej komisyi, landrata, wyższego sądu krajowego, prezydenta policyi, prowincyonalnej dyrekcyi podatkowej, prowincyonalnego kolegium szkolnego, dyrekcyi pocztowej i telegraficznej, dyrekcyi kolei żelaznych i czterech urzędów ruchu, izby handlowej, dyrekcyi urzędu górniczego, generalnej komendy 6 korpusu, komendy 11 dywizyi, 21 i 22 brygady piechoty, 6 brygady artyleryi polnej i 11 brygady kawaleryi. Zarząd miasta Na czele administracyi stoi magistrat złożony z 26 członków, z których 14 bezpłatnie pełni czynności. Rada miejska Stadtverordneten Kollegium. Miasto wysyła do izby panów jednego, do sejmu pruskiego trzech, do sejmu niemieckiego Reichstag dwóch, do sejmiku prowincyonalnego siedmiu posłów. Urząd policyjny sprawuje król. prezydent policyi. Ze względów administracyjnych a także dla niesienia pomocy ubogim, podzielono miasto na 159 okręgów. Ulice i place. Liczba placów publicznych i ulic wynosi obecnie 324. Z placów obszerny i piękny jest rynek, ognisko życia miejskiego, z ratuszem w środku i pięknemi kamienicami po bokach. Następnie wymienić należy plac Bluechera, pierwotnie targ soli posągiem spiżowym Bluechera; rynek nowy, drugi co do wielkości plac targowy w mieście, z piękną studnią na środku; na Świdnickiem przedmieściu położony plac Tauenzina, z pomnikiem marmurowym tegoż generała, plac przed muzeum szląskiem i urzędem telegraficznym, plac musztry w pobliżu pałacu król. , plac cesarzowej Augusty, z pomnikiem zwycięstwa, realnem gimnazyum, nową król. szkołą sztuk pięknych i szkołą przemysłową, plac Berliński z piękną fontaną, plac przed dworcem kolejowym centralnym, plac królewski, plac Lessinga z nowym pałacem rządu i wielką salą gimnastyczną, plac katedralny z katedrą i parkiem i kilka innych mniejszych placów. Ulice śródmieścia są, z wyjątkiem kilku, regularne ale wąskie, natomiast przedmieść są szerokie i piękne. Do piękniejszych ulic należą Świdnicka, Olawska, Albrechta, Mikołajska, Schweidnitzer, Ohlauer, Albrechta, w śródmieściu a Tauziena, FryderykaWilhelma, Wilhelma Tauzienz, FriedrichWilhelms, Kaiser Wilhelmstrasse i ulice wzdłuż plant. Oświetlenie miasta odbywa się za pomocą lamp gazowych. Przez utworzenie nowego kory a dla Olawy, która obecnie powyżej miasta do Odry wpływa i ukończenie w r. 1881 kanalizacyi, podniósł się stan zdrowotny miasta. Nie mało do tego przyczyniają się okalające śródmieście planty, żałożone na miejscu dawnych wałów i fosy, park na wschodzie miasta z polem wyścigo i założony niedawno park południowy. Komunikacyę w mieście utrzymuje kolej konna, w r. 1877 otworzona, omnibusy, 8 parowców na Odrze, liczne dorożki i wreszcie otwarta w r. 1893 kolej elektryczna. Herb, nadany miastu przez cesarza Karola V, tarcza podzielona na 4 pola; wśrodku umieszczona głowa św. Jana Chrzciciela na srebrnem talerzu, na pierwszem polu lew czeski, na drugiem orzeł szląski, na trzecim litera W. a na czwartem głowa św. Jana Ewangielisty. Barwy miasta są czerwona i biała. Budowle. Kościoły. Najstarszym pomnikiem budownictwa w W. jest kość. św. Idziego na Piasku Sandvorstadt. Założycielem kościoła, był podług tradycyi Piotr Włast. Dzisiejsza budowa pochodzi z połowy XIII w. i składa się z jednej nawy i presbiteryum, zakończonego trzema ścianami sześcioboku. Portal przedni nosi cechę romańską. Obecny stan wymaga znacznej restauracyi. Katedra św. Jana Chrzciciela, na wyspie Odry Dominsel, która wskutek zasypania ramienia Odry przestała być wyspą od r. 1815. Tradycya przypisuje budowę tej katedry biskupowi Hieronimowi, kiedy tenże siedzibę przeniósł do Wrocławia. Biskup Walter miał zburzyć kościół pierwotny w 1158 r. i podług wzoru przywiezionego z Lugdunu nowy z kamienia wystawić. Najwcześniejszą wzmiankę w dokumentach o tym kościele mamy dopiero w r. 1202. Nieprawdopodobnem jest, ażeby kościół z trwałego materyału powstał przed r. 1100, gdyż papież Grzegorz VII w liście z r. 1075 skarży się, że biskupi w Polsce nie mają stałej siedziby a przytem, że żadnych innych budowli z tego czasu w Polsce nie spotykamy. Podług Gruenhagena Regesta episcopatus 1864 budowę ukończono za biskupa Tomasza między r. 1233 1238; poświęcenie wielkiego ołtarza przypada na r. 1272. Presbiteryum tego kościoła tworzy ze współczesnemi kościołami w Ziębicy, Minstenberg i Henrykowie trzeci moment w historyi rozwoju budowli szląskich; drugi stanowi kościół w Trzebnicy a pierwszy zniesiony kościół św. Wincentego we Wrocławiu. Nawa i dwie wieże pochodzą z okresu późniejszego gotyku, z czasów biskupa Nankera 132041 i Przecława 13411376. W r. 1540 zniszczył pożar wieże pokryte miedzią; odbudowane uległy znowu pożarowi w r. 1759 a wtedy zniesio Wrocław Wrocław no je. Kościół składa się z trzech naw podłużnych. Najstarszemi częściami są presbiteryum i niektóre figury z pierwszej połowy, z czasu wczesnego gotyku. Z XVII a głównie z w. XVIII pochodzi obecny kształt kościoła. W latach 1873 75 dokonał restauracyi budowniczy Luedecke. Postępując od płn. kn. płd. spotykamy przybudowy 1 kaplica elektorska, wystawiona około r. 1700; 2 kaplica Mały chór Kleinchor, wystawiona w latach 1354 61; 3 kaplica św. Elźbiety, wystawiona w r. 1680; 4 kaplica kanoników Domherrn Sacristei; 5 kaplica przednia Vorder Sacristei; 6 pięć kaplic wmurowanych między przyporami; 7 kaplica Przenajświętszego Sakramentu Sanctissimum Kapelle; 8 kaplica zmarłych Todten; 9 siedm kaplic pomiędzy przyporami; 10 kaplica biskupa Turzo. Ważniejsze zabytki rzeźbiarstwa i malarstwa są w presbiteryum płyta mosiężna ryta, na grobowcu biskupa Henryka f r. 1398; ołtarz wielki w stylu renesansowym, wystawiony w r. 1590 przez biskupa Andrzeja; znajdujące się tam srebrne figury są dziełem złotnika Pawła Nitscha. Po prawej stronie wielkiego ołtarza jest piękna grobowa płyta biskupa Rudolfa z Redesheim t 1456, a po lewej biskupa Piotra Nowaka 1482, prawdopodobnie dzieło Hermana, ojca Piotra. Tuż obok znajduje się grobowiec biskupa Andrzeja t 1596, jeden z najpiękniejszych pomników Wrocławia. Wspaniałe stale, z imionami i herbami biskupów, pochodzą z r. 1631. Balustrada oddzielająca presbiteryum jest darem hr. Schaffgotscha z r. 1726. W zakrystyi pierwszej, do której wchodzi się przez piękne drzwi w stylu wczesnego renesansu, znajdują się trzy obrazy na drzewie z w. XIV, i. Skarbiec posiada rozmaite drogie sprzęty kościelne, pochodzące w części z w. XIV i, jak kielichy, relikwiarze, krzyże i t. d. Między temi tr posążki z kości słoniowej, roboty włoskiej, wysokiej wartości, pochodzą z XVII w. W kaplicy Mały Chór Kleinchor jest wielkiej wartości płyta grobowa, mosiężna, z płaskorzeźbą wyobrażającą biskupa Jana Rotha, dzieło Piotra z r. 1496 z Norymbergi. W środku tej kaplicy znajduje się grobowiec założyciela tej kaplicy bisk. Przecława z Pogorzeli, odnowiony w r. 1875. Na postumencie ozdobionym na około figurami spoczywa osoba biskupa. Nad głowami umieszczona jest piękna, naturalnej wielkości figura Matki Boskiej z dziecięciem, dzieła Steinhaeusera, fundacyi biskupa Foerstera w r. 1880. W kaplicy Jana Turzo 1520 znajduje się grobowiec tegoż. Na sarkofagu, odnowionym w XVIII w. , przedstawiona jest postać biskupa w pełnym ornacie. Uwagi godne są piękne organy. Kościół św. Krzyża Kreuzkirche. Po ukończeniu wielkiego sporu z biskupem Tomaszem II, książe wrocławski na pamiątkę tego faktu zakłada w obrębie murów swego zamku w 1288 r. kościół, poświęcony w roku 1295 przez biskupa Jana HI. Zbudowano współczesnie dwa kościoły, górny p. w. św. Krzyża, i dolny, p. w. św. Bartłomieja. Wedle tradycyi książę Henryk zamierzał ufundować kościół p. w. św. Bartłomieja, lecz gdy przy kopaniu fundamentów robotnicy trafili na korzeń mający kształt krzyża, książę za radą osób duchownych kazał wznieść na tem miejscu kościół na cześć krzyża św. Najpierw powstało presbiteryum i to w obecnym kształcie; nawa podłużna i poprzeczna należą do pierwszej połowy XIV w. Prawdopodobnie po ukończeniu tej części zawieszono na zachodniej wewnętrznej ścianie tablicę drewnianą z napisem; tablica ta dotąd się dochowała. Napis mówi o założeniu kościoła przez Henryka i śmierci jego. Kościół wzniesiony z cegieł skutkiem wysokości szczytów przedstawia się nadzwyczaj wspaniale. Przez główne drzwi, do których prowadzą schody, widzimy wielki ołtarz, odnowiony w r. 1866 i ozdobiony obrazem św. Heleny, pędzla Schraudolfa z Monachium. Przed ołtarzem wznosi się grobowiec założyciela ks. Henryka, niedługo po jego śmierci 1290 r. wykonany. Figura Henryka troju książęcym, leżąca na wierzchu grobowca, ma obok tarczę z orłami szląskiemi, jakoteż posążki po bokach, w liczbie 21, zrobione z gliny palonej, sam grób zaś wyciosany jest z piaskowca. Okno w strome południowej mieści od r. 1858 obraz na szkle ku uczczeniu pamieci kardynała i biskupa Diepenbrocka t 1853. W przedniej zakrystyi godne jest uwagi cyboryuz XIV w. ; w drugiej, większej, zakrystyi przechowany jest krzyż ze słoniowej kości, arcydzieło rzeźby, tudzież inne krzyże metalowe z z pierwszej połowy XVI w. W stronie północnej, przy wejściu, uwagi godną jest płaskorzeźba nad drzwiami, przedstawiającą św. Trójcę, oraz ks. Henryka i jego małżonkę Matyldę. Kościół podziemny, . Bartłomieja, przechodzi rozległością wszystkie inne tego rodzaju. Wieża na południowej stronie kościoła pochodzi z XIV w. i odznacza się lekkością i wykwintnością; framugi jej należą do najpiękniejszych zabytków sztuki średniowiecznej. Wieża północna jest mniej rozwinięta i straciła przez przybudowania późniejsze pierwotny charakter. Ogół budowy przypomina zamek. Stan obecny kościoła jest zły; kamień zewnętrzny w znacznej częci zwietrzał; wewnątrz ściany są tynkowane. Kościoł św. Krzyża, jako kolegiata uposażony, przetrwał w tym stanie aż do r. 1810; obecnie należy do katedry. Przed kościołem stoi statua św. Jana Nepomucena z piaskowca, wzniesiona w r. 1732. Kaplica śm. Marcina Martinikapelle, w płn. zach. stronie od kościoła św. Krzyża, w obrębie Wrocław dawnego zamku książęcego zniesionego. Podług podania Piotr Włast był Jej założycielem. Dokumenta wymieniają te kaplice dopiero w r. 1149 między posiadłościami klasztoru św. Wincentego benedyktynów, kiedy książę Bolesław II Kędzierzawy posiadanie tychże potwierdza. W r. 1180 klasztor św. Wincentego a z nim i kaplica św. Marcina przechodzi od benedyktynów do premonstratensów. W latach 1224 26, a może jeszcze dłużej, była kaplica, prawdopodobnie tymczasowo, w posiadaniu dominikanów. Około r. 1310 zaczyna się nowa budowa. W r. 1368 przeszła kaplica na własność kościoła św. Krzyża; w r. 1466 zgorzała; w r. 1544 uległa znowu pożarowi od piorunu. W drugiej połowie XVII w. otrzymała kaplica nowy sufit i dacii. Podczas wielkiego pożaru r. 1791 pozostała nietknięta. Od czasu sekularyzacji klasztorów w r. 1810 jest filią kościoła św. Krzyża. Stan obecny jest tak zły, że restauracya jest niemożebną. Uwagi godne są obrazy, około r. 1500 malowane a r. 1860 odnowione. Wewnątrz na ścianie zachodniej są dwa grobowce. Kościół św. Piotra i Pawła Peter u. Paulskirche przy moście i przejściu do katedry, początkowo był tylko św. Piotrowi poświęcony i raz kościołem to znowu kaplicą nazywany. Książę Bolesław Wysoki oddał kościół ten w r. 1175 klasztorowi w Lubiążu Leubus przy założeniu tegoż. Dawniejsza budowa uległa z czasem znacznym zmianom. Przed 10 laty dokonano gruntownej restauracyi. Kościół Panny Maryi na Piasku Marienkirche auf dem Sande al. . Biskup potwierdził w r. 1149 albo 1150 klasztorowi kanoników regularnych augustynów posiadanie dwóch kościołów w Wrocławiu przy moście Sandbruecke i na górze Sobótce Zobtengebirge, jakoteż dziesięcinę z 9 wsi. Klasztor ten założony został w r. 1109 przez Piotra Własta w jego posiadłościach na górze Sobótce w Górce Gorkau i osadzony był przez augustyanów z opactwa Arrovdise we Flandryi. Ponieważ jednak klimat na górze Sobótce był dla zakonników za surowy, to przenieśli się do Wrocławia i wybudowali sobie tu na wyspie tór i kościół a zostawili tylko w Gorkowie parafię. Z pierwotnego budynku nie zachowały się prawie żadne szczątki. A. Schultz dziele swem Schlesiens Kunstleben im. XIV Jahrb. . najważniejsze momenty budowy świątyni obecnej. Opat Konrad 1329 1363 zniósł starą budowę i rozpoczął nową w stronie południowej; Jan 1364 1372 buduje presbiteryum i ozdabia wielką część kościoła; Piotr Schwarz 1372 95 stawia galerye na dachu; Jan z Pragi 1375 86 zasklepił nawę środkową; Henryk Gallici 1. 386 95 zasklepia nawy boczne. Wieża pochodzi z r. 1430. Wykonanie choru powierzono w r. 1463 kamieniarzowi i rzeźbiarzowi Jodokowi Taucher. Tenże wybudował w latach 1466 69 kaplicę wschodnią na płn. stronie kościoła. W r. 1465 zostało wnętrze, prawdopodobnie tylko presbiteryum, wymalowane. Jeszcze w r. 1666 posiadał kościół malowidła na szkic okien, które ówczesny opat na białe szkło zamienił. Tenże opat kazał kościół pobielić. W wspomnianym roku 1666 jezuita Moret podał plan ozdobnej wieży, którą też wystawił w następnym roku cieśla Jerzy Kaltenbrunn od strony południowej; w r. 1730 wieża ta zgorzała. Obecny kościół przedstawia się jako wspaniała gotycka budowa, z trzema nawami. Presbiteryum nawy środkowej, nieco wybiegającej, jest zamknięte pięcioma bokami ośmiokątu i posiada sklepienie gwiaździste; presbiterya naw bocznych mają sklepienie bardziej skomplikowane. Przytykające do kościoła budowle, jak biblioteka uniwersytecka i muzeum archeologi czne zostały wystawione w latach 1709 15 w stylu barokowym. Z dzieł sztuki zasługują na uwagę wewnątrz kościoła płaskorzeźba w kamieniu znajdująca sic nad drzwiami zakrystyi; przedstawia Maryą, żonę Piotra Własta i syna tejże Świętosława, zapatrzonych w model kościoła. Prawdopodobnie wziętą jest ta rzeźba z kościoła na Piasku Sandkirche i tu wmurowana. Jest to jeden z najstarszych zabytków rzeźby we Wrocławiu. Drugim zabytkiem jest sarkofag opata Fuchsa 1620 z czerwonego marmuru, w pobliżu wielkiego ołtarza. Kaplica św. Anny Aunenkapelle, naprzeciw kościoła na Piasku, od r. 1818 przekształcona na szpital a wybudowana przez opata klasztoru augustyanów na Piasku, Jana z Pragi 1386. Jest to budowa z cegły, dziś otynkowana, o dwóch nawach podłużnych i kwadratowem presbiteryum. Filary środkowe obecnie usunięte, okna nowo wprawione. Kościół św. Wincentego VinzenzKirche. Książę szląski Henryk II założył na lewym brzegu Odry klasztor minorytów p. w. św. Jakuba i rozpoczął budowę w r. 1240. Klasztor nowozałożony uległ jednak zupełnemu zniszczeniu podczas napadu Mongołów w r. 1241. Życzenie wdowy po Henryku 11, Anny, odbudowania zniszczonego klasztoru, skłoniło osiedlonych w tym czasie kupców niemieckich do oddania księżnej należącego do nich domu kupieckiego pod tym warunkiem, że miasto Wrocław otrzyma prawo niemieckie. Dom ten przylegał od wschodu do zniszczonego klasztoru. W skutek układu zawartego ze synem ks. Bolesławem zezwoliła księżna na wytknięcie nowego miasta naokoło dzisiejszego rynku. Klasztor zaś minorytów powstał na miejscu dzisiejszego wyższego sądu krajowego, a zakonnicy zwali się od patrona swego, św. Jakuba, jakubitami. Na miejscu zaś dawnego klasztoru osadziła księżna Anna powołane z Pragi klaryski w nowo wystawionym budynku. Klasztor minorytów wspomniany jest w dokumentach najwcześniej w r. 1253. W r. 1256 nadaje papież odpust zwiedzającym klasztor w dniu św. Jakuba. Około tego czasu żywioł niemiecki w klasztorze był juz tak silny, że zakonnicy podczas wielkiego sporu kościelnego biskupa wrocławskiego z ks. Henrykiem IV częścią innych klasztorów minoryckich na Szląsku wystąpili z prowincyi kościelnej polskiej i przyłączyli sie do prowincyi saskiej r. 1284. Dzisiejszy budynek pochodzi z XIV i w. Po zniesieniu w r. 1529 klasztoru św. Wincentego na Elbingu, należącego do premonstrantów, oddano tymże ko ściół i klasztor minorytów. Premonstranci posiadali klasztor ten aż do sekularyzacyi w r. 1810 W r. 1844 zniszczył pożar szczyt drewniany wieży, na to miejsce dano zakończenie kamienne w kształcie hełmu. W r. 1883 powiększono w kościele niskie okna i pomalowano wnętrze. Kościół św. Wincentego jest gotycką budowa z cegły, przy użyciu kamienia ciosowego. Ma trzy nawy podłużne; presbiteryum, o rozciągłości jednej nawy, zamknięte jest trzema bokami ośmiokąta. Zabudowania klasztorne, z bogatym krużgankiem, wzniesione w latach 1673 97, dziś służą na pomieszczenie dla sądu wyższego. Na uwagę zasługuje w tym kościele sarkofag założyciela klasztoru ks. Henryka z w. XIV. Figura księcia wykonana z piaskowca, w naturalnej wielkości, w postaci leżącej. na trumnie; u nóg jego postać Mongoła, naokoło biegnie napis Sarkofag został w r, 1832 odnowiony kosztem hr. Schaffgotscha. Dębowe stale z XVII barokowym stylu, dwie figury z drzewa, w niszach, z XIV w. Kościół urszulanek Ursulinerinnenkirche. Budowa tego kościoła, przedtem klasztoru św. Klary, stoi w związku z udzieleniem prawa magdeburskiego mieszkańcom. Kiedy bowiem minoryci otrzymali dom kupiecki, to na ich miejscu osiedliła wdowa po Henryku II Pragi klaryski, w nowo wystawionym klasztorze. W r. 1256 wzywa papież Aleksander IV do poparcia budowy tego klasztoru i użycza 100dniowego odpustu. Dawny kościół klasztorny, niewielki, z ośmiokątną wieżą, ustąpił w r. 1699 miejsce nowemu. Kościół ten po sekularyzacyi klasztoru w r. 1811 oddano urszulankom. W r. 1870 musiały zakonnice wskutek prawa o klasztorach ustąpić. Budynki klasztorne wynajął magistrat na szkołę. Kościół gimnazyalny p. w. św. Macieju. Księżna Anna, żona Henryka II, założyła wielki szpital, p. w. św. Elżbiety, który został oddany wezwanemu z Pragi zakonowi rycerzy krzyżowych z czerwoną gwiazdą Kreuzherrn mit dem rothen Sterne, czególnie na Szląsku. Zakon ten zajmował się wyłącznie leczeniem chorych. Początki szpitala można odnieść już do r. 1242. W r. 1253 otrzymał szpital uposażenie i kościół p. w. św. Macieja w zamka księżnej. Bo dziś zachowały się w fundamentach presbiteryum i w dolnej części podniesionej później nawy resztki najdawniejszej budowy. Ozdobniejsze formy poczynają się w presbiteryum dopiero w wysokości gzymsu i oznaczają początek późniejszego okresu budowy, przypadającego na drugą połowę XIV w. Jeszcze później podwyższono nawę do wysokości presbiteryum i na nowo zasklepiono. Wieża, jak się zdaje, powstała równocześnie z presbiteryum; około połowy XVIII w. pokryto ją miedzią. Od czasu sekularyzacyi 1810 r. budowle szpitala mieszczą gimnazyum katolickie, do którego należy i kościół. Są to przeważnie trzypiętrowe budynki, o czterech skrzydłach. Kościół św. Katarzyny Katharinen Kirche. Dokument erekcyjny ks. Henryka z r. 1294 dla klasztoru dominikanek p. w. św. Katarzyny zaginął, ale zachował się akt jego syna ks. Bolesława z r. 1302, w którym tenże o tej erekcyi wspomina. Budowa obecnego kościoła, sądząc po formach, nastąpiła w w. , jeżeli nie później. Jest to budynek wzniesiony z cegły surowej, o kształtach późnego gotyku. Przed 30 laty nabyła gmina staroluterska droga kupna kościół dla celów religijnych, jednak piętro dolne wydzierżawia jako magazyny. Kościół dominikanów p. w. św. Wojciechu. Papież Eugeniusz III potwierdza w r. 1148 posiadłości klasztoru augustyanów na Piasku tift auf der Sandinsel a między temi i kościół św. Wojciecha w Wrocławiu. Kościół ten różny od obecnego wzniósł Bolesław brat Piotra Własta dla augustyanów, osiedlonych przez tegoż na górze Sobótce Zobtenberg. Biskup Wawrzyniec nabył kościół św. Wojciecha drogą zamiany od augustyanów i darował go w r. 1266 dominikanom. Na miejsce dawnego kościoła stanął nowy. Odrzuciwszy przybudowania barokowe, można w obecnej budowie rozróżnić 4 okresy. Pierwszy, okaz przejściowego stylu gotyckiego, reprezentuje nawa poprzeczna i trzy sąsiednie przęsła nawy podłużnej; prawdopodobnie rozpoczęte w latach 1251 54 a skończone w ostatnich latach s okazuje presbiteryum o formach późniejszego gotyku. Do trzeciego okresu należy przedłużenie podłużnej nawy i podwyższenie nawy poprzecznej i podłużnej. W czwartym wreszcie okresie wystawiono wieżę, o późno gotyckich formach. Już przy końcu średnich wieków przybudowano na płn. stronie nawy podłużnej kościołek dla ludności polskiej ecclesia Polonorum, z którego pozostał tylko portal zachodni i drzwi prowadzące do kościołka św. Wojciecha. Budynki klasztor Wrocław ne, obecnie jako magazyny używane, znajdują na płn. wsch. stronie kościoła. Kościół św. Magdalen Magdalenen Kirche. Erekcya kościoła przypada na lata 12261232, na czas kiedy kościół św. Wojciecha, prawdopodobnie przedtem parafialny, przeszedł w posiadanie dominikanów. Miejsce do budowy wybrano nieco oddalone od dawnego kościoła parafialnego, ponieważ w tej stronie przybyło ludności. Założycielem był, jak się zdaje, biskup Wawrzyniec, który oddał dominikanom kościół św. Wojciecha. Z pierwotnej budowy zachowały się zaledwie ślady. Obecna budowa pochodzi z XIV w. Pod r. 1358 jest wzmianka o wielkim dzwonie; 1360 r. przypada budowa ołtarza, 1364 r. wzniesioną została kaplica, do połudn. wieży przybudowana; 1365 r. ustanawiają rajcy czynsz dla obu kościołów parafialnych w mieście; w r. 1454 mamy wzmiankę o moście między wieżami. Od r. 1481 posiadały wieże szczyty pokryte ołowiem, które jednak w latach 1533 34 zniesiono. Kościół św. Magdaleny jest to budowa gotycka, należąca do XIV i w. , o trzech równej długości nawach, płasko zakończonych. Nawa środkowa ma podwójną wysokość i szerokość w stosunku do bocznych, między przyporami znajdują się kaplice. Obie wieże górują znacznie ponad dachem i są połączone ze sobą. Okna na stronie płn. mają późno gotyckie, bogato zdobne formy, wysokie okno w presbiteryum nawy środkowej posiada od r. 1850 duży obraz na szkle przedstawiający Zbawiciela w ogrodzie z Maryą Magdaleną, dar króla pruskiego. W kaplicach spotykamy cenne zabytki. W kaplicy płn. składany ołtarz z pięknymi obrazami; w kaplicy. malarską robota snycerska, wypukła, z XV albo początku XVI w. , przedstawiająca św. Łukasza malującego obraz Matki Boskiej. W zakrystyi znajdujemy znowu drzwi z gotyckiem okuciem i mały mosiężny pająk z XIV w. , szafy z i XVI stulecia. W kościele przy wyjściu z zakrystyi znajduje się piękny grobowiec ostatniego proboszcza katolickiego Oswalda Staubingera, z portretem zmarłego. Po lewej zaś stronie od ołtarza wielkiego jest portret pierwszego protestanckiego kaznodziei w Wrocławiu Jana Hessa. Dalej spotykamy najpiękniejszą ozdobę kościoła chrzcielnicę, dzieło rzeźbiarza Fryd. Grossa, w stylu renesansu, z r. 1576. Jego dziełem jest też zdobna marmurowa kazalnica z r. 1581. Zewnątrz kościoła, na portalu zachodnim, o gotyckich formach, stoją dwie figury na konsolach pod baldachimem Magdaleny i Jana Chrzciciela, obie z XVI w. Nieco dalej statua Matki Boskiej z końca w. i druga z dziecięciem z 1506 r. Na płd. stronie jest piękny portal, w stylu wczesnego renesansu, z r. 1578 a od północy portal barokowy z r. 1714. Szczeportal od strony płd. , późno romański, pochodzący ze zburzonego w r. 1529 klasztoru św. Wincentego na Elbingu. Na stronie wschodniej kościoła stoi piękna rzeźba z kamienia z r. 1492, przedstawiająca zdjęcie z krzyża. Kościół Maryi Magdaleny jest od r. 1523 kościołem parafialnym protestanckim. Kościół św. Elżbiety St. Elisabethkirche. Kościół ten, dziś główny protestancki, założony został prawdopodobnie razem z nadaniem miastu prawa magdeburskiego około r. 1245 przez ks. Bolesława. Pierwszą pewniejszą wzmiankę spotykamy dopiero w dok. z r. 1253. Dzisiejszy kształt, z wyjątkiem wieży i szeregu przybudowanych kaplic, otrzymał kościół za cesarza Karola drugiej połowie XIV w. Z dwu wieź tylko płd. zachodnia została wykończoną w latach 1452 1456. Wieża ta ma 289 stóp wysokości. Niegdyś była ona wyższą; w latach 1482 86 wystawił cieśla Franciszek Frobel ośmiościenną piramidę, miedzią krytą. Złotnik Sebald Pfnorr pozłocił w r. 1482 gałkę wieżową. Szczyt wieży w r. 1529 podczas burzy runął. Obecny renesansowy hełm otrzymała wieża w latach 1534 35. W r. 1525 stał się kościół protestanckim. W r. 1649 runęła część południowej ściany; r. 1749 doznał kościół wskutek eksplozyi prochu znacznego uszkodzenia. R. 1856 58 i 1893 przeprowadzono gruntowną restauracyą. Kościół św. Elzbiety jest to budowa gotycka, o wspaniałych rozmiarach. Nawa środkowa jest prawie jeszcze dwa razy tak wysoka 951 2 stóp i szeroka 351 2 stóp jak każda z bocznych i również nieco dłuższa 210 stóp; zamkniętą jest każda z naw pięcioma bokami ośmiokąta. Pod względem ilości zabytków, posiada kościół św. Elżbiety, przy którym chowały się dawniej bogate rodziny miejskie, więcej grobowców niż wszystkie. inne kościoły wrocławskie. I tak spotykamy tuż przy pierwszym filarze piękną płaskorzeźbę w kamieniu, przedstawiającą opłakiwanie zwłok Chrystusa a wystawioną ku pamięci Sebalda t 1507. Przy końcu południowej nawy bocznej znajduje się grobowiec Henryka Rybischa t 1544, w formie kaplicy. Wstępując do nawy środkowej widzimy w oknie presbiteryum malowidło na szle, przeszło 50 stóp wysokie, przedstawiające Zbawiciela, dar króla pruskiego Fryderyka Wilhelma; następnie piękne stale, kamienne tabernakulum, mistrzowskie dzieło Jodoka Tauchena w latach 1453 56, o późno gotyckich formach, przeszło 15 mt. wysokie, niedawno odnowione. Również do późniejszego gotyku należy chrzcielnica. Nieopodal stoi piękny pomnik sławnego lekarza Crato v. Craftheim 1588, w r. 1858 odnowiony. W trzeciej kaplicy jest piękna płaskorzeźba w kamieniu z r. 1517, przedstawiająca rodzinę klęczącą, gólnie jednak pięknym jest, ale już zniszczony, złożoną z 21 osób. Wreszcie na płn. wsch. ro Wrocław Wrocław gu zakrystyi znajduje się mały grobowiec Piotra Jenckwitza f 1488, najwcześniejszy na Szląsku zabytek renesansu. Kościół św. Barbary Barbarakirche. Założenie kościoła przypada na lata 1268 1309. Czas budowy dzisiejszego kościoła daje się w przybliżeniu odnieść do 1400. W r. 1456 przeprowadzili restauracyą Hans Berthold i Franzke, budowniczowie kościoła bernardyńskiego. W r. 1525 kościół ten stał się protestanckim. Jest to budowa o trzech nawach, z dwiema wieżami. Długość kościoła wynosi 31 mt. , szerokość nawy środkowej 9, 6 mt. Kościół minorytów Minoritenkirche. Klasztor i kościół są fundacyą cesarza Karola IV r. 1397 i 1401 a nawet i w roku 1450 spotykamy wiadomości o ofiarach na rzecz budowy kościoła. Około r. 1686 nastąpiła restauracya, która ograniczyła się jednak tylko do przyozdobienia i zmiany filarów. Klasztor został w r. 1811 zniesiony; od tego też czasu służył za więzienie dla kobiet. Natomiast kościół został w latach 1873 1884 odnowiony. Całość jeszcze dobrze zachowana. W kościele tym odbyła się w r. 1524 od 20 28 kwietnia dysputa religijna przywódcy protestantów w Wrocławiu Jana Hessa z pięcioma dominikanami i franciszkanami. Obecnie jest to kościół parafialny katolicki. Kościół Bożego Ciała i św. Trójcy u. Trinitatiskirche. Przy końcu XII w. romańskie idee przeważały w życiu kościelnem. Ztąd Polska chętnie korzystała z kultury ludów romańskich. Jednym z objawów tego wpływu jest osiedlanie się joannitów na Szląsku. W Wrocławiu wymienieni są joannici po raz pierwszy w r. 1273. Pod r. 1334 mamy już wiadomość o istnieniu kaplicy Bożego Ciała Corpus Christi. szybko na Szląsku się mnożyły. Około połowy w. czytamy już wiadomość o kościele joannitów. Najgłówniejsza część kościoła dzisiejszego pochodzi z XIV w. W XVII w. podwyższono nawę boczną północną a później i południową. Z kościołem były połączone dwa szpitale 1 szpital joannitów, po drugiej stronie ulicy Świdnickiej, w miejscu dzisiejszej komendy wojskowej, połączony z kościołem przez kurytarz na filarach oparty, 2 tak zwany bogaty szpital św. Trójcy St. , fundacya rady miejskiej z czasu epidemii 1318 r. , jako nowy szpital novum hospitale. Szpital ten, położony na północ od kościoła Bożego Ciała, nazwano od czasu, kiedy joannici objęli w nim pielęgnowanie chorych, szpitalem przy kościele Bożego Ciała. Dla szpitala św. Trójcy wystawiono w r. 1869 na końcu Siebenhufener nowy budynek. Obecnie kościół Bożego Ciała oddany jest do wspólnego użytku katolikom i starokatolikom, w istocie zaś tylko przez starokatolików bywa używany. Kościół św. Krzysztofa Christophorikirche. Kościołek P. Maryi na placu Krzysztofory, tuż przy korycie zasypanej Olawy, wspomniany jest już w dok. ks. Władysława z r. 1267. W stawiono w kościołku statuę św. Krzysztofa naturalnej wielkości. Kościołek służył jako miejsce grzebania umarłych. W r. 1523 otrzymali go protestanci. Obecna budowa pochodzi z czasu około r. 1400. Wieżę zachodnią ukończono r. 1575. W latach 1610 17 przyozdobiono wnętrze kościołka. Przybudowania z w. XVII i mieszkania zeszpeciły budowę. Dziś kościół jest filią kościoła św. Magdaleny. Kościół bernardyński Bernhardinerkirche. Jan Kapistran, mnich zakonu bernardynów, otrzymał podczas pobytu swego w Wrocławiu w r. 1453 na Nowem Mieście plac pod budowę kościoła i klasztoru. Kościół został też w r. 1455 poświęcony założycielowi zakonu Bernardowi z Sienny, dopiero co 1450 kanonizowanemu. Był to jednak budynek prowizoryczny. W r. 1463 położono kamień węgielny pod budowę trwałą, której koszty ponosili mieszkańcy Wrocławia. Dopiero jednak we wrześniu r. 1502 nastąpiło poświęcenie. W r. 1522 zniesiono klasztor a zabudowania zmieniono na szpital, kościół zaś stał się trzecią z rzędu protestancką świątynią w mieście. Kościół obecnie jest na wewnątrz i zewnątrz otynkowany i pobielony. Kościół sw. Klemensa Clemenskirche. Kościół p. w. św. Klemensa wspomniany jest w księgach sądowych z r. 1406 i l407 jako nowo wybudowany. Znajdował się na rogu ulicy Polskiej, dzisiejszej Bastei e i Kirchstrasse. . 1562 był to budynek wielobocznie zakończony, z wieżą. Dziś nie istnieje. Kościół św. Bucha Heilige Geistkirche. Ks. Henryk I Brodaty nadaje klasztorowi augustyanów na Piasku, w celu budowy szpitala, plac między Odrą a Olawą. Opat i konwent wybudowali następnie kościół i szpital swym kosztem; ks. Henryk I i żona jego, św. Jadwiga, z synem Henrykiem. Biskup Wawrzyniec nadał w r. 1227 szpitalowi dziesięciny. Z powodu zubożenia przeszedł r. 1520 kościół i szpital w posiadanie miasta, które zabudowania klasztorne i kościół, z powodów obronnych, zburzyć kazało. Stało się to za zezwoleniem cesarza Rudolfa. Niektóre części ozdobne przeniesiono do sąsiedniego kościoła bernardyńskiego, z którym i szpital już od r. 1525 był połączony. Kościół zburzono r. 1597. Kościół św. Wincentego na Elbingu auf u dzisiejszego kościoła św. Michała wybudował Piotr Włast w r. 1139 klasztor p. w. P. Maryi. W dziesięć lat później odbyło się poświecenie kościoła, przyczem ks. Bolesław II potwierdził posiadłości kościoła P. Maryi i św. Wincentego. Bezpośredni powod zmiany patrona była okoliczność, że Piotr Włast, który z polecenia ks. Władysława bawił w r. 1144 na dworze cesarza Konrada III, nabył tamże relikwie św. Wincentego, które wprowadzono w r. 1145 uroczyście do Wrocławia. Pierwszych zakonników nowemu klasztorowi dostarczyło opactwo benedyktyńskie w Tyńcu. Niebawem jednak premonstranci zastąpili benedyktynów. Budynki klasztorne znajdowały się już w r. 1469 w złym stanie. Niebezpieczeństwo grożące w r. 1529 od Turków spowodowało radę miejską do zniesienia klasztoru, aby w razie oblężenia miasta nieprzyjaciel tu się nie usadowił. W r. 1531 kupiło miasto od konwentu materyał budowlany za 500 złotych reńskich i użyło do budowy tamy, brukowania nowej targowicy, do wybudowania domu należącego do patrycyusza Seyfrieda Rybischa, portal zaś ustawiono w r. 1546 w kościele św. Magdaleny. Na podstawie przechowanych rysunków i resztek da się odtworzyć przybliżony obraz klasztoru, który ze swemi kaplicami, budynkami mieszkalnemi i gospodarczemi zajmował znaczny obszar na wyspie Odry a opasany murem i wieżami stanowił prawdziwą warownię. Kościół sam był bazyliką o trzech nawach, z wieżą na stronie zachodniej. Kościół św. Michala Michaeliskirche. Kościół ten wystawił Jaksa, zięć Piotra Własta. W dokumentach spotykamy po raz pierwszy wzmiankę o nim w r. 1139. Podług podania kronikarskiego miał być kościół około r. 1500 po raz trzeci odbudowany. W r. 1529 został zburzony razem z klasztorem św. Wincentego. Ale już w r. 1530 odbudowano na nowo z drzewa; po raz wtóry w latach 1597 1609. Ta ostatnia budowa przetrwała aż do r. 1862, w którym rozpoczęto nową budowę według planu architekta Langera i ukończono ją w r. 1869. Dzisiejszy kościół św. Michała wznosi się na miejscu dawnego kościoła św. Wincentego, kiedy dawniejszy położony był na dawnym cmentarzu klasztornem. Kościół WW. Świętych Kirche aller Heiligen w dokumentach jako położony przy młynach nad Odrą, na Elbingu, w płn. wsch. stronie od kościoła św. Wincentego, W r. 1433 runął podczas wojen husyckich. Z czasem jednak odbudowano go na nowo, bo w r. 1529 zburzono go razem z klasztorem św. Wincentego. Kościół 11, 000 dziewic Kirche zu 11, 000. Biskup Wacław potwierdza r. 1400 założenie szpitalu i kaplicy św. Urszuli i 11, 000 dziewic. Z nastaniem reformacyi kościół ten stał się protestanckim i był kilkakrotnie przebudowywany. Budynek z r. 1805 już w następnym roku został zniszczony podczas oblężenia Wrocławia przez Francuzów. R. 1821 wzniesiono nowy kościół według planów C. Langhausa. Kościół św. Mikołaja Nikolaikirche. Kaplicę we wsi Czepiny dziś przedmieście Mikołajskie, Nicolai7orstadt darował w r. 1175 ks. Bolesław Wysoki nowo założonemu klasztorowi cystersów w Lubiążu. W r. 1203 wystawia ks. Henryk I dokument w Czepinach ecclesiam St. Nicolai. Prócz tego kilkakrotnie i później pojawia się wzmianka o kościele. Resztki budowli z granitu, znalezione w ziemi a przechowane w Muzeum szląskich starożytności, dozwalają wnosić, iż budowla istniała już w XIII w. W r. 1428 został pierwotny kościół przez Husytów zburzony. Odbudowany następnie, przetrwał aż do oblężenia Wrocławia przez Francuzów w r. 1806. Ruiny istniały do r. 1880, w którym wzniesiono nową budowę w stylu gotyku berlińskiego. Kościół Salvatora Salvatorkirche, na płd. od górnoszląskiego dworca, z surowej cegły wzniesiony. Dawny kościół t. n. , wybudowany w latach 1561 68, istniał przy fosie świdnickiej, na placu Salvatora niedaleko placu Tauenziena aż do r. 1854, w którym uległ pożarowi. Kościół św. Maurycego. . osiedlili się tkacze flandryjscy tuż pod Wrocławiem, w miejscu nazwanem odtąd osadą wallońską platea gallica al. Romana, Wallonengasse, dzisiejsza Klosterstrasse. Powstały równocześnie z osadą kościół p. w. św. Maurycego wspomniany jest po raz pierwszy w dok. z r. 1234. Kościół obecny pochodzi jeszcze z XIV w. , uległ jednak znacznej zmianie na początku XVIII. Kościołek szpitala św. Łazarza Lazarushospital Kirchlein. Szpital dla trędowatych przy kościele św. Maurycego istniał już od początku XII w. i był zawiadywany przez proboszcza tegoż kościoła. Obecny kościołek i szpital pochodzą z a może nawet z XIV w. Kościołek ten bywa raz tylko w roku używany. Szpital pozostaje obecnie pod zarządem biskupa. Budowle świeckie. Zbrojownia Sandzenghans, położona przy ul. Sandstrasse Nr 11, dotykała niegdyś muru miejskiego. Nieznaczne budynki otaczają większe podwórze. Nad jednym, obecnie zamurowanym portalem południowego skrzydła, znajduje się tablica, na której w płaskorzeźbie przedstawieni są dwaj lancknechci, trzymający tarczę z literą W. Wratislavia, . Inne portale mają oznaczony r. 1523 i 1589. Matusz, Pod względem okazałości w formach i bogactwa ozdób budowla ta zajmuje jedno z pierwszych miejsc pomiędzy pomnikami budo Wrocław Wrocław wnictwa we W. W ogólnym swym kształcie zbliża w Brukseli i Gandawie. Zajmuje róg połudn. wschodni wielkiego czworoboku domów, który wznosi się w środku rynku. Budowany był przez długi szereg lat. Jako moment najważniejszy w powstaniu tej budowli należy przyjąć ostatnie dziesiątki XV w. Ozdoby w szczegółach pochodzą; z XVI w. Budynek składa się z trzech części równoległych, z których środkowa, szersza od dwóch bocznych, opatrzona szczytami, odznacza się bogactwem ozdób architektonicznych. Główne wejście znajduje się od wschodu. Po prawej stronie, nad portykiem ozdobionym herbami szląskiemi i czeskiemi i prowadzącym do ganku, dawnemi czasy był ołtarz, przed którym co rano odprawiało się nabożeństwo. Należał ten ołtarz do tak zwanej sali książąt, rodzaju kruchty, której sklepienie spoczywa na jednym słupie środkowym, a która interesuje nietylko proporcyami szlachetnemi ale i rzeźbami na filarach. Sala ta jest najpiękniejsza częścią budowli. W niej to książęta i stany sląszkie odbywały posiedzenia aż do chwili, kiedy Szląsk wcielony został do Prus. Przedsionek tej sali, na pięciu wsparty filarach, mający 421 2 łokcia długości a 211 2 w rzeźby. Dawniej zasiadali tu ławnicy. W środku głównego szczytu mieści się zegar misternej roboty. Na rogu połudnwsch. budynku wznosi się wieża. Z zapisków dowiadujemy się, że w r. 1445 wieża ratuszowa została przez majstra Fryderyka ukończona i pokryta; pracował jeszcze jednak przy niej budowniczy miejski Bernard Sponsberg 145073. W sto lat później, w r. 1565, wystawił Andrzej Stellauf, Świdnicy, nowy szczyt wieży, bo poprzedni zniesiono w r. 1558. Ten szczyt do dziś się utrzymał. Z południowej strony schodzi się do wspaniałych, ostrołukowo sklepionych piwnic ratuszowych. Gimnazyum św. Elźbiety Elisabethgymnasium. W r. 1505 wybudowało miasto, w nadziei otrzymania pozwolenia na otwarcie uniwersytetu, budynek w płn. stronie cmentarza kościoła św. Elźbiety. Ponieważ jednak do założenia uniwersytetu nie przyszło, budowlę oddano na użytek gimnazyum, przeniesionego z dawniejszej szkoły św. Elźbiety. Budynek obecny rozpoczęto w r. 1560 a na początku 1562 nastąpiło poświęcenie. Dom kapitulny Kapitelhaus, w płn. wscho dniej stronie od katedry położony. Dom obejmuje parter i dwa piętra. Z wyjątkiem okien o gotyckim charakterze inne formy architektoniczne są już renesansowe. W budynku tym znajduje się biblioteka kapitulna i sale posiedzeń kapituły. Uniwersytet, z budynkami pobocznymi, jak kościołem św. Macieja i dawnym konwiktem jezuitów, przedstawia się okazale, szczególnie od strony Odry. W miejscu, gdzie dziś wznosi się Słownik Geograficzny T. . Zeszyt 157 gmach uniwersytecki, stał w wiekach średnich zamek cesarski. Wspomniany jest już w r. 1366 jako. Od r. 1558 mieściła się w tym budynku kamera cesarska i mieszkanie prezydenta. W r. 1671 jezuici otrzymali w darze chylący się ku upadkowi zamek. Oni to wznieśli kościół w latach 1689 98, kolegium zaś powstało 1728 39. Projekt miał być, podług twierdzenia jednych, z Włoch przywieziony, podług drugich sporządzony przez kś. Krzysztofa, budowniczego jezuitę. Od r. 1811 służy ten największy z budynków świeckich na pomieszczenie uniwersytetu, utworzonego z połączenia kolegium jezuickiego z uniwersytetem przeniesionym z Frankfurtu. Bogata ornamentyka fasady i kurytarzy, malowidła al fresco, metalowe ozdoby drzwi, zdobią ten budynek, wzniesiony w stylu barokowym. Do dawnego kolegium jezuickiego należał kościół św. Macieja Matthiaskirche, budowa o jednej nawie i siedmiu przęsłach, zdobny w marmury, bogate złocenia i freski na suficie. Również i dawny budynek konwiktowy stosuje się do architektury budynku głównego. Budynek rządowy Regierungsgebaeude przy ul. Albrechta Albrechtsstrasse. W r. 1364 kupił ks. Ludwik z Brzegu na placu, gdzie dziś jest budynek rządu, dom od Dominika Hanke, bogatego patrycyusza, w r. 1449 nabył drogą kupna dom ten pisarz miejski Jan Magdeburg. Później przeszedł budynek na własność rodziny Hatzfeldów. Dla tejże rodziny wybudował Krzysztof Hackner, architekt wrocławski żył od 1663 do 1741, ozdobny pałac w stylu barokowym, który podczas oblężenia Wrocławia przez wojska austryackie w r. 1760 spłonął razem z mnóstwem przedmiotów sztuki a mianowicie obrazów. Teraźniejszy budynek został wzniesiony rzez Karola Langhausa w r. 1760. Od r. 1802 stał się ten budynek siedzibą; władz pruskich i naczelnego prezydenta. Obecnie, po wzniesieniu dla władz rządowych osobnego budynku na placu Lessinga, . Museum der Kuenste. Kosztem rządu i prowincyi wzniesione, podług projektu Ratheya rozpoczęte a przez Brosta i r. 1880 otwarte. Zewnętrzne ozdoby rzeźbiarskie są dłuta Ottona, malowidła na ścianach dziełem Jana Schillera. Cztery figury szczytowe wykonał R. Haertel i H. , kolosalne zaś statuy w westybulu Duerer i Michel Angelo, są. dzielem Haertla. Pierwsze piętro wypełniają przedmioty sztuki w zastosowaniu do przemysłu, jak majoliki, wyroby ze złota i srebra, odlewy gipsowe; drugie piętro zawiera obrazy w znacznej ilości. W parterowych lokalach od strony wschodniej mieści się Muzeum szląskich starożytności Museum 3 Przed 75 laty jako instytucya królewska założone, przeszło od r. 1858 na własność Towarzystwa, które je uczyniło zbiorem wszystkich starożytności Szląska. Przy pomocy rządu i mieszkańców zgromadzono tu przeszło 50000 przedmiotów, jak zabytki przedhistoryczne, znalezione na Szląsku, starożytności kościelne, zbiór broni i zbroi, dalej wyroby majolikowe, szklane, żelazne, sprzęty domowe itd. Z nowszych budowli okazalszych wymienić należy nową podług planu Opplera, ukończoną w r. 1872, w stylu romańskim. Następnie centralny dworzec kolejowy, budynek sejmu prowincyonalnego, giełdy, poczty, komendantury. Teatr miejski, pierwotnie wybudowany przez Langhausa syna r. 1841, dwukrotnie uległ pożarowi, ostatni raz w r. 1871. Pałac królewski pochodzi w większej części z wieku XVIII i początku XIX, południowe zaś skrzydło wybudowanem zostało według projektu Stuelera w r. 1846. Stare kamienice mieszczan. Chociaż w drugiej połowie XVII i w wieku XVIII wiele fasad zmieniono w stylu barokowym albo zopf, to jeszcze mimo to niewiele miast może się pod względem ilości zabytków budownictwa, pochodzących z XVI w. , mierzyć z Wrocławiem. Że Wrocław był już na początku XVI w. okazałem miastem świadczy opinia Eneasza Sylviusa Piccolominiego, późniejszego papieża Piusa, i króla czeskiego i węgierskiego Władysława II. Domy o czysto gotyckim stylu nie utrzymały się do dziś; pozostało tylko kilka, mających niektóre cechy budowy średniowiecznej. Są to domy Nicolaistrasse Nr 80, Herrenstrasse Nr 20 i 21, Buettnerstrasse Nr 14, plebania przy kościele św. Magdaleny, Altbuesserstrasse Nr 8, i na tejże ulicy Nr 27, Nr 22 i Sandstrasse Nr 1. Domy w stylu renesansowym są dość liczne w rynku i okolicy. Domów w stylu baroko i rokoko jest również wiele. Pomniki są późnego pochodzenia i z życiem miasta nie mają bliższego związku. W rynku przed ratuszem posąg Fryderyka II, dzieło Kissa, odsłonięty r. 1847; Fryderyka Wilhelma III, również dzieło Kissa, w roku 1861 odsłonięty; posąg Bluechera na dawnem rynku solnym Salzring, dzieło Raucha, odsłonięty w r. 1827. Na placu Tauenziena znajduje się pomnik generała t. n. , który bronił w r. 1760 W. podczas oblężenia przez wojska austryackie. Pomnik ten wystawili synowie generała. Pomnik składa się z sarkofagu ozdobionego portretem w płaskorzeźbie i Belloną z bronzu. Na cokole są płaskorzeźby przedstawiające sceny z walki. Projekt pomnika wykonał C. Langhaus, . Historya. Czasu powstania W. oznaczyć niepodobna. Pierwszą pewniejszą wiadomość o istnieniu jego podaje nam kronikarz Thietmar, biskup merseburski, który pod r. 1000 wymienia biskupa, mającego siedzibę w Wrocławiu Wrotizla, jak pisze. Wybór tego miejsca na siedzibę biskupa wskazuje nam, że W. był osadą znaczniejszą, dawniej już istniejącą. Fizyczne warunki sprzyjały powstaniu osady. Rz. Odra bowiem tu się rozszerza i tworzy jeszcze dziś wyspy, które ułatwiały przejście przez wodę i obronę mieszkańców. I w istocie na tych wyspach znaleziono przy głębszem kopaniu w r. 1875, 1877 i 1884 szczątki budowli nawodnych palafitów. Podobnie jak czasu, tak i powstania nazwy W. wskazać nie można. Daremne były usiłowania, rozmaite kombinacye, z przeszłości bowiem W. przed r. 1000 nic historycznego wydobyć się nie da. Zjazd Bolesława Chrobrego z Ottonem III w r. 1000 w Gnieźnie miał dla Polski to ważne następstwo, że powstała osobna organizacya kościelna, obejmująca arcybiskupstwo w Gnieźnie i podległe mu biskupstwa w Wrocławiu, Krakowie i Kołobrzegu. Organizacya ta przyszła do skutku bez względu na dotychczasowe granice arcyb, w Magdeburgu, którego zwierzchnictwu podlegać miały wszystkie biskupstwa powstające w ziemiach słowiańskich, jak to miało już miejsce przy utworzonem biskupstwie w Poznaniu. Niewątpliwie skromne były ramy Wrocławia w czasie powstania biskupstwa. Tam, gdzie obrona przed nieprzyjacielem była najłatwiejszą, na jednej z wysp, t. zw. Dominsel dziś już nieistniejącej, wzniósł się kościół katedralny i zamek książęcy. W ten sposób znaczenie W. wzrość musiało; siedziba biskupa uczyniła z miasta punkt środkowy dla stosunków kościelnych znacznej części ówczesnej Polski. Łatwość przebycia w tem miejscu rzeki, krzyżowanie się dróg handlowych lądowych, żegluga na 0drze aż do bogatego Szczecina i położenie w środku niziny szląskiej, czyniły W. ważną stacyą handlową, miejscem wymiany rozmaitych płodów, przyczem istniejący gród książęcy zapewniał bezpieczeństwo zarówno stałym mieszkańcom jak też czasowo przebywającym. W takich to przyjaznych warunkach wzrastała ta ważna osada; warunki te umożliwiły przetrwanie ciężkich burz, jakie W. od czasu do czasu nawiedziły. Do takich burz należy reakcya pogańska i szczepowa po śmierci Mieszka II Brzetysława, ks. czeskiego, w r. 1038 na W. i Polskę. Brak jakichkolwiek wiadomości, aby ocenić doniosłość tego najazdu i idącego za nim panowania czeskiego nad Szląskiem. W pokoju bowiem zawartym w r. 1041 między cesarzem Henrykiem III a Brzetysławem, Szląsk z W. pozostał w posiadaniu ks. czeskiego. Również i po przyłączeniu Szląska do Polski w r. 1054 nie rozjaśniają się dzieje Wrocławia. Możemy tylko przyjąć, że w r. 1046 al. 1051 nastąpiło ustalenie Wrocław Wrocław dziby biskupiej w Wrocławiu, na wyspie, obok 1 istniejącego tu zamku książęcego, kiedy przedtem stolica biskupia nie miała stałej siedziby. Zamek książęcy położony był na zachodniej krawędzi wyspy; kościołek św. Marcina, naprzeciw obecnego zakładu dla ociemniałych, był przedtem kaplica książęcą. Dopiero przy końcu. znajdujemy znowu niejakie wzmianki o W. Kroniki wymieniają namiestnika Szląska Magnusa i mówią o powstaniu tegoż. Wrocław i Szląsk stają sie ogniskiem ruchu, w szczegółach dla nas niejasnego, który był wymierzony przeciw wszechwładnemu na dworze Władysława Hermana Sieciechowi. Ruch ten podtrzymuje starszy syn królewski Zbigniew. Zaburzenia te jednak nie wpłynęły na znaczenie Wrocławia. Testament Władysława Hermana z r. 1102 wymienia Wrocław, Kraków i Sandomierz jako trzy najważniejsze miasta Polski. Znaczenie to W. odbija się i na przebiegu wojny Bolesława Krzywoustego z cesarzem Henrykiem V. Wskutek taktyki wojennej Bolesława III, polegającej na unikaniu stanowczej bitwy w otwartem polu, wojna przybrała charakter walki obronnej w najważniejszych grodach. Do takich należał i W. , do zdobycia którego przystąpił Henryk V w r. . 1109 po nieudanem oblężeniu Głogowa. ; Późna pora roku, brak żywności, choroby grasujące w wojsku, śmierć sprzymierzeńca cesarza, ks. czeskiego Światopełka z ręki skrytobójczej a szczególnie nieusianne napady Bolesława, zmusiły cesarza do odstąpienia od oblężenia i rozpoczęcia odwrotu. Tu odnosi się podanie o wielkiej klęsce, zadanej cesarzowi na psiem polu, obszarze poźniejszego miasteczka Psie Pole Hundsfeld. Na ówczesne dzieje W. a zarazem Szląska, rzucają, aczkolwiek skąpy, promień światła, stosunki kościelne. Już Grzegorz VII posłał legata do uporządkowania spraw kościelnych w Polsce, o czem też wspomina w liście z r. 1075, chociaż dokładne oznaczenie granie dyecezyalnych przypisywanem bywa dopiero kardynałowi Egidiusowi w r. 1123. Potwierdzenie uregulowanych granic zawiera przywilej papieski dla arcyb. gnieźnieńskiego z 7 lipca 1136, w Pizie wydany, w którym zostaje przyznany temu arcybiskupstwu i zamek Milicz, położony w dyecezyi wrocławskiej. Przywilej ten dla tego jest nader ważny, że wskazuje granicę pomiędzy obiema dyecezyami, przypadającą mniej więcej na linię późniejszej granicy polskoszląskiej. Podobne potwierdzenie swych posiadłości otrzymało biskupstwo wrocławskie d. 23 kwietnia 1155 1154 od Hadryana. Natomiast brak jest wiadomości, tyczących się samego biskupstwa. Szereg biskupów da się oznaczyć dopiero od połowy w. Według Gruenhagena Geschichte Schlesiens. I biskupami byli Hieronim 1051 1062, Jan I 1063 1072, Piotr 1074 1111, Żyrosław 11121120, Heymo 1120 1126, Robert 1127 1140; po sześcioletniej przerwie Jan 1146 1149, Walter 1149 1169. Prócz imion, biograficzne szczegóły, o których Długosz wspomina, są nieprawdziwe. Długosz przypisuje najdawniejszym biskupom wrocławskim pochodzenie włoskie. Za prawdopodobieństwem tego twierdzenia przemawia ta okoliczność, że legaci papiescy, którzy do Polski przybywali, byli albo Włosi albo Francuzi i że również na dworze polskim spotykamy dnchownych romańskiego pochodzenia. Nietylko bowiem wspólność interesów państw mniejszych wobec możnego cesarstwa niemieckiego wytwarzała ściślejszą tychże łączność, ale przy końcu i na początku XII w. kultura romańska przodowała w Europie. To też niedziw, że wpływ romański jest widoczniejszy w Polsce i na Szląsku w w. niż sąsiedni niemiecki. Objawia się to szczególnie przy zakładaniu klasztorów. Benedyktyni mieli przyjść do Polski z Monte Cassino. Piotr Włast, powiernik Bolesława Krzywoustego i najmożniejszy z jego dworzan, założył w swych posiadłościach w Górce, na stokach góry Sobótki Zobtengebirge, klasztor dla augustyanów, sprowadzonych z opactwa hr. Artois. Ponieważ jednak klimat był tu dla zakonników za ostry, przesiedlił ich Piotr Włast do Wrocławia 1149, wybudowawszy im kościół i klasztor na Piasku Kloster der regulierten AugustinerChorherren zu. Maria auf dem Sande Górce pozostał tylko kościół parafialny. Część wyspy, na której wzniósł się klasztor, oddano temuż na własność. Około tego czasu brat Piotra, Bolesław, wybudował w Wrocławiu kościół św. Wojciecha Adalbertkirche na lewym brzegu Odry i oddał tymże augustyanom w posiadanie. Również założenie kościoła św. Michała, na północ od katedry, jeszcze przed r. 1139 przypisywanem bywa zięciowi Piotra Własta, Jaśkowi. Najwaniejszem jednak dziełem Piotra Własta było założenie klasztoru św. Wincentego St. Vinzenzstift auf Wrocławia w okolicy dzisiejszego kościoła św. Michała, przy końcu ulicy Lehmdamm, XII w. Początkowo zamieszkiwali klasztor ten benedyktyni z Tyńca, ale niebawem zastąpili ich romańscy premonstratensi. Podział państwa po śmierci Bolesława HI Krzywoustego był powodem szeregu klęsk dla Polski a dla Szląska i W. miał nader ważne następstwa. Szląsk dostał się w udziale najstarszemu z synów Krzywoustego Władysławowi II, ka oraz przywiązane do niej zwierzchnictwo nad braćmi. Usiłowania Władysława przywrócenia dawnej jedności państwa zakończyły się zupeł na jego klęską, wygnaniem z swych posiadłości. Daremne były zabiegi Władysława o powrót do Polski i odzyskanie utraconego stanowiska; rozbiły się one, pomimo poparcia doznanego od cesarzy niem. Konrada III i Fryderyka I, o wytrwały opór braci młodszych i możnych. Dopiero śmierć Władysława na wygnaniu w Niemczech przywróciła pozostałym synom dzielnicę jego Szląsk, w granicach dyecezyi wrocławskiej. Mianowicie najstarszy syn Bolesław, z przydomkiem Wysoki, otrzymał większa część, z grodami Głogowem, Lignicą, Wrocławiem i Opolem; młodszy Mieszko, obszar mniejszy, z Raciborzem i Cieszynem; najmłodszy Konrad, jako małoletni, nie otrzymał na razie żadnej posiadłości. Wrocław przypadł tedy w udziale najstarszemu Bolesławowi Wysokiemu. Spory, jakie wybuchły niebawem między braćmi, spowodowały zmianę pierwszego podziału. Gdy bowiem Mieszko wypędził Bolesława Wysokiego, to tenże przy pomocy Kazimierza II Sprawiedliwego, ks. na Krakowie, otrzymał napowrót swe posiadłości, musiał jednak odstąpić najmłodszemu bratu Konradowi Głogów, jako osobne księstwo. Kazimierz II kowi, przy okoliczności trzymania do chrztu syna jego, obszar z Bytomiem, Oświęcimiem, Zatorem, Siewierzem i Pszczyną, które, jako części dyecezyi krakowskiej, dotychczas do Szląska nie należały. Nowy spór powstał, gdy po śmierci Konrada głogowskiego rok nieznany Bolesław spuściznę bezdzietnego brata zajął w posiadanie, Mieszko raciborski sprzeciwił się, tem łatwiej, że w rodzinie Bolesława powstały spory. Bolesław miał z pierwszego małżeństwa z księżniczką ruską syna Jarosława. Jarosław podniósł rokosz przeciw ojcu i wymusił odstąpienie mu ziemi opolskiej wraz z Nisą i Odmuchowem, ale tylko dożywotnio. Ta ugoda nastąpiła w każdym razie jeszcze przed śmiercią Kazimierza w z tych działów pogorszyło znacznie oddanie w 1163 r. w posiadanie krainy graniczącej z Niemcami, synom Władysława II, Niemczech i tamże szukającym oparcia. W ten sposób wpływ Niemiec, i tak wyższych instytucyami i kulturą, pozyskał silną podstawę do dalszego rozrostu i krzewienia się. Nie dziw przeto, że w dziejach Szląska i Wrocławia r. 1163 stanowi przełom, jest rokiem granicznym, początkiem kolonizacyi niemieckiej i towarzyszącej temu szybkiej germanizacyi ludności i kraju a w końcu utraty tej krainy dla Polski. Mylilibyśmy się jednak, gdybyśmy ten wielki przełom w ekonomicznych, społecznych i politycznych stosunkach Szląska uważać chcieli jedynie jako rezultat r. 1163. Obok bowiem tego politycznej natury aktu, który sam przez się jeszcze o przyszłem stanowisku Szląska do Polski nie był rozstrzygającym, nawet wobec lgnących do Niemiec szląskich książąt, oddziaływały głębiej i trwalej na przyszłe losy stosunki społeczne i ekonomiczne tego kraju. Nie rozpatrując obecnie bliżej tych stosunków społecznych i ekonomicznych, zaznaczamy tylko, że tworzenie osad, ściąganie kolonistów i osiedlanie tychże na gruntach obok dawnych osad polskich były środkiem, jakiego się chwycili książęta, aby zdobyć sobie wyższe dochody z swych posiadłości. Pierwszym, który rozpoczął czynność kolonizacyjną, był ks. wrocławski Bolesław Wysoki. Książę ten młodość swoją przepędził w Niemczech, znał tedy dobrze stosunki niem. i możność przeprowadzenia swych zamiarów. Zresztą pewne podstawy oparcia kolonizacyi dawały istniejące już na Szląsku zakony cystersów i premonstratensów. Zakonnicy tych klasztorów, obcego pochodzenia, utrzymywali związek z krajem, z którego wyszli a mieli przez to i możność a nawet własny interes sprowadzania swych ziomków, jako osadników. Nie śledząc czynności tych klasztorów na całym Szląsku, ograniczymy się tylko do Wrocławia. W. otrzymał prawdopodobnie już w połowie XII w. mieszkańców obcego pochodzenia. Byli to Wallonowie, ziomkowie augustyanów klasztoru na Piasku i premonstratensów klasztoru św. Wincentego na Elbing, którzy, jako rzemieślnicy a mianowicie tkacze a potem znowu jako ogrodnicy i rolnicy, niebawem po założeniu klasztoru osiedlili się w pobliżu. Przybysze ci otrzymali grunta do osiedlenia się w płd. wsch. stronie miasta, jako osobna kolonia około kościoła św. Maurycego, dla nich wybudowanego, zachowali długo swe właściwości a istnienie ich przypominała długo jeszcze nazwa ulicy wallońskiej Wallonenstrasse, dzisiejsza. Także i w Wrocławiu byli już niemieccy przybysze. Na placu targowym ówczesnego miasta, na lewym brzegu Odry, tuż przy moście Sandbruecke, na miejscu dzisiejszego gmachu sądu wyższego, stał budynek kamienny, dom kupców niemieckich. Od owego mostu ciągnęły się już po lewym brzegu Odry na południe domy mieszkalne aż do kościołka św. Wojciecha. Ludność tej części była w części polską, w części niemiecką; ostatnią tworzyli rzemieślnicy niemieccy. Do zwiększenia ruchu kolonizacyjnego przyczyniały się gorliwie klasztory. Ważne stanowisko w tej początkowej kolonizacyi zajmuje klasztor cystersów w Lubuszu. Działalność tego klasztoru sięgnęła do okolic Wrocławia. Na darowanych przez Bolesława W. w r. 1175 gruntach, położonych na zachód od Wrocławia, osadzili cystersi lubuscy niem. kolonistów i utworzyli wieś Czepiny Tschepine. Właściwy rozkwit osad niem. na Szląsku przypada jednak na wiek XIII, na czas po śmierci Bolesława W. r. 1201, za rządów Henryka I Brodatego. Z liczbą przybywających osadników o Wrocław bcych, wzrastała i część miasta na lewym brzegu Odry położona. Tu też stanął nowy dwór książęcy, na wyspie bowiem katedralnej Dominsel brakło miejsca. Przybycie Jadwigi, córki możnego hrabiego frankońskiego Bertolda, jako żony Henryka 1, wpłynęło na wzmożenie się osadnictwa niem. Działo się to stopniowo, a ponieważ nie przyszło do założenia osady na prawie niemieckiem, przeto nie doszły nas wiadomości o stanie osadników niem. w tym czasie. Wiemy tylko, że był sołtys dokument z r. 1214, że przed mostem prowadzącym przez Odrę na wyspę Sandinsel e wmiejscu, gdzie dziś wznosi się gmach sądu wyższego, stał dom kupców niemieckich, w którym ci pod ochroną przywilejów mieli skład swych towarów. Połączenie z wyspami dawały mosty. Gałą tę osadę oznaczano w dokumentach civitas, dla odróżnienia od osady na wyspie katedralnej i Piasku Domu. . Pewną wakazówkę ówczesnej rozciągłości miasta daje nam następująca okoliczność. W r. 1226 zrezygnował opat klasztoru augustyanów na Piasku z posiadania kościoła św. Wojciecha, który był prawdopodobnie kościołem parafialnym osady na lewym brzegu Odry, a biskup Wawrzyniec oddał go świeżo założonemu klasztorowi dominikanów. Za to biskup spowodował budowę nowego kościoła, który też powstał pod wezw. św. Maryi Magdaleny na pustym placu, a więc przy końcu osady. Już nieco wcześniej, bo w r. 1214 powstaje pierwszy szpital na Szląsku, założony przez tenże klasztor augustyanów na Piasku na darowanym przez Henryka 1 gruncie między Olawą i Odrą. Dokument darowizny tej jest najdawniejszym zabytkiem archiwum miejskiego w Wrocławiu. Niemniejszą działalność gospodarczą rozwinął syn Henryka 1 ks. Henryk 11 1238 1241. Ożeniony z Anną, córką Przemysława Ottokara 1, króla czeskiego, rozpoczął prawdopodobnie w r. 1240 w Wrocławiu budowę klasztoru św. Jakuba, w sąsiedztwie domu kupieckiego Niemców, dla minorytów, sprowadzonych z Pragi. Wielki napad Mongołów przerwał jednak wszelką pracę. W pierwszych dniach kwietnia r. 1241 uległ Wrocław zupełnemu zniszczeniu. Mieszkańcy części położonej na lewym brzegu Odry spalili sami swe domy drewniane i szukali ocalenia na wyspach odrzańskich tak, że Mongołowie tylko zgliszcza zastali. O zdobycie wysp nie kusili się jednak i ruszyli dalej ku Lignicy. Bitwa stoczona pod tem miastem dnia 9 kwietnia 1241 zakończyła się zupełną klęską wojska chrześcijańskiego; ks. Henryk 11 poległ, ale Mongołowie, poniósłszy znaczne straty, się iść dalej i rozpoczęli odwrót. Napad Mongołów pozostawił po sobie ślady strasznego zniszczenia, mieszkańcy byli w części pozabijani a domy spalone. Wyludnienie to i wyniszczenie wpłynęło na coraz większy napływ kolonistów niem. do kraju, których ściągano, aby ubytek w ludziach i gospodarstwie powetować. Wówczas powstały nietylko liczne nowe osady niemieckie, ale często miejsce zniszczonej osady polskiej, zajęła niemiecka. W ten sposób napad Mongołów przyczynił się wielce do szybkiej germanizacyi Szląska. Najwidoczniej widzimy to na dziejach Wrocławia. Niezbyt liczna jeszcze w tem mieście ludność niemiecka nie myślała po napadzie Mongołów opuszczać kraju i miasta; widać, że miała podstawy materyalne swej egzystencyi w obcym kraju, że opłacały się jej zabiegi odbudowania zniszczonych domostw. A zresztą ich dom kupiecki, wystawiony z trwałego materyału, ocalał wśród ogólnego pożaru. Niebawem szczęśliwa okoliczność dozwoliła osadnikom niemieckim nietylko przywrócić swe siedziby do pierwotnego stanu ale nadto rozszerzyć takowe. Poległy w bitwie pod Lignicą Henryk pozostawił pięciu małoletnich synów, w których imieniu sprawowała rządy matka ks. Anna. Księżniczka ta zaznaczyła pamięć swą kilkoma fundacyami, z pomiędzy których najważniejsze są założone w Wrocławiu. Otóż w wypełnieniu woli swego męża, w zachodniej stronie, na samym krańcu miasta, zakłada ks. Anna wielki szpital p. wez. św. Elzbiety, który oddany został rycerzom krzyżowym mit dem rothen Stern, prawdopodobnie już w r. 1242. Od wschodu dotykał tej fundacyi klasztor minorytów pod wez. św. Jakuba. Klasztor ten uległ zupełnemu zniszczeniu podczas napadu Mongołów w r. 1241. Życzeniem ks. Anny było wyszukanie dla zakonników nowego przytułku. Wtedy to kupcy niemieccy ofiarowali odstąpienie swego domu składowego, przytykającego do klasztoru minorytów, jeżeli księżna w zamian zezwoli na założenie osady na prawie niem. , na obszarze jeszcze nie zajętym, w płd. zach. stronie od spalonego miasta. Przy urzeczywistnieniu tego zamiaru postępowali zgodnie kupcy niem. i ludność niemiecka dawniej osiadła, choć przedtem nie tworzyli jednego organizmu. Postępowali przytem w zwykły sposób. Wybrany osadźca lokator przeprowadził rokowania z księżną, podział gruntów, pierwsze urządzenia i wymiar sądownictwa. Stało się to jeszcze w tymże r. 1241. Obszar nowego miasta, założonego na prawie niemieckiem, oznaczono prawdopodobnie w granicach biegu zasypanej dzisiaj Olawy, w miejscu której ówczas był rów. Głównie jednak, jak to zwykle przy zakładaniu miast na prawie niem. miało miejsce, rynek i najbliższe grunta stanowiły z początku osadę. Po wielkości rynku, po wytkniętych prostych ulicach, rogów rynku rozchodzących się, które do dziś pozostały takiemi, jakiemi były w chwili założenia, widzimy, że postępowano według Wrocław dobrze obmyślanego planu, z myślą o przyszłości. Niezwyczajnem było, że w płd. zach. kierunku, obok głównego rynku, wyznaczono mniejszy kwadrat, t. z. solny rynek dla wyładowania przywożonej z Wieliczki soli, ztąd także polskim rynkiem zwany dziś plac Bluechera. Również wytknięto w płn. zach. stronie czworobok dla kościoła nowej osady, który też w kilka lat później stanął ok. 1245 p. wezw. św. Elźbiety. Po za temi oboma placami szła granica zabudowań. Na rynku wzniósł się zaraz ratusz jeszcze nie dzisiejszy a obok niego szereg kramów kupieckich i ławy do sprzedawania. Sumę należną księciu od miasta oznaczono raz na zawsze na 400 grzywien, sumę podwójna tej, jaką. przed nadaniem prawa niemieckiego kupcy niemieccy byli obowiązani płacić. Granice nowego miasta spływały w pierwszych latach z najbliższemi ulicami równoległemi. Przecznica, znajdująca się w stronie wschodniej rynku, celem połączenia z częścią około kościoła św. Wojciecha i Maryi Magdaleny, wskazuje na wczesne rozszerzenie się miasta w tym kierunku. Najwięcej przeszkód w rozszerzeniu miało nowe miasto w kierunku płn. , albowiem na wytkniętym obszarze między Odra od płn. , z Olawą na wsch. , fosa na płd. i zach. znajdowały się grunta nie należące do nowej osady. Tak istniały na płd. wsch. dawne osady wzdłuż pierwotnego biegu Olawy od Sandbruecke aż do kościołka św. Wojciecha; na płn. wzdłuż Odry terytoryum książęce, zajęte z czasem na pobożne fundacye ale obejmujące i siedziby rycerstwa, służby a nawet domy żydów, stojących pod wyłączną opieka książęcą, których już na początku XIII w. , jako posiadaczy gruntów, w dokumentach spotykamy. A nawet za kościołem paraf. św. Elżbiety istniały do księcia należące ławy rzeźnicze i szynki, z których dochodów korzystał także klasztor w Trzebnicy. Naturalnem dążeniem mieszkańców było, ażeby te grunta, tamujące rozwój nowej osady, włączyć do obszaru miejskiego. Dokument lokacyjny na prawie niem. nie zachował się i nie daje nam wyjaśnień o szczegółach. Ponieważ miasto Brzeg i Kraków otrzymały prawo niem. z wyrażeniem w dokumentach jak Wrocław, to przypuszczać należy również, że i Wrocław otrzymał sześcioletnią wolność mieszkańców od podatków, wolność od służby wojskowej, pastwiska, wolny wyrąb drzewa w lasach książęcych. Przeprowadzający zaś lokacyą Henryk otrzymał wójtowstwo dziedziczne, t. j. przodownictwo w sądzie i zastępstwo praw książęcych a za to trzecią część opłat sądowych, dom wolny od podatku w mieście i grunta poza miastem. Nie wiele przechowało się wiadomości z pierwszych lat istnienia nowej osady na prawie niem. W walce pomiędzy braćmi książętami musiało i miasto W. wziąć udział. Starsi bowiem synowie Henryka II III i Henryk, podzielili się Szląskiem w ten sposób, że Bolesław pozostał przy posiadaniu Lignicy i Głogowa, W. dostał się w posiadanie Henryka III. Młodsi bracia Konrad i Władysław przeznaczeni byli do stanu duchownego. Niespokojny Bolesław bezpośrednio po dokonanym podziale w r. 1248 przedsięwziął trzykrotne wyprawy przeciw Henrykowi III, przyczem mieszkańcy W. stawili mu skuteczny opór. Stanowi to znak szybkiego wzrostu miasta. Ale i w innym fakcie znajdujemy jeszcze dowód zapobiegliwości kupców wrocł. Oto w towarzystwie Jana de Piano Carpino, mnicha zakonu minorytów, udającego się w r. 1245 z polecenia papieża do Mongołów, spotykamy kupców wrocławskich, docierających aż do Kijowa. Kilka nowych fundacyi przybyło miastu zaraz w tych pierwszych latach. Powstały one na obszarze książęcym. Żona Henryka niosła kościół dla klasztoru minorytów, przyczem własne mieszkanie oddała w części na rozszerzenie tego klasztoru, w części zaś na rzecz szpitala św. Elzbiety. Do tego szpitala, dla pielęgnowania chorych powołała księżna z Pragi rycerzy albo braci krzyżowych z czerwoną gwiazdą, zakon powstały prawdopodobnie podczas wojen krzyżowych na wzór zakonów rycerskich. Członkowie tego zakonu nosili sześciokątną czerwoną gwiazdę z krzyżem powyżej na płaszczu i ztąd ich nazwa. Szpital św. Elźbiety nazywano szpitalem św. Macieja lub w posiadaniu tego szpitala był dawny kościół książęcy św. Macieja, dzisiejszy kościół gimnazyalny. Dokument erekcyjny tej fundacyi pochodzi z r. 1253, ale są wskazówki, że braciom krzyżowym oddano już szpital między r. 1242 a 1246. Anna i jej synowie uposażyli hojnie tę fundacyą. W kilka lat później 1257 r. powołała ks. Anna jeszcze inną fundacyą, klasztor św. Klary Klarenstift, odstępując zakonnicom, przywołanym z Pragi, resztę swego dworu. W ten sposób dawny obszar książęcy objął szereg pobożnych fundacyi, mur oddzielił je z trzech stron od miasta, a na północy otaczała Odra. Z chwilą objęcia rządów przez Henryka III r. 1248 powstały spory z miastem. Brzyczyną było, że młody książę chciał cofnąć niektóre z przywilejów przyznanych przez brata jego Bolesława. Jednym z pierwszych kroków Henryka III było oddanie kościoła paraf. św. Elźbiety wraz należną mu dziesięciną na uposażenie szpitala św. Elźbiety, znajdującego się pod zawiadywaniem braci krzyżowych. Darowizna taka kościoła paraf. zakonowi, choćby ten kościół nie był wyłącznie przez mieszczan zbudowanym, była wyrazem niechęci księcia. W dodatku do tego dokument donacyjny z d. 26 lutego 1253 r. nie zawierał wzmianki o prawie Wrocław Wrocław wyboru duchownego czyli patronatu, wynikiem czego były ciągłe spory miasta z konwentem klasztoru. W sporze tym biskup wrocławski stanął po stronie miasta, wreszcie stosunki tak się ułożyły, że miasto pozostało w posiadaniu kościoła, kościół posiadał własnych proboszczów, swój osobny majątek ale plebani musieli należeć do zgromadzenia braci krzyżowych klasztoru św. Macieja i opłacać klasztorowi czynsz, w wysokości 1 4 grzywny. Nie brakło i innych przedmiotów spornych między mieszkańcami a księciem, aż wreszcie ugoda z r. 1261 wytwarza nowe położenie. Ugodą tą zrzeka się Henryk III na korzyść mieszkańców W. spornych ław, domów i ogrodów, prawdopodobnie za pewną sumę pieniężną. Ale najwalniejszą zdobyczą ze strony mieszkańców, było przyznanie im przywilejem d. d. 1261 r. 16 grudnia użycia prawa magdeburskiego w obrębie granic miasta. Nadane bowiem przedtem mieszkańcom W. prawo niemieckie wyjmowało tychże tylko od ciężarów prawa polskiego a dopiero zezwolenie na wprowadzenie prawa magdeburskiego zapewniło samorząd. Ważnem było dalej, że ów przywilej rozszerzył obszar miasta na część wyspy u miastu jakkolwiek klasztor augustyanów rościł pretensye do całej wyspy, równie jak i na siedziby Wallonów dzisiejsza. Przywilej zachowany do dziś w oryginale w archiwum miejskiem zawiera zmiany, z jakiemi zezwala książę na użycie prawa magdeburskiego, zasady cywilnego i karnego prawa, procedury i organizacyi miejskiej. Książe zatrzymał dla siebie prawo bicia monety, składu sukien, cło i sąd w sprawach połączonych z morderstwem, rabunkiem i gwałtem. Do kresu działania rady miejskiej należały odtąd policya miejska, nadzór nad cechami, policya ogniowa, utrzymanie dróg, nadzór nad szynkowniami i zarząd majątkiem miejskim. Do zakresu zaś działania wójta dziedzicznego należało sądownictwo miejskie, wykonywane wspólnie z ławnikami. Wójt otrzymywał 1 3 grzywny a 2 3 książę. Łączność W. z Magdeburgiem nie ograniczała się tylko na przyjęciu prawa, mieszkańcy zasięgali później w sprawach spornych interpretacyi prawnej i wyjaśnień a urząd ławniczy w Magdeburgu był niejako sądem apelacyjnym. Również i Wrocław udzielił swego prawa innym miejscowościom na Szląsku. Finansowe względy rozstrzygały u Henryka III o ustępstwach czynionych miastu, i one również pobudzały go do kroków temu miasta nieprzyjaznych. Już bowiem po ugodzie z mieszkańcami W. w r. 1261 stworzył sobie Henryk III nowe zródło dochodu. Stało się to w ten sposób. Na książęcym obszarze nad Olawą i po lewym brzegu Odry mieszkali, wśród innych, potomkowie owych przybyłych przed wiekiem z Flandryi Wallonów, przeważnie tkacze, którzy do gminy wrocławskiej nie przystąpili. Mogli tedy dostarczyć ludności do nowej jakiejś osady. Otóż Henryk III wydał przywilej d. 9 kwiet. 1363 r. Gerhardowi z Głogowa na założenie nowego miasta na prawie niemieckiem na tym obszarze. Przywilej lokacyjny nie podaje pobudek założenia nowego miasta w najbliższem sąsiedztwie już istniejącego, ale niewątpliwie rozstrzygającemi były pobudki finansowe. Nowe miasto Neustadt u prawo niem. i magdeburskie, czego nie znajdujemy w nadaniach dla innych miast na Szląsku. O istnieniu tegoż miasta aż do połączenia ze Starem Altstadt. 1327 nader mało wiemy. Lokator otrzymał sądownictwo, jakie posiadał wójt Starego miasta, trzecią część grzywien, łaźnię, jatki, kramy i młyn nad Oławą w dziedziczne posiadanie. Mieszkańcy mieli mieć pięcioletnią wolność podatkową. Ludność tworzyli przeważnie rzemieślnicy, kupców zdaje się nawet nie było. Nowe miasto bowiem nie miało żadnego placu targowego, chociaż lokator miał przyrzeczony dochód z jatek i kramów Zdaje się tedy, że właśnie dla mieszkańców Nowego miasta założył Henryk III na zachód, ale po za granicami Starego miasta, nowy rynek Neumarkt, na obszarze książęcym, między oboma miastami i posiadłościami trzech klasztorów, gdzie umieścił 24 jatek. Ale mieszkańcy Starego miasta umieli już po trzech latach konkurencyę tę usunąć. Trzech z nich zakupiło r. 1266 owe jatki za 300 grzywien srebra. Zarazem przyrzekł książę że nie założy w Wrocławiu, ani w promieniu jednej mili żadnych nowych jatek. W kilka tygodni później sprzedał Henryk III mieszczanom wrocł. prawo poboru cła miejskiego, a również i mostowe w promieniu dwumilowym, w jakiej odległości żadnej karczmy utrzymywać nie miał. Również nieco później sprzedał 471 2 kramów znajdujących się w mieście, z obowiązkiem niewystawiania nowych. Te kupna świadczą o szybkim wzroście miasta i zamożności mieszkańców. Wrocław już w tym czasie był miejscem ożywionego handlu, wymiany płodów surowych, skór, soli, futer, za płody przemysłu, jak sukna i wyrobów z kruszczu. Również wybór W. na miejsce odbycia synodu duchowieństwa z całej archidyecezyi gnieźnieńskiej wskazuje również na wzmagające się znaczenie miasta. Synod ten odbył się w r. 1267 pod przewodnictwem legata papieskiego Gwidona. Z pobytem legata łączy się założenie pierwszej szkoły miejskiej przy kościele Maryi Magdaleny. Rada miejska i mieszczanie zwrócili się do legata z prośbą, aby zezwolił na założenie szkoły miejskiej, z powodu bowiem uciążliwej komunikacyi odwiedzanie szkoły katedralnej, na prawym brzegu Odry lezącej, jest uciążliwe. Kiedy biskup i kapituła zgodzili się, legat udzielił r. 1267 pozwolenia. Wrocław W r. 1266 d. 5 grudnia umiera Henryk III. Opiekunem małoletniego syna Henryka został stryj jego Władysław, od r. 1265 arcyb. salzburgski a zarazem po śmierci biskupa Tomasza I administrator biskupstwa wrocławskiego. Prawdopodobnie w r. 1273 objął Henryk TV sam rządy. Już pierwsze dwa lata rządów Henryka IV były ważne dla W. Przywilejem z d. 31 grud. 1271 zezwolił radzie miejskiej na wystawienie 16 ław piekarskich w rynku, z których czynsz miał iść na budowę i utrzymanie mostów. Liczba tych ław wzrosła z czasem do 78; zostały one dopiero w r. 1809 zniesione W styczniu 1272 r. nawiedził miasto pożar. Książę przywilejem z d. 31 stycznia 1272 potwierdził udzielone dotychczas miastu korzyści oraz przyznał t. z. prawo milowe Meilenrecht, mo promieniu jednej mili po obu brzegach Odry zakładania placu targowego, sukiennie, kramów, jatek, ław piekarskich i karczem; zobowiązał dalej mieszkańców do wznoszenia domów tylko z materyału trwałego i przyznał wreszcie nowo osiadłym w mieście uwolnienie od podatku na jeden rok. W r. 1273 zezwala znowu miastu na założenie ław szewskich. Liczba tychże wzrosła do 86. Znajdowały sie rynku. Jeszcze tego roku otrzymało miasto prawo sprzedaży wina i piwa w całych beczkach Schrotamt, o do miasta ołowiu i pobierania opłaty cie prawo pobierania 2 3 opłaty cechowej od każdego wstępującego do cechu Innungsrecht. Rok 1274 przyniósł miastu szczegolnie ważny przywilej składu. Przywilejem tym nakazywał książę, aby wszystkie przewożone towary w granicach księstwa jego były w W. przynajmniej przez trzy dni na sprzedaż wystawione. W ten sposób W. , który i tak wskutek dogodnych warunków geograficznych stał się ważnym punktem handlowym, otrzymał przez przywilej powyższy niejako sankcyą tego, co było rzeczywistością i zabezpieczał się przed możliwą konkurencyą. Z prawem składu był połączony obowiązek trzymania się wskazanych dróg, których pominięcie podlegało karze. W tym samym r. 1274 zobowiązał Henryk wszystkich mających posiadłości na obszarze miasta, nie wyjmując szlachty i duchowieństwa, do uiszczania podatków miejskich. Niewątpliwie, że ustępstwa te nabywali mieszczanie wrocławscy za pieniądze, niemniej atoli Henryk IV u miasta szczerą życzliwość. On pierwszy z książąt używał tez tytułu książę szląski i pan na Wrocławiu. Również przydomek Probus Łagodny, mimo skłonności do walki, pochodzi niewątpliwie od mieszczan wrocławskich. Na czasy Henryka przypada ustalenie się organizacyi miejskiej. Rządy spoczywały wyłącznie prawie w rękach bogatych kupców, którzy dążyli do odosobnienia i utworzenia osobnego patrycyatu. Rada miejska składała się z 6, później z 8 rajców i 11 ławników, ą popielcową wybranych przez ustępujących rajców. Organizacya ta jednak uległa kilkakrotnej zmianie. Pomyślną również okolicznością dla miasta było, ze książę wynagrodził dobrami wójta dziedzicznego, w zamian za zrzeczenie się swych praw. Ostateczne wykupienie tych praw ze strony miasta przypada na r. 1329. Od tego czasu przewodniczy najstarszy z rajców w sądzie; zastępuje go później corocznie wybierany urzędnik, z tytułem wójta miejskiego, który jednak rajcą nie był. Ze względu na stanowisko księcia do kościoła ważnym jest spór Henryka z biskupemTomaszemII 12711292. Zasadnicze były powody tego sporu. Prócz opłaty dziesięciny dziesiąty snop zboża, jakiej żądał biskup w przeciwstawieniu do praktyki, opartej nawet na umowie ks. Bolesława Łysego z biskupem Tomaszem I, uiszczania dziesięciny ćwiertnią trojakiego zboża od łanu o pieniądzmi a zwyczajnej juz wówczas na Szląsku, przyłączył się spór o prawo zwierzchnicze w dobrach biskupstwa, na obszarach Odmuchowa Ottmachau i Nissy. Tutaj od czasów biskupa Jarosława 1201 r. każdy biskup wrocławski był właścicielem gruntów, nie miał jednak praw zwierzchniczych Landeshoheit, o książę. Do uwolnienia się od tej zależności, która przynosiła ciężary i uzyskania zupełnej swobody dla dóbr kościelnych, jak to miało miejsce w Niemczech, dążył biskup Tomasz yłączyła się do tego jeszcze jedna okoliczność sporna. W dawnych czasach granicę Szląska od Czech i Morawii bronił na milę szeroki las gęsty, wzmocniony jeszcze zasiekami. Jeszcze za czasów ks. Henryka Igo istniał zakaz ścinania tutaj drzewa i uprawiania pola. Kiedy jednak minęła potrzeba, zapomniano o tym zakazie i liczne wsie powstały na tym pasie leśnym, z pomiędzy nich te, które założone zostały między posiadłościami kościelnemi a granicą, przyłączyli biskupi do swych dóbr. Do nich począł Henryk rościć prawa, z powodu, że zostały założone na gruncie przeznaczonym do obrony granic. Namiętny spór Henryka z biskupem Tomaszem, zakończył się pojednaniem w r. 1287 a wyrazem tego pojednania było założenie przez Henryka kościoła św. Krzyża na wyspie katedralnej. Wywdzięczając się za okazaną życzliwość mieszczanie wrocławscy popierali usilnie Henryka staraniach jego o zajęcie Krakowa po śmierci Leszka Czarnego, przyczem widoki znacznych korzyści handlowych, jakie się otwierały przez połączenie z ziemią krakowską, pobudziły miasto do znacznych ofiar. Ale wczesna śmierć Henryka. 1290 na zamku wrocławskim udaremniła wszelkie zabiegi. Z datą 23 czerwca przechował się przywilej do biskupstwa wrocł. i testament, oba w wątpliwość pod względem autentyczności podawane, ale wielkiego znaczenia. Przywilej oddaje w zupełności prawa zwierzchnicze na obszarze Nissy i Odmuchowa biskupom wrocł. , testament zaś ks. wrocławskie Henrykowi ks. na Głogowie, a Kraków i Sandomierz Przemysławowi II wielkopolskiemu. W zajęciu księstwa wrocł. ubiegł księcia na Głogowie ks. Henryk na Lignicy; w ten sposób księstwo wrocławskie połączone zostało z lignickiem. Na pierwsze czasy rządów Henryka przypada przeprowadzenie Olawy na około miasta, dla uzyskania lepszej obrony, ponieważ fosy były suche. W tym celu zachodnie ramię Olawy, przy ujściu do Odry, zatamowano a wodę sprowadzono do fosy, która przeprowadzona w kształcie łuku na obszarze zwanym dziś Burgfeld, w Henryka r. 1239 powstała druga szkoła miejska przy kościele św. Elżbiety. W r. 1295 zakłada książe klasztor dominikanek, p. w. św. Katarzyny. Henryk r. 1296, zostawiając małoletnie dzieci. W tym właśnie czasie objawia się po raz pierwszy w radzie miejskiej i na stolicy biskupiej dążenie do połączenia się z państwem czeskiem. Nastąpiło to pod wpływem wypadków politycznych, zajęcia Małopolski i Wielopolski przez Wacława Gnieźnie na króla polskiego była wyrazem tej przewagi. Kupcy wrocławscy zrozumieli korzyści ze ścisłego połączenia z Polską i Czechami i popierali myśl tę gorliwie. W tym też celu wysłano na dwór w Pradze r. 1302 jedenastoletniego ks, Bolesława, upatrzonego i na przyszłego zięcia króla czeskiego. Zarazem król Wacław II objął opiekę nad młodym Bolesławem a tem samem i rządy na Wrocławiu. Z ramienia króla zarządzali ks. wrocławskiem namiestnicy. Wydawało się, że lada chwilę kraj ten przejdzie na rzecz korony czeskiej. Ale śmierć Wacława II r. 1305, a w roku następnym Wacława III i nieustalone stosunki w Czechach przeszkodziły na krótki czas dokonaniu dzieła. Do Wrocławia powrócił zaledwie 14le tni Bolesław. Od Bolesława też osiągnęli kupcy wrocł. nowy ważny przywilej. Począwszy od nadania miastu prawa niemieckiego sprzedawali kupcy w 40 kramach sukiennych, należących do księcia i za opłatą czynszu, wyłącznie sukno na łokcie. Henryk IV potwierdził kupcom przywilej wyłącznej sprzedaży a sukienni kom wzbronił sprzedaży pod karą 1 grzywny srebra, wyjąwszy, jeżeli 5 osób razem sztukę sukna kupowało. W ten sposób zostali sukiennicy, jako producenci, oddani na łaskę kupców, którzy dowolne ceny nakładać mogli. Ale i kupujący tracili na tem, bo kupując wprost u sukienników, mieliby sukno tańsze. Ztąd niezadowolenie i częste przekroczenia przez sukienników Nowego Miasta, którzy twierdzili, że mają prawo sprzedaży sukna na łokcie w myśl przywileju erekcyjnego. Ks. Bolesław na żądanie kupców wrocł. w r. 1305 potwierdził nietylko powyższy przywilej, ale jeszcze zaostrzył takowy, wzbraniając wszelkiej sprzedaży sukna, wyjąwszy tylko w kramach sukiennych. Naturalnie, że wskutek te go stosunki wzajemne Wrocławia i Nowego Miasta jeszcze bardziej się zaostrzyły. Starcia były coraz częstsze. Nowe Miasto bowiem, obdarzone przez Henryka III prawem magdeburskiem, tem samem miało prawo prowadzenia wszystkich rzemiosł i urządzania sprzedaży. Przywilej milowy kupców wrocł. wywoływał spór, z powodu, że granicę stanowiło wąskie, suche koryto ramienia Olawy. Wyrok Bolesława r, 1306 położył wreszcie koniec i zakazał mieszkańcom Nowego Miasta u rządzania kramów i ław, sprzedawania sukna pod karą 2 grzywien. Wyrok taki oznaczał zupełne zwycięstwo kupców wrocławskich, Rozbicie księstwa wrocł. na mniejsze części nastąpiło po dorośnięciu młodych braci Bolesława. Stosownie do układu w r. 1311 zawartego, otrzymał najstarszy Bolesław ks. Brzegu, Henryk Wrocław a najmłodszy Lignicę. Wskutek tego podziału powstało terytoryum, które aż do 15 stycznia 1742 r. , w którym Fryderyk II, byciu Szląska ustanowił nowy ustrój, a więc przeszło 430 lat istniało pod nazwą ks. wrocławskiego, jako osobny sądowy i polityczny obwód. Ks. wrocławskie obejmowało w tym zakresie tylko dzisiejsze powiaty Wrocław i Środę o się rozdrobnienia na małe ksiąstewka, Szląsk przedstawiał coraz mniej siły na zewnątrz. Oparcie się o jakieś państwo możniejsze, Polskę lub Czechy, stało się polityczną koniecznością. Dawna łączność, stosunki handlowe przemawiały za Polską, dźwigającą się wówczas za Władysława Łokietka na podstawie narodowej, ale wskutek posuniętej znacznie germanizacyi, szukali książęta połączenia z obcą dynastyą Luksemburską. Widoki korzyści handlowych pobudzały miasto do popierania myśli połączenia z krajami czeskiemi. Przyłączenie bowiem to otwierało i ułatwiało kupcom szląskim drogę do miast włoskich, do tak ważnej Wenecyi. Grożąca wojna Polski z Czechami narazić musiała słabsze księstwa szląskie na spustoszenie i straty. To też już na początku r. 1327, w dniach 18, 19 i 24 lutego, odebrał Jan, król czeski, hołd. od ks. Cieszyna, Koźla, Oświęcimia i Raciborza. Nieco później, bo 4 kwietnia tegoż r. 1327, przybył król Jan do Wrocławia, gdzie już 6 kwietnia stanął układ, który związał, z niewielką przerwą, Wrocław na cztery wieki z Czechami i książę Henryk znał się lennikiem korony czeskiej, od Wrocław dał pod zwierzchnictwo króla czeskiego ks. wrocławskie, pod warunkiem, że pozostanie do końca życia w posiadaniu księstwa i otrzyma 1000 grzywien renty. Jeszcze tego samego dnia król Jan potwierdził przedłożone mu przywileje Wrocławia, w dwóch następnych wydaje wielki przywilej wolności cłowej w krajach korony czeskiej, źródło bogactwa dla kupców wrocławskich i znosi wszelką opłatę za pastwiska. Tak dokonane połączenie księstwa wrocławskiego z krajami czeskiemi przyniosło na razie ważne korzyści mieszkańcom Wrocławia. Nie mniejsze otrzymali oni od ks. Henryka VI. W r. 1337 osiągnęła rada miejska od księcia ogłoszenie taksy cłowej najstarszej, w celu zapobieżenia nadużyciom przy wymierzaniu cła. W tymże jeszcze roku 1327 skłonili rajcy, wyłącznie zamożni kupcy, księcia do sankcyonowania zwyczaju corocznego wyboru nowych rajców przez ustępujących, a zarazem do wydania rozporządzenia, aby przysięgę, którą dotychczas składano przed księciem, nowi rajcy składali przed ustępująćymi. Wreszcie w tymże r. 1327 zezwolił książę na połączenie Nowego Miasta Neustadt Wrocławiem; ale pomimo to obszar ten tworzył osobną dzielnicę aż do najnowszych czasów. Dziś jeszcze przypomina to nazwa w ustach ludu. W r. 1331 otrzymało miasto rozszerzenie prawa kryminalnego na banitów, schwytanych w mieście, z nadaniem prawa miecza, a w tym też r. nastąpił zakaz książęcy noszenia bro. ni, zwrócony przeważnie przeciw rzemieślnikom, przeciwnym przyłączeniu kraju do Czech. Okoliczność ta, jak równie liczne ciężary i zakaz noszenia broni rozbudziły pomiędzy nimi jeszcze większą nienawiść ku sprawcom tego, t. j. patrycyuszom. W równej mierze działały tu i powody lokalne. Były niemi znaczne podatkowe ciężary. Miasto płaciło na rzecz księcia 400 grzywien srebra w dwóch rocznych ratach. Dalej 160 grzywien srebra dla księcia t. . Muenzgeld i czynsze za sklepy. Do tego przybywały jeszcze nadzwyczajne wydatki z powodu walk toczonych przez książąt i licznych uroczystości. Ciężar zwiększał się jeszcze wskutek sposobu wybierania podatków. Od gruntów miejskich wybierano w ten sposób, że dzielono takowe na całe, pół albo ćwierć grunta i pobierano według tej wielkości czynsze bez względu na użytek i rzeczywistą wartość stojących na nim budynków. Od miejsc sprzedaży, sklepów, kramów, ław, pobierano bez względu na wielkość zajętego miejsca, pewien oznaczony czynsz. Nie sprawiedliwy ten rozkład podatków był szczególnie uciążliwy dla biedniejszych obywateli i musiał wywoływać nieustanne niezadowolenie. Zarzucano dalej rajcom patrycyuszowskim frymarczenie groszem miejskim. Również i dążność cechów, wspólny objaw i w innych miastach w XIV i w. , do udziału w zarządzie miejskim, był jednym z powodów, ktore wywołały w r. 1333 powstanie cechów rzemieślniczych. Powstanie jednak, przebieg którego mało jest nam znane, zostało wkrótce stłumione, a przywódzcy śmiercią lub wygnaniem z miasta ukarani. Rok 1335 przyniósł miastu dwie ważne zmiany zrzeczenie się ze strony Polski przez Kazimierza W. praw do Szląska i śmierć ostatniego księcia wrocławskiego z domu Piastów Henryka, wskutek czego, na mocy dawniejszego układu, księstwo przeszło pod bezpośrednie rządy króla czeskiego, Rządy książąt piastowskich były dla W. korzystne. W przeciągu jednego stulecia stał się on możnem miastem, nie ustępującem wielu innym miastom współczesnym. Organizacya miejska otrzymała już tę formę, jaka przetrwała aż do r. 1741. Objawem rozwoju było i rozpoczęcie budowy obecnego ratusza w r. 1327, prawdopodobnie na miejscu pierwotnego, skromnego, o którym nie posiadamy wiadomości. Miasto rozciągało się od ujścia wschodniej Olawy aż na zachód po za ujście miejskiej Olawy do Odry. Wcześnie też włączono w obręb miasta obszar książęcy po lewym brzegu Odry, między Starem, Nowem Miastem i Odrą położony, t. j. Nowy Rynek Neumarkt z ulicami pobocznemi. Nawet część wyspy u augustyanów, stała pod juryzdykcyą miasta. Przez takie rozszerzenie aż do Odry utrzymano łączność z najstarszą częścią miasta na wyspach i na Elbing, chociaż ta część podlegała biskupowi. Co się tyczy materyału budowlanego, to starano się od końca XIII w. drewniane domy zastąpić domami z cegły lub kamienia i już ks. Henryk IV wydał stosowne rozporządzenie. Mimo to jeszcze długo znajdowało się w mieście wiele budynków z drzewa i z gliny. Jeszcze najokazalej przedstawiał się rynek, zabudowany wokoło. Na początku XIV w. , w celu poboru podatków, podzielono miasto na 4 dzielnice kupców, rzeźników, kuśnierzy i Nowe Miasto. Zwyczajne podatki wybierano w każdej dzielnicy przez dwóch wyznaczonych mieszkańców; nadzwyczajne musiano składać na ratuszu. Pobór podatków należał do atrybucyi rady; księciu a potem królowi płacono 400 grzywien srebra królewskiej renty i 160 grzywien srebra jako wynagrodzenie za nieprzebijanie monety Abegang albo Muenzgeld, w dwóch półrocznych ratach. Ale liczne były nadzwyczajne podatki na rzecz księcia lub króla i zmuszały do nakładania nowych ciężarów na mieszkańców. Bada miejska ciągnęła też znaczny dochód z monopolów, sprzedaży i wyszynku wina i obcego piwa Schrotamt, ważenia i pobierania opłaty od przywożonego ołowiu, sprzedawania soli. Niejednokrotnie rada prowadziła handel zbożem, ażeby miastu dowóz zboża zabezpieczyć. Największą część dochodów po Wrocław chłaniały wydatki na księcia i na budowle. Natomiast rajcy i ławnicy nie pobierali żadnej płacy, chyba dyety za podróże. Płatni byli tylko pisarz miejski i słudzy. Niewątpliwie handel W. był znaczny, ale szczegółów o nim nie wiele znamy. Najwcześniejsze stosunki handlowe miał W. z Magdeburgiem, Kijowem, Krakowem i Toruniem. Przyłączenie Szląska do krajów czeskich stanowi ważną chwile w handlu Wrocławia, otworzyło bowiem nowe rynki i drogi wskutek udzielenia wolności cłowej przez króla Jana w r. 1327. Ze swej strony rada miejska dokładała usiłowań, aby dla miasta otworzyć najprzyjaźniejsze warunki. Postępowano tu w duchu czasu. 1 tak strzeżono przyznanego prawa składu nader uporczywie. W r. 1327 zabroniono obcym kupcom drobiazgowej sprzedaży. Wielkie trudności handlowi ówczesnemu sprawiał system monetarny. Ksiażęta wrocławscy posiadali jedynie prawo bicia monety i wykonywali to przez własnych urzędników albo przez dzierżawców, a między tymi spotykamy niejednokrotnie żydów. Było zwyczajem puszczanie w obieg nowej monety trzy razy do roku i wydawanie tejże zamiast starej, licząc tę po niższym kursie. Postępowanie to było jednak połączone ze szkodą ludności. Otóż w zamian za nieprzebijanie monety płaciło miasto księciu podatek Muenzgeld, Abegang. Rezultatem tego była stała moneta, tak potrzebna i korzystna dla handlu. Prócz szkół miejskich, wymienionych już wyżej, przy kościele Maryi Magdaleny i Elżbiety, istniały jeszcze w tym czasie szkoły przy klasztorze św. Wincentego na Elbing, przy kościele Bo żego Ciała Corpus Christi Kirche, oraz przy klasztorze augustyanów na Piasku. Ta ostatnia wymienioną jest po raz pierwszy pod r. 1339. W historyi W. roku 1241, nadania miastu prawa niemieckiego, stanowi początek drugiego okresu; jako początek trzeciego okresu możemy uważać r. 1335, t. j. czas przejścia pod bezpośrednie rządy królów czeskich. Szczególnie rządy pierwszych królów z domu Luksemburskiego przyczyniły się wiele do rozkwitu miasta. Udzielenie wolności cłowej dla kupców wrocł. , urządzenie nowych dróg handlowych przez kraje czeskie oraz znalezienie nowych rynków zbytu dla wyrobów Wrocławia stały się podstawą zamożności mieszkańców do tego stopnia, że nawet czasy wojen husyckich i nie zdołały zniszczyć roA choć i inne miasta szląskie, jak Świdnica, Lignica, Nissa, Głogów, Opole, rozwinęły przemysł i handel, jednakże tylko kupcy wrocł. byli tak bogaci, żeby całe karawany handlowe do dalekich krajów wyprawiać i koszta ich bezpieczeństwa i obsługi przez czas dłuższy ponosić. Naturalnie, że ponoszonym wydatkom musiały odpowiadać zyski, i dla tego walk wewnętrznych zwoju handlowego. sny był o wiele większym niż obecny. Tem też tłumaczy się szybki rozwój zamożności patrycyuszów wrocławskich. Ruch handlowy odbywał się na oznaczonych drogach, gdyż te tylko były możliwe do podróży, a leżące na drodze miasta były miejscami wypoczynku a w razie niebezpieczeństwa dostarczały schronienia. Wrocław leżał, jak nadmieniliśmy, w miejscu krzyżujących się dróg handlowych. Na płd. wsch. biegła dawna droga handlowa wzdłuż Odry przez Olawę, Brzeg do Opola; tu przekraczała rzekę i prowadziła w kierunku dwojakim przez Oświęcim do Krakowa albo wzdłuż prawego brzegu Odry, przez miasta Koźle, Raciborz, Cieszyn i przełęcz Jabłonków do Węgier. Druga dawna droga handlowa biegła na płn. , przez gród graniczny Milicz, Strzelno, Inowrocław do Torunia a ztąd do Gdańska. Na zach. i płd. zach. prowadziły drogi przez środę Neumarkt, Lignicę, do Górnych Łużyc albo przez Świdnicę, Loewenburg, obie do Magdeburga i głównych miast hanzeatyckich oraz przez Frankfurt do Szczecina. Za czasów Luksemburgskich ożywiły się drogi z przełęcze sudeckie do Pragi lub też przez Brzeg, Nissę, Karniów i 0pawę, Morawy do Wiednia i Wenecyi. Ważne były stosunki handlowe W. z Toruniem i Krakowem. Mieszkańcy Torunia mieli aż do r. 1385 w Wrocławiu wolność cłową; stosunki z Krakowem pojawiają się od najdawniejszych czasów a prócz tego ściągał nowo założony uniwersytet krakowski licznych uczniów ze Szląska. Niepewność dróg i trudności handlowe nakazywały kupcom do urządzenia głównych składów towarów i utrzymywania stałych reprezentantów w najważniejszych dla handlu miejscowościach. Tego rodzaju składy i reprezentantów spotykamy w Krakowie, Torunia, zarówno jak w Norymberdze, Budzie, Wenecyi. Wrocław należał już od drugiej połowy XIV w. do związku miast hanzeatyckich, podobnie jak Kraków, Toruń, Gdańsk, Elbląg, Królewiec. W równym stopniu, jak ożywione i różnorodne stosunki handlowe, przyczyniało się do szybkiego wzrostu bogactw kupców wrocł. prawo składu, które zmuszało wszystkich obcych kupców do zatrzymywania się w mieście ze swymi towarami i do wystawiania ich tu na sprzedaż. Wyjęte z pod prawa składu były tylko płody krajowe, jak np. wełna, zboże, piwo itd. Jeszcze Władysław Jagiełło uznał to prawo w r. 1417 i przyrzekł, że kupcy polscy tylko przez Wrocław na zachód udawać się będą. Równocześnie ze wzrostem zamożności mieszkańców szedł dalszy rozwój organizacyi miejskiej i przeistoczenie W. w miasto dobrze zabudowane i obronne. Pomyślne warunki istnienia dozwalały mieszkańcom przetrwać klęski elementarne, usunąć gruzy i wznosić nowe budowle. Jedną 55 Wrocław Wrocław takich klęsk elementarnych był pożar d. 7 maja 1342 r, który nawiedził wielka część miasta, W r. 1344 wybuchł znowu wielki pożar i zniszczył zaledwie co odbudowane miasto. Ale klęski te nie zdołały powstrzymać rozwoju miasta. Właśnie w tych latach, za czasów królów Jana i Karola, przypada znaczne rozszerzenie miasta i wybudowanie nowego muru zewnętrznego, mniej więcej na linii dzisiejszych plantacyi, w latach 1336 1346; miasto otrzymało w tych czasach taki rozmiar, jaki miało przez długi czas; jest to dzisiejsze śródmieście. Tak szybki wzrost, jaki miał miejsce w XIV w. , spotykamy dopiero w XIX w. Królowie czescy Jan i Karol wspierali statecznie miasto w tych dążeniach. W r. 1345 pozwala król Jan radzie miejskiej na użycie kamieni z cmentarza żydowskiego do budowy muru i ratusza. W ten sposób wyjaśnia się pochodzenie kamieni grobowych w fundamentach wieży ratuszowej, znalezionych w r. 1848. W r. 1343 ustępując naleganiom patrycyuszów, polecił król Jan aby zamiast wyboru corocznie konsulów rajców, wybrano 32 na raz dożywotnio i aby ośmiu z nich sprawowało naprzemian przez rok rządy, tak że po czterech latach ci sami konsulowie do rządów powrócić mieli. Wszelkie braki miały się przez kooptacyą uzupełniać. W r. 1344 nastąpił po raz pierwszy, niewiadomo w jaki sposób, wybór 32 dożywotnich rajców. Organizacya ta, szczególnie dla patrycyuszów korzystna, nie przetrwała długo; zniósł ją Karol w r. 1348 i wprowadził na nowo wybór ośmiu rajców corocznie. Zmiana ta jednak dotknęła tylko osoby a nie charakter rządów miejskich; patrycyusze pozostali i nadal u steru. Grasująca w Wrocławiu w połowie XIV w. wielka zaraza, znana pod nazwą Czarnej śmierci, zabrała prawdopodobnie nieliczne ofiary w Wrocławiu. Łączy się z tą zarazą wielkie prześladowanie żydów i częściowe wymordowanie tychże; rada miejska zajęła majątek żydów, jakby dobro bez właściciela. W r. 1360 otrzymuje rada miejska od cesarza Karola IV prawo bicia złotych monet a w dwa lata później i fenigów hellerów. W r. 1370 otrzymuje znowu rozszerzenie sądownictwa miejskiego na poddanych biskupa i kapituły wrocł. w razie popełnionego występku w mieście albo zaciągniętego długu pieniężnego. Za czasów Karola IV powstaje zbiór przywilejów wrocławskich i prawo ławnicze Schoeffenrecht. Różni się to ostatnie od prawa ławniczego w Magdeburgu tem, ze gdy w Magdeburgu ławnicy mieli stanowisko samoistne, natomiast w Wrocławiu, rok rocznie przez rajców w liczbie 11 wybierani, byli pomocnikami tychże w sprawach sądowych. Rajcy ci uważani byli w Wrocławiu za właściwych przedstawicieli prawa, dlatego interpretacya prawa dla innych miast szląskich wychodziła od rajców, ławników i gminy, albo też od rajców i ławników a nigdy od samych tylko ławników. Na czas rządów Karola przypada rozpoczęcie wielkich budowli, kościelnych i świeckich, które stały sic z czasem wybitnym pomnikiem wielkości miasta. Czasy następców Karola na tronie czeskim, Wacława i Zygmunta, charakteryzują walki wewnętrzne cechów przeciw patrycyuszom i kupcom. Sprawcami tego ruchu były głównie cechy sukienników, rzeźników i karczmarzy a celem był współudział w zarządzie miejskim. Zwiększona wskutek długoletniego spokoju i korzystnego handlu zamożność mieszkańców, czyniła rzemieślników mniej zależnemi wobec bogatych patrycyuszów. Dążności te poparła również niechęć Wacława ku patrycyuszom. Wyrazem wzrostu znaczenia cechów było przeprowadzenie wyboru nie 8 jak poprzednio, lecz 11 rajców, t. j. w równej liczbie jak ławników, z zastrzeżeniem 4 miejsc dla rzemieślników tak w gronie rajców jak i ławników. Również i nadanie statutów poszczególnym cechom, bez odniesienia się do rady miejskiej, dokonane przez Wacława w r. 1390, było objawem pomyślnym dla stanowiska cechów. Ale odniesione korzyści nie były trwałe. Usiłowaniom cechów przeprowadzenia wyboru swych reprezentantów umieli patrycyusze niejednokrotnie zapobiedz; ztąd liczba rajców była chwiejna, ztąd burzliwe wybory i niepokoje. Chwiejne zachowanie się Wacława i coraz gorsze położenie finansowe miasta dodawały nieustannie nowej podniety. Niezadowolenie rzemieślników wybuchło wreszcie w r. 1418 jawnem powstaniem. Pod wodzą śmiałych kierowników, tłumy zdobyły ratusz, przy czem 7 rajców śmierć poniosło. Zwycięztwo to nie zapewniło jednak cechom na długo przewagi. Zmiana nastąpiła w chwili, kiedy po śmierci Wacława w r. 1419 na tron czeski wstąpił brat jego Zygmunt. Rozstrzygnięcie sporu patrycyuszów z cechami nastąpiło na sejmie w Wrocławiu r. 1420 odbytym. Był to ważny sejm; sprawa husycka, polubowny sąd Zygmunta w walce Polski z zakonem krzyżackim, sprowadziły znaczną ilość możnych świeckich i duchownych do miasta Cesarz Zygmunt przybył juz na początku stycznia. Wyrok jego w sprawie powstania cechów z r. 1418 skazywał 46 przywódców na śmierć, z których 23 kazał stracić. Cechy, jako czynnik polityczny w zarządzie miasta przestały istnieć. Zygmunt wykluczył reprezentantów cechów od udziału w radzie, zmniejszył liczbę rajców do 8, nadał cechom nowe statuta, poruczył radzie nadzór nad niemi i przyznał prawo uzupełnienia lub zmiany, oraz zakazał cechom wszelkich narad t. z. Morgensprachen. W ten sposób te są wyrazem reakcyi na korzyść patrycyuszów. ż jednak uwzględniały one praktyczne potrzeby, to utrzymały się długo. Przewagę patrycyuszów utrwalił nowy dekret Zygmunta z r. 1422, którym rozporządził cesarz, ażeby ustępujący rajcy me wybierali 8 nowych rajców, ale 24 na 6 lat, z których 8 co roku rządy sprawować miało, tak że po upływie 3 lat jeszcze raz ci sami u steru stać mieli. Był to podobny krok, jaki uczynił przed 80 laty król Jan przez mianowanie 32 dożywotnich rajców. Celem było oddanie kierownictwa miasta pewnej ilości patrycyuszowskich rodzin i ustalenie w ten sposób rządów oligarchicznych, usiłowania, jakie pojawiają sic równocześnie i w innych miastach. Czasy cesarza Zygmunta wypełniają wojny husyckie. Wojny te sprowadziły spustoszenie znacznej części Szląska, ale Wrocław, z powodu silnych murów i licznej załogi, zdołał się obronić a nawet przez dostarczania schronienia uciekającym zewsząd, zdobył sobie bezsprzeczne przodownictwo wśród miast szląskich. Szczęśliwa obrona podniosła naturalnie ufność mieszkańców w swe siły ale zarazem i wzmocniła nienawiść ku Słowiańszczyźnie. W walce o tron czeski po śmierci Zygmunta miedzy Albrechtem, ks. austr. i zięciem Zygmunta, a Kazimierzem Jagiellończykiem, Wrocław popierał gorliwie ks. habsburgskiego. W r. 1438 Albrecht 11 jako cesarz, pierwszy z Habsburgów odwiedził W. i przyjął hołd uroczysty. Zniósł on rządy 24 mężów i wprowadził na nowo, po 16 latach przerwy, wybór 8 rajców, z zachowaniem po dwa miejsca dla reprezentantów cechów do urzędu radzieckiego i sądu ławniczego. Śmierć cesarza Albrechta II spowodowała nowe zawikłania polityczne. Czas następny jest dla Wrocławia czasem wypadków burzliwych, wśród których miasto występowało samoistnie, jako ważny czynnik polityczny, jednocząc siły całego prawie Szląska. Cechą tych czasów jest nienawiść ku Czechom a mianowicie ku królowi Jerzemu z Podiebradu. W walce przeciw królowi czeskiemu doznawało miasto poparcia od papieża Piusa. Aby zmusić oporne miasto, przystąpił w r. 1458 Jerzy z Podiebradu z wojskiem do oblężenia, które jednak było bezskuteczne. Walka z królem czeskim skłoniła mieszkańców do złożenia w r. 1469 hołdu królowi węg. Maciejowi Korwinowi. Maciej sprawował rządy na Szląsku energicznie, bez względu na zwyczaje dawne lub polityczne przywileje. I w Wrocławiu zmienił istniejący ustrój, albowiem ustanowił na czele miasta królewskiego starostę i rozporządził, aby rajców wybierali bezpośrednio mieszczanie. Nader żywo opisał te czasy zmarły w r. 1481 pisarz miejski Piotr Eschenloer, najpierw po łacinie a później po niemiecku. Śmierć Macieja Korwina w r. 1490 przygotowała połączenia Szląska i Wrocławia znowu z krajami korony czeskiej pod dynastyą Jagiellońską. Dopiero klęska pod Mohaczem, zadana przez Turków królowi Czech i Węgier Ludwikowi II i bezpotomna śmierć tegoż r. 1526, wpłynęła stanowczo na dalsze losy Szląska i Wrocławia. Już d, 8 paźd. 1526 obrały stany czeskie w Pradze na króla Ferdynanda. Wybór ten odbył się bez współdziałania stanów szląskich. Ze strony kapituły wrocł. ukazały się wtedy usiłowania postawienia króla polskiego Zygmunta, jako władcę Szląska. W obec jednak zabiegów Ferdynanda zgromadzone w Głupczycach Leobschuetz stany szląskie uznały, niezależnie od wyboru pragskiego, Ferdynanda, brata ces. Karolu V 5 grudnia 1526, pod warunkiem potwierdzenia przywilejów krajowych. D. 11 maja 1527 przybył Ferdynand z żoną swą Anną do Wrocławia a 11 maja składali mieszkańcy hołd starym zwyczajem na rynku. Nowy panujący stanął wobec zmienionych stosunków religijnych. Reformacya bowiem czyniła w Wrocławiu szybkie postępy. Te same czynniki, co gdzieindziej, sprzyjały i tu jej rozszerzeniu. W obec króla zasłaniała sic rada miejska przy zaprowadzeniu reformacyi grożącym oporem ze strony mieszczaństwa, podczas gdy przedtem wzywała pomocy panującego przeciw mieszkańcom. Już w latach 1523 i i 1525 zdobyła sobie prawo obsadzania probostw miejskich przy kościołach parafialnych św. Maryi Magdaleny i św. Elzbiety, z kościołami filialnymi św. Krzysztofora i św. Barbary. Do obu kościołów powołano teraz duchownych protestanckich Jana Hossa i Ambrożego Moibana. Niebawem i przeważna większość ludności stała się protestancką. W obrębie obszaru podległego radzie miejskiej nie było od r. 1525 aż do r. 1700 żadnego katolickiego kościoła parafialnego; natomiast utrzymały się takowe na przedmieściach, podległych juryzdykcyi biskupa. Z czasem powstały i na przedmieściach dwa protest. kościoły, pod wezw. 11000 dziewic i św. Zbawiciela. Oprócz sprawy religijnej zajmowało umysły mieszkańców niebezpieczeństwo grożące ze strony Turków, którzy po bitwie pod Mohaczem posunęli się w głąb krajów chrześciańskich. Kiedy w r. 1529 Turcy oblegli Wiedeń, to z trwogą patrzeli mieszkańcy na zabudowania położone na północy i północnym wschodzie miasta, mogące dać oparcie nieprzyjacielowi w chwili oblężenia. Były to obszerne budynki klasztoru św. Wincentego, które z tego powodu zburzono. Na miejscu stanął z czasem kościół św. Michała z drzewa, który budową gotycką z kamienia, ukończoną w r. 1871, zastąpiono. W Wrocławiu spotykamy wcześnie instytucye, nieznane jeszcze współcześnie w innych miastach. 1 tak w roku 1533 ustanowiono urząd fizyka miejskiego; w r. 1542 zaprowadzono metryki ślubne, 1570 księgi chrztu, księgi zmarłych przy kościele św. Maryi Magdale Wrocław ny r. 1617, św. Elźbiety 1647. Zaraza grasujjąca w r. 1542 dała powód do urządzenia spisu zmarłych, co powtarzano przy następnych epidemiach. Z tych spisów powstały z czasem miejskie księgi zmarłych, które rozpoczynają Sie z r. 1585 i przechowane były w archiwum. W wykazach podany jest wiek, płeć i przyczyna śmierci. Na r. 1560 przypada założenie pierwszego ogrodu botanicznego przez Jana Woysella; w r. 1562 sporządzili Bart. Weihner i Jerzy über pierwszy plan miasta; z r. 1578 pochodzi drugi, wykonany przez Fryderyka Grossa, a w 1591 trzeci przez Jerzego Hayera. Wojna 30 letnia, tak zgubna dla całych Niemiec, przyniosła i miastu szereg klęsk. Mieszkańcy bronili się przed wojskami zarówno cesarza, jak Szwedów i Sasów. W r. 1632 opanowali jednak Sasi i Szwedzi wyspy odrzańskie Domi ucierpiała wiele biblioteka kapitulna. W następnym roku 1633 nawiedziła miasto ogromna zaraza; z 40000 ludzi umarło 18000 w przeciągu 7 miesięcy. Pokój pragski z r. 1635 zabezpieczył miastu swobodę religijna, którą i pokój westfalski z r. 1648 potwierdził. Ze wszystkich krajów habsburgskich jedynie Szląsk a z nim i Wrocław utrzymał wolność religijną. Miasto zatrzymało i po wojnie 30le tniej jus praesidii, t. j. wolność od załogi wojskowej cesarskiej, choćby nawet od chwilowego rozkwaterowania. Natomiast miasto utrzymywało dwie kompanie wojska pod własnym komendantem; w razie potrzeby wystawiało 12 kompanii mieszczan, po 3 kompanie z każdej części miasta. Pod opieką rządów habsburgskich powracały dawne zakony, znikłe wskutek rozbudzonego protestantyzmu albo też powstawały nowe. Do tych ostatnich należał zakon jezuitów. Już w r. 1638 pojawiają się po raz pierwszy jezuici; w r. 1658 otrzymują od cesarza Leopolda pałac cesarski na mieszkanie i na pomieszczenie szkoły. Objawem wzmożenia się katolickiego kościoła w W. było powstanie w r. 1700 czterech parafii katolickich w obrębie właściwego miasta, przy kościołach św. Wincentego, Macieja, Doroty i Wojciecha. Przy poparciu od dworu cesarskiego przystąpili jezuici w r. 1702 do otwarcia uniwersytetu, a w latach 1728 1736 do wzniesienia budynku na miejscu cesarskiego pałacu Zajęcie W. przez wojska pruskie stwarza nowe warunki bytu dla mieszkańców i nowy okres w dziejach miasta. Wstąpienie na tron habsburgski Maryi Teresy dał powód do wybuchu wojny o Szląsk. Kraina, bogata w płody naturalne, zamieszkana przez ludność liczną i pracowitą, o rozwiniętym przemyśle, była ważną zdobyczą dla króla pruskiego. O prawną podstawę nie troszczył się Fryderyk II. . Już w pierwszych dniach r. 1741 Wrocław poddał się królowi pruskiemu, który przyznał początkowo miastu neutralność, ale w kilka miesięcy później obsadził je swem wojskiem. W listopadzie tegoż r. 1744, w sali ratuszowej, t. z. książęcej, przyjął hołd od stanów szląskich. D. 29 grudnia potwierdził Fryderyk II z prawami królewskiemi sprzeczne; pozostawił dawną radę, ale na czele tejże postawił królewskich dyrektorów. Nowi członkowie rady miejskiej byli odtąd przez króla dożywotnio mianowani nie zawsze z mieszkańców W. i otrzymywali z kasy miejskiej stałą płacę. Urząd ławniczy został zupełnie zniesiony. Zakres czynności tej rady, czyli magistratu, stał się niewielki. Tak zmieniła się wiekowa organizacya miasta. Nowe rządy zaznaczyły się ważnemi czynnościami na polu porządku miejskiego. Już w r. 1743 zaprowadzono tablice z nazwami ulic; w następnym roku wydano rozporządzenia tyczące się oczyszczania ulic, w r. 1748 nowy regulamin administracyi miejskiej, r. 1754 edykta odnoszące się do żydów. W tymże roku powstaje pierwszy stały teatr, wystawiony przez aktora Franciszka Schuetz przy ulicy Taschenstrase. Budynek przerobiony w r. 1782 i 1798, przeszedł w r. 1797 na własność towarzystwa akcyjnego i służył jako teatr aż do r. 1841. Czynność pokojową przerwała wojna siedmioleletnia. W drugim roka 1757 tej wojny został W. przez wojska austryackie zdobyty, ale po zwycięztwie pod Litomiem Leuthen przez Fryderyka II. 1760 wojska austryackie pod Laudonem obiegły W. , broniony przez generała Tanentziena, który doczekał się odsieczy pod dowództwem ks. Henryka. Pokój hubertsburgski przyniósł spokój na długie lata a z niem możność do wprowadzenia w życie nowych urządzeń. Ważny postęp sprowadza rozkaz Fryderyka II z r. 1776, wzbraniający grzebania zwłok w obrębie murów miejskich. Cmentarze przeniesiono wówczas po za mury i obwarowania. Trzy miejskie parafie zakupiły grunta przed bramą Mikołajską i urządziły tam wielki cmentarz. W r. 1770 powstało stowarzyszenie wsparcia pomocników handlowych notleidende Handlungsdiener. W r. 1775 założył kupiec Jan Selenke fundacyą dla przytułku zubożałych kupców; w r. 1780 powstało stowarzyszenie w celu zaopatrywania ubogich w drzewo opałowe. W latach 1789 1791 wybudował kupiec Andrzej Kriszke szpital dla dzieci na dzisiejszem miejscu; w r. 1789, przy pomocy znacznego legatu, powstał miejski dom ubogich dla 200 osób; w r. 1790 powstała wreszcie fundacya Jana Jerzego Krulla, mająca na celu wspieranie biednych rzemieślników. Objawem ruchu umysłowego było założone w r. 1804 Towarzystwo dla popierania umiejętności Wrocław Wrocław p rzyrodniczych i przemysłu r u. Industrie Schlesiens, w Szląskie Towarzystwo dla ojczystej kultury Schlesische Gesellschaft fuer Kultur. W tym też czasie powstały w W. pierwsze pisma peryodyczne. Tak w latach 1758 1771 wydawał Samuel Benj. . d Schriftstellern. W. 1785 wspólnie z Karolem począł wydawać Schlesische, które wydawnictwo aż do najnowszych czasów utrzymało. Tu należy wymienić cenne wydawnictwo J. G. Fulleborna p. t. Breslauer r. 1800 i po śmierci tegoż wydawane. W r. 1805 istniały w W. trzy drukarnie najstarsza pod firma Grass i, biskupia przy katedrze a od r. 1793 drukarnia Korna. Podczas wojen Napoleońskich Wrocław był widownia ważnych wypadków. Po wielkiej klęsce wojsk pruskich pod Jena i Auerstaedt Napoleon zajął Berlin a wojska francuskie pod obiegły Wrocław. Oblężenie i ostrzeliwanie trwało od 6 grudnia 1806 aż do 5 stycznia 1807, poczem miasto musiało się poddać. Na rozkaz Napoleona zostały wały i basty zniesione. Zniesienie fortyfikacyi było dla rozwoju W. nader ważnym krokiem, zniknęły bowiem więzy, utrudniające rozszerzanie się miasta. Przytem król pruski nadał miastu cały obszar zajęty przez fortyfikacye. Wprowadzony w r. 1809 nowy statut miejski wlał nowe życie. Statut ten połączył przedmieścia Sandvorstadt, Ohlauervorstadt, Schweidnitzervorstadt, Nikolaivorstadt i Odervorstadt miastem; podzielił miasto na 38 środkowych i 11 przedmiejskich okręgów. R. 1810 zniesiona została wszelka juryzdykcya duchowna w około miasta. Statut zapewniał miastu samorząd. Obok magistratu istnieje teraz i reprezentacya miasta z prawem uchwalenia budżetu. Pomyślną okolicznością dla rozwoju miasta było dalej przeniesienie uniwersytetu z Frankfurtu do Wrocławia i połączenie z dawnym uniwersytetem jezuickim. Odtąd liczba studentów stopniowo wzrasta a uniwersytet staje się ogniskiem ruchu naukowego. W wojnie koalicyjnej z Napoleonem, po nieszczęśliwej wyprawie z r. 1812, W. stał się pamiętnym z pobytu Fryderyka Wilhelma III i wydania ztąd manifestu z datą 17 marca 1813 r. Mimo to szala wojenna tak się ważyła, że wojska francuskie mogły zająć miasto i utrzymać się tu od 1 do 11 czerwca. Pomyślny wynik wojny koalicyjnej, zakończonej kongresem wiedeńskim w r. 1815, zapewnił szereg lat spokoju. Na miejscu dawnych fortyfikacyi stanęły plantacye, opasujące miasto w półkole; dawne kramy, szpecące rynek, usunięto, założono 1821 r. instytut głuchoniemych, r. nastąpiło otwarcie instytutu anatomicznego, w połączeniu z kliniką chirurgiczną, r. wzniesiono gmach giełdy, 1827 r. nastąpiło odsłonięcie pomnika Bluechera na Rynku solnym, otwarcie pierwszej wystawy sztuki i założenie Towarzystwa sztuk pięknych; 1820 r. założono Towarzystwo dla popierania przemysłu, w 1842 otwarcie dr. żel. górnoszląskiej, 1844 założenie Towarzystwa historycznego, 1847 odsłonięcie pomnika Fryderyka W. i zaprowadzenie oświetlenia gazowego. Wypadki polityczne z r. 1848 znalazły żywy oddźwięk w Wrocławiu. Uformowano gwardyę mieszczańską, wysłano deputacyę do Berlina i założono Szląskie stowarzyszenie konstytucyjne. Miasto było widownią rozruchów 6 marca 1848 i walki ulicznej 6 i 7 maja 1849. Mimo tych wypadków politycznych rozwój miasta był nieustanny. Wyrazem tego było urządzenie po raz pierwszy wystawy przemysłowej w r. 1852 po której nastąpiła druga w r. 1857 i trzecia w r. 1870 i pierwszego zjazdu przemysłowców w r. 1862, dokończenie budowy nowego gmachu miejskiego Stadthaus, r. 1863, wybudowania drugiej gazowni r. 1864, zakupienie budynków wojskowych położonych w śródmieściu i zasypanie jednego ramienia 0lawy r. 1866 i przyłączenie siedmiu najbliższych wsi do miasta w r. 1868, budowa kościo ła św. Michała r. 1871, nowej synagogi w r. 1872, mostów uniwersyteckiego 1869 r. , Lessinga i królewskiego r. 1875, Wilhelma r. 1876, gmachu banku państwa i kościoła Zbawiciela 1876, zaprowadzenie tramwaju r. 1877, urządzenie pierwszej wystawy sztuki a zarazem przemysłu 1878 i otwarcie szkoły przemysłowej i wyższej szkoły realnej r. 1879, trzeciej gazowni r. 1881, przełożenie ujścia rzeki Olawy 1884, dokończenie restauracyi wschodniej strony ratusza 1886, wybudowanie nowego gmachu pocztowego r. 1887 i zaprowadzenie tramwaju elektrycznego r. 1893. Ten rozwój miasta przebija się i w statecznym wzroście ludności. Według obliczeń archiwisty i historyka Wrocławia H. Markgrafa ludność tego miasta w następujący sposób wzrastała w r. 1400 było w W. około 20000 mk; 1600 r. około 40000; 1749 r. 49986 mk. , z tego 16520 na przedmieściach; 1806 r. 66431 mk. ; 1843 r. 103205 mk. ; 1861 r. 145589 mk. ; 1871 r. 207997 mk. ; 1875 r. 239050 mk. ; 1880 r. 272912 mk. ; 1885r. 299640 mk. łącznie z garnizonem wojskowym; wreszcie w 1887 r. 305308 mk. Zabudowań było w 1780 r. 3383 a w 1880 r. 10578. Literatura. Literatura Wrocławia w języku niemieckim jest nader bogatą. Wymieniamy tu tylko ważniejsze prace. Historya i topografia Wrocławia P. Eschenloer, Historia 1440 1479, wyd. H. 1872 jako VII tom Seriptores rerum Si lesiacurum; również wyd. J. Kunisch, 2 tomy. 1827 28. Bartłomiej Stein Descriptio Vratislaviae, o J. Klinisch 1832. Mikołaj Pol Mitte des XVII. G. , 1813 24. rerum, Lipsk, 1729. Sehlesische Provinzialblaetter seit i785 und die neuen 1862 74 v. Oelsner herausg. 13 Bde. Klose; Documentirte Geschichte u. Beschreibung v. Breslau in Briefen, 5, 1780 83. . A. Menzel Topographische Chronik von Breslau, 2, 1805 u l807. Der Breslauische Erzaehler, szczególnie roczniki 1806 i 1807. . A. Menzel Geschichte Breslaus in dem hist. genealog. Kalender 1824. Tschoppe u, 1832. rerum Baende, 1835 78. Stenzel Urkunden zur Geschichte des Bistums Breslau im Mittelalter, 1845. tistichstopographische Uebersicht der Doerfer und Staedte Schlesiens, 1845. Buerkner u, Stein Geschichte der Stadt Breslau 1851, 3 A. Stenzel Geschichte Schlesiens, . 1853. Zeitschrift des Vereins fuer Geschichte u Altertum Schlesiens, U, 1857 1884. , 3 Bde. Kastner; Archiv f. die Geschichte des Bistums Rreslau, 1858 1862, 3 Bde. Heyne Documentirte Geschichte des Bistums Breslau, 3, 1860 1868. A. Theiner, Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae, Romae, 1860. Gruenhagen u. Korn. Urkunden des Bistums Breslau, I z. 1864. Luchs Ueber das aeaussere Wachstum der Stadt Breslau, 2 u. 1866. nter den Piasten, Breslau, 1861. Ysselstein Locale Statistik der Stadt Breslau, 1866. Gruenhagen Beitraege zur aeltesten Topographie Breslaus. Gruenhagen Gruendung Breslaus als deutsche Stadt Schlesische Zeitung, 518 uAnders Historische Statistik der evangelischen Kirche in Schlesien, 1867. Grotefend Zur Genealogie u, Geschichte der Breslauer Piasten, 1870. Alwin Schultz Topographie Breslaus im XIV u. Ih. Breslau, 1871. Luchs; Schlesische Fuerstenbilder, 1872, Grotefend Stammtafeln der schlesischen Fuersten bis 1740, 1875. Gruenhagen Wegweiser durch die schlesischen Geschichtsquellen bis zum J. 1500, 1876. u im XIX Weiss Chronik der Stadt Breslau. Breslau, 1888. , 2 Schlesien unter der Herrschaft Koenig Ferdinands 1527 1564. Neuling Schlesiens aeltere Kirchen u. kirchlichen Stiftungen, Breslau. Geschichte Breslau, 1888. s H u 1886. Schroller Pr. Schlesien, Land u. Leute Mosbach A. Wiadomości dziejów polskich z archiwum prowincyi szląskiej. Wrocław, 1860. Tenże Przyczynki do dziejów polskich z archiwum miasta Wrocławia, 1860. Polkowski Wspomnienia Wrocławia Przegląd powszechny 188 8. Anczyc W. Kościół św. Bernarda w Wrocławiu Tyg. ilustrowany, r. 1860. Frycz M. Kościół św Krzyża w Wrocławiu Tygodnik ilustrowany, r. 1860. Tenże Ratusz wrocławski Tygodnik ilustrow. r. . Tenże Wszechnica wrocławska Tyg. Ilustrow. , r. 1861. Breslauer Statistik herausg, v. . staedtischen Amt. Tutaj też należą prace z zakresu dziejów Szląska, bo i one dotyczą historyi Wrocławia; niejednokrotnie znowu wypadki w Wrocławiu stanowią najważniejszą część dziejów całego Szląska a wzajemne oddziaływanie jest tu ściślejsze, niż w niejednym innym kraju. Plany i widoki. Plan miasta z r. 1578 sporządzony przez budowniczego miejskiego F. . Grossa znajduje się w archiwum miejskiem. Abraham Saur, Theatrum urbium, z 1610 r. Endlers Plan v. . 1805 r. Hofmanscher Plan, . O rzeźbiarzach i malarzach, , Alw. Die Bildhauer Breslaus vor Einfuehrung der Reformation Mitteilungen der k, k VIII, 1863. Luchs. Bildende Kue nster in Schlesien nach Namen und Monogrammen. Schulz Alw. De vita atque operibus magistri Jodoci Tauehen lapicidae Vratislaviensis saeculo XV. Alw. Untersuchungen zur Geschichte der Schlesischen Maler 1500 1800. Tenże; Analecten zur schlesischen Kunstgeschichte r. . . Buesching Ueber die Kunstchaetze in den e wangelischen Kircher Breslaus Schles. Provincial Blaetter, 1811. Tenże Blaetter faer die gesammte schles. Altertumskunde; 6, 1820 1822. Weingaertner Die Breslauer Sculpturen des. XVI 1857. Tenże Charakteristik der schlesischen, besonders Breslauer Architektur. 1861, Luchs Romanische u. gotische Stylproben aus Breslau u. Trebn itz. 1959. Zeitschrift dos Museums schlesischer Alterthumer u. T. Schlesiens Vorzeit in Bild u. Schrift. 3 Bde. Foerster E. Denkmale deutscher Kunst, Bd. VI, 1860. Lubke. Mittelalterliche Kunstwerke in Breslau. 1860. Lotz Kunsttopographie Deutschlands. Cassel. Woas Mittelalterliche Bauddenkmale in Breslau u. Thorn, 1864 s allg. Bauzeitung. Korn; Schlesische Urkunden zur Geschichte d es Gewerberechts 14 00 Otte Handbuch der kirchlichen Kunstarchaeologie, 4 Anfl. , 1868. Schultz Schlesiens Kunstloben im XIII Wrocław Wroczewo Wroczyny Wroczków u. XIV Jh. . Tenże XVIII Jh. , 1880. Tenże Schlesische Kunstdenkmale. 1875. Breslau. Ortwein Deutsche; fuerSchlesien herausg. v. Max Leipzig, 1884. schlesischer schlesischer ski K. Grobowiec Henryka Probusa Wrocławiu Bibl. Warsz. , 1841, W. IIeck ki, Wrotzlawken, Ratzlawsdorf, w miejscu, par. kat. Chełmża, 319 ha 294 roli orn. , 16 łąk; 1885 r. 11 dm. , 28 dym. , 292 mk. 116 kat. , 43 ew. ; uprawą buraków dla cu krowni w Chełmży. Dawniej własność kapituły chełmińskiej. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako folw. , w wieczysta dzierżawę pu szczony, o 10 dym. Kś. Fr. Wroców, wś, pow. gródecki, 18 klm. na płn. wsch. od Gródka, 10 klm. na płd. wsch. od sądu pow. i urzędu poczt. w Janowie obok Lwowa. Na płd. leża Sucha W i Mszana stacya kol. , na zach. Malczyce, na płn. zach. Jamelna, na płn. Domażyr i Koraczynów, na wsch. Rzęsna Ruska i Rudno obie w pow. lwowskim. Płn. cześć obszaru przepływa pot. Domażyr. W jego dolinie leża zabudowania wiejskie. Na płd. leży grupa domów Zażyrów i Dumanów. Własn. wiek. ma roli or. 25, łąk i ogr. 24, past. 11. lasu 697 mr. ; wł. mn. roli or. 1160, łąk i ogr. 604, pastw. 537, lasu 13 mr. W r. 1890 było 184 dm. , 1095 mk. w gm. . 4 dm. , 28 mk. na obszarze dwor. 1008 gr. kat. , 81 rzym. kat. , 22 izrl. , 12 innych wyznań; 1042 Rus. , 65 Pol. , Janowie, gr. kat. w miejscu, dek. gródecki. Do parafii należą Karaczynów i Schoenthal. We wsi jest cerkiew i szkoła jednoklasowa. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , do dzierżawy janowskiej, w ziemi lwowskiej. Wspomina ją dokument z r. 1456 Liske, Akta G. i Z. . t. , str. 191 i 192. Aktem wydanym dnia 7 kwietnia 1553 r. w Krakowie pozwala król Zygmunt August Zacharyaszowi, popowi, wybudować cerkiew, p. wez. Narodzenia Panny Maryi, we wsi królewskiej Wroczowie Arch. krajowe we Lwowie, C. , t. 349, str. 1055. Dokumentem wydanym w Warszawie d. 9 grudnia 1627 r. pozwala Zygmunt III Jerzemu Rzeczyckiemu, staroście urzędowskiemu, by prawa swe dożywotnie do wsi Wroców i t. d. ustąpił na rzecz Aleksandra z Bachorzec Stadnickiego 1. c. , C, t. 379, str. 696. Dokumentem wydanym we Lwowie dnia 30 października 1671 r. potwierdza król Michał poddanym z Wrocowa dawne ich przywileje, stosownie do przysięgi wykonanej przez nich we Lwowie d. 21 października 1671 r. 1. c. , C. , t. 426, str. 3077. Dokumentem wydanym dnia 3 marca 1731 r. w Warszawie nadaje August z Winnickich BogusławSłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 157. skim łan wybraniecki we wsiach Wrocowie i Stradczu 1. c. , C. , t. 526, str. 865. Dokumen tem wydanym w r. 1662 uwalnia król Jan Ka zimierz probostwo gr. kat. we Wrocowie od na dużyć i obciążeń żołnierskich Rozmaitości, Lwów, 1858, Nr. 52. W lustracyi z r. 1627 Rkp. Ossol. , Nr. 2834, str. 105 czytamy Tu bywało osiadłości 29, teraz po spustoszeniu tatarskiem jest ich 26. Ci dają za robociznę po zł. 14. Tylko letniej roboty, koszenia i żęcia 20 dni do roku odprawują; facit zł. 364. Nad to dwa powozy odprawują do Brzegu z wozem. Nadto na przyjazd na roki lwowskie na św. Ag nieszko powozowi drew składają do gospody; da ją po dwa półworki owsa, facit zł. 8 gr. 20; ja jec po 12, kopa po gr. 4, facit 21 gr. Nad ten czynsz i robociznę powinni też ei wszyscy osia dli poddani po 2 półbeczki miodu, rachując półbeczek po zł. 30, facit 60 zł. Zagrodników 6; płacą czynszu za robociznę każdy z nich po zł. 4, facit zł. 24. Dwadzieścia dni do koszenia i żęcia powinni robić. Karczma, z której arendy dają po zł. 32. Kolendy dają po 1 gr. , facit 26 gr. Z młyna dają zł. 30. Suma z tej wsi 520 zł. 24 gr. W lustracyi z r. 1662 l. c. , str. 109 czytamy Ta wieś cale spustoszała. Podda nych jednak w niej jest pociągłych 6, którzy robotę odprawują do Ponecza, i ci niedawnego się czasu na imię teraźniejszego dzierżawcy ja ko pana dobrego i pobożnego zeszli. Robić się submitowali teraz po 3 dni w tydzień od połu dnia, a od innych powinności uwolnieni. Zagro dników jest 3. Ci robią po 2 dni w tydzień. Pop jest za prawem wolen od podatków. Pu stych ról nie najmują. Młyn i karczma puste. Podatki, które od lustracyi a. 1627 są opisane, teraz zniesione, a na robocie poddani postanowieni. Lu. Dz. Wroczewo, wś nad jez. Szczekawa, pow. kolski, gm. Sompolno, par. Mąkolno, odl. od Koła 17 w. , ma 7 dm. , 57 mk. W r. 1827 było 7 dm. , 50 mk. Na początku XVI w. nazwa ta odnosiła się do wyspy stanowiącej własność proboszcza w Mąkolnie. Niejaki Zakrzewski, dziedzic Mąkolna, zabrał tę wyspę z lasem, osadził kolonistami i zmienił nazwę jej na Janowice Łaski, L. B. , I, 213, przypisy. Wroczków, wś i folw. , młyn, pow. pińczowski, gm. i par. Książnice, ma młyn i folusz. W r. 1827 było 10 dm. , 95 mk. W połowie par. Książnice Wielkie, własność Barczkowskich, miała łany km. , z których dziesięcinę płacono bisk. krak. Z niektórych pól płacono dziesięcinę, wartości jednej seksageny, plebanowi w Książnicach Długosz, L. B. , 11, 168. W r. 1581 Kasper Glewski płaci od 21 2 łan. km. , 5 kom. bez bydła, 1 jutrzyny młynar. . 3 kół d orocznych Pawiu, , Małop. , 9. Wroczyny, wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Krośniewice, par. Nowe, odl. 6 w. od Kutna, ma Wrocławki Wrogocin Wroncz Wrogocin Wron Wrokomle 32 dm. , 397 mk. W r. 1827 było 37 dm. , 215 mk. W r. 1884folw. W. rozl. mr. 987 gr. or. iogr. mr. 820, łąk mr. 10, pastw. mr. 95, lasu mr. 39, nieuż. mr. 23; bud. mur. 4, drew. 13. Wś W. os. 44, mr. 271. Petrus de Wroczini występuje w dok. z r. 1419 Kod. dypl. pol. , 1, 297. Na początku XVI w. role folw. , zdawna istniejące, dawały dziesięcinę plebanowi w Nowem, zaś kmiecie kollegiacie łęczyckiej Łaski, L. B. ,, 474. W r. 1576 jest tu pięć działów szlacheckich. Mikołaj Mileński, burgr. gnieźn. , płaci z działu Piekarskiego i z łanu pustego od 15 osad. Rybiński Piotr od 2 łan. km. i 2 pustych. Dział po Agnieszce Borzewickiej 2 łan. , 1 zagr. Piotr Rybiński po tejże Agnieszce od 51 2 łan. km. Mateusz Domaniewski 1 łan Pawiń. , Wielk. ,. Wrogocin, wś i folw. , pow. płocki, gm. Góra, par. Rogotworsk, odl. 29 w. od Płocka, ma dm. , 168 mk. , 700 mr. W r. 1827 było 9 dm. , 64 mk Folw. stanowi majorat rządowy. Do włościan należy 163 mr. Jestto stara osada. Wykopywano tu urny. Zdawna należała do biskupów płockich. W r. 1578 jest tu 8 łan. km. , 1 zagr. z rolą Pawiń. , Mazowsze, 22. Wrokomle, oh. Worokoml. Wrona, jedna z wielu nazw rzki Koprzywianki, w pow. sandomierskim. Wrona 1. os. , pow. sieradzki, par. Uników. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. W nowszych spisach nie podana. 2. W. , os. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Węgleszyn. 3. W. , niekiedy Warna, wś nad rzką Naruszewką, pow. płoński, gm. Szumlin, par. Wrona, odl. 15 w. od Płońska, ma ko ściół par. drewniany, cegielnią i karczmę, 46 dm. , 495 mk. , 1679 mr. W r. 1827 było 14 dm. , 116 mk. Ob. Joniec. Kościół parafialny, nieznanej erekcyi, istniał dawniej we wsi Wroń ska o 1 2 mili od Wrony, założyć go miał jako by dziedzic wsi Kazimierz Osiecki. W r. 1576 wś Wrona, należąca do grodu zakroczymskiego, ma 43 łan. km. , 6 zagr. , 1 kowala, zaś wś Wroń ska 121 2 łan. , 8 zagr. , 3 zagr. z rolą Pawiń. , Mazowsze, 309 i 310. Obecny kościół we wsi Wrona pochodzi z r. 1774. W. par. , dek. płoń ski, 2150 dusz. Br. Ch. Wronczyn, w dok. , pow. poznańskim zachodnim, urząd okr. w Stęszewie, par. kat. i urząd stanu cyw. w Modrzu, st. kol i urz. poczt. w Czempinie, szkoły w miejscu, sądy w Poznaniu. Obszaru 290 ha, 39 dm. , 322 mk. 317 katol. . 2. W. , wś szlach. , tamże, ma 1418 ha, 30 dm. , 653 mk. 8 ew. . Parowa gorzelnia. Do pod. grunt. oszacowano czysty dochód na 12, 369 mrk. W. należy do dóbr będlewskich. Leży na płn. zach. Stęszewa. 3. W. , wś szlach. , w pow. średzkim, par. ew. , sąd okr. , urząd okr. , st. kol. i poczta w Pobiedziskach, urz. stanu cyw. w Jerzykowie, par. kat. i szkoła w miejscu. Obszaru 674 ha, 14 dm. , 210 mk. 166 katol. . Jest pa rowa gorzelnia i młyn parowy. Do podat. grunt. oszacowany czysty dochód na 21697 mrk. W. poznański znany już r. 1339. Z przywileju Ja na, bisk. pozn. , sołtysi wsi Stęszewka mieli, mie dzy innemi, prawo stawiać, , grodze structura łowieckie w stronę ku W. Kod. Wielk. , 1194. Z W. Stęszewskiego pochodził Mikołaj Baran Wronczyński, później podobno Barankiem zwa ny. Baranem był jeszcze gdy go pozywali r. 1393 żydzi poznańscy. Za Barana ręczył r. 1397 sąsiad zyniec winiał r. 1398 o zabicie brata. Wojciech Brylewski z Brylewa na zachód od Gostynia. W spra wie Sybana Wronczyńskiego z Pytlową, kmiot ką piechanińską r. 1398, świadczył Baranek wraz z inną szlachtą, jako Pytel nie umarł od Sybanowych mąk. Z tegoż W. pochodziła Helena, prawująca się w 1394 r. z macochą Eu femią ze Skoraczewa pod Szmiglem. W r. 1580 miał W. 9 łan. , 3 zagr. , 5 kom. i 1 rzem. W r. 1793 był tu dziedzicem Stan. Potocki, kasztelan rogoziński, z Będlewa. W. pobiedziski znany już w r. 1256. Boguchwał, bisk. pozn. , zakła dając kościół w W. , przekazał mu dziesięciny z Biskupic i Bożejewa Kod. Wielk. , Nr 601. Z tegoż W. pisał się Andrzej Wronczyński, wystę pujący jako świadek w sprawach Jarosława z Jagodna z Pietraszem Kotem z Tarnowa r. 1399 i w zatargach Spławskiego ze Spławia poznań skiego z Abrahamem z Wierzchoszewa r. l393. Z W. pobiedziskiego pochodził także Piotr, któ ry w r. 1391 prawował się z Piotrem Nosilińskim i r. 1349 świadczył w sprawie Adama Koralskiego wspólnie z Piotrem Gołuńskim, Wa cławem Jagodzińskim z pod Kostrzyna i Anto nim Głębockim z pod Kiszkowa. W r. 1580 mieli w W. cząstki Marcin Przeczławski 2 łany i Wojciech Wroncziński 3 łany, 1 rybaka. W r. 1618 siedzieli tu Jan Broniewski i Maciej Wron czyński. W XVII czyńskie z W. , Złotnik i Krześlic. Należały do Antoniego Białobłockiego, podsędka ziemsk. gnieźn. W r. 1793 siedzi tu Ant. Białobłocki z Krześlic. W. Ł. Wronczyńskie holendry, pow. średzki, przyległe do Wronczyna, mają 80 ha, 4 dm. , 48 mk. W r. 1793 dziedziczy tu Antoni Białobłocki z Krześlic. Wroni al. Woroni 1. Bór, uroczysko, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Masiewo, o 53 w. od Prużany, 391 2 dzies. ziemi włośc. ; należy do wsi Browsk. 2. W. Luh, uroczysko, pow. sokolski, w 2 okr. pol, gm. Nowowola, własność Aleksego Szarkowa, ma 48 dzies. 12 lasu, 5 nieuż. . Wroniawy, wś i folw. nad rz. Gajową, pow. turecki, gm. i par. Goszczanów, odl. od Turka 22 w. , ma 11 dm. , 153 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 161 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. Wronin Wron Wronikó 601 gr. or. i ogr. mr. 486, łąk mr. 59, pastw. mr. 11, lasu mr. 16, nieuż. mr. 30; bud. mur. 6, drew. 6; płodozm. 9 i 10 pol. Wś W. os. 19, mr. 45. Do W. należy folw. Góry Strachanowskie, mający 193 mr. zagajników sosnowych i dębowych. Wymieniona w opisie par. Goszczanów Łaski, L. B. ,, 62. Według reg. pobor. pow. sieradzkiego z r. i553 miała 11 łan. Pawiń. , Wielk. , II, . Wroniawy, w dok. Wronawe, wś gospod. nad rz. Obra, w pow. babimojskim, sąd okr. , st. kol. , urząd okr. i par. ew. w Wolsztynie, urz. stan. cywil. w Solcu Silz, par. kat. i poczta w Kębłowie Kiebel, szkoła katol. w miejscu. Ob szaru 330 ha, 68 dm. , 533 mk. 519 katol. . 2. W. , wś dwor. , tamże, ma 2118 ha, 20 dm. , 287 mk. 279 katol. . Dochód grunt. czysty oce niono na 11573 mrk. Jest gorzelnia parowa. Niedawno wyszły W. z rąk BroelPlaterów. Na obszarze wsi zachowały sie Pastewnik, Przewóz, Piaski, Góry; wzgórz Win nica, Białe Góry. W. leżą na wschód i w po bliżu Kębłowa. W r. 1314 pisał się jakiś Buckfalus z W. W r. 158. 0 miały W. 6 łan. , sołtys W. Gajewscy z Wolsztyna. W. Ł. Wronie, wś dziś nieistniejąca na obszarze pow. ostrowskiego, dawniej nurskiego. Stanowiła odwieczną własność biskupów płockich, wymieniona w dokum. Konrada z 1203 r. Na części jej obszaru powstało w XVI w. miasteczko Andrzejów. W r. 1578 w par. Andrzejów jest wieś GodlewoWrońce, należąca do drobnej szlachty, mającej tu 16 łan. km. , 2zagr. Pawiń. , Mazowsze, 399. Wronie, niem. Frdok. Fronow, dobra ryc. , pow. lubawski, st. p. i kol. i par. kat. Wąbrzeźno, o 4, 5 klm. odl. ; szkoła ew. w miejscu; 1252 ha 557 roli orn. , 53 łąk, 573 lasu; 1885 r. 17 dm. , 48 dym. , 232 mk. , 73 kat. , 159 ew. , z tych przypada na folw. Katarzynki 4 dm. , 59 mk. , na folw. Pólko 2 dm. , 22 mk. Własność Marty v. Alvensleben. . Później został jako filialny przyłączony do Nowejwsi. Około r. 1430 występuje Hanusz Roeder jako dziedzic na Nielubiu. Wroniu i Borówku ob. Kętrz. , o narod. pol. , str. 132. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 donosi, że mesznego pobierał prob. z dworu 2 kor. żyta i tyleż owsa, a od 5 kmieci po 1 kor. żyta i owsa ob. str. 401. W XVI i XVII w. posiadali W. Plemięccy, do których należał także Ryńsk i Osieczek. Bywali Plemięccy pod on czas starostami w Kowalewie. Ich groby znajdują się w kaplicy osieckiej i w kościele kowalewskim. Fabian Plemięcki był szczególnym dobrodziejem kościoła, który, z kamieni zbudowany i dachówką kryty, miał na boku przymurowaną wieże. W kościele były 2 ołtarze wielki, marmurowy, z obrazem Pana Jezusa na krzyżu i mniejszy z obrazem Siedmiu Sakramentów. Przy ołtarzu tym były 3 nagrobki Plemięckich. Później kościół podupadł, a nowsi posiadacze przywłaszczyli go sobie i dziś podobno używają za spichlerz ob. Utrac. kościoły przez kś. Fankidejskiego, str. 62. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisano W. jako wś i folw. szlach. o 10 dym. , własność hr. Małachowskiego str. 255. Wronie Koszary, grupa domów w Kalnikowie, pow. mościski. Wroniec, w XVI w. Wroniniec, w Wronin minor, wś i folw. , pow. miechowski, gm. Wierzbno, par. Biórków, odl. 35 w. od Miechowa. W r. 1883 folw. miał 130 mr. 116 roli, 10 łąk i 4 nieuż. . W r. 1827 było 14 dm. , 115 mk. , par. Czulice. Ob. Wronin. Wroników, dawniej Wronikowy, wś i folw. nad rzką Luciążą, pow. piotrkowski, gm. i par. Rozprza, odl. 13 w. od Piotrkowa. Wś ma 12 dm. , 264 mk. ; folw. 5 dm. , 35 mk. Do folw. należy młyn wodny. W r. 1827 było 22 dm. , 187 mk. Dobra W. lit. A. składały się w r. 1889 z folw. W. i Laski, rozl. mr. 748 gr. or. i ogr. mr. 559, łąk mr. 128, lasu mr. 42, nieuż. mr. 19; bud. mur. 11, drew. 17; płodozm. 7 i 8 pol. , las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 19, mr. 152, wś Laski os. 12, mr. 96, wś Bogumiłów os. 6, mr. 25. Na początku XVI w. łany folw. , na których części byli osadzeni kmiecie, dawały dziesięcinę pleb. w Rozprzy, kmiece zaś na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , II, . Według reg. pobor. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś Wroników minor, w par. Rozprza, własność Mirskich i Piaszczyńskiego, miała 7 0sad. . 3 łany; W. major 7 osad. , 4 łany Pawiu. , Wielk. , II, 252. Wronin, dawniej Wronin Wielki, wś i folw. , pow. miechowski, gm. Wierzbno, par. Biórków Wielki. Leży aa lewo od drogi z Proszowic do Krakowa, na samej granicy od Galicyi, odl. 35 w. od Miechowa. Folw. poduchowny, mający 782 mr. , nabył na licytacyi około r. 1880 Suchecki za rs. 72400. W r. 1827 było 34 dm. , 245 mk. , par. Czulice. W r. 1882 folw. W. rozl. mr. 659 gr. or. i ogr. mr. 516, łąk mr. 47, pastw. mr. 11, lasu mr. 61, nieuż. mr. 24 bud. mur. 1, drew. 13; płodozm. 8 pol. , las nieurządzony. Według opowieści Długosza L. B. , III, 38 Iwo Odrowąż, bisk. krak. , założywszy szpital dla ubogich na Prądniku pod Krakowem i osadziwszy przy nim braci szpitalnych św. Ducha, nadał mu w uposażeniu, między innemi villam Wronin u Majorem scilicet et Minorem. Wsi te należały wtedy do dóbr stołowych biskupstwa krakowskiego. W połowie w. wś Wronin Wielki ma 14 łan. km. , z których każdy daje 2 grzyw. czynszu rocznie i dzień robocizny w tygodniu z własnym wozem lub pługiem. Kto nie odrabia dnia płaci czynszu 3 grzywny. Dają też z łanu po 30 jaj, po miorze Wroniawy Wron Wronin Wronin Wronino Wronk Wronki żyta i dwie miary owsa, cztery kapłony i 4 gro sze. Jeden łan rozdzielony jest miedzy karcz mo i trzech zagrodników. Odrabiali oni jeden dzień pieszy w tygodniu, czynszu nie płacili. Dziesięciny z łan. km. pobierała kanonia karniowska w Krakowie. Był też folwark klasz torny. Wronin mały Wroniec miał 8 łan. km, dających po 2 grzyw. czynszu i dzień roboci zny w tygodniu albo za nią o jedną grzywnę czynszu więcej. Inne daniny jak wyżej. Była tu też karczma z rolą i zagrodnicy. Z pięciu łanów pobierała dziesięcinę kanonia dziewiątelska, z trzech łan. km. , karczmy i zagrodników pleban w Czulicach. Łany te były poprzednio rycerskie militares. Klasztor miał tu dwie sadzawki L. B. , III, 48, 49. Wsiom tym na dał w r. 1303 Władysław Łokietek prawo nie mieckie Kod. Małop. , I, 170. W r. 1581 we wsi Wroniniec klasztor płaci od 6 łan. km. , 1 czynsz, 3 kom. bez bydła, 2 rzem. , 1 dudy, we Wroninie zaś od 81 2 kom. z bydłem, 6 kom. bez bydła Pawiu. , Ma łop. , 17. Br. Oh. Wronin, zameczek nad Dunajcem, śród lasów należących do klasztoru sądeckiego, wspomniany jest w dokum. wydanym r. 1320 przez Stanisławę, przełożoną klasztoru, jako castrum nostrum Wronyn. Zdaniem Morawskiego leżał na wzgórzu między Czorsztynem a Kluszkowcami ob. Kod. Małop. ,. Wronin, 1294 i 1532 Wronów, 1531 Nuronin, dobra i wś, pow. kozielski, par. kat. Grzędzin, ew. Raciborz. W r. 1885 dobra miały 456 ha, 14 dm. , 206 mk. 9 ew. ; wś 462 ha, 116 dm. , 825 mk. kat. Wronina, wzgórze, ob. Czorsztyn. Wroninko, wś, pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Radzymin, odl. 6 w. od Płońska, ma 5 dm. , 85 mk. , 248 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 35 mk. , par. Gumino. Wronino, wś i folw. nad rz. Żurawianką, pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Gumino, odl. 7 w. od Płońska, ma 11 dm. , 214 mk. , wiatrak i karczmę. W r. 1827 było 10 dm. , 91 mk. W r. 1889 dobra W. Niwa składały się z folw. W. i Bęszyno, rozl. mr. 1085 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 436, łąk mr. 41, pastw. mr. 17, nieuż. mr. 16; bud. mur. 3, drew. 16; płodozm. 11 pol. ; folw. Bęszyno gr. or. i ogr. mr. 504, łąk mr. 29, pastw. mr. 32, nieuż. mr. 10; bud. mur. 3, drew. 5. Wś W. os. 20, mr. 65; wś Niwa os. 9, mr. 303; wś Bęszyno os. 9, mr. 14; wś Miączyn os. 19, mr. 19. W r. 1576 było łan. km. , 1 zagr. i części szlacheckich bez kmieci 11 4 łan. i 3 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 302, 306. Wroniński potok, niem. Wroniner Wasser, pow. kozielskim. Wroniny 1 fol. nieistniejący obecnie, w pow. gostyńskim. Leżał na płn. wsch. Gostynia, w paraf. Jeżewo. W r. 1793 posiadłość Rydzyńskich. 2. W. , las na obszarze Jeżewa, w tymże powiecie, z leśniczówką, par. katol. w Jeżewie; 2 dm. , 8 mk. Wroniny, leśnictwo, w pow. szremskim, ob. Jeżewo. Wronka, wś i os. nad jeziorem Wronką, pow. mławski, gm. Zieluń, par. Dłutowo, odl. 37 w. od Mławy, ma 22 dm. , 227 mk. , 1379 mr. 254 mr. nieuż. . W r. 1827 było 15 dm. , 94 mk. W r. 1578 we wsi Wronka, w par. Nicko, siedzieli Straszewscy i mieli w drobnych działkach 11 łan. km. i kowala. Wronki, niem. Wronke, miasto nad rz. Wartą, w pow. szomatulskim, posiada w miejscu sąd okr. , urz. stanu cywil. , st. kol. żel. , pocztę, szkoły i parafie obu wyznań. Do miasta należy ziemi 502 ha, ma ono 271 dm. , 3091 mk. , z tych 1565 katol. i 569 żydów; w r. 1846 było ich 813. Miasto leży przy kolei poznańskosta rogrodzkiej. Na Warcie w latach od 1845 do 1848 wzniesiono okazały most dla kolei żelaznej. Dawniejsza garbarnia banku rolniczoprzem. Kwilecki, Potocki i sp. zamienioną została na syrowiarnię. Opodal miasta odkryto nad Wartą pokłady węgla brunatnego. Najdawniejszą wzmiankę o W. spotykamy w przywileju Przemysława z r. 1279 i 1280 starszy dokument z r. 1251 uważają za podrobiony. Przywilej ten nadaje dominikanom grunt w mieście W. na zbudowanie klasztoru, oraz różne dochody i prawa. Kościół w W. wspomina przywilej z r. 1298. Pod panowaniem książąt szlązkich były W. centrem okręgu. Dominikanie ściągnęli do W. niemieckich osadników i postarali się dla nich o prawo niemieckie w r. 1383. W tymże roku zdobył W. Domarat i złupił okoliczne wsi. Świdwa, kasztel. nakielski, uderzył na Domarata, obozującego pod Piotrkówkiem i przepędził go aż o 2 mile za W. Domarat w odwecie rozłożył się pod Obornikami, zkąd pustoszył dalej okolicę. W w. miasto W. stawiało do obozu 10 żołnierzy. W r. 1524 istniała tu królewska komora celna, już podobno od r. 1390. W r. 1500 wystąpili Górkowie z dziedziczną pretensyą do miasta. W r. 1505 nadał im W. król Aleksander na lenno, a 1515 król Zygmunt na dziedzictwo. W początku XVI w. przenieśli się dominikanie z W. do Poznania, chociaż im król Jagiełło odbudował spalony klasztor i nadał połowę rybołówstwa na Warcie w promieniu jednej mili. Później jednak dominikanie wrócili do W. Miasto nabyło folw. Nietrzebę i zbudowało sobie strzelnicę. W r. 1582 dziedziczka Barbara Czarnkowska miała z W. dochodu 405 złr. gr. 24. W XVII w. posiadali W. Koźmińscy, w XIX Dzieduszyccy. W r. 1767 spaliły się prawie całe W. P. od koniec w. miały W. ludności 1368 dusz, w części Polaków, i 382 żydów. Mieszkało wtedy w W. 42 szewców, 35 sukienników, 22 krawców 17 żydów, Wronó Wrono Wronk 16 szynkarzy, samych chrześcian i t. d. Ap teka była w miejscu. Miało miasto stróża no cnego i kata. Dochód wynosił 58 tal. , rozchód 26 tal. Obok klasztoru miały W. dwa kościoły katolickie, dom modlitwy ewangielicki, 4 bu dynki gminne, 7 młynów, 237 domów 6 pod dachówką. . Ordynacyą miejska pruska otrzy mały W. w r. 1838. W r. 1848 utworzyła sio tu niemiecka brygada obronna, na której czele stał budowniczy kolejowy Burkner. Wysyłano kilkakrotnie deputacyą do Poznania w celach giermanizacyjnych. Dobra W. , obejmujące oko ło 16000 mr. brandenburskich, przeszły od Dzieduszyckich, długoletnich dziedziców, w ręce Igna cego Grabowskiego, który sprzedał tę posia dłość około r. 1880 Niemcom. W. Ł. Wronki al. Wronka. niem. Wronken, folw. do Ostrowitego, pow. lubawski, st. p. i par. kat. Ostrowite; 4 dm. , 12 mk. ; 1789 r. 2 dymy. Wronki 1. niem. Wronken, wś, pow. oleckowski, st. p. Duneyken. 2. W. , niem. Wronken Gross i Klein, wś i dobra, pow. gołdapski, st. p. Goldap. Wronów 1. al. Wronowo, wś i folw. , pow. słupecki, gm. i par. Szymanowice, odl. od Słupcy 30 w. ; wś ma 4 dm. , 64 mk. ; folw. 2 dm. , 20 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 70 mk. W r. 1893 folw. W. , oddzielony od dóbr Obory, rozl. mr. 183 gr. or. i ogr. mr. 169, łąk mr. 7, nieuż. mr. 7; bud. mur. 3, drew. 3. Ob. Obory 4. . 2. W. , wś i folw. , pow. opatowski, gm. Boksice, par. Waśniewo, odl. od Opatowa 20 w. , ma 24 dm. . 188 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 89 mk. W r. 1886 folw. W. , oddzielony od dóbr Mirogonice, rozl. mr. 334 gr. or. i ogr. mr. 235, łąk mr. 18, pastw. mr. 1, lasu mr. 24, nieuż. mr. 56; bud. drew. 12; płodozm. 9 pol. ; las nieurządzony. Włościanie mają 251 mr. W połowie w. role folwarczne, należące do kilku dziedziców, dawały dziesięcinę pleb. w Waśniowie, łany kmiece biskupowi krakow. Długosz, L. B. ,. 1578 Kalikst Michowski płaci tu od 5 osad. , 11 4. z rolą, 3 kom. ubogich Pawiń. , Małop. , 195. 3. W. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. i par. Gołąb. W r. 1827 było 25 dm. , 163 mk. , par. Końskowola. 4. W. , wś i folw. nad rz. Bełczącą, pow. nowoaleksandryjaki puławski, gm. Godów, par. Chodel, odl. 35 w. od Puław, ma młyn wodny, pokłady wapna, gorzelnię parową w r. 1870, szkołę początkową. W r. 1827 było 41 dra. , 265 mk. W r. 1884 folw. W. rozl. mr. 1179 gr. or. i ogr. mr. 989, łąk mr. 6, pastw. mr. 5, lasu mr. 132, nieuż. mr. 47; bud. mur. 12, drew. 13; płodozm. J 2 pol. , las nieurządzony. Do folw. należały poprzednio wsi W. os. 66, mr. 782; Książ os. 11, mr. 164; Osiny os. 16, mr. 315; Lipiny os. 9, mr. 171; Siewalka os. 23, mr. 445; Sewerynówka os. 14, mr. 244; Zofiówka os. 5, mr. 153; wś Dębiny os. 11, mr. 259; Adelin os. 18, mr. 352; os. Wiktorya os. 1, mr. 147. W połowie, należącej do par. Kłodnica, byli Toporczykowie Dobiesław, Andrzej i Żegota. Łany kmiece dawały dziesięcinę pleb. w Kłodnicy Długosz, L. B, . 1676 we wsi Wronów płaci Feliks Szaniawski, pisarz ziemski lubelski, od 2 osób z rodziny, 9 dworskich i 99 poddanych Pawiu. , Małop. , 12a. Br. Ch. Wronowe, ob. Wronowo. Wronowice 1. wś i folw. , pow. łaski, gm. i par. Łask. Wś ma 25 dm. , 285 mk. , 35 os. , 457 mr. ; folw. 3 dm. , 10 mk. , 1500 mr. , należy do dóbr Łask. W r. 1827 było 21 dm. , 192 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę dawano arcyb. gnieźn. a kościołowi w Łasku tylko kolędę, po groszu z łanu. W r. 1552 było 14 osad. , 8 łan. Pawiń. , Wielk. ,, 239. 2. W. , wś i folw. , pow. hrubieszowski, gm. Miętkie, par. Tyszowce, odl. 15 w. od Hrubieszowa, mają dwa młyny wodne. W r. 1827 było 41 dm. , 237 mk. W r. 1886 dobra W, składały się z folw. W. , Kożuchy i przyl. Leśniczówka, rozl. mr. 1290 gr. or. i ogr. mr. 607, łąk mr. 180, past. mr. 187, lasu mr. 253, nieuż. mr. 163; bud. mur. 3, drew. 25; las nieurządzony. Wś W. os. 29, mr. 343; wś Kożuchy os. 9, mr. 28. Wronowice, wś, w pow. sądeckim, na praw. brzegu Łososiny, lew. dopł. Dunajca, 287 mt. u. p. m. , na płn. stoku lesistych wzgórz sięgających 627 mt. , składa się z dwóch części Wronowic i Łyczanki. Obie osady liczą 53 dm. i 387 mk. 203 męż. , 284 kob. rz. kat. , należących do par. w Tęgoborzczu. Pos. tabularna Prane. hr. Przychodzkiego ma 372 mr. , pos. mn. 524 mr. W połowie XVI w. Wronowice, w par. Jakubkowice, należały do Wronowskiego. Łany km. , karczma i zagrod. z rolą dawali dziesięcinę, wartości do 4 grzyw. , plebanowi w Jakubkowicach, folw. zaś dziesięcinę, wartości do grzyw. , kościołowi w Tęgoborzu Długosz, L. B. , II, 243. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 137 Łyczanka należała do par. w Tęgoborzu; była własnością Stanisława Wiktora, który płacił od łan. km. i 1 zagr. z rolą. W. zaś, zwane Wrocimowice, należały do par. w Jakubkowicach; dziedziczył je Krzysztof Szałowski, który miał 3 półłanki km. i 6 zagr. z rolą. Zdaje się, że obok tych wsi istniała jeszcze Łączna, obecnie nie znana, w której Stanisława i Andrzej Wiktorowie mieli półłanek kmiecy, 4 zagr. z rolą, 1 bez roli. W. graniczy na płn. z Zbydniowicami, na wsch. z Jakubkowicami i Tęgoborzem, na płd. z Skrzętlą a na zach. ze Stankową i Stankową Wolą. Mac, Wronowo 1. niekiedy Wronowe, wś i folw. , pow. makowski, gm. i par. Karniewo. Folw. ma 5 bud. mur. , 8 drew. , 649 mr. 564 roli, wchodzi w skład dóbr Łukowe, wś ma 34 os. , 111 Wronki Wro Wrotk Wron mr. W r. 1827 było 15 dm. , 89 mk. W r. 1567 Wronowo Łoś, własność Pawła Łosia, mia ła 9 włók, 4 ogr. , 1 kowala. W. i Łukowe są. częściami obszaru leśnego, zwanego Łoś, który rozpadł się na oddzielne osady Wronowo, Łu kowe i Wola. Jeszcze w XVI w. dodawano do tych nazw drugą wspólna i pierwotna zarazem Łoś. 2. W. al. Józefowo, wś, folw. i kol. , pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 16 w. , ma 24 dm. , 168 mk. Fol. ma 339 mr. i wchodzi w skład dóbr Dowspuda, wś ma 572 mr. , kolonia 92 mr. W spisie z r. 1827 mylnie nazwany Wro95 mk. Br. Ch. Wronowo, wś dwor. , w pow. krotoszyńskim koźmińskim, sąd okr. , urz. okr. i par. ew. w Koź minie, urząd stanu cywil. w Starymgrodzie, st. kol. w Walenicach, poczta w Kuklinowie, szkoły i par. kat. w Wielowie. Ma 5 dm. , 112 mk. , 408 ha. Do pod. grunt. oszac. czysty dochód na 7055 mrk. 2. W. , folw. , w pow. kościań skim, okr. urz. i st. kol. w Czempiniu, urz. stanu cywil. w Gorzyczkach, poczta i szkoła kat. w Turwi, par. kat. w Błociszewie, sąd okr. w Ko ścianie, 6 dym. , 125 mk. Należy do dóbr turewskich, spadkob. Chłapowskich. Leży na płd. wsch. Czempinia, zach. Szremu i Błociszewa. Znane już r. 1366. W r. 1580 ma 7 łan. , 3 zagr. ; r. 1793 dziedzic Józef Chłapowski z Turwi. W. Ł. Wronowo, posiadłość, pow. ostródzki, st. p. Wronowy al. Wronowo, wś rycer. , pow. inowrocławski Strzelno, obie parafie, sąd okr. , urz. okr. , urz. stanu cywil, st. kol. i st. poczt. w Strzelnie, szkoły obu wyznań w Młynach Muehlengrund. Obszaru 410 ha, 9 dym. , 123 dusz 1 prot. Leży na płd. wsch. od Strzelna, nad szosą do Wójcina, a na płd. zach. Kruszwicy. W r. 1436 pisze sie w przywileju miasta Strzelna, nadanym przez Jana z Łukaw, opata strzeln. R. 1557 we W. Piotr Zagoczki Żegocki z Żegotek po siada 6 łan. os. , 1 pusty, 1 zagr. . W. Ł. Wrońsk, 1391 r. Wrońska, też Wrońsko, wś i folw. pow. płoński, gm. Załuski, par. Wrona, odl. 10 w. od Płońska, ma 26 dm. , 302 mk. , gorzelnię. W r. 1827 było 22 dm. , 186 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 962 gr. or. i ogr. mr. 817, łąk mr. 69, pastw. mr. 51, nieuż. mr. 24; bud. mur. 3, drew. 20; płodozm 6 i 10 pol. ; pokłady torfu. Wś W. os. 36, mr. 235. Jest to dawna własność kapituły płockiej, w pow. zakroczymskim. Biskup płocki Henryk nadaje r. 1391 tej wsi prawo chełmińskie i pozwala nabyć sołtystwo 3 łany i karczmę Zdzisławowi ze Żdżar nobili od kanonika Andrzeja. Kmiecie mają płacić po 24 gr. czeskich czynszu z łanu kanonikowi płockiemu, po 30 jaj, 2 kury, odrabiać 3 dni i dawać dziesięcinę snopową. Nabywca sołtystwa będzie sądził sprawy kry minalne małe i cywilne. Z kar sądowych pobiera 2 denary kanonik, trzeci sołtys Kod. Maz. , 114. Wrońsko, dawniej Wroniska al. wś i folw. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Widawska, par. Brzyków, odl. 28 w. od Łasku, 7 od Widawy. Wś ma 27 dm. , 347 mk. ; folw. 3 dm. , 33 mk. ; wś W. Poduchowne 11 dm. , 41 mk. W r. 1827 było 28 dm. , 189 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 1104 gr. or. i ogr. mr. 403, past. mr. 11, lasu mr. 658, nieuż. mr. 32; bud. mur. 3, drew. 4; płodozm. 10 pol, las nieurządzony. Wś W. os. 29, mr. 310. Wś W. Poduch. 65 mr. Na początku XVI w. pleban z Brzykowa miał tu 2 łany i trzeci później w 20 grzyw. zapisany przez Starzeńskiego i to wraz z placami kmiecemi, ogrodami i łąkami. Dwanaście łanów folw. dawało dziesięcinę pleb. w Brzykowie, kmiece prócz plebańskich, w liczbie 91 2 dawały prepozytowi wieluńskiemu za dziesięcino po fertonie, a z pustych łan iw dawano albo snopną al. pieniężną. Pleban w Brzykowie otrzymywał od kmieci meszne po 2 kor. żyta i 1 kor. owsa z łanu Łaski, L. B. , 1, 474 i, 96. W r. 1553 płacono od 4 łan. a 1576 od 6 łan. km. Wrony 1. os. młyn. , pow. noworadomski, gm. Dmenin, par. Radomsk, 1 dm. , 6 mk. , 109 mr. Wchodziła w skład dóbr Gidle. 2. W. , os. , pow. sieradzki, gm. i par. Klonowa, ob. Klonowa 1. . 3. W os. leś. , pow. wieluński, gm. i par. Praszka. Wrośle, wś nieistniejąca obecnie, w okolicy Stawiszyna. Należała do klasztoru w Ołoboku Wroszewy, w par. Bienice, ob. Wróżewo. Wroszkowo, wś nieistniejąca obecnie, w okolicy Słupcy. Już na początku XVI w. stała pustką Łaski, L. B. , 1, 306. Wrotki, wś, pow. augustowski, gm. Dembowo, par. Janiny, odl. 19 w. od Augustowa, ma 14 dm. , mk. , 188 mr. Wchodziła w skład dóbr Adamowicze. W r. 1827 wś rząd. , ma 12 dm. , 74 mk, Wrotków, wś nad rz. Bystrzycą, pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par. Lublin odl. l1 2 w. . Posiada młyn amerykański z produkcyą na 96000 rs. , 64 osad, 1212 mr. Wchodziła w skład majoratu rząd. Czerniejów. W r. 1827 było 66 dm. , 362 mk. W r. 1531 wś W. , w par, Lublin, ma 21 2 łan. km. E. 1676 Sierakowski, cześnik, płaci tu pogłówne od 23 poddanych a kasztelan bełzki od 44. Wrotków, wś gospod. nad rzką Orlą, w pow. krotoszyńskim Koźmin, sąd okr. , urząd okr. , urz. stanu cywil, st. kol. i poczt. w Koźminie, szkoła katol. w miejscu, ewang. w Borzęciczkach Radenz, par. katol w Mokronosie, ewang. w Koźminie. Obszaru 259 ha, 29 dym. , 256 dusz katol. 2. W. , wś, w temże położeniu, ma 342 ha, 8 dym. , 146 dusz 35 ew. . Należy do Wronowo Wrośle Wrono Wroń Wrotkowski Majdan dóbr Borzęciczki Radenz, własność hr. Ottona. Stolberg Wernigerade, który je nabył od Radolińskich. Leży na zach. Koźmina, w pobliżu Mokronosa. W r. 1338 nadana była Maćkowi, synowi Przybysława Borkowicza, wraz z miastem Koźminem i innemi włościami, przez króla Kazimierza. W r. 1455 Ilińcza z Rogowa, kasztelan sandomierski, puścił połowę W. na wyderek Maciejowi i Mikołajowi z Jastrzębnik. W latach 1456 1262 należy jeszcze część W. do Wrotkowskich, a w r. 1465 cała wś do Ilińczy, który r. 1471 sprzedał ją Janowi Gruszczyńskiemu, arcyb. gnieźn. Następnie wchodził W. w skład klucza koźmińskiego, od którego później został oderwanym. Reg. pobor. z r. 1578 wymieniają. Macieja Wlewskiego, który w W. posiada 12 śladów os. , 2 zagr. ; z r. 1618 podają tu regestra Rozrażewskiego. R. 1756 posiada W. Jędrzej Radoliński, podkomorzyc wschowski, r. 1779 Anna Radolińska, pisarzowa ziem. gnieźn. , około r. 1793 Radoliński, rejent grodzki pyzdrski, a w nowszych czasach Sokolniccy. W wyderek puszczony był W. r. 1600 Marcinowi Gałczyńskiemu, a w r. 1636 Adamowi Załuszkowskiemu, który go wziął w zastaw za 12000 złp. od Stan. Przyjemskiego. Kmieci było O, cztery łany opustoszałe wcielono do folwarku. Sołectwo tutejsze znikło w XVII w. Karczmę posiadał r. 1456 Mikołaj Wrotkowski. IV. Ł. Wrotkowski Majdan al. Nowa Osada, wś, pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par. Lublin, ma 12 os. , 44 mr. Wrotne, wś, pow. częstochowski, par. Krzepice. Nie podana w nowszych spisach i niewspominana w reg. pobor. z XVI w. W r. 1827 miała 5 dm. , 31 mk. Wrotniew, ob. Worotniów. Wrotno, jezioro, w pow. wyrzyskim, o 7 klm. na płn. od Wyrzyska, a 51 2 klm. na płd. zach. od Łobżenicy, bez odpływu. Wrotnów, wś i folw. , pow. węgrowski, gm. i par. Miedzna, ma 37 dm. , 349 mk. , 2090 mr. Folw. W. wchodzi w skład dóbr Miedzna. Wś ma 33 os. , 1102 mr. W r. 1827 było 31 dm. , 214 mk. Istniał już w XVI w. Wrotnówek, folw. , pow. węgrowski, gm. i par. Miedzna, 1 dm. , 13 mk. , 562 mr. Wchodzi w skład dóbr Miedzna. Wrotycz, folw. , w pow. pleszewskim, ma urz. okr. i stanu cywil. w Sobótce, st. kol. i poczta w Biniewie, par. katol. w Górznie, sąd okr. w Pleszewie, 2 dym, 45 dusz. Ob. Grodzisko 2. . Wrotynia, os. leśna, pow. lipnowski, gm. i par. Dobrzejowice, odl. 28 w. od Lipna, ma 3 dm. , 34 mk. , 60 mr. Należała do podleśnictwa rząd. ciechocińskiego. W r. 1827 było 3 dm. , 32 mk. , par. Ciechocin. Wrowina w dok. , pow. ziębicki, ob. Froemsdorf. Wrożenice, wś nad pot. Kościelnickim, w pow. krakowskim. na granicy Królestwa, 24 klm. na płn. wsch. od Krakowa, styka się na płn. z Czulicami, na płd. z Górką Kościelnicką a na zach. z Węgrzynowicami. Par. rzym. kat. w Czulicach. Składa się z 36 dm. i 212 mk, 106 męż. , 106 kob. rzym. kat. Posiadłość ta bularna liczy 217 mr. i jest uposażeniem pro bostwa w Mogile; pos. mn. ma 215 mr. W po łowie w par. Pobiednik, była wła snością klasztoru w Mogile. Cztery łany kmie ce dawały czynszu po grzywnie, 60 jaj i 2 ko guty, dwa dni robocizny z łanu na tydzień. Osep po 2 miary żyta i jedna owsa, tudzież 4 gro sze. Czterech zagrodników z rolami dawało dziesięcinę do Pobiednika, karczma płaciła czyn szu 1 grzyw. Role kmiece dawały dziesięcinę, wartości od 5 do 12 grzyw. , kościołowi w Pobiedniku. Istniał też folwark klasztorny Dłu gosz, L. B. , III, 427. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 7 należała do parafii w Pobiedniku, by ła uposażeniem opata mogilskiego i składała się z 6 łan. km. , 7 zagr. z rolą. , 1 kom. z bydłem, 3 kom. bez bydła i koła dorocznego. Mac. . Wróżewo al. Wrożewy, Wroszewi 1. fol. , w pow. krotoszyńskim, należy do księstwa kroto szyńskiego, w kluczu Lutogniewa, własność książąt Thurn i. Ma wszystkie urzędy i st. w Krotoszynie, parafia katol. , szkoła katol. w Lutogniewie, ew. w Benicach, sad okr. w Kro toszynie, ziem. w Ostrowie. Obszaru 318 ha, 3 dym. , 62 dusz. 2. W. , wś gospod. , w temże położeniu, ma obsz. 95 ha, 11 dym. , 86 dusz. W. leży na płn. zach. Krotoszyna, pod Benicami. W r. 1578 do 1618 należały do Rozdrażewskich. Jan Rozdrażewski, ststa odolanowski, w r. 1618 puścił w wyderek dobra swoje Krotoszyn, Bożac, Wrożewy, Duszyn i Krotoszyn Stary Rozdrażewskiemu za 30000 zł. ówczesnych Ak ta grodzkie pozn. . W tymże r. posiada tu pod komorzy pozn. 1 śl os. , 7 zagr. , 1 komor. 600 owiec. W. Ł. Wrschowitz, pow. opawski, ob. Wirszowice. Wrszyna, rozległe błoto, w pow. mglińskim gub. czernihowskiej, 3 w. długie, 0, 75 w. szerokie. Wruda, struga, w pow. lucyńskim, dopływ rz. Kudep. Wruta, starożytny gród warowny na Rusi litewskiej, pod Nowogródkiem, nazwany potem Horodyszcze. E. Pawłowicz opisując Horodyszcze t. III, 143 nie nadmienił o W. , o której znajdujemy wiadomości u Narbuta Dz. nar. lit. , IV, a krwawa bitwa i w. ks. Mendog musiał się zamknąć przeciwko wiarołomnemu Towciwiłowi, sprzymierzonemu z Jaćwieżą i Rusią, który przegrawszy musiał się cofać. O tej rozprawie pod W. mówią kroniki Wołyńska i Litewska. dok. , ob. Sperlingsdorf i Urzuty. Wrożenice Wro Wrotycz Wrotnówek Wrotnó Wrotno Wrotn Wrotne Wrotkow Wrzank Wrzanka, potok, dopł. Bystrej, dopł. pot. Półhoranki, na Orawie. Wrzask, w XVI w. Wrzeskj, wś i folw. , pow. brzeziński, gm. Biała, par. Koźle, odl. 20 w. od Brzezin, Wś ma 3 dm. , 18 mk. , 3 mr. włośc. , fol. 5 dm. , 35 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 62 mk. W r. 1893 folw. W. rozl. mr. 289 gr. or. i ogr. mr. 205, łąk mr. 19, pastw, mr. 46, nieuż. mr. 19; bud. mur. 1, drew. 12; płodozm. 9 i 11 pol. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę arcyb. gnieźn. , pleban. w Koźlu tylko kolędę, po groszu z łanu, folw. dawały dziecino plebanowi Łaski, L. B. , U, 392. W r. 1576 wś Wrzask, w par. Kozieł, posiadał Piotr Maczinski, płacący tu od 1 2 łanu km. Pawiń. , Wielkop. , II, . brzezińskiego, z r. 1576 wś Wrzaski, w par. Kozieł, miała l1 2 łanu, 2 osad. i 1 2 łanu bez kmieci Pawiń. , Wielkop. , U, 90, 152. Wrzaski al. Wrzoski, karczma z osadą, w pow. krotoszyńskim Koźmin, ma urząd okr. w Pogorzeli, par. katol. w Starymgrodzie, 1 dm. , 6 dusz. Leży na wsch. Kobylina ku Kuklinowu. Wrzawy, 1328 r. Wrezawe, wś, w pow. tarnobrzeskim, leży w widłach utworzonych przez ujście Sanu do Wisły, ma parafie rzym. kat. i szkołę ludową. Obszerną równinę, narażoną na częste wylewy, zajęły mniejsze grupy domów, korzystające z małego wzniesienia terenu. Grupy te noszą nazwy Brzoza 7 dm. , Czekaj 11 dm. . Dąbrowa 55 dm. , Goczałkowice 32 dm. , Kawęczyn 25 dm. , Łapiszów 34dm. , Pasternik 30 dm. , Sadowie 30 dm. , Strażnik 1 dm. , Wrzawy 21 dm. i Zadole 13 dm. . Wogóle te osady liczą 259 dm. i 1378 mk. 662 męż. , 716 kob. , 1336 rzym. kat. i 42 gr. kat. Obszar tabularny hr. Horochów ma w Brzozie, Dąbrowy, Sadowiem i Wrzawach 25 dm. i 142 mk. 87 męż. , 55 kob. , 121 rzym. kat. a 21 izrl. Obszar tabularny samych Wrzaw wynosi 345 mr. , pos. mn. 55 mr. Starożytna osada, leżała pierwej na praw. brzegu Sanu, niewiadomo jednak kiedy zmieniło się jego koryto, tak że koryto tworzy teraz południową granicę od Zalesia, Gorzyc, Motycza Duchownego i Motycza Szlacheckiego i Skowierzyna. Parafię zastajemy już między r. 1326 a 1328. W połowie w. wś miała kościół par. drewniany. Dziedzicem był Andrzej ze Sienna h. Dębno. Dziesięcinę dawano miejscowemu plebanowi. Do kościoła należały role na pięć staj, folwark w Glinniku, łąki. Przy wsi było jezioro Goczałkowskie Długosz, L. B. , II, 367. W r. 1531 Pawiń. , Małop. , 356 zaliczono W. do województwa lubelskiego, co wskazuje, że w tym czasie San płynął jeszcze starem korytem. Dnia 13 czerwca 1809 r. przyszło na tych polach do starcia między wojskiem ks. warszawskiego, pod wodzą ks. Józefa Poniatowskiego, w liczbie 8000 ludzi a wojskiem austryackiem, stojącym obozem pod Gorzycami, w liczbie 32000. Wojsko polskie ustąpiło i cofnęło się w porządku. Na pamią tkę wypadku postawił w r. 1879 właściciel dóbr Kalikst hr. Horoch piramidę z ciosu, 24 mt. wy soką, wzniesiona na kopcu, z odpowiednim napi sem. Parafia W. należy do dyec. przemyskiej, dek. miechocińskiego. Teraźniejszy, drewniany kościół zbudowano w r. 1827. Mac. Wrząca 1. i W. Wesołowska, dwie wsi, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Solec. W. ma 87 mk. , 213mr. , W. Wesołowska 41 mk. , 79 mr. W r. 1827 było 19 dm. , 157 mk. R. 1579 Mateusz Solecki płaci tu od 2 łan. a Stanisław od 1 2 łanu km. Pawiń. , Mazowsze, 196. 2. W. , w XVI w. Wrancza, wś i folw. , pow. turecki, gm. Piętno, par. Turek, odl. od Turka 6 w. , ma 11 dm. , 186 mk. , młyn wodny. W r. 1827 było 21 dm. , 182 mk. W r. 1873 folw. W. rozl. mr. 557 gr. or. i ogr. mr. 322, łąk mr. 26, pastw. mr. 48, lasu mr. 144, nieuż. mr. 22; bud. mur. 1, drew. 15; płodozm. 4, 8 i 11 pol. ; las nieurządzony. Wś W. os. 18, mr. 16, wś Albertów os. 30, mr. 334; wś Kilania os. 16, mr. 85, wś Borowiec os. 17, mr. 113. Na początku XVI w. łany folw. , 1 łan kmiecy i karczmarze dawali dziesięcinę pleb. w Turku, wszystkie zaś łany kmiece i karczmy płaciły kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , 1, 264. W r. l553 wś Wroncza, w par. Psary, miała 7 łan. 3. W. , fol, pow. koniński, gm. Brzeźno, par. Koniu odl. 5 w. , ma 1 dm. , 4 mk. W r. 1827 były 2 dm, , 17 mk. 4. W. , wś i folw. , pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wojków, odl. 22 w. od Sieradza, Wś ma 29 dm. i 606 mk. wraz z osadami Borek, Migacz, Poręby, Łapigrosz, folw. ma 11 dra. i 39 mk. z folw. Zimna Woda, karczmami Dębiniec i Łapigrosz, os. leś. Biała. W r. 1827 było 36 dra. , 323 mk. Dobra W. składały się w r. 1877 folw. W. i Zimna Woda, rozl. mr. 1491 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 518, łąk mr. 71, pastw. mr. 134, lasu mr. 552, nieuż. mr. 28; bud. mur. 11, drew. 13, las nieurządzony; folw. Zimna Woda gr. or. i ogr. mr. 172, łąk mr. 11, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, drew. 1, wiatrak. Wś W. os. 87, mr. 509, wś Borek os. 7, mr. 16. Na początku XVI w. łany km. dawały plebanowi za meszne po 3 kor. żyta i 3 owsa a folwark dziesięcinę Łaski, L. B. , II, 55. W r. 1553 część Zajączka miała 4 łany km. a r. 1576 część Brzechfy 9 łan. Pawiń. , Wielk. , II, 217. 5. W, , wś nad rzką b. n. , pow. kaliski, gm. Ostrów Kaliski, par. Godziesze, odl. 19 w. od Kalisza, ma 17 dm. , 90 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 93 mk. 6. W. Wielko, w dok. Wrancza Major, wś i folw. , i W. Wielka Poduchowna, wś, pow. kolski, gm. Lubotyń, par. Wrząca, leży na trakcie z Koła do Włocławka, 7 w. od Koła st. poczt. i tel. , 11 w. od Brdowa, posiada kościół par. murowany, dom przytułku fun Wrzanka Wrząc Wrząca dusz. 27 dm. 4 mur. , 330 mk. w tem 165 męż. , 162 kob. , sklep wiejski. W. Poduchowna 5 dm. , 154 mk. W r. 1827 było 28 dm. , 249 mk. Położona wśród równiny, ma glebę glinkowatą i pokłady glinki garncarskiej, która nietylko garncarze lecz i fabryki fajansu w Kole chętnie nabywają. Do r. 1864 istniała tu szkoła, kosztem dworu utrzymywana. W pobliżu pałacyku dworskiego stoi lamus staroświecki. Dobra W. uległy w r. 1880 parcelacji, po której powstały dwa folwarki lit. A. rozl. 374mr. i lit. B. , mający 177 mr. ; z reszty ról folwarcznych utworzono 16 kolonii, mających od 10 do 30 mr. Wś włośc. miała 51 osad i 157 mr. Należała tu dawniej wś Lucyanów 6 os. , 32 mr. . Według podania na wzgórku, na którym obecnie wznosi sie kościół parafialny. miał nauczać śród odwiecznej puszczy błogosł. Bogumił, arcyb. gnieźn. 1182 r. . Z lasów tych śladów niepozostało, starzy tylko ludzie pamiętają odwieczny świerk na tem miejscu stojący. Pierwotny kościół wystawił z modrzewiu Wojciech Hebda h. Pomian, dziedzic wsi, w r. 1433; arcyb. gnieźn. Wojciech Jastrzębiec na prośbę fundatora, tegoż roku w środę po Zielonych Świątkach kanonicznie, jako parafialny erygował, p. w. św. Jakuba Ap. i św. Wojciecha. Prawo prezenty pozostawił przy dziedzicach. W miejscu tego kościoła, który z biegiem czasu uległ zniszczeniu, Roch i Agnieszka małżonkowie Śli, wiccy, dziedzice wsi, wystawili w r. 1777 nowy, drewniany. W r. 1664 Roch Kiełczewski, stolnik kowalski, zrobił legat 3000 złp. na lampę wieczystą przed Najśw. Sakramentem, a Jan Łazarowicz, pleban, 400 złp. na utrzymanie wikaryusza r. 1690. W r. 1737 Piotr i Anna Wodeccy ofiarowali dom z ogrodem i rolami na utrzymanie miejscowych ubogich a plebanowi, ze względu na szczupłe jego dochody, nadali prawo propinacyi Rubrycela z r. 1876. Gdy przed 14 laty zgorzał kościół, stanął nowy murowany kosztem parafian, wewnątrz dotąd nie wykończony. Z zabytków przechował się tylko kielich srebrny, darowany przez sufragana Kiełczewskiego w 1677 r. Piękny dzwon, robiony w Toruniu, przy pożarze kościoła spadł i potłukł się. Obecnie kosztem 500 rs. sprawiono trzy dzwony. Księgi metryczne rozpoczynają się od r. 1600 chrztów, r. 1603 małżeństw, r. 1734 zmarłych. Przy kościele bractwo św. Anny z r. 1778 i Różańca św. r. 1783 staraniem małżonków Śliwickich, na ktore Agnieszka Śliwicka zapisała 200 złp. Według Lib. Ben. Łaskiego I, 218 w r. 1521 w skład parafii wchodziły wsi Wrącza Wielka, Sokołowo i Sokołówko, Wierzchociny, Perłowo i Kiełczewo duplex. były Dąbrowa, Kaczyniec, Lucjanów i Ksawerowo. Wrząca Wielka, jak również i sąsiednia Wrząca Mała, płaciły dziesięcinę na stół arcybiskupi i zaliczone były do klucza grzegorzewskiego, gdyż arcybiskupi posiadali tu swe działy. Pierwsza wś dawała 4 grzyw. a druga 3 grzyw. dziesięciny Korytkowski, Arcyb. gnieź. , st. 94. Arcybiskup Sprowskid. 24 kw. , 1455 r. , za zgodą kapituły, udzielił dożywocie bratu swojemu Eustachiuszowi, kasztelanowi radomskiemu, staroście opoczyńskiemu i uniejowskiemu, na wsiach Wrzący, Proboszczowicach etc. Act, ., II, 80, b. W. była siedzibą rodziny Sokołowskich h. Pomian, piszących się z Wrzący Wielkiej. Prawdopodobnie ich antecessorem był ów Wojciech Hebda imię własne h. Pomian, fundator kościoła. Starowolski Monumenta, 404 podaje grobowce Jana Sokołowskiego de Wrząca, kano nika katedry włocławskiej 1503 i Świętosława z Wrzący Sokołowskiego, archidyakona i kanonika kujawskiego, który w zastępstwie Wład. Oporowskiego zawiadywał dyecezyą Ryszczew. i Muczkow. , drugiej połowie ącej pobierali dziesięciny arbhidyakonowie kujawscy, jeden z nich imieniem Jan czy nie wspomniany Sokołowski, w r. 1475 legował kościołowi tamtejszemu za te dziesięciny zebrane pieniądze w ilości 5 grzywien srebra Excerpta ex ac. Cons. Gnesn. , f. 609. Niesiecki wspomina Jarosława S. z Wrzący, kasztelana lądzkiego i star. kolskiego, z czasów Zygmunta I, oraz Stanisława z Wielkiej Wrzący, kasztelana bydgoskiego 1667 r. Korona, , 159 160. Analekta Wielkopolskie Parczewskiego podają jako dziedzica W Wielkiej na początku XVII w. Gabryela Sokołowskiego; miał on tu na ówczas 6 łanów uprawnych i 1 opustoszały, 7 zagr. , 1 wiatrak. Z biegiem czasu dobra te przechodziły, głównie po kądzieli, w posiadanie Raczyńskich, Witowskich, Walewskich. W. par. , dek. kolski, ma przeszła 2000 dusz. 6. W. a, . kolski, o 1 w. odl. od Wielkiej, ma 27 dm. , 374 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 245 mk. W r. 1886 folw. W. Mała rozl. mr. 923 gr. or. i ogr. mr. 837, łąk mr. 39, lasu mr. 20, nieuż. mr. 27; bud. mur. 15, drew. 5. Wś W. Mała os. 30, mr. 48, wś Dąbrowa os. 22, mr. 172, wś Kaczyniec os. 13, mr. 270, wś Ksawerowo os. 6, mr. 65. W XVI w. własność GabryelaRuszkowskiego, posiadała 31 2 łan. km. , 5 zagr. i wiatrak Analekta Wielkopol. , str. 135. Franciszek Ksawery Dąbrowski, generał wojsk rossyjskich 1839 r. znany z pobytu na Wołoszczyznie, przemieszkiwał do końca życia w tym majątku. Po kądzieli przeszła do rąk Rembielińskich, potem Dobrskich, od tych nabył ją Grodziecki. 7. W. al. Szadkówka, wś, kol. i folw. nad rz. Ner, pow. piotrkowski, gm. i par. Lutomiersk, odl. 20 w. od Łasku, leży tuż pod Lutomierskim. Wś ma 11 dm. , 251 mk. , 283 mr. Folw. W. Szadkowska ma 6 dm. , 135 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 136 mk. W r. Wrząc Wrzeczko Wrząso Wrzecionów 1882 fol. w. , oddzielony od dóbr Lutomiersk, rozl. mr. 501 gr. or. i ogr. mr. 420, łąk mr. 22, pastw. mr. 4, wody mr. 10, lasu mr. 11, nieuż. mr. 34; bud. mur. 10, drew. 8; płodozm. 5, 8 i 16 pol. Młyn wodny systemu amerykańskiego. Istniała już na początku XVI w. Łaski, L. B. , I, 376. W r. 1552 były dwa działy, mające 5 osad. Jeden należał do Michała Lutomierskiego Pawiń. , Wielk. , Wrząca, . w dok. Wrzancza, Wrancza, wś pod Ołobokiem. R. 1466 występuje Stanisław z W. , archidyakon włocławski. Dziś nie istnieje. Wrząsawa, w XVI w. Wrząsowa, Wrzaszowa, wś i folw. , pow. łaski, gm. Wodzierady, par. Kwiatkowice, odl. 20 w. od Łasku. Wś ma 12 dra. , 102 mk. ; folw. 2 dm. , 8 mk. W r. . 1827 było 6 dm. , 40 mk. Folw. W. , w r. 1878 oddzielony od dóbr Piorunów, rozl. mr. 225 gr. or. i ogr. mr. 211, łąk mr. 2, nieuż. mr. 12; bud. mur. 4, drew. 2. Wś ma 15 os. , 98 mr. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi a plebanowi w Kwiatkowicach tylko po groszu z łanu za kolędę Łaski, L. B. , I, 385. W r. 1552 było tu 10 osad. a r. 1553 łan. km. 6 Pawiń. , Wielkop. , II, . Wrząsowice, r. 1490 Wrzoszowycze, wś, pow. wielicki, na lew. brzegu Wilgi, w okolicy pod górskiej i lesistej. Przez wś prowadzi droga z Opatkowic do Klasna przy Wieliczce. Graniczy na płn. z Zbydniowicami, na zach. z Gajem, na wsch. z Podstolicami a na płd. z Ochojnem. Par rzym. kat. w Wróblowicach. Wraz z obszarem tabularnym hr. Konopków z Mogilan ma 95 dm. i 610 mk. 303 męż. , 307 kob. , 603 rzym. kat. a 7 izrl. Obszar tabularny wynosi 538 mr. ro li, 56 mr. łąk, 2 mr. 1446 sąż. kw. ogr. , 4 mr. pastw. , 1 mr. 800 s. kw. parcel bud. ; pos. mn. 231 mr. roli, 46 mr. łąk i ogr. , 35 mr. pastw. i 20 mr. lasu. W r. 1490 Pawiński, Małop. , 448 zapisano tę wś w księdze pobor. jako Wrzoszowycze, w 1582 ibid. , Wrzosowskiego, trzymał dzierżawą Krzepicki. Należały wówczas do par. w Kosoccach i mia ły 7 półłanków km. , 7 zagród z rolą, czynszownika, 5 luż bez bydła. Mac. Wrzątków w reg. pobor. , wś, w par. Wilków, ob. Urządków, Wrzecień, pow. szamotulski, ob. Rzeczyn i Rzeczyńskie jezioro. Wrzecionów, os. młyn. , pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa, ma 1 dm. , 6 mk. , 78 mr. Oddzielona w r. 1874 od dóbr rząd. Częstochowa. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. , par. Biała. Wrzeczko, wś i os. młyn. nad rzką Bobrową, pow. łowicki, gm. Łyszkowice, par. Domaniewice, odl. 12 w. od Łowicza, ma 72 dm. , 464 mk. , 1431 mr. Os. młyn. wieczystoczynszowa, do księstwa łowickiego należąca, dawne wójtowstwo, ma 43 mr. Na obszarze wsi 6 stawów, z tych największy ma 12 mr. W r. 1827 było 31 dm. , 217 mk. Na początku XVI w. łany kmiece dawały pleban. w Domaniewicach tylko meszne po 11 2 kor. żyta i 11 2 kor. owsa z łanu a sołtys dawał 6 groszy Łaski, L. B. ,, 345. W r. 1456 arcyb. Jan ze Sprowy zastawia wieś Wrzecze, za zezwoleniem kapituły, Stroszowi z Bielczewa, burgr. łowickiemu. W r. 1579 wś Wrzęczko ma 51 2 łan. km. , 5 zagr. , 2 rzem. , 1 2 łanu wójtow. Pawiń. , Mazowsze, 150. Wrzelów, wś, folw. i dobra nad Wisłą, pow nowoaleksandryjski puławski, gm. Szczekarków, par. Opole, odl. 25 w. od Puław. W r. 1827 było 58 dm. , 328 mk. Dobra W. składa ły się w r. 1885 z folw. W. , Dratów, Nieciecz, Brzozówka, nomenklatury Grabowiec, rozl. mr. 2067 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 250, łąk mr. 130, w odpadkach mr. 4, nieuż. mr. 21; bud. mur. 3, drew. 17 płodozm. 9 pol; folw. Dra tów gr. or. i ogr. mr. 285, łąk mr. 104, pastw. mr. 147, lasu mr. 9, nieuż. mr. 24; bud. drew. 5; folw. Nieciecz gr. or. i ogr. mr. 118, łąk mr. 99, nieuż. mr. 11; bud. drew. 5; fol. Brzo zówka gr. or. i ogr. mr. 410, łąk mr. 34, pastw. mr. 273, w odpadkach mr. 62, nieuż. mr. 87; bud. mur. 2, drew. 15. Wś W. os. 39, mr. 219, wś Majdany os. 26, mr. 156, wś Lubomirka os. 23, mr. 107, wś Rybaki os. 20, mr. 174. W połowie XV w par. Opole, był Mikołaj Wrzelowski. Było tu 7 łan. km. , dających dziesięcinę, wartości do 6 grzyw. , klasztorowi na Łysej Górze; folw. rycerski da wał pleb. w Opolu Długosz, L. B. , 11, 545. W spisach pobor. z 1531 W. wraz z Kliczkowicami i Szczecinem podano jako płacące od 2 łan. km. i 1 młyna. W r. 1676 wojew. kijowski płaci tu pogłówne od 98 dusz Pawiń. , Małop. , 356 i 34a. Br. CL Wrzelowiec, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Opole, par. Kluczkowice. W r. 1827 było 34 dm. , 197 mk. W spisach pobor. dawniejszych nie podany. Wrzesin, dobra i wś, pow. raciborski, par. katol. Hulczyn Hultschin, ew. Raciborz. W r. 1885 dobra miały 543 ha, 2 dm. , 49 mk. 1 ew. ; wś 144 ha, 72 dm. , 393 mk. katol. Wrzesina, niem. Wrzessin, wś, pow. opawski, ma szkoło ludową, 567 mk. Wrzesiny, wś i folw. nad rzką Grabią, pow łaski, gm. Pruszków, par. Marzenin, odl. 9 w od Łasku. Wś ma 5 dm. , 48 mk. , folw. 1 dm. , 14 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 43 mk. Folw. W. rozl. mr. 154 gr. or. i ogr. mr. 89, łąk mr. 12, pastw. mr. 42, lasu mr. 7, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, drew. 4. Na początku XVI w. dziesięciny z wszystkich ról dawano pleb. w Marzeninie. Kmieci nie było, tylko zagrodnicy. Siedziała tu podobno zdawna szla Wrz Wrząca Wrzątkó Wrześn Września u dwie cząstki szlach. bez kmieci, po 1 2 łanu. Września al. Wrześnica, rzeczka, prawy dopływ Warty, bierze początek z błot na obszarze wsi Mnichowo, na płd. od Gniezna, płynie w kierunku płd. na Pawłowo i Czerniejewo, wchodzi na obszar pow. wrzesińskiego po za Noskowem, płynie pod Psarami, miastem Wrześnią, Nadarzycami, Gozdowem, Bieganowem, Sokolnikami. Pod wsią Szamarzewo wchodzi w granice Królestwa do pow. słupeckiego i powyżej Pyzdr uchodzi do Warty. Długa 57 klm. Pod Noskowem przyjmuje strugę od Gębarzewa. Września i. folw. , pow. jędrzejowski, gm. Nowarzyce, par. Piotrkowice. 2. W, wś, fol. i dobra, pow. , gm. i par. Rościszewo, odl. c 10 w. od Sierpca, ma 28 dm. , 248 mk. , młyn wodny, tartak, cegielnią. W r. 1827 było 14 dm. , 129 mk. Dobra W. składały się w r. 1890 z folw. W. , Palik, Borowo. 2845 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 347, łąk mr. 349, pastw. mr. 301, wody mr. 222, nieuż. mr. 28; bud. mur. 7, drew. 11; fol. Palik gr. or. i ogr. mr. 458, łąk mr. 267, past. mr. 195, lasu mr. 30, nieuż. mr. 25; bud. mur. 3, drew. 10; folw. Borowo gr. or. i ogr. mr. 387, łąk mr. 14, pastw. mr. 28, lasu mr. 86, nieuż. mr. 18; bud. mur. 3, drew. 5; nomenklatura Nadolnik gr. or. i ogr. mr. 53, łąk mr. 13, pastw. mr. 12, nieuż. mr. 12; bud. mur. 2, drew. 5, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś W. os. 29, mr. 185, wś Palik os. 30, mr. 179, wś Borowo oś. 19, mr. 177, wś Ostrów os. 5, mr. 134, os. Boguszyce mr. 38. W r. 1576 Adam Rościszewski płaci tu od 31 2 łan. , Marcin od 31 2 łan. Pawiń. , Mazowsze, 39. Br. Ch. Września 1. niem. Wreschen, miasto powiatowe i dominium nad rzką Wrześnią, w w. ks. poznańskiem. Ma urząd okr. i stanu cywil. , st. kol. i pocztę, szkoły i parafie obu wyznań, sąd okr. w miejscu, sąd ziem. w Gnieźnie. Obszaru miejskiego 503 ha w r. 1579 miasto roli nie miało, Paw. , I, 159, 288 dym. , 5012 dusz, z tych ewang. 780, żydów 842. W r. 1846 podawano ludność na 3232 dusz, 1881 chrześcian, 1351 żydów. Kolej żelazna prowadzi tędy od Poznania do Strzałkowa i z Gniezna do Oleśnicy na Szląsku. Już w XIII w. r. 1246 występują Bodzętowie z Wrześni i przez wiek XIV. W r. 1387 piszą się dziedzicami Wrześni Andrzej i Tomasz Bolawscy i żona Robka, którzy się prawują z żydem Markiem z Poznania i żydówką Jordanową. Od r. 1390 piszą się z Wrześni Zawiszowie. W r. 1391 Zawisz prawuje się z Janem Gutowskim, bratem swym, o połowę młyna, o zbytnią wodę, o 2 fertony targowego, o łanu roli. W r, 1392 Zawisz zeznał, że winien 8 grzyw. żydowi Januszowi z poręki za Strzałkowskiego i zapłaci na św. Michał. Jemu w tymże roku pani Czesławowa, prawująca się z JanemMielżyńskim. powierzyła sprawę swą. R. . 1399 pani Kozielska, z Łekna powierzyła mu sprawę swą z Paskiem z Dziększyna, Jakuszem i Piotrem Włosinowskimi. Prawuje się też ten Z. z żydem Markiem o 13 grzyw. , a z poznańskim żydem Abrahamem o pół pasa i list, dalej z Małgorzatą z Zasułtowa, Bogiem, Konradem z Grzymisławic, Kunratem Borszwiczem z Kotem z Dębna, Boguchwałem z Górki. W r. 1398 Zawiszowa z W. z synami prawuje się z Michałem z Barda o zapust na Białężynach. W r. 1399 Wichna, wdowa po Zawiszu, uzyskała 20 grzyw. na Pasku z Graboszewa i Mikołaja Drapesz de Vangri powodu poręki. W dokum. z r. l357 W. jest nazwana miastem civitas w scabinos m. W. W r. 1362 odbywają się tu sądy starościńskie. W r. 1364 występuje kapelan Dobrogost, 1390 Jan, pleban W. , pozywa Andrzeja z Tarnowa, a r. 1397 Mikołaj prezbyter świadczy w sprawie Zawisza Wrzesińskiego przeciw Małgorzacie z Zasułtowa. R. 1710 ks. Walenty Mroczkiewicz, r. 1729 ks. Belina Szczypiński, potem Kiedrzyński. Jankiewicz, Brykczyński; Drzewiałkiewicz, Ludach, Śmiełowski 1873. W r. 1448 występuje jako świadek Dobiesław z W. a 1468 Mikołaj z W. Doliwa Wrzesiński. R. 1499 Wawrzyniec Wrzesieński. W r. 1521 byli dziedzicami wspólnie Jan Wrzesiński i Jan Mościejewski, w r. 1531 Jan Bordzki i Rozrażewscy z Rozrażewa, Maciej z Drzewicy, arcyb. gn. ; od r. 1619 1684 Działyńcy, z których zamieszkiwali tu Mikołaj Działyński, starosta kościański, Paweł Działyński, starosta inowrocławski i nieszawski, obydwaj zarazem wojewodowie inowrocławscy, nakoniec Zygmunt Działyński, wojewoda halicki. Po nich w r. 1694 był dziedzicem Maciej Niegolewski a od niego w r. 1721 nabył W. za 180000 złp. Chryzostom Niemira Gniazdowski, starosta nowomiejski, pułkownik wojsk Rzpltej, którego wizerunek, jako i małżonki jego Barbary z Olewińskich, w spiżowych medalionach, znajdują się w nagrobku, umieszczonym w kościele farnym. Był to ów energiczny a szczęśliwy regimentarz konfederacyi tarnogrodzkiej, zawiązanej przeciwko gwałtom wojsk saskich, który pod Kościanem szlachtę wielkopolską do akcesu przywiódł, zastrzeliwszy z pistoletu na miejscu obrad Wojciecha Sczanieckiego, oponenta. Zdobył potem Wschowę, Leszno, Śrem i Poznań, aż sam pod Kowalewem w Prusach rozbity został. Proboszczem jego był kś. Fr. Lutosławski, a żył w ciągłych zatargach z gwałtownym i niebardzo nabożnym dziedzicem, który jednak in articulo porobił hojne zapisy kościelne. Fakt, że zwłoki jego nie uległy zepsuciu, dał pochop do utworzenia w ludzie legendy o nadzwyczajnej pobożności pułkownika. W r. 1756 jest dziedzicem W. Maciej Łodzia Poniński, po nim książę Adam Po niński, następnie Marceli Poniński, wojski gniez. , syn jego Stanisław hr. Poniński, pułkownik w. p. , dyrektor ziemstwa kredytowego 1822 i marszałek sejmu w. ks. pozn. r. 1836. W końcu syn jego Edward, po którym dziedziczy obecnie syn jego hr. Stan. Poniński. W archiwum dziedziców znajdują sie, familijnych, przywileje tyczące miasta i różnych bractw, nadano przez Jana Kazimierza w r. 1667, Augusta II 1667 i Michała Niegolewskiego, chorążego wschowskiego, starosty pobiedziskiego, z r. 1696. Ten przy sprzedaży W. Gniazdowskiemu ekscypował sobie tylko poczciwego Łukasza, kucharza. Już w w. była W. znacznem miastem na owe czasy, albowiem dostarczała 1458 15 żołnierzy na wyprawę. Wzrost swój zawdzięcza tej okoliczności, że już wedle dok. z r. 1496 prowadził przez W. wielki trakt handlowy z Kalisza na Pyzdry, do Gniezna i Prus. W r. 1579 płaciła szosu ów, 6 stolarzy, 6 kuśnierzów, 10 krawców, 2 kołodziejów, 7 rzeźników, 4 czapników i powroźnika, 16 komornic, 15 piekarek, 2 kowali. W r. 1656 ucierpiała W. dużo od Szwedów. Różne pomory nawiedzały ja różnemi czasy. Zrobiono spostrzeżenie, że choroby zaraźliwe nawiedzają to miasto zwykle w miesiącu wrześniu. Tak w nowszych czasach cholera zaczynała się zawsze w wrześniu r. 1831, 1849 i 1852. W końcu w. miała W. dwa budynki miejskie, 2 katol. , 1 ewang. kościół, 214 domów mieszkalnych, z tych jeden pod dachówką. Młynów było 7, dusz liczono 1276, z tych 550 żydów. Wizytacya z r. 1791 podaje katolików 1858, dysydentów 331, żydów 273. W r. 1811 było ludności. 2118, w r. 1846 dusz 3232, chrześcian 1881, zydów 1351. W r. 1848 między W. a Sokołowem pobity został gen. Hirschfeld iałem, liczącym 1800 żołnierzy i 4 działa. Kościół farny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najśw. Panny Maryi i św. Stanisława, biskupa i męczennika, sięga fundacyą swą XIII wieku. Z początku był drewniany, z końcem w. wybudowany został z palonej cegły, z wieżą wysoką, potężnych rozmiarów, w czystym stylu gotyckim. W wojnach szwedzkich uległ złupieniu i spaleniu, tak że nawet sklepienia spadły. R. 1672 odnowiony, ale tylko ze sufitem. Podupadły zupełnie w r. 1792, zrestaurowany został przez Jana Bindera, Niemca z Kurnika, ale jako gmach wielki pozbawiony stylu i ozdoby. Robota była partacką, na głównej nawie dano posowę z desek nieheblowanych. Przebudowanie to kosztowało 12850 złp. , a na zapłatę tej sumy sprzedano starego srebra kościelnego za 5394 złp. , resztę dał patron. Kościół ten jest 122 stóp długi, 70 stóp szeroki. Z wieżą długości ma 170 stóp Ostatecznie w czasie dusz pasterstwa ks. Stablewskiego we W. , fara ponownie odnowioną została wedle planów nadwornego architekta domu cesarskiego i urzędnika w ministerstwie robót publicznych, p. Zyg. Gorgolewskiego. Restauracya ta utworzyła z zepsutej pod względem stylu fary, rodzaj bazyliki rzymskiej, z sufitem kasetonowym. Rlany restauracyi p. Gorgolewski wypracował bezpłatnie. Wykonał je miejscowy architekt p. Stelmachowski, także bezinteresownie. Roboty malarskie wykonali pp. Szpetkowski z Poznania i Lewicki, obecnie z Pelplina. Pierwszy malował sufit, scenę oddania kluczy św. Piotrowi i Zesłanie Ducha św. , oraz medaliony śśw. Wojciecha, Kazimierza, Floryana i Jadwigi, wszystko malowane al tempera. Drugi wykonał al scrafitto cały szereg ściennych obrazów, a prócz tego olejno następujące ks. opolski oddaje obraz paulinom na Jasnej Górze; kś. Kordcki w Częstochowie; Matkę Boską Częstochowską, Wal. Eliasza; św. Stanisław, upominający Bolesława Śmiałego; wskrzeszenie Piotrowina; grób św. Stanisława w katedrze krakowskiej. Dwa piękne okna kolorowe sprawiła kolatorka, jedno z obrazem Chrystusa Pana podług Thorwaldsena, drugie z obrazem Gwiazda Morza. Ołtarze odnawiał Piotrowski z Poznania. W jednym z nich jest obraz pędzla Ludwika Jagielskiego z Poznania. Restauracya ta kosztowała 40000 mrk. Koszta poniosła parafia w małej części w porównaniu do hojności patrona, jego rodziny i proboszcza, kś. Floryana Stablewskiego, następnie arcybiskupa gnieźn. poznań skiego. Zakończona w r. 1881. Oprócz farnego miała W. kościół szpitalny św. Ducha, ale ten już upadł w końcu XVIII wieku. Rozebrano go i na jego miejscu postawiono figurę Pana Jezusa, o czem wspomina tradycya z r. 1832. Utrzymał się jeszcze za miastem, na prawo od drogi poznańskiej, w pięknem miejscu, otoczonem drzewami, kościołek św. Krzyża, ze źródełkiem i figura nad niem Matki B. Wizyta z r. 1697 wspomina, że miejsce to nazywało się Lipówką, oraz, że drewniany ten kościołek po pożarze w r. 1664 został wybudowany. Wojski gnieźn. Marceli Poniński. zrestaurował go w końcu przeszłego wieku, a 50 lat później kś. wik. Gugacki. Obszerną historyę kościołów wrzesińskich zamieścił w r. 1882 ówczesny proboszcz, kś. dr. Stablewski w, , Kuryerze Poznańskim. 2. W. , majętność z zamkiem, w temże położeniu, tuż pod miastem, składa się ze wsi i folw. Bierzglinko, Nadarzyce, Nowy Folwark, Przyborki, Sokołowo, Zawadzie, Opieszyn i leśnictwa Września, razem 3376 ha. 3. W. , wś gosp. , w pow. pleszewskim, ma urząd okr. i urz. stanu cywil. w Sobótce, st. pol. i pocztę w Biniewie, szkołę katol. w miejscu, par. obu wyznań w Raszkowie, sąd okr. w Pleszewie, ziem. w O Września strowie. Obszaru 50 ha, 12 dym. , 86 dusz z tych 60 kat. Leży na płn. wsch. Raszkowa, w pobliżu traktu do Pleszewa. W. Ł. Wrzeszcz 1. 1780 Wrzeszcze Królewskie, niem. Pomeranii, pow. lęborski, par. kat. Lębork, st. p. Witk, odl. 3 klm. , 772 ha; 1885 r. razem z przyległ. 50 dm. , 72 dym. , 392 mk. , 395 ew. , 7 żyd. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 wykazuje tu 15 kat. i 33 akat. str. 98. 2. W. , niem. Freest, 1780 Wrzeszcze Szlacheckie; dobra ryc. , tamże, 833 ha, 1885 r. 17 dm. , 36 dym. , 222 mk. 1 kat. . We dług taryfy pobor. z r. 1648 płacił we W. p. Weiher 18 wł. osiad. , 1 pust. , 8 ogrod. , koła młyń skiego i 1 4. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 198. Wizyta Rybińskiego opiewa, że dobra te posiadali jeszcze Wejherowie, mieszk. było 39, kat. 9 i 30 akat. ob. str. 98. 3. W. , wś i dobra ryc. , pow. słupski, st. p. Łebczyno, par. kat. Słupsk; wś obejmuje 281 ha 1885 r. 25 dm. , 38 dym. , 216 mk. , 2 kat. , 214 ew. , dobra 822 ha 1885 r. 21 dm. , 35 dym. , 220 mk. , 2 kat. , 218 ew. . Kś. Fr. Wrzeszczewice, wś i folw. , pow. łaski, gm. Bałucz, par. Borszewice, odl. 10 w. od Łasku. Wś ma 27 dm. , 311 mk. , folw. 10 dm. , 111 mk. W r. 1827 było 25 dm. , 160 mk. W r. 1885 folw. rozl. mr. 976 gr. or. i ogr. mr. 386, łąk mr. 65, pastw. mr. 15, lasu mr. 484, nieuż. mr. 26; bud. mur. 10, drew. 16, las urządzony, wiatrak. Wś W. os. 63, mr. 179, wś Wrzeszczewiczki os. 6, mr. 71, wś Rembów os. 21, mr. 225, wś Kików os. 14, mr. 61. Na początku XVI w, dziesięcinę dawano kollegiacie łęczyckiej, a pleban. w Borszewicach tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 443. Według reg. pobor. pow. Szadkowskiego z r. 1552 wś W. , w par. Borszewice, miała osad. 11, łan. Pawiński, Wielkop. , II, 243. Wrzeszczewiczki, wś, pow. łaski, gm. Bałucz, par. Borszewice, ma 5 dm. , 48 mk. , 71 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 33 mk. Wrzeszczów, wś i folw. , przy szosie między Klwowem a Przytykiem, pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzeszczów, odl. od Radomia 25 w. , posiada kościół par. murowany, dom przytułku dla 5 ubog. , 39 dm. , 334 mk. W r. 1827 było 29 dm. , 213 mk. W r. 1873 folw. rozl. mr. 958 gr. or. i ogr. mr. 674, łąk mr. 73, pastw. mr. 1, lasu mr. 187, nieuż. mr. 23; bud. mur. 13, drew, 8, las urządzony, wiatrak. Wś W. os. 52, mr. 364 w spisach urzęd. 459 mr. . Kościół par. , p. w. św. Maryi Magdaleny, założony został prawdopodobnie na początku XV XVI w. należało do parafii ex dziesięć wsi. Proboszcz trzymał dwu wikaryuszów. Pobierał on z ról folw. dziesięcinę, wartości do 4 grzyw. , posiadał przytem uposażenie w roli, na której poosadzał kmieci. Płacili oni czynszu po fertonie, dwa koguty i 30 jaj z działu, odrabiali dzień w tygodniu. Miał też pleban łąkę i gór ną część stawu, zwaną Wierzchowisko. W r. 1706 na miejscu starego, drewnianego, stanął no wy murowany, kosztem dziedzica. Przy ko ściele był szpital dla ubogich. Na cmentarzu kaplica, p. w. św. Katarzyny Łaski, Ł. B. , 1, 660 i przypisy. Według reg. pobor. pow. ra domskiego z r. 1569 Radzyński płaci tu od 1 2 łanu Pawiń. , Małop. , 312. W. par. , dek. ra domski, około 1600 dusz. Br. Ch. Wrzeszczówka, ob. Mlijów. Wrzeszczowska Wola, wś, pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzeszczów, ob. Wola 581. . Wrzeszczyna, niem. Wreschin, wś gospod. , w pow. czarnkowskim Wieleń, ma urząd okr. i stanu cywil. , stacyę kolei i urząd poczt. w Wie leniu, szkoły obu wyznań w miejscu, sąd okr. , par. katol. i ew. w Wieleniu Filehne. Obsza ru 160 ha, 712 dusz 199 ew. , 75 dym. Leży o 5 klm. ku wschodowi od Wielenia, na trakcie do Czarnkowa, po lew. brzegu Noteci. Płn. ob szar zajmują łąki torfiaste, wśród których pły nie do Noteci t. zw. gielnia. R. 1475 bisk pozn. przekazał dziesię cinę snopową z W. kapelanii św. Trójcy w Sza motułach, założonej przez Andrzeja Swidwę. W r 1504 wraz z innemi włościami W. , zastawioną Łukaszowi Górce, król Zygmunt I zamienił n dziedzicznę. W r. 1580 miał tam Andrzej Górkaa kaszt. międzyrzecki. 9 półłanków km. , półłanek, sołtysi, karczmarza i 2 zagrod. Leśnictwo W. należy do nadleśnictwa rząd. Nothwendig. W. Ł. Wrzeszewo, wś nad rzką Rypienicą, pow. rypiński, gm. Wąpielsk, par. rz. kat. Radziki, ew. Michałki, odl. 10 w. od Rypina, ma 20 dm. , 155 mk. , 561 mr. W r. 1827 było 12 dm. , 79 mk. Wchodziła w skład dóbr Długie. Jedna z kolonii włościańskich ma 150 mr. obszaru. Wrzęcica, kol. , pow. kaliski, gm. i par. Pamięcin, odl. od Kalisza 10 w. , ma 1 dm. , 5 mk. Należy do 24 częściowych właścicieli. Wrzępia, wś, pow. bocheński, parafia w Cerekwi, leży w równinie nadwiślańskiej, 190 mt. n. p. m. , przy drodze z Cerekwi nad Rabą do Strzelec Wielkich. Ma dwie wólki na północy, nad potokiem Grabką, Michale 15 dm. , 75 mk. , na płd. Radziejów 23 dm, , 100 mk. . Z obydwoma wólkami i obszarem tabularnym liczy 160 dm. i 633 mk. 610 rzym. kat. i 23 izraelitów. Pos. tabularna Winc. Lasko ma 606 mr. , pos. mn. 636 mr. Odległość od mka Ujścia Solnego wynosi 6 klm. , od Bochni 19 klm W połowie XVI w. wś ta, w par. Cerekiew, własność Milosthina h. Oksza, miała łany km. , z których rozmaicie płacono; jedna część bisk. Wrzęp Wrz Wrze Wrzeszcz krakowskiemu, druga do św. Wawrzyńca w Cerekwi; trzecia plebanowi w Żyrawie. Trzy folwarki rycerskie płaciły dziesięcinę w Ży rawie Długosz, L. B, , 177. W r. 1400 Pawiński, Małop. , str. 446 nazywała się ta wieś Wrzepną i należała do parafii w Mikluszowicach; w 1581 ibid. , była własnością, Ocieskich, miała 2 i pół łana kmiecego, 4 zagrody bez roli i 1 rzemie ślnika. Wtedy należała już do parafii w Cerekwi. Graniczy na płn. ze Stanisławowem, na wsch. z Strzelcami Wielkiemi i Bartucickim, ka meralnym lasem, na płd. z Bartucicami a na za chód z Cerekwią Mac. Wrzopienia, os. , pow. wieluński, gm. Wydrzyn, par. Czarnożyły, odl. od Wielunia 7 w. , ma 1 dm. , 7 mk. Wrzodowa Góra, dawniejsza nazwa wsi Górka Kościelnicka, w pow. krakowskim. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. . l581 Wodzisławski płacił tu od 51 3 rolą, 1 czynsz. , 1 kom. z bydł. , 1 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 7. Wrzos, wś i fol. nad rz. Radomką, gm. Przytyk, par. Wrzos, odl. od Radomia 23 w. , posiada kościół par. murowany; 16 dm. , 174 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 99 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 351 gr. or. i ogr. mr. 216, łąk mr. 64, past. mr. 55, nieuż. mr. 17; bud. mur. 4, drew. 8, pokłady torfu. Wś W. os. 26, mr. 126. Kościół i parafią erygował tu i uposażył dziesięcinami Jarosław, arcyb. gnieźn. 13411372. Na miejscu pierwotnego wzniesiono r. 1420 nowy, murowany, p. w. św. Wawrzyńca i Idziego, konsekrowany 1521 r. Prawo patronatu posiadali dziedzice wsi Goszczewic, Potkany i Wrzosu. Na początku XVI w. pleban pobierał dziesięciny z ról folw. we Wrzosie i z ról, które uprawiało trzech kmieci w polu. Bobrowa. Do plebana należały dwa łany roli, karczma, dwie łąki, jedna we Wrzosie przy dworze dziedzica i moście, druga w Goszczewicach, prawo użytkowania z rzeki. Prócz domu wikarego był dom szkolny. Przy kościele istniała altarya św. Mikołaja, uposażona przez kollatorów kościoła. Miała ona swego kapelana, który posiadał plac i ogród przyległe do plebanii, łan roli przy łanach plebana i 7 kmieci we wsi Zyrdz w par. Wrzeszczów, tudzież trzy działki roli z wysiewem 3 miar, miejsce na pobudowanie młyna z rolą i sadzawka w tejże wsi Łaski, L. B. , I, 683 685. Ze wzmianek u Długosza L. B. , I, 312, 315 domyślać się można, że łany kmiece we W. dawały dziesięcinę dziekanowi sandomierskiemu. W r. 1569 Jan Wrzosowski płaci ze wsi od 3 łan. km. Prawdopodobna jest podana przez Niesieckiego wiadomość, jakoby kościół we Wrzosie przeszedł w XVI w. w posiadanie protestantów i dopiero przez Podlodowskich gdy wrócili do katolicyzmu, zwrócony katolikom. Okoliczne kościoły w Przytyku i Jedlińsk u uległy podobnemu losowi, jednak wizyty bisku pie z XVI w. milczą o Wrzosie. W. par. , dek. radomski, około 2000 dusz. Br. Ch. Wrzosa, fol. dóbr Nagodowice, pow. kluczborski, ma 7 dm. , 64 mk. 20 katol. . 181 ha. Wrzosek, wś, pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzos, odl. od Radomia 23 w. , ma 5 dm. , 20 mk. , 48 mr. Wrzosek, 1532 Wrzosszky, niem. Wreske, wś. pow. opolski, par. kat. Chróścina, ew. Opole. W r. 1885 miała 589 ha, 88 dm, , 475 mk. 1 ew. . Wrzoski 1. fol. i kol. , pow. kielecki, gm. Snochowice, par. Grzymałków, odl. 21 w. od Kielc. Fol. W. , oddzielony od dóbr Wólka Kłucka, ma 155 mr. 126 roli, 21 łąk, 8 nieuż. , kolonia ma 142 mr. 82 mr. roli, 47 past. , 9 łąk, 4 nieuż. . 2. W. , wś, pow. sokołowski, gm. Dembe Nowe, par. Miedzna, ma 35 dm. , 210 mk. , 878 mr. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 38 dm. , 200 mk. 3. W. , ob. Wrzosk. Wrzoski 1. pole wsi Ligota, w pow. krotoszyńskim. 2. W. al. Wrzaski, tol. pod Starymgrodem, w pow. koźmińskim, zniesiony. Wrzosów 1. fol. , pow. garwoliński, gm. Górzno, par. Garwolin odl. 6 w. , ma 2 dm. , 18 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 65 mk. W r. 1882 fol. W. , oddzielony od dóbr Głosków, rozl. mr. 593 gr. or. i ogr. mr. 208, łąk mr. 78, past. mr. 19, lasu mr. 265, nieuż. mr. 23; bud. mur. 1, drew. 9; płodozm. 9pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu. W akcie z r. 1475 wymieniono Wrzosowe, wieś w ziemi czerskiej, własność Pio tra i Mikołaja. Istniała też Wola Wrzosowska, należąca wraz z Miastkowem do Jana z mina, podkomorzego zakroczymskiego Kod. Maz. , 275. W r. i576 we W. mają Wrzosow ski, Pruszczyński po łanie, zaś Wola Wrzosow ska znikła, zapewne tylko zmieniła nazwę na Wole Miastkowską Pawiń. , Mazowsze, 221. 2. W. , wś i fol. nad rz. Bystrzycą, pow. radzyński, gm. Sitno, par. Radzyń odl. 9 w. , ma 28 dm. , 227 mk. W 1827 r. było 43 dm. , 237 mk. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 1683 gr. or. i ogr. mr. 610, łąk mr. 306, past. mr. 49, lasu mr. 597, w odpadkach mr. 92, nieuż. mr. 29; bud. mur. 2, drew. 16; . Wś W. os. 39, mr. 317. We dług reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552 Wrzosów, wś szlachecka, w par. Kock, miała osad. 11 Pawiń. , Małop, 392. 3. W. , także par. Biała dziś pow. janowski, istniała na początku obecnego wieku Post r. 1802. W r. 1827 miała 47 dm. , 235 mk. Obecnie nie znana. Może weszła w obręb Janowa. Br. Ch. Wrzosowa, wś i fol. nad rz. Wartą, pow. częstochowski, gra. Huta Stara, par. Częstocho Wrzos Wrzo Wrzodo Wrzopieni Wrzopienia Wrzo Wrzosowatka 6 d Wrzos Wrzoso wa. Leży o 8 w. na płd. od Częstochowy, ma 58 dm. , 479 mk. W r. 1827 było 33 dm. , 221 mk. W r. 1880 fol. W. rozl. mr. 901 gr. or. i ogr. mr. 527, łąk mr. 73, past. mr. 59, lasu mr. 223, nieuż. mr. 19; bud. mur. 8, drew. 2; płodozm. 8pol. , las nieurzadzony, pokłady wapna i torfu. Wś W. os. 43, mr. 540. W połowie w. wś ta, własność Jakuba Trepki, miała łany km. , karczmę, zagrodników i folw. , z których dziesięcinę dawano klasztorowi w Częstochowie Długosz, L. B. , II, 221. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś Wrzosowa, w par. Częstochowa, miała w części Wierzchlejskiej 6 łan. km. , 2 zagr. z rolą. , 1 czyn. , 6 kom. bez bydła, hutę szklana, 3 robotników. W części Błeszyńskich łan. km. , 8 zagr. z rola, 3 kom. z bydł. Pawiń. , Małop. , 78. Br. CL Wrzosowatka, góra pod Chmielonkiem, w pow. kartuskim. Z niej rozległy widok na jez. Radunię, ku płd. na t. . Jeziorko, na północ na Chmielno starożytne. Kś. Fr. Wrzosowo, wś podana w reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557, w par. Zgłowiatka, miała 21 2 łanu Pawiń. , WiII, 9. Będzie to zapewne dzisiejsze Ossowo, w pow. włocławskim, par. Lubraniec. Wrzostki, wólka do Łysakowa, wś, w pow. mieleckim, ma 15 chat i 76 mk. ; leży w nizi nie nadwiślańskiej, nad Breniem. Mac. Wrzosy 1. fol. dóbr Cybulice, w pow. łowickim, ma 457 mr. 2. W. , kol. nad rz. Widawką, pow. łaski, gm. Chociw, par. Restarzew, ma 6 dm. , 69 mk. , 74 mr. 3. W. , folw. dóbr Kossowice, w pow. opatowskim, ma 1 dm. , 13 mk. , 96 mr. 4. W. , os. , pow. miechowski, gm. i par. Książ Wielki. Wrzosy al. Borowe Włóki, dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zalesie, o 51 2 w. od Kobrynia, własność Szemietyłłów, maja 185 dzies. 125 łąk i pastw. , 1. Wrzosy, grzbiet górski 347 mt. , na obszarze wsi Górka, nad pot. Górecką Wodą, dopł. Prądnika, w pow. krakowskim, na granicy od królestwa polskiego. Wrzosy 1. kol. , w pow. ostrzeszowskim, ma urząd okr. w Grabowie, urz. stanu cyw. w Przytocznicy, sąd i st. kol. w Ostrzeszowie, pocztę w Doruchowie, tamże szkoły obu wyzn. i paraf. katol. ; 31 dym. , 239 dusz katol. 2. W. , wś dworska, w pow. szubińskim, ma urz. okr. i sąd w Szubinie, urz. st. cyw. w Kulikowie, st. kol. w Żninie, pocztę i szkoły w Retkowie, paraf. katol. Słupy. Obszaru 314 ha, 4 dym. , 106 dusz. Należy do dóbr Słupy, obecnie w posiadaniu Żółtowskich. W r. 1331 wś W. , jako arcybiskupią, złupili Krzyżacy. R. 1339 W. Wrzuthi należała do dóbr, o które się prawowali Janisław, arcyb. gnieźn. , i Jan, bisk. poznański, z zakonem szpitalników niemieckich. Przysądzone wtedy dobra, król Kazimierz r. 1357 zatwierdził jako posiadłości kościoła gnieźnieńskiego. Wrzosy, niem. Schoenwalde, dawniej Nowe zwana, wś, pow. toruński, st. pocz. i szkoła symult. w miejscu, paraf. kat. N. M. Panny w Toruniu; 955 ha 543 roli or. , 9 łąk, 163 lasu; 1885 r. z przyległ. , 121 dm. , 276 dym. , 1234 mk. , 589 kat. , 645 ew. Kś. Fr. Wrzyszcze, gród, ob. Rzyszczew t. . Wschodnia, rzeczka, ob. Schodnia. Wschody, osada, pow. jelniński gub. smo leńskiej, gm. Wschody, zarząd gminy, cerkiew, 2 jarmarki. W. Ł. Wschowa, w dokum. Vschovia, VeschovUnschova, Uschovia, Wrowin tat, Wrowstat, Freistadt, , stolica niegdyś ziemi wschowskiej, dziś miasto powiatowe w w. ks. pozn. , leży na płd. zach. Poznania, miedzy Szlichtyngową, Szmiglem, Święciechową i Lesznem. Urz. stan. cywil. , stacya kol. , poczta, szkoły i paraf. obu wyznań i sąd okr. w miejscu. Obszar ról miejski wynosi 761 ha, ma 639 dym. , 7381 dusz, z tych 4259 ewang. , 2800 katol. , 318 żyd. Założenie miasta odnoszą do r. 1150. W początku XIII w. ma W. liczne warsztaty, mianowicie sukienników. Ziemia wschowska ze stolicą swą wielokrotnie przechodziła od Polski do Szląska i odwrotnie. W r. 1723 Przemyśl, ks. głogowski, nadał Walterowi z Przyczyny, wsi pod miastem położonej, lokacyą ponowną miasta z różnemi wolnościami. Znajduje się też w posiadaniu Henryka III, ks. głogow. W r. 1289 występuje Wierzbięta jako kasztelan wschowski. W r. 1310 przystąpiła W. do związku miast Głogowa, Zegań, Swinawa, Frysztat, Szprotawa i Lubin, które się zobowiązały ścigać złoczyńców swych wzajemnie. W r. 1322 widzimy W. w posiadaniu Łokietka, ale już od r. 1325 nadają W. przywileje różni książęta szlązcy, a nawet prawo bicia zdawkowej monety. Rozrzutny ks. Jan sprzedał W. królowi czeskiemu. Dopiero r. 1343 przyłączył W. trwale do Polski ks. Kazimierz a w r. 1345 nadał jej wolność od ceł. W r. 1383 próbowali ks. szlązcy odzyskać W. , ale bezskutecznie. W r. 1422 komisarz apostolski Antoni Zenon spisał w W. urzędowy akt świadectwa arcyb. Mikołaja w procesie kr. Władysława przeciw Krzyżakom. Aż do stycz. 1423 r. trwały tu przesłuchy świadków. Rozkwit W. znamionuje się tem, że w początku XV kołę. W tymże czasie za Władysława II obwarowano W. , a tenże król nadał W. ordynacyą wyboru burmistrza i rajców. W r. 1432 oddał miasto z zamkiem w lenno Maciejowi Bąkowi czyli Strączkowi z Osieczny. W r. 1435 pożar zniszczył całe miasto, ale nowe i zatwierdzone przywileje król. wnet podniosły stan jego, mianowicie też sukiennictwo, którego stosunki handlowe sięgały aż Wrz Wścibin Wśc wgłąb Rossyi. W r. 1474 naipadł na miasto bezskutecznie król Maciej węgierski. Nowemi dobrodziejstwami obdarzyli W. Kazimierz Jagiell. i Zygmunt I. Powstanie przeciwko staroście skarał on surowa r. 1519 ale r. 1524 odnowił dla miasta czyste prawo magd. , wolne od naleciałości prawa polskiego. Zmuszał też mieszczan żeby co kwartał wszystkie nieczystości z miasta wywozili i odnowił podupadła mennice wsch. , pozwalając jej bić kwartniki. W r. 1588 bito w niej halerze i dutki a jeszcze później od mincarza Andrzeja Tympfa t. tw. tymfy. Wielkie pożary nawiedziły mto w latach 1514, 1522 i 1529. Król i biskupi opuszczali miastu podatki, a kanonik Maciej Lamprecht z Wrocławia zbudował tu kościół, z wieża 228 stóp wysoka. Darował też miastu bielizno stołowa, celem wypożyczania jej nowożeńcom. Nowy ratusz rozpoczęto budować r. 1556 a skończono 1612. W r. 1548 zaczęło się miasto budować za zezwoleniem królewskiem i poza murami. W r. 1600 miało 70 wiatraków i młynów. Miasto utrzymywało 60 żołnierzy, póki Jan Kazimierz nie zniósł tego ciężaru. Liczne bywały zatargi starostów z urzędami miejskiemi, które królowie często brali w obronę. W r. 1552 rada miejska powołała do kościoła pierwszego predykanta czystego ewangelium. Nowy kościół zaszczepił wielka nietolerancyą, którą w pierwszej linii uczuli żydzi. W r. 1594 wypędzono ich z miasta. Ustała też zgoda między mieszczanami a radą. miejska. Religijna reakcya katolicka zmusiła miasto do oddania kościoła farnego katolikom. Ewangielicy zebrali znaczną sumę i zbudowali sobie r. 1604 kościół, nazwany żłobem Chrystusa Kupplein Christi zystkie kościoły ewang. nazywano w Polsce kryplami. Zaostrzały się zatargi religijne, ale miasto rosło niesłychanie przez przypływ prześladowanych ewangielików ze Szlązka. W latach od 1627 1635 mogło się Lisowczykom okupić sumą 30000 złp. W r. 1633 starosta Hieronim Radomicki założył za miastem Nowemiasto, o co miał długie procesa ze Starem miastem. Procesa te i pożary w r. 1641 i 1644 już bardzo wycieńczyły zamożność, wojny szwedzkie i pomor r. 1655 zdziesiątkowały ludność. W r. 1685 wielki pożar zniszczył nawet kościoły. W trzeciej wojnie szwedzkiej dwa razy stoczono znaczniejsze bitwy pod W. W r. 1706 gen. Renkiold pobił Schulenburga i posiłki rossyjskie. Bitwa ta zmusiła Augusta do ustąpienia z kraju i uznania Leszczyńskiego. W r. 1709 pomor uśmiercił 2917 mk. W r. 1716 miasto uległo rabunkowi. Straciło też reskryptem Augusta II z r. 1720 prawo wolnego wyboru burmistrza i rad. W r. 1728 zabrano mu mennicę. Pod koniec w. urzędowali już tylko burmistrz. syndyk, pisarz i 2 ławników. Starostowie znieśli sądownictwo miejskie. W siedmioletniej wojnie narażoną była W. kilkakrotnie na przemar sze wojsk. W r. 1701 pruski gen. przez Rossyan tu pobity. W r. 1794 przeszła W. pod panowanie pruskie. Za tychże rządów już d. 9 lut. 1794 konsekrowany tu arbyb. Ign. Raczyński. Z początkiem XVII w. miało W. 7000 dusz, w końcu tego wieku już tylko 5100, z tych 550 żydów. Za czasów ks. warszawskie go miasto sio podniosło. Fabryka cykoryi odsta wiała towar do Krakowa i Warszawy. Kiedy w r. 1816 W. znów stała się pruską, miała dusz 5222, warsztatów tkackich 36, sukienniczych 165. Od r. 1818 1828 utkały one 35077 po stawów sukna. Sukiennicy wschowscy jeździli na jarmarki lipskie. Garncarze i garbarze wschow scy mieli sławę, a muzykanci wschowscy prze biegali cały kraj. Dziś sławne są jeszcze wschowskie kiełbaski, naśladowane w Lesznie, Rawiczu, Poznaniu i Berlinie jako wiedeńskie. W r. 1848 m. W. przeciwne było reorganizacji i brało udział w ruchu giermanizacyjnym. Ko ściołów katolickich było i jest 3, prócz tego ka plica i dawny klasztor ks. bernardynów, dom pojezuic ki i szkół ich niższych. Kościołów pro test. dwa i bóżnica. W r. 1771 płaciło staro stwo wschowskie, dzierżawione przez Antoniego Kwileckiego, 1313 złp. kwarty. 1348 złp. hy berny; w r. 1765 złp. 602 pogł. żyd. Historyą mennicy m. W. opisał dr. Kirmis w Nr 56 Muenzblaeter. Przyczynki do niej wydał w Zapiskach numizmatycznych z r. 1886, Nr 9 i w osobnej odbitce. W W. istnieje obecnie szkoła rolnicza zimowa. W. Ł. Wścibin, folw. , należący do wsi dworskiej Szubin zamek, w pow. szubińskim, ma 1 dm. , 4 mk. Wścieklice, wś, pow. kolneński, gm. Mały Płock, par. Poryte, ma 401 mr. , z czego 399 należy do drobnej szlachty. R. 1827 było 15 dm. , 90 mk. W r. 1578 wś ta, w par. Poryte, miała 10 łan. Wspominana w dokum. sad. z. Wściekłe, jezioro, w pow. słupeckim, na obszarze dóbr Kazimierz ob. t. III, 924. Wsemborzicze w dok. , ob. Soborzyce. Wsiatyn, ob. Husiatyn. Wsie 1. al. Wieś, wś, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gra. Kołtyniany, o 53 w. od Rossień. Jucewiczowie mają tu 291 dzies. 31 2 lasu, 4 nieuż. , Łukowiczowie 30 dzies. 2 lasu, 121 2 nieuż. . 2. W. Poszyle, wś, tamże. Giedminowie mają tu 60 dzies. 10 lasu, 10 nieuż. , Misiewiczowie w dwóch działach 331 2 dzies. 5 nieuż. . Spis urzędowy z 1886 r. podaje trzy wsi t. n. , należące do dóbr Murowianko, Więckiszki i Zo. Wsieliszcze, Sieliszcze, dwa poblizkie folw. , w pow. nowogródzkim, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Jastreblewo, o 12 w. od st. Wstążki Wsz Wstąski Wsprow Wspr Wspomnienie Wspóln Wsoch Wsielub Wsielub dr. żel. mosk. brzesk. a 68 w. od Nowogródka. Miejscowość lekko falista i lesista. Wsielub, mstko z zarządem gminnym i do bra przy zlaniu sie pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Nowogródka, w pięknej miejscowości, wśród urodzajnej gleby. Mstko ma 106 dm. , przewa żnie żydowskich, 780 mk. , cerkiew paraf. , kościół katol. , 2 kaplice, synagogę, szkołę, zarząd gmi ny, 2 młyny. Cerkiew paraf. , p. w. św. Michała, w 1840 r. wzniesiona przez hr. O Rurka, uposa żona z dawnych zapisów około 5 włókami ziemi, do 2300 parafian. Kościół katol. murowany, p. wez. św. Kazimierza, wzniesiony w 1642 r. a z gruntu odnowiony w 1879 r. staraniem kś. Wład. Issajewicza. Parafia katol. , dek. nowo gródzkiego, posiada kaplice na cmentarzach w miejscu, Wereskowie i Bieninie, a doniedawna i w Cycynie, 2355 wiernych. Gmina składa się z 7 okręgów starostw wiejskich, liczy 595 dm. , 3809 włościan płci męz. , uwłaszczonych na 8277 dzies. W obrębie gminy jest 52 wiosek, 4 zaśc. , 17 dóbr, 1 miasteczko, 10 okolic, 1 sioło, 19 uroczysk, 10 folwarków, 3 chutory. Zygmunt Kiejstutowicz, w. ks. lit. , nadał W. w 1438 r. Andrzejowi Niemiryczowi. Jeden z jego potomków zapisał je w 1537 r. testamentem Stanisławowi Dowojnie, wojewodzie połockiemu. Nadanie ks. Zygmunta potwierdza w r. 1540 Paweł Algimunt ks. Holszański, biskup wi leński. W 1553 r. Zygmunt August pozwala Dowojnie urządzić w W. tygodniowe targi. Od Dowojnów nabył W. w r. 1576 ks. Mikołaj Ra dziwiłł, wojewoda wileński, następnie dobra przeszły do Pociejów, w 1713 r. do Ant. Nowosielskiego, kaszt. nowogrodzkiego, w koń cu O Rurków, będących pochodzenia irlandzkie go. Dobra W. obejmują 7582 dzies. w najżyżniejszych gruntach i łąkach. W r. 1786 Stani sław August nadał miastu prawo na trzy jar marki dwutygodniowe do roku. Kahał wsielubski płacił w 1717 r. pogłównego 120 złp. , fol. 356. Według świadectwa Łuka szewicza Dz. kośc. wyz. hel. , U, 70 kościół tutejszy znajdował się od 1576 do 1642 r. w ręku kalwinów. Pierwotna fundacya kościoła sięga podobno 1489 r. A. Jel. Wsieług, jezioro, w pow. ostaszkowskim gub twerskiej, do którego wschodzi Wołga, po wyjściu z jeziora Werchita. Przeszło 10 w. długie do 4 w. szerokie. Na wyspie jeziora znajduje się monaster nowosołowiecki. Wsiepocha, wś włośc. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Juraciszki, okr. wiejski Tokarzyszki, wraz ze wsią Zubowicze 30 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Traby. Wsieswiacka, wś włośc. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny o 5 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wierzby, 13 dusz rewiz. Wskamieniszcze, zaśc. , pow. borysowski, Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 157. w gm. Ziembin; okolica folw. obfituje w kamień narzutowy. A. Jel. Wsochy, wś nad rz. Wielką Wielikaja, w gub. witebskiej. Wsochy w dokm. , pow. lityński, ob. Rosochowata 2. Wsola, wś i folw. i W. Poduchowna, wś nad rz. Radomką, pow. radomski, gm. Wielogóra, par. Wsola, odl. od Radomia 9 w. , posiada ko ściół par. drewniany, 31 dm. , 258 mk. W r. 1827 było 21. dm. , 171 mk. W r. 1881 folw. W. , oddzielony od dóbr Piastów, rozl. mr. 1304 gr. or. i ogr. mr. 277, łąk mr. 187, pastw. mr. 64, lasu mr. 729, nieuż. mr. 48; bud. mur. 4, drew. 13; płodozm. 11 pol. , las urządzony, pokłady torfu. Wś ma 26 os. , 192 mr. według urzęd. danych 277 mr. . W. Poduch. 309 mr. włośc. W połowie u już kościół drewniany, p. w. św. Bartłomieja. Pleban po. siadał tu swe role i łąki. Wś zapewne należała do Mikołaja Sliza h. Habdank, dziedzica przyle głego Piastowa Długosz, L. B. ,. Dalsze losy kościoła nieznane. Według reg. pobor. pow. radomskiego r. 1577 wś Wsolia miała 71 2 łan. , 3 zagr. Pawiński, Małop. , 302. Znajdu je się w tym majątku grób rodziny Gordonów de Huntley, wzniesiony z kamienia ciosowego w kształcie sarkofagu. W. par. , dek. radomski, 2300 dusz. Br. Ch. Wspólne 1. jezioro w pow. włodawskim, ob. Terebycz. 2. W, jezioro w pow. nowoaleksandryjskim puławski, na obszarze gm. Gołąb, niedaleko zbiegu Wisły i Wieprza, ma 50 mr. obszaru ob. t. II, . Wspomnienie, niem. folw. , w pow. chodzieskim, do Prochnowa, o 3 klm. na płn. wsch. Margonina. Istniał jeszcze w r. 1830, dziś nie istnieje. Wsprata, folw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce, własność Wańkowiczów. Wsprowa, ob. Sprowa. Wstąski, pow. świecki, ob. Stążki 2. . Wstążki, pow. tucholski, ob. Stążki. Wsto, wś dziś nieznana pod tą nazwą, istniała w par. Marzenia dziś pow. łaski. Nie było tu kmieci tylko części szlacheckie. Dziesięcinę dawano pleb. w Marzeninie. W r. 1552 mają tu cztery działki po 1 4 i 1 2 łanu Polewowie i Jakub Fundament Pawiń. , Wielkop. ,. Wstochód, ob. Stochód. Wstowo, wś podana w reg. pobor. pow. przedeckiego z r. 1557, w par. Przedecz, miała 8 łan. , 3 zagr. , 1 rzem. Pawiń. , Wielkop. ,, 24. Jestto widocznie mylnie odczytane czy podane Chrustowo, w pow. wrocławskim, par. Chodecz. Obok Wstowskich posiada tam dział Chrostowski w r. 1557. Wszachów, wś i majorat rząd. , pow. opatowski, gm. Wielogóra, par. Wsola, odl. od Opatowa 20 w. , posiada urząd gm. , 146 dm, , 930 5 Wszedz mk. , 1586 mr. włośc. i przy osadzie leśn. 1255 1 mr. ziemi rząd. W r. 1827 było 69 dm. , 467 mk. W połowie w. wś ta, własność biskupa kujawskiego, na prawie niemieckiem osadzona, miała z rolą, dające dziesięcinę, wartości do 16 grzyw. , bisk. kujawskiemu. Sołtystwo na 3 łanach wolnych dawało dziesięcinę, wartości do 2 grzyw. , pleb. I w Backowickach Długosz, L. B. , I, 625, , 469. Według reg. pobor. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Wszechów, w par. Łagów, własność biskupa krakowskiego, miała 12 osad. , 91 2. Wszanka, potok, w hr. orawskim, dopł. Półhoranki, ob. Głuchowa. Wszary, także Wzary i Wiary, wólka do Czasławia, wsi w pow. wielickim, leżącej nad Krzyworzeką, na płd. od Dobczyc. Wólka zbu dowana nad rzeką, wśród lasu, na płd. od Cza sławia, liczy 35 chat i 238 mk. rzym. kat. Gra niczy na płd. z Glichowem, a na wsch. z Wolica, folw. do Czasławia. Mac. Wszebory 1. al. LaskowoW. , wś i folw. , pow. radzymiński, gm. Małopole, par. Dąbrówka, ma 61 mk. , 109 mr. dwor. i 83 włośc. W r. 1827 było 9 dm. , 90 mk. Ob. Laskowo 1. . W r. 1578 mieszka tu drobna szlachta, niemająca kmieci. Płacą oni od 32 4 łanu. Wieś nosi nazwę Wssebori, Laskowo zaś jest osobną wsią Pawiń. , Mazowsze, 411. 2. W. al. DługieW. , wś i folw. , pow. sokołowski, gm. Sterdyń, par. Ceranów, ma 8 dm. , 41 mk. , 1367 mr. W r. 1827 było 15 dm. , 107 mk. Ob. Długie Wszebory. 3. W. , pow. przasnyski, ob. Romany 2. . 4. W. , wś szlach. , pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo. W r. 1827 było 7 dm. , 84 mk. Wspominane w aktach sąd. z r. 1468. 5. W. , pow. kolneński, ob. KarwowoW. Br. Ch. Wszeborzyce, ob. Soborzyce. Wszechświęte, pow. opatowski, ob. Grocholice 2. . Wszechwłada, mylnie, ob. Merchwiada. Wszedziń, Wszedzyń, Wszedna, Sedno, wś gospod. , w pow. mogilnickim, urz. okr. i stanu cywil. , st. kol. i poczta, sąd okr. i obie parafie w Mogilnie, szkoła w Wiecanowie. Obszaru 333 ha, 5 dym. , 52 dusz 8 ew. . 2. W wś dwor. . w temże położeniu. Obszaru 715 ha, 14 dym. , 277 dusz, z tych 82 ew. ; do podatku grunt. oszac. czysty dochód na 4508 mk. Leży przy trakcie z Mogilna do Żnina na Parlin. W r. 1580 ma W. 41 łan. os. , 4 zagr. a 31 2 półłan. opustosz. Między dobrami, które 1065 r. Bolesław w Płocku nadał kościołowi św. Jana w Mogilnie, wymieniony jest także W. jako Sedno. Przywilej ten potwierdził Mieszko r. 1103. W r. 1379 Jan, archidyakon kruszwicki, i reszta braci dziedziców z Trląga, oświadczyli w Gnieźnie, że wś W. , którą wyżej wymieniony Jan trzymał w dożywociu od opata i klasztoru mogilnickiego, po jego śmierci oddadzą klaszto rowi. W. Ł. Wszedzinek, folw. do Wszedzina, pow. mogilnicki. Wszeliwy al. Szeliwy, wś i folw. , pow. sochaczewski, gm. Iłów, par. Brzozów, odl. 20 w. od Sochaczewa. Wś ma 296 mk. , folw. 75 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 175 mk; W. 1885 folw. W. rozl. mr. 948 gr. or. i ogr. mr. 894, łąk mr. 27, nieuż. mr. 27; bud. mur. 12, drew. 10; płodozm. 12 pol. , wiatrak. Wś W. os. 36, mr. 37; wś Zalesie os. 15, mr. 492. R. 1579 wś Wseliwy miała w części Mikołaja Wituskiego 2 łany, 2 zagr. , w części Andrzeja Wituskiego 2 łany, 2 zagr. Wszemborz, Wszęborz. Sweboze, Wschebors, wś gospod. w pow. wrzesińskim, ma urząd okr. i st. kol. w Miłosławiu, urz. stanu cyw. i pocztę w Borzykowie, szkoły obu wyzn. , par. katol. w miejscu, ew. w Miłosławiu, sąd okr. we Wrześni. Obszaru 10 ha, 21 dym. , 181 dusz. 2. W. , wś dwor. , w temże położeniu. Obszaru 700 ha, 10 dym. , 254 dusz 23 ew. . Parowa gorzelnia. R. 1310 występuje jako świadek Jakub, sołtys z W. Sweboze. W r. 1396 prawował się Wydźga z Budziłowa z kmiećmi wszemborskimi. W r. 1410 rozgraniczono Cieśle z Wszemborzem. Kościół miejscowy, p. w. św. Mikołaja, wystawiony z drzewa, istniał już przed rokiem 1510. R. 1358 Jan i Stanisław, synowie Dobrogosta Jezierskiego, sprzedali W. Łukaszowi Górce, bisk. wrocławskiemu. Między 1578 1618 należał W. do Kuszkowskich; około r. 1564 było w W. 8 łan. os. , z których składano bisk. pozn. po 3 ćwiercie pszenicy, tyleż owsa i po 3 gr. małdratów. W r. 1578 było 6 śl. os. , 4 zagrodników, 1 komornik i 1 cieśla; około 1620 r. stał tu wiatrak doroczny. W tymże r. zarządzał W. Gabryel Wrzesiński. W drugiej połowie zeszłego wieku nabyli go Zbijewscy, od których przeszedł do Suchorzewskich. Wszeradowo, dziś Szeradowo, wś kościelna, pow. szubiński, par. kat, w miejscu, ew. i okr. urzęd. w Szubinie, urząd stanu cyw. w Zalesiu. Wś ma 538 ha 385 roli, 65 łąk, 22 dm. , 212 mk. 20 ew. . Pierwszy raz pojawia się ta wś w dokum. z r. 1386. Kościół i parafia powstały tu zapewne w XIV w. W r. 1426 pleban Bartłomiej sprzedaje dziesięciny swe z Krzepiszyna. Zapewne Wiśniowieccy, dziedzice wsi, wznieśli tu w w. kościół murowany. Obecny stanął w r. 1838, na miejscu poprzedniego, spalonego w r. 1830. Uposażenie plebana stanowiły dwa łany roli, kilka placów i ogrodów, ośm kawałków łąk. Ze wszystkich pól w W. dawano dziesięcinę plebanowi a kmiecie prócz tego meszne po korcu żyta i korcu owsa z łanu. Zagrodnicy i karczmarze po groszu Łaski, L. B. , I, 128. Według reg. pobor. pow. kcyńskiego w r. 1577 było tu11 ślad. , 1 zagr. ; w r. 1579 Wszanka Wszar Wszeborz Wud Wudynis zaś 12 ślad. W XVIII w. wchodził w skład dóbr szubińskich i był własnością Mycielskich. Około r. 1840 należały do Karola Kiehna. W. Ł. Wszeradz, ob. Sieradza, Wszeradzice, ob. Seredzice. Wszerzecz, wś i folw. , pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo, odl. 11 w. od Łomży, ma glebę gliniasta, pomieszana z czarnoziemem. W r. 1827 było 12 dm. , 79 mk. W r. 1884 folw. W. , oddzielony od dóbr Szczepankowo, rozl. mr. 690 gr. or. i ogr. mr. 554, łąk mr. 62, pastw. mr. 48, lasu mr. 4, nieuż. mr. 22; bud. mu. 4, drew. 7. Wś ma 10 os. , 61 mr. W r. 1578 wś należy do klucza Szczepańkowo, dóbr opata płockiego benedyktynów, rządzca dóbr Stan. Choszczewski płaci tu od 111 2 łan. km. , 5 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 368. Wszołki Rytele, ob. Rytele 4. Wszołów, niem. Scholow, w dok. Wscholowo, Wssolowo, Szołowo, wś i dobra, pow. pleszewski, par. kat. Kucharki, ew. Sobótka, okr. pol. w Pleszewie, urząd st. cywilnego w Szkudłach. Wś ma 117 ha 106 roli, 11 łąk, 15 dm. , 118 mk. 13 ew. ; dobra 326 ha 264 roli, 17 łąk, 4 lasu, 6 dm. , 131 mk. 18 ew. . Nazwa wsi pojawia się w dokum. z 1396 r. Na początku XVI w. wś należała do par. Kajewo dziś nie ma tej parafii i dawała plebanowi dziesięciny z folwarku i meszne od kmieci po mierze owsa i żyta z łanu Łaski, L. B. ,, 48. Według reg. pobor. pow. kaliskiego z r. 1679 Stanisław, Marcin i Jerzy Wszołowscy płacą tu od 31 2 łan. kw. , 1 zagr. , 2 rzem. Pawiń. , Wielkop. , I, 109. W obecnem stuleciu należała wieś do Unrugów. Wszynewka, wś skarb. nad Bereżanką, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 31 w. od Oszmiany, 4 dm. , 26 mk. katol. Wszyrzewicze, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Horodek o 5 w. , okr. wiejski i dobra Olendzkich Piotrowszczyzna, 5 dusz rewiz. . Wszytendorf mylnie, właściwie Fichtendorf al. Holendry, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrówka, o 50 w. od Bielska, 59 dzies. ziemi włośc. Wszywaja, rzka, w gub. charkowskiej, lewy dopływ Berestowej, praw. dopł. Oreli. Długa 42 w. Wtelno, Witelno, wś gospod. , pow. bydgowski, urząd okr. w M. Sitnie Wilhemsort, urz. stanu cyw. w miejscu, st. kol. w Bydgoszczy, poczta w Tryszczynie Trischin, szkoła i parafia katol. w miejscu, ew. w Koronowie, sądy w Bydgoszczy. Obszaru 863 ha, 53 dym. , 437 dusz 66 ew. . 2. W. , wś dworska, tamże. Obszaru 345 ha, 12 dym. , 117 dusz 26 ew. . Leży na północ Bydgoszczy, nad szosą koronowską. W r. 1583 należy do dóbr opata koronowskiego, ma 2 sołtysów, 14 łan. os. , 4 zagr. , 1 rzemieślnika. W ostatnich czasach było w ręku Pokrzywnickiego, który się ożenił z wdową Beck a następnie przeszło drogą subhasty na Becków z Magdeburga. Posiadłość kla sztorna wchodziła w skład dóbr rząd. Korono wo. 3. W. , nadleśnictwo, tamże, 3 dym. , 41 dusz. W r. 1583 miało W. 14 łanów, 4 zagr. , 1 rzemieślnika, 2 sołtysów. Kościół parafialny tutejszy leży w obrębie dawnej dyecezyi wło cławskiej, lecz należy obecnie do chełmińskiej. Dzieje jego nie znane. W. Ł. Wtórek 1 Wtorek, Tworek, Wturek Koras, wś dworska, w pow. odolanowskim ostrowskim, należąca do radziwiłłowskich dóbr Przygodzice. Ma urząd, okr. , urz. st. cywil. , st. kol. i pocztę w Ostrowie, szkoły obu wyzn. w miejscu, par. kat. w W. Wysocku, ewang. sądy w Ostrowie; 7 dym. gt; 91 dusz. Obsz. 391 ha, a do podatku gruntowego oszac. z czystego dochodu 3182 mrk. 2. W. , wś gospod. , tamże, ma obsza ru 301 ha, 51 dym. , 368 dusz 62 ew. . Leży na wsch. płd. Ostrowa, pod Wysockiem. W r. 1418 rozgraniczony z Czekanowem. R. 1579 W. nosi nazwę WturekKoros, a siedzą w nim ur. Jan, Piotr Wturkowsczi i Marcin Bognieczki, mają 31 2 łan. os. , 5 zagr. , 1 komom. . 2 rzem. W r. 1618 własność Piotra Kossowskiego. R. 1684 stała tam kaplica. W. Ł. Wtórek, niekiedy Wturek, w XVI w. Wthorek, folw. i kol. przy granicy pruskiej, pow. słu pecki, gm. Wilczagórą, par. Wilczyn, odl. 30 w. od Słupcy. Folw. wraz z kol. , zwaną też Głęboczek, ma 14 dm. , 150 mk. ; wś 3 dm. , 49 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 110 mk. W r. 1876 folw. W. rozl. mr. 803 gr. or. i ogr. mr. 655, łąk mr. 80, pastw. mr. 35, lasu mr. 11, nieuż. mr. 22; bud. mur. 12, drew. 6; płodozm. 13 pol. , olejarnia, cegielnia. Wś W. os. 39, mr. 204. W dok. z r. 1360 wspomniany jako własność klasztoru w Tremesznie. Na początku XVI w. wś należała do par. Siedlimowo. Łany km. da wały plebanowi za meszne po 2 gr. , zaś sołty sie po 3 kor. żyta i tyleż owsa z łanu. Role fol w. , zwane Daniszewo, dawały dziesięcinę te muż plebanowi Łaski, L. B. , I, 205. Po r. 1815 część par. Siedlimowo, którą wcielono do Królestwa, została rozdzieloną pomiędzy przy ległe kościoły i wtedy W. przyłączono do par. Wilczyn. Br. Ch. Wtra al. Wetra w dok. , rzeczka pomorska, dopł. Wieprza Wipper, dziś nosi nazwę Grabow Wuchsnick, wś, pow. morąski, st. p. Wudek, leśn. szl. do Grabi, pow. toruński, st. p. Otłoczyn; 1885 r. 2 dm. , 17 mk. Wudorp, ob. Udorp. Wudreniza łuż. , ob. Oedernitz. Wudwor, niem. Hoeflein, wś łużycka. Wudzinis al. Wudynis, jezioro, w pow. sejneńskim, w pobliżu Justynowa i jez. Hańcza, ma 10 mr. obszaru Wszeradz Wsz Wturek Wudorp Wuerch Wuerb Wue Wudzyn ss Wudzin, dok. dzyn, Wodzin, Wodzino, wś gospod. , w pow, bydgoskim, ma urząd okr. i stanu cywil. w Żołędowie Dobrczu, st. kol. żel. i pocztę w Katomierzu koły obu wyzn. i par. katol. w miejscu, par. i sąd okr. w Koronowie. Obszaru 392 ha, 8 dym. , 499 dusz 107 ew. W r. 1349 W. leżał po wielkopolskiej stronie, na granicy ustanowionej przez ks. Kazimierza i mistrza Henryka Duzmera miedzy Wielkopolska a dzierżawami krzyżackiemi na Pomorzu. W r. 1583 miał W. 12 łanów i należał do wsi opactwa koronowskiego. Wudzynek 1. w dok. Wodzinek, wś gosp. , przyległa do Wudzyna. Obszaru 753 ha, 35 dym, 422 dusz, z tych 318 katol. 2. W. , folw. , niem. Lindau, tamże, 12 dusz 4 ew. . W r. 1583 miał W. 8 zagrod. i należał do dóbr opactwa koronowskiego. Znajdują tu na cmentarzysku przedhistorycznem urny najróżnorodniejszych kształtów. Tak samo w poblizkiem Katomierzu. Wuehleisen, Muehleisen, , , wś, pow. głogowski, par. kat. Gross Kauer, ew. Schoneau. W r. 1885 wś miała 69 ha, 28 dm. , 108 mk. 38 kat. . Wueltschkau, dobra i wś, pow. nowotarski Szląsk, par. kat. Kamoese, ew. Rausse. W r. 1885 dobra miały 546 ha, 6 dm. , 105 mk. 17 kat. ; wś 297 ha, 54 dm. , 350 mk. 39 kat. Wuenshelburg. ob. Hradek. Wueschendorf, dobra i wś, pow. lubański, par. kat. Lubań, ew. Sachs. Haugsdorf. W r. 1885 dobra miały216 ha, 2 dm. , 19 mk. 8 ew. ; wś 563 ha, 112 dm. , 607 mk. 61 kat. . Wuenschendorf, ob. Słowiańska Wieś. Wuerben, ob. Wierzbno. Wuerbenthal, ob. Werbno. Wuerbitz, ob. Wierzbice. Wuerchland, dobra i wś, pow. głogowski, par. kat. Rietschuetz. W r. 1885 dobra miały 274 ha, 5 dm. , 48 mk. ; wś 173 ha, 29 dm. , 127 mk. Wuerchwitz 1. dobra i wś, pow. głogowski, par. kat. i ew. Jakobskirch. . 1885 dobra miały 287 ha, 8 dm. , 153 mk. 12 kat. ; wś 111 ha, 43 dm. , 173 mk. 2 kat. . 2. W. , dobra i wś, pow. lignicki, par. kat. . W r. 1885 dobra miały 166 ha, 3 dm. , 61 mk. 7 kat. ; wś 9 ha, 8 dm. , 30 mk. ew. Wuergsdorf 1. wś, pow. bolkowicki, par. ew. w miejscu, kat. Bolkowice. W r. 1885 wś miała 43 ha, 5 dm. , 24 mk. ew. Kościół par. ewangielicki. 2. W. wś, tamże, miała 111 ha, 13 dm. , 76 mk. 16 kat. . 3. W. Nieder, 1352 Wirchansdorff, dobra i wś, pow. bolkowicki, par. ew. Wuergsdorf, kat. Bolkowice. W r. 1885 dobra miały 301 ha, 5 dm. , 65 mk. 18 kat. ; wś 1222 ha, 142 dm. , 897 mk. 39 kat. . 4. W. Ober, wś, tamże, 483 ha, 88 dm. , 470 mk. 3 kat. . Wuertemberg, dobra i wś, pow. oleśnicki, par. kat. i ew. Oleśnica. W r. 1885 dobra miały 174 ha, 7 dm. , 157 mk. 43 kat. ; wś 11 ha, 12 dm. , 131 mk. 32 kat. . Wuertsch, dobra i wś, pow. lubijski, par. kat. i ew. . W r. 1885 dobra miały 206 ha, 5 dm. , 58 mk. 12 kat. ; wś 458 ha, 60 dm. , 338 mk. 5 kat. . Wuerzau, rzeczka, w gub. kowieńskiej i kurlandzkiej, ob. Wirczówka. Wuerzau 1. Kron, osada skarb. nad rzką Wuerzau, w okr. mitawskim, pow. dobleński, par. mitawska Kurlandya, o 16 w. na płd. wsch. od Mitawy. Znajduje się tu dobrze zachowany zamek, w którym zwykle przemieszkiwał ostatni książe kurlandzki. Ekonomia koronna Wuerzau obejmuje 10 folw. Ellei, Peterfeld, Peterweide, Killhof, AltBergfried, Kaeshof, Gross i Klein Swehthof, i Mastbot. 2. W. Gross, dobra prywatne, tamże. Do dóbr należy fol. Neuhof. 3. W. Howens, dobra prywatne, tamże, par. Sessau. Wuerzen, 1288 Wirzow, wś, pow. trzebnicki, par. kat. i ew. Prausnitz. W 1885 r. 352 ha, 37 dm. , 229 mk. 122 kat. . Wuerzjerw, jezioro w Inflantach, ob. Wirzjaerw. Wuestebriese, pol. Brzeźmierz, 1359 r. Bresmir, wś, pow. olawski, par. ew. w miejscu, katol. Thomaskirch. Wś ma 131 ha 123 roli, 11 dm. , 70 mk. 2 katol. . Kościół paraf. wedle podania miał być założony przez ks. Jadwigę. Zajęty przez protestantów, wrócił r. 1700 do katolików, lecz w r. 1707 zwrócony został ewangielikom. Por. Brzeźmierz t. I, 410. Wuestegiersdorf 1. wś, pow. walbrzyski, par. kąt. OberWuestegiersdorf, ew. NiederW. W r. 1885 wś miała 12 ha, 22 dm. , 115 mk. 54 kat. . 2. W. Nieder, Ober, wś, 888 ha, 101 dm. , 1601 mk. 450 kat. . Kościół ewangielicki od r. 1742. Pierwszy dom tej osady zbudowany był r. 1413. Hussyci zburzyli ją 1428. Odbudowano r. 1432, urosła w budowle i ludność, dzięki przemysłowi górniczemu i tkactwu, że ludnością i budowlami dorównywa miastom. Pod, wzniesiono tu wielką fabrykę wyrobów wełnianych. Prócz tego istnieją tkalnie płótna, blicharnie, farbiarnie, handel płótnem. Wuestendorf, 1198 Wustendorph, 1305 Wustendorff, Wustindorf, dobra i wś, pow. wrocławski, par. kat. Margareth, ew. Gross Naedlitz. W r. 1885 dobra miały 438 ha, 2 dm. , 42 mk. 11 kat. ; wś 466 ha, 59 dm. , 404 mk. Wudz Wuen Wuertsch Wuerg Wuhelz Wujek Wujeścisko Wujewko Wujeżk Wujki Wujłowo Wujn Wujówk Wujsce 36 ew. . r. 1810 własność klasztoru na Piasku we Wrocławiu. Wuestenei, ob. Schillgallen 11. Wuestenhain, ob. Husztau. Wuestenhammer, pol. Pusta, dobra i wś, pow. lubliniecki, par. kat. Wojsznik, ew. Lubliniec. W r. 1885 dobra miały 153 ha, 13 dm. , 139 mk. kat. ; wś 150 ha, 22 dm. , 155 mk. 3 ew. . Kuźnice i walcownie żelaza. Wuesteroehrsdorf, dobra i wś, pow. jeleniogórski, par. ew. w miejscu, kat. W r. 1885 dobra miały 83 ha; wś 663 ha, 103 dm. , 554 kat. 4 kat, . Wuestewaltersdorf, wś, pow. walbrzyski, par. ew. w miejscn, kat. . W r. l885 było 588 ha, 193 dm. , 2481 mk. 352 kat. . Wuethende Neisse, ob. Nissa Szalona. Wuettchenau, wś, pow. złotoryjohajnow ski, par. ew. Groedilzberg. W r. 1885 wś miała 15 ha, 27 dm. , 111 mk. ew. Wuettendorf, wś, pow. kluczborski, ob. Bogduńczewice. Wugger, rzeczka w Pomeranii, w pow. białogrodzkim. Wuh al. Ungh, rzeczka, dopł. Ondawy, uchodzącej do Cissy. Wuhelz, os. łużycka, ob. Moholz. Wujaki, niem. Wujacken, wś, pow. szczycieński, st. p. Wujek, wś na płd. brzegu jez. Karasice, pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par. Wereszczyn, ma 59 mk. 35 prawosł. , 24 katol. . Powstała na gruntach dworskich, już po reformie stosunków włościańskich, na prawie wieczystej dzierżawy. Ludność zajmuje się jedynie rolnictwem. Przestrzeń ogólna gruntów wynosi 172 mr. ziemi lekkiej, piaszczystej. Wujeścisko, niem. wś, pow. gdański górny, wzn. 74 mt. npm. , mile od Gdań ska, agentura poczt. , szkoła i kościół ew. w miejscu, par. kat. Stary Szotland, 605 ha 551 roli or. , 14 łąk; liczyła 1885 r. z przyległo ściami 65 dm. , 187 dym. , 945 mk. , 570 kat. , 367 ew. , 5 dyssyd. Zachodzi w dok. po raz pierwszy r, 1454. R. 1577 zniszczona przezwojska polskie. R. 1647 wybudował tu magi strat gdański kościół ew. W czasie wojen napo leońskich oddział hr. Krozkow założył tu obóz, który przez Francuzów spalony został ob. Land u. d. Lankr. Danzig v. Brandstaeter, str. 182. Kś. Fr. Wujewko, niem. Wujewken, leśnictwo, pow. niborski, st. p. Zimnawoda. Wujezd 1. łuż. , pol. Ujazd, niem. , wś serbska, na Łużycach Saskich, w pow. lubijskim; 1875 r. miała 45 dm. , 247 mk. 2. W. , pow. wojrowicki, ob. Ujazd t. XII, 764. W r. 1880 mieszkało tu 350 Serbów. Wujeżk łuż. , niem. Wuischke, dwie wsi na Łużycach. Jedna w pobliżu Hrodziszna, druga koło Bukec. Wujki, pow. pleszewski, ob. Jedlec. Wujłowo, wś, pow. mohylewski, gm. Ciecierzyn Teteryn, o 8 w. , ma 66 dm. , 382 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. Wujna al, Wijna, wś u źródeł bezim. dopł. Hnyłopiatu, pow. berdyczowski, w 1 okr. pol. , gm. Machnówka, o 30 w. od Berdyczowa, ma 903 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 775 mk. prawosł. i 150 katol. ; 1758 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, z drzewa wzniesioną w 1760 r. przez ówczesnego dziedzica wsi Kurowskiego i uposażona 57 dzies. ziemi. W cerkwi obraz Bogarodzicy, uważany za cudowny. Do par. należą wsi Tucza o 3 w. i Mszaniec również o 3 w. . Wś należy do Morgulców. Wujówka, wś i fol. , pow. radzymiński, gm. Strachówka, par. Sulejów, odl. 25 w. od Radzymina, ma wraz z Szałkówką 193 mk. W 1827 r. było 22 dm. , 162 mk. W r. 1884 fol. W. rozl. mr. 744 gr. or. i ogr. mr. 395, łąk mr. 170, lasu mr. 155, nieuż. mr. 24; bud. mur. 2, drew. 18; płodozm. 9pol; las nieurządzony. Wś W. os. 22, mr. 94. W r. 1578 wś Wujowka należała do par. Postoliska, domina Popielska płaciła tu od 7 łan. km. Pawiń. , Mazowsze, 409. Wujsce, folw. , pow. średzki, ob. Iwno 1. . Wojskie al. Wójskie, wś pow. sanocki, nad małym dopływem Sanu z prawego brzegu, przy gościńcu z Załuża st. dr. żel. państwowej do Tyrawy Wołoskiej. Wś jest zabudowaną w do linie potoku, otoczonej od płn. , zachodu i wscho du lesistemi wzgórzami. W najniższem miej scu, przy gościńcu, wzn. wynosi 360 mt. ; wzgó rza na wschodzie sięgają 613, na płn. 671, a na zach. 579 mt. Wś ma 120 dm. i 782 mk. 409 męż. , 371 kob. , 743 gr. kat. , 21 rz. kat. i 18 izraelitów. Par. rzym. kat. w Lisku, gr. kat. w Załużu. Fos. tabularna Ad. Wiktora wy nosi 743 mr. 504 mr. lasów, pos. mn. ma 1463 mr. wogóle. W. graniczy na płd. z Załużem; najbliższą osadą na zach. jest Sanok a na wsch. Tyrawa Wołoska. Mac. Wujsko, pow. dobromilski, ob. Hujsko. Wujwicze al. Wulwicze, wś nad Prypecią, pow. piński, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. płotnickim, gm. Lemieszewicze, o 34 w. od Pińska, przy trakcie z Pińska do Stolina. Posiada cerkiew p. w. św. Eljasza, z dawnych zapisów uposażoną około 1 2 wsi Tyrwowicze, p. wez. Opieki N. P. , zbudowana w r. 1856 przez Witolda Ordę; około 900 parafian. Miejscowość nizinna, obfitująca w łąki, ryby; las dębowy. Mieli tu niedawno własność Norejkowie, obecnie W. w posiadaniu różnych drobnych właścicieli mieszczan. W r. 1518 ks. Helena Jarosławowiczowa zrobiła zapis na W. Wuestenei Wuh Wugg Wue Wuj Wukro Wuścin Wuść Wurnos Wurló Wurku Wunt Wun Wunn Wunnenth Wunicho Wundul Wund Wundicho Wuł Wul Wulpiń Wullesruh Wulko Wulk Wulf Wulff Wuknik monasterowi Leszczyńskiemu w Pińsku Rewizya Puszcz, str. 296. A. Jel. Wukecy, niem. wś łużycka. Wuknik, ob. Włóknik. Wukrow niem. , ob. Worowo. Wulegiany, wś, pow. rossieński, par. Andrzejów. Wulffen niem. , wyb. pod Skarszewami, pow. kościerski, st. p. i par. kat. Skarszewy, szkoła ew. w miejscu; 1885 r. 3 dm. , 25 mk. Był to dawniej. folw. miejski, 11 2 wł. obejmujący, r. 1772 za 112 fl. i 15 gr. wydzierżawiony oh. Zeitseh. d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, 145. Wulfshoefen, posiadłość, pow. labiewski, st. p. w miejscu. Wulichowica, węg. Egzreske, wś, w hr. bereskiem, nad rz. Latorczą, 214 mk. Wulka, właściwie Wólka, wś, pow. piński, przy gośc. poczt. pińskowołyńskim, o 41 w. od Pińska, w 2 okr. pol. lubieszowskim, do nieda wna w gm. Duboja, teraz Brodnica, ma 8 osad; grunta lekkie. A. Jel. Wulka niem. , ob. Wólka. Wulkan, szczyt górski, w pow. dolińskim, ob. Wólkan. Wulke Debsecy, ob. Debsecy. Wulkow, ob. Wilkowo. Wulkowy, pow. tczewski, ob. Ulkowy. Wullesruh, fol. dóbr Chróścina, w pow. opolskim. Wullwischken, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Heydekrug. Wulpińskie, jezioro, niem. Wulpinker, w pow. olsztyńskim, na Warmii. Wypływa z niego rz. Giling. Ob. Naterki. Wulsch, pow. kościański, ob. Olszewo t. VII, 509. Wułyszka, błoto, w pow. kijowskim, niedaleko rz. Oczeretianki, 7 w. dł. , 61 saż. szer. Fund. Gub. kij. . Wundichow niem. , ob. Unichowo. dobra ryc. , folw. , wś, leśnictwo, i W. Heide, wś, pow. królewiecki, st. pocz. Koenigsberg. Wundschuetz 1. pol. Wąsice, wś i dobra, pow. kluczborski, par. kat. Gierałcice, ew. Wałczyn. W r. 1885 dobra miały 495 ha, 9 dm. , 151 mk. 35 kat. . 2. W. Alt, wś, 338 ha, 49 dm. , 462 mk. 111 kat. . Wundul, ob. Wądół. Wunichowo, pow. słupski, ob. Unichowo. Wunnenthal, dawniejsza nazwa wsi Rosenwalde, w pow. brunsberskim. Wunneschin, niem. , ob. Unieszyno. Wunscha, dobra i wś, pow. rozborski, par. ew. Reichwalde, kat. Mużaków. W r. 1885 dobra miały 266 ha, 2 dm. , 73 mk. 24 kat. ; wś 148 ha, 28 dm. , 135 mk. ew. Wuntenowe w dok. , ob. Honeda. Wurkus w dok. , pow. suski, ob. Orkusz. Wurlów, ob. Orle 71. Wurnosy, wś włośc, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Dokudowo, 18 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Lida. wzgórze, w pow. szamotulskim, w lasach Choińskich, na płn. od Sierakowa. szczyt górski 781 mt. , na obszarze gm. Rotwasser, . Wuść, ob. Ujść, Wuścin, struga wodna, w pow. mozyrskim, wśród puszcz nizinnych, o 3 w. na zachód od wsi Mieleszkiewicze, w gm. Mieleszkiewicze. Wusen, wś, pow. brunsberski, st. p. Schlodien. Wuskidz, niem. Kochholz, wś na Łużycach. Wuslack 1. os. leś. , pow. reszelski, st. p. 2. W. , wś, pow. licbarski, st. p. niem. , ob. Osiek, w pow. bytowskim i Osieki, w pow. słupskim. Wussow, pow. lęborski, ob. Osowo 6. Wussowke niem. , pow. bytowski, ob. Osówko 3. Wusters, pol. Ostrze, dobra ryc. , pow. człuchowski, st. p. Landeck. Wusterwitz Alt i wś i fol. , pow. gąbiński, st. p. Walterkehmen. Wustrow niem. , ob. Ostrowo 1 t. VII, 727. leśnictwo, pow. bystrzycki, par. kat. i ew. Bystrzyca. W r. 1885 było 167 ha, 1 dm. , 7 mk. 2 ew. . Wuswa, rzka, w pow. słuckim, lewy dopływ rz. Morocz, zaczyna się za mstkiem Kopylem, w pobliżu którego przyjąwszy z lewej strony rzkę Mażę płynie na płd. ku wsi Szostaki, odtąd zwrócona na wschód dociera do wsi Doktorowicze i zatoczywszy bieg swój znowu na południe, płynie pod mstko Romanów, dalej koło wsi Pierewoz, Suchowczyce, Dereczyn i za wsią Blewczyce, przybrawszy miano Wdowy ob. ście pod mstkiem Siemieżewo. Długa około 6 mil. Na błoniach łąki dobre. A. Jel. Wuszcz, niem. Stolpemuende, pow. słupski, ob. Ujść. Wusznik, jezioro, w pow. morąskim, w dorzeczu rz. Łyny, w pobliżu Dobrego Miasta i wsi Praegsden, w pow. licbarskim. Wutryny, niem. Wuttrienen, w dok. Butrin, Votrinen, może Butrymy litew. , wś, pow. olsztyński, na dawnej Warmii, leży śród licznych jezior, z których główniejsze Łańsk, Jachty, Konopno, Zdręczno, Kośno, posiada kościół par. katolicki, urz. poczt. , 638 mk. W r. 1599 był tu karczmarzem Stefan Kowalczyk, 1755 x. sołtysami Jan Bystrosz, Jerzy Marszałek i Piotr Łoś Kętrz. O ludn. pol. , 557. W skład parafii Wukecy W. dek. olsztyński, na Warmii wchodzą, W. , Przykop, Kaleitka, Bałdy, Nowa Wieś Bartelsdorf, Jełguń Gellguhnen, Chaberkowo, Ząbie, Bluszcz, Pokrzywy. Wutschdorf, wś, w dawnej ziemi świebodzińskiej, dziś w Brandenburgii. Znajduje się tu stacya dr. żel. , odl. 38 klm. od Zbąszynia ku Rupinowi. Wutzke niem. , podobno Buczka, nazwa rzeczki płynącej pod os. Jastrowie, w pow. wałeckim i uchodzącej do Głdy. Wutzkow niem. , ob. Gockowo, dobra ryc. , w Pomeranii, pow. słupski, par. ew. Michrowo, 1486 ha 779 roli or. , 40 łąk, 471 lasu; przez 200 lat posiadała je familia Luebbecke; przed kilku laty nabył je Lange za 350000 mrk. Wuwka, przyl. wsi Hołowska, w pow. turczańskim. dok. , ob. Modlainen. Wwiedienje, wś nad rz. Borową, pow. porzecki gub. smoleńskiej, gm. Tiapołowo, 7 dm. , 45 mk. , 2 cerkwie, szkoła. Wwideńskie, wś nad rzką Udach, pow, zmijewski gub. charkowskiej, gm. Wwiedeńskie, o 12 w. od Zmijewa, 279 dm. , 1567 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła. Wybczenka, szczyt 708 mt. , z dosyć silnie rozwiniętymi stokami, sięga do Pistyńki i pot. Sławnika. Wznosi się na obszarze Kosmacza, w pow. kosowskim, na 42 31 wsch. dług. , 48 19 płn. szer. Karta wojs. , 12, XXXII. Wybczyna 1. obszar górzysty i lesisty, na stokach zach. i połudn. pasma Karmatury. Wody z niego odpływają do Pistyńki na płd. a do Ruszoru na północy. Ciągnie się na obszarze Prokurowy, w pow. kosowskim Karta wojs. , 12, XXXII. 2. W. , obszar górzysty, bezleśny, niedaleko szczytu wzn. 1372 mt, na północy Żabiego, nad Czarnym potokiem, w pow. kosowskim Karta woj. , 13, XXXI. Wybitowo al. Wybietowo, leśnictwo, w dobrach samostrzelskich, pow. wyrzyski, poczta w Nakle, 1 dm. , 5 mk. Leży między Samostrzelem a Bielawami. W r. 1793 właścicielem jest Konstanty Bniński na Samostrzelu. Wyble, wś nad Uhrą, pow. i gub. czernihowska, gm. Horbów, 278 dm. , 1362 mk. , cerkiew, 35 wiatraków, olejarnia. Niegdyś mto sotnicze. Wybłyszczów, ob. Grenzcolonie. Wybor, mstko, pow. ostrowski gub. pskowskiej, nad rz. Wyborką, 200 mk. , 2 cerkwie. Założone w r. 1430, niegdyś warowne, ludne, posiadało kilka cerkwi i trzy klasztory, które zburzone zostały podczas oblężenia miasta przez Stefana Batorego w r. 1581. Wyborna, wś, pow. popradzki, na Spiżu. Wybramowice, wś pod Toruniem, mylnie ob. t. , 656, winno być Wytrębowice. Wybrance, wś i fol. nad rzką Udorą, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki o 7 w. , okr. wiejski Poszyrwińcie, par. katol. Bohusławiszki, odl. o 48 w. od Wilna a 28 w. od st. dr. żel. Jewie. Folw. ma 1 dm. , 8 mk. katol. , wraz z zaśc. Mażutyszki i Finfa przeszło 200 dzies. ziemi. Grunta rędzinne dobre, łąk obficie, las liściasty. Przed uwłaszczeniem włościan do folw. W. należały wsi Wybrańce, Szyłele, Bubie i Rustejkiszki. Wś W. ma 4 dm. , 52 mk, katol. w 1865 r. 15 dusz rewiz. , młyn wodny. W. stanowiły dawniej część dóbr Boszyrwińcie Dowmontów Siesickich, od 1848 r. własność Łukaszewiczów. Wybranciszki, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzezie o 5 w. , okr. wiejski i dobra Jeleńskich Glinciszki, o 32 w. od Wilna, 5 dm. , 23 mk. prawosł. i 88 katol. w 1865 r. 33 dusz rewiz. . Wybranieckie, fol. , pow. słucki, gm. Słuck, o 1 w. od Słucka. W 1744 r. należał do dóbr słuckich ks. Radziwiłłów ob. t. Wybranka al Wybraniectwo, fol. , pow. nieszawski, gm. Bytoń, par. Radziejów, odl. 31 w. od Nieszawy, ma 13 dm. , 112 mr. Wybranów 1. fol. , pow. kaliski, gm. Marchwacz, par. Rajsko, odl. od Kalisza 14 w. , ma 1 dm. , 8 mk. , 610 mr. Wchodził w skład dóbr Marchwacz. 2. W. , fol. , pow. opoczyński, gm. Zajączków, odl. 28 w. od Opoczna, ma 174 mr. obszaru. Wybranówka, inna nazwa u W. Pola pot. Krywula, w pow. bób reckim. Wybranówka 1. miasteczko, w pow. bóbreckim, 14 Mm. na płd. zach. od sądu pow. w Bóbrce, ze stacyą kol. i urzędem poczt. w miejscu. Na płn. leży Huta Suchodolska, na płn. wsch. Chlebowice Wielkie, na wsch. i płd. Bryńce Cerkiewne, na zach. Bryńce Zagórne. Wsch. część obszaru przepływa pot. Suchodolski. W jego dolinie leżą zabudowania. Płn. wsch. obszar lesisty. Własn. więk. ma roli or. 365, łąk i ogr. 77, past. 81, lasu 472 mr. ; wł. mn. roli or. 215, łąk i ogr. 43, past. 29 mr. W r. 1890 było 100 dm. , 669 mk. w gm. , 6 dm. , 29 mk. na obsz. dwor. 220 rz. kat. , 260 gr. kat. Rus. , 218 izr. Niemców. Par. rz. kat. w Sokołówce, gr. kat. w miejscu, dek. bóbrecki. Do parafii należą Bryńce Cerkiewne, Bryńce Zagórne i Czyżyce. W miasteczku jest cerkiew, szkoła dwuklasowa i kasa pożyczk. gm. z kapit. 3712 złr. W. leży przy linii dr. żel. lwowskoczerniowie ckiej, która tu ma stacyą t. n. , odl. 43 klm. od Lwowa między Bóbrką a Boryniczami. Dokumentem wydanym w Warszawie dnia 17 marca 1672 r. wyznacza król Michał, na prośbę Jakuba Kaliciskiego, podczaszego sanockiego i Zofii z Małych Skotnik, małżonków, jarmarki w Wybranówce Arch. krajowe we Lwowie, C, t. 430, str. 262. Dokumentem wydanym w Warszawie dnia 9 marca 1716 pozwala August II Wutzko Wutschdorf Wutzk Wutschdorf Wybranówko Wybranówce, należącem do Stefana Karczew skiego, odbywać jarmarki 1. c. , C, t. 6, str. 507. 2. W. , przedmieście Peczeniżyna, w pow. kołomyjskim. 3. W. , część Pistynia, w pow. kosowskim, 4. W. , grupa domów w Podhajczykach, pow. trembowelski. Lu. Dz. Wybranówko, fol. do Wybranowa, w pow. gnieźnieńskim żnińskim, na zachód Janowa, na praw. brzegu Wełny. Wybranowo, w dok. branowo, Imbranowo, wś gosp. , w pow. inowrocławskim, ma urząd okr. w Inowrocławiu, urz. stanu cyw. w Wodzku Gr. Wodek, stacya kol. i poczta w Jaksicach Jakschitz, szkoły obu wyzn. w Rajewie, paraf. katol. w Liszkowie, ewang. w Ro jewie Kaczkowskiem Gruenkirch, sad okr. w Inowrocławiu, ziem. w Bydgoszczy, i dym. , 9 dusz. 2. W. , wś dworska, w temże po łożeniu, 5 dym. , 126 dusz, 320 ha. Do pod. grunt. oszac. z czyst. leży do dóbr Więcsławic. W r. 1583 dziedzicem Jakub Niemojewski. 3. W. , wś gospod. , w pow. gnieźnieńskim żnińskim, ma urząd okr. , urz. st. cyw. i par, kat. w Janowcu Janowitz, tamże stacya kolei i poczta, szkoły obu wyzn. w miejscu, sąd okr. w Wągrowcu, ziem. w Gnie znie. Obsz. 284 ha, 23 dym. , 196 dusz, z tych 172 katol. Zagajenie nosi tu nazwę Puszcza Lasocińska. Leży na pr. brzegu Wełny, na płd. wsch. Łekna, miedzy Janowcem a Mieściskiem. W r. 1523 łany kmiece i dziedziczne dają dzie sięcinę snopową po połowie altaryi św. Stan. w Gnieźnie i proboszczowi w Janowcu, który prócz tego pobierał z łanów kmiecych po 2 gr. dziesięciny lnianej i mesznego po korcu zboża i owsa. W r. 1525 pisał się z W. rotmistrz Wa wrzyniec Wybranowski Poraj, burgrabia malborski. Ztąd pisali się także Chlebowscy Poraje z Chlebowa pod Mieściskiem Niesiecki. W r. 1572 miało W. 21 2 śl. os. i 4 zagr. , w 1579 r. 4 śl. os. , 1 zagr. W 1753 znana Ludwika z Wybranowa Koźmińska, ksieni ołobocka. W r. 1793 W. należy do Żabiczyna R. 1840 ma W. Antoni Łącki z Radgoszczy. Ostatniemi cza sy należało Wybranowo do większego komple ksu dóbr Radgoszcza, Zakrzewa i Żabiczyna, a w skutek separacyi zostało w większej części oddane włościanom. W. Ł. Wybranowska Wólka al. W. Wola, wś, pow. nowomiński, gm. Dembe Wielkie, par. Pustelnik, ma 98 mk. , 315 mr. W r. 1827 było 14 dm. , 93 mk. Wybraństwo al. Wybraniectwo, fol. , pow. nieszawski, ob. Wybranka. Wybrany Gosie, wś i fol. , pow. łomżyński, gm. Puchały, par. Kołaki, ob. Gosie 2. W r. 1578 Gosie Wybrane Kołonica mają w jednej części 2 łany, w drugiej 4 łany i 3 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 380. Wybrody 1. uroczysko do wsi Zdroje Nowiny, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obrębniki, o 22 w. od Białegostoku, 491 2. 2. W. , uroczysko i straż leśna, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Suchopol, o 26 w. od Prużany, należy do dóbr Andryanki Koźminych. Wybudów al. Wybodów, wś, pow. brzeżański, 18 klm. na płn. wsch. od Brzeżan, 12 klm. na płn. od sądu pow. i urzędu poczt. w Kozowej. Na płn. leżą Koniuchy, na wsch. Medowa, Wymysłówka i Budyłów, na płd. Olesin i Ceniów, na zach. Byszki. Wody z zach. części obszaru płyną na zach. za pośrednictwem małego potoku do Ceniówki, wody ze wsch. części do Strypy. Zabudowania wiejskie leżą na płd. zach. Na płd. wsch. leży folw. Celinówka. Najwyższe wzniesienie 399 mt. na płn. Własn. więk. ma roli or. 725, łąk i ogr. 53, past. 10 mr. ; własn. mn. roli or. 242, łąk i ogr. 90, past. 52 mr. .. W r. 1890 było 141 dm. , 896 mk. w gm. , 8 dm. , 73 mk. na obsz. dwor. 75 obrz. rzym. kat. , 797 gr. kat. , 93 wyzn. izr. , 4 inn. wyzn. ; 778 Rus. , 187, 4 Niem. . Par rz. kat. w Budyłowie, gr. kat. w miejscu, dek. brzeżański. We wsi jest cerkiew p. w. Narodz. . P. , szkoła jednokl. i kasa poż. gm. z kap. 564 złr. Lu. Dz. Wybury, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Poniewieża. Wycech, pow. węgrowski, gm. Miedzna, par. Stoczek, 7 dm. , 76 mk. , 173 mr. Wychalów, w spisie z r. 1827 Wichałów, wś, pow. włodawski, gm. Krzywowierzba, par. Opole, ma 65 dm. , 448 mk. , 1627 mr. W r. 1827 wś rząd. , w par. Kodeniec, ma 59 dm. , 331 mk. Wychla, wś, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, par. praw. Wydyniec, odl. o 30 w. od Radomyśla, ma 66 mk. Należy do wsi Świda Wychny, wś i. fol. , pow. kutnowski, gm. i par. Krośniewice odl. 6 w. , ma 11 dm. , 181 mk. , 405 mr. folw. , 25 mr. włośc. W 1827 r. było 12 dm. , 104 mk. Spisy z XVI w. nie podają tej wsi. Wychodna, wś, w hr. liptowskim, ob. Wichodna. Wychodne, wś, pow. suwalski, gm. Kukowo, par. Suwałki odl. 6 w. , ma 32 dm. , 288 mk. W 1827 r. było 28 dm. , 168 mk. Wychody Nowe, albo Wychodcy, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ossowo, o 77 w. od Borysowa. A. Jel. Wychodź, wś i folw. nad rz. Wisłą, pow. płoński, gm. Wychodź, par. Chociszewo, odl. 27 w. od Płońska, ma 23 dm. , 280 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 168 mk. W r. 1870 fol. W. lit. A B miał 554 mr. 387 roli, 120 zarośli, 15 łąk, wś 23 osad, 125 mr. W. gmina ma 15432 mr. obsz. , należy do sądu gm. 11 okr. , ma 386 dm. , 4094 mk. Śród stałej ludności 134 żydów. Wólk Wychodźce Urząd gm. we wsi Goworowo, W gminie znajdują się 2 kościoły, gorzelnia, cegielnia, zajazd, 3 karczmy. W skład gm. wchodzą. Borzewo, Chociszewo, Dłutowo Górne i Dolne, Goworowo, Goławin, Grodziec, Januszewo, Karkowe, Kębłowice, KucharySkotniki, Łbowo, Miączyn, Miączynek, Nieborzyn, Noskowo, Pieścidła, Przybojewo, Roguszyn, Strzembowo, Smoszewo, Wilkowiec, Wólka Przybojewska, Wychodź, WygodaSmoczewska, Zarembin. Wychodźce, Wychodzcy, wś, pow. orszański, gm. Dobromyśl o 12 w. , ma 18 dm. , 141 mk. , z których 12 zajmuje sie wyrobem przedmiotów z łyka i kory; zapasowy śpichlerz gminny. Wychołka, rzka, w gub. czernihowskiej, prawy dopływ Ipuci lew. dopł. Soży. Wychołka, wś nad rzką Wychołką, pow. suraski gub. czernihowskiej, gm. Wereszczaki, 88 dm. , 550 mk. , cerkiew. Wychopnie, grupa domów w Żołtańcach, pow. żółkiewski. Wychotorzyn, według Kętrz. miejscowość w pow. chojnickim, w spisach urzędowych nie wymieniona. Wychowaniec, fol. , w pow. obornickim, ma urząd okr. i sąd w Obornikach, urz. st. cywil. w Popówku, st. kol. , pocztę i parafie w Szamo tułach. Ma 2 dm. , 48 dusz. Loży na wschód Szamotuł, pod Popówkiem. W r. 1793 dzierżą Żołtowscy z Kąsinowa. W. Ł. Wychowizna, kol. we wsi Gójsk, w pow. rypińskim. Wychwatniowce al. Wychwatyńce, w dok. , Wychwatniowcze, wś, pow. uszycki, okr. pol. Żwańczyk, gm. , par. katol. i sąd Kitajgród, st. pocz. Kamieniec o 22 w. , odl. o 41 w. od Uszycy, a o 8 w. od przystani na Dniestrze Demszyn, ma 239 dm. , 1295 mk. , 1025 dzies. ziemi włośc. , 1452 dworskiej, 38 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesioną; w 1842 r. , z 1508 parafianami; go rzelnią. . Podług reg. pobor. wwdztwa podolskie go z 1565 r. własność Dobka, który płaci od 2 pługów. W 1578 r. w części sędziego ziemskie go i p. Jerzego. Każdy z nich płaci od 1 łanu Jabłonowski, Wołyń i Podole, 187, 303. Na stępnie własność Potockich, Krokowskich, Mrozowickiego Mikołaja, Mniszków. Mają tu niewielką, część 46 dzies. Sedelniccy. Do majątku tego należy wioska Teresówka Jar Wychwatniowiecki. Lr. M. Wychwatniowiecki Jar, pow. uszycki, ob. Teresówka i Wychwatyńce 1. wś przy ujściu Jaru Wermitis do Dniestru, pow. bałcki, okr. pol. Niestoita, gm. Woronków, par. Rybnica, st. poczt. Rezina w gub. bessarabskiej, odl. o 58 w. od Bałty, ma 152 dm. , 703 mk. , 1366 dzies. ziemi włośc. , 398 dworskiej należącej do Bokszów, 74 Leparskich i 1178 Sofronowiczów. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesioną, w 1848 r. , z 783 parafianami. Wś bezleśna, grunta gó rzyste. Własność dawniej ks. Lubomirskich, potem Grabowskich. 2. W. , wś nad rz. . Trościańcem, dopł. Smotrycza, pow. proskurowski, okr. pol. , gm. , st. poczt. i par. katol. Fulsztyn o 6 w. , par. praw. Moskalówka, sąd Jarmolińce, odl. o 28 w. od Proskurowa, ma 200 dm. , 1094 mk. , 316 dzies. ziemi włośc. , dworskiej w części sukcesorów Wojtkiewicza 168 dzies. i 15 dzies. lasu, w części Koseckich, dziś Modzele wskich 307 dzies. Dawniej Mniszchów, Turskich; z Turskich Gawrońska, 2do ka zostawiła ją. dwom córkom Chyliń skiej i Odyńcowej, od których przeszła do tera źniejszych właścicieli. 3. W. , pow. uszycki, ob. Wychwatniowce. Dr. M. Wychwatyńce, cześć Kałahorówki, pow. skałacki. Wychwostow, wś, pow. horodniański gub. czernihowskiej, gm. Tupiczew, 147 dm. , 631 mk. , cerkiew, gorzelnia. Wychylówka, wś nad rzką Wołczkiem, dopł. Wołku, pow. proskurowski, okr. pol. , sąd i st, poczt. Jarmolińce o 13 w. , gm. i par. katol. Szarawka, odl. o 20 w. od Proskurowa, ma 84 dm, , 543 mk. , 445 dzies. ziemi włośc. , 500 dwor. , 33 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesioną, w 1821 r. , z 693 parafianami. Do par. praw. należą Wasylkowce. Młyn wodny. Należała do majętności szarawieckiej, nadanej przez Rzpltę Pretficzom, nastę pnie Dulskich, od których przeszła do dzisiej szych właścicieli Bychowskich. Dr. M. Wychylówka, las, obszar płaski, lesisty, wzn. 171 mt. , w Trzcianie, pow. mieleckim Karwoj. , 4, XXIV. Wychylówka 1. grupa domów w Krowicy Samej, wsi pow. cieszanowskiego. 2. W. , grupa domów w Radłowicach, pow. Samborski. 3, W. , folw. , w pow. jarosławskim, przy ujściu pot. Łęg do Sanu, ob. Łowce. 4. W. , wólka, w pow. mieleckim, ob. Trzciana 3. Wyciąźe z Przylaskiem Wyciązkim, wś, pow. krakowski, par. rzym. kat. w Ruszczy, leży w pobliżu granicy królestwa polskiego, przy gościńcu z Krakowa 18 klm. do Wawrzęczyc w królestwie polskiem. Przylasek jest położony na płd. od wsi, nad Wisłą. W. liczą 95, Przylasek 24 dm. , pos. tabularna Maryi hr. Wodzickiej 3 dm. ; ludność wogóle składa się z 719 osób 343 męż. , 376 kob. , 673 rzym. kat. , 46 izrl. . Pos. tabularna ma 290 mr. ; pos. mn. 1008 mr. obszaru. Długosz L. B. , I, 153 powiada, że tę wieś, przy drodze do Wawrzyńczyc położoną; , darowała kapitule krakowskiej Burna Hogerowa, żona biskupa kruświckiego. We wsi znajdował się dworzec kapitulny, z domami w dobrymstanie, ogrodem, rolami dworskiemi predium i łąkami; prócz tego było tam 14 łanów Wycinki kmiecych, 3 karczmy z rolami, 10 zagród, 6 gajów kapitulnych i gaje gminne, jezioro Szubienin, 3 mniejsze jeziorka i 4 sadzawki. Granice od Niepołomic tworzyła Wisła, ale w tym roku Niepołomiczanie przemocą odprowadzili Wisłę ze starego koryta w inne miejsce, na szkodę Wyciąża. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 6 miała ta wś 31 półłanków kmiecych, 5 zagród z rolą, 5 komorników z bydłem, 8 bez bydła, 4 czynszowników, 2 dudów, 3 4 łanu roli karczemnej i 1 kijaka. Według spisu ludności dyecezyi krakowskiej z r. 17. 87 Archiwum komisyi histor. Akad. krak. , 1894, str. 331 liczyła wieś Wyciążę 384, Przylasek 317 mk. rzym. kat. Żydów we wsi nie było. W. graniczą na płn. z Kościelnikami i Ruszczą, na zach. z Branicami i Wolą Rusiecką, na wsch. z Cłem iWolicą. Mac. Wyciążkowo, niem. Witschenske, wś, w pow. kościańskim leszczyńskim, ma urz. okr. i st. cyw. w Osiecznie, st. kol. i po cztę w Lipie Leiperade, szkołę katol. i parafię w Goniembicach, ewang. w miejscu, sądy w Lesznie. Obszaru 201 ha, 6 dym. , 48 dusz 7 katol. . Leży na zach. Osieczny, pod Goniembicami, na płn. wsch. Leszna. Należało niegdyś do Leszczyńskich i Przybińskich. R. 1393 Ja kub z W. ma stawić świadków przeciw Jakuszowi Konarzewskiemu. R. 1397 Jakub Granowski z W. ma stawić świadków przeciw Jakuszowi Konarzewskiemu, którzy mają zeznać, iż Jakub ma W. w zastawie i bierze z niego płat. Tegoż r. Piotrasz z Żakówki z Żakowa uzyskał 9 grzyw. naJakuszu Granowskim z W. , ale płaci też penam perdivionis R. 1580 Łukasz Przybiński miał w W. 2 łany oś. , półłanek pusty, 2 biednych komorników i 2 z bydłem, zaś Rafał Leszczyński, kaszt. szremski, miał 2 zagr. , 2 osadn. i 15 owiec. W r. 1793 posiada W. gen. Turno z Goniembic i Kordula z Gorzeńskich Turnina, stolnikowa kali ska. W, wraz z Goniembicami były własnością Jana Franciszka Zaremby Jaraczewskiego, któ ry z kolei nabył od braci stryjecznych cały klucz jaraczewski, dalej dobra Boguszyn, Li pno, Bronikowo, Wronowo i inne. W, Ł. Wyciechowo, ob. Wyczechowo. Wyciejewo, pow. płocki, ob. Wiciejów 2. . W r. 1827 miało 27 dm, 237 mk. Wyciejów. wś w par. Mińsk, ob. Wiciejów 1. . W r. 1827 było 7 dm. , 92 mk. Wycieki, wś przy ujściu Kotry do Niemna, pow. grodzieński. W spisie urzęd. nie podana. Wycinek, folw. dóbr Ostrożeń, w pow. garwolińskim. Wycinka, wś, pow. opatowski, gm. Ruda Kościelna, par. Bałtów, odl. od Opatowa 21 w. , ma 6 dm. , 39 mk. , 473 mr. Wycinki 1. kol, pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Grabieniec, odl. od Konina 24 w. , ma 7 dm. , 28 mk. , 4 os. , 86 mr. 2. W. , wś, pow. garwoliński, gm. Wola Rębkowska, par. Wilga, ma 5 dm. , 28 mk. , 104 mr. 3. W. al. Syberya, kol. , pow. płoński, gm. Kuchary, par. Sochocin, odl. 5 w. od Płońska, ma karczmę, 5 dm. , 16 mk. , 227 mr. 4. W. , folw. , pow. lipnowski, gm. Szpital, par. Chełmice, odl. 15 w. od Lipna, 1 dm. , 7 mk. , 20 mr. Wycinki, folw. , w pow. strzelińskim, w par. Kościeszki. 2. W. , miejscowośc na Zaworach, w pow. szremskim. 3. W. pod Rososzycą, pow. odolanowski. 4. W, Wielkie i Małe, łąki na Braciszewie, w pow. gnieźnieńskim. Wycinki, wś, pow. starogardzki, st. p. i par. kat. Osiek, 362 ha 152 roli orn. , 22 łąk, 14 la su; 1885 r. 67 dm. , 98 dym. , 467 mk. , 419 kat. , 48 ew. M. Wycinki, kol. , 27 dm. , 173 mk. , Markocin 12 dm. , 118 mk. , Wymysłowo 4 dm. , 27 mk. . Osada ta powstała dopiero pod koniec zeszłego stulecia. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 opiewa, że W. liczyły 40 kat. i 6 prot. str. 232. Kś. Fr. Wycisłówka i Godzisz, folw. , pow. radomski, gm. Jedlińsk, par. Lisów, odl. od Radomia 19 w. , ma 5 dm. , 47 mk. , 104 mr. Wycisłowo, Wycisław, wś, w pow. krobskim gostyńskim, ma urz. okr. w Gostyniu, urz. stan. cyw. w Piaskach, st. kol. i pocztę w Borku, szkoły obu wyznań w miejscu, par. kat. w Jeżewie, sąd okr. w Szremie. Obszaru 357 ha, 54 dyna. , 362 dusz 1 ew. . Leży pod Je żewem, na zach. płn. Borku, płn. wsch. Pia sków. Należało niegdyś do Jeżewskich i Rydzyńskich. Pierwszy w r. 1580 ma 4 łan. km. , 2 komom. , drugi 41 2 łanów os. , 1 komom, 1 rzem. W r. 1793 należy do Rydzyńskich z Je żewa. W. Ł. Wyczałkowo, ob. Wyczółkowo. Wyczawa, potok, prawy dopł. łąkowy Sanu, w Wiązownicy, w pow. jarosławskim. Długi około 6 klm. Karta wojsk. , 5, XXVII. Wyczechowo, wedł. Kętrz. Wyciechowo, wedł. Ossowskiego Wojciechowo, niem. Fitschdobra ryc. na Kaszubach, pow. kartuski, st. p. i szkoła niem. Hoppendorf, o 3 klm. odl. , st. kol. Kartuzy o 6, 5 klm. odl. , par. kat. Goręczyn; 839 ha 536 roli orn. , 31 łąk, 76 lasu; 1885 r. 22 dm. , 30 dym. , 196 mk. , 138 kat. , 58 ew. Trątkownica, niem. Flissenkrug, 2 dm. , 19 mk. , Nowydwór 2 dm. , 11 mk. , Reinholdshof 4 dm. , 47 mk. ; dziedzic Boehm. Pojawia się w dok. już r. 1241, p. n. , 1291 jako Wisechechowe ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 63 i 427. R. 1241 należało W. do kasztelanii goręczyńskiej, od r. 1311 do wójtowstwa tczewskiego i miało prawo pol. Według lustracyi z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu p. Wyczechowski od 2 wł. osia d. , 4 ogr. , 1 folw. 5 fl. , 2 gr. Carthusiae od 1 wł. osiad. 2 fl. ob, Roczn. , Wycisłówka Wyciążkowo Wyczerpy T. P. N. w Poznaniu, 1871, str. 175. Taryfa na symplę z r. 1717 opiewa Jan Wyczechowski płacił 8 gr. , Ernest Wysiecki 4 gr. , Piotr Zakrzewski 8 gr. , Jan Wysiecki 3 gr. 9 den. , Adam Robaczkowski 4 gr. , Maciej Wysiecki 8 gr. , Michał Wysiecki 8 gr. , od młyna cała wieś 15 gr. ob. C. Belnensis w Pelplinie, str. 99. W. należało wówczas do pow. mirachowskiego. Według topogr. Goldbecka z r. 1789 liczył fol. szl. W. , wś i karczma 16 dymów, dziedzicem był V. Robert, r. 1856 zaś Wilh. Neubauer. ają znalezione tu gro by rzędowe ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus zach. p. Ossowskiego, str. 19. Wizyta Rybiń skiego z r. 1780 opiewa, ze W. z Doliwodą czyli Trątkownicą liczył 93 mk. kat. i 54 prot. Dzie dzicem był p. Robert, kapitan wojska angielskie go str. 227. Kś. Fr. Wyczerpy Dolne i Górne, wsi i folw. nad rz. Wartą, pow. częstochowski, gm. Grabówka i Rędziny, par. Częstochowa, leży przy linii dr. żel. w. w. , o 4 w. na płn. od Częstochowy. W. Dolne, w gm. Grabówka, mają 37 dm. , 286 mk. , W. Górne, w gm. Rędziny, 38 dm. , 186 mk. W r. 1827 obie wsi miały 49 dm. , 332 mk. W r. 1885 folw. W. Dolne, z nomenklaturą Anio łów, rozl. mr. 658 gr. or. i ogr. mr. 556, łąk mr. 55, nieuż. mr. 47; bud. mur. 8, drew. 14; płodozm. 6 pol. ; pokłady wapienia, piec wa pienny. Wś W. Dolne os. 28, mr. 359. W r. 1881 folw. W. Górne rozl. mr. 512 gr. or. i ogr. mr. 395, łąk mr. 9, lasu mr. 91, nieuż. mr. 17; bud. mur. 3, drew. 4, las nieurządzony. Wś W. Górne os. 32, mr. 358. W poło wie w. łany km. dawały dziesięcinę, po 8 gr. z łanu, klasztorowi we Mstowie, zaś za meszne kościołowi w Częstochowie po 6 gr. z łanu Dłu gosz, L. B. , II, 221. W r. 1581 we wsi Wiczerpki część należąca do zamku olsztyńskiego miała łan. km. , 1 sołtysi, Sobiekurski płacił od 2 półłan. i Wielamowski Jan od 2 półłan. Pawiń. , Małop. , 78. Br. Ch. Wycześniak, wś i folw. , pow. skierniewicki, gm. Doleck, par. Jeruzal, odl. 8 w. od Skierniewic, ma młyn wodny, 85 mk. W r. 1827 było 16 dm. , 105 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 173 gr. or. i ogr. mr. 124, łąk mr. 1, past. mr. 6, wody mr. 2, w odpadkach mr. 9, nieuż. mr. 21; bud. drew. 5. Wś ma 12 os. , 193 mr. Folw. wchodził w skład dóbr Kamion. Na mocy ugody, zawartej w r. 1473 między kollegiatą warszawską a proboszczami z Błonia i Czerniewic, wieś ta, leżącą w par. z łan. kmiecych kolejno kanonii warszawskiej i kościołowi w Boguszycach Łaski, L. B. , II, pow. sochaczewskiego z r. 1579, wś Wycze śniak, w par. Jeruzal, miała 3 łan. Pawiń. , Ma zowsze, 148. Br. Ch. Wyczewszczyzna, pow. lidzki, ob. Karpiejki. Wyczlin al. Wiślin, 1648 Wyczlina, niem. Witschlin al. Vitzlin, wś ryc. na Kaszubach, na kilka działów podzielona, pow. wejherowski, st. p. M. Kaczki, par. kat. Kielno, szkoła kat. w miejscu, 1042 ha 821 roli orn. , 11 łąk, 100 lasu; 1885 r. 71 dm. , 104 dym. , 565 mk. , 527 kat. , 38 ew. folw. Zielenisz 5 dm. , 55 dym. Według taryfy pobor. z r. 1648 płacili tu possessores od 15 wł. folw. 15 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. . Taryfa na symptę z r. 1717 opiewa p. Michał Wyczliński płacił 3 gr. , p. Jan Wyczliński 1 gr. 31 2 den. , p. Maciej Wyczliński 4 gr. , p. Jerzy Wyczliń ski 3 gr. 131 2 den. , p. Jakub Wyczliński 8 gr. den. , p. Kozychowski 3 gr. , 131 2 den. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 84. Wi zyta Rybińskiego z r. 1780 donosi, że W. po siadał wówczas Krokowski; było tam 124 mk. kat. i 14 akat. Kś. Fr. Wyczółki 1. wś i folw. , pow. warszawski, gm. Falenty, par. Służew, odl. 6 w. od Warszawy, maja 25 os. , 206 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 185 mk. W r. 1892 folw. W. lit. B. rozl. mr. 118 gr. or. i ogr. mr. 115, łąk mr. 2, nieuż. mr. 1, bud. mur. 2, drew. 3. Do folw. dawniej należały wsi W. os. 25, mr. 252, Grabowo os. 10, . mr. 147. Imielno os. 22, mr. 490, Krasnowola os. 14, mr. 30, Ludwinów os. 4, mr. 120, Grabówek os. 4, mr. 6. Według reg. pobor, pow. warszawskiego z r. 1580 wś Wyczołki, w par. Służewo, miała 4 łany Pawiński, Mazowsze, 260. 2. W. , wś, pow. błoński, gm. i par. Kaski, ma 16 os. , 135 mk. , 343 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Kaski. W r. 1827 było 10 dm. , 96 mk. 3. W. , wś, pow. sochaczewski, gm. Kozłów Biskupi, par. Mikołajów, ma 15 os. , 141 mk. , 391 mr. Wchodziła w skład dóbr Jeżówka. W r. 1827 było 9 dm. , 76 mk. Według reg. pobor. pow. sochaczewskiego z r. 1579 wś Wyczołki, w par. Białynin, miała 4 posiadaczy na 41 2 łanach Pawiński, Mazowsze, 138. 4. W, os. leś. , pow. częstochowski, gm. Dzbów, ma 1 dm. , 832 mr. 5. W. , wś, pow. węgrowski, gm. Osowno, par. Czerwonka, ma 12 dm. , 76 mk. , 269 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 47 mk. W dok. z. r. 1476 wymienione jako Villaplebanalis pro ecclesia. Maz. , 273. 6. W. , wś i folw. , pow. bielski, gm. Kościeniewicze, par. Piszczac, odl. 21 w. od Biały, ma 32 dm. , 284 mk. , 1118 mr. , w tem 655 mr. dwor. W. wchodziły w skład dóbr Piszczac i Chotyłów. W r. 18 27 było 23 dm. , 152 mk. 7. W. , wś, pow. siedlecki, gm. i par. Mordy ma 20 dm. , 208 mk. , 431 mr. W r. 1827 było 17 dm. , 191 mk. 8. W. , wś, pow. konstantynowski, gm. Olszanka, par. Hadynów, ma 26 dm. , 198 mk. , 270 mr. Mie Podw Wyczółki szka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 27 dm. , 117 mk. Br. Ch. Wyczółki, Wyczułki 1. wś i folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol, gm. Kosicze, o 5 w. od Brześcia. Wś ma 189 dzies. ziemi włośc. , folw. należy do dóbr Kosicze 12531 2 dzies. , zakupionych przez włościan wsi Tryszyn i Brzozowiec. 2. W. , wś i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Połowce, o 47 w. od Brześcia. Wś ma 247 dzies. ziemi włośc. 23 łąk i pastw. , 4 nieuż; dobra, własność Bronisława Gutowskiego, 273 dzies. 69 łąk i pastw. , 25 lasu, 9 nieuż. . Wyczółki, Wyczułki, w dokum. Wyczułków i Wyczołków, wś, pow. dubieński, gm. i par. praw. Boremel o 3 w. , ma 57 dm. , 460 mk. , cerkiew filialną; , p. w. Pokrowy N. M. P. , z muru wzniesioną; w 1825 r. kosztem metropolity katol. Cieciszewskiego i uposażoną. 37, 9 dzies. ziemi. Do filii należy przysiołek Kądziwolin o 3 w. . Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1570 własność Michajły Chrinyczkiego z Chrennik; pobór oddzielnie nie wykazany. W r. 1583 należy w części do Mikołaja Hrennickiego, który płaci z 4 dym. , 7 ogr. , w części zaś do H Łopawsz, Dublan, Wyczołkowa i Leśnej wnosi z 14 dym. , 20 ogr. , z 1 2 koła waln. Jabłonowski, Wołyń, 7, 97. Wyczółki z Podwyczółkami, wś, pow. buczacki, 24 klm. na zach. od Buczacza, 5 klm. na zach. od sądu pow. i urzędu poczt. w Monasterzyskach. Na płn. leży Huta Stara, na wsch. Monasterzyska i Berezówka, na płd. Korościatyn i Zadarów, na zach. Krasiejów i Jarhorów. Wody z płn. części obszaru płyną małemi strugami na wsch. i dążą do Koropca. Zabudowania wiejskie leża na płn. wsch. Płd. część obszaru lesista. Własn. wiek. ma roli orn. 333, łąk i ogr. 3, past. 97, lasu 1265 mr. ; wł. mn. roli or. 431, łąk i ogr. 456, pastw. 51, lasu 6 mr. W r. 1890 było 130 dm. , 911 mk. w gm. , 16 dm. , 161 mk. na obszarze dwor. 877 gr. kat. , 115 rzym. kat. , 80 izrl. , 900 Rus. , 172 w Monasterzyskach, gr. kat. w Jarhorowie. We wsi jest cerkiew, p. w. św. Michała, szkoła 1 klas. i gorzelnia. Lu. Dz. Wyczółkowo, też Wyczałkowo, wś i folw. , pow. lipnowski, gm. i par. Tłuchowo, odl. 22 w. od Lipna, ma 10 dm. , 128 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 87 mk. W r. 1886 folw. W. rozl. mr. 311 g. r. or. i ogr. mr. 283, łąk mr. 16, nieuż. mr. 12; bud. mur. 2, drew. 9. Wś. W. os. 9, mr. 31. Według reg. pobor. ziemi dobrzyńskiej z r. 1564 wś Wyczołkowo, w par. Tłuchowo, miała 6 właścicieli na 4 łanach. Płacono 1 fl. 22 gr. Pawiń. , Wielkop. , I, 273. W r. 1789 siedzą tu Wyczołkowscy i Zgliniecki. Wyczułki, ob. Wyczółki. Wyczyszczyr, rzka, w pow. możyrskim ob. t. . Wyczytarowo, wś poradziłłowska, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. i gm. Mir, o 56 w. od Nowogródka, a kilka wiorst od toru drogi żel. moskiewskobrzeskiej, ma 28 osad. , wśód któ rych ordynacya nieświeska posiada przeszło 1 2 włóki. Miejscowość lekko falista, grunta do bre. A. Jel. Wydacz, wś, pow. jasielski, ob. Widacz. Wydanki, os. należąca do wsi Krzelów, w pow. jędrzejowskim. Wydarta 1. łąka na Sławoszewie, w pow. jarocińskim. 2. W. , pole na Przedborowie, w pow. pleszewskim. 3. W. , łąka na Bobrownikach, w pow. ostrzeszowskim. 4. W. , łąka do Sierakowa należąca, w pow. międzyrzeckim. Wydarta, karczma nad Prosną, na granicy pow. odolanowskiego i kaliskiego, tuż pod Ołobokiem. Wydarte, jezioro na Siernikach, w pow. wągrowieckim, od strony Przysieki. Wydartowo, łąka na Sobocie, w pow. poznańskim. 2. W. , niem. Wiederau, wś gosp. , w pow. mogilnickim, st. kol. i urz. okr. w Trzemesznie, poczta w Wilatowie, szkoła katol. w Lubinie, ewang. w miejscu, obie parafie i sąd okr. w Trzemesznie. Obszaru 119 ha, 9 dm. , 71 dusz 36 ew. . 3. W. , folw. do Kcyni, w pow. szubińskim, urz. st. cyw. , st. kol. i poczta, oraz szkoły, parafie, sąd okr. w Kcyni. Dym. 2, dusz 34. Leży na wsch. od Kcyni, ku Krzepiszynu. 4. W. , wybud. , w pow. rawickim krobskim, ma urz. okr. i stanu cywil. , st. kol. i pocztę w Bojanowie, szkoły obu wyzn. w Gościejewicach, obie parafie w Poniecu Pünitz, sąd okr. w Bojanowie; dym. 25, dusz 180. os. młyn. , pow. włoszczowski, ob. Drochlin. Wydawy, pow. krobski Rawicz, ob. Widawy. Wydepczyszki, wś, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Maryampol odl. 4 w. , ma 7 dm. , 49 mk. W 1827 r. 2 dm. , 30 mk. Wyderka, folw. , pow. ciechanowski, gm. 0pinogóra, par. Koziczynek, odl. 14 w. od Ciechanowa, ma 1 dm. , 22 mk. , 157 mr. W 182 7 r. 1 dm. , 4 mk. Wyderka l. al. Wyderki, uroczysko i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Koziszcze, o 30 w. od Kobrynia. Uroczysko należy do wsi Kamionka, nadto różni właściciele maja tu 37 dzies. 15 lasu, 6 nieuż. ; dobra, własność Uszakowych, 3351 2 dzies. 93 łąk i pastw. , 20 lasu, 6 nieuż. . 2. W. , uroczysko, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. Linowo, należy do dóbr Linowo Orańczyce Leżeńskich. Wyderka, grupa domów w Leśniowicach, pow, lwowski. Wyderków Wyderków, os. , pow. piotrkowski, gm. Grabica, ma 2 dm. , 11 mk. , 75 mr. włośc. Wyderty, ob. Wytarta, Wyderyszki, w spisie z r. 1827, ob. Wederyszki. W r. 1827 miały 8 dra. , 81 mk. Wydilok, najwyższy szczyt 862 mt. w pasemku, objętem dolinami pot. Podbuża i Bystrzycy. Stanowi ono węzeł, od którego z głównego pasma wysuwa się ku płn. wsch. boczne pasmo. Wznosi się na granicy trzech powiatów drohobyckiego, staromiejskiego i Samborskiego, na 40 wsch. dług. , 49 płn. szer. Z niego płynie pot. Semenów Karta wojs. , 8, XXVIII. Wydma, os. młyn, pow. łódzki, gm. Żeromin, ma 4 dm. , 42 mk. , 16 mr. Ob. Rzepki 2. . Wydmińskie, jezioro, leży śród wyżyny pojezierza bałtyckiego, przy targowisku Wydminy, w pow. leckim. Wody jego odprowadza rz. Ełk. Wydminy, niem. Widminnen, targowisko nad jeziorem Wydmińskiem, pow. lecki, w malowniczej okolicy, śród wyniosłości pojezierza, posiada kościół par. ewang. , urząd poczt. , lekarza, aptekę, 6 jarmarków rocznie. W r. 1840 Bernard v. Balzhofen nadaje Nawirowi, sołtysowi, 60 włók na jez. Wedmi i 6 wł. sołeckich. Do r. 1550 istnieje tu parafia katolicka. W r. 1600 mieszkają tu sami Polacy. Wydmuch 1. os. , pow. błoński, gm. Skuły, par. Ojrzanów. 2. W. al. Wydmuchów, kol. , pow. kutnowski, gm. Piecka Dąbrowa, par. Bedlno, ma 5 dm. , 74 mk. , 117 mr. 3. W. , pow. wieluński, gm. i par. Czastary. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. Wydmuchowo 1. os, włośc. , pow. rypiński, gm. Płonne, par. Radziki, odl. 13 w. od Rypina, ma 2 dm. , 15 mk. , 5 mr. Należała do dóbr Pałużesk. 2. W. , os. , pow. lipnowski, gm. i par. Kikoł, odl. 10 w. od Lipna, karczma, wiatrak, 1 dm. , 5 mk. , 10 mr. Wydmusy, wś, pow. ostrołęcki, gm. Wach, par. Myszeniec, odl. 3 w. na płd. od Myszeńca, leży śród lasów i obszaru piasków, przy trakcie z Ostrołęki do Myszeńca, ma 3152 mr. W r. 1827 było 59 dm. , 321 mk. Wydoń, os. leś. , pow. włocławski, ma 10 mk. , 15 mr. Wydor al. Widor, młyn, w pow. wyrzyskim, w okr. urz. Białośliwie Weissenhoehe, par. kat. w Krostkowie, 1 dm. , 24 mk. 2. W. , parowa ku jezioru na Łoniewie, w pow. wschowskim Leszno. Wydorowo al. Wyderowo, Widorowo, Wydr, folw. , w pow. kościańskim Szmigielskim, urz. okr. w Szmiglu, urz. stanu cyw. w Radomicku, st. kol. i poczta w Starym Bojanowie Altboyen, parafia i szkoła katol. w Radomicku, ma 1 dm. , 23 mk. Istniał już przed r. 1793. Znajdują się tu pola Koryta, Grzebieniuszek. 2. W. , leśnictwo, tamże, 1 dm. , 6 mk. Wydory, przedmieście Kalisza. Wydory, leśnictwo głupowskie, w pow. bukowskim, ma 1 dm. , 14 mk. 2. W. , leśnictwo kuźlińskie, tamże. 3. W. , wąwóz na Sokołowie, w pow. kościańskim Szmigielskim. 4. W. , łąki na Kiełczewie, w pow. kościańskim 5. W. , pole na Cichowie, w pow. szremskim. 6. W. , las na Lewkowie, w pow. odolanowskim. Wydów, część dóbrLisekBłażejowo, . Wydów 1. fołw. do dóbr Maków, w pow. raciborskim. 2. W. , dobra i wś, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Poniszowice, ew. Toszek. W r. 1885 dobra miały 644 ha, 2 dm. , 17 mk. 1 ew. ; wś 208 ha, 54 dm. , 451 mk. kat. Wydowo, niem. Widow, wyb. do Roślinki, pow. pucki, 1 dm. , 16 mk. Wydra 1. wś i folw. , pow. gostyński, gm. Pacyna, par. Luszyn, ma 22 dm. , 146 mk. , 161 mr. Założona w r. 1871 na obszarze Luszyna. 2. W. , kol. włośc. , pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa, ma 22 dm. , 89 mk. , 140 mr. 3. W. Nowa, os. włośc. , pow. piotrkowski, gm. Ręczne, par. Bączkowice, ma 1 dm. , 31 mk. , 34 mr. Wydra 1. karczma, pow. mohylowski, okr. pol. , gm. i par. katol. Szarogród, par. praw. Bielany, przy dr. z Politanek do Łozowej. 2. W. , folw. , pow. olhopolski, okr. pol. Czeczelnik, gm. i par. praw. Łuh, par. katol. Kodyma, przy drodze z Łuhu do Pirożnej. 3. W. , wś nieistniejąca obecnie pod tą nazwą, w dzisiejszym pow. żytomierskim, należała do dóbr czerniechowskich Niemiryczów ob. Jabłonowski, Ukraina, II, . Wydra 1. rzeczka, w gub. smoleńskiej, prawy dopływ Kaspli lub tez wierzchowina tej rzeki, bierze początek pod wsią Olszą w pow. smoleńskim i ubiegłszy 25 w, w kierunku zachodnim uchodzi do jeziora Kaspla, z którego wypływa rzeka t. n. 2. W. , błoto, w pow. osterskim gub. czernihowskiej, w pobliżu Dniepru, na płd. , płd. zach. , zach. i płn. zach. od Ostru, 70 w. długości i od 100 sąż. do 4 w. szerokości. Rozciąga się od wsi Rożnowa do wsi Nowozu w pow. czernihowskim, gdzie łączy się z błotem Mniewskiem. Przez błoto przepływa rz. Desna. Wydra, wś nad rz. Wydrą, pow. porzecki gub. smoleńskiej, gm. Wierchowia, 21 dm. , 117 mk. , cerkiew, dom przytułku. Wydra 1. przys. Boratyna, pow. sokalski. 2. W. , karczma na obszarze Kątów, pow. brodzki. 3. W. , karczma w Kobylnicy Wołoskiej, pow. cieszanowski. 4. W. , karczma w gm. Krasnosielce, pow. złoczowski. 5. W. al. Wyzdra, karczma we wsi Krużyki, pow. Samborski. 6. W. , karczma w Niżankowicach, pow. przemyski. 7. W. , przyl. miasta Podhajec. 8. W. , karczma na obszarze Ponikwy, pow. brodzki. 9. W. , karczma we wsi Rodatycze, pow. gródecki. 10. W. , karczma we wsi Rzeczki, pow. Rawa Ruska. 11. W. , przys. do Uwsia, pow. podhajecki. Wydra, niem. Otterfliess, rzeczka, prawy do pływ Noteci, powstaje na obszarze os. Eichwerder, na granicy pow, wieleńskiego i płynie ku zachodowi. Minąwszy drogę do Jędrzejowa Putzig, kowskiego na przestrzeni około 2000 kroków aż do ujścia swego. Płynie wśród niziny wzn. 42 mt. n. p. m. i przez łąki nadnoteckie, wzniesio ne do 39 mt. n. p. m. Długość biegu około 3 klm. Uchodzi wprost od Mikołajewa, na 2 mile od Wielenia. W. Ł. Wydranica, wś skarbowa nad rzką Wyżewką, pow. kowelski, gm. Wielimcze, 236 dm. , 1357 mk. , cerkiew, szkoła. Wchodziła w skład ststwa ratneńskiego i podług lustracyi z r. 1628 czyniła 60 fl. Wydranka, rzka, pow. święciański. Wydranka al. Annuszówka, wś, pow. nowogradwołyński, gm. i par. praw. Połonne o 5 w. . Wydrańskie, jezioro, w pow. sieńskim, roczny połów wynosi do 15 pudów. Wydreja Wielka, wś, pow. orszański, gm. Wysokie, ma 16 dm. , 86 mk. Własność większa od 1871 r. w 25 częściach, ma 1360 dzies. 500 roli, 200 łąk, 300 lasu; karczma. Filia parafii katol. Babinowicze. Wydrejka, folw. , pow. orszański, od 1876 r. własność Bielewiczów i Markone, 1111 2 dzies. 291 2 roli, 17 łąk, 50 lasu. Wydrenka, wś i folw. , pow. czerykowski, gm. Mchinicze. Wś ma 60 dm. , 348 mk. ; fol. , od 1869 r. Dornów, 3170 dzies. 150 roli, 200 łąk, 2400 lasu; gorzelnię, młyn wopny, deptak. Gorzelnia w 1880 1 r. zatrudniała 10 ludzi, wyprodukowała 400512 st. spirytusu i dała 2917 rs. dochodu. Wydrna, wś, pow. brzozowski, w wązkiej dolinie pot. Ubocza, lew. dopł. Sanu, na wznie sieniu 394 mt. n. p. m. Wieś rozciąga się w kierunku płd. wsch. , na płd. zach. ma lesistą górę Rudawiec 468 mt. , na płn. wsch. również górzyste pasmo do 415 mt. . Należy do para fii rzym. kat. w Dydni a gr. kat. w Izdebkach. Składa sio z dwóch części wólki Kiczorki przy gośc. z Grabownicy do Dynowa, 13 dm. i 74 mk. i wsi, liczącej 105 dm. i 582 mk. Wraz z ob szarem tabularnym Romualda Sękowskiego li czy W. 123 dm. i 707 mk. 359 męż. , 348 kob. ; 569 rzym. kat. , 120 gr. kat. i 18 izrl. . Ob szar tabularny ma 541 mr. , pos. mn. 704 mr. Graniczy na płn. z Izdebkami, na wsch, z Obarzynem, na zach. z Jabłonką a na płd. z Dyd nią, Mac. Wydrne, wś, w pow. liskim, w okolicy gór skiej, nad Czarną rzeką, dopł. Sanu z prawego brzegu. Należy do parafii rzym. kat. i gr. kat. w Polanie. Liczy wraz z obszarem tabularnym 28 dm. i 181 mk. 152 gr. kat. , 5 rz. kat. , 2 akat. i 22 izrl. . Obszar tabularny izraelity Naftalego Birnkrauta ma ogółem 245 mr. , pos, mniejsza 366 mr. Graniczy na płn. z Panisuro, na zach. z Chrewtem, na płd. z Seredniem Małem, na wsch. z Polaną. Mac. Wydrnik, potok, bierze początek na obszarze Smereczny, w pow. krośnieńskim, uchodzi do Jasiołki. Wydrówka, wś nad Smotryczem, pow. kamieniecki, okr. pol. Podzamcze, gm. Dłużek, par. katol. Kamieniec potrynitarska, o 11 2 w. od Kamieńca, pod skałą, na której wznoszą się dawne fortyfikacye, ma 26 dm. , 129 mk. Przemysłowiec Frenkel zbudował tu młyn walcowy, należący dziś do kupca Kuryndina. Wś otrzymała nazwę od kozaka Wydry, który otrzymał to miejsce w zeszłym wieku od rządu. Dr. M. Wydry, niem. pustkowie, w pow. ostrzeszowskim, na zach. płn. od Grabowa. Wydryca 1. rzeczka, lewy dopływ Berezyny, stanowi na pewnej przestrzeni granicę pomiędzy pow. rohaczewskim i bobrujskim. 2. W. al. Uszczyma, podług Hydrografii W. Pola rzeczka, w gub. witebskiej, lewy dopływ Oboli. Wydryca 1. wś nad rz. Bóbr, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wielatycze, ma 34 osad. Cerkiew z r. 1861, p. w. św. Koźmy i Damiana, fundacyi w. ks. Mikołaja Mikołajewicza, przy której z dawnych zapisów 13 4 włóki ziemi, około 1100 parafian. Grunta lekkie, łąki obfite. 2. W. , zaśc. , pow. ihumeń ski, w 1 okr. pol. , gm. Uzda, 91 w. od Ihumenia, razem z folw. Maryna ma przeszło 18 włók; własność urzęd. Dymitrowicza. A. Jel. Wydryca, uroczysko do wsi Bodzienki, w pow. osterskim gub. czernihowskiej ob. t. VII, 672. Wydrycze, wś włośc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 42 w. od Wilejki, przy b. drodze poczt. z Mołodeczna do gr. pow. mińskiego, 10 dm. , 77 mk. praw. Wydryki, folw. i okolica szlach. , pow. miński, gm. Stare Sioło, przy drodze ze wsi Sucharewa do wsi Ptycza, o 14 w. od Mińska. Mają tu własności szlachta Belmanowie 3 4 włóki, Olekiewiczowie 21 4 wł. , Bobrowiczowie przeszło 1 4 włóki, Smólscy 1 włókę i włościanin Zarodysz 21 4 włóki; grunta dobre, szczerkowo gliniaste, miejscowość dość leśna. A. Jel. Wydryna Wola, ob. Wola Wydryna, Wydrze, wólka do Brzozy Stadnickiej, pow. łańcucki, składa się z 89 dm. i 491 mk. 237 męż. i 254 kob. rzym. kat. ; leży wśród piaszczystej, sosnowymi borami pokrytej równiny, Wydra 1100 Wola Wydrzno Wydrzyn na płn. od wsi Rakszawy. W pobliżu osady prowadzi droga z Żołyni do Sokołowa. 2. W. , osada do Grębowa, wsi w pow. tarnobrzeskim, składa sie kob. , leży na płd. od Grębowa, nad małym do pływem Żupawy. Okolice ma lesista. Mając na płd. duże bory, graniczy na wsch. z Krawca mi, na zach. z wólka grębowską Klonowem. 3. W. ob. Kłonów, mylnie podane w pow. tar nowskim, gdyż jestto wymieniona wyżej W. w pow. tarnobrzeskim. Mac, Wydrzno, niem. Widersse, dobra ryc. , pow. grudziądzki, st. p. Szembruk, par. kat. Szynwałd, w miejscu jest przystanek kolei z Łasina do Gardeja wiodącej; do Szenwałdu zaś prowadzi droga brukowana. Wś ma 748 ha 603 roli orn. , 66 łąk, 1 lasu; 1885 r. 16 dm. , 42 dym. , 266 mk. , 135 kat. , 130 ew. , 1 dyssyd. fol. Gordonshof 3 dm. , 47 mk. , cegielnie; dziedzic v. Katzler. Jest to stara osada, r. 1886 wykopano tu dużo popielnic i różne ozdoby bronzowe. W dok. pojawia się juz 1302, p. n. , później Widerne. R. 1404 nadaje w. m. Konrad v. Michałowi Hofemann, Jakubowi Zimke, Mikołajowi Maciejowi Nicklos Matthis, Michałowi Sponhauer, Janowi Hans, Piotrowi, Andrzejowi i Janowi Wuestehube dobra Wydrzno. Duże i Małe, wraz z jez. przy wsi, razem 39 włók, na prawie chełm. , wolne od tłoki, co do jurydykcyi podległe wójtowi w Rogoźnie, z wolną rybitwą w jez. Nogackiem. Za to mają dawać od każdej włóki po 1 grzywnie i od każdego pługa po 1 korcu pszenicy i żyta, a na uznanie zwierzchnictwa po 1 funcie wosku i 1 kolońskim feniku, nadto zobowiązani są do jednej służby konnej w lekkiej zbroi. Malborku. Księgi szkodowe z r. 1414 podają stratę tutejszych mieszk. , poniesioną w budynkach, zbożu i bydle na 660 gr. R. 1435 liczono tu 8 pustych włók, roku 1442 zaś 9. W wojnie 13letniej została os. tutejsza całkiem spustoszona i przeszła na rzecz skarbu państwowego, który ją za opłatą kwarty puścił w dzierżawę. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa, że we wsi było 13 włościan i karczmarz, na folw. zaś siedzieli arendarze z Pomeranii. R. 1682 płaciło W. według taryfy poborowej na symplę 8 gr. Od r. 1734 należy W. do dóbr szynwałdzkich i przypadło r. 1774 generałmajorowi Gruszczyńskiemu; obejmowało wówczas 34 włók, które były wydane włościanom, czynszującym po 12 tal. od włóki. Translokacya tych włościan do N. Blonowa nastąpiła między r. 1821 27. E. 1838 nabył W. Edward ob. Gesch. d. Graudenzer Kr. v. Froehlih, str. 344. Kś. Fr. Wydrzychowo al. Królewski Ostrów, Koenigswerder, folwark, w pow. inowrocławskim, st. kol. w Mątwach i Rożniatach, na linii Inowrocław Kruszwica, poczta w Łojewie, par. katol. w Górze, ma 1 dm. , 12 mk. Należy do Łojewa. Wydrzygrosz, wyb. do Brzozy, pow. toruński, st. p. Toruń, 1 dom pusty. Wydrzyłąj, dziś Pi, pow. żnińskim. W r. 1793 siedział tam Walenty Gozimirski. Ob. Piotrkowiec i świątkowo, Wydrzyłeb, karczma pod Łęczycą. Wydrzyn 1. wś i folw. , pow. łaski, gm. i par. Łask. Wś ma 9 dm. , 156 mk. , 95 mr. , fol. 1 dm. , 11 mk. , 419 mr. W r. 1827 było 13 dm. , 95 mk. 2. W. , wś, folw. i kol. , pow. wie luński, gm. Wydrzyn, par. Czarnożyły, odl, 5 w. od Wielunia. Wś ma 50 dm. , 367 mk. , fol. 3 dm. , 31 mk. , W. Poduchowny, wś, 22 dm. W r. 1827 było 30 dm. , 208 mk. Wś ta należała do dóbr kapituły gnieźnieńskiej, do klucza Ka mionka, nadanego kapitule z dóbr arcybiskupich w r. 1355. Kościół paraf. istniał tu już w pierwszej połowie XV w. Na miejsce starego, dre wnianego, stanął nowy w r. 1718, lecz w r. l852 spłonął i parafię przyłączono do Czarnożył w r. 1867. Na początku XVI w. kościół ten, p. w. św. Krzyża posiadał, między innemi, sprzę tami, dwa kielichy srebrne, krzyż srebrny, dwa mszały pisany i drukowany, agendę drukowa ną, monstrancyę miedzianą, dwie chorągwie, trzy dzwony. Do plebana należały dwa łany roli z łąkami, sołtys za dziesięcinę dawał pół grzyw. , z łanu każdego dawano meszne po mie rze żyta i mierze owsa, a ogrodnicy i sołtys po groszu Łaski, L. B. ,. gmina nale ży do sądu gm. okr. na Bugaju pod Wielu niem, st. poczt. w Wieluniu. Gmina ma 13081 mr. obszaru i 4238 mk. Śród stałej ludności jest 12 praw. , 28 prot. i 44 żydów. W gminie są dwie szkoły początkowe. 3. W. , wś i fol. , pow. opoczyński, gm. Skrzyńsko, par. Borkowi ce, odl. od Opoczna 30 w. , ma 16 dm. , 155 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 105 mk. W r. 1885 folw. W. , oddzielony od dóbrZbożenna, rozl. mr. 404 gr. or. i ogr. mr. 265, łąk mr. 28, pastw. mr. 81, w odpadkach mr. 17, nieuż. mr. 13; bud. mur. 5, drew. 2; płodozm. 8 pol. , pokłady ka mienia budulcowego. Według reg. pobor. pow. radomskiego z r. 1569 wś Wydrzyn, w par. Borkowice, miała 4 łany, 1 łan pusty, 2 zagr. Pawiń. , Małop. , 315. Br. Ch. Wydrzyna, rzka, w pow. bocheńskim, lewy dopływ Uszwi, ob, Letowina. Wydrzyszów, wś, pow. iłżecki, gm. Rzepin, par. Pawłów, odl. od Iłży 29 w. , ma 18 dm. , 108 mk. , 70 mr. WydrzywilkTański, folw. nad rz. Tamką, pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. o 25 w. od Przasnysza, ma 2 dm. , 19 mk. , 162 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 34 mk. Ob. Tańsk. Wydsziemie, łotewska nazwa gub. inflanckiej, ob. Inflanty III, 278. Wydrz Wydubicze Wydubicze, Wydubiecki al. Wydybajewski, monaster męzki pod samym Kijowem, poniżej. twierdzy Pieczarskiej, na wyniosłym brzegu Dniepru. Założony podobno za czasów w. ks. Włodzimierza, wkrótce po zaprowadzeniu wiary chrześciańskiej, podług podania w miejscu, do którego przypłynął zrzucony do Dniepru posag Peruna. Miejsce to uważane było za święte, żeby przeto wyprzeć z pamięci narodu wspomnienie o Perunie, wzniesiono w tem miejscu monaster, p. w. św. Michała Arch. Początkowo monaster ten był mały i biedny, w Xl w. w. ks. kijowski Wszewołod Iziasławicz rozszerzył go i budowle drewniane zastąpił murowanemi, nadto wystawił dla siebie w pobliżu Krasny dwór. W 1146 r. w monasterze był zamknięty, a następnie zabity ks. Igor. W r. 1169 w. ks. Angrzej Bogolubski przy zajęciu Kijowa zburzył monaster, który w 1181 r. został odbudowany przez ks. Ruryka Rościsławicza. W r. 1202 monaster spustoszyli Połowcy, a w 1240 Baty, lecz za każdym razem został na nowo odbudowany. Przez pewien czas zajęty był przez uniatów, lecz w r. 1634, wskutek starania metropolity Piotra, Władysław u duchowieństwu wschodniemu, poczem został przyłączony do monasteru św. Zofii w Kijowie. W Wydubeckim monasterze przebywał ihumen Sylwester, kontynuator latopisu Nestora. Do dóbr monasterskich należały wsi Hłuszec, Hnilec, Kalinowszczyzna, Kalny Ług, Kulikowo, Niestanowiczskie ziemie, Osokorki, Świnojady, Wołosowiczskie ziemie, Wydubicze, Zaton, Zwierzyniec ob. Jabłonowski, Ukraina, 1, 172. Wydumka 1. karczma, pow. lityński, par. Lityn, przy drodze z Lityna do Woniaczyna. 2. W. al. Zarudzie, folw. , pow. lityński, par. praw. Radziejowce, katol. Bar. 3. W. , karczma, pow. lityński, okr. pol. Ułanów, gm. Kaczanówka, par. Chmielnik, przy dr. z Sokołowej do Wójtowiec. 4. W. , kolonia, pow. radomyski, w 1 okr. pol, gm. Wodotyje, odl. o 25 w. od Radomyśla, ma 133 mk. 5. W. , karczma, pow. Winnicki, gm. Strzyżawka, o 8 w. od Winnicy. 6. W. , wś, pow. zasławski, należy do dóbr sławuckich ks. Sanguszków. Wyduszny, potok, lewy dopływ Osławy, wypływa z grzbietu silnie rozgałęzionego pomiędzy dolinami Brutu a Pistyńki. Płynie wśród wzgórzy, wznoszących się nieco po nad 500 mt. , na obszarze Osławu Białego, w pow. nadworniańskim. Długość do 5 klm. Karta wojs. , 12, XXXI. Wydybor, w dokm, Wiedibor, Widybor, Widyborz, Widyborsk, Widzibor, wś, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, o 35 w. na zach. od Radomyśla a 2 w. od granicy gub. wołyńskiej. Położona na niskiej równinie, z gleba piaszczystogliniastą, dość urodzajna, otoczona jest ze wszystkich stron lasami. Ma 635 mk. podług Pochilewicza w 1863 r. było 372, obecnie zaś 700 mk. . Włościanie, w liczbie 177 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1294 dzies. , ze spłata po 943 rs. 75 kop. rocznie. Posiada cerkiew drewniana, p. w. Podwyższenia Krzyża św. , niewiadomej erekcyi, istniejącą już przed 1784 r. , w 1864 r. odrestaurowana. Do parafii należą wsi Korostylówka, Świda, Ź i Osówka. Jak widać z licznych wzmianek sądowych, podanych przez Jabłonowskiego ob. Ukraina, t. 11, pod koniec XVI i na początku XVII w. W. należał do Lemieszów. Począwszy od r. 1618 występują pretensyami do części W. Iwan Hołownia i siostra jego Polonia Matfiejowa Dawidowska, oraz Bazyli, Aleksander i inni Tyszowie Bykowscy. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. W. wraz z Korczowem Bieżowem, Teodorówką, Stołpniami i Dobryniem należy do Jakuba Lemiesza Jabłonowski, Ukraina, I, 66. W r. 1784 wś należy do Benedykta Wigury, pisarza ziemskiego owruckiego. Było tu wówczas 162 mk. Na początku b. wieku Galeckich, obecnie skarbowa. Wydynów, pow. śniatyński, ob. Widynów. Wydyrka, pow. koniński, ob. Modła 7. . Wydźgi, pow. łomżyński, ob. Czartorya. W r. 1578 Czartoria Widzgi, w par. Miastków, ma 4 działki szlacheckie największy 11 2 wł. , 1 łan. i 3 zagr. , 5 łan. i 2 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 368. Wydźgowo, wś, pow. bielski gub. smoleńskiej, ob. Widźgowo. Należała do par. katol. Dołubów. Wydział 1 osada i pustk. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce. 0sada ma 195 dzies. 20 łąk i pastw. , należy do różnych właścicieli. 2. W. , dobra, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kostrowicze, o 15 w. od Słonima, 129 dzies. 50 łąk i pastw. , 9 nieuż. ; własność Sulkiewiczów. Wydziałka Wydziełka, zaśc. , pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 84 w. od Wiłkomierza. Wydziały, wś, pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Strzelce, ma 51 mk. , 36 mr. W r. 1827 było 2 dm. , 24 mk. Wydzierki, niem. Anisee, folw. , pow. suski, st. p. i kol. Prabuty, 6 klm. odl. , par. kat. Susz; 92 ha 78 roli orn. , 6 łąk, 1 lasu; 1885 r. 2 dm. , 7 dym. , 44 mk. , 13 kat. , 31 ew. Kś. Fr. Wydzierno al. Wydzierznokol. , w pow. sycowskim, ob. Bukowina, ce, , wś gospod. , w pow. średzkim, leży na płd. zach. Kostrzyna, gdzie jest par. ew. i urz. okr. , urz. stanu cywil. i szkoły w Kleszczewie, st. kol. i poczta w Kostrzynie, par. katol. w Czerlejnie, sąd okr. w Środzie. Obszaru 147 ha, 19 dym. , 118 dusz 6 ew. . 2. W. , wś dworska, tamże, ma obszaru 499 ha, 7 dym. , 143 dusz. Do podatku gruntow. oszacowano czysty dochód na 8348 mrk. W r. 1338 Jan, bisk. pozn. , zamienił dziesięciny Siedlca na takież w Czerlejnie, Czerlejenku i Wydzierżewicach. W r. 1580 ma tu udział Wydzierzewskiego łan. os. , 2 zagr. , 3 komorn. i prócz tego 1 4 łanu roli. Dział Melchiora Wydzierzewskiego ma 2 łany os. , 5 zagr. i karczmo z 1 4 łanu. Przed r. 1773 należały W. do kolegium jezuickiego w Poznaniu. R. 1793 właścicielem gen. Lipski z Nagradowic, potem Moszczeńskiej, Żychlińskiego. W. Ł. Wydzirów, os. włośc. , pow. rybnicki, ob. Nieborowice. Wyganki, wś i folw. nad rzką b. n. , pow. kaliski, gm. Pamięcin, par. Rychnów, odl. od Kalisza 14 w. ; wś ma 12 dm. , 96 mk. , folw. 3 dm. , 13 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 124 mk. W r. 1579 we wsi Wiganki płaci Katarzyna z Orla Ciświcka od 3 łan. . 4 ogrod. , 2 kom. Pawiń. , Wielkop. , I, 127. Wyganów 1. Wyganowo, Wigonowo, folw. do Laskowa, w pow. wągrowieckim żnińskim, ma urząd okr. i st. cyw. w Janowcu, par. kat. i szkołę ew. , st. kol. i pocztę w Łopiennie, szkołę katol. w Kobylnicy, sąd okr. w Wągrowcu, ma 1 dm. , 16 mk. Folwark ten powstał po r. 1830 na obszarze starościńskim. Leży na płd. wsch. od Łopienna. 2. W. , wś dwor. i kośc. , w pow. krotoszyńskim Koźmin, na płn. wsch. Kobylina, na trakcie z Kobylina do Krotoszyna, gniazdo rodowe Wyganowskich h. Łodzia. Ma u. rząd okr. w Pogorzeli, urz. st. cywil. wmiejscu, st. kol. , pocztę i szkołę ewang. w Kobylinie, par katol. i szkołę w miejscu, sad okr. w Krotoszynie. Obszaru 519 ha, 10 dym. , 169 dusz 6 ew. . W. znany już r. 1303. W końcu XIV w. pisali się z tąd Wyganowscy. Siedzieli tur. 1449 i 1520. Około r. 1488 współwłaścicielami byli Jan Łaszczyński i Jędrzej Unisławski R. 1552 Barbara z Choińskich Tarnowska odstąpiła części swoje, odziedziczone po ojcu Benedykcie, matce swojej Dorocie Choińskiej. R. 1578 posiada W. Katarzyna Kadzińska, od r. 1600 po za r. 1649 Sulimowscy, a współwłaścicielem był r. 1603 Wojciech Kiełczewski. Około r. 1710 dziedziczy tu Jan Korzbok Zawadzki, skarbnik kaliski, następnie Jan Potocki, kaszt. kamieniecki, Aleksander. Potocki, kaszt. rogoziński, około r. 1793 i Stan. Rembowski około r. 1808. W XVI i XVII w. było w W. 13 kmieci, a w XVIII folwarczek, zwany Psiem Polem. Kościół miejscowy, p. w. św. Jakuba i Mikołaja, wystawili r. 1482 i uposażyli Józef Wyganowski i Mikołaj Starkowiecki, dziedzic pobliskich Targoszyc i Starkówca. W miejsce starego stanął nowy kościół, również drewniany, w formie krzyża, staraniem Zofii z Broniszów Zawadzkiej i syna jej Jana Korzbok Zawadzkiego, skarbnika kalisk. , poświęcony r. 1735 przez Konstantego Moszyńskiego, bisk. inflanSłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 157. ckiego. Przy kościele wyganowskim fundował Piotr Sulimowski, dziedzic, altaryą, pod tytułem św. Krzyża; z ołtarzom i kaplica, która r. 1688 kanonicznie erygowana, miała osobny dla prebendarza dom z ogrodem, 12 składów roli i 3000 złp. kapitału. Fundator zobowiązał się wiecznemi czasy składać altaryście 10 beczek piwa, 6 wierteli żyta, dwa pszenicy, 3 jęczmienia, 2 grochu, wiertel jagieł, dwa tłuste skopy, 100 złp. gotówką i 2 fury siana corocznie. Kościół wystawiony przez Zawadzkich zgorzał r. 1808; w miejsce jego wystawili Stanisł. Rembowski, dziedzic, i Marya Anna de Ryboutty Riboute Poullin, dziedziczka Targoszyc, przy pomocy pa rafian, nowy, murowany kościół z wieżą, który r. 1818 benedykował dziekan Wiśniewski, ple ban kobyliński. W tym kościele obchodził r. 1864 Leon Przyłuski, arcyb. gnieźn. , sekundycye swoje i obdarzył kościół, na pamiątkę obcho du, krzyżem srebrnym. Przy dawnych kościołach wyganowskich istniało bractwo św. Rocha. Szkoła była w W. r. 1527. Wystawiony r. 1600 przez Piotra Sulimowskiego szpital, spalił się około r. 1750. Odbudował go na nowo r. 1762 Józef Polaski, ówczesny dziedzic 3. W. probostwo, tamże, ma 4 dm. , 21 mk. 4. W. al. Wygonowo, osada pod Poznaniem. R. 1170, kiedy Mieszko uposażał szpital św. Michała w Poznaniu, który powierzył opiece kawalerów św. Jana Jerozolim. , bisk. pozn. Radwan dorzucił do nadanych im włości, dziesięciny z W. i innych osad, leżących w okolicy Poznania Długosz, Historya, . Zatwierdził to nadanie bisk. poznański r. 1218 i Władysław Laskonogi r. 1225 a r. 1238 Władysław Odonicz. R. 1294 Przemysław II ala Mścisławowi Pryedpełkowiczowi osadzić na prawie niem. Wyganowice, które maja być ta nieistniejąca dziś osa dą. W. Ł. Wyganowickie al. Święcickie, Światyckie, jezioro, w pow. pińskim, w obrębie gm. Telechany. Tu do opisu podanego p. w. Swięcickie ob. dodajemy, iż podług dokumentu z r. 1558 władali wtedy jeziorem włościanie królewscy Wiadziańscy Wiadzianie w 1 3 części i właściciel Wyhonoszczy, niejaki Kiszczyna czy też Kiszka w 2 3 częściach. Od tego jeziora zaczynał się obręb Wiaskiej puszczy królewskiej. Wyganowo 1. folw. pod Łasinem, pow. grudziądzki, st. p. Łasin, należy do probostwa łasińskiego. 2. W. , wyb. do Bórcza, pow. kar tuski. Kś. Fr. Wygiełdów, wś nad rz. Prosną, pow. wieluński, gm. i par. Praszka, odl. od Wielunia 13 w. , ma 24 dm. , 184 mk. ; os. karcz. 2 dm. , 13 mk. W r. 1827 było 31 dm. , 140 mk. W spisach z XVI w. nie spotykamy tej osady. Wygiełzów 1. Kościelny, wś i folw. nad rzką b. n. , i W. Poduchowny, wś, pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów, odl. 14 w. od Łasku, przy 6 Wydzirów Wyględówka Wyględały Wyglądacze Wygiełzow Wygiełzów drodze z Piotrkowa do Widawy, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową. , urząd gm. W. Kościelny ma 12 dm. , 107 mk. , probostwo 2 dm. , 22 mk. W. Poduchowny 9 dm. , 35 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 71 mk. W r. 1876 folw. rozl. mr. 335 gr. or. i ogr. mr. 199, łąk mr. 22, pastw. mr. 78, lasu mr. 25, nieuż. mr. 10; bud. drew. 15, pokłady torfu. Wś W. os. 18, mr. 78. Os. kościelna ma 8 mr. a W. Poduchowny 77 mr. włośc. Kościół paraf. , p. w. Nawiedzenia N. M. Panny i Nawrócenia św. Pawła, istniał tu już w pierwszej połowie XV w. Na początku XVI w. dziedzicem wsi jest Jan Kawiecki. Do plebana należała czwarta cześć wsi w trzech polach, sześć kawałków łąki, pastewniki, dwu zagrodników, z których jeden miał prawo warzenia piwa i sprzedawania. Obecny kościół wzniósł r. 1790 Celestyn Gorczycki, dziedzic W. , sędzia ziemski sieradzki. Do parafii włączono następnie kościół paraf. w Pozdzienicach, założony w XVII w. Łaski, L. , B. , I, 453, 4 i przypiski. W. par. , dek. łaski, około 3000 dusz. 2. W. Młodawin, wś i folw. , pow. łaski, gm. Zapolice, ob. Młodawin. W opisie par. Marzeniu z początku XVI w. wymieniona jako Wygiełzów, odrębny od Młodawina Łaski, L. B. I, 483. Według reg. pobor. pow. Szadkowskiego z r. 1552 wś Wygiełzów Młodaw. w par. Marzeniu, miała 5 osad. , 11 2 łanu bez kmieci Pawiński, Wielkop. ,, 242, 248. 3. W. , wś i folw, , pow. będziński, gm. Wojkowice Kościelne, par. Chruszczobród. Leży na wschód od Ząbkowic st. dr. żel warsz. wied. . Wś ma 21 dm. , 160 mk. , 198 mr. , folw. 1 dm. , 209 mr. Należy do dóbr Ujejsce. W r. 1827 było 14 dm. , 89 mk. 4. W. , wś, pow. opatowski, gm. Malkowice, par. Iwaniska, odl. od Opatowa 17 w. , ma 15 dm. , 81 mk. , 168 mr. włośc. i 23 mr. dwor. Należała dawniej do folw. Łopacionka. W r. 1827 było 7 dm. , 53 mk. Według reg. pobor. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś W. , w par. Gryzikamień, miała 5 osad. , 11 2 łanu, 3 zagr. , 1 kom. Pawiński, Małop. , 178. 5. W. , wś i folw. , pow. włoszczowski, gm. i par. Irządze, odl. 30 w. od Włoszczowy, ma 12 os, 189 mk. W r. 1827 było 13 dm. , 94 mk. Dobra W. składały się w r. 1887 z folw. W. i Wilgoszcz rozl. mr. 835 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 393, łąk mr. 122, pastw. mr. 123, nieuż. mr. 23; bud. mur. 5, drew. 12; płodozm. 13 pol. ; folw. Wilgoszcz gr. or. i ogr. mr. 96, łąk mr. 32, pastw. mr. 36, lasu mr. 109, nieuż. mr. 2; bud. drew. 3, las dzony, pokłady torfu. . Wś W. os. 12, mr. 186, wś Wilgoszcz os. 20, mr. 231. W połowie w. wś W. w par. Irządze, miała łany kra. , z których dziesięcinę płacono kościołowi w Mstowie Długosz, L. B. , t. 11, str. 207. Według reg. pobor. pow. lelowskiego z r. 1581 we wsi W. , w par. Irządze, Misiowski, burgrabia krakowski, płacił od 3 półłanków kmie cych Pawiński, Małop. , 70. Br. Ch. Wygiełzów, wś, pow. chrzanowski, liczy wraz z obszarem tabularnym 20 dm. i 226 mk. rzym. kat. , leży przy gość. z Alwerni na zach. do Libiąża Małego, nad potokiem uchodzącym do Wisły z lewego brzegu. Graniczy na wsch. z Babicami, na płn. z Lipowcem, na zach. i płd. ma obszerne lasy. Mac, Wygiełzowskie Zalesie, wś i folw. , pow. łaski, gm i par. Wygiełzów, ma 20 dm. , 227 mk. , 457 mr. dwor. i 95 włośc. Wyginiówka, białorus. Wyginiauka, wła sność ziemska, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Samochwałowicze, 4 włóki, należy do Zieńkie wiczów. A. Jel. Wyglądacze, wś, pow. wieluński, gm. Lututów, par. Walichnowy, odl. od Wielunia 15 w. , ma 6 dm. , 58 mk. W r. 1827 było 3 dm. 21 mk. Wyglądała, os. włośc. , pow. iłżecki, ob. Jasieniec 6. . Wyględały al. Wyględałów, wś, pow. radzymiński, gm. i par. Jadów, ma 4 os. , 41 mk. , 68 mr. Wchodziła w skład dóbr Jadów. W r. 1827 miała 8 dm. , 19 mk. Wyglądów 1. wś, pow. warszawski, g Pruszków. par. Służewo, odl. 5 w. od Warsza wy, leży między szosami wiodącemi z Warsza wy do Radomia i Góry Kalwaryi, ma 70 mk. , 83 mr. 2. W. , wś i folw. , pow. grójecki, gm. Ką ty, par. Góra Kalwarya, ma 13 mk. , 60 mr. W 1827 było 8 dm. , 76 mk. W. , zwany też Wól ka Górska, posiada na swym obszarze Kalwaryą stacye męki Chrystusa, założoną przez bisku pa pozn. Wierzbowskiego między r. 1666 a 1670. Biskup wzniósł tu kościół św. Krzyża, przy którym osadził zgromadzenie księży maryanów, założone w r. 1674 przez ks. Stanisła wa Papczyńskiego poprzednio pijara, którego zwłoki spoczęły w murowanym grobowcu, po lewej stronie wielkiego ołtarza. W r. 1881, z powodu zamierzonego rozebrania ruin kościoła, zwłoki miano przenieść do kościoła bernardy nów w Górze. Br. Ch. Wyględówek, wś i folw. , pow. węgrowski, gm, Ossówno, par. Wierzbno, odl. 16 w. od Węgrowa, ma 17 dm. , 121 mk. W r. 1827 wś Wyględów miała 14 dra. , 95 mk. W r. 1870 folw. W. rozl. mr. 589 gr. or. i ogr. mr. 434, łąk mr. 17, lasu mr. 119, nieuż. mr. 19; bud. drew. 9; płodozm. 10 pol. , las urządzony. Wś W. os. 13, mr. 79; wś Emin os. 6, mr. 105. Wyględówka 1. wś, pow. nowomiński, gm. Barcząca, par. Latowicz, ma 22 mk. , 135 mr. 2. W. , wś, pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew, ma 21 mk. W 1827 r. 2 dm. , 15 mk. 3. W. , os. włośc. , pow. kozienicki, gm. Gra Wyginiówka Wyględówek Wygnaniec bów nad Pilica, par. Grabów, odl. od Kozienic 33 w. , ma 1 dm. , 27 mk. , 60 mr. Wyględy, wś, pow. , gm. i par. Zaborów, ma 194 mk. , 427 mr. Wyglonowice al. Wyglanowice, Wygłanowice, wólka do Chochorowic, w pow. sąde ckim, u ujścia pot. Gajduszowiec do Du najca, na lewym brzegu Dunajca. Za Dłu gosza L. B. , I, 551 nazywała sie gnanowycze i była wsią należącą, do klasztoru w Starym Sączu. Tak samo w spisie poborów z r. 1581 Pawiński, Małop. , 128 nazywa Wygnanowicami. Było wówczas w tej wsi 5 łanów kmiecych i 3 komorników bez bydła. Gra niczy na płn. z Podrzycami, na a na płd. ze Stadłem. Mac. Wygnance, wś i folw. , pow. chełmski, gm. i par. r. 1. Wojsławice, par. r. gr. Turowice, odl. 24 w. od Chełma, ma młyn wodny, smolarnię, znaczną pasiekę 200 ulów ramowych, szkołę początkową. W r. 1827 było 18 dm. , 84 mk. Dobra W. , od r. 1854 oddzielone od dóbr Wojsławice, miały w r. 1880 rozl. mr. 3103 gr. or. i ogr. mr. 831, łąk mr. 179, lasu mr. 2040, nieuż. mr. 53; bud. mur. G, drew. 34; płodozm. 9 i 13 pol. ; las urządzony, pokłady torfu i wapna. Wś. W. wchodziła w skład dóbr Leszczany, ma 30 os. , 530 mr. Wygnańczyce. Wygnańcice al. Wygnanice, niem. Weigmannsdorf, wś gosp. i dwor. , w pow. wschowskim, leży na zach. płn. Wschowy, na trakcie z Wschowy do Sławy Schlawe na Szląsku, ma urząd okr. i sad we Wschowie, urząd stanu cyw. , st. kol. i pocztę w Drzewcach, szkoły obu wyzn. w miejscu, parafie obie w Łysinach Lissen. Obszaru wsi dworskiej 664 ha, 8 dym. , 92 dusz 45 ew. . Wś gospod. ma ob. szaru 492 ha, 47 dym. , 307 dusz, z tych 33 katol. R. 1579 należą W. do grodu przemęckiego i maja 1 łan. dwor. , 12 zagr. z rolą, 3 bez roli, 2 rzemieśl. , 3 komor. z bydłem, 6 bez bydła, i owczarza od 50 owiec. R. 1793 siedzi na W. i części Tylewic Józef Wygnaniec, część wsi Staroniwa, w pow. rzeszowskim, składa się z 36 dm. i 286 mk. , le ży 4 klm. na płd. od Rzeszowa, na lew. brzegu Wisłoka, przy gościńcu z Czudca do Rzeszowa. Część południowa, oddzielona pot. Ryjakiem, nosi nazwę Rudki. Graniczy na płd. z Zwięczycą, na zach. z Staroniwą. Mac. Wygnaniec, ob. Wygnańce. Wygnanka 1. wś przy źródłach rzki Jeziorny, pow. błoński, gm. Piekary, par. Osuchów, ma 328 mk. , 449 mr. włośc. i 6 dwor. W r. 1827 było 26 dm. , 202 mk. , par. Tarczyn. Według reg. pobor. pow. grójeckiego z r. 1576 we wsi Wygnanka, w par. Jeziora, Mlikicki miał 3 łany, Wygnański 1 łan Pawiński, Mazowsze, 232. 2. W, , os. , pow. kaliski, gm. i par. 0patówek, odl. od Kalisza 11 w. , ma 1 dm. 3. W. al. Regulacya, folw. , pow. łukowski, gm. Białobrzegi, par. Kock, wchodzi w skład dóbr Kock. 4. W. , wś, pow. włodawski, gm. Ro manów, par. Wisznice, ma 31 dm. , 304 mk. , 697 mr. , podług innych danych 29 osad, 718 mr. W r. 1827 było 28 dm. , 201 mk. , par. Motwica. 5. W. , wś, pow. radzyński, gm. Szóstka, par. Radzyń, ma 40 dm. , 274 mk. , 373 mr. W r. 1827 było 34 dm. , 167 mk. , par. Międzyrzec. 6. W. al. Wygnanki, wś, pow. konstantynowski, gm. i par. Huszlew, ma 18 dm. , 75 mk. , 454 mr. Wchodziła w skład dóbr Kobylany. W r. 1827 było 19 dm. , 113 mk. , par. Bordziłówka. Br. Ch. Wygnanka 1. wś, pow. brzeski gub. gro dzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, o 32 w. od Brześcia, 1911 2 dzies. ziemi włośc. 2. W. , folw. , pow. miński, gm. Zasław, o 1 w. od st. dr. żel. libawskoromeńskiej Ratomka, około 11 włók. W r. 1876 należał do Pawlikow skich. A. Jel. Wygnanka, wś nad Bohem, pow. bracławski, okr. pol. i sad Niemirów, gm. Peczara, par. praw. Zabóże, par. katol. i st. poczt. Bracław o 10 w. , st. dr. żel. Rachny o 29 w. , ma 48 dm. , 266 mk. , 1214 dzies. ziemi włośc. , 1112 dworskiej razem z Zabóżem i Pałanką. Po wierzchnia równa, czarnoziem z piaskiem pomie szany. Własność dawniej Szczeniowskich, dziś Lucenki. 2. W. , wś, pow. dubieński, gm. i par. praw. Dubno o 2 w. . 3. W, wś nad Słuczą, pow. nowogradwołyński, gm. Msząniec, par. katol. i st. poczt. Lubar o 12 w. , st. dr. żel. Połonne o 28 w. , odl. o 100 w. od Nowogradwołyńskiego, przy drodze z Ostropola do Pedynek, ma 144 dm. , 1160 mk. , 643 dzies, ziemi włośc. , 774 dworskiej. Cerkiew murowa na, p. w. św. Michała, niewiadomej erekcyi, uposażona jest 42 1 dzies. ziemi; kaplica katol; szkoła cerkiewna od 1865 r. Własność dawniej ks. Lubomirskich, obecnie Budzyńskich. W r. 1650 w dziele Władysława Niemierzyca ob. t. VII, 280. 4. W. , jurydyka tarnorudzka, przy ujściu Tarnorudki do Zbrucza, pow. proskurowski, okr. pol. Satanów, gm. Sarnów, par. Tarnoruda, ma 142 mk. , 90 dzies. ziemi. Należała do kościoła w Tarnorudzie, dziś rządowa. 5. W. , wś nad Skwilą Kwilą, dopł. Smotrycza, pow. proskurowski, okr. pol. , sąd i st. poczt. Satanów o 18 w. , gm. Juryńce, parafie obu wyznań w Kumanowie, odl. o 49 w. od Proskurowa, ma 67 dm. , 667 mk. , 479 dzies. ziemi włośc. z Raciborówką, 497 dworskiej; własność Raciborowskich Dr. M. J. Krz. Wygnanka 1. część Nadolan, pow. sanocki. 2. W. , grupa chat w Piskorowicach, pow. jarosławski. 3. W. , część Kuropatnik, w pow. brzeżańskim. 4. W. , wś, pow. czortkowski, tuż na płn. od sądu powiat. i urzędu poczt. w Czortkowie, nad Seretem. W r. 1890 było tu i Wyględy Wygnanki Wygnańczyce Wyglonowice Wyględy Wygnanów w przysiółkach Czarny Las al. Zielona, dwo rzec kolejowy, Kalderówka, Olchowice, Pasturze, Perechody, Sieniaków, Wawrynów 688 dm. , 4017 mk. w gm. , a 20 dm. , 125 na obszarze dwor. w części Ujejskiego i fundacyi Sadow skiego, 1861 rzym. kat. , 1996 gr. kat. , 282 izrl. , 3 innych wyzn. ; 2051 Rus. , 1464 Pol, 88 Niem. Par. rzym. kat. i gr. kat. w Czortkowie. We wsi jest cerkiew, kasa pożyczk. gm. z kapit. 1650 złr. , browar i gorzelnia. Ob. Czortków. Lu. Dz. Wygnanów 1. wś i folw. , pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzos, odl. 22 od Radomia. W r. 1827 było 12 dm. , 106 mk. W r. 1877 rozl. mr. 373 gr. or. i ogr. mr. 259, łąk mr. 77, pastw. mr. 23, nieuż. mr. 14; bud. drew. 11. Wś W. os. 25, mr. 293 według wykazów urzęd. 409. Jedno tylko pole od strony wsi Wir dawało dziesięcinę, wartości kilku groszy, pleb. we Wrzosie Łaski, L. B. , I, 684. Według reg. pobor. pow radomskiego z r. 1508, wś Wygnanów, własność Jana z Wygnanowa, płaciła 1 grz. 12 gr. W r. 1569 we wsi W. , w par. Wrzos, Goździsowski płacił od 3 łan. , 2 zagr. , 2 kom. , Stanisław Goździssowski od 3 łan. , z tych 1 pusty, 4 kom. , 2 rzem. Pawiński, Małop, 312, 474. 2. W. , wś, pow. opoczyński, gm. Krzczonów, par. Solek, odl. od Opoczna 6 w. , ma 30 dm. , 256 mk. , 414 mr. włośc. , 1 mr. dwor. W r. 1827 było 25 dm. , 191 mk. Według reg. pobor. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś Wygnanów i Trzebinia, własność Danwiowskiego płaciły 1 grzyw. 4 gr. Część Wygnanowa, własność Wygnanowskich, płaciła gr. 9. W r. 1557 wś W. , w par. Drzewica, własność Dersława Strzembosza, wraz z częścią starosty opoczyńskiego miała 5 łan. Pawiński, Małop. , 283, 480, 484. 3. W, wś, pow. opoczyński, gm. Janków, par. Sławno, odl. od Opoczna 10 w. , ma 30 dm. , 254 mk, , 555 mr. włośc. i mr. dwor. Wchodziła w skład dóbr Sławno, W r. 1827 było 24 dm, 169 mk. Na początku XVI w. wś należy w części do par. Sławno, w części do par. Damniewice wcielonej następnie do Sławna, będącej pierwotnie filią par. Drzewica. Kmiecie dawali pleban. tylko kolędę po pół gr. z pół łanu, toż i zagrodnicy, a pleb. w Drzewicy 2 gr. Łaski, L. B. , I, 642. W r. 1577 wś ta miała 5 łan. km. , 2 zagr. z rolą. 4. W. al. Damujowice, wś z kościołem par. , w okolicy Opoczna, ob. Sołek 2. . 5. W. , wś i folw. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Złotniki, odl. 14 w. od Jędrzejowa. W r. 1827 było 27 dm. , 171 mk W r. 1878 folw. rozl. mr. 409 gr. or. i ogr. mr. 313, łąk mr. 55, pastw. mr. 25, nieuż. mr. 17; bud. mur. 1, drew. 10; płodozm. 10 pol. , pokłady torfu. Wś W. os. 31, mr. 355. Dziesięciny ze wsi należały podobno pierwotnie do pleb. w Złotnikach, lecz przełożony klasztoru jędrzejowskiego, w porozumieniu z dziedzicami wsi, którym dał prawo grzebania swych ciał w kościele klasztornym, zabrał te dochody na rzecz klasztoru Łaski, L. B. , I, 579. W r. 1540 wś szlachecka, ma dwór i folwark, 1 kmiecia na pół łanku, 2 zagr. Oceniono wś na 170 grzywien Pawiński, Małop. , 565. 5. W. , wś nad rzką Kitlowiec lewym dopł. Wisły, pow. miechowski, gm. i par. Wawrzeńczyce. W r. 1827 było 6 dm. , 50 mk. W połowie XV w. wś W. w par. Wawrzyńczyce, miała 6 łanów km. , z tych 3 osiadłe, z których płacono czynszu po dwie grzywny i 2 kapłony. Z 6 łanów dawano dziesięcinę prebendzie krakowskiej, dwa dni w tygodniu odrabiali własnym pługiem z łanu Długosz, L. B. , II, 174. W reg. pobor. z r. 1581 nazwano wś Wygnanowice. Kś. Krasiński płaci od 2 łan. km. Pawiń. , Małop, 7. 6. W. , wś, pow. lubartowski, gm. i par. Czemierniki. W r. 1827 było 31 dm. . 192 mk. Br. Ch. Wygnanowice, wś i folw. , pow. krasnostawski, gm. Rybczewice, par. Częstoborowice, odl. 25 w. od Krasnegostawu. W r. 1827 było 17 dm. , 116 mk, par, Piaski. W r. 1892 folw. W. rozl. mr. 362 gr. or. i ogr. mr. 306, łąk mr. 31, pastw. mr. 12, nieuż. mr. 13; bud. mur. 7, drew. 7, płodozm. 12 pol. Wś W. os. 20, mr. 124. Według reg. pobor. pow. lubelskiego z r. 1531 wś W. , w par. Piasek, miała 11 łanu. Czarna Janowa ze Siedlisk płaci od 1 łanu. R. 1676 Jakub Jaślikowski płaci pogłówne od 6 osób z rodziny swej i 25 dworskich i poddanych Pawiński, Małop. , 363 i 38a. Wygnanowo, folw. dóbr Latkowo, pow. nieszawski, gm. i par. Osięciny. Wygnowo, folw. dóbr Laskowo, w pow. wągrowieckim. Wygoda 1. wś i folw. , pow. warszawski, gm. Wawer, par. Praga, ma 85 mk. , 165 mr. dwor. i 37 mr. włośc. W r. 1827 było 5 dm. , 42 mk. , par. Skaryszew. 2. W. , os. karcz. , pow. warszawski, gm. Falenty, par. Raszyn, ma 11 mk. , 1 mr. W 1827 r. 1 dm. , 9 mk. 3. W. , os. , pow. warszawski, gm. NowoIwiczna, par. Piaseczno. 4 W, os. karcz. , pow. radzymiński, gm. i par. Jadów. 5. W. , os. , pow. radzymiński. gm. Małopole, par. Dąbrówka. 6. W. , os. pow. błoński, gm. Młochów, par. Tar czyn, ma 12 mk. 7. W. , wś, pow. skiernie wicki, gm. Korabiewice, par. Jeruzal, ma 93 mk. , 78 mr. 8 W. , wś, pow. sochaczewski, gm. Iłów, par. Jamno, ma 37 mk. , 111 mr. 9. W. , wś i os. karcz. . pow. łowicki, gm. Dąbkowice, par. Łowicz odl. 4 w. u św. Ducha, ma 40 dm. , 38 os. , 294 mk. , 1216 mr. , w tem 787 mr. pastw. i 124 mr. nieuż. W r. 1827 było 8 dm. , 63 mk. 10. W. , os. karcz. , pow. łowi cki, gm. Bielawy. 11. W. , ob. karcz. , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów. 12. W. , os. , pow. gostyński, gm. i par. Pacyna, ma 7 mk. , 2 mr. 13. W. , os. , pow. nieszawski, gm. Wygnanowo Wygnowo Wygnanów Wygnanowice Wygoda Ruszkowo, par. Połajewo, ma 39 mk. W r. 1827 było 3 dm. , 10 mk. 14. W. , wś, pow. nieszawski, gm. i par. Raciążek, ma 111 mk. , 204 mr. 15. W. , os. leś. , pow. słupecki, gm. i par. Kazimierz, odl. 21w. od Słupcy, ma 2 dm. , 24 mk. W r. 1827 było 2 d. , 16 mk. 16. W. , kol. , pow. wieluński, gm. Naramnice, par. Biała, odl. 10 w. od Wielunia, ma 3 dm. R. 1827 był 1 dm. , 6 mk. 17. W, , os. leśna, pow. wieluński, gm. Radoszewice, par. Ossyaków, 1 dm. , 6 mk. 18. W. , os. , pow. wieluński, gm. Galewice, par. Cieszęcin, 1 dm. , 3 mk. 19. W. , os. leś, pow. wieluński, gm. i par. Działoszyn, 1 dm, , 9 mk. 20. W. , folw. , pow. kaliski, gm. i par. Godziesze, odl. od Kalisza 10 w. , ma 3 dm. , 6 mk. Folw. W. , oddzielony od dóbr Wola Droszewska i Kakawa, rozl. mr. 116 gr. or. i ogr. mr. 48, łąk mr. 59, lasu mr. 7, nieuż. mr. 2; bud. drew. 5, pokłady torfu. 21. W. , os. , pow. kaliski, gm. Tyniec, par. Tłokinia, odl. od Kalisza 7 w. ; ma 1 dm. , 2 mk. 22. W. , kol. i dwór nad jez. , pow. kolski, gm. Piotrkowice, par. Wąsosze, odl. od Koła 27 w; kol. ma 28 dm. , 203 mk. , dwór 1 dm. , 13 mk. W r. 1827 było 20 dm. , 117 mk. 23 W. , os. w dobrach Gosławice, pow. koniński, 24. W. , kol. i folw. , pow. turecki, gm. Strzałków, par. Lisków, odl. 21 w. od Turka, ma 24 dm. , 306 mk. , 167 mr. Utworzona na obszarze dóbr Lisków. Folw. ma 104 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 160 mk. 25. W, , os. karcz. , pow. turecki, gm. Piekary, par. Skęczniew, odl. od Turka 24 w. , ma 1 dm. , 7 mk. 26. W. , dwór i kol. , pow. turecki, gm. Strzałków, par. Przespolew, odl. od Turka 21 w. , ma U dm. , 93 mk. 27. W. , os. , pow. turecki, gm. Piętno, par. Malanów, odl. od Turka 13 w. , ma 2 dm. , 25 mk. 28. W. , os. młyn. , pow. sieradzki, gm. Wróblew, par. Charłupia Wielka. W r. 1827 było 5 dm. , 44 mk. 29. W. , os. włośc. , pow. piotrkowski, gra. Ręczno, par. Mierzyn, ma 2 dm. , 14 mk. , 41 mr. 30. W. , os. włośc. , pow. piotrkowski, gm. Bujny, par, Łobudzice, ma 4 dm. , 20 mk. , 15 mr. 31. W. , os. leś. , pow. piotrkowski, gm. Woźniki, ma 1 dm. , 13 mr. 32. W. , os. karcz. , pow. piotrkowski, gm. Krzyżanów, par. Bogdanów, 1 dm. , 6 mk. , 6 mr. Należy do Woli Krzysztoporskiej. 33. W. , os. młyn. nad rz. b. n. , pow. piotrkowski, gm. Podolin, 1 dm. , 2 mk. , 13 mr. dwor. 34. W. , os. karcz. , pow. piotrkowski, gm. i par, Gorzkowice, ma 1 dm. , 5 mk. , 10 mr. 35. W. , wś, pow. piotrkowski, gm. Krzyżanów, par. Bogdanów, ma 6 dm. , 59 mk. , 42 mr. włośc. 36. W. , wś, folw. i os. karcz. , nad rzką Bieliną, pow, brzeziński, gm. Łazisko, par, Chorzęcin, odl. 28 w. od Brzezin, ma 5 dm. , 42 mk. Folw, W. oddzielony od dóbr Wólka Krzykowska, rozl. mr. 199 gr. or. i ogr. mr. 169, łąk mr. 5, pastw. mr. 5, lasu mr. 14, nieuż. mr. 6; bud. mur. 4, drew. 5, Do włościan należy 18 mr. , os. karcz. ma 2 mr. 37. W. Mikołajewska, kol. , pow. łaski, gm. Lutomiersk, par. Mikołajewice, ma 9 dm. , 80 mk. , 75 mr. włośc. 38. W. Zalewska, kol. , pow. łaski, gm. Lutomiersk, par. Mikołajewice, kol. ma 5 dm. , 64 mk. , 39 mr. włośc. , folw. 1 dm. , 9 mk. , 159 mr. W r. 1827 było 2 dm. , 3 mk. 39. W. , os. , pow. łaski, gm. i par. Buczek. 40. W. , os. , pow. łaski, gm. Chociw, par, Restarzew. 41. W. , os. , pow. noworadomski, gm. Zamoście, par. Radomsk. W nowszych spisach urzęd. pominięta. W r. 1827 było 6 dm. , 35 mk. 42. W, wś, pow, noworadomski, gm. Gidle, par. Lgota, ma 7 dm. , 83 mk, 268mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr rząd. Gidle. 43. W. , os. karcz. , pow. noworadomski, gm. Brudzice, par. Lgota, ma 1 dm. , 2 mk. , 1 mr. 44. W. , os. , pow. będziński, gm. Niegowa, ma 1 dm. , 3 mk. , 20 mr. 45. W. , kol. nad rz. Brynicą, pow. będziński, gm. Bobrowniki, par. Siemonia, ma 5 dm. , 38 mk. , 50 mr. włośc. 46. W. , kol. włośc. , pow. częstochowski, gm. Dzbów, par. Konopiska, ma 13 dm. , 68 mk. , 120 mr. W 1827 r. 2 dm. , 5 mk. 47. W. , os. , pow. częstochowski, gm, i par. Rędziny, ma 1 dm. , 5 mk. , 30 mr. dwor. 48. W. , os, pow. częstochowski, gm. Kuźniczka, par. Danków. W 1827 r. 1 dm. , 9 mk. 49. W, Zendkowska. os. , pow. olkuski, gm. Kroczyce, par. Włodowice. 50. W. , os. we wsi Czarna, pow. radomski, gm. Gzowice. 51. W. , Jaworska, os. , pow. radomski, gm. Gzowice, par. Sucha, odl. od Radomia 18 w. , ma 2 dm. , U mk. , 16 mr. 52. W. , kol, pow, kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Janowiec, odl od Kozienic 38 w. , ma 4 dm. , 103 mk. , 720 mr. dwor. 53. W. , os. przy przewozie nad Wisłą, pow. kozienicki, gm. Trzebień, par. Magnuszew, odl. od Kozienic 27 w. , ma 5 dm. , 46 mk. , 36 mr. włośc. , 1 mr. dwor. Powstała na obszarze dóbr Magnuszew. 54. W. , wś, pow. iłżecki, gm. Pętkowice, par. Bałtów, odl. od Iłży 30 w. , ma 10 dm. , 71 mk. , 122 mr. 55. W. al Wyspa, wś i folw, , pow. opatowski, gm. Czyżów Szlachecki, par. Sobótka, odl od Opatowa 27 w. , ma 10 dm. , 122 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 59 mk. W r. 1886 folw, W. al Wyspa rozl. mr. 359 gr. or. i ogr. mr. 350, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 7; bud. drew. 17. Wś W. os. 10, mr. 152. 56. W. , os. , pow. opatowski, gm. i par, Waśniów, odl od Opatowa 20 w. , ma 1 dm. , 12 mk. , 2 mr. 57. W, os. , pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par, Wysocice. 58. W. , przyl. folw. Glinka, w pow. stopnickim. 59. W. , os. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Brzegi. 60. W. , os. , pow. jędrzejowski, gm. Mierzwin, par. Imielno, 61. W. , folw. dóbr. Jastków, pow. lubelski. 62. W. , os. , powlubelski, gm. Wólka, par. Kijany. 63, W. , os. , pow. lubelski, gm. Zemborzyce, par, Abramowice. 64. W. , przyl. dóbr Kurów, w pow. nowoaleksandryjskim pu Wygoda ławski. 65. W. , os. karcz. , pow. janowski, gm. Chrzanów. , os. we wsi Grabówce, gm. Annopol, pow. janowski. 67. W. , folw. , pow. chełmski, gm. Olchowiec, par. Tarnów, odl. 24 w. od Chełma. Folw. W. , w r. 1871 oddzielony od dóbr Tarnów, rozl. mr. 663 gr. or. i ogr. mr. 327, łąk mr. 59, pastw. mr. 42, lasu mr. 221, nieuż. mr. 14; bud. mur. 1, drew. 6, las nieurządzony. 68. W. , os. , pow. zamojski, gm. Zwierzyniec, par. Szczebrzeszyn. 69. W. , os. karcz. , pow. hrubieszowski, gm. i par. Horodło. 70. W. , kol. , pow. hrubieszowski, gm. Werbkowice, par. r. L Grabowiec, r. gr. Werbkowice. 71. W. , przyl. dóbr Maciejowice, w pow. garwolińskim. 72. W. , os. , pow. garwoliński, gm. i par. Żelechów. 73. W. , wś, pow. garwoliński, gm. Pszonka, par. Parysów, ma 28 dm. , 200 mk. , 294 mr. 74. W. , os. , pow. bielski, gm. Sitnik, par. Biała. 75. W. , os. , pow. włodawski, gm. Dębowa Kłoda, par. Parczew. 76. W. , wś, pow. konstantynowski, gm. i par. Huszlew, ma 4 dm. , 62 mk. , 5 os. , 173 mr. Należała do dóbr Dziadkowskie. 77. W. , folw. , pow. konstantynowski, gm. Pawłów, par. Janów, ma 7 dm. , 54 mk. , 1742 mr. Mieści, tu rządowastatnina. W r. 1827 było 2 dm. , 33 mk. 78. W. , os. , pow. konstantynowski, gm, Swory, par. Biała. 79. W. , os. , pow. płoński, gm. WójtyZamoście, par. Płońsk odl. o 5 w. , karczma, 1 dm. , 4 mk. 80. W. Dębiny, os. , pow. płoński, gm. WójtyZamoście, par. Gumino, odl. 6 w. od Płońska, karczma, 1 dm. , 5 mk. 81. W. Smoszewska, wś, pow. płoński, gm. Wychodź, par. Kamienica, odl. 23 w. od Płońska, karczma, 9 dm. , 58 mk. , 119 mr. 82. W. , wś nad jez. , pow. lipnowski, gm. Obrowo, par. Czernikowo, odl. 19 w. od Lipna, ma 8 dm. , 128 mk. , 157 mr. 83. W. , wś nad rz. Ruziec, pow. lipnowski, gm. i par. Nowogród, odl. 31 w. od Lipna, ma 4 dm. , 52 mk. , 97 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 30 mk. 84. W. , os. nad Działdówką, pow. mławski, gm. Ratowo, par. Radzanów, odl. 25 w. od Mławy, wiatrak, 1 dm. , 8 mk. , 37 mr. 85. W. , folw. , gm. Rozwozin, pow. mławski, par. Zieluń, odl. 37 w. od Mławy. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 1564 gr. or. i gr. mr. 189, łąk mr. l, lasu mr. 1365, nieuż. mr. 9; bud. drew. 5; las w części urządzony, smolarnia. 86. W. Patolenka, . 87. W. , os. , pow. makowski, gm. i par. Karniewo. 88. W. , wś, wchodziła dawniej w skład dóbr Krasnosielc, w pow. makowskim, ma 3 os. , 60 mr. 89. W. , wś, pow. makowski, gm. Smrock, par. Zambski. W r. 1827 miała 4 dm. , 36 mk. 90. W. Latoszek i W. Przewóz, os. nad Bugiem, pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Wyszków. W r. 1827 było 3 dm. , 27 mk. 91. W. al. Zabawka, fol. dóbr Jeziorki, pow. łomżyński. 92. W. , os. , pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo. 93. W. , os. pow. łomżyński, gm. i par. Miastkowo. 94. W. , os. , pow. mazowiecki, gm. Dzięciel, par. Mazowieck. 95. W. , os. , pow. ostrołę cki, gm. i par. Goworowo. W r. 1827 było 2 dm. , 9 mk. 96. W. , os. leś. , pow. augustow ski, gm. Hołynka, par. Teolin. 97. W. , os. , pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny. 98. W. , os. , pow. sejneński, gm. i par. Lejpuny. 99. W. , przyl. dóbr Poniemoń, w pow. sejneńskim. 100. W. , os. , pow. kalwaryjski, gm. Kirsna Wielka, par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 22 w. , ma 2 dm. , 12 mk. 101. W. , os. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya, odl. od Kalwaryi 44 w. , ma 7 dm. , 18 mk. Br. CA. Wygoda 1. karcz. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Oszmiany, przy trakcie z Oszmiany do Wilna, 1 dm. , 14 mk. żydów. 2. W. , wś i karczma nad jez. Suwingis, pow. trocki, w 4 okr. pol. , 1 dm. , 4 mk. żydów. 3. W. , uroczysko, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Dojlidy, należy do dóbr Zacisze, Magnusa von Waltera. 4. W. , wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Brzozowo Nowe, o 27 w. od Bielska, 107 dzies. ziemi włośc. 5. W. , dobra, tamże, gm. Pasynki, o 12 w. od Bielska. 6. W. , folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Rogacze, należy do dóbr Telatycze, Puczniewskich. 7. W. , fol. , pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Horodziec, należy do dóbr Horodziec, Szterów. 8. W. , przysiołek wsi Uhły, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Horodziec. 9. W, , chutor, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Osownica, należy do dóbr Zajeziorze, von, uroczysko, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Maciejowicze Matwiejewicze, należy do dóbr Maciejowicze, Kozakiewiczów. 11. W. , straż leśna, pow. Słonimski, w 1 okr, pol. , gm. Hiczyce, o 28 w. od Słonima. 12. W. , uroczysko i straż leśna, tamże, o 45 w. od Słonima. 13. W. , chutor, tamże, w 2 okr. pol. , gm. Różana, o 43 w. od Słonima, własność Broniców, ma 51 dzies. 10 łąk i pastw. , 10 lasu, 15 nieuż. 14. W. , uroczysko, tamże, gm. Mieżewicze, o 28 w. od Słonima. 15. W. , uroczysko, tamże, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna, o 25 w. od Słonima. 16. W. , uroczysko, tamże, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 29 w. od Słonima. 17. W. al. Hutka, uroczysko, tamże, o 28 w. od Słonima. 18. W. , chutor, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, należy do dóbr Sągajłowszczyzna, Walickich. 19. W. , fol, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Piaski, o 26 w. od Wołkowyska, należy do dóbr Pacewicze, Styrpejków. 20. W. , wś i osada karczemna, pow. bobrujski, w gm. Hłusk o 8 w. , przy gośc. handlowym ze Słucka do Hłuska, o 53 w. od Bobrujska, ma 7 osad; grunta piaszczyste. W pobliżu znaczne jezioro na nizinie mszystej. 21. W. , zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. i par. Wygoda katol. Łohojsk, gm. Smolewicze, o 40 w. od Borysowa. 22. W. , uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Bieliczany. 23. W. , osada karczemna, pow. mozyrski, przy gośc. dawidgródeckoturowskim, pomiędzy wsiami Maleszewo i Olszany, w gm. Chorsk, o 19 w. od Turowa a 16 w. od Dawidgródka. 24. W, , osada, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. i gm. Lenin o 8 w. , o 171 w. od Mozyrza. 25. W. , folw. nad rzką Miranką, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. i gm. Mir o 1 w. , należy do dom. Mir. 26. W. , karczma, pow. nowogródzki, w gm. Lubcz, przy gościńcach z Wereskowa do Niańkowa i ze wsi Worobiewicz do mstka Lubcza. 27. W. , osada i karczma, w pow. nowogrodzkim, gm. Horodyszcze o 5 w. , przy gośc. z Nowogródka przez mstko Horodyszcze do Zaosia o 2 w. , odl. o 40 w. od Nowogródka, Tutaj według studyum Antoniego Małeckiego ob. Tyg. Illastr. z r. 1886, Nr. 165, str. 132 miał przyjść na świat 24 grudnia, w wigilią Bożego Narodzenia 1798 r. Adam Mickiewicz. Miejscowość lekko falista, małoleśna. 28. W. , osada karczemna, pow. piński, przy gośc. poczt. pińskokleckim, w 1 okr. pol. Pohost, gm. Dobrosławka, o 48 w. od Pińska. 29. W. , przedmieście miasta Słucka, w płd. stronie, nad lewym brzegiem Słuczy, ma kilkanaście osad. Przechodzi tędy droga ze Słucka do wsi Powodowce. 30. W. , zaśc. , pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Zaostrowiecze, przy drodze z Uznohy do wsi Milewskie i Urwiedź. Miejscowość dość leśna, grunta lekkie. 31. W. , zaśc. , pow. słucki, w 2 okr. pol. i par. katol. Kleck, gm. Kijewicze, o 42 w. od Słucka, do r. 1874 należał do ordynacyi kleckiej ks. Radziwiłłów, odtąd nieświeskiej, ma 8 osad, około 38 włók. Miejscowość płaska, małoleśna, grunta dobre, 32. W. , folw. , pow. słucki, w 3 okr. pol. i par. katol. Kopyl, gm. Teladowicze, o 58 w. od Słucka, własność rodziny Ciekawych, należy do domin. Ostatki. 33. W. , folw. , pow. drysieński, należy do dóbr Oświeja, Szadurskich. A. Jel. J. Krz. Wygoda 1. przysiołek, pow. bracławski, gm. Żurawlówka, odl. 20 w. od Bracławia, ma 11 dm. , 47 mk. 2. W. , karczma, pow. hajsyński, gm. Kropiwna, odl. o 30 w. od Hajsyna. 3. W. , słobódka nad rz. Rusawą, pow. jampolski, pod mtem Tomaszpolem, ma 70 osad; własność ks. Dołgorukowych. 4. W. , zaśc. , pow. kamieniecki, okr. pol. Żwaniec, gm. Dłużek, par. Zinkowce. 5. W. , karczma, pow. kamieniecki, gm. Maków, odl. o 8 w. od Kamieńca. 6. W. , karczma, pow. kamieniecki, okr. pol. i par. Żwaniec, gm. Rychta, przy dr. ze Żwańca do Zawala. 7. W. , wś, pow. kamieniecki, ob. Surm 2. 8. W. , karczma, pow. lityński, par. Bar, leży między Barem a Hałuzińcami, na wzgórzu, otoczona niewielkim laskiem, który o 1 w. łączy się z gęstą puszczą. Należy do wsi Hałuzińce. 9. W. , karczma i st. poczt. , w pow. olhopolskim, między wsią Olszanką a st. dr. żel. , b. st. poczt. , w pow. ostrogskim, o 7 w. na zachód od wsi Kilikijów. Obok W. znajdują się dobrze zachowane mogiły, przez lud zwane mogiłami kozackiemi Krzywonosa ob. t. IV, 97. 11. W. , karczma, pow. proskurowski, gm. Sarnów, par. Zawalijki, przy drodze z Tarnorudy do Zawalijek. 12. W. , kolonia, pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm. Brusiłów, odl. o 27 w. od Radomyśla, ma 59 mk. 13. W. al. Antonowiecka Słobódka, przysiołek, pow. uszycki, okr. pol. Dunajowce, gra. par. , sąd i st. poczt. Mińkowce o 6 w. , odl. o 6 w, od Uszycy, ma 4 dm. , 25 mk. Należy do wsi Antonówki, hr. Władysława Stadnickiego, 14. W. , wś, pow. żytomierski, gm. Puliny, par. praw. Wilsk o 6 w. . 15. W. , karczma w lesie należącym do wsi Onypkowce oh. . 16. W. Siekierczyniecka, słobódka nad bezim. dopł. Żwańczyka, pow. kamieniecki, gm. Bereżanka, par. praw. i katol. Zbrzyź, st. poczt. Lanckoroń, odl. o 34 w. od Kamieńca, ma 15 dm. , 85 mk. Zbudowana na gruntach wsi Siekierzyniec. Wygoda, st. dr. żel. płd. zach. , na linii Kijów Odessa, w gub. chersońskiej, pomiędzy st. Karpowo o 10 w. a Gnilakowo o 11 w. , odl. o 579 w. od Kijowa a 33 w. od Odessy. Wygoda 1. wzgórze lesiste, na obszarze gm. Iławcze, w pow. trembowelskim. Wzn. 360 mt. npm. 2. W. Niwa, wzgórze, w pow. przemyślańskim, ob. Niwa t. VII, 162. Wygoda 1. os. przyl. Rakowic, pow. krakowski. 2. W. , przyl. wsi Proszówki, w pow. bocheńskim. 3. W. , część gm. Krządka, w pow. tarnobrzeskim. 4. W, , przedmieście Kołaczyc, w pow. jasielskim. 5. W. , karczma w Rudzie, pow. bóbrecki. 6. W. , karczma w Podniestrzanach, pow. bóbrecki. 7. W, os. w Starej Wsi, pow. grybowski. 8. W. , część wsi Przedmieście Czudeckie, w pow. rzeszowskim. 9. W. , część wsi Kulczyce, pow. Samborski. 10. W. , część Głogowa, w pow. rzeszowskim. 11. W. , karczma we wsi Rzeczki, pow. rawski Rawa Ruska. 12. W. , przyl. Chorostkowa, pow. rohatyński. 13. W, folw. w Szyszkowcach, pow. borszczowski. 14. W. , karczma w Poczajowicach, pow. drohobycki. 15. W. , grupa domów w Baryłowie, pow. brodzki. 16. W. , tartak parowy bar. Poppera, fabryka resonansów, browar, młyn i karczma koło Pacykowa, na obsz. dwor. Wełdzirza, pow. doliński. Od dnia 8 lipca 1883 jest otwarty ruch na kolei lokalnej z Doliny, służącej tylko dla przewozu towarowego. 17. W. , część Podmanasterka, pow. drohobycki. 18. W. al. Antoszówka, grupa domów w Sosnowic, pow. podhajecki. 19. W. , karczma w Niżankowi Wygoda cach, pow. przemyski. 20. W. , karczma i o sada włościańska w Woronowie, pow. Rawa Ruska. 21. W. , grupa domów i leśniczówka w Lipicy Dolnej, pow. rohatyński. 22. . W. , grupa domów w Martynowie Nowym, pow. rohatyński. 23. W. , cześć Kulczyc, pow. Samborski. 24. W. , karczma w Mazurówce, pow. skałacki. 25. W. , grupa domów w Kołodziejowie, pow. stanisławowski. 26. W. al. Wybranówka, grupa domów i cegielnia w Dobrowlanach, pow. stryjski. 27. W. , część Białkowiec i folwark tamże, pow. złoczowski. 28. W. , grupa domów w Chylczycach, pow. złoczowski. 29. W. Boryszkowiecka, część Boryszkowiec i folw. tamże, pow. borszczowski. 30. W. Winiatyniecka, część Winiatyniec i folw. tamże, pow. zaleszczycki. 31. W. , karczma w Rozdziałowie, pow. sokalski. 32. W. , karczma w Poździmierzu, pow. sokalski. Lu. Dz. . Wygoda 1. wś gospod. , w pow. inowrocławskim, ma urz. st. cywil. w W. Murzynnie, urz. okr. , st. kol. i pocztę w Gniewkowie, szkoły w miejscu, paraf. katol. w W. Grabi, ewang. w W. Murzynnie, sąd okr. w Inowrocławiu. Obszaru 353 ha, 42 dym. , 361 dusz 35 ew. . Istnieją tu pola Piaski; wzgórze Przemyta Góra; stawy Żurawieniec, Wymoklisko. Leży na trakcie ze Starej Grabi do Podgórza. 2. W. , folw. do Karczewa, w pow. gnieźnieńskim, par. katol. w Dąbrowie, poczta w Łopiennie, 1 dm. , 7 mk. 3. W. , folw. do Oczkowic, w pow. krobskim gostyńskim, st. kol. Pompowo, poczta w Dłoni, par. kat. w Nieparcie, 1 dym. , 23 dusz. W r. 1793 właściciel Maks. Mielżyński. 4. W. , fol. do Otusza, w pow. grodziskim, st. kol. w Otuszu, paraf. kat. w Niepruszewie, 1 dym. 24 dusz. W r. 1793 właścicielka Seweryna Krzyska. 5. W. , fol. do Rakoniewic, w pow. babimojskim. Leży na płn. od Rakoniewic. W r. 1793 posiadał Zakrzewski, łowczy poznański. 6. W. , folw. do Szczepankowa, w pow. szamotulskim, o 4 klm. ku wsch. od Ostroga. 7. W. , folw. do Zalesia, w pow. gostyńskim. 8. W. , folw. do Zamościa, w pow. ostrowskim, leży nad Prosną, na północ Ołoboku. 9. W. , folw. do Objezierza, na płd. od Obornik. Leży na płn. wschód Objezierza. R. 1793 właśc. Wojciech Węgorzewski. 10. W. , niem. Ruheide, leśnictwo w Cierpicach, w pow. inowrocławskim, 1 dym, 5 dusz. 11. W. , wybud. w Belęcinie, pow. leszczyńskim. 12. W. , wybud. w Kaliszkowicach Kaliskich, w pow. ostrzeszowskim, na zbiegu traktu z Grabowa, Ołoboka, Mikstatu i Kotłowa. 13. W. , wybud. w Walenicach, w pow. krotoszyńskim. 14. W. , leśnictwo w Brzeźnicy, pow. szremski. 15. W. , leśnictwo w Wielowsi, w pow. ostrzeszowskim. 16. W. , leśnictwo w Olędrach Nekielskich, w pow. średzkim, między Kostrzynem a Czernieje. 17. W. , osada między Kamienną a Lwówkiem, na zach. Pniew. 18. W. , os. nad Wartą, z przewozem, na wschód N. Miasta, w par. Dębno. 19. W. , os. między Choczem a Żerkowem, na płn. Pleszewa. 20. W. Śmier dząca, karczma na płd. wschód od Dolska, pod Ostrowiecznem, w pow. szremskim. 21. W. , karczma do Grabowa, w pow. wrzesińskim, par. Grabowo, leży na wsch. płn. Miłosławia. 22. W. , karczma pod Małemi Sokolnikami, w pow. szamotulskim. 23. W. , pole wsi Golejewa, w pow. strzelińskim, nad krzyżówką dróg zbiega jących ze Sierakowa, Sierakówka, Kościeszek, Golejewa i Rzeszyna Dobsk. Przed kilkunastu laty stała tam jeszcze karczma. 24. W. , kar czma w Smoguleckiej Wsi, pow. szubiński, par. Smogulec. Leży na płd. wsch. Wyrzyska, istnia ła już przy schyłku XVIII w. 25. W. , kar czma na płd. wsch. a Miastowicami, w par. Dziewierzewo, w pow. żnińskim. 26. W. , karczma do Rojewa, w pow. ostrzeszowskim, par. w Ostrzeszowie. 27. W. , młyn na Parusewie, pow. wrzesiński. 28. W. , wiatrak na Błażejewie, pow. szremski, okr. urz. i par. Dolsk. 29. W. Grabowska, osada pod m. Grabowem, w pow. ostrzeszowskim, 8 dym. , 60 dusz. 30. W. Plugawska, wś, w pow. ostrzeszowskim, ma urząd okr. w Grabowie, urz. stanu cyw. w Morawinie, st. kol. żel. w Ostrze szowie, poczta w Doruchowie, szkoły obu wyzn. w Skarydzewie, paraf. katol. w Wyszanowie, ewang. w Kępnie, sąd w Ostrzeszowie. Obszar u 86 ha, 18 dym. , 145 dusz 25 ew. . Leży na płn. wsch. Doruchowa, na trakcie między Wyszanowem a Bobrowską Kuźnicą, blisko granicy. 31. W. Tokarska, fol. do Tokarzewa, w pow. ostrzeszowskim, ma urząd okr. w Grabowie, urz. st. cyw. w Przytocznicy, st. kol. i poczta w Ostrzeszowie, szkoły obu wyzn. w Tokarzewie, paraf. katol. w Mikorzynie, sąd w Ostrze szowie i Ostrowie, 1 dym. , 4 dusz. 32. W. Tokarska, kolonia w temże położeniu, 7 dym. , 61 dusz. Leży na płd. wsch. Ostrzeszowa ku Tokarzewu. W. Ł. Wygoda 1. jezioro pod Przetoczynem i leśnictwo, pow. wejherowski, st. pocz. Przetoczyn. 2. W. , wyb. do Przytarni, pow. chojnicki. 3 W. , niem. Wigodda, karczma i st. pocz. na szosie z Bytowa do Kościerzyny, pow. kartuski, gm. Nakło, 1 dm. , 8 mk. Wydana w wieczystą dzierżawę r. 1806. 4. W, wyb. do Kleszczewka, pow. gdański, st. pocz. Langnowo, 1 dm. , 6 mk. 5. W. , fol. do Wierzchów, pow. świecki, st. pocz. Osie; 1885 r. 1. dm. , 7 mk. W r. 1773 posiadał go książę Jabłonowski, obejmował 2 wł. i 4 dymy, z 22 mk. 6. W. , niem. Wiggodakrug al. Klarkenkrug, pow. świecki, karczma to szlach. , należąca do Pol. Konopata, istniała jeszcze r. 1789, teraz już jest zniesiona. 7. W. leśn. do nadleśn. mirachowskiego, pow. kartuski, st. pocz. Wygoda Wygoń ; 1885 r. 1 dm. , 8 mk. 8. W. , fol. do Łączyna, pow. kartuski, st. pocz. Klukowa Huta; 3 dm. , 13 mk. 9. W. , niem. Koenigl. Wigodda, ful. , pow. kartuski, st. pocz. i paraf. kat. Sierakowice, 638 stóp npm. , nad szosą gdańsko słupską; powstał r. 1832 przez sprze daż leśnictwa; zawiera 110 mr. , ma 3 dm. , 20 mk. 10. W. , wyb. i karczma pod Grudzią dzem, pow. grudziądzki, st. pocz. Grudziądz. R. 1769 nadaje Stanisław Golz Marcinowi Mathis i jego spadkobiercom karczmę tutejszą z 2 morgami roli i 1 morg łąk, na lat 40, bez opłaty czynszu. Za to jest obowiązany piwo i gorzał kę brać z dworu a za wolną pasze dostawiać co rok 2 podwody na 2 mile odległości ob. Gesch. d. Graudenzer Kr. v. Froehlich, str. 353. R. 1889 sprzedał tę, 200 morgów obejmującą po siadłość, p. Rostek kapitaliście Oleschowi za 39000 mrk. 11. W. , leśn. do Sumin, pow. starogardzki, st. pocz. Starogard; 1885 r. 1 dm. , 8 mk. 12. W. , wyb. z agenturą poczt. , pow. toruński, gm. Kaszczorek, st. pocz. Toruń. i dm. , 6 mk. Kś. Fr. Wygoda 1. wś, pow. ostródzki, par. katol. Prątnica, st. pocz. Gross Purden. 2. W. , wś, pow. ostródzki, st. pocz. Loebau Westpr. 3. W. , fol. , pow. olsztyński, st. pocz. Wygoda 1. os. , pow. rybnicki, ob. Henriettendorf. 2. W. , niem. Eichgrund, os. , pow. olesiński. 3. W. , przyl. dóbr Folwarki, w pow. rybnickim. 4. W. , kolonia na obszarze Gogolina, w pow. wielkostrzeleckim. Wygodieła, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, gm. Pniewy; włośc. Pacewicz ma 10 dzies. Wygódka, attyn. dóbr Poniemoń ob. . Wygódka 1. os. karcz. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 57 w. od Oszmiany, 1 dm. , 5 mk. żydów. 2. W. , zaśc. i os. karcz. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Mile o 3 w. , 6 dm. , 37 mk. katol, i 4 żydów w 1865 r. 7 dusz rewiz. . 3. W. , os. karcz. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 53 w. od Święcian, 1 dm. , 10 mk. 2 prawosł. , 8 żydów. 4. W. , zaśc. szl. nad jez, Trockiem, pow. trocki, w 1 okr. pol. , 2 w. od Trok, 1 dm. , 5 mk. 5. W. , karczma nad jez. Trockiem, pow. trocki, w 1 okr. pol, 2 w. od Trok, 3 dm. , 25 mk. 13 katol, 12 żydów. 6. W. , zaśc. szlach. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 39 w. od Trok, 2 dm. , 17 mk. kat. 7. W. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 17 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol, 8. W. , kar. i zaśc. szlach. nad Niemnem, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 29 w. od Wilna, 2 dm. , 12 mk. 7 prawosł. , 5 katol. 9. W. , karczma nad jez. Gedrojcie, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 43 w. od Wilna, 2 dm. , 6 mk. żydów. 10. W. , zaśc. nad potokiem, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 62 w. od Wilna, 1 dm. , 4 mk. kat. 11. W. , zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol, o 63 w. od Wilna, 1 dm. , 4 mk. katol. 12. W. , kar czma, w pow. wileńskim, zwana inaczej Dymsza. 13. W. , uroczysko, pow. kobryński, w 5 okr. pol, gm. Worocewicze. należy do dóbr Józefpol, Badyńskich. 14. W. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, przy samej linii dr. żela znej, gm. i okr. wiejski Dukszty, 26 dzies. Wła sność Antoniny Dowgiełłowej, w tenucie Jana Lipskiego. 15. W. , zaśc. , pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol, gm. Subocz, o 68 w. od Wiłkomierza. J. Krz. Wygodówka, karczma na obszarze wsi Pańkowce, w pow. brodzkim ob. t. VII, 844. Wygody, zaśc. pryw. , pow. lidzki, w 1 okr. pol, o 26 w. od Lidy ku Wilnu, 1 dm. , 11 mk. Wygołowicze, ob. Wygon 1. wś nad Berezyną, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. o 67 w. od Oszmiany, 7 dm. , 42 mk. prawosł. 2. W. , pow. oszmiański, ob. Oborek 2. 3. W. , uroczysko, pow. kobryński, w 2 okr. pol, gm. Oziaty, należy do dóbr Oziaty Królewskie, Wyganowskich. 4. W. , osada, pow. prużański, w 4 okr. pol, gm. białowiesko aleksandrowska, o 62 w. od Prużany, 33 dzies. ziemi włośc. ; należy do wsi Łazica. 5. W. , osada, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. herodyszczańskim, gm. Koszelewo, o 13 w. od Nowogródka. 6. W. Markowy, uroczysko do wsi Ostrów Nowy, pow, sokólski, w 3 okr. pol, gm. Ostrów, o 20 w. od Sokółki. Wygoń, pastwisko pod Kaszczorkiem. pow. toruński, należało dawniej do biskupów kujaw skich. R. 1258 wydał je bisk. Wolimir m. To runiowi w wieczystą dzierżawę za opłatą 3 grz. rocznego czynszu, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie miało być nigdy pod pług wzięte, miesz kańcom Kaszczorka miało przysługiwać prawo in ner v. Rotenstein r. 1385 kontrakt ten potwier dził i król Zygmunt I, także r. 1537 go konfirmował, jednak przy pierwszym podziale r. 1772 rząd posiadłość te skonfiskował jako pierwotnie duchowna ob. Wernicke Beschreibung vKś. Fr. Wygonin, niem. Hinter Wygonin, wś i jezioro t. n. , pow. kościerski, gm. Bartoszy Las, st. pocz. i szk. Konarzyny, paraf. kat. Stara Kiszewa; 1885 r. 17 dm. , 131 mk. Kś. Fr. Wygonoszcza, wś nad kanałem Ogińskiego, na południe od jez. Wygonowskiego, pow. piński, przy drodze z Bobrowicz do Rozdziałowa, w 4 okr. pol i gm. Telechany, o 9 mil od Pińska, ma 97 osad. Niegdyś własność hetmana Michała Ogińskiego, który tu fundował w r. 1785 cerkiew od 1795 prawosławna, p. wez. Opieki N. P. , do dziśdnia parochialną. Świątynia ma z dawnego zapisu 3 włóki ziemi, około 1000 parafian. Miejscowość nizinna, małoludna, ale bogata w dary natury; łąk niezmierna Wygonoszcza Wygonin Wygoda Wygódka Wygodówka Wygody Wygołowicze Wyhadówka Wygonowo Wyhołowicze Wyhary Wyhodonka Wyhnanka Wygryny Wyhoda Wyhadów Wygwizdów Wygonowo Wygonowszczyzna Wygontyszki Wygor Wygórka Wygorki Wygorzałe Wygorzel Wygorzele Wygoszcz Wygowiszki Wygranka Wygroszewo Wygrów obfitość; , oprócz rolnictwa, trudni się głównie flisactwem i rybactwem; grunta piaszczy ste. W r. 1558 trzymał W. niejaki Kiszczyna czy Kiszka ob. Rewizya Puszcz, str. 13. Przed A. Jel. Wygonowo 1. al. Wyganowo, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Grodzisk, o 28 w od Bielska, 611 2 dzies. ziemi włośc. 2. W. , folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Wysokie Litewskie, o 38 w. od Brześcia, należy do dóbr Wysokie Litewskie hr. Maryi Potockiej i ks. Pawła Sapiehy. Wygonowszczyzna, dwór, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , gm. Rumszyszki. Julińscy maja 60 dzies. 6 lasu, 8 nieuż. Wygontyszki 1. wś i dobra, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , gm. Gadonów, o 6 w. od Telsz, własność Niewiardowskich, 227 dzies. Włościanin Widejko posiada 74 dzies. 2. W. Więckiszki, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , gm. Gadonów. Bitowtowic mają. 331 2. Wygor, wś, pow. sieński, gm. Moszkany, ma 8 dm. , 59 mk. Wygórka, jezioro, w pow. święciańskim, pod wsiami Dziedziszki i Maryanpol. Wygorki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 44 w. od Nowoaleksandrowska. Wygorzałe bagno, nazwa części lasu, ob. Ceranów, Wygorzel, wś, pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 23 w. , ma 16 dm. , 117 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 96 mk. , par. Kalwarya. Wygorzele 1. wś, kol. , pow. łęczycki, gm. i par. Sobótka, odl. 17 w. od Łęczycy, 21 dm. , 213 mk. , 369 mr. Ewangielicy należą do par. Babie. W r. 1827 było 27 dm. , 199 mk. 2. j W. , fol. , pow. łęczycki, gm. Mazew, par. Sobótka, odl. od Łęczycy 16 w. , ma 3 dra. W r. 1827 było 2 dm. , 9 mk. Fol. ten, mający 147 mr. obszaru, należy do dóbr Łubno. Wygorzele, os. leś. w dobrach Jaroszowice, pow. pszczyński. Wygoszcz, pole na Dakowach Mokrych, w pow. bukowskim grodziskim. Wygowiszki, wś, pow. rossieński, par. Gawrany. Wygrane, wś i fol. , pow. kolneński. Wś, mająca 144 mr. 128 roli, należy do gra. i par. Mały Płock zaś fol. , mający 3483 mr. , należy do gm. Rogienice, par. Dobrzyjałowo, wchodzi w skład dóbr Korzeniste. Spisy pobor. z XVI w. nie podają tej nazwy. Wygranka, wś, pow. garwoliński, gm. Kłoczew, par. Żelechów, ma 8 dm. , 42 mk. , 123 morg. Wygroszewo al. Wygrożewo, Wygradzew, wś niegdyś w pow. gnieźnieńskiem pod Witkowem. W r. 1833 istniała jeszcze karczma t. n. pod Chłędowem. W r. 1793 jako pustka należało W. do Pomorskich z Chłędowa. Wygrów, ob. Wyrów. Wygrów al. Pruszynowo, folw. , pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. , par. katol. i gm. Nowa Mysz, o 49 w. od Nowogródka, własność Proszyńskich, ma przeszło 61 4 włók. A. Jel. Wygryny, ob. Wigrinnen. Wygwizdów 1. kol. , pow. piotrkowski, gm. Uszczyn, stanowi część wsi Raków. 2. W. , pow. piotrkowski, gra. Grabica, ob. Lutosławice. 3. W. , wś, pow. noworadomski, ob. Szyszków. 4. W. al. Pustków, pustkowie, pow. częstochowski, gm. Wancerzów, par. Żurów, ma 5 dm. , 37 mk. , 19 mr. Należy do dóbr Mokrzesz. 5. W. al. Pustków, pustkowie, pow. częstochowski, gm. i par. Potok Złoty, ma 5 dm. , 29 mk. , 67 mr. włośc. Wyhadów, część Niżankowic, pow. przemyski. Wyhadówka 1. grupa domów na obszarze dworskim Witwicy, pow. doliński. 2. W. al. Uhadówka, grupa domów w Sąsiadowicach, , zakład kąpielowy na obszarze dworskim Morszyna, pow. doliński. Wyhary 1. wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Prozoroki o 14 w. , okr. wiejski Ziabki, o 41 w. od Dzisny, 4 dm. , 38 mk. w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; należy do dóbr Boryskowicze, Doboszyńskich. 2. W. , folw. , pow. drysieński, attyn. dóbr Sarya, Łopacińskich, ma 1061 2 dzies. Wyhary, las, w pow. kamioneckim, wzn. 229 mt. npm. , na gruntach wsi Manasterek Ohledowski. Wyhnanka, grupa domów na obsz. dwor. Uścia Biskupiego, pow. borszczowski. Wyhoda, cześć Jasieniowa Górnego, pow. kosowski. Wyhodonka, osada, pow. łucki, gm. Romanów o 10 w. , gorzelnia, 3 młyny wodne. Wyholenięty, Wyholenty, wś i folw. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Niestaniszki o 8 w. , o 59 60 w. od Święcian. Folw. ma 1 dm. , 6 mk, katol. , wś zaś 18 dm. , 161 mk. t. wyzn. w 1865 r. 69 dusz rewiz. ; własność Niewiarowiczów. Kaplica drewniana par. Niestaniszki. Wyhołowicze 1. wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krzywicze o 10 w. , okr. wiejski Wyhołowicze, 39 dusz rewiz. ; należy do dóbr Stary Kniahynin, Mikulskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi W. i Subycze, w ogóle 65 dusz rewiz. 2. W. al. Wygołowicze, wś nad bezim. rzką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Kniahynin, okr. wiejski Podberezie, o 3 w. od gminy a 27 w. od Wilejki, 27 dm. , 206 mk. różnych wyznań w 1865 r. 19 dusz rewiz. , Wyholenięty Wykartowce Wykary Wyke Wyhonicze w części Fastowiczów i 106 dusz w części należącej do dóbr skarbowych Niwki. Wyhonicze, wś i folw. nad rzką Milutą, lew. dopł. Isłoczy, pow. miński, w 2 okr, pol. , par. praw. i katol. i gm. Raków o 3 w. , o 40 w. od Mińska a 17 w. od st. dr. żel. lipawskoromeńskiej Petryszki al. Radoszkowicze, w miejscowości wzgórzystej, bardzo malowniczej i zdrowej, dość leśnej, o glebie dobrej, żytniej. Wś ma 11 osad. Cerkiewka filialna p. wez. 0pieki N. F. , szewiczów i ziemia przez nich opatrzona w r. 1780 w ilości 3 włók. W. w w. XVII należały do hr. rakowskiego, własność ks. Sanguszków i w drugiej połowie tego stulecia wziął je w za staw Jerzy Matuszewicz, zasłużony Sanguszkom, ojciec pamiętnikarza Marcina. Pod koniec wykupił W. Rylski, zawołany gospodarz i administrator. Pod zarządem jego wzmogło się gospodarstwo i rezydencya przybrała wygląd porządny. Przez córkę Rylskiego przeszły W. do Wojdziewiczów, zaś Felicya Wojdziewiczówna, poślubiona Rudolfowi Kruszwickiemu, pó źniejszemu prezydentowi izby cywilnej miń skiej, wniosła mu w posagu W. z przyległościa mi. Obecnie jest ich posiadaczem Michał Krusz wicki, syn Rudolfa, ożeniony 1mo voto nisławą chorążanką Jelską, 2do voto dyą Ratyńską. Obszar folwarku wynosi prze szło 26 włók. Młyn i propinacye, las dostate czny, łąki w dobrym gatunku. A. Jel. Wyhorka, zaśc. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 14 w. od Dzisny, 1 dm. , 11 mk. starow. Wyhorki, wś nad rz. Ochówką, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Ozarycze, ma 7 osad. A. Jel. Wyhorodek, wś, pow. siebieski, w pobliżu granicy gub. pskowskiej. Pod wsią wzgórze Kuskino. Wyhów, wś nad ruczajem Mohylanką, lew. dopł. Użu, pow. owrucki, gm. i st. poczt. Iskorość o 10 w. , odl. o 50 w. od Owrucza, ma 7 dm. , 60 mk. , cerkiew p. wez. Podwyższenia krzyża św. , z drzewa wzniesioną w 1744 r. kosztem parafian i uposażoną 111 dzies. ziemi. Kaplice na cmentarzu w W. , wzniesiona w 1813 r. przez dziedzica Tomasza Żołądkowskiego i na cmentarzu w Kupiszczu. Do par. praw. należą wsi Krasnopol o 1 w. , Borowica o 1 w. , Dawydki o 2 w. , Berezowski Grud o 10 w. , Pohoreła o 4 w. , Doroszycze o 6 w. , Kupiszcze o 6 w. , Radohoszczyńska Buda o 10 w. , chutor Piski o 10 w. i chutor Wierhów o 6 w. . W całej parafii 472 dm. , 3635 mk. prawosł. , 200 katol. i 50 żydów. Grunta składają się przeważnie z gnejsu. W. ziemia Skoczkowska nadany został w 1541 r. przez Zygmunta bojarom owruckim Hryszce, Iwanowi, Semenowi, Stepanowi i Kirykowi Łuczyczom, przodkom Wyhowskich, co potwierdzili Zygmunt August w 1546 r. i Zygmunt III w 1611 r. Podług reg. pob. wwdztwa kijowskiego z 1571 r. bojarzy królewscy, ciągnący do zamku owruckiego, płacą z W. 12 gr. , 20 gr. i za ogrody 4 gr. W 1628 r. z części W. wnosi Mikołaj SusłoŹerebiło od 1 ogr. a różni Wyhowscy z 6 dym. , 1 ogr. i 6 dym. , 2 ogr. Jabłonowski, Ukraina, I, 29, 75, 84. J. Krz. Wyhówka, kolonia w Martynowie Nowym, pow. rohatyński. Wyhrajów, w dokum. Wihrajew, wś nad bezim. dopływem Rosi, pow. kaniowski, w 3 okr. pol. , gm. Korsuń o 7 w. , odl. o 50 w. od Kaniowa, ma 1472 mk. W 1741 r. było tu 30 sadyb i około 250 mk. , w 1863 r. zaś 1265 mk. Posiada cerkiew p. w. Pokrowy N. M. P. , pier wotnie wzniesioną przez mieszkańców w 1723 r. a w 1855 r. przebudowaną i rozszerzoną. Upo sażenie parochii stanowi 37 dzies. Do par. praw. należy wś Niechworoszcz o 5 w. . We wsi śla dy obronnego zamku. Wś należała do sstwa korsuńskiego, obecnie do klucza korsuńskiego dóbr ks. Łopuchinych. W pobliżu W. , na le wym brzegu Rosi, na wprost wsi Jabłonówki, znajduje się Rizany jar, dawniej zwany Głębo kim ob. t. J. Krz. Wyhrebnoje, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Sawicze, o 130 w. od Rze czycy. A. Jel. Wyhurowszczyzna, wś nad Dnieprem i jez. Prudziec, pow. osterski gub. czernihowskiej, naprzeciw Kijowa, gm. Browary, 135 dm. , 826 mk. , cerkiew. Jest to zadnieprska dzielnica Kijowa. Wyjewo, pow. wschowski, ob. Wijewo. Wyjezdnaja, słoboda nad rz. Teszą i błotem Briuchowskiem pow. arzamaski gub. niżegorodzkiej, o 1 w. od Arzamasa, 614 dm. , 3900 mk. , garbarnia, warzelnia łoju, fabryka kleju, świec woskowych i kapeluszy wojłokowych. Nadto kwitnie tu szewctwo, ogrodnictwo i sadownictwo. Wyjkanie, wś, w gub. witebskiej, przy daw. trakcie pocztowym z Przydrujska do Krzesławki. Wyk, wś, pow. kolneński gm. Gawrychy, par. Nowogród, ma 66 os. , 1601 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Nowogrod. W r. 1827 było 41 dm. , 237 mk. W spisach pobor z XVI w. nie pomieszczona. Wykartowce, wś na Spiżu, w pow. hornadzkim. Wykary, dwór, pow. drysieński, par. Rosica. Wyke al. Nygart, dawna nazwa polskiej dzielnicy Gdańska ob. t. . Wyki 1. w dok. Wyków, Wykowy, Wykowa Róża, wś dwor. , w pow. krotoszyńskim, ma urz. okr. stanu cyw. i pocztę w Dobrzycy, sąd, par. obie i st. kol. w Koźminie, szkołę katol. w Ru Wyhonicze Wyhorka Wyhorki Wyhorodek Wyhów Wyhrajów Wyhrebnoje Wyhurowszczyzna Wyjewo Wyjezdnaja Wyjkanie Wyków Wykówka Wykrasy , ewang. w Nowej Wsi. Obszaru 446 ha, 10 dym. , 90 dusz 30 katol. . Leży na płd. zach. od Dobrzycy. W r. 1448 wchodzą w skład dóbr koźmińskich i należały do Przedpełki Mościńskiego. W tym czasie rozgraniczono W. z Karminem i nieistniejącemi juz Walędowica mi, a nieco później z Orlą. . 2. W. , parcele, tamże. Obszaru 212 ha, 10 dym. , 90 dusz 30 katol. . W. Ł. Wykień, wś, pow. kielecki, gm. Samsonów, par. Ćmińsk. W 1827 r. było 6 dm. , 33 mk. Wykiewajtis al. Wykijewajtis, jezioro, w pow. święciańskim, pod wsią Góry. Wykłów, wś i fol. , pow. noworadomski, ob. Wikłów. Wykno 1. os. leś. , pow, rawski, gm. Lu bania, par. Sadkowice, ma 1 dm. , 7 mk. , 7 mr 2. W. , wś i os. , pow. brzeziński, gm. Ciosny, par. Budziszewice. Wś ma 23 dm. , 185 mk. , 447 mr. os. dwor. 1 dm. , 3 mk. , 24 mr. Wcho dziła w skład dóbr Niewiadów. W r. 1827 wś W. w par. Będków miała 20 dm. , 104 mk. 3. W. , wś i fol. , pow. brzeziński, gm. i par. Będków, odl28 w. od Brzezin. ma szkołę po czątkowa, cegielnię, 40 dm. , 330 mk. W spisie z r. 1827 podano dwie wsi t. n. , w par. Będ ków; jedna miała 20 dm. , 104 mk. , druga 26 dm. , 243 mk. Pierwsza z tych będzie to zape wne W. w par. Budziszewice. Dobra W. skła dały się w r. 1885 z fol. Wykno, Gutków i Dą browa rozl. mr. 1504 fol. W. gr. or. i ogr. mr. 601, łąk mr. 1, lasu mr. 263, nieuż. mr. 24; bud. mur. 5, drew. 21; płodozm. 9 i 11pol. ; fol. Dąbrowa gr. or. i ogr. mr. 47, łąk mr. 22, lasu mr. 243, nieuż. mr. 6; bud. drew. 3; folw. Gutków gr. or. i ogr. mr. 166, łąk mr. 10, lasu mr. 116, nieuż. mr. C; bud. drew. 1; płodozm. 4pol. ; lasy urządzone. Wś W. os. 47, mr. 345; wś Gutków os. 3, mr. 59; os. Dąbrowa os. 1, mr. 10. Na początku XVI w. wś należy do par. Rosocha, łany km. dają dziesięcinę kanonii gnieźn. , łany folw. i kmiecie w części na nich osadzeni pleban. w Rososze Łaski, L. B. , 232. W r. 1576 Lubiatowski płaci tu od 8 łan. , karczmy, 4 zagr. z rolą, 15 osadn. Wykieński ma 1 4 łana bez kmiecia Pawiń. , Wielk. , II, 96, 152. 4. W. , kol. , pow. piotrkowski, gm. i par. Ręczno, ma 15 dm. , 130 mk. , 218 mr. włośc. 5. W. Borowe, fol. , pow. przasnyski, gm. Bugzy Płoskie, par. Krzynowłoga Wielka, odl. 24 w. od Przasnysza, ma 1 dm. , 10 mk. , 95 mr. 6. W. Stare i W. Nowe, Rokitną, pow. mazowiecki, gra. Chojany, par. Kulesze. W 1827 r. W. Stare miało 33 dm. , 159 mk. W. Nowe 41 dm. , 205 mk. Wchodzą w skład okolicy szlacheckiej Kulesze. Istniały już w XVI w. 7. W. , pow. kolneński, ob. Gromalzyn Wykno. Br. Ch. Wykno 1. olędry, w pow. mogilnickim, st. kol. i poczta w Trzemesznie, par. kat. w Kruchowie. W r. 1800 należą do Kruchowa. Leżą na płn. Trzemeszna i Kruchowa. 2. W. , łąka na Muchlinie, w pow. szremskim. Wykoty z Zarembami, wś, pow. Samborski, 8 klm. na płn. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Samborze, ze st. kol. w miejscu. Na płn. leżą Brześciany, Wola Baraniecka i Barańczyce, na wsch. Maksymowice, na płd. Biskowice, na zach. Wojutycze. Środkiem wsi, a także wzdłuż wsch. i zach. granicy płyną trzy strugi i dążą ku Strwiążowi. W dolinie środkowego potoku leżą zabudowania wiejskie, na płd. od nich fol wark dolny, a na płn. folwark pod Dąbrową i cegielnia. Płd. krawędź obszaru przebiega tor kolejowy. Własn. wiek. Ludwika Balickiego ma roli or. 606, łąk i ogr. 108, pastw. 91, lasu 211 mr. ; wł. mn. rolipastw. 80 mr. W r. 1890 było 192 dm. , 1016 mk. w gm. , 13 dm. , 90 mk. na obsz. dwor. 973 gr. kat. , 83 rz. kat. , 50 izr. ; 971 Rus. , 134 Pol. miejscu, dek. starosolski, dyec. przemyska. Do kumentem, wydanym dnia 13 sierpnia 1694 na zamku wykockim, nadał cerkwi Michał Chłopicki, skarbnik ziemi żydaczowskiej, 3 ćwierci pola, a dokumentem wydanym d. 18 lutego 1710 w Wykotach, pole koło cerkwi nad sta wem. We wsi jest cerkiew p. w. Zesłania Du cha św. i szkoła jednoklasowa. Lu. Dz. Wyków, folw. , pow. rohaczewski, dziedzictwo Wykowskich, 4127 dzies. 165 roli, 450 łąk, 3125 lasu; smolarnia i terpentyniarnia dają 500 rs. ; stajnia zarodowa. Wykówka, rzeczka, bierze początek między wsią Stare Kielcze a fol. Bagieniec, w pow. szczuczyńskim i płynie śród błotnistych wybrzeży między wsiami Bialiki i Wykowem. . Wyko1. wś w pobliżu Wisły, pow. pło cki, gm. Bielino, par. Imielnica, odl. 11 w. od Płocka, ma 38 dm. , 297 mk. , 546 mr. Przy wsi osada zwana Wykowsi t. n. w par. Słupno, jedna miała 6 dm. , 33 mk. zapewne Kępa, druga 30 dm. , 177 mk. Wymieniona w dok. z r. 1254, w liczbie wsi dających dziesięcinę klasztorowi czerwińskiemu Kod. dypl. pol. , I, 71. Według reg. pob. pow. płockiego z r. 1578, wś W. , w par. Słupno, mia ła 7 łan. , 1 rzem. , 7 rybaków, 7 zagr. , młyn Pawiński, Mazowsze, 9. 2. W. , wś szlach. i włośc. nad rzką Wykówką, pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo. W r. 1827 było 16 dm. , 98 mk. W r. 1578 we wsi Wikowo były 3 części mające ogółem 81 2 łan. , 4 zagr. We wsi W. Alia 3 części mające 8 łan. , 6 zagr. ,. we wsi W. Górskie 12 łan. , 3 zagr. Pawiński, Mazowsze, 375. Dziś istnieje odrębna wieś Górskie. Br. Ch. Wykrasy, zaśc. nad rzką Korzeniec, lew. Wykień Wykiewajtis Wykłów Wykno Wykoty Wykień Wyktorinowa Wylewo Wyksuńskie Wykrot Wylągi Wylezin dopł. , pow. ihumeński, przy granicy I pow. borysowskiego, w 3 okr. pol. i par. katol. Berezyna, gm. Pohost, ma 3 osady; grunta lek kie. A. Jel. Wykrot wś nad rz. Rozoga, śród błot i lasów puszczy myszenieckiej, pow. ostrołęcki, gm. Wach, par. Myszeniec, odl. 5 w. , ma 105 dm. , 880 mk. , 3152 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 501 mk. W r. 1660 wchodzi w skład ststwa. Wykrota, os. , pow. noworadomski gm. i par. Wielgomłyny. Niepodana w najnowszym spisie osad gub. piotrkowskiej. Wyksuńskie, Wierzchni, Średni i Niżni, trzy osady przemysłowe nad rz. Wyksunią, pow. ardatowski gub. niżegorodzkiej, o 80 w. na zach. od Ardatowa, maja w ogóle 788 dm. , 6384 mk. , 2 cerkwie, szpital, apteka, st. pocz. i targi co niedziela. Zakłady tutejsze uważane są za jedne z lepszych w Rossyi, dostarczają rocznie 1137066 pudów żelaza, wartości 83000 rubli. Wyktorinowa, wś, pow. lucyński, ob. Wiktorynowo. Wylany 1. w XVI w. Vyelany, kol. , pow. koniński, gm. Wysokie, par. Kramsk, odl. od Konina 19 w. ; ma 31 dm. , 244 mk. W r. 1827 było 2 dm. , 14 mk. Na początku XVI w. łany km. i folw. dawały dziesięcinę snopowa pleb. w Kramsku, za konopna po 2 gr. z łanu i po groszu kolędy. Karczmarze i zagrodnicy po pół grosza kolędy Łaski, L. B. , I. 223. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś Wielany, w par. Krąbsko, własność Wysockich, miała 3 łany, 1 zagr. bez roli Pawiński, Wielkp. ,, 232. 2. W. , w XVI w. , wś, pow. łukowski, gm. Jakusze, paraf. Trzebieszów, ma 28 dm. , 191 mk. , 328 mr. W 1827 r. było 24 dm. , 124 mk. Według reg. pob. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 w części Wilama było 1 łan. , 1 młyn. W r. 1552 Wylany wś szlachecka, miała dwa półłanki, 1 koło młyńskie. W r. 1580 p. Paweł Wyleziński płaci od sąsiad swych od 4 włók co sami orzą 11. 2, od zagrody z rola gr. 6, a drugi uciekł. Summa fl. 2 gr. 6 Pawiń. , Małop. , 385, 399, 422. Wylatkowo, pow. gnieźnieński, ob. Wielatkowo. Wylatów, miasto, w pow. mogilnickim, ob. Wielatowo. Wylazłów 1. kol. , pow. sieradzki, gm. Wierzchy, par. Bałdrzychów, odl. od Sieradza 42 w. , ma 15 dm. , 134 mk. W r. 1827 było 5 dm, 37 mk. , par. Drużbin. Istniała już na początku XVI w. w par. Bałdrzychów Łaski, L. B. , I, 371. 2. W. , kol. , pow. turecki, gm. Niemysłów, par. Pięczniew, odl. od Turka 30 w. , ma 16 dm. , 165 mk. Wylazłowo 1. wś i fol. , pow. płocki, gm. Ramutówko, par. Święcieniec, odl. o 13 w. od Płocka. Wś ma 3 dm. , 67 mk. , 154 mr. Fol. należy do dóbr Barcikowo. Por. Kanigowo i Pepłowo 1. 2. W. Głów lipnowski, gm. Czarne, par. Mokowo, odl. 19 w. od Lipna, ma 6 dm, 57 mk. , 649 mr. W r. 1888 fol. W. Główczyno rozl. mr. 653 gr. or. i ogr. mr. 493, łąk mr. 72, past. mr. 63, nieuż. mr. 25; bud. drew. 13, młyn wodny. Wś W, os. 30, mr. 137. W r. 1789 był właścicielem Pa weł Paprocki. 3. W. , wś i fol. nad rz. Działdówką, pow. mławski, gm. Zieluń, par. Dłuto wo, odl. 28 w. od Mławy, ma 20 dm. , 224 mk. We wsi posterunek straży pogranicznej. W r. 1827 było 13 dm. , 110 mk. Na obszarze wsi starożytne cmentarzysko z którego wydobyto wiele urn z ozdobami różnemi. W r. 1884 folw. W. rozl. mr. 908 gr. or. i ogr. mr. 715, łąk mr. 31, lasu mr. 95, past. mr. 46. nieuż. mr. 21; bud. mur. 5, drew. 19. Wś W. os. 30, mr. 116. Wś ta była własnością Wylazłowskich, Rościszewskich a wreszcie blizko sto lat w ręku Bońkowskich Br. Ch. Wylągi 1. os. pustka, pow. będziński, gm. Rudnik Wielki, par. Koziegłowy. 2. W. , wś i fol. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Celejów, par. Kazimierz, odl. 18 w. od Puław. W 1827 r. było 13 dm. , 92 mk. W r. 1880 fol. W. rozl. mr. 228 gr. or. i ogr. mr. 145, łąk mr. 5, pastw. mr. 11, lasu mr. 59, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1, drew. 6; pokłady kamienia wapiennego. Wś W. os. 21, mr. 171. Wylewa, wś, pow. jarosławski, par. rz. kat. i gr. katol w Sieniawie o 2 klm. , gdzie też st. poczt. , należy do klucza sieniawskiego ks. Czartoryskich. Wylewo, wś i folw. nad Ipucią, pow. ho melski, gm. Wylewo. Wś ma 69 dm. , 187 mk. , cerkiew paraf. drewnianą, szkołę ludową, zapasowy spichlerz gminny. Folw. , od 1876 r. wła sność Gerardów, ma 54 dzies. 41 roli, 5 lasu. Prawy brzeg Ipuci jest tu dość wyniosły i piasz czysty; rzeka ma pod wsią 10 do 11 saż. sze rokości. Gmina, położona w płn. wschodniej części powiatu, graniczy od płd. z gm. Korma i Nosowicze, od zachodu z gm. Wietka, od płn. z gminami Rzeczki i Stołbun pow. rohaczewskiego, od wschodu z gub. czernihowską, obej muje 36 miejscowości, mających 1798 dm. wyłącznie drewnianych, 8007 mk. 1993 męż. , 2174 kob. , 3840 dzieci. Włościanie, w liczbie 3020 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 15552 dzies. 14329 użytkowej i 1223 nieużytków, ze spłatą po 17748 rs. 32 kop. rocznie. W obrębie gminy znajduje się 145701 2 dzies. la sów prywatnych. J. Krz. Wylewy, os. , pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl. 20 w. od Lipna, ma 4 dm. , 43 mk. , 5 mr. Wylezin al. Wyleżyn, wś i fol. , pow. grójecki, gm. Komorniki, par. Rembertów, ma 60 Wykrota Wylazłowo Wylazłów Wylatów Wylatkowo Wyłkowyja Wyłaźnica Wyłazy Wyłbiw Wyłkowyszki Wylezinek Wylezinek mk, 216 mr. , 94 włośc. W 1827 r. było 8 dm. , 64 rak. , par. Prażmów. 2. W. , 1579 r. Wileżyn, wś i fol. , pow. skierniewicki, gm. Kowiesy, par. Chojnata, odl. 20 w. od Skierniewic, ma 47 os. , 300 mk, młyn wodny. W 1827 r. było 25 dm. , 206 mk. W r. 1871 fol. W. rozl. mr. 205 gr. or. i ogr. mr. 180, pastw. mr. 1, wody mr. 1, w osad. czynszowych mr. 16, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, drew. 11, młyn wodny. Wś W. os. 47, mr. 1072; wś Janów os. 11, mr. 165; wś Wymysłów os. 11, mr. 105. W r. 1579 podano tu cztery części szlacheckie Michała Jarzyny 1 2 łan. , 1 zagr. , Stanisława 1 2 łan. , 1 zagr. , Bartł. Pruskiego łan. , Marcina Połeć, tudzież 9 działków szlachty zagrodowej bez kmieci Pawiń. , Mazowsze, 170 i 186. 3. W. , wś, pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Zwoleń, odl. od Kozienic 32 w. , ma 6 dm. , 73 mk. , 32 mr. włośc. , 1 dwor. Fol, W. wchodzący w skład dóbr Grabów mający 750 mr. obszaru, został w r. 1872 rozparcelowany na drobne kolonie i zmienił przytem nazwę. 4. W. , wś, pow. garwoliński, gm. Trojanów, par. Kłoczew, ma 33 dm, 236 mk, 631 mr. W r. 1827 było 25 dm. , 151 mk. , par. Ryki. Według reg. pob. pow. stężyckiego z r. 1569 wś Wylezyn, w par. Ryki, należąca do dóbr ststwa stężyckiego miała 4 łan. , 5 zagr. , 3 kom. Pawiu. , Małop. , 339. W T. 1765 wchodzi w skład ststwa ryckiego Ryki, oddzielonego od ststwa stężyckiego. Wylezinek, dawniej Wylezin al. Wyleżyn, wś i fol. , pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Sierzchowy. Wś ma 8 dm. , 95 mk. , 95 mr. ; fol. 4 dm. , 31 mk, 431 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 85 mk. Na początku XVI w. łany km. i folw. dają dziesięcinę pleb. we wsi Sierzchowy Łaski, L B. , II, 306. Według reg. pob. pow. rawskiego z r. 1579 wś Wylezinek, par. Sierzchowy, miała 3 4 łan. Pawiu. , Mazowsze, 176. Wyliny Ruś, wś i folw. nad rzką Dzieżą dopł. Nurca, pow. mazowiecki, gm. Piekuty, par. Wyszonki, ma 1411 mr. W r. 1827 Wiliny Ruś, wś prywatna, ma 14 dm. , 139 mk. W pobliżu leży wś Łopienie Ruś i osada Bór Wyliński. Wylsznia, wś, pow. krośnieński, ob. Wilsznia Górska, Wyłaźnica, zaśc. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. , gm. Dolce, o 19 mil od Borysowa, ma 2 osady; grunta lekkie. A. Jel. Wyłazy 1. wś, pow. siedlecki, gm. i par. Niwiska, ma 20 dm. , 169 mk, 512 mr. Wchodziła w skład dóbr Niwiska. W 1827 r. było 16 dm. , 138 mk. 2. W. al. Dąbrówka W. , fol. , pow. siedlecki, ob. Dąbrówka 49. Wyłazy, struga jeziorna płynąca w kotlinie Jasiołdy, w pow. pińskim, w okolicy pomiędzy wsiami Ostrowicze, Suszczyce, Wyłazy i Sieliszcze, gm. Pohost. Ma łączność ze strugami od zach. z Jasiołdą, od wsch. z rz. Bobryk; długa 4 w. , szeroka 1 Wyłazy 1. wś włośc. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza o 20 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Białuny, 6 dusz rewiz. osadn. w. ruskich. 2. W. , okolica szlachecka nad strugą jeziorną t. n. , w 1 okr. pol. i gm. Pohost, o parę wiorst od toru dr. żel. poleskiej, o 21 w. od Pińska, w miejscowości wzgórzystej wśród otaczających ją moczarów, w gruntach żyznych, namułowych, łąk obfitość, rybołówstwo znaczne, ma 48 osad. Władają tu wieczyście rodziny Wołkowiczów, Horehladów, Kołbów, Litwinowiczów, Połchowskich, Szałomieckich, Jawoszów. Cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. z r. 1787, ma z dawnych zapisów około 1 włóki gruntu, przeszło 900 parafian. Filie i kaplice w Sosinie Narodzenia N. P. , fundacyi benedyktynów horodyszczańskich, z zapisem przeszło 11 2 włóki; w Ostrowicach św. Michała. W. będące własnością Zygmunta Starego, z zapisu kn. pińskiego. Jarosławowicza, trzymała potem królowa Bona, i z tego czasu, mianowicie z 1555 r. znajdujemy opis tego sioła, uczyniony przez Chwalczewskiego ob. Piscewaja kniga, kn. pinskaho i kleckaho, str. 83, 84, 85, 345. Wyłbiw rus. , pow. sokalski, ob. Łubów. Wyłkowyja, rzeczka, lewy dopływ Szejmeny, do której uchodzi pod miastem Wyłkowyszkami, ob. Szejmena. Wyłkowyszki al. Wiłkowyszki, miasto powiatowe gub. suwalskiej, pod 54 38 szer. płn. i 40 41 5 dług. wsch. od P. nad rzką Szejmeną dopł. Szyrwinty, przy ujściu rz. Wyłkowyi, w pobliżu linii dr. żel. warszaw. petersburskiej, na odnodze z Kowna do Wierzbołowa, o 3 w. od stacyi urządzonej na obszarze wsi Szelwy ale zwanej też Wyłkowyszki, 21 w. na płn. zach. od Maryampola z którym połączone są szosą, o 15 w. od Wierzbołowa, 345 w. od Warszawy. Posiada kościół par. murowany, kościół ewang. filialny do Maryampola, trzy szkoły początkowe, sąd pokoju okr. I dla Wyłkowyszek, Wierzbołowa i Kibart, sąd gm. okr. I, urząd powiatowy, magistrat, urząd pocztowy i telegr. , browar, 949 dm. i 5662 mk. Do ksiąg stałej ludności zapisano 9022 mk. ale z tych 40 nie znajduje się na miejscu. Śród zapisanych do ksiąg stałych jest 16 praw. , 595 katol, 638 ew. , 7773 żydów. W r. 1827 było 293 dm. , 2889 mk. ; 1857 r. 360 dm. 50 mur. , 5503 mk 4559 żyd. . Zawiązkiem miasta była stara osada leśna w dawnej puszczy Preńskiej. Jan Pac starosta preński, później podkanclerzy litewski, wzniósł w osadzie r. 1620 kościół drewniany p. w. Nawiedzenia N. P. Maryi. Król Jan Kazimierz wydał w r. 1660 dla wsi tej przywilej miejski, który potwierdził r. 1697 August i nadał miastu herb wyobrażający lilią pensową w polu błękitnem. W r. 1794 stoczył tu gene Wylsznia rał Chlewiński niepomyślna utarczkę z Prusakami. Za rządu pruskiego umieszczono tu sąd okręgowy, przeniesiony następnie do Kalwaryi. Położone przy trakcie królewieckim miasto zaczęło wzrastać i zabudowywać się. W r. 1800 było 314 dm. , 1804 mk. przeważnie żydzi. Miasto zaczęto brukować i budować nowe domy. Stał tu szwadron huzarów. W r. 1812 dnia 19 czerwca przybył tu Napoleon na czele armii i stanął we dworze drewnianym, dawnej rezydencyi starostów. Zabudowania folwarczne użyte zostały na magazyny. Pourządzano tu piekarnie wojskowe. Po czterodniowym pobycie wyruszył ztąd Napoleon dnia 23 czerwca do Kowna. W ostatnich czasach wzniesiono tu kościół filialny ewangielicki i nowy kościół paraf. katolicki o dwu wieżach w kształcie krzyża. Por. Wspomnienie historyczne o W. przez L. Wojciechowskiego w Bibliot. Warsz. 1854 r. t. , 190 i Tyg. Illustr. z r. 1868, Nr 50. W. par. w dekanacie t. n. , ma 10412 dasz. W. filiał par. ewang. Maryampol, obejmuje 2480 dusz w r. 1880. W. gmina wiejska, ma 15625 mr. i 4090 mk. w tem 433 prot. i 179 żydów. Należy do sądu gm. okr. I i st. pocz. w Wyłkowyszkach. W skład gm. wchodzą Bazyliszki, Bierasznie, Budziory, Czarny Dwór, Dworkiele, Gałakausze, Garszwinie, Gudele, Kausze, Korale, Kumiałbole, Majoryszki, Majszele, Matuliszki, Mażucie, Naszyszki, Olkieniany, Pograndy, Pograndyszki, Polwiszki, Poromaniszki, Powembry, Pustopodzie, Romaniszki, Sordaki, Sterki, Szelwy, Szydziszki, Śmilgie, Tejbery, Uszkinie al. Nowinki, Użbole, Wekierotyszki, Wyłkowyszki fol. , Wokiszkiele i Zamszewo. Wyłkowyskie starostwo niegrodowe, leżało w wojew. trockiem, pow. kowieńskim i podług spisów podskarbińskich z r. 1766 obejmowało miasto Wyłkowyszki z obszernemi przyległościami. W tym czasie posiadał je Ogiński, wojew. wileński, opłacając kwarty złp. 11223 gr. 19, a hyberny złp. 7000. Powiat wyłkowyski gub. suwalskiej zajmuje obszar 1120, 9 wiorst kw. al. 1275, 6 klm. Graniczy od zach. z pow. stołupiańskim Prusy wschodnie, od północy z władysławowskim, od wschodu z maryampolskim a w części i z kalwaryjskim, od południa z kalwaryjskim i sejneńskim. Obszar powiatu zajmuje w części wyżynę pojezierza w części południowej która nieznacznie przechodzi w nizinę. Pochylenie poziomu ma kierunek od płd. wschodu ku płn. zachodowi. Środkową część obszaru stanowi pagórkowata bezleśna równina, śród której występują gdzie niegdzie błotniste zagłębienia i drobne jeziorka. Podczas gdy u źródeł Szyrwinty, przy fol. Poszyrwinty, śród wyżyny pojezierza wzniesienie sięga 900 st. npm. , to w okolicy Wyłkowyszek, brzegi jez. Pojeziory wzniesione są 240 st. npm. Największem jeziorem jest Wisztyniec, częściowo tylko należący do obszaru powiatu. Brzegi jego wznoszą się do 170 mt. npm. W środku powiatu spotykamy jeziora Pojeziory i Olwita w pobliżu Wyłkowyszek. Główną rzeką obszaru jest Szyrwinta, przyjmująca liczne drobne dopływy z całego powiatu; uchodzi do Szeszupy. Północna część obszaru zawarta między rzeczkami Szejmeną dopł. Szyrwinty i Szeszupą płynącą płn. granicą powiatu, przedstawia równinę nizko położoną. Lasy skupiły sio głównie w płd. zach. części powiatu koło jez. Wisztyniec, reszta. obszaru uboga w lasy. Lasy rządowe należące do leśnictw puńskiego i maryampolskiego obejmują 4275 mr. Głównem zajęciem ludności jest rolnictwo. Uprawiają tu głównie żyto, owies, jęczmień i kartofle. W r. 1878 wysiano 3059 czet. pszenicy, 29904 czet. żyta, 154 jarej pszen. , 17313 owsa, 10789 jęczmienia, 17 gryki, 2862 innych zbóż, 38331 kartofli. W r. 1887 wysiano 47166 czet. oziminy, 58714 jarzyny, 55581 kartofli, zebrano zaś 293512 cz. oziminy, 306482 jarzyny, 334940 kartofli. Przemysł fabryczny słabo rozwinięty. W r. 1878 było w powiecie 14 fabryk zatrudniających 86 robotn. z produkcyą na 167671 rs. W tej liczbie bylo 7 gorzelni z prod. na 115771 rs. , 3 browary 10000 rs. i odlewnia żelaza z prod. na 37000 rs. 30 robot. . W mieście Wyłkowyszkach były trzy małe browary 4900 rs. . Ludność powiatu przeważnie litewska ze znaczną domieszką Niemców i Żydów. Gdy w r. 1867 było 62400 mk. to w r. 1890 ludność wzrosła do 75099. Przyrost w istocie jest znacznie większy bo cyfra z r. 1867 jest oparta na wykazach ksiąg ludności mieszczących stałych mieszkańców chociaż ci dawno wydalili się za paszportom. W r. 1890 było według ksiąg stałej ludności 85567 a niestałej 2978 a więc 88545 lecz w tej liczbie jest 13446 nieobecnych. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności a więc z nieobecnemi, jest 207 prawosł. , 12399 prot. , 13567 żydów i 7 mahometanów. Śród rzeczywistej, obecnej ludności jest 8329 mieszkających w miastach i 66770 we wsiach. Co do płci jest 35587 męż. i 39512 kob. Sród ludności miast Wyłkowyszki i Wierzbołów przeważają żydzi 75, katolicy 20 i protestanci około 5. W gminach wiejskich protestanci niemcy, koloniści stanowią 16, 4 a żydzi 5, 4. Co się tyczy szkół to w powiecie niema średnich zakładów a istnieją tylko szkoły początkowe dwie 2 klas. ogólne w Kibartach i Wierzbołowie, trzy jednoklasowe w Wyłkowyszkach, dwie w Wisztyńcu i po jednej we wsiach Bardowskie, , Giejsztoryszki, Grażyszki, Giże, Kibejki, Kieturwłoki, Kurpiki, Obszruty, Olksniany, Olwita, Pojewoń, Pojeziory, Żury. Pod względem kościelnym dekanat wyłkowyski dye Wyłkowyszki Wyłuski Wyma Wymienica Wymnica Wymno Wymsko cezyi sejneńskiej dzieli się na 10 parafii Bartniki, Giże, Grażyszki, Kieturwłoki, Łankieliszki, Olwita, Pojewoń, Wierzbołów, Wyłkowyszki, Wisztyniec. Pod względem sądowym po wiat dzieli na jeden okrąg sadu pokoju w Wyłkowyszkach dla Wierzbołowa także i na 4 okręgi sądów gminnych Wyłkowyszki, Wierzbołów, i Wisztyniec. Pod względem administracyjnym składa sic powiat z dwu miast Wyłkowyszki i Wierzbołów i 12 gmin Bartniki, Giże, Karkliny, Kibarty, Kopsodzie, Olwita, Pojeziory, Pojewoń, Wisztyniec, Wojtkobole, Wyłkowyszki, Zielonka. W skład gmin tych weszły osady miejskie Wisztyniec i Ki barty. Br. Ch. Wyłkowyszki, fol. , pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki, ma 6 dm. , 93 mk. , browar. Wyłkobole, ob. Wiłkupie. Wyłom, grupa domów w Zazulach, pow. złoczowski. Wyłów al. Witów, wś, pow. mielecki, par. katol. Przecław, st. poczt. Radomyśl o 10 5 klm. ; własność hr. Mieczysława Reja. Wś ma 377 mk. , w skład jej wchodzi os. Kądziołki. Większa własność ma 17 mk. Wyłtroki, ob. Wiłtroki. W 1827 r. było 16 dm. , 99 mk. Wyłudki, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Trofimówka, o 25 w. od Sokółki, 205 dzies. ziemi włośc. Wyłudki, niem. Willutken, dobra, pow. lecki, st. pocz. Arys. Wyłudy, niem. Willudden, wś nad jez. Gołdopiwa, pow. węgoborski, st. Kruglanken. Wyłudy, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Trofimówka, o 26 w. od Sokółki, 5083 4 dzies. ziemi włośc. 1813 łąk i pastw. , 19 nieuż. . Wyłudzin, wś, pow. łomżyński, gm. Drozdowo, par. Dobrzyjałowo. Mieszka tu drobna szlachta. Obszar wynosi 167 mr. 93 roli or. . Wchodziła w skład dóbr Olszyny. W 1827 r. było 8 dm, 40 mk, par. Drozdowo. Wyłuski, wś nieistniejąca obecnie pod tą nazwą, w pow. nowogradwołyńskim. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. należy do włości zwiahelskiej ks. Konstantyna Ostrogskiego, wwdy kijowskiego, który płaci ztąd z 2 dym. i 5 dym. Jabłonowski, Wołyń, 84. Wyma w 1583 r. , Umay 1577 r. , wś nieistniejąca obecnie pod temi nazwami, w pow. włodzimierskim, należała do Łokacz. W 1577 r. ks. Roman Sanguszko wnosi ze wsi Umaya z 4 dym. łanow. , 2 ogr. po 4 gr. zaś w 1583 r. ze wsi Wymya 4 łan. , 15 ogrod. , 4 bojar. Jabłonowski, Wołyń, 66, 112. Wymiary Dolne 1. niem. Ausmaass, wś, pow. chełmiński, st. pocz. i paraf. kat. Chełmno; 1885 r. 37 dm. , 46 dym. , 247 mk. , 22 kat. , 167 ew. , 58 dyssyd. ; 336 ha 202 roli orn. , 93 łąk; szkoła ew. w miejscu. 2. W. D. , wyb. tamże, 45 ha 28 roli or. ; 1885 r. 23 dm. , 33 dym. , 115 mk. , 33 kat. , 78 ew. , 4 dyssyd. , 3. W. Górne, niem. OberAusmaass, wś tamże, 608 ha 340 roli orn. , 220 łąk, 1 lasu; 1885 r. 52 dm. . 65 dym. , 358 mk. , 56 kat. , 296 ew. , 6 dyssyd. folw. 4 dm. , 44 mk. ; szk. ew. i agentura pomocnicza w miejscu, Kś. Fr. Wymienica, ob. Wymnica. Wymnica, Wymienica al. Wymna, u wierzchowiny zwana Zabesti, rzeczka, w pow. witebskim i suraskim, lewy dopływ Kaspli. Bierze początek w pobliżu wsi Kowale ze wzgórzy ciągnących się we wschodniej części pow. witebskiego, płynie w kierunku płd. wschodnim, przepływa przez jezioro Wymno Tadulińskie i ubiegłszy 35 w. uchodzi do Kaspli w pobliżu wsi Trybulińce. Wymno al. Tadulińskie, jezioro, w pow. suraskim. Przepływa przez nie rzka Wymnica. Wymno, wś, pow. witebski, gm. Wymno, odl. o 30 w. od Witebska, ma cerkiew par. , ka plicę, 563 dzies. ziemi dworskiej. Dziedzictwo Dadziboga i Izabeli z Bychowców Łukowskich, wojskich witebskich; syn ich Felicyan około 1722 r. sprzedał Kazimierzowi Sakowiczowi, chorążemu witebskiemu, ten zaś darował swemu synowi chrzestnemu Tadeuszowi Ogińskiemu, wwdzie trockiemu. Następnie w dożywotniem władaniu drugiej jego żony Jadwigi z Załuskich, później własność Kossowa, dziś Kazarynowych. Gmina, położona w środkowej części powiatu, graniczy od płn. wschodu z gm. Janowicze, od płd. wschodu z gm. Wielaszkowice, od płd. zach. z gm. Korolewo, od płn. zach. z gm. Babinicze, należy do 4 okr. polic. stanu, obejmu je 114 miejscowości, mających 400 dm. włośc. obok 80 należących do innych stanów, 3878 mk. , 4548 dzies. ziemi włośc. Zarząd gminy we wsi Kotowo o 3 w. . J. Krz. Wymoj 1. wś, w pow. olsztyńskim, założona r. 1351, ob. Wemitten. 2. W. , dawna nazwa jeziora pod wsią Spogany, w pow. ostródzkim. Wymokłe, kol. , pow. łódzki, gnu Lućmierz, par. Zgierz, ma 5 dm. , 36 mk. , 50 mr. Wchodziła w skład dóbr Lućmierz. Wymokłe, niem. Wymoklen, wś, pow, bro dnicki. st. pocz. i paraf. kat. Wrocki, 242 ha 217 roli orn. , 3 łąk; 1885 r. 19 dm. , 19 dym. , 70 mk, , 39 kat. , 31 ew. Leży niedaleko szosy z Wrock do Brodnicy i w pobliżu granicy Król. polskiego. Kś. Fr. Wymsko, zaśc. , pow. dzisieński, w 3 okr pol, o 77 w. od Dzisny, 2 dm. , 16 mk. katol. Wymyków, fol. dóbr Drążgów, w pow. garwolińskim. Wyłkowyszki Wymoj Wymokłe Wyłkowyszki Wyłkobole Wyłom Wyłtroki Wyłudy Wyłudki Wyłudzin Wymykowo, Wirnikowa, wś wykazana w reg. pobor. z r. 1580 w paraf. św. Marcina w Poznaniu, dziś już nie istnieje. Za przedmie ściami św. Marcina i Nowych Ogródów leżała w XVI w. wioska z browarem i cegielnią; , zwana W. , w której pierwsze rodziny wielkopolskie, jako to Szamotulscy, Górkowie, Latalscy, Potuliccy i inni, mieli swoje dwory. Lubo wieś ta wybudowana była na gruncie miejskim, prze cież miasto kupiło część jej od Jana Świdwy Szamotulskiego, a innych części niechciało zwro tu, lecz tylko wymagało od posiedzicieli, aby uznawali juryzdykcyę miejską nad sobą. Ci je dnak nie poddawali jej swych posiadłości. Ztąd przez dwa blisko wieki, miasto miało ustawi czne zatargi z mieszkańcami W. W pierwszej połowie XVII w. klasztor benedyktynek w Po znaniu nabył znaczną część W. i na niej wysta wił kilkadziesiąt domków, które osadziwszy mieszkańcami, nadał im prawo magdeburskie. W. tedy miało swoją osobną juryzdykcyę i ma gistrat złożony z burmistrza i rady pod prze wodnictwem klasztoru benedyktynek. W r. 1580 było tu 40 zagrodn. , 20 komorników, 12 rzemieślników i 1 kupiec. W r. 1677 kupiło miasto resztę W. od Elźbiety Latalskiej za 1700 złp. i przyłączyło ją do przedmieścia za św. Marcinem. W. Ł. Wymyślanka 1. pole na obsz. m. Kamionny, w pow. międzychodzkim. 2. W. , wś gospod. , w pow. bukowskim nowotomyślskim, ma urząd okr. w Lwówku, urz. st. cyw. w Zembowie, stac. kol. w Luboszu na linii Międzyrzecz Rokietnica, poczta w Lwówku, szkoła katol. w Zembowie, ewang. w miejscu, paraf. obu wyzn. w Lwówku, sąd okr. w Pniewach Pinne. Obszaru 323 ha, 15 dm. , 129 dusz 31 katol. . Leży na płn. zachód Lwówka. Wymyślanka, niem. Wymislonka, wyb. do Niedźwiedzia, pow. chełmiński, st. pocz. W. Radowiska; 1885 r. 15 dm. , 10 mk. Kś. Fr. Wymyśle 1. Polskie i 2. W. Niemieckie, dwie wsi nad rzką Nidą, pow. gostyński, gm. Czermno, par. katol. Czermno, ewang. Gombin. W. Polskie ma 15 dm. , 154 mk. katolików, 229 mr. W r. 1827 było 8 dm. , 91 mk. W. Niemieckie ma 28 dm. , 359 mk. menonitów, 585 mr. We wsi szkoła i dom modlitwy murowany. Gleba piaszczysta. Znaczny obszar łąk z warstwą torfu grubą na 4 łokcie. Sady owocowe, plantacye wierzbiny, wyrób sera holenderskiego. W r. 1827 było 27 dm. , 335 mk. 3. W. , dziś przedmieście Latowicza, w pow. nowomińskim, w spisie z r. 1827 podane jako wieś rządowa mająca 49 dm. , 270 mk. 4. W. , os. młyń. , pow. nowomiński, gm. Łukowiec, par. Latowicz, ma 17 mk. Wchodziła w skład dóbr Kuflew. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. , par. Kuflew. 5. W, , os. , pow. siedlecki, gm. Niwiska, par. Suchożebry, ma 3 dm. , 7 mk. , 22 mr. W 1827 r. 2 Słownik Geograficzny T. XIV. . dm. , 6 mk. 6. W. , fol. , pow. radzyński, gm. Lisia Wólka, par. Wohyń, ma 1 dm. , 11 mk. , 1022 mr. Br. Ch. Wymyślin 1. wś i fol. nad jez. Wielgie, pow. lipnowski, gm. i par. Skępe, odl. 10 w. na wschód od Lipna, 11 2 w. od Skępego, posiada kościół poklasztorny, seminaryum dla nauczy cieli ludowych, szkołę początkową, zarząd le śnictwa rządowego lipnowskiego królewski bór, zajazd z restauracyą, 24 dm. , 264 mk. , 424 mr. 57 nieuż. . W r. 1827 wś prywatna ma 20 dm. , 261 mk. W. wchodził w skład dóbr Skępe. Co do przeszłości osady i kościoła, ob. Skępe. 2. W. , wś, pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Wola, odl. 16 w. od Lipna, ma 9 dm. , 56 mk. , 10 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 29 mk. 3. W. , fol. , pow. lipnowski, gm. Bru dzeń, par. Bądkowo, odl. 32 w. od Lipna, 1 dm. , 20 mk. , 150 mr. 4. W. , fol. pow. sierpecki, gm. Borkowo, par. Sierpc odl. 3 w. , li czy 2 dm. , 23 mk. , 70 mr. W r. 1827 było 2 dm. , 15 mk. 5. W. , wś, pow. płoński, ob. Sokal. Br. Ch. Wymysł, wś i fol. nad rzką Mleczną, pow. radomski, gm. Wielogóra, par. Radom odl. 5 w. , ma 8 dm. , 58 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 15 mk. Fol. Wymysł w r. 1877 oddzielony od dóbr Klwatka Szlachecka, rozl. mr. 284 gr. or. i ogr. mr. 124, łąk mr. 32, lasu mr. 123, nieuż. mr. 6; bud. drew. 5; pokłady torfu. Wymysł, wólka do wsi Trzciana, w pow. mieleckim, ma 3 dm. Wymyslów 1. wś, pow. radzymiński. Wchodziła w skład dóbr Jadów. Ma 7 os. , 64 mr. 2. W. , os. , pow. sochaczewski, gm. Kozłów Biskupi, ma 16 mk. W r. 1827 był 1 dm. , 3 mk. , par. Pawłowice. 3. W. , pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Sochaczew, ma 95 mk. , 93 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 34 mk. 4. W. , wś, pow. skierniewicki, gm. Kowiesy, par. Chojnata, ma 58 mk. , 120 mr. 5. W. , folw. , pow. łowicki, gm. Lubianków, par. Dmosin, odl. 18 w. od Łowicza, ma 3 dm. , 47 mk. , 236 mr. Oddzielony od dóbr Ostrołęka. 6. W. , kol. , pow. łowicki, gm. Dąbkowice, par. Domaniewice, ma 7 dm. , 44 mk. , 150 mr. Stanowiła jedną całość z Wolą Lubiankowską. 7. W. al. Górki, kol. , pow. kutnowski, gm. Krośniewice, par. Miłonice, ma 27 dm. , 171 mk. , 275 mr. Kolonia ta utworzoną została w r. 1863 na obszarze folwarku należącego do dóbr Miłonice, przy przeprowadzaniu separacyi gruntów włościańskich. Ludność trudni się psżczelnictwem. W r. 1827 było 3 dm. , 37 mk. 8. W. , folw. dóbr Falbórz, pow. włocławski. 9. W. , wś i folw. , pow. łęczycki, gm. Mazew, par. Sobótka, odl. od Łęczycy 17 w. ; wś ma 2 dm. , 45 mk. , 42 mr. ; folw. 3 dm. , 3 mk. , 201 mr. 159 mr. roli, 35 mr. łąk. 10. W. , folw. do Leźnicy Małej, w pow. łęczyckim, gm. Tkaczew. 11. W. , część 7 Wymykowo Wymykowo Wymyslów Wymysł Wymyślin Wymyślanka Wymysłów dóbr Gaj, pow. łęczycki, gm. Balków. 12. W. , os. nad rz. Warta, pow. słupecki, gm. Ciążeń, par. Szamarzewo, odl. od Słupcy 12 w. , ma 2 dm. , 13 mk. W r. 1827 było 1 dm. , 13 mk. 13. W. , os. nad rz. Wartą, pow. słupecki, gm. i par. Zagórów, odl. od Słupcy 12 w. , ma 3 dm. , 23 mk. W 1827 r. 2 dm. , 13 mk. 14. W. , folw. nad rz. Wartą, pow. słupecki, gm. Dłusk, par. Pyzdry, odl. od Słupcy 18 w. , ma 1 dm. , 10 mk. 15. W, al. Holendry Kaliskie, wś, pow. słupecki, gm. Wilcza Góra, ma 8 os. , 195 mr. Ob. Kaliska. 16. W. , folw. dóbr Tuliszków, pow. koniński, ma 1 dm. , 56 mk; 1827 r. 1 dm. , 20 mk. 17. W. , folw. , pow. rawski, gm. Stara Wieś, par. Biała, ma 3 dm. , 43 mk. , 205 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 39 mk. 18. W. , os. młyn. nad rzką Brzezinką, w pow. brzezińskim, pod Brzezinami, ma 1 dm. , 13 mk. , 33 mr. 19. W. , os. karcz. , pow. piotrkowski, gm. Krzyżanów, ma 1 dm. , 7 mk. , 4 mr. 20. W. Borkowski, os. , pow. piotrkowski, gm. Przerąb, ma 2 dm. , 4 mk, 21 mr. włośc. 21. W. , os. , pow. piotrkowski, gm. Podolin, par. Srocko. Nie podana w ostatnich spisach. 22. W. , wś i os. karcz. , pow. łaski, gm. i par. Buczek. Wś ma 6 dm. , 71 mk. , 66 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 4 mk. , 3 mr. ; os. karcz. należy do wsi Brodnia, 23. W. , wś, folw. i kol. , pow. łaski, gm. Wymysłów, par. rzym. kat. Górka Pabianicka, par. ew. Pabianice, odl. 12 w. od Łasku. Kol. ma urząd gminny, 29 dm. , 248 mk. , 424 mr. , folw. 6 dm. , 71 mk. , 394 mr. Własność rządowa w dzierżawie wieczystej. R. 1827 W. Stary, wś rząd. miał 5 dm. , 47 mk. W. Nowy, wś rząd. 16 dm. , 101 mk. i Wymysłów, wś prywatna 4 dm. , 24 mk. W. gmina, należy do sądu gm. okr. I, w Pabianicach st. p. odl. w. , ma 12292 mr. obszaru i 4718 mk. Śród ludności stałej jest 77 prot. i 39 żyd. 24. W. , Fr, kol. i os. , pow. łaski, gm. Wymysłów, kol. ma 6 dm. , 56 mk. , 488 mr. ; os. 1 dm. mk. , 120 mr. 25. W. , wś, przyl. Huty Drewnianej, pow. noworadomski, gm. i par. Kobiele, ma 3 os, , 53 mk. , 30 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 27 mk. 26. W. , kol. i folw. , pow. noworadomski, gm. i par. Żytno, kol. ma 4 dm. , 80 mk. , 48 mr. , folw. 4 dm. , 65 mk. , 150 mr. ; 1827 r. 1 dm. , 8 mk. 27. W. al. Borki, folw. , pow. noworadomski, gm. Przerąb, ma 1 dm. , 10 mk. , 85 mr. 28. W. , os. młyn nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. Garnek, par. Kłomnice, ma 1 dm. , 22 mr. 29. W. , folw. , pow. noworadomski, gm. Rzeki, par. Kłomnice, ma 2 dm. , 45 mk. , 100 mr. Należy do dóbr Chorzenice. W 1827 r. 2 dm. , 36 mk. 30. W. Lipouczycki, os. , pow. noworadomski, gm. Przerąb, par. Kodrąb, ma 2 dm, 13 mk. , 21. mr. Powstał na obszarze Lipowczyc. 31. W. al. Folwark, nad rz. Brynicą, pow. będziński, gm. Ożarowice, par. Siemonia, ma 29 dm. , 241 mk. , 146 mr. włośc. i 146 folw. Folw. należy do dóbr Dobieszowice. 32. W. , wś, pow, radomski, gm. i par. Skaryszew, odl. od Radomia 12 w. , ma 12 w. , ma 22 dm. , 74 mk. , 206 mr. włośc. W r. 1827 było 9 dm. , 72 mk. , par. Radom. 33. W. , folw. , pow, radomski, gm. 0rońsk, par. Mniszek, odl. od Radomia 34 w. , ma 1 dm. , 360 mr. 34. W. , wś, pow. radomski, gm. i par. Potworów, odl. od Radomia 32 w. , ma 4 dm. , 9 os. , 57 mr. Należała do dóbr Potworów. 35. W. , wś, pow. radomski, gm. Wielogóra, ma 6 os. , 66 mr. Wchodziła w skład dóbr Klwatka. 36. W. , wś nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Kozienice, ma 11 dm. , 119 mk. , 127 mr. W r. 1827 było 11 dm. , 76 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kozienice. 37. W. , wś, pow. kozienicki, gm. i par. Roźniszew, odl. od Kozienic 43 w. , ma 6 dm. , 41 mk. , 55 mr. W r. 1827 było 4 dm. , 21 mk. 38. W. , folw. , pow. iłżecki. gm. Tarczek, par. Świętomarz, odl. od Iłży 29 w. , ma 1 dm. , 2 mk. , 97 mr. 39. W. , folw. nad rz. Kamionką, pow. iłżecki, gm. Rzepin, par. Pawłów, odl. od Iłży 29 w. , ma 1 dm. , 233 mr. 40. W. , wś i folw. , pow. konecki, gm. Dobromierz, par. Przedbórz, odl. od Końskich 38 w. , ma 11 dm. , 92 mk. , 118 mr. dwor. i 82 włośc. W r. 1827 było 6 dm. , 39 mk. 41. W. , os. leś. , pow. konecki, gm. i par. Gowarczów, odl. od Końskich 3 w. , 1 dm. , 12 mk. 42. W. , wś i os. , pow. konecki, gm. i par. Borkowice, odl. od Końskich 21 w. , ma 13 dm. , 171 mk. , 73 mr. włośc. , i 27 dwor. W r. . 1827 było 11 dm. , 108 mk. 43. W. , os. pow. konecki, gm. Końskie, par. Szydłowiec, odl. od Końskich 28 w. , ma 4 dm. , 83 mr. 44. W. , os. leś. , pow. opatowski, gm. Boksice, par. Szewna, odl. od Opatowa 17 w, , ma 3 dm. , 23 mk. , 11 mr. 45. W. , wś, pow. opatowski, gm. i par. Modliborzyce, odl. od Opatowa 10 w. W roku 1827 było 6 dm. , 36 mk. Ob. Kobylany. 46. W. , os. włośc. , pow. sandomierski, gm. i par. Łoniów, odl. od Sandomierza 20 w. , ma 4 dm. , 42 mk. , 31 mr. W 1827 roku 5 dm. , 19 mk. 47. W. , wś nad rz. Czarną, pow. sandomierski, gm. Tursko, par. Połaniec, odl. od Sandomierza 40 w. , ma 9 dm, 78 mk. , 111 mr. 48. W. , os. młyn. , pow. kielecki, gm. Piekoszów, par. Chełmce. 49. W. , wś przy ujściu Lasociny do Nidy, pow. kielecki, gm. Zajączków, par. Bolmin. W roku 1827 było 6 dra. , 37 mk. 50. W. , folw. , pow. kielecki. gm. i par. Cisów. 51. W. , pow. kielecki, gm. Morawica, par. Łukowa. W roku 1827 było 4 dm. , 15 mk. 52. W. , os. , pow. kielecki, gm. Korzecko, par. Chełmce. 53. W, , os. , pow. włoszczowski, gm. Secemin, par. Czarnca. W r. 1827 było 3 dm. , 27 mk. 54. W. , folw. , pow. włoszczowski, gm. Włoszczowa, par. Kozłów; r. 1827 było 2 dm. , 20 rak. 55. W. , os. , pow. Wymysławek Wymysłów Wymysłów Wymysław Wymyslówek Wymysłowice Wymysłówka Wymysłowo włoszczowski, gm. i par. Kurzelów. 56. W. , os. , pow. włoszczowski, gra. i par. Moskarzów. 57. W. , os. , pow. olkuski, gm. i par. Wolbrom. 58. W. , folw. , pow. jędrzejowski, gm. Prząsław, par. Jędrzejów. 59. W. , folw. dóbr Glin ka w pow. stopnickim, gm. Gnojno. 60. W. , os. , pow. stopnicki, gm. Szczytniki, par. Janina. 61. W. , folw. oddzielony od dóbr Kazimierza Mała, w pow. pińczowskim, odl. 28 w. od Pińczowa, ma 413 mr. obszaru 303 mr. roli, 60 lasu, 47 nieuż. . Wś W. al. Cło ma 22 os. , 117 mr. 62. W. , przyl. dóbr Kije, pow. pińczowski. W r. 1827 były 2 dm. , 18 mk. 63. W. , pow. pińczowski, gm. Złota, par. Pełczyska. 64. W. , fol. dóbr Jakubowice, w pow. pińczow skim. 65. W. , folw. dóbr Góry, pow. pińczow ski, ma 215 mr. 66. , folw. i wś, pow. piń czowski, gm. Nagórzany, par. Gorzków. Fol. należy do dóbr Chruszczyna, wś ma 2 os. , 9 mr. 67. W. , wś, pow. pińczowski, gm. Filipowice, ma 5 os. , 27 mr. Wchodziła w skład dóbr Malkowice. 68. W. , wś i kol. , pow. miechowski, gm. Miechów, par. Sławice. Wś ma 18 os. , 133 mr. , należała do dóbr Sławice. Kolonia powstała na obszarze folwarcznym, z którego rozpar celowano 259 mr. W r. 1827 było 10 dm. , 101 mk. 69. W. , folw. , pow. miechowski, gm. Nieszków, par. Słaboszów. W r. 1827 było 3 dm. , 18 mk. 70. W. , os. , pow. miechowski, gm. i par. Iwanowice. 71. W. , os. , pow. miechow ski, gm. Kowala, par. Poborowice. 72. W. , os, , pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par. Goł cza. 73. W. , pow. miechowski, gm. Rzerzu śnia, par. Szreniawa. 74. W. , folw. dóbr Dę blin, pow. nowoaleksandryjski puławski. Fol. ma 419 mr. 6 mr. ogrodu, 184 roli, 50 łąk. Zabudowania folwarczne stoją na wyniosłości panującej nad dolina Wieprza. Wedle podania istniał tu podobno zbiór aryański. 75. W. , folw. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Karczmiska, par. Wąwolnica, odl. 25 w. od Pu ław. Folw. ten w r. 1873 oddzielony od dóbr Niezabitów, rozl. mr. 281, gr. or. i ogr. mr 276, nieuż. mr. 5; bud. drew. 2; gospodarstwo 4 pol. 76. W. al. Wyrwas, os. w dobrach Kamień, pow. nowoaleksandryjski, gm. Kamień. 77. W. , os. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Godów, par. Chodel. 78. W. , os. , pow. janowski, gm. Kosin, par. Świeciechów. 79. W. , pow. lu bartowski, gm. Samoklęski, par. Mełgiew. 80. W. , folw. , pow. garwoliński, gm. Ułęż, par. Drążgów, ma 1 dm. , 18 mk. , 102 mr. 81. W. , ob. Wymyslowo. Br. Ch. Wymysłów 1. przyl. Libiąża, w pow. chrzanowskim. 2. W. folw. dobr Libertów, w pow. wielickim. 3. W. al. Kurzynka, przys. Kurzyny Małej, w pow. nisieckim. 4. W. , przyl. Dzikowa, pow. tarnobrzeski. 5. W. , część gm. Brzana, w pow. grybowskim. Wymysław, wś, w pow. chodzieskim, sąd, urz. okr. , st. kol. i par. kąt. w Chodzieżu, urz. stanu cyw. i poczta w Zachasie Zachasberg, szkoły obu wyznań w Strzelcach. Obszaru 7 ha, 9 dym. , 62 dusz 30 kat. . Leży na płn. wsch. Chodzieża. Wymysławek, wyb. w Popowie Kościelnym, w pow. wągrowieckim, urz. okr. w Mieścisku, urz. stan. cyw. w Kuszewie, st. kol. w Rąbczynie Rombschin na linii z Rogoźna do Inowrocławia, par. katol. , poczta i szkoły w Popowie, par. ewang. w Skokach, sąd w Wągrowcu, 8 dym. , 74 dnsz. Leży między Mieściskiem a Skokami. Wymysłów 1. folw. dóbr Poniszowice, pow. toszeckogliwicki. 2. W. , kol. we wsi Boruszowice, pow. bytomski. Wymyslówek 1. wś i kol. , gm. i par. Radomsk, pow. noworadomski. Wś ma 7 dm. , 30 mk. , 8 mr. włośc. , kol. 22 dm. , 169 mk. , 98 mr. drobnych właścicieli. 2. W. , os. karcz. , pow. wieluński, gm. Radoszewice, par. Ossyaków, odl. od Wielunia 26 w. , ma 1 dm. , 6 mk. Wchodziła w skład dóbr Radoszewice. Wymysłowice, niem. , folw. dóbr Kobierzyce, w pow. raciborskim. Wymysłówka, wś, pow. brzeżański, 22 klm. na płn. wsch. od Brzeżan, 12 klm. na płn. wsch. od sądu pow. i urzędu poczt. w Kozowy. Na płn. leży Medowa, na wsch. i płd. Budyłów, na zach. Wybudów. Wieś tworzy jedną gminę ka tastralną z Medową. W r. 1890 było 58 dm. , 324 mk. w gm; 224 gr. kat. , 91 rzym. kat. , 9 izrl. , 211 Rus. , 113 gr. kat. w Budyłowie. We wsi jest szkoła jednoklas. Lu. Dz. Wymysłowo 1. wś i folw. , pow. włocławski, gm. Falborz, par. Brześć, ma 48 mk. , 158 mr. dwor. i 4 włośc. 2. W. , wś w pobliżu jez. Orle, pow. nieszawski, gm. Piotrków, par. Orle, ma 59 mk. , 73 mr. W r. 1827 było 10 dm. , 74 mk. , par. Chalno. 3. W. , kol. , pow. nieszawski, gm. Wierzbie, par. Sompolno, ma 39 mk. , 213 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 48 mk. Wymysłowo 1. fol. do Łężca, wśi w pow. międzychodzkim, st. kol. w Kwilczu, poczta w Sierakowie, par. katol. w Lutomiu. Leży na płd. wsch. Sierakowa, na trakcie z Sierakowa do Pniewa. 2. W. , niem. folw. w pow. krobskim gostyńskim, należy do Chumiątek, par. katol. w Krobi, 4 dym. , 86 dusz. W r. 1793 własn. bisk. pozn. 3. W. , folw. , w pow. szubińskim, st. kol. Nakło, poczta Tur, par. katol. w Samoklęskach, sąd i par. ew. w Szubinie, 3 dym. , 38 dusz ewang. Leży na płd. wsch. Nakła, pod Jaruszynem, należy do dóbr Samoklęski. 4. W. , wś gospod. , w pow. obornickim, urz. okr. i stanu cyw. w 0bornikaeh, tamże pocztę i st. kol. na linii Poznań Piła. Szkoła katol. i par. w Obiezierzu, Wymysłowo Wynia Wymysłowo sąd okr. w Obornikach. Obszaru 301 ha, 28 dym. , 201 dusz katol. R; 1793 posiada Woj ciech Węgorzewski. Leży na płd. zach. Obor nik. 5. W. , wś dwor. , w pow. bydgoskim, ma parafie, urząd okr. i stanu cyw. , sad i pocztę w Komorowie, st; kol. Kotomierz, na linii Bydgoszcz Gdańsk, szkoły obu wyznań w N. Glinkach. Obszar 100 ha, 2 dym. , 17 dusz 3 kat. . Niegdyś własność klasztorna. Loży na płn. Kornowa, nad Brdą. 6. W. , wś dwor. , w pow wyrzyskim, ma urz. okr. i st. cywil. , st. kol. i pocztę, szkoły obu wyzn. w Białośliwiu, par. katol. w Krostkowie Freymark, sku. Obszaru 82 ha, 3 dm. , 40 dusz 10 kat. . Leży między Wyrzyskiem a Miasteczkiem, na płd. wsch. Wysokiej. Należy do dóbr Nieżychowa, własn. szambelana dr. Komierowskiego. Dawniej tu była karczma W. Nobskrug. 7. W. , folw. do Jurkowa, leży na zach. płn. Krzy winia, w pow. kościańskim, ma urz. okr. w Krzy winiu, st. kol. Stare Bojanowo, par. katol. w Czerwonej Wsi; ma 2 dm. , 44 mk. R. 1793 właściciel Stan. Rogaliński. 8. W. , folw. , w pow. inowrocławskim, ma par. kat. , urz. okr. i st. cyw. w Gniewkowie, 1 dm. , 10 mk. Należy do dóbr Lipie. Leży na płd. wsch. Gniewkowa. 9. W. , folw. , w pow. strzelińskim, o 7 staj na płn. od Strzelna, ku zachodowi od Kruszwicy, pod wsią Gaj Moellendorf, należącą do dóbr Morkowickich. 10. W, , folw. tamże, ku płd. od Strzelna, pod Nową Wsią Wojcińską. 11. W. , fol. do Sliwna, w pow. grodziskim. Ma urz. okr. w Buku, , st. kol. w Opalenicy, poczta w Śliwnie, parafie w Dusznikach, 2 dymy, 84 dusz. Leży na płn. zach. Buku. W r. 1793 należy do Katarzyny Szczanieckiej z Wąsowa. 12. W. , os. , na płn. wsch. Chodzieży, w par. Strzelce. 13. W. , wś, niegdyś w pow. gnie źnieńskim, pod Dziećmarkami, w okolicy Kiecka i Waliszewa. Wymarła w czasie powietrza. 14. W. Szlacheckie, wś, w pow. mogilnickim, ma urz. okr. w Trzemesznie, urz. st. cyw. w Palędziu Kościelnym, st. kol. w Mogilnie, na linii Poznań Toruń, poczta w Józefowie, par. i szkoła katol. w Palędziu, sąd w Trzemesznie. Obsza ru 32 ha, 12 dym. , 82 dusz 22 katol. . Leży na zachód Mogilna. 15. W. Królewskie, tam że, obszaru 247 ha, 16 dym. , 119 dusz 16 ew. . Własność niegdyś klasztoru trzemeszeńskiego, na zach. od Trzemeszna, przy trakcie do Gnie zna. 16. W. Miejskie, tamże, 69 dym. , 446 dusz 35 ew. . 17. W. , leśnictwo w Ceradzu Dolnym, w pow. szamotulskim, 1 dym. , 5 dusz. 18. W. , folw. , w pow. wągrowieckim, na płd. wsch. Gołańczy, w par. Czeszewo. R. 1830 na leżało do Rykowa. Istniało jeszcze r. 1850. 19. W. , niegdyś własność klasztoru lubińskie go. W. Ł. Wymysłowo 1. wyb. do Tucholi, pow. tucholski, st. poczt. i par. kat. Tuchola; leży nad Brdą, na której jest most żelazny na kamien nych filarach, r. 1892 oddany do użytku publicznego. W 1885 r. 3 dm. , 25 mk. 2. W. , kol. do Pięćmorgów, pow. świecki, par. kat. Jeżewo, st. p. Warlubie, 1 dm. , 4 mk. 3. W. , pustkowie zaginione, w pow. świeckim, należało X. ks. Jabłonowskiego. 4 W. , pustkowie zagi nione, w pow. świeckim, r. 1776 do dóbr ostrowickich należące. W. , leśn. , pow. chełmiński, st. p. Wąbrzeźno. 6. W. , os. do Nieszawy, pow. toruński, 1 dm. , 4 mk. 7. W. , wyb. do Żuła wy, pow. gdański górny, 1 dm. , 12 mk. 8. W. , leś. do Średniego Gołębiowa należące, pow. tczewski, 1 dm. , 4 mk. 9. W. , wś, pow. gru dziądzki, st. p. i par. kat. Radzyn. Należy od niepamiętnych czasów do probostwa radzyńskiego i obejmuje 15 wł. czyli 964, 91 mr. magd. W 1865 r. 26 bud. , 8 dm. , 73 mk. , 45 kat. , 28 ew. ob. Froehlich Gesch. d. Grand, Kr. I, str. 354. 10. W. , kol. do Wycinków, pow. starogardzki, st. p. Osiek. 1885 r. 4 dm. , 27 mk. , 132 mr. 11. W. , folw. do Sypniewa, pow. złotowski, st. p. Sypniewo, 1 dm. , 18 mk. 12. W. , folw. do Sosnowa, pow. złotowski, st. p. Sępólno. 13. W. , dobra ryc. , pow. toruński, st. p. i kol. Chełmża 5 klm. odl. , par. kat. Przeczno; 316 ha 282 roli orn. , 9 łąk; 1885 r. 5 dm. , 20 dym. , 114 mk. , 111 kat. , 3 ew. ; dziedzic Zna niecki. Majętność ta została niedawno rozpar celowana przez toruńską spółkę ziemską na wło ści rentowe. Na północ od W. w stronę Nawry i Wypcza widać na brzegach istniejącego tu niegdyś jez. Śledź, na obszarach gruntów obu tych wsi, rozrzucone tu i owdzie mogiły kamien ne ob. objaśn. do mapy archeolog. Prus Zach. przez Ossowskiego, str. 28. Kś. Fr. Wymysły 1. wś, pow. łęczycki, gm. Mazew, par. Sobótka, ma 6 os. , 3 mr. Wchodziła w skład dóbr Kotków. W r. 1827 wś Wymysłowo, w par. Sobótka miała 5 dm. , 50 mk. 2. W. , wś, pow. węgrowski, gm. Łochów, par. Kamionna, ma 3 dm. , 49 mk. , 33 mr. 3 W. , folw. , pow. sokołowski, ma 8 dm. , 64 mk. Ob. Hołowienki. 4. W. , os. włośc. i folw. , pow. pułtuski, gm. i par. Nasielsk, os. włośc. ma 2 os. , 84 mr. , wchodziła w skład dóbr Kossewo, folw. zaś w skład dóbr Czajki. W r. 1827 było 3 dm, , 33 mk. 5. W. Płoniawskie, folw. , pow. makowski, gm. Płoniawy, odl. 14 w. od Makowa, ma 129 mr. obszaru. 6. W. , wś, pow. płoński, gm. i par. Pomiechowo, odl. 31 w. od Płońska, ma 22 dm. , 251 mk. , 252 mr. Br. Ch. Wymysły, niem. Wymisly, folw. , pow. ządzborski, st. p. Wynia, rzka, w pow. słuckim i ihumeńskim, lewy dopływ Łoszy. Zaczyna się w pow. słuckim za wsią Pleszewice gm. Pociejki, płynie naprzód na zachód, a później na płn. zach. koło wsi Sołtanowszczyzna, Pniwody, Kołosowszczy Wynoscy Wynoszówka Wynupie Wynia Wypczyna Wypalenisko Wypełzki zna, Wynia, Rżawka, folw. Dorohy młyn, wsi Dumicze, Letkowszczyzna, Mielniki młyny i o 1 w. za folw. Wieleszyn, wkroczywszy w granice pow. ihumeńskiego, płynie pod sioło Kuczynkę, ztąd pod wś Ostrej ki i po za zaśc Tatury ma ujście naprzeciwko zaśc. Mroczki. Długa w pow. słuckim około 27 w. , przeważnie wśród pól, w pow. zaś ihumeńskim około 10 w lasami. Zasila się głównie z prawej strony kilku drobnemi dopływami, a w pow. ihumeńskim rzką Starzycą pod zaśc. Hrywiec. W dolnym biegu na wybrzeżach piękne i obfite łąki. Wynia, wś poradziwiłłowska nad rz. Wynią, lewym dopływem Łoszy, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Teladowicze, o 49 w. od Słucka, ma 65 osad; łąki i grunta dobre, miej scowość małoleśna. A. Jel. Wynimok, wś, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Uhrynicze, o 99 w. od Piń ska, ma 10 osad; grunta lekkie. A. Jel. Wynoscy, mylnie Wyniszcze, wś, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, o 15 w. od Słucka, ma 24 osad; za poddaństwa własność ks. Radziwiłłów, ordynatów kleckich. Wynoszówka, wś, pow. rohaczewski, gm. Korma o 3 w. , ma 78 dm. , 290 mk. , zapasowy spichlerz gminny. Wynupie, folw. , pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gra. Pniewy, własność Naruszewiczów, ma 369 dzies. 109 lasu, 72 nieuż. . Wypalanka 1. al. Wypałonka, podleśnictwo między Wieleniem a Wronkami, w pow. szamotulskim, pod Zelaskiem. 2. W. , las w W. Łęce, pow. kościański. 3. W. , łąka w Bonikowie, pow. kościański. 4. W. , las na obszarze mta Szubina. Wypalanki 1. miejsce leśne na Sepnie, w pow. kościańskim. 2. W. , wybud. w Chomęcicach, pow. poznański, zachodni, par. kat. w Konarzewie, 2 dym. , 18 dusz. Leży na płn. wsch. Stęszewa. 3. W. , łąki, na Sobocie, w pow. poznańskim. 4. W. , las na Żabnie, w pow. szremskim. Wypaleniska, pow. bydgoski, ob. Soleckie 5. Wypalenisko, wś, pow. brzeziński, gm. Gałkówek, par. Brzeziny, ma 11 dm. , 59 mk. , 51 mr. Wypalenisko, obszar lesisty w Kutkorzu, w pow. złoczowskim, na praw. brzegu Pełtwi Karta wojs. , 6, XXXI. Wypalonki 1. os. leś. , pow. częstochowski, gm. Kamienica Polska, ma 1 dm. , 7 mk. , 1792 mr. lasu rządowego. 2. W. , wś, pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl. 25 w. od Lipna, ma 4 dm. , 25 mk. , 31 mr. Wypały, dwór, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Skiemie, o 57 w. od Szawel. Wypchanka, wólka na obszarze Rohoźny, pow. czerniowiecki. Wypcz al. W, dobra ryc. nad szosą z Torunia do Chełmna i nad brukowaną droga do dworca w Nawrze, pow. toruński, par. kat. Grzybno, st. pocz. Przeczno 4 klm. odl. ; razem z fol. Wypczykięm 883 ha 692 roli or. , 8 łąk; 1885 r. 20 dm. , 68 dym. , 364 mk. , 331 kat. , 33 ew. , z tych przypada na Wypczyk 5 dm. i 88 mk. W dok. Wypitz, Weipitz, Weibitsch zwane. Za czasów krzyżackich należały te dobra do komturstwa starogrodzkiego i obejmowały 48 włók, od któ rych czynsz wynosił 41 grzywien. R. 1364 na byli je bracia Piotr i Tylman, synowie Hanusza von rich V. nowy przywilej wystawił. E. 1405 mieszkają tu Pietrasz Cziris i Jan z Lipna; r. zaś 1457 dostaje Toruńczanin Herman Pape wś tę za 600 węgierskich dukatów w zastaw od wojewody chełmińskiego Gabryela Bażyńskiego. R. 1520 nadał ją Zygmunt I Toruniowi. Za tę samą ce nę zastawia ją r. 1543 miasto Karolowi Wypczyńskiemu. Wreszcie r. 1765 nabył ją za 17000 złotych Albrecht Dóbrski ob. Wernicke Beschr. v. Thorn, 1832, str. 311. Topografia Goldbecka z r. 1789, wykazuje tu 13 dym. str. 256. W połowie b. stulecia dzierżył do bra te Parpart, a obecnie posiadają je jego spa dkobiercy. Z wizyty Strzesza 166772 do wiadujemy się, ze wś tutejsza dawała mesznego 2 korce żyta i tyleż owsa. Tamże czytamy, że r. 1591 mieszkali tu następ. włościanie Błażej Sarno, Albert Reia, Maciej Klimek, Bartłomiej Manka, Paweł Bartnik, Piotr Kmieć, Marcin Bie lawski, Albert Drabina, Michał Głowacz, Jerzy Łukasz, Piotr Rynsz, Melchior Świtai; puste by ły posiadła, które dzierżyli Turoń, Mazur i Li zak. Od każdej włóki dawali mesznego po pół korca żyta i tyleż owsa str. 236. Na gruntach Wybcza znajdują się mocno już naruszone mo giły kamienne mieszające się z kamieniami ustawianemi ob. Ossowski Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. , str. 28. Kś. Fr. Wypcza, obszar po praw. brz. potoku Wypczy w Żabiu, wzn. do 915 mt. Karta wojs. , 13, XXXI. Wypcza, potok, lewy dopływ Czeremoszu Czarnego, w Żabiu, płynie z góry bezleśnej 1372 mt. . Długi 51 2. Wypcze al. Wipcze, grupa domów w Żabiu, pow. kosowski. Wypczyk, niem. Kl. fol. do Wypcza. Wypczyna 1. grupa domów w Mikuliczynie, pow. nadworniański. 2. W. , osada w Zielony, pow. nadworniański. Wypełzki, nazwa miejscowości w dobrach Kobylany, pow. konstantynowski. Wypalonki Wypchanka Wypcz Wypcza Wypcze Wypczyk Wynia Wynimok Wypińce Wypołzow Wypolki Wypnicha Wypędów Wypędy Wypychowo Wypychowermuehle Wypychy Wypyrzyno Wypędów Wyping Wypędów, młyn w dobrach Kokocice, pow. rybnicki. Wypędy, wś, pow. warszawski, gm. Falenty, par. Pęcice, ma 10 os. , 106 mk. , 286 mr. Wchodziła w skład dóbr Falenty. W 1827 r. było 4 dm. , 36 mk. Wypęk, wś, pow. grójecki, gm. Kąty, par. Góra Kalwarya, ma 5 os. , 38 mk. , 90 mr. Wchodziła w skład dóbr Lubna. Wypińce, uroczysko, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyrowicze, o 45 w. od Słonima. Wyping, łotew. Wipynks, wś, pow. rzeżycki, par. Rzeżyca, własność Czechowicza. W 1563 r. W. był nadany Borchom wraz z Prelami Wypnicha al. Wypnichy, wś, pow. lubartowski, gm. Rudno, par. Michów, Wchodziła w skład dóbr Lubartów, należących do b. Banku polskiego, ma 47 os. , 637 mr. Obszar dworski należał do fol. Gołąb. W 1827 r. było 30 dm. , 191 mk. Wypolki, wś nad jez. Sowgiro, pow. perejasławski gub. połtawskiej, gm. Pomokle, 181 dm. , 924 mk. , cerkiew, 31 wiatraków. Wypołzow, w dokum. Wypełznów, wś nad rzką Kreliną, pow. osterski gub. czernihowskiej, gm. Morowsk, 85 dm. , 705 mk. , cerkiew. Nadana, wraz z innemi dobrami, w 1392 r. przez w. ks. Witolda ks. Dymitrowi Sokirze. W 1579 r. W. dzierży Kłopocki, potem Ostrzycki; wś ma 13 osiadł. Jabłonowski, Ukraina, I, 152. W 1616 r. trzyma ją Floryan Oleszko, wojski włodzimierski, z żoną swą Agnieszką z Radzie jowic. Robocizn żadnych nie odprawuje. Dają dwie kadzi miodu. Czynsz pieniężny i karczma. Suma prowentu tej wsi 31 fl. 20 gr. , przycho dzi od tego kwarty 6 fi. 10 gr. . Podług lustracyi z 1622 r. wś ta, należąca do sstwa ostroskiego, czyni 46 fl. 18 gr. 10 den. , od cze go przychodzi kwarty 9 fl. 9 gr. 1 dJ. Krz. Wypołzowo al. Czerniacowo, wś nad Uszczanką, pow. newelski, gm. Czerniacowo, o 30 w. od Newla, 8 dm. , 58 mk. , zarząd gminny, cerkiew, szkoła. Wyprynis, jezioro należące do całej grupy drobnych jezior, w pow. sejneńskim, koło folw. Szumkówek. Wyprys, os. , pow. błoński, gm. Młochów, par. Brwinów, ma 4 mk. Wypsow, jezioro, w pow. olsztyńskim, ob. Wypsowen w dok. , ob. Gipsowo. Wypuczki, pow. drohobycki, ob. Ugartsberg, Wypychów 1. wś i fol. , pow. łęczycki, gm. Rogoźno, par. Gieczno, odl. od Łęczycy 16 w. ; wś ma 16 dm. ludnośćnie podana w spisach urzęd. ; fol. ma 3 dm. , 58 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 102 mk. W r. 1888 fol. W. rozl. mr. 314 gr. or. i ogr. mr. 193, łąk mr. 47, pastw. mr. 57, wody mr. 3, nieuż. mr. 14; bud. mur. 1, drew. 8; pokłady torfu. Wś W. os. 27, mr. 208. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesię cinę kanonii łęczyckiej, zaś pleban. tylko kolę dę. Folw. dawał dziesięcinę pleb. w Giecznie Łaski, L. B. ,, 411. Według reg. pob. pow. łęczyckiego, z r. 1576 wś Wypichowo, w par. Gieczno, własność Sobeckiej, miała 2 łan. , 2 zagr. , 4 osad. Pawiński, Wielkop. , 2. W. , wś, pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów, ma 17 dm. , 196 mk. , 173 mr. W r. 1827 było 9 dm. , 87 mk. , par. Buczek. Wchodziła w skład dóbr Krześlów. Według reg. pob. pow. Szadko wskiego, z r. 1552 wś Wypychów z Krześlowem, w par. Wygiełzów, miały 13 osad. , 6 łan. Pawiński, Wielkop. , II, 240. 3. W. al. Wypychowo, pow. koniński, par. Russocice. Nie po dane w nowszych spisach. W 1827 r. 1 dm. , 20 mk. Br. Ch. Wypychów, przysiołek do Trzebini, wsi w pow. chrzanowskim. Wypychowo, wyb. na Klonowskim polu, należy do Lubiewa, pow. świecki. Wypychowermuehle niem. , młyn w pow. olesińskim, ob. Kadłub 3. Wypychy 1. wś, pow. radzymiński, ma 6 os. , 145 mr. Wchodziła w skład dóbr Dębinki. 2. W. , wś, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Lubomin, ma 34 mk. , U mr. 3. W. , pow. siedlecki, ob. Suchodół 7. 4. W. , wś, pow. węgrowski, gm. Borze, par. Czerwonka, ma 15 dm. , 85 mk. , 387 mr. Ob. Roguszyn 1. 5. W. , wś i fol. , pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Pniewo, odl. 16 w. od Pułtuska. W 1827 r. było 3 dm. , 88 mk. Ob. Łosinno. W r. 1886 fol. W. rozl. mr. 466 gr. or. i ogr. mr. 282, łąk mr. 23, lasu mr. 148, nieuż. mr. 13; bud. drew. 10; las nieurządzony. Wś W. os. 18, mr. 141; wś Łosinne os. 7, mr. 139. 6. W. , pow. puł tuski, ob. Kęsy W. 7. W. , pow. makowski, ob. Milewo 7. 8. W. , wś, pow. ostrołęcki, ob. Kaczyny. 9. W. , pow. łomżyński, ob. Jemielite W. 10. W. , pow. łomżyński, ob. Modzele 5. 11. W. , pow. łomżyński, ob. Szczodruchy 2. 12. W, , pow. kolneński, ob. Chrzanowo. 13. 3 W. , pow. kolneński, ob. Rogieni ce 3. 14. W. Ruś, pow. mazowiecki, gm. Piekuty, par. Wyszonki. 15. W, , pow. mazo wiecki, ob. Jabłonowo. 16. W. , pow. mazo wiecki, ob. KruszewoW. 17. W. , pow. ma zowiecki, ob. Perki 2. Br. Ch. Wypychy l Koczmery, okolica, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol, gm. Rajsk, o 15 w. od Bielska, 41 dzies. 2 łąk i pastw. , 2. W. , pow. bielski gub. grodzieńskiej, ob. Skrzypki 2. Wypyrzyno al. Wypączyno, wś niegdyś w gnieźnieńskiem, pod Jarzębkowem, między Ży Wyprys Wypsow Wypsowen Wypuczki Wypęk Wyprynis Wypołzowo Wyrandy Wypyski dowem a Wrześnią, Czerniejewem a Witkowem. W r. 1523 leżała pustkami. Wypyski 1. wś, pow. przemyślański, 7 klm. na płd. wsch. wsch. od sadu pow. i urzędu poczt. w Przemyślanach. Na płn. leża Majdan Lipowiecki i Lipowce, na wsch. Pleników, na płd. Pniatyn i Ładańce, na zach. Borszów. Środkiem wsi płynie od płn. wsch. na płd. zach. Krodlówka al. Ładańce, dopływ Maruszki, wpadającej do Gniłej Lipy. Zabudowania wiejskie leża w środku obszaru. Płn. i zach. część wsi przeważnie lesista. Na płn. zach. leży las Stepańce wzn. 416 mt. , na płn. wsch. las Wysokie 398 mt. , na wsch. las Zapuszna. Na wschód wznosi się Orszowiec do 406 mt. Własn. więk. hr. Romana Potockiego ma roli or. 15, łąk i ogr. 20, pastw. 8, lasu 1187 mr. ; wł. mn. roli or. 377, łąk i ogr. 214, pastw. 99, lasu 4 mr. W r. 1890 było 71 dm. , 425 mk. w gm. , 3 dm. , 17 mk. na obsz. dwor. 364 gr. kat. , 40 rz. kat. , 38 izr. ; 411 Rus. ,. 31. Par. rz. kat. w Przemyślanach, gr. kat. w miejscu, dek. narajowski. Do parafii należy Pniatyn. We wsi jest cerkiew p. w. św. Dymitra i szkoła jednoklasowa. 2. W, , grupa domów w Stechnikowcach, pow. tarnopolski. Lu. Dz. Wyr, os. młyn. , pow. piotrkowski, ob. Kurnos. Wyr, grupa chat w Krościenku, pow. nowotarski. Wyrandy, niem. Wyranden, wś i dobra nad rzką Kirmes. Wyrazów, wś, pow. częstochowski, gm. Dzbów, par. Konopiska, odl. 5 w. na zachód od Częstochowy, przy trakcie do komory Herby, ma 31 dm. , 167 mk. , 371 mr. włośc. i 2 dwor. os. karcz. . W r. 1827 było 18 dra. , 88 mk. Wyrąb 1. awuls fol. Kupientyn, w pow. sokołowskim. 2. W. Karwacki, pow. przasnyski, ob. Karwacz, Wyrąbisko, ob. Maszkowice. Wyrch 1. Berda 1043 mt. wznosi sic w lesistym grzbiecie ciągnącym się pomiędzy Rostoką a Solinką na granicy Żubraczego a Solinki, w pow. liskim, na 39 56 wsch, dług. , 49 61 2 płn. szer. Karta wojs. , 9, XXVI. 2. W. Bidoszowa, w grzbiecie granicznym Beskidu 879 mt. , na 39 511 2 wsch. dług. , 49 161 2 płn. szer. Karta wojs. , 9, XXVI. 3. W. Dilec, szczyt 937 mt. na granicy Szczerbanówki i Maniowa, w pow. liskim. Z lesistych stoków odpływają wody do Osławy. Leży na 39 54 wsch. dług. 49 131 2 płn. szer. Karta wojs. , 9, XXVI. 4. W. Hłuboki, szczyt 824 mt. w Mikowie, w pow. sanockim, na 39 50 wsch. dług. , 49 171 2 płn. szer. Wody odpływają do pot. Mikowego i Głębokiego Karta wojs. , 8, XXVI. 5. W. od Kropiwnego, góra 617 mt. z polaną na szczycie, ze stokami lesistymi, w Kołonicach, w pow. łiskim, na 39 371 2 wsch. dług. , 49 171 2 płn. szer. Karta wojs. , 8, XXVI. 6. W. nad Łazem 861 mt. w grani cznym Beskidzie od Węgier, na obszarze Woli Mielcowej, w pow. liskim, na 39 49 wsch. 4912 płn. szer. Wody odpływają na Węgrzech do Riki, w Galicyi do Osławy Karta wojs. , 9, XXVI. 7. W. Prisłop 1007 mt. w śród la sów na bocznym grzbiecie Wołosania, na grani cy Jabłonówki i Szczerbanówki, w pow. liskim, na 39 55 wsch. dług. , 49 14 płn. szer. Kar ta wojs. , 9, XXVI. S. M. Wyrch 1 al. , góra 778 mt. , bezleśna na zach. krańcach Tatr, w gm. Medzibrogy na Węgrzech, na 37 2 wsch. dług. , 49 121 2 płn. szer. Karta woj. , 9, XXI. 2. W. al. V. Celo, góra 717 mt. na zach. krańcach bezleśnych Tatr nad Orawą, w gm. Miedzibrogy na Węgrzech, na 37 1 wsch, dług. , 49 14 płn. szer. Karta wojs. , 9, XXI. 3. W. Zapozi, szczyt w Tatrach, stanowi kraniec zachodni głównego grzbietu Tatr na Słowaczyźnie, pomiędzy pot. Suchym a Hutiańskim, na 37 14 wsch. dług. , 49 111 2 płn szer. Karta wojs. , 9, XXI. Wyrdne, pow. lisecki Lisko, ob. Wydrne. Wyregowe Góry, wzgórza, w pow. kolneńskim, ob. Łyse. Wyręba 1. os. , pow. włocławski, gm. Pikutkowo, par. Wieniec, ma 3 mk. , 32 mr. dwor. 2. W. , kol. nad rzką t. n. , pow. wieluński, gm. Kiełczygłów, par. Rząśnia, odl. od Wielunia 31 w. , ma 5 dm. W r. 1827 było 6 dm. , 32 mk. , par. Pajęczno, ob. Kiełczygłów. 3. W, , folw. , pow. radomski, gm. i par. Wolanów. Odl. od Radomia 13 w. , ma 1 dm. , 158 mr. 4. W. , fol. i wś, pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Żałe, odl. 6 w. od Rypina, 1 dm. , 10 mk. , 175 mr. 131 roli, 26 łąk dwor. Wś ma 5 os. , 11 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 21 mk. Wyręba 1 niem. Marienwalde, folw. do Brzyskorzystwi, w pow. szubińskim, leży na płn. zach. od Żnina za Jaroszewem. 2. W. , wś gospod. , w pow. szubińskim, ma urz. okr. i sąd w Szubinie, urz. st. cyw. w Jabłówku, st. kol. w Żninie RogoźnoInowrocław, pocztę, szkołę i par. katol. w Chomętowie Hedwigshorst, par. ewang. w Łabiszynie. Obszar 74 ha, 25 dym. , 180 dusz 62 ew. . 3. W. , pole na Starkowcu, pow. krotoszyński. 4. W. , łąka na W. Łęce, pow. kościański. 5. W. , łąka na Luboszu, pow. międzychodzki. 6. W. , łąka na Żabiczynie, w pow. wągrowieckim. Wyrębacz, pustka pod miastem Ostrzeszowem. Wyrębek, niem. Wyrembek, wyb. do Minikowa, pow. tucholski; 1885 r. 9 dm. , 51 mk. Wyrębienice, przyl. dóbr Jasionna, w pow. sieradzkim. Wyrębin al. Wyręby, wś gospod. , w pow. Wypyski Wyrąbisko Wyrch Wyrdne Wyregowe Góry Wyręba Wyrębacz Wyrębek Wyrębienice Wyrębin Wyrłook koźmińskim, ma sąd, par. ew. , st. kol. i urz. I okr. w Koźminie, par. katol. , urz. st. cyw. , poeztę i szkołę w Borzęciczkach Radenz. Obszaru 176 ha, 26 dym. , 195 dusz 10 ew. . Leży na północ Borzęciczek, na płn. zach. Koźmina. Wyrębiny, pola na Smiełowie, w pow. wrzesińskim. Wyrębiska 1. las, w pow. tarnowskim, ob. Rzędzińska Wola. 2. W. , pow. mielecki, ob. Poręby 15. Wyrębki, miejscowa nazwa wsi Suchodoły, w pow. janowskim. Wyrębki, niem. Wirembken, folw. szl. do Szewna, pow. świecki, st. pocz. i paraf. katol. Świekatowo; 1700 mr. ; dziedzic Krojanker, do którego należy i pograniczne Szewno, obejmują ce 3300 mr. Kś. Fr. Wyrębów 1. wś i fol. , pow. sieradzki, gm. Wierzchy, par. Bałdrzychów, odl. od Sieradza 34 w. , ma 9 dm. , 75 mk. W r. 1827 było 7 dm. , 77 mk. , par. Poździenice. Fol. W. w r. 1878 rozl. mr. 278 gr. or. i ogr. mr. 268, łąk mr. 2, nieuż. mr. 8; bud. drew. 14. Wś W. os. 17, mr. 49. 2. W. , pow. konecki, ob. Wyręby. Wyręby 1. wś, pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Łąkoszyn, ma 6 dm. , 32 mk. , 5 mr. Wspomina wś tej nazwy w par. Łąkoszyn, Lib. Ben. Łaskiego II, Siemieńskie, wś, pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Łęki, ma 9 dm. , 40 mk. , 31 mr. 3. W. , w spisie urzęd. Wyrębów, wś, pow. konecki, gm. Miedzierza, par. Grzymałków, odl. 33 w. od Końskich, ma 16 dm. , 111 mk. , 213 mr. włośc. i 5 mr. dwor. Należała do dóbr Kłodzko. W 1827 r. miała 8 dm. , 53 mk. Br. Ch. Wyręby Duże i Małe al. Wyrębki, niem. Gr. i Kl. Wyrembi, dobra ryc. , pow. kwidzyński, około 1 4 mili od dworca kolejowego w Czerwiń sku, gdzie też jest st. pocz. ; paraf. kat. Piase czno; 518 ha 338 roli or. , 37 łąk, 78 lasu; 1885 r. 12 dm. , 36 dym. , 181 mk. , 137 kat. , 43 ew. , 1; na M. Wyręby przypada z nich 125 mk. i 7 dm. ; cegielnia, hodowla bydła am sterdamskiej rasy; 1885 r. dziedzic Muswieck. R. 1893 została ta majętność rozparcelowana na dobra rentowe. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 opiewa, że dobra te posiadali prawem emfiteu tycznem Grąbczewscy; Wyręby liczyły 82 mk. tylko kat. , Wyrębki zaś 55, także samych kat. str. 129. R. 1789 liczyły D. W. 8 dym. , Ma łe W. 5 dym. Kś. Fr. Wyrhany al. Wyrhuny, wś należąca podług lustracji z 1622 r. do sstwa kaniowskiego, wymieniona pomiędzy wsiami na Dnieprze, będącymi w posiadaniu Kozaków ob. t. III, 813 i Jabłonowski, Lustracye, 130. Wyriewka, wś nad rzką Wyriewką pow. gżacki gub. smoleńskiej, gm. Czalska, o 35 w. od Gżacka, 21 dm. , 115 mk. , zarząd gminy. Wyrki, pow. kamionecki, ob. Wyrki al. Werki, grupa domów, folwark i leśniczówka w Majdanie Starym, pow. Kamionka Strumiłowa. Wyrki, ob. Wirki. Wś ta leżąca na płd. od Poznania, pod Wirami, na lew. brzegu Warty często bywa mieszaną ze wsiami Wir, Wirków i Wiórka, leżącymi na praw. brzegu Warty. Wyrkowo, wś, w par. Łekno, wspomniana w Lib. Ben. Łaskiego I, 106, 108, 143 jest to dzisiejsze Werkowo, w pow. wągrowieckim. Wyrłook, ob. Werłooki. Wyrobisko, kol. na obszarze wsi Olszyny, w pow. lublinieckim. Wyróbki 1. kol. , pow. radzymiński, gm. i par. Jadów. Nie podana w nowszym spisie urzęd. 2. W, Gostyńskie, wś nad rzką Osetnicą, pow. gostyński, gm. Lucień, par. Gostynin, ma 12 dm. , 201 mk. , 248 mr. 3. W. Lucieńskie, wś, pow. gostyński, gm. Lucień, par. Gostynin, ma 9 dm. , 73 mk. , 80 mr. włośc. 4. W. , kol. , pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Świerczyn, ma 48 mk. , 294 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Orle, dawnej własności biskupów kujawskich. W 1827 r. było 10 dm. , 65 mk. , par. Orle. 5. W. , fol. , pow. łęczycki, gm. i par. Dalików, odl. od Łęczycy 17 w. , ma 12 mk. , 147 mr. 140 roli. Oddzielony od dóbr Bardzinin. W r. 1827 miał 3 dm. , 23 mk. Wyróbki 1. wś gospod. , w pow. mogilnickim, ma par. ew. , st. kol. , pocztę, sąd i urz. okr. w Trzemesznie, urz. st. cyw. w Jastrzębowie Falkenhein, chowie, 3 dym. , 20 dusz 1 katol. . Leży na za chód Mogilna. R. 1793 należały W. do kla sztoru mogilnickiego. 2. W. Kruchowskie, na północ Trzemeszna i Kruchowa. W. r. 1800 należały do Kruchowa. 3. W. Prymasowskie, wspomniane w aktach z r. 1793. 4. W. , ob. Raszewo 2. W. Ł. Wyrok, niem. Wyrog, posiadłość, pow. szczycieński, st. p. Friedrichsfelde. Wyrokiszki, wś w gm. Pilwiszki, mylnie, za Wysokiszki. Wyrostoki, góra, ob. Wirostoki, Wyroszyjki, uroczysko, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Siemiatycze, o 39 w. od Bielska. Wyrów 1. fol. , pow. kutnowski, gra. Wojszyce, par. Bedlno, odl. 8 w. od Kutna, ma 225 mr. 208 roli. Ob. Wierów. Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 wś Wyrów, w par. Bedlno, własność Wyrowskich, miała 11 2 łana Pawiński, Wielkopol. , II, 146. 2. W. , os. , W. Szpitalny, wś, pow. kaliski, gm. Zbiersk, par. Stawiszyn, odl. 16 w. od Kalisza, leży pod Stawiszynem. Os. ma 3 dm. , 18 mk. , wś 2 dm. , 63 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 204 mk. Stał Wyrębiny Wyrębiny Wyrębiska Wyrębki Wyrębów Wyręby Wyrhany Wyriewka Wyrki Wyrkowo Wyróbki Wyrok Wyrokiszki Wyrostoki Wyroszyjki Wyrubowo tu do r. 1854 kościołek p. w. św. Ducha; dziś na jego miejscu figura M. B. w r. 1880 poświęeona. Na obszarze wsi założony był na począi tku XVI w. szpital dla ubogich i cześć wsi stanowiła uposażenie tej instytucyi. Wieś sama wchodziła w skład starostwa stawiszyńskiego. W 1827 r. podany jest W. jako własność pry watna, Br. Ch. Wyrów, wś, pow. kamionecki, 15 klm. na płn. od sądu pow. w Kamience Strumiłowej, 15 klm. na płn. zach. od stac. kol. w Zadwórzu, 10 klm. na zach. od urzędu pocz. w Milatynie Nowym. Na płn. leży Horpin, na wsch. Nahorce Male. Banunin i Jakimów, na zach. Kłodno Wielkie i Czystynie obie w pow. żółkiewskim. Wsch. część obszaru prze pływa Horpinka, dopł. Bugu, od płd. na płn. Zabudowania wiejskie leżą na płd. wsch. w do linie Horpinki. Własn. więk. Eugeniusza Strze leckiego ma roli or. 494, łąk i ogr. 154, pastw. 9 mr. ; wł. mn. roli or. 402, łąk i ogr. 36, past. 30 mr. W r. 1890 było 70 dm. , 520 mk. w gm. , 7 dm. , 28 mk. na obsz. dwor. 517 gr. kat. , 20 rz. kat. , 6 izr. , 5 innych wyzn. ; 526 Rus. , 18, 4 Niem. . Par. rz. kat. w Żele chowie, gr. kat. w miejscu, dek. buski. Do pa rafii należy Sokołów. We wsi jest cerkiew, szkoła jednoklasowa i kasa pożyczk. gm. z ka pit. 2074 złr. Dokumentem wydanym w Kra kowie dnia 5 grudnia 1549 r. potwierdza Zy gmunt August akt kupna i sprzedaży wsi Horpyn. Wyrów i Tadanie, zawarty między Je rzym Czernikowskim a Rafałem Choteckim Archiw. krajowe we Lwowie, O. t. 328, str. I 439. Lu. Dz. Wyrów, fol. , pow. pszczyński, ob. Kopanina 3. Wyrowa, rzeczka, w pow. cieszanowskim, ob. Wirowa. Wyrówka, wś nad rz. Pilicą, pow. opo czyński, gm. i par. Studzianna, odl. od Opo czna 20 w. , ma 22 dm. , 128 mk. , 301 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 78 mk. , par. Brudzewice. Według Lib. Ben. Łaskiego wś ta należała na początku XVI w. do par. w Inowłodzu lecz da wała plebanowi tylko kolędę, zaś dziesięcinę pleb. w Brudzewicach, ztąd regestra poborowe zaliczają W. do par. Brudzewice choć jeszcze w r. 1609 należy do par. Inowłódz. Spis z r. 1827 podaje parafią Brudzewice, obecnie zaś na leży W. do par. Studzianna. W r. 1508 wś Wyrowka, była własnością Odrzywolskich któ rzy z Odrzywoła i innych wsi płacili 11 grzyw. 19 gr. 9 den. R. 15 77 Dersław Odrzywolski płacił od 23 4 łana, Adam i bracia Odrzywolscy od 1 łana Pawiński, Małop. , 282, 480, 483. Br. Ch. Wyrowła, słoboda, pow. horodkowski, okolica wzgórzysta. Wyrówno, niem. Wiroiwen, kol. do Kalisza, pow. kościerski, st. pocz. i paraf. kat. Lipusz; 1885 r. 4 dm. i 40 mk. , zawiera 2 włośc. posia dła i 2 zagrody, razem 833 45 magd. mr. Pu szczona w wieczystą dzierżawę na mocy przy wileju starościńskiego z r. 1762. Lustracya ko misyi pruskiej z r. 1772 donosi. W. w grani cach wsi Kalisza. Obaj posiadacze są wyzna nia kat. i narod. pol. Obszar nie jest znany, gleba całkiem piaszczysta i kamienista, tak, że zawsze znaczna część leży odłogiem. Wysiewwynosi 29 korcy żyta, 2 jęczm. , 10 tatarki, 2 grochu; żniwią 2 21 2 ziarna. Siano muszą kupować. W boru pańskim mają wolną paszę i wolne drzewo opałowe, porządkowe i budulco we, nadto wolną rybitwę w jez. Wyrownie. Czynsz wynosi 13 tal. Są także zobowiązani do dwóch podwód do Gdańska lub do Chojnic, a do Kościerzyny muszą 4 wozy drzewa opałowego przed gorzelnię zawieźć; hiberny płacą 3 tal. 40 gr. , pogłównego 2 tal. 66 gr. , łanowego 1 tal. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , str. Ul. Ki. Fr. Wyrozęby Kunaty al. Komaty i W. Podawce, dwie wsi i fol. , pow. sokołowski, gm. i par. Wyrozęby, odl. około 12 w. na wsch. płd. od Soko łowa, posiadają kościół par. murowany, szpital św. Tadeusza, szkołę początkową, urząd gmin ny. W. Kunaty mają 29 dm. , 220 mk. , 716 mr. ; W. Podawce 30 dm. , 245 mk. , 666 mr. W r. 1827 W. Kunaty miały 25 dm. , 172 mk. ; W. Podawce 32 dm. , 196 mk. Fol. W. Kunaty miał w r. 1869 obszaru 539 mr. 363 roli, 51 łąk, 66 past. , 41 lasu, wsi obie 20 os. , 206 mr. Pol. W. Podawce stanowi własność szpitala św. Ta deusza. Kościół p. w. św. Trójcy i parafię zało żyli tu w r. 1438 dziedzice wsi Wyrożębscy. W r. 1700 wzniósł nowy kościół z drzewa Fran ciszek Korybut Wiśniowiecki inne źródła poda ją księdza Franciszka Woronieckiego. Obecny z muru zbudował r. 1858 dziedzic dóbr Repki Tadeusz Dernałowicz. Jemu też zapewne za wdzięcza wś fundacyą szpitala przy którym znajduje się stały lekarz. Parafia tutejsza obej mowała w 1861 r. 1896 rz. kat. , 580 r. gr. , 152 izr. , należała do dekan. janowskiego; obecnie jest około 2500 rz. kat. Parafia należy do dek. sokołowskiego. W. gmina należy do sądu gm. okr. II we wsi Repki o 7 w. , st. pocz. w Soko łowie. Gmina ma obszaru 8042 mr. i 3668 mk. Śród stałej ludności jest 76 praw. i 28 żyd. W skład gm. wchodzą Błonie Małe, B. Wielkie, Borzychów Borychów, Brodacze, Czaple, Kobylany Górne, K. Skorupskie, Kożuchów Wielki, Krasnodębie Kosiny, K. Ratalskie, Liszki, Ostro wiec, Remiszew Mały, R. Wielki, Sawicze Bro nisze, S. Ruskie, Skorupki, Smoniew Smuniew, Sypytki, Wierzbice Górne, Włodki, Wyrozęby, W. Kunaty i W. Zawady. Br. Ch. Wyrubowo, wś, pow. gżacki gub. smoleńskiej, o 23 w. na płd. zach. od Gżacka, 384 Wyrów Wyrów Wyrówka Wyrowa Wyrowła Wyrówno Wyrozęby Wyrwas Wyrwanka Wyrwak dm. , 3100 mk. , cerkiew, 8511 dzies. ziemi, garbarnia, wyrabiająca wyborne skóry i juchty i produkująca rocznie za 41000 rs. Wyrwa al. Bielawazczyzna, wś nad rz. Wielką Wielikaja, pow. siebieski, most na rzece. Wyrwa, rzka, w pow. radomyskim, lewy dopływ Teterewu Teterwi, bierze początek pod wsią Chodory, płynie w kierunku płn. wschodnim na Mircze, Fedorówkę, Wyrwę, Rudnie Buchtiejewską i pod wsią Makalewicze ma ujście. Wyrwa, w dokum. Wirówka, Wyrówka, wś nad rzką t. n. , pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Wyszewice, par. praw. Wepryn o 5 w. , odl. o 25 w. od Radomyśla, ma 247 mk. podlug Pochilewicza 328; włościanie, w liczbie 102 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 381 dz. , ze spłatą po 213 rs. 86 kop. rocznie. Własność większa ma 465 dzies. ziemi użytkowej, 135 lasów, 270 nieużytków. Własność dawniej Galeckich, od których kupił Taras Dzierżanowski, od tego zaś w 1869 r. Elżbieta Kalinowska. W 1618 r. wś należy do Łukasza i Zofii z Kmitów Sapiehów, którzy czynią zapis o zastaw na rzecz Krzysztofa Kiewlicza. W 1624 r. m. Wyrwa należy do ks. Jeremiasza Wiśniowieckiego Jabłonowski, Ukraina, U, 285, 336. Wyrwa, potok łąkowy, praw. dopływ Sanu, płynie granicą Wiązownicy a Szówska, w pow. jarosławskim. W górnym biegu zowie się Olchowcem. Długość biegu jako Wyrwy 4 klm. , jako Olchowca 6 klm. Karta woj. , 5, XXVII. Wyrw, niem. Wirowa, młyn szl. nad stru gą Wyrwą, niedaleko Czarnej Wody, obwód do minialny Pol. Konopat, st. pocz. Terespol, pow, świecki, 1 dm. , 13 mk. Kś. Fr. Wyrwak, szczyt górski, ob. Królewska górka. Wyrwały, ob. Kiełbowo. Wyrwanka, zaśc. włośc. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 32 w. od Święcian, 2 dm. , 17 mk. katol. Wyrwas al. Wymysłów, wś i kol. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Kamień, par. Piotrawin. Wyrwichwost, karczma, pow. bracławski, gm. Obodne, o 41 w. od Bracławia. Wyrwiszki, folw. , pow. wilejski, ob. Mikolce 2. Wyrwita, rzeka, w gub. kowieńskiej, ob. Wirwita. Wyrwyzów, las, w pow. olhopolskim, przy trakcie z Czeczelnik do Popowej Grobli; należy do Czeczelnika ks. Orłowych. Wyry, pow; rówieński, ob. Wiry. Wyrya, rzka, w pow. starodubskim gub. czernihowskiej. Wyryki 1. zapewne Wyrzyki, wś i folw. , pow. włodawski, gm. Wyryki, par. Włodawa; leżą o 10 w. na zachód od Włodawy przy trakcie do Parczewa, zajmują znaczny obszar składający się z oddzielnych części. Główna część, wieś Wyryki, leży w środku, na zachód od niej folw. Wyryki i część wsi Wola, na płn. wsch. Połockie t. j. Połockie Wyryki, na wschód Adampolskie Wyryki i folw. Adampol. Ogółem W. mają 173 dm. , 1289 mk. , 6124 mr. We wsi zarząd gminy. W r. 1827 wś Wyryki Potok i Wola w par. Lubień, miała 168 dm. , 901 mk. W. gm. graniczy z gm. Włodawa, Sobibór, Hańsk, Krzywowierzba, Turno, Romanów i Opole, ma 29261 mr. i 5477 mk. Sród stałej ludności jest 4883 prawosł. , 609 katol. , 50 żyd. Sąd gm. okr. IV w Sobiborze o 20 w. , st. p. Włodawa. W skład gm. wchodzą Iwanki, Kapłonosy, Krasówko, Lubień, Luta, Suchawce, Wyryki i Żuków. 2. W. , ob. Wyrzyki. Wyrykle, uroczysko, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Krypno, o 50 w. od Białegostoku. Wyrza 1. w dok. Wyerscha, Wierzcha, Wierzchna, Wiersza, Wiusa, r. 1216 rzeczkarzeczka, dopł. Łobżonki. Nad W. leżały Dą bki, gdzie r. 1431 zniesiono wojsko inflanckie, posiłkujące Krzyżaków. 2. W. , niem. Friedrichsberg, wś, w pow. wyrzyskim, par. katol. , urz. okr. i st. cyw. , poczta w Mroczy, st. kol. w Nakle, szkoła ew. miejscu. Ma 210 ha, 10 dm. , 69 mk. 30 katol. Wieś była własnością kapituły poznań. , zachodzi w dypl. z r. 1299 i 1304. W r. 1793 właścicielem jest Wojciech Łekiński na Szczerbinku. W. Ł. Wyrzeka, w dok. Wisesrzeka, Wyesrzeka, urz. okr. w Krzywiniu Kriewen, par. kat. , urz. st. cyw. i pocztę w Dalewie, st. kol. i par. ew. w Szremie, szkoły obie w miejscu, sąd w Ko ścianie. Obszaru 700 ha, 67 dym. , 524 mk. 8 ew. . Leży na płd. zach. Szremu, przy trakcie, wiodącym na Dalewo do Krzywinia. Nadana by ła r. 1180 klasztorowi lubińskiemu przez Ar nolda, bisk. pozn. i zachodzi w odnośnych po twierdzeniach z r. 1258, 1277, 1294. W r. 1258 Bolesław, syn Odonicza, potwierdzając nadanie Władysława Laskonogiego, wymienia W. między posiadłościami benedyktynów lubiń skich. R. 1277 Przemysław uwalnia W. od wszelkiego Opola. R. 1358 sprzedał Jan, opat lu biński sołectwo wyrzeckie Sław oborowi z Trze bic. Sołtys wyrzecki, Walenty Stępik był do broczyńcą kościoła parafialnego w Dalewie. R. 1368 Jan, opat lubiński w Lubinie sprzedaje Sławoborowi ze Strobiszewic sołtystwo wyrze ckie pod warunkami, zwykłemi przy osadzaniu na prawie niemieckimi R. 1392 Jan Chaławski z poblizkich Chaław prawował się z opatem lu bińskim i kmieciami jego z W. R. 1580 było 151 2 łan. os, i 4 komom. W. Ł. Wyrzuły, os. młyn. , pow. lipnowski, gm. Jastrzębie, par. Karnkowo. Wyrwyzów Wyrwita Wyrwiszki Wyrwichwost Wyrwa Wyrza Wyrykle Wyrya Wyrzutowo al. Wyszatowo, wś istniejąca niegdyś pod Brudzewem w pobliżu Mielżyna, w pow. Witkowskim. Istniało przed r. 1523. W. 1578 r. ma łan. os. 5. Należało wtedy do Mielżyńskiej, w której imieniu zarządzał Maciej Ruszkowski. R. 1618 posiadał W. jeden z dostojników gnieźnieńskich. Wyrzyki 1. wś, pow. węgrowski, gm. Borze, par. Czerwonka, ma 6 dm. , 25 mk. , 113 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 37 mk. W dokum, z r. 1476 występują Mikołaj i Piotr Wyrzykowie z Folkowa i Jakub i Jan z Wyrzyk Kod. Maz. , 270 i 273. Wieś leżała w ziemi czerskiej. 2. W. al. Wyryki, wś, pow. konstantynowski, gm. Kornica, par. Górki, ma 38 dm. , 304 mk. , 600 mr. obszaru. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 31 dm. , 178 mk. 3. W. , ob. Wyryki. 4. W. Duże, W. Małe i W. Odoje, trzy wsi, pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Klukowo. W 1827 r. W. Duże miały 15 dm. , 103 mk. ; W. Małe 7 dm. , 40 mk. ; W. Odoje 4 dm. , 26 mk. W r. 1576 wś Wyczyki w par. Klukowo ma 143 4 łan. , 6 juger Pawiń. , Mazowsze, 318. 5. W. , wś, pow. łomżyński, gm. i par. Drozdowo. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 11 dm. , 71 rak. Według reg. pob. pow. wizneńskiego z r. 1577, wś W. w par. Drozdów, miała 6 łan. Pawiń. , Mazowsze, 357. 6. W. Nowa Wieś i W. Sokola Łąka, dwie wsi, pow. łomżyński, gm. i par. Puchały. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 W. Nowa Wieś miały 11 dm. , 57 mk. a W. Sokola Łąka 9 dm. , 48 mk. W aktach sądowych z r. 1457 spotykamy już wynienione W. Sokola Łąka, W. Nowa Wieś. Jest to gniazdo Wyrzykowskich. W r. 1578 wś Nowa wieś Wyrzyki w par. Puchały ma w jednym dziale 51 2 włók, wś Wyrzyki Wypychy Modzele 5 łan. i 1 zagr. w jednej części, Wyrzyki Sokola Łąka 4 działy z 15 łanami Bawiń. , Mazowsze, 370. 4. W. Pękate, wś, pow. płoński, gm. Modzele, paraf. Klukowo, odl. 24 w. od Płońska, ma 8 dm. , 67 rak. , 113 mr. W r. 1827 było 9 dm. , 53 mk. Wyrzysk al. Wyrzysko, Werzysko, Wyritz, niem. Wirsitz, miasto nad Łobżonką, na płd. Łobżenicy, na płn. zach. Nakła, centr powiatu wyrzyskiego leży między Miasteczkiem, Szamocinem, Kcynią, Nakłem, Mroczą, Łobżenicą i Wysoką. Ma urz. stanu cyw. w miejscu, st. kol. w Osieku Netzthal na linii BydgoszczKrzyż, szkoła i parafia w miejscu, sądy w miejscu i Bile. Ma obszaru 508 ha, 129 dym. , 1428 dusz 590 katol. i 142 żydów. W r. 1326 Warcisław, ks. pomorski i Fryderyk, mistrz krzyżacki zawarli sojusz z biskupem Konradem z Kamienia przeciwko Polsce. W traktacie tym zobowiązali się Krzyżacy napastników polskich ścigać aż po Wyrzysk. Dziś miasto starych dokumentów nie posiada. W r. 1578 miało 25 łan. os. , 11 zagr. i 5 rzemieśl. Kiedy w r. 1773 przeszło pod panowanie pruskie, było własnością hr. Wrbno Rydzyńskiego, który je sprzedał Fryderykowi W. Król ten kazał tu zbudować kościół ewangielicki. W 1788 r. miał W. 31 domów i 180 dusz. Na początku XIX w. liczył 550 dusz. W r. 1816 było 43 dym. , 435 dusz, z tych 173 katol. i 48 żydów. W r. 1837 było 70 dm, 808 dusz; w r. 1843 dusz 892; w r. 1858 dusz 999; w r. 1861 dusz 1049. Kościół katolicki jest p. w. św. Marcina. Początki jego nie znane. Wizytacya z r. 1766 opiewa, że w miejsce drewnianej świątyni Mikołaj z Wrbna Rydzyński w r. 1738 własnym kosztem zbudował nową w pruski mur. Tę d. 31 maja 1744 r. poświęcił Józef Tadeusz z Kiekrza Kierski, sufr. pozn. Po 120 latach kościół ten ustąpił miejsca nowemu, murowanemu w stylu gotyckim, kosztem parafian przy pomocy rządu. Poświęcił go 4 listop. r. 1860 Józef Kuczyński, dziekan nakielski. W r. 1821 kościół wyrzyski otrzymał dzwon z rozebranego wtedy kościoła podominikańskiego w Gnieźnie. W r. 1813 rozkopano na obszarze W. cmentarzysko przedhistoryczne. 2. . W. , domena krol. , ma 1238 ha obszaru, 25 dym. , 367 dusz, z tych 158 katol. W r. 1793 do klucza wyrzyskiego należało jeszcze Grabowo, Osiek, Pruszcz i Wysoczka. w W. ks. Poznańskiem, w regencyi bydgoskiej ma 211 4 mil kw. obszaru. Utworzony z części obszaru dawnego województwa gnieźnieńskiego, graniczy z regencyą kwidzyńską Prusy zachodnie i powiatami bydgoskim, szubińskim, wągrowieckim, chodzieskim. Zajmuje on część doliny i dorzecze Noteci, która w obrębie powiatu przyjmuje dopływy drobne Gniłą z Rokitką pod karczmą Wygoda, Łobżonkę z Lubsią i Rudną pod Wyrzyskiem. Prócz tego spotykamy tu około 40 jezior drobnych z których ważniejsze są Rościmin, Drzewianowo, Sławianowo. Gleba żyzna. Ludność trudni się rolnictwem i chowem bydła. Z ogólnego obszaru powiatu obejmującego 115981 ha, na rolę przypada 76244 ha, na łąki 15988 ha, lasy 11910 ha. Czysty dochód z 1 ha roli obliczono na 10, 18 mrk, z 1 ha łąk 13, 32 i 1 ha lasu 3, 92 mrk. Z tego do miast należy 5531 ha 3636 roli, 1088 łąk, 37 lasu do gmin wiejskich 45491 ha 33591 rob, 6391 łąk, 519 lasu i do większej posiadłości 64959 ha 39017 roli, 8509 łąk, 11354 lasu. W r. 1885 ludność powiatu wynosiła 57367 mk. 27859 męż. , 29508 kob. . urodzonych w powiecie było 40026. Co do wyznania; 27655 katolików, 27823 ewang. , 54 innych wyzn. , 1834 żydów. Na miasta przypadało 13941 mk. , z tych urodzonych w powiecie 8752, katolików 5572, protest. 6771 i 1571 żydów. Gminy wiejskie miały 27387 mk. , w tem 11621 katol. , 15483 prot. , 27 innych wyzn. , 256 żydów, na obszarze większej posiadłości było 16039 mk. Wyrzutowo Wyrzutowo Wyrzyki Wysiełki Wyś Wysa Wysada Wysadne Wysadowicze Wysendorf Wysia Wysiadłów Wysichy Wysiecza Wysiekiery Wysieradz Wysin z tych 10462 katol. , 5569 prot. , 7 żydów. W r. 1831 było 33298 mk. , w tej liczbie 15541 katol, 15999 prot. i 1758 żydów. Na obszarze powiatu znajdują się miasta; Wyrzysko, Łobżenica, Mrocza, Nakło, Wysoka, Miasteczko Ludność polska stanowi około 40 zaludnienia. Wyś 1. Wysia, Wisia, rzeka, na pograni czu gub. kijowskiej i chersońskiej, po połącze niu z Tykiczem Uhorskim daje początek rz. Siniucha. Długa około 140 w. , płynie z razu nieco ku północy, potem w kierunku zachodnim. Przy biera od prawego brzegu Turyą, od lewego zaś Wyś Małą i Kiltyń al. Kilteń. Na mocy trakta tu Grzymułtowskiego biegiem Wysi szła linia graniczna pomiędzy Rzpltą a Rossyą ob. Nowoserbia, 2. W. Mała, rzeczka, lewy dopływ Wysi wierzchowiny Siniuchy Przybiera stru mienie Łazowatkę, Świniarkę i Ćwietynówkę. 3. W, Mała, rzeczka, w pow. humańskim, prawy dopływ Tykicza Uhorskiego, wpada pod Tal nem. Ob. Talianka. J. Krz. Wysa, rzka, ob. Wissa. Wysada, zaśc. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Hłusk, należy do domin. Pałażewicze, Daszkiewiczów. A. Jel. Wysadne al. Wyzadnaje, zaśc. w pobliżu rzeczki Żertajki, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. KrasnoŁuki. Miejsco wość odludna, nizinna. A. Jel. Wysadowicze, wś, pow. nowogrodzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Cyryn, o 42 w. od Nowogródka, przy gośc. z mstka Horodyszcza do wsi Jurewicz. ma 14 osad; miejscowość falista, małoleśna, grunta urodzajne. A. Jel. Wysendorf, pow. lipnowski, ob. Wisendorf. Wysia, ob. Wyś. Wysiadłów, kol. nad rzką Opatówką, pow. sandomierski, gm. Wilczyce, par. Łukawa, odl. od Sandomierza 6 w. , ma 25 dm, 128 mk. , 463 mr. , 1 dm. dwor. karczma. W 1827 r. było 22 dm. , 126 mk. Wysichy al. Wysicha, os. , pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Niegów. Wysiecza, os. , pow. kozienicki, gm. i par. Policzna, odl. od Kozienic 15 w. , ma 2 dm. , 5 mk. , 12 mr. dwor. Wysiekiery, os. , pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Różan, leży na płn. od wsi Ponikiew śród wzgórz lesistych, zapewne dawniejsza osada leśna. Wysiełki al. Nowosiołki, wś, pow. bielski gub. smoleńskiej, gm. Monino, o 28 w. od Białego, 7 dm. , 39 mk. , zarząd gminy, cerkiew, st. poczt. , dziegciarnia, gorzelnia, serownia, młyn wodny. Wysieradz, kol, pow. łaski, gm. Łask, par. Mikołajewice, ma 24 dm. , 147 mk, 223 mr. włośc. W 1827 r. było 34 dm. , 285 mk. Wchodziła w skład dóbr Łask. Wysin al Wisin, niem. Wischin, wś kościelna na Kaszubach, pow. kościerski, pół mili od Wietcisy, lew. dopł. Wierzycy. Posiada szkołę kat. 2klas. i agenturę poczt. Leży między Kościerzyną 3 mile a Skarszewami i graniczy na wschód z Starym i Nowym Wietcem, na płd. z Iłownicą, na zach. z Lubieszynem, a na płn. z Skrzydłowem i Szatarpami. Zawiera 50 posiadeł włościańskich i 55 zagrod. Obszaru zaś 1358 ha 1087 roli or. , 69 łąk; 1885 r. było tu 144 dm. , 228 dym. , 1065 mk. , 1037 kat. , 23 ew. , 5 żyd. ; na Wysińskie Chrósty przypada z nich 41 dm. , 247 mk. Jest to co do ludności największa wś w pow. kościerskim. Na miejscu starego drewnianego kościołka, zbudowanego r. 1701, stanął między r. 1892 94 nowy z cegły murowany z drewnianym sufitem, który w r. 1894 został poświęcony przez ks. oficyała Luedtkego. Koszty budowy wynosiły 79000 mrk. Przy kościele, patronatu bisk. a tytułu Wszystkich Św. , istnieje bractwo Szkaplerza św. od r. 1851, bractwo Trzeźwości od r. 1855 i bractwo Rożańcowe. W skład parafii wchodzą Wysin, Skrzydłowo, Skrzydłówko, Szatarpy, Trzepowo, Schoenhof, Grenzhof, Szumlis. Stary Wietc, Słomianki, Dolne Piekło, Iłownica Illnitz i Kronhof. R. 1848 liczyła tutejsza parafia, należąca do dek. tczewskiego 1016 dusz, 1867 r. 1529, r. 1894 2017. Na północ od wsi wznosi się Ptasia Góra, gdzie palą ognie Świętojańskie, na wschodniej stronie stoi cegielnia i wiatrak. Drogi krzyżujące się niedaleko kościoła, dzielą wś na 4 części, z których każda ma osobną nazwę. Na pagórku stojąca część zowie się Wysoką Bramą, Kozim Rynkiem ta ulica, gdzie dawniej były bardzo liche zabudowania; Żuława leży bardzo nizko, tak że ją nieraz woda zalewa, Piaszczysta zaś ulica ma glebę bardzo piaszczystą. W. jest prastarą osadą. W samej wsi znaleziono r. 1876 przed szkołą wiejską, niwelując znajdujący się w tem miejscu pagórek piaszczysty, groby skrzynkowe. Całe cmentarzysko zaś znajdowało się na wybudowaniu Mirszy. Także na, polu organisty Chybowskiego znaleziono r. 1847 groby skrzynkowe, w których były popielnice z kółkami z drutu bronzowego ob. Objaśn. do mapy archeol Prus Zach. przez Ossowskiego, str. 48 49. Jeszcze niedawno napotkano także na polu Gdańca przy strużce na pagórku grób skrzynkowy z 3 urnami, popiołem i koścmi napełnionemi. W dok. pojawia się W. po raz pierwszy p. n. Visino w podrobionym przywileju z r. 1198, z którego się dowiadujemy. że tędy szedł stary trakt Grzymysława, z Gdańska do Starogardu wiodący ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 9. Później pisownia nie jest stałą, bo pisano Wissino, Wiszino, Wissino i Woycino. R. 1250 odstąpił książę Sambor biskupowi kujawskiemu Michałowi prawem spadkowem za 300 grzywien, któro mu był winien, Miłobądź, Wyskoć Czarnocin, Rudno, Kleszczewo i trzy Wysiny t. j. dzisiejszy Wysin, Skrzydłówko 1282 r. Wissino zwane i Skrzydłowo ob. 1. c, str. 111. W XVIII w. tworzyły majątki biskupie w pobliżu Wysina położone osobny klucz wysiński, który r. 1760 obejmował wioski Skrzydłówko z folw. Wysin, Skrzydłowo i Szatarpy. W Skrzydłówku była gorzelnia, młyn. sadzawka i jez, wspólne z Wielkim Wietcem. Lasy były w tych wioskach znaczne lecz je wyniszczono, został tylko mały zagajnik. Sołectwo było w tych dobrach jedno, i to w Wysinie na 6 włókach. Klucz ten dzierżawił p. Zawadzki za zł. 1500 ob. Majątki biskupie p. ks. Kujota, str. 59. Lustracya komisyi praskiej z r. 1772 opiewa Tu jest jeden szołtys wolny, 17 włościan, 12 zagrodników, pleban, organista i 4 chałupników na roli plebańskiej, między nimi karczmarz, krawiec i szewc. Sołtys ma 6 włók ale tylko ad, karczmarz 1, włościanie 42, prob, 6, organista 1. Rola jest przemierzona. Oprócz tego posiada ks. biskup 2 włóki lasu. Wysiewają na włóce przecięciowo 10 korcy żyta, 2 jęczm. , 5 owsa, 1 grochu, 1 tatarki; żniwią trzecie ziarno. Sołtys płaci 3 tal. , z włościan każdy od wł. 6 tal. 60 gr. Zobowiązani są na folw. w Skrzydłówku 21 morgów całkiem obrobić i zeżniwić, i mierzwę nawieść, oprócz tego od każdej włóki przez jeden dzień pracować zaprzęgiem. Skrzydłowo, Szatarpy i Wysin płacą pogłównego razem 50 tal. , hiberny 26 tal. i 60 gr. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , str. 169. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 wykazuje w W. 225 kat. i 1 akat. w parafii zaś całej 683 kat. i 273 akat. str. 134. R. 1789 było tu 26 dym. ob. Topogr. Goldbecka, str. 252. Po kasacie dóbr duchownych wydał rząd r. 1819 wś tę dotychczasowym czynszownikom na własność. Kś. Fr. Wysiołek 1. Biórkowski, os. , pow. miechowski, gm. Wierzbno, par. Biórków Wielki. 2. W. Dalowiecki, ob. Dalowice. 3. W. Falniowski, wś; ob. Falniów, 4. W. Goszcza, ob. Goszcza, 5. W. Iwanowicki, wś utworzona na gruntach poplebańskich wsi Iwanowice. 6. W. Kaliński, ob. Kalina t. III, 678. Wszystkie te osady znajdują się w pow. miechowskim. Wysiołek, dawna nazwa wsi Nowosiółka, w pow. latyczowskim. Wysiołki 1. Krojczyńskie, wś, pow. lipnowski, ob. Krojczyn. 2. W. Olesznowskie, wś, pow. włoszczowski, ob. Oleszno 2. Wysiołki, Wysełki, przysiołek, pow. kamieniecki, okr. pol. Kupin, gm. Gródek, par. Kutkowce, przy drodze z Kutkowiec do Serwatyniec, ma 3 dm. Wysiołki, niem. dobra, pow. toruński, st. p. Toruń, o 2, 5 klm. , par. N. Maryi P. w Toruniu; 447 ha 231 roli orn. , 29 łąk, 63 lasu; 1885 r. 18 dm. , 46 dym. , 217 mk. , 60 kat. , 155 ew. , 2 dyssyd. kol. W. 16 dm. , 171 mk. ; hodowla bydła, dziedzic Stefan, przyl. dóbr Krotoszyn, w pow. szubińskim. Wysiuny, jezioro, w pow. trockim. Na wybrzeżach leżą wsi Gurańce i Ławkiszki. Wyskienica, w lib. Ben. Łaskiego Wyskythnycza, wś i folw. , pow. łowicki, ob. Wiskienice. Wyskitno 1. pow. mławski, ob. Kolczyno Małe. 2. W. , ob. Wiskitno. Wyskoć, w dok. Wyskocz, Wiskocz, wś gospod, , w pow. kościańskim, ma urząd st. cyw. w miejscu, st. kol, urz. okr. i sąd w Kościanie, pocztę, par. katol, i szkołę w Turwi, ewang. w Racocie. Ma obszaru 356 ha, 29 dym. , 264 dusz katol. Leży na wschód Kościana, między Chorynią a Turwią. 2. W. , wś dwor. , tamże, ma obszaru 565 ha, 9 dym. , 213 dusz 51 ew. . 3. W. Mała, folw. do powyższej. Wś i folw. leżą na płd. wsch. Kościana, między Czempiniem a Krzywiniem. Wś ta kościelna była gniazdem rodowem Wyskockich, h. Leliwa, a liczyła do swej parafii Darnowo, Lubosz, Racot, Rogaczewo, Rogaczewko, Spytkówki, Turew, Witkówki i Wławie. Dziś należą do niej jeszcze Betkowo, Ćwikłowo, IgnacewoAndrzeja, miał założyć Jan Wyskowiec, bisk. pozn. a dziedzic miejscowy. W przeszłym wie ku dziedzice w miejsce starodawnego kościoła wystawili nowy drewniany, który dopiero w r. 1843 ustąpił miejsca murowanemu. Poświęcił go 1845 r. Jan Dąbrowski, sufragan pozn. O wczesnej erekcyi kościoła powątpiewa Łukasze wicz z uwagi, że kościół ten nie jest wymienio ny w podziale dyecezyi pozn. z r. 1298. Je dnakże dokument odnośny, nie wymieniając wszystkich kościołów, mających tworzyć odrę bne archidyakonaty, posługuje się kikakrotnie wyrażeniem et omnes aliae. Z W. lpisali się Jaśko Wyskota, kasztelan krzywiński, między r. 1348 i 1368, Jaśko w r. 1359, Wyskota dzie dzic Nieparta w r. 1362; rektorem kościoła był Gosław, kanonik poznański w r. 1366. Tomisław pisał się z W. między 1379 a 1383, a Bavorius Wyskota poświadcza darowiznę Garb klasztoro wi lubińskiemu. W r. 1399 Czewlej, zwany Wyskotą, z Wyszakiem Gryżyńskim, dalszym nieco sąsiadem, prawuje się o kmieci. W r. 1400 występuje presbiter Marcin de W. W XVI wieku przeszła W. w ręce Opalińskich. W r. 1580 miała 5 łan. oś. , 6 zagr. , 2 komor. 1 2 os. Około r. 1631 wystawiono za wsią kaplicę dre wnianą, p. tyt. św. Krzyża, która z biegiem cza su runęła. W r. 1793 posiada W. ks. Jabło nowski na Racotach. W. Ł. Wyskocz, wś w par. Lubowidz dziś pow. mławski, obecnie nie istnieje. Według reg. Wysiołek Wysiołek Wysiołki Wysiuny Wyskienica Wyskitno Wyskocz Wysocice Wysochowo Wyskoki Wysocarz pob. pow. sierpeckiego z r. 1588, wś Wyskocz miała 6 łan. Pawiński, Mazowsze, 50. Wyskoki, wś i folw. , pow. brzeziński, Bratoszewice, par. Waliszew; wś ma 10 dm. , 135 mk. , 294 mr. ; folw. 3 dm. , 1071 mr. W. wchodziły w skład dóbr Bratoszewice. W r. 1827 było 10 dm. , 106 mk. Na początku XVI w. były tu wyłącznie łany kmiece. Dwa łany sołtysie dawały dziesięcinę pleb. w Bartoszewicach, kmiece łany altaryi św. Aleksego w Łęczy cy, zaś plebanowi tylko kolędę Łaski, L. ., 406. Według reg. pobor. pow. brzezińskiego z r. 1557 wś Wyskoki, własność M. Bratoszewskiego miała 6 łan. , karczmę, 12 osad. Pawiń ski, Wielkop. , Br. h. Wyskwitno, zapewne Wyskitno, folw. , pow. lipnowski, ob. Wiskitno 2. . Wysławice, folw. , pow. średzki, ob. Drzązgowo. Wysmały, pow. sejneński, ob. Justyanów. Wysmały, zaśc. szlach. , nad jez. Wady, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 47 w. od Trok, 1 dm. . 14 mk. katol. Wysmierzyce, w dok. z r. 1398 Vijszemerzicze, osada miejska, dawniej miasteczko nad rz. Pilicą, pow. radomski, gm. Radzanów, par. Wyśmierzyce, leżą o 8 w. na zach. płd. od Białobrzegów, na prawym brzegu doliny Pilicy, posiadają kościół par. murowany, szkołę początkową o trzech oddziałach, targi tygodniowe, cztery jarmarki rocznie, 139 dm. , 1378 mk. , 1677 mr. ziemi, należącej do mieszczan. W r. 1827 było 123 dm. , 943 mk. W ostatnich czasach należały W. do dóbr Kiełbów. Jestto stara osada, targowisko nadpilickie. Według dokumentu z r. 1398 we wsiach W. i Góra odbywał się pobór cła na granicy Korony i Mazowsza, przy przechodzącym tędy trakcie. Arnold, opat płocki, założył tu kościół parafialny w r. 1378. Osada sama zdawna należała do benedyktynów płockich, którzy zapewne w XV w. uzyskali przywilej miejski dla tego targowiska. Na początku XVI w. stoi tu krściół par. drewniany, p. w. Zwiastowania N. P, Maryi i Wniebowstąpienia Chrystusa. Uposażenie plebana składa się z 6 łanów, łąk, prawa połowu ryb na Pilicy. Mieszczanie dają plebanowi kolędę tylko, po groszu z domu i od każdej głowy denar świętopietrza. Łany wójtowskie dają dziesięcinę plebanowi a młyn po korcu żyta tygodniowo. Na działach plebana siedzieli mieszczanie i zagrodnicy czynsz płacący Łaski, L. ., I, 664666. W r. 1576 oppidum Wyssemyerzycze w pow. wareckim, płaci 8 fl. szosu, od 5 łan. miejskich, od komorników 1 fl. , od ban gorzałczanych 4 fl. , czopowego 10 fl. i od 2 łan, wójtowskich Pawiu. , Mazowsze, 247. Zarówno początek jak i dalsze losy miasteczka nie są znane. W r. 1854 wzniesiono nowy kościół murowany, rozszerzony następnie kosztem właściciela wsi. W. par. , dek. radomski dawniej jedliń ski, ma około 2500 dusz. Br. Ch. Wysmolanka, las we wsi Łowcza, w pow. cieszanowskim. Wysocarz, wś szlach. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Troszyn. W r. 1578 wś Chrostowo Wisoczarz ma 1 łan. Pawiu. , Mazowsze, 383. Wysoce, okolica szlachecka, pow. ostrołęcki, gm. Komorowo, par. Wąsowo. W jej obrębie leżą wsi W. Bartosy gm. Komorowo i W. Stara Wieś. W 1827 W. Bartosy miały 7 dm. , 39 mk. . Chojny 11 dm. , 36 mk. , W. Stara Wieś 6 dm. , 36 mk. Według reg. pobor. pow. nuroostrowskiego z r. 1578 wś Wysocze Bartosz, w par. Czerwińsk miała 7 łan. W. Stara Wieś, w par. Czerwińsk miała 2 łany, Wissocze Choyny 11 łan. Pawiński, Mazowsze, 405. Wysochowo, wś, pow. płoński, gm. cin, par. Gralewo, odl. 19 w. od Płońska, ma 4 dm. , 46 mk. , 168 mr. W r. 1476 Kazimierz ks. Mazowiecki, biskup płocki, wś Wyschechowo in należała do dóbr stołu biskupiego, lecz przez biskupa Pawła była ustąpiona, a przez Scibora zastawiona za 15 seksagen, nadaje dożywotnio Janowi ze Żdżar archidyakon. płockiemu Kod. Maz. , 280. W r. 1578 wś Wisechowo, w par. Gralewo, płaci od 2 łan. km. Pawiń. , Ma zowsze, 98. Br. Ch. Wysocice, wś i folw. , pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par. Wys, odl. 14 w. od Miechowa, posiada kościół par. murowany. W r. 1827 było 16 dm. , 121 mk. W r. 1875 folw. W. i Wiktorka rozl. mr. 617 gr. or. i ogr. mr. 375, łąk mr. 16, lasu mr. 146, zarośli mr. 20, wody mr. 1, nieuż. mr. 59; bud. mur. 15, drew. 4; las urządzony, pdkłady wapna. Wś W. os. 16, mr. 136; wś Żarnowice os. 24, mr. 313. Wedle tradycyi kościół tutejszy i parafia miały być założone przez Lamberta bisk. krakowskiego w r. 1186. Potwierdzeniem tej tradycyi ma być data jakoby 1025 r. na tutejszym dzwonie starożytnym. Wieś ta wymienioną jest w dok. Bolesława Wstydliwego z r. 1252 p. n. Wissenesice Kod. małop. , I, 72 i 206. Długosz powiada, iż kościół p. w. św. Mikołaja, z kamienia wapiennego zbudowany, założył niewiadomo który biskup krakowski. Plebana uposażenie stanowiły dwa łany ziemi w Ściborzycach nad Dłubnią i role niwy z drugiej strony Dłubni w Żarnownicy. Wieś składała się w połowie w. z dwu części. Jedną posiadał Jan Pieniążek Iwanowski h. Odrowąż, drugą Mikołaj Grzegorzewski h. Topór. Była tu karczma, młyn i folwark. Dziesięcinę dawano plebanowi Długosz, L. , 30 32. Kościół ten w XVI w. zajęty był przez protestantów aryanów i przez lat 50 podobno zostawał w ich ręku. Obecny wzniósł Wysławice Wyskoki Wyskwitno Wysmierzyce Wysmały Wysmolanka Wysocin Wysocin Wysociszki Wysock Wysocinek około r. 1600 biskup krakowski. Według reg. pobor. pow. krakowskiego r. 1581 wś Wysocice, własność Jany Płazy, miała pięć półłanków km. , 1 zagr. czyn. , 2 zagr. bez roli, 1 kom. z bydł. , 3 kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 25, 437. W. par. , dek. miechowski dawniej skalski, około 1200 dusz. Br. Ch. Wysocin, wś, folw. i kol. nad Bachorzą, pow. nieszawski, gm. i par. Bądkowo, odl. 12 w. od Nieszawy a 6 w. od Brześcia, ma 206 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 110 mk. W r. 1886 fol. W. rozl. mr. 620 gr. or. i ogr. mr. 585, łąk mr. 18, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 14; bud. mur. 18, drew. 2; płodozm. 9 i 12 pol. Włościanie odseparowani na kolonii W. , mającej 18 dm. , 186 mr. Jestto starożytna osada wymieniona w liczbie posiadłości klasztoru sulejowskiego w dokum. Konrada z r. 1242, p. n. Vissocine Kod. dypl. pol. , I, 48. Może to samo W. występuje w akcie wydanym przez ks. Konrada w r. 1488 i wyzwalającym tamecznych kmieci Kod. Maz. , 300. Według reg. pobor. pow. brzeskiego z r. 1557, wś Wysocino major. , w par. Bądkowo miała 4 łany, 2 zagr. Część cześnika 4 łany dziś Wysocinek 5 łan. , 2 zagr. , 1 rzem. Pawiński, Wielkop. , 11, 6. Br. Ch. Wysocinek, wś i folw. , pow. nieszawski, gm. i par. Bądkowo, odl. 17 w. od Nieszawy, ma 114 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 150 mk. W r. 1887 folw. W. rozl. mr. 549 gr. or. i ogr. mr. 371, łąk mr. 126, pastw. mr. 32, nieuż. mr. 20; bud. mur. 7, drew. 3. Wś W. os. 17, mr. 18. Wysociszki, wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 59 w. od Wiłkomierza. Wysock 1. osada, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, własność Englertów, ma 43 dzies. 8 łąk i pastw. , 2 lasu, 8 nieuż. . 2. W. , sioło i dobra, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Derewno, par. katol. Mołczadź, o 21 w, od Słonima. Sioło ma 374 dzies. ziemi włośc. , 56 cerkiewnej. Bobra, zwane też W. Dolnym, mają z folw. W. Górny i urocz. Issa 1204 dzies, 60 łąk i pastw. , 300 lasu, 225 nieuż. ; własność, dawniej Bułhaków. 3. W. Nowy, uroczysko, tamże, o 19 w. od Słonima, własność Achrapowiczów, ma 50 dzies. 6 łąk. W. Górny, folw. , tamże, o 20 w. od Słonima, należy do dóbr Wysock, Wysock, wś nad Bugiem, pow. włodzimierski, gm. Rymacze, 72 dm. , 450 mk. , cerkiew cmentarna. Wysock, czasowo zwany też Wyszogrod, mstko nad Horyniem, pow. rówieński, okr. pol. Dąbrowica o 171 2 w. , odl. od Żytomierza o 350 w. , od Równego o 130 w; o 3 w. od st. W. dr. żel. poleskiej wileńskorówieńskiej. Ma 217 dm. , 1702 mk. praw. , 13 katol. , do 100 ewang. , nielicząc żydów, których jest wielu. Posiada cerkiew, p. w. Uspenia Presw. Bohorodicy, z drzewa wzniesioną na murowanym fundamencie w 1877 r. , szkółkę ludową, bóżnicę żydowską i zarząd gminny wołost. Odbywa się tu pięć jarmarków do roku, głównie na narzędzia i płody rolnicze. Gmina obejmuje 16 miejscowości, mających 518 dm. , 5184 mk. włościan. Włościanie, w liczbie 1837 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 13560 dzies. 5540 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 53142 dzies. ziemi właścicieli większych posiadłości 2013 or. i 385 cerkiewnej 123 orn. Cały obszar gminy obejmuje 67087 dzies. 7776 ornej i ma 7768mk. St. W. dr. żel. wileńskorówieńskiej, pomiędzy stacyami Horyń o 12 w. a Dąbrowica o 28 w. , odległą jest o 350 w. od Wilna a 129 w. od Równego. Z jednej strony W. oblany wodami Horynia i jego odnogi Bałamutki, z drugiej rzki Seretu, tworzy jakby wyspę, którą z dalszym. przeciwległym lądem łączą mosty i groble. Na wyniosłej, jak się zdaje, ludzkiemi rękami wysypanej górze, wznosi się dwór dawniej zamek i tej to wyniosłości zawdzięcza miejsce swe nazwisko. Po lewej stronie Horynia, gdzie leży sam W. , okolica Zarzeczem się nazywa; prawa Polesiem. Obie te okolice przedstawiają nizinę równą, lesistą. Na Zarzeczu trafiaja się jednak spore przestrzenie polneW nieprzejrzanych lasach t. , Polesia leżą zrzadka wioski. Nadrzeczne zalewne łąki obfitują w wyborny gatunek siana i tłuste pastwiska. Ziemiapomięszana z glinką i piaskiem, urodzajna; rodzi żyto, jęczmień, proso, grykę, len i kartofle. Ruda żelazna obficie znajduje się w różnych miejscowościach. Lasy tutejsze są poprzecinane strumykcmi, moczarami i błotami. Te ostatnie mają miejscową nazwę morocznych i hał. Dwa te rodzaje błot wyróżniają się od siebie tem, że pierwsze mają spód piaszczysty, drugie czarnoziemny. Wyraz hała pochodzi z języka starosłowiańskiego i oznacza czarny. Dziś w niektórych tylko nazwach zatrzymał się ten stary wyraz, jak hałka ptak, Halicz miasto i Hało błoto. Wśród nizin tutejszych zdarzają się drobne wyniosłości, ciąg których nosi miano gór Chylińskich. Flora tutejsza jest bogatą i ma swe cechy wybitne. Znajdują się drzewa, nie pojawiającc się w żadnej innej miejscowości, jak Alnus glutinosa, którą spotkał po raz pierwszy znany przyrodnik Władysław de Montresor, i quercus pedunculata, który tenże nazwał Wysockiana. Bursztyn znajduje się w małych okruchach w Horyniu, w wielu miejscach. Lasy były zawsze pierwszą podstawą zaludnienia. Jakoż liczne zabytki z wieku kamiennego, tu i owdzie rozsiane po okolicy, dowodzą odwiecznego tych stron osiedlenia. W tych zamierzchłych czasach zdawna musieli tu ludzie szukać pobytu. Naruszewicz powiada, że Kajetan Korzeniowski, dziedzic Stolina w pobliżu Wysocka położonego, ofiarował do gabi netu fizycznego Stanisława Augusta młotek i dłuto kamienia wyrobione, które kopiący studnię w dobrach Stolina, na kilkanaście łokci w ziemi znaleźli Noty do Germ. Tacyta, t I, 12. Około wsi Rzeczycy, należącej do klucza Wysockiego, znajdują się dwa olbrzymie jeziora, połączone z sobą kanałem, na których toniach natrafia się na pale z drzewa, będące prawdopodobnie śladem starych mieszkań nawodnych. Nauka jeszcze ich niezbadała. Według miejscowych podań miała tu istnieć przed wiekami osada Poczajów, która za grzechy i przestępstwa mieszkańców wraz z cerkwią w głąb ziemi się zapadła, a otchłań powstałą pokryły wody jeziora. Co roku na Wielkanoc, mówi lud, można słyszeć dzwony cerkiewne w głębi jeziora jęczące żałośnie, Z zabytków archeologicznych często znajdują się tu paciorki kamienne, wyrobione z łupku czerwonego, które archeologowie nazywają fusaioles, niewłaściwie wszakże, bo prawdopodobnie nie były to przęślice, ale raczej amulety, czczone niegdyś i noszone na szyi przez ludność miejscową, a rozsiane obficie po całym kraju, od Prypeci aż do Dniepru i jego dopływów z prawego brzegu Irpienia, Rosi i Rastawicy. W dawnych wiekach nadbrzeża Horynia dzierżyły pokolenia słowiańskie. Okolice W. atoli, z ludnością mieszaną a raczej niewyraźną, stanowiły wonczas, jakby miedzę graniczną, pas przejściowy od rodów drewlańskich do rodów dregowiczańskich. Nazwa wsi Hranic, w blizkości Dąbrowicy, zdaje się być własnie pamiątką granicy onych dwojga plemion słowiańskich. Wiadomo z dziejów, że już w w. , wśród tych tuziemnych plemion, rozszerzać się zaczęli przebojem dzielnicowi książęta waregoruscy, o których rozrzucone wzmianki w latopisach, natrafiamy już od r. 1116. Ruś rządziła się udzielnie, a więc już wonczas w tych stronach zawładniętych, kniaziowie z krwi Ruryka idący, pozakładali nad Horyniem swoje dzielnice, które nosiły nazwę Pohoryńskich horodów, Z tych były Horodno o parę mil od W. , gdzie się usadowił ród Wsewołodka Włodymirowicza, który tu kniaziował od 1116 r. do 1182 Ipat. letop. ; dalej nad Horyniem Dubrowica, dalej jeszcze nad tąż rzeką Stepań, a nareszcie Peresopnica i Dorohobuż. Początków samego W. trudno dociec, ale zdaje się, że to miejsce, jeżeli już istniało w tej dobie, stanowić musiało odłam dzielnicy dubrowickiej. Samo jakby wyspiarskie polożenie miejsca tego wskazywało wszelkie bezpieczeństwo od niespodziewanych napaści, i, jako obwarowane naturą, mogło być pożądanem schronieniem dla chcących w nim osiąść mieszkańców. Całą zatem okolicę dąbrowicką przy końcu XII stulecia dzierżyli książęta ruscy dubrowiccy. Z nich znany jest w dziejach kn. Hleb Juriewicz, prawnuk Michała Światopełka; on to brał udział w głośnej zwycięzkiej bitwieJerelskiej Swiatosława Wszełodowicza, w. ks. kijow. nad połowieckim kn. Kobiakiem. Drugi kniaź dubrowicki Aleksander, stał się niemniej głośnym wskutek chlubnego zgonu swego w 1224 r. nad rz. Kałką, gdzie Rusini od Mongołów krwawego doznali pogromu. Ten, wpadłszy w moc zwycięzców, wraz z bratem Andrzejem i kn. Mścisławem Mścisławowiczem, poniósł śmierć męczeńską. Z podbiciem Rusi przez Mongołów poznikały dzielnice nadhoryńskie, i dopiero gdy z koleją czasu Litwa, wypędziwszy Tatarów, stała się po nich spadkobierczynią krajów ruskich, znowu znikłe nadhoryńskie grody dźwigać się zaczynają. Jakoż znajdujemy ślad, że w w. Dąbrowica już była włością koronną, którą z ręki hospodara rządzili namiestnicy. Wiemy, źe takim namiestnikiem w 1476 r. był tu Timofiej Władymirowicz kn. Massalski, okolniczy smoleński nie sokolniczy, jak podaje Stecki; . Wkrótce potem włość tą z hospodarskiego daru otrzymali ks. Olgimuntowicze Holszańscy. Włość ta była kolosalnie wielką, zajmowała cały obszar dawniejszego dzielnicowego kn. dubrowickiego, składała się bowiem z tak zwanego dzwonu dubrowickiego tu wyraz dzwon zbiega się ze znaczeniem, parafii, klucza, ze Stolina, Sechow dziś Tomaszgrodu, Strzelska, Kurasza i W. Niedostaje nam wiadomości, którego z kn. Holszańskich łaska hospodarska obdarzyła temi dobrami i do jakiego roku mianowicie nadanie to odnieść należy. Godzi się więc przypuszczać, źe dobra te mógł otrzymać chyba Iwan kn. holszański, syn Jurja, wnuk Semena, zwanego Lutym, który był teściem Władysława Jagiełły Narbut. kronika Bychowca, a prawnuk Iwana Olgimuntowicza, który z ramienia w. ks. lit. Witolda był namiestnikiem kijowskim 1379 1401. Był to więc ród wysoki tych kn. Holszańskich i przytem czysto litewski. Pochodzili oni od w. ks. lit. Ramunta, którego syn Holsza, założył od swojego imienia nazwane Holszany i tam dla siebie główną obrał siedzibę. Używali herbu Hipocentaurus. Jakkolwiek od wieków miejscowość Dąbrowicy i W. była w sobie zamkniętą i odosobnioną, dzięki jednak Horyniowi, który był dla handlu wygodnym gościńcem, wcześnie, bo od niepamiętnych czasów, do niej zawitać mogło czynniejsze życie i chociażby dorywcze handlowe stosunki, czego dowodem są znajdowane w W. i jego okolicy do dziś dnia dość często starorzymskie monety. Ale i nieskończenie później Horyń mógł zachować dla tejże miejscowości nie małe handlowe znaczenie, służąc za jedyną wodną drogę, która ułatwiała łączność pomiędzy Litwą a Wołyniem. Toż i dla podróżnych w braku dróg wśród tych okolic, lasami pokrytych, rzeka ta również służyła za gościniec. Jakoż widzimy, źe tąż drogą wodną puścili się w r. 1496 posłowie od Wysock wwdy Wołoskiego, jadący do Moskwy do cara Iwana Wasilewicza, jak o tem dowiadujemy się z glejtu, danego im przez w. ks. lit. Aleksandra Jagiellończyka, w którym wyznaczono posłom drogę przez Braeław, Winnicę, Korzee, Dąbrowicę, Pińsk do granicy moskiewskiej Jabłonowski, Spr. wołos. , ez. II, str. 63. Było to już po napadzie Mendligireja na Kijowszczyznę r. 1483 i przedzieranie się przez ten kraj ostatni, opustoszały wtenczas, było dla podróżnych połączone z Wielkiemi trudnościami i niebezpieczeństwem; czego nie było na tutejszem Polesiu, od owego najazdu tatarskiego oszczędzonem. Ten to Iwan ks. Holszański, pierwszy przypuszczalny dziedzic Wielkiego dzwonu dąbrowickiego, za udział w spisku przeciwko królowi wraz z ks. Michałem Olelkowiezem był ścięty w Kijowie d. 30 sierpnia 1481 r. Daniłowiez, Skarbiec, dypl. , I, 2012. Miał on dwóch synów Hrehorego i Jerzego. Pierwszy posiadał Hłusk, drugi, młodszy Jerzy Juri Dąbrowicę. Ten ostatni od dóbr Dubrowicy pierwszy począł się pisać kn. Holszańskim Dubrowiekim. Za rządów tego kniazia Dubrowiezyzna zaczęła się uporządkowywać. Wioski się osadzały, a rola wydzierała panowanie lasom nieprzebytym, które zalegały obszerne tutejsze obszary. Niewydatny dotąd W. rozrósł się w sporą osadę. Upodobawszy to miejsce kn. Jury, obrał mieszkanie w tutejszym zamku, który najprawdopodobniej jest jego dziełem. Nazwał ten zamek Wyszogrodem, jako na wyniosłem postawiony miejscu lub też może przez remineseencyą onych znanych historycznie grodów dzielnicowych, które kwitły za Waregskiej Rusi, na całej t. zw. Pohoryńszczyznie. Kn. Jury był to pan możny i rycerz niepośledni. Napełniał on swoje posiadłości bojarami odważnymi i sposobnymi do wojny. Sam kniaź przez długie lata życia swego w obozach się znoił. Od kolebki niemal zaprawiony do walki z Tatarami, odważnie nimi bojował, płoszył ich od swoich zamków. R. 1502 atoli nad rz. Uszą, o 7 mil za Owruczem, razem z Grzegorzem Hlińskim, sstą owruckim i kn. Teodorem Mścisławskim w boju z Tatarami zupełną poniósł klęskę. Polegli wtedy Hliński i Hornostaj kron. Byehowea. Jednakże Dubrowica nieuszła napaści Tatarów. Podczas gdy kn. Jury gdzieś daleko za domem przebywał, najezdnicy ci, skorzystawszy z nadarzonej dogodnej do napadu chwili, znienacka wpadli do Dąbrowicy i splondrowali ją doszczętnie. Lud opowiada. że księżna sama przed Tatarami schroniła się była na ostrów, dokoła oblany wodą dziś między Worobinem i Sielcem i tem życie swe ocaliła. Mąż jej kn. Jury, na podziękowanie Bogu, za ocalone życie małżonki, na tym samym ostrowiu ufundował cerkiew, z cudownym obrazem św. Mikołaja i monaster Pustyński. Dziś tu jeszcze stoi niewielka cerkiewka, z cuSłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 157. downym obrazem św. Mikołaja, do którego w dzień odpustu zbiegają się tłumy pobożnego ludu. Pobożny kn. Jury Ławrę Pieczarską w Kijowie bogacił. Dwa razy się żenił pierwsza jego zona, według Joz. Wolffa, Julianna Iwanowiezówna Jarosławiczówna Kn. lit. rusc. , str. 107, według zaś A. Bonieckiego kn. Ostrogska, siostra ks. Konstantego Poczet rodów, str. 82; drugą zaś żoną jego była Marya, córka kn. Andrzeja Aleksandrowicza Sanguszkowicza, marszałka ziemi wołyńskiej i ssty włodzimierskiego. Z dwóch żon zostawił liczne męzkie i żeńskie potomstwo. W późniejszym wieku, życie spokojne od wojennej wrzawy prowadząc, usunął się w zacisze Wysockiego zamku. Zstępując do grobu spisał ostatnią wolę swoją, mocą której żonie swej przekazał dożywociem póki drugi raz za mąż nie pójdzie zamek Wyszogrod Wysock z miastem i ze wszystkiemi ziemiami i beneficyami do tegoż należącemi; dalej dwór Wieluń dziś hr. Wiktora Platera, dworzec Struha, sioło Lutenicze dziś Lutyńsk hr. Wiktora Platera; oprócz tego na głębszej Litwie zapisał tejże żonie swej sioło bojarskie Hniewoszowo i Olechnowo, pod gniazdowemi rodu ks. HolszańskichHolszanami dziś w gub. wileńskiej koło Oszmiany i sioła Sudojny i Bołoszewicze, pod Hłuskiem dziś w gub. mińskiej, pow. borysowskim. Następnie całą swą schedę macierzystą pod Turowem i dwór Ryczów, tejże żonie zapisał po połowie z zięciem swoim kn. Mścisławsklm. Nadto przekazał jej monaster Pustyński św. Mikołaja pod Dąbrowicą, wzniesiony na pamiątkę ocalenia jej życia od Tatarów, który to księżna ma trzymać na wskazanych przez dotacyę warunkach i nim się opiekować. Synom zaś swoim nakazuje tejże żonie swej wypłacać z Dąbrowicy co rok około Trzech Króli po 100 kop. gr. lit. ; gotowizną zapisał jej 800 zł. w dukatach węgierskich i 800 kop. gr. w monecie lit. Testament ten był sporządzony przy świadkach, na zamku Wyszogrodzkim Wysockim i nosi datę 1537 r. . Kn. Jury Holszański Dubrowieki został pochowany w Kijowie, w Pustyńskim monasterze św. Michała, i w testamencie swym uprasza metropolitę kijow. Makaryusza, aby ciało jego, gdy będą wiezó do Kijowa, spotkał i przeprowadził od Prypeci. Z pierwszej żony zostawił synów Iwana, Włodzimierza i Fedora i dwie córki, z drugiej dwóch synów Semena, Andrzeja i córki Maryę kn. Kurbską, Zofię kn. Połubieńską, Annę za Olizarem Kierdejem Mylskim, potem za Sapiehą, Olenę za Wołowiczem, Bohdannę za ks. Wiszniowieckim, Nastazyę kn. Zasławską i Fedorę czyli Pedkę za Bohdanem kn. Sołomereekim. Widać jednak, że pozostała wdowa po kniaziu Jurym doznała pewnych trudności przy objęciu w dożywocie dóbr przez męża jej zapisanych, a to ze strony swych pasierbów Iwana czyli Janusza 8 Wysock i Włodzimierza kn. Dubrowickich, tak, że w r. 1537 na zażalenie ks. Maryi, król wdawszy się w tę sprawę, polecił tymże książętom oddać ma cosze zapisane jej przez nieboszczyka męża do bra w ich liczbie i Wyszogród czyli Wysock, a do których oni macochę swą niedopuszczali. Snać że polecenie to nie wzięło skutku, bo w r. 1538 czytamy już wyrok w tej sprawie tegoż króla, mocą którego pozostawia Maryę przy tych wszystkich dobrach, które jej mąż zapisał; pa sierbowie nie mają w tem jej niepokoić, a na dzieci jej, które miała z ojcem ich, dawać po winni każdego roku na Boże Narodzenie po 10 kop. gr. lit. na osobę czyli raczej 70 kop, z cze go s. Marya ma dzieci te żywić i wychowywać Arkhiw. ks. Sanguszków, , str. 75 126. Odtąd ks. Marya obrawszy za swą wdowią sie dzibę W. , tam wychowywała swoje dzieci, jako w okolicy, dla miejsc bagnistych prawie niedo stępnej, a tem samem od najazdów tatarskich bez piecznej. Zresztą od wtargnień tatarskich kraj ten był wonczas strzeżony. Zwykle pomiędzy Horodkiem Dawidgrodkiem a Dąbrowicą w Bereźnym dziś za Stolinem p. Oleszy bywał punkt zborny dla ziemian wołyńskich, zwoływanych tu dla przecięcia odwrotu Tatarom, którzy przez Zadnieprze, Czernichów, Łojów wpadali do Litwy i z łupami następnie wracali do kraju swego przez Polesie tutejsze i Wołyń. Dokument współczesny mówi, źe w tej miejscowości zaw sze wsia zemla wołyńska kładywana bywała Arch ks. Sang. , łyń cały był w obozowem ruchu i ustronne Pole sie tutejsze zaludniało się chwilowo i brzmiało wrzawa. Kn. Fedor Sanguszko, marszałek zie mi wołyńskiej, Brat dożywotniczki W. ks. Maryi Holszańskiej, z rycerskiego znany animuszu, odważny, waleczny, szczególnie na tym pun kcie granicznym Litwy z Wołyniem czuwał, ilekroć tego wymagała potrzeba, ze swoimi pocztami przydwornymi zjawiał się tutaj. On to miał sobie polecone od króla, aby uzbroić na nowo zameczki, które koryto Horynia ubezpieczały Arch. ks. . Wkrótce też potem zamek Stepań odnowił, wszelkiem uzbrojeniem opatrzył, wały działami osadził. To ubezpieczenie tych stron nie mało też wpłynęło na rozwój i gęstsze zaludnienie okolicy. Wyszogrod czyli W. rozwijał się nie mniej i ja ko położony nad rzeką, portową spławną ożywiał się handlem zbożowym i drzewnym. Komięgi, strugi i tratwy, krążące po Horyniu, uła twiały ten handel. W W. zaś, jako w punkcie, gdzie już dwie rzeki Słucz i Horyń połączone z sobą płynęły, była jakby pierwsza przystań ku piecka. Tu też kupcy najmowali biegłych i na wykłych do spławu drzewa flisaków. Ks. Ma rya z Sanguszków HolszańskaDubrowicka zmar ła około r. 1553. Po niej odziedziczyli W. z przyległościami synowie jej Semen i Andrzej z wyjątkiem Dąbrowicy i Stolina, które dawniej jeszcze posiedli, doszedłszy pełnoletności. Obaj, jedyni dziedzice imienia, poschodziU bezdzietnie i na nich ród ten wygasł. Z nich Semen według Bonieckiego był stolnikiem lit. r. 1552, ale wkrótce zapewne umarł, bo już w 1558 r. siostry uczyniły między sobą dział dóbr spadłych na nie po bracie dział ten w archiwum wysockiem. Klucz Wysocki, rozrzucony wysoko po nad Horyniem, Słuczą, Lwą, Stwigą i Seretem, posiadła jedna z sióstr kn. Semena, Fedora Fed ka, będąca w zamęzeiu za Bohdanem Sołomareckim. Kn. Sołomareccy h. Rawicz, według synodika, znajdującego się dziś jeszcze w cerkwi sobornej w m. Lubeczu, pochodzili od kn. Czernihowskich Rurykowiczów ob. Miłoradowicza Lubeez, str. 39; byli oni potomkami kn. Hleba Swiatosławowieza. Dużo o nich w kronice Barkułabowej. Bohdan zaś, kn. Sołomarecki, ożeniwszy się z ks. Dubrowicką, nie osiadł w swych dobrach spadkowych w okolicach Mińska lit. , ale w majątku żony Wysocku. W dobrach tych było wiele obszarów pustych. Wycinał więc on tutejsze puszcze, stanowił osady, mnożył uprawne pola. W tym czasie Kozaczyzna zrazu zaledwie znajoma, wkrótkim czasie tak wyrosła potężnie, iż stała się plagą nietylko dla Ukrainy, gdzie się pojawiła, ale i dla Wołynia, a nawet i dla Litwy. I jakkolwiek położenie W. zapezpieczało go od wszelkich niebezpieczeństw, od niespodziewanych napaści, wszakże w ciągu czasów miejsce to przecież nie ocalało od gwałtów kozackich. Roku 1593 przedzierając się z Petrykowa przez Turów ku Wołyniowi, pamiętny w dziejach Kozaczyzny Nalewajko, wpadłszy z Kozakami na bezbronną ludność w W. , tak mczko samo, jak i jego okolicę, spustoszył Pam. Jewłaszewskiego, str. 46 i arch. Wysock. . Synem kn. Bohdana był kn. Iwan, ale ten kim był żonaty, nie wiemy dokładnie. Józef Wolff przypuszcza, źe miał on dwie żony; pierwszą miała być Beata Dolska, druga Małgorzata Łysakowska. Jedynym potomkiem Iwana był kn. Lew Mikołaj, ale tradycya lokalna mówi o jednym jego jeszcze synie, nie znanym bliżej z imienia, który miał jakoby w młodzieńczym wieku gwałtowną umrzeć śmiercią. Podanie miejscowe zachowało nader szczegółową pamięć o wstrząsającym dramacie, jaki miał jakoby miejsce na zamku wysockim. W leśnej pustelni, niedaleko od Wysocka, przebywał pobożny eremita, nazwiskiem Mołod. Młodzieńczy kn. Sołomarecki, wielki miłośnik polowania, często wyprawując łowy na dziki, łosie i niedźwiedzie w puszczy okolicznej, rad też odwiedzał i pustelnię anachorety. Kniaziowej matce, nie podobał się wpływ, jaki pustelnik na jej syna wywierał, a więc ku niemu za to zawziętą powziąwszy nienawiść, nieprzebierając w środkach, zgubić go postanowiła. I kiedy młody kniaź razu pewnego pustelnika na Wysock Wysock zamek zaprosił, kniaziowa niby to chcąc eremitę ugościć, uprzejmie a życzliwie, dla niego wyłącznie jakąś smakowitą potrawę przygotować kazała. Tymczasem pustelnik przyjęcia jej odmówił, a młody kniaź, siedzący u stołu jadalnego obok pustelnika, uchwycił podaną. potrawę i spożył ją. Strawa ta była zatrutą i tak kniaziowa matka zamiast pustelnika, wbrew chęci, własnego syna ukochanego z tego swiata zgładziła. Po tem zajściu tragicznem został więc jeżeli wierzyć tradycyi jedynym dziedzicem imienia kn. Lew Mikołaj, podkomorzy piński, potem kasztelan smoleński. Był on ożeniony z Reginą Hoscką. Pilny i gorliwy w posłudze publicznej, poświęcił się dobru obywatelskiemu. Za dni jego W. powtórnemu uległ rabunkowi kozackiemu. R. 1630, gdy właśnie kn. Lew Mikołaj na sejm do Warszawy wybierał się jechać, Kozacy w liczbie 5000, pod sprawą niejakich Topezyna i Szulżyna, mianujących się pułkownikami J. K. M. , wpadli do Dąbrowicy i W. i całą rozległą włość splondrowali i w niwecz obrócili zboże, wszelaką żywność, bydło, konie, od poddanych zabrawszy, z tychże porozpędzali jednych, pomordowali drugich, tak, że pustek w tej majętności dwie części zrobili. Sam kniaź będąc w niebezpieczeństwie życia, nie zdołał tedy przybyć na sejm, jakoż dopiero 5 grudnia, dojechawszy do Włodzimierza, jako pierwszego na drodze do Warszawy grodu, zaniósł formalną przeciwko temu najazdowi protestacyę, tłómacząc się w niej, oraz dlaczego zmuszony był z przybyciem na sejm się opóźnić Arch. J. Z. R. , O Kozakach, cz. III, t. 1, 1889. Kn. Lew Mikołaj umarł według Bonieckiego r. 1627. Z Reginy Hosckiej miał on syna Jana Władysława i córki Annę Engracyę, Maretę, Helenę i Domicelę. Księżna wdowa, po śmierci męża, mieszkała na zamku Wysockim. W. stał na drodze najbliższej z Litwy na Wołyń; jakoż w 1636 r. spotkał go zaszczyt odwiedzin ks. Albrychta Radziwiłła, kanclerza w. ks. lit. , który tu z żoną swoją zjechawszy z Pińska, częścią wodą, częścią lądem, ruszył w dalszą drogę do Ołyki, a to dla bojaźni żony swej, gdyż o grożącej tym stronom inkursyi tatarskiej tu w Wysoeku się dowiedzieli Pam. Albrychta Radz. . Ks. Sołomarecka fundowała kś. bazylianów w Hoszczy, a w 1639 r. wraz z synem Janem Władysławem, dźwignęła cerkiew w W. W starym sumaryuszu archiwum Wysockiego czytamy Post deeessum Nicolai Leonis. Principis Sołomareeki, Regina de Hoszcza, et Ladislaus, fundaverunt Ecelesiam Gracae Uniti sequitur 1639 d Octobrisi Terrestribus Districtus Pinscensis Fundatio Eeelesiae in Wysock, exemplaribus, cujus oblata Castrensibus Pinseensibus Anno 1664 d. 4 Junii. Jan Władysław ks. Sołomarecki w młodym wieku, za życia ojca swego, wyjechał za granicę, gdzie z towarzyszem podróży, głośnym Melecym Smotryckim, słuchał lekeyj na uniwersytetach niemieckich. Wiadomo ze tenże Smotrycki był jakiś czas domownikiem ks. Sołomareckich, z początku wielki stronnik wschodniej niezjednoezonej cerkwi, a potem żarliwy wyznawca jedności. W obręb rozległego klucza Wysockiego, za władania ks. Jana Władysława, wchodził W. zamek i mczko, Woronie, Brodziee, Rzeczyca, Wasilowa Łuka, Udryek, Struha, Wikarowieze, Terebizów, Stolin, Smorodzk, Horodyszcze, Rzeczyca Wołoska, Derewnia, Hlinka. Kn. Jan Władysław był ożeniony z Anną Wołowiezówną. Umarł w 1640 r. ostatni potomek imienia kn. Sołomareckich. W rok po jego śmierci pożar zniszczył zamek wysocki, w którym spaliło się tedy i archiwum domowe ks. Dubrowickich i Sołomareckich. Spadek po zgasłym bezdzietnym kniaziu objęły siostry. R. 1646 d. 1 lutego na zamku Wysockim który jak widać już był wtedy odbudowany był uczyniony dział dóbr spadłych, na cztery części, pomiędzy temiż siostrami. I tak na część Anny Engracyi z ks. Sołomareckich Henrykowej Kaszowskiej przypadły miasto i zamek W. i sioło przy mieście tegoż nazwiska; folw. Brodziec, sioło Udrycko, Rzeczyca sioło i folwark Milacz, sioło Zadzierz, sioło i folw. Tiumeń z młynem i stawem, sioło Jeziory, Grnojno dzisiejsze Jelno i Klessowo. Na część Marety z ks. Sołomareckich, małżonki Kazimierza Naruszewicza, połowa zamku i miasta Dąbrowicy, folw. i sioło Worobin, sioło Sielec i monaster z cerkwią, sioło Krupa, Krzywica folw. i sioło, Złote, sioło Ludynia. Na część Heleny, będącej 1 voto za Aleksandrem Jackiem z Pilicy Korycińskim, 2do voto za Krzysztofem Sapiehą, krajczym lit. , przypadł Terebizów, m. Stolin, sioło Łuka, Horodyszcze, Smorock, Derewnia Hlinka i Rzeczyca Wołoska; na część zaś Domieeli, małżonki Mikołaja ks. Świętopełk Czetwertyńskiego, kasztelana mińskiego, dostały się dwór i sioło Woronie, sioło Buehlicze, sioło Siachny dziś Tomaszgród, Ocznicko sioło i Struha, sioło Wikarowieze i Budywle archiw. Wysockie. Żona ks. Jana Władysława Sołomareckiego po śmierci tegoż, wyszła powtórnemi śluby za Kazimierza Paca, pisarza w. ks. lit. Wolff, Bacowie, str. 77. Henryk zaś Kaszowski, który posiadł za żoną klucz Wysocki, posiadał jeszcze dziedziczne dobra na Wołyniu Mielnicę i Kaszogród. Był on najpierw mieeznikiam wołyńskim, potem r. 1649 został kasztelanem wendeńskim. Kś. Tomasz Józefowicz w kronice Lwowa powiada, że gdy w 1654 r. Jan Kazimierz w powrocie z pod Żwańca bawił we Lwowie, tatarskie hordy, żeby nie wracać z próznemi rękami do Krymu, połączywszy swe siły z kozackiemi, zwróciły swe czambuły na Polesie Wołyńskie i Litewskie, sięgając aż po Prypeó i Pińsk. Wpadli Wysock oni znienacka na zamek Kaszowskiego, który krewnej swej i jej oblubieńcowi gody weselne z wystawnością obchodził, sprosiwszy na nie wielu z sąsiedniej szlachty. Gdy goście weselni zasiedli do stołu, wszczęła się mowa o Tatnrach, jakby już nadchodzących. Lecz Hołowczyński niepośledniego imienia ziemianin i stary wojownik, utrzymywał, że to niepodobna, aby dla łupu Tatarzy wycieczki robili, gdy w blizkośei jest wojsko i sam król czuwa. Wtem naraz krzyknięto, że już są Tatarzy, że wieś zapalona i że pokaleczeni mieszkańcy z krzykiem i płaczem do dworu uciekają. Popłoch stał się niezmierny; Tatarzy obstąpiwszy wszystkie obchody włamali się i do zamku, i tak kasztelana z małżonką, jak też i państwa młodych, wraz z całym orszakiem weselnym, obciążonych kajdanami, do Krymu zabrali z sobą. Zamek zapalony poszedł w perzynę, a ludność miejscowa prawie do nogi wycięta. Zdarzenie to miało szeroki rozgłos w kraju; ze wzruszeniem opowiadano sobie o nieszczęśliwem weselu Kaszowskich, ale ani kś. Józefowicz, ani Samuel Twardowski, którzy o niem pisali, nie wspominali o miejscu, gdzie zaszło. Tad. Stecki utrzymuje, że zdarzenie to jakoby miało miejsce w Mielnicy, ale nie przytacza źródła, zkąd to wyjął. To pewna jednak, że i W. wtedy doświadczył podobnej eo i Mielnica doli. Dokumenty mówią bowiem, że w tymże 1654 r. zagon tatarski aż tu się zaciekł; Tatarzy wpadłszy do zamku i miasteczka, obrócili je w perzynę a ludność wycięli. Na posadzie tego dawnego zamku, w późne czasy, natrafiono kopiąc na tyle czaszek i szkieletów ludzkich, że w pierwszych latach obecnego stulecia, Wacław Borejko, dziedzic miejsca, postawiwszy dom, mawiał, że go wzniósł na ludzkiej Golgocie, Czytamy też w jednym dokumencie, że podczas tego napadu Tatarów na zamek Wysocki, tabor podróżny z drogim sprzętem wysłany na Litwę, przez ks. Mikołaja Czetwertyńskiego którego szwagrem był kasztelan Kaszowski, został przez Tatarów dopędzony pod Stolinem i zrabowany. Tegoż samego czasu w okolicy W. , we wsi Cepcewicach, uciekający wraz z matką z Wołynia na Litwę ks. Tobiasz Giedroyć, został w drodze napadnięty przez Tatarów; matka dostała się w pęta tatarskie, on zaś zdołał uciec arch. Wysockie. Atoli kasztelan Kaszowski niedługo w braństwie zostawał, za znacznym okupem jeszcze w tymże 1654 r. w październiku powrócił, ale, jako człowiek rycerski, zaledwie w domowych znalazł się progach, wnet wyruszył na ekspedycyę moskiewską, z której wrócił z działa okaleczony Arch. J. Z. R. , I, lauda i poselsk. instrukcye. Zamku jednak Wysockiego, z poziomem przez Tatarów zrównanego, nieodbudował, bo też wkrótce potem, wraz z żoną swoją 1 marca 1655 r. odprzedał majętność W. Arnolfowi ks. Gedroyciowi, który znowu w 1664 r. odprzedał też dobra hetmanowi wojsk JKM. zaporoskich, Pawłowi Teterze Moszkowskiemu. Początki Tetery były nader skromne. Z pochodzenia był on bojarzynem Owruckim, z urodzenia Kozakiem. W życiu swem różne przechodził koleje. Odbywszy nauki w Mińsku u ks. Jakuba Suszy, potem sławnego biskupa chełmskiego, dostał się Tetera do Prażmowa na Mazowszu na dwór Prażmowskich; będąc tam domownikiem, jak się zdaje z Mikołajem Prażmowskim, późniejszym biskupem łuckim i kanclerzem w. kor. , peregrynował za granicą, następnie został podpiskiem w grodzie łuckim; dalej chmielniczaninem i pułkownikiem pereasławskim, w końcu za protekcyą kanclerza Prażmowskiego wyniesiony na hetmana Ukrainy. 0żeuiony był z Wyhowską, siostrą Iwana Wyhowskiego, hetmana kozackiego, a potem z córką Bohdana Chmielnickiego, Heleną, wdową po Danielu Wyhowskim. Za tą ostatnią wziął w posagu ogromne skarby i pieniądze, tak, że nakupiwszy dóbr ziemskich niemało, został panem, na bardzo dostatniej fortunie osiadłym. Bo oprócz dóbr, które nabył, jako to Rafałówkę, Kołki i Wysock, z królewskiego i Rzplitej daru otrzymał jeszcze Kijowiec i Malejszyce w ekonomii brzeskiej, Demidów i Litwinówkę i starostwa czehryńskie, nieżyńskie, hadziackie i bracławskie. Ale Tetera głównie fundował się w dobra ziemskie na Wołyniu i na Polesiu lit. , jako w kraju spokojnym i bezpiecznym, gdzie niesforni kozacy ukraińscy już tak wichrzyć nie mogli i gdzie własność była szanowaną. W opustoszałym i wyludnionym W. od czasu najścia Tatarów rychło ład wprowadził, urządził włość, na perzynie dawnego spalonego zamku nowy odbudował. Kiedy Jan Kazimierz kazał pochwycić Jurka Chmielnickiego eks hetmana i szwagra Tetery a także i metropolitę kijow. Tukalskiego, jako będących pod zarzutem spiskowania i zdrady przeciwko Rzplitej, hetman Tetera w instrukcyi danej posłowi kozackiemu Iskrzyckiemu, jadącemu na sejm do Warszawy, zalecił, aby ten Stany sejmujące uprosił, ażeby szwagier jego Jurko był internowany w Wysocku, jako w miejscu usunionem od Ukrainy, zkąd zaręczyć może hetman, że Jurko i nogą nigdzie nie ruszy, ale prywatnie będzie siedział, Pana Boga błagając, jako zakonnikowi należy Jurko już wtedy został Czerncem. O co i żona p. Hetmana powiedziano dalej w instrukcyi supplikuje, płacząc prawie codziennie, gryząc głowę onemu ustawicznie, mając jedynego brata, w ktorym tylko ratione dzieci swoich pokłada nadzieję Listy Tetery w zb. Świdzińskiego. Tetera wszakże wziętością u Kozaków się nie cieszył; zagrożony buntem, sam się z ukraińskiego wyzuł hetmaństwa, uciekłszy z Czehryna do swych dóbr poleskich Wysocka, Kołków i Rafałówki, gdzie po swej ucieczce jakiś czas Wysock przebywał. Ale kozacy i tu go ścigać nie przestawali, upominając się dotkliwie przez swych posłów u króla i Rzplitej, ażeby jakieś skarby, klejnoty, depozyty i sumy wojskowe, które jakoby miał, uciekając z Ukrainy, wywieźć z sobą, były wojsku zaporozkiemu zwrócone. Pokąd Jan Kazimierz był na tronie, a Prażmowski kanclerzem, Tetera ufał, źe go przed natarczywością Kozaków zasłonią, ale skoro wstąpił na tron Michał Wiszniowiecki, na którego życzliwość nie wiele mógł liczyć, zwątpił więc, czy dla ujęcia sobie Kozaków, ten go dla nich nie poświęci. 1 chociaż król Michał na domaganie się Kozaków o wydanie sum wojskowych, zagrabionych jakoby przez Teterę, odpowiadał kilkakroć, że mogą się z Tetera o takowe prawem rozprawić, jako ze szlachcicem posesyonatem, król zaś nikogo prawem nieprzekonanego aggrawować nie może. Tetera zawczasu jednak, na każdy wypadek umyślił się zabezpieczyć. Jakoż dla ukrycia funduszów swych, dobra swe postarał się przez układ na przeżycie á fonds perdus w obce poprzelewać ręce. Jakoż w r. 1668 zapisuje on dobra W. na fundacyę kolegium jezuitów w Warszawie, wszedłszy z jezuitami w układ, iż póki on żyć będzie, płacie mu będą rocznie po 8000 zł. Oprócz tego sumy na Kołkach, a także i dom swój na Solcu Szulcu w Warszawie temuż zgromadzeniu tymże trybem przekazał. Jakoż widzimy, że w 1668 r. zostali jezuici zaintromitowani do W. Tymczasem niespodziewanie Tetera w r. 1669 kasuje swój zapis dany jezuitom i sprzedaje W. za 60000 zł. Stefanowi Konst. Piasoczyńskiemu. Zapewne, że sprzedaż dóbr na gotówkę mogła być dogodniejszą Teterze niż sprzedaż jezuitom na przeżycie, ale Piasoczyński pieniędzy w umówionym terminie nie zapłacił, jak o tem dowiadujemy się z listu Tetery, pisanego do matki, w którym gorzko użala się przed nią na nierzetelność i zawód, jaki go spotkał w sprzedaży W. Piasoezyńskiemu. To go następnie wplątało w proces z nabywcą. Ale natura Tetery była ruchliwa i niespokojna; nie mógł się przeto rozstać z myślą zrobienia jeszcze raz karyery i powrócenia na wysokie utracone stanowisko, z którego okoliczności go strąciły. Kroił na powtórne hetmaństwo, chociażby wbrew woli Kozaków i pomimo lat podeszłych i dolegliwości, na które oddawna się skarżył. A więc gdy zniknęła dla niego nad zieja dalszego wzrostu w Polsce, szukał gdzieindziej podpory. Dorywczo wydala się z kraju na Wołoszczyznę i ztąd poczyna z Carogrodem jakieś tajne prowadzić znoszenia się i praktyki. Jakoż w 1671 r. zjawia się w Turcyi; w Larissie oddaje siebie i Ukrainę pod protekcyę sułtana, ale gdy zjeżdża do Adryanopola, gdzie sułtan przebywał, tam go śmierć nagle zaskoczyła Oeuvres diverses de Jean Racine, Fragments histor. , Paris, t. , 356 7. Tymczasem pomiędzy Piasoczyńskim a jezuitami spór zawzięty o Wysock się rozpoczął. Jeszcze w r. 1669 wypędził Piasoczyński z Wysocka jezuitów. Zwłoki zmarłej swej żony Teresy z Wancerów 1mo Aleksandrowej Żabokrzyckiej, sprowadził do W. Pamiat. wrem. kijew. komis. , t. I, str. 183. Jezuici mieli do W. prawo niezaprzeczone i chociaż Tetera powagę zapisuswego osłabił późniejszą tych dóbr Piasoczyńskiemu sprzedażą, ale tenże sam Tetera będąc w Adryanopolu już, na ręce posła Rzplitej Wysockiego, tamże podówczas przebywającego, złożył oświadczenie na piśmie o swej dalszej dyspozycyi i statecznej chęci utrzymania zapisu swego na rzecz fundacyi kolegium jezuitów w Warszawie Arch. Wysockie. Jezuici atoli z Piasoczyńskim dalej proces prowadzili. Jakoż dekret trybunalski tegoż jeszcze roku 1671 dziedzictwo Wysocka jezuitom przysądził. Ale Piasoczyński, pomimo dekretu z W. się nie ruszał. Tymczasem nowe nastąpiło zawikłanie. Po śmierci hetm. Tetery sukeesorowie jego, niejaki Szurła i Iskrzycki, odezwali się ze swemi do W. pretensyami. Szurła był przyrodnim bratem Tetery, a Iskrzyekijego siostrzeńcem. Nowy więc proces uformowali. Piasoczyński wkrótce atoli submitował się do zgody z jezuitami, ale ci onej nieprzyjęli. Sprawa więc aż o sejm się oparła, ale gdy takową z jednego sejmu na drugi odkładano, Piasoczyński w trakcie tego umiera i sprawę dalej prowadzi syn jego Jerzy. Jezuici zyskują banicyę na tym ostatnim, tudzież dekret wprowadzenia ich do W. , a to pod rygorem dodania asystencyi wojskowej podług prawa, w przypadku sprzeciwiania się. A więc jezuici dopiero przez mocną egzekucję wprowadzeni do tych dóbr zostali, ale pomiędzy stronami długo się jeszcze spór toczył, zanim w r. 1700 przyszło nareszcie do ostatecznej komplanacyi, mocą której Jerzy Piasoczyński, ssta nowogródzki, zrzekł się na zawsze swoich roszczeń do W. na rzecz jezuitów. Proces zaś sukcesorów Tetery ciągnął się aż do r. 1742, w którym dekret trybunału lit. te ich pretensye na zawsze oddalił. W. więc ostatecznie przy jezuitach pozostał. Za władania jezuitów dobra wysockie dobrze administrowane były i odznaczały się wielkim porządkiem. Przez karczunek mnożą oni pola uprawne i łąki. , rolne folwarki pozakładali, groble posypali, mosty postawili, a kopanicami błota poosuszali. Ślady ich gospodarczych zachodów są dziś jeszcze widoczne. Obok zamku postawili kościół katolicki. Na zamku rezydował zawsze ks jezuita, administrator dóbr. W. stał zawsze na walnej z Litwy na Wołyń prowadzącej drodze. R. 1695 Krzysztof Zawisza, wwda miński, autor znanych pamiętnikow, wydanych przez J. Bartoszewicza, w przejeździe z Berdyczowa do Mińska zatrzymał się tutaj. Litewski gościniec ów szedł wtedy przez Berezni cę, Dąbrowicę, Wysock i Dawidgrodek Pam. , str. 41. R. 1710 d. 10 marca na św. Joachim zjechał do W. episkop piński ritus graeci Kulczycki i czynił inkwizycyą o cuda nowozjawione przez Matkę Boską w cerkwi Udryckiej. Do tego cudami wsławionego obrazu Matki Boskiej, w dni odpustu lud dotąd odbywa tłumne pobożne pielgrzymki. R. 1773 zakon jezuitów bullą Klemensa XIV został skasowany, a wszystkie dobra ziemskie do tego zgromadzenia należące, na skarb Rzplitej przeszły i wnet po tem na sejmie r. 1775 przeznaczono je na rzecz wychowania publicznego i ustanowiono do czuwania nad tem komisyę edukacyjną. Sejm grodzieński r. 1793 nadał jeszcze rozleglejsze tejże komisyi prawa i atrybucye. Nakoniec, wskutek wniosku komisyi, sejm ustanowił dwie komisye jedną dla Korony, drugą dla Litwy, t. . rozdawnicze, dla rozrządzenia i wydzierżawienia dóbr pojezuickich. Komisye te przyjęły za zasadę oddawać dobra pojezuickie w posiadanie osiadłym obywalom, nie przez licytaeyę, ale większością głosów członków komisyi przez dyploma w tej cenie, jaka przez lustratorów wykazana była; nabywca obowiązany był dać rękojmią, czyli zapisać ewikeyę na dobrach niezadłuzonych, oraz płacić censum, czyli procent czwarty i pół od sta, od sumy szacunkowej, w dwóch ratach z góry. Jakoż r. 1774 komisya rozdawnicza litewska nadała W. przez dyploma Ignacemu Wygonowskiemu, podkomorzemu wwdztwa brzeskolitew skiego arch. wysockie. R. 1778 trzymał w dzierżawie W. od Wygonowskiego Mateusz Butrymowicz, dziedzic Krystynowa, pod Pińskiem. On to dopomagał gorliwie i czynnie ks. Ogińskiemu w przekopaniu kanału dla połączenia rz. Jasiołdy z rz. Szczarą, a tem samem Prypeci z Niemnem i Baltykiem, a znanego dziś jeszcze pod imieniem kanału Ogińskiego. On też stworzył tak zwany trakt wołyński, sypiąc groblę przez kotlinę Prypeci, a potem lądem az do W. i Dąbrowicy ob. Dyaryusz bytności Stanisława Augusta w Pińsku i Krystynowie r. 1784, Bibl. Warsz. , 1860, t. III, str. 253. Z inwentarza dóbr W. podczas lustraeyi, po kassacie jezuitów dokonanej, sporządzonego r. 1774 d. 20 stycznia przez Andrzeja Terleckiego, rotmistrza pińskiego i podtenczas tychże dóbr administratora, dowiadujemy się, iż zamek stał na górze niewielkiej, nad odnogą rz. Horynia, z przyjazdu od miasteczka; do zamku wiódł most na fosie tenże zamek opasujący. Zamekskładał się z kilku budynków, t. j. z głównej rezydencyi i oficyny. W głównej rezydencyi okna były w ołów oprawne i piece z kafli zielonych. Dalej kuchnia, lodownia, rybnik na suszenie ryb, stajnia i nad odnogą browar piwny. Niedaleko zamku, tuż nad fosą, stał kościół katolicki z drzewa ciosanego gontami pokryty, z dwiema wieżyczkami. Ołtarzów trzy. Tuz naprzeciwko kościoła cerkiew z drzewa ciosanego, gątami kryta, z czterema rogowemi kopułami, a piątą dużą we środku. Ołtarzów pięć, dzwonnica obok. Z drugiej strony za fosą ogrody zamkowe, warzywne i fruktowe. Uzbrojenie zamku składało się z 5 muszkietów gwintowych, z 6 muszkietów krótszych, z 2 karabinów, z 3 armatek żelaznych. Z opisania biblioteki pozostałej po jezuitach widzimy, ze takowa zaopatrzoną była przeważnie w księgi teologiczne, nabożne i ascetyczne. Między rękopisami znajdowała się księga cudów Matki Boskiej w cerkwi Udryckiej. Osiadłośó w samem miasteczku W. wynosiła wtedy 83 dymów, 83 gospodarzy, 134 synów, 41 krewnych; sprzężaj 122 wołów, 42 koni. Żydów miasteczkowych wszystkich razem było tylko siedmiu gospodarzy; płacili oni do dworu t. zw. posiedzinkę, czyli czynsz, który wynosił po 16 zł. 23 rocznie. Mieszczanie i zadworzanie z włóki ciągłej po 6 zł. płacili; przy tem też z włóki ciągłej odbywali pańszczyznę męzką po 2 dni w tydzień do folw. Brodziec, tudzież po 12 dni przez czas żniwa, do czego pomagać im musieli poddani i z innych wiosek do tegoż folwarku należących. Na obławę na upatrzonego zwierza, żadnego nieekscypując, chodzić powinni, oprócz obław dalekich poleskich, do których nienaleźą. Ludność dóbr W. podczas tejże lustracyi wynosiła wś Podwysoeze 40 dym. , wś Tiumeń 25 dym. , wś Rzeczyca 15 dym. , ciągłych poddanych, z wyjątkiem bojarskich, których 12 rachowano; wś Udryck 43 dm. , wś Milacz 25 dym. , wś Źadyn 20 dym. , wś Ozery 45 dym. , wś Jelno dawniej Gnojno, 16 dym. włości Wysockiej, mówi tez lustracya, położenie jest przy rz. Horyniu, Słuczy i Serecie, które to latifundium wzdłuż rozciąga się na 11 mil; obszerność pzzeeinają dobra Sechy JW. ks. Czetwertyńskich, zawierające przedziału na pół mili. W dobrach tych rachowano aż sześć wyśmienitych na zwierza ostępów myśliwskich. W puszczach tych polowano obławą na dziki, łosie, rysie i niedźwiedzie. Było tu też wtedy pełno bobrów. Lustracya z 1774 r. , pomiędzy różnemi gospodarskiemi na zamku sprzętami wymienia aż 31 żelaz bobrowych. Dziś jeszcze po strugach leśnych tutejszych w znacznej ilości widzieć się dają chaty, czyli mieszkania tych wszędzie gdzieindziej wygubionych już zwierząt. W one tez czasy rzeki i jeziora tutejsze były nadzwyczaj rybne. Ale i dziś jeszcze miejscowość ta z obfitości ryb słynie. Poławiają się tu sumy, sandacze, szczupaki, jazie, leszcze i werozuby Lenciscus Friesci. Szterlety zdarzają się tu też na wiosnę. W. z dawnych wieków należał do Litwy i wchodził w skład t. . województwa brzeskolitewskiego a pow. pińskiego; po rozbiorze został wcielony do nowoutworzonej gub. mińskiej a w 1805 r. wraz z Dąbrowicą przyłączono go do gub. wołyńskiej i pow. ró Wysock Wysocki Wysock Wysocko wieńskiego. Po zgonie Ign. Wygonowskiego, podkom. brzesk. lit. , pozostali synowie jego Jan, Kazimierz, Wincenty, Eliasz, Paweł i Józef, objęli w spadku W. a że dobra te, jako pojezuickie, wedle prawa, w rozdział iść nie mogły, a więc jeden z nich Paweł, pospłacawszy braci, został onych dziedzicem jedynym. Ale tenże w 1805 r. d. 20 stycznia w Kijowie odprzedał W. wiecznym, przedażnym ustępczym prawem, Wacławowi Borejce, natenczas marszałkowi szlachty pow. rówieńskiego. Wacław Borejko w dziejach prowincyi jest znaną osobistością. Był to żarliwy opiekun oświaty krajowej, jako członek komisyi edukacyjnej i dozorca honorowy szkół pijarskich, przez lat 40 czynny i wzorowy urzędnik. Tad. Czacki jego współdziałaniem się chlubił. Ślady zamiłowania jego w ozdobnem ogrodnictwie pozostały w W. ; piękny starodrzew ozdabia jeszcze ogród, który on założył. On to przyległą do W. wś Podwysocze złączył z miasteczkiem, tak, ze ona odtąd stanowi jego przedmiejską ulicę. Ściągając ludność do swoich dóbr, założył kolonię holenderską menonistów, którą nazwał Zofijówką, od imienia córki swej Zofii z Borejków Kulikowskiej. Znaczny też im obszar łąk wydzielił. Holendrzy ci trudnią się hodowlą bydła rogatego, koni i wyrobem serów. Od awa Borejki przeszedł W. w posiadanie Rulikowskich. Własność większa obejmuje 51000 dzies. ziemi, w tej liczbie obszar leśny wynosi 30, 449 dzies. i 443 sążni. Żydzi miejscowi trudnią się handlem jagód, czernic i żurachwin, a także i grzybów rosnących po lasach, na wielką skalę. Wysyłają co roku kilka bajdaków napełnionych temi produktami do Kijowa i Odesy. Wioski należące do W. obecnie są Ozery 804 mk. , Udryck, Milacz, Żadyń 872 mk. , Jelno, wraz z Wólką Klissowską 3, 57 mk. . Edward Rulikowski. Wysock, ob. Wysocko. Wysocki, folw. , pow. pułtuski, gm. Kozłowo, par. Gzy, odl. 13 w, od Pułtuska. W r. 1827 miał 8 dm. , 50 mk. W r. 1885 folw. W. rozl. mr. 294 gr. or. i ogr. mr. 246, lasu mr. 40, nieuż. mr. 8; bud. mur. l, drew. 10; płodozm. 11 pol. ; las nieurządzony. Ob. Kozłowo. Wysocki, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Subotniki o 4 w. , okr. wiejski Huta, odl. o 38 w. od Oszmiany a 10 w. od Dziewieniszek, ma 8 dm. , 65 mk. katol. w 1865 r. 31 dusz rewiz. ; należy do dóbr Żemłosław, Umiastowskich. Wysocki, grzbiet ciągnący się od praw. brz. Stryja na wsch. , potem na północ. Łączy się z Magórą i tam tworzy gniazdo górskie, rozcięte potokiem Mochnate na dwa ramiona. Grzbiet ten jest okryty polanami pasznistemi, stoki płn. zach. lasami szpilkowymi, płd. wsch. są bezleśne. Potoki rozszczepiły ten grzbiet na mniejsze wyskoki jeden ze szczytem Hreszowa Góra 834 mt. , drugi ze szczytem 769 mt. , trzeci Pohar 738 mt. , czwarty Berdeczko 792 mt. nad Mochnatem. Pasemko to w znacznej szerokości należy do Wysocka Wyżnego, w mniejszej do Mochnatego, w pow. turczańskim Karta 10, . St. M. Wysockie, wś, pow. drysieński, w 1725 r. miała 4 chaty. Należy do dóbr Swołna, dawniej Wańkowiczów, dalej Szczytów, obecnie skarbowa. Wysocko, wś, pow. radomski, gm. Orońsk, par. Wysoka, odl. od Radomia 29 w. , ma 18 dm. , 114 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 99 mk. W r. 1893 folw. W. rozl. mr. 317 gr. or. i ogr. mr. 281, łąk mr. 17, pastw. mr. 2, lasu mr. 9, nieuż. mr. 8; bud. mur. 7, drew. 4; płodozm. 10 pol. ; pokłady kamienia. Wś W. os. 17, mr. 273. W połowie w. W. wś, w par. Wyso ka, własnosć Kozickiego i Jankowskiego miała łany km, , z których dziesięcinę pobierał klasztor wąchocki. Była tu karczma, młyn, folwark i za grodnicy Długosz, L. B. , II, 522, HI, 418. We dług reg. pobor. pow. radomskiego z r. 1569 we wsi Wysocko Wissoczko, Modrzejewski miał 2 łany, Piotr Kozicki 2 łany, 1 zagr. Pawiński, Małop. , 309. Br. Ch. Wysocko, wś, pow. jarosławski, par. rz. kat. w Laszkach, st. poczt. w Radymnie o 8 klm. Wś ma 835 mk. , par. gr. kat. , cerkiew, szkołę gm. 1 klas. Na obszarze dwor. hr. Zamojskiego 81 mk. Wysocko 1. wś, pow. brodzki, 12 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Brodach, tnż na wsch. od urzędu poczt. w Zabłotcach. Na zach. leżą Czechy i Zabłotce, na płn. Ponikowica, na wsch. Ponikowica i Hołoskowice, na płd. Kadłubiska w pow. złoczowskim. Środkiem wsi płynie Łahodów jedna z odnóg prawego ramienia Styru. Zabudowania wiejskie leżą po obu stronach potoku. Zach. i wsch. część obszaru spiętrza wzgórze, zwane Ptacznik, wznoszące się w pobliżu Zabłociec do 287 m. Płn. i płd. część obszaru zajmują podmokłe łąki i bagna, . Czarny Gaj. Własn. więk. ma roli or. 119, łąk i ogr. 133, pastw. 67, lasu 570; wł. ma. roli or. 660, łąk i ogr. 736, pastw. 80, lasu 3 mr. W r. 1890 było 138 dm. , 953 mk. w gm. , 12 dm. , 96 mk. na obsz. dwor. , 907 gr. kat. , 77 rzym. kat, 55 izrl. , 10. wyzn. , 907 Rus, 139 Pol. Par. rzym. kat. w Ponikwie, gr. kat. w miejscu, dek. brodzki. We wsi jest cerkiew szkoła etat. z językiem wykł. ruskim, dwa młyny o 4 kamieniach ze stępą do prosa, cegielnia1 kasa pożycz. gm. z kapit. 2947 złr. W pobliżu pięknego, we włoskim stylu zbudowanego pałacu, leży na wyniosłym, okrągłym pagórku t. Horodysko. Wedle podań miejscowych stał w tem miejscu, w dawnych czasach, zamek jakiegoś kniazia. W pobliżu dworu znajdują się tez widoczne ślady byłych okopów czworobocz Wysock nych i baszt narożnych dawnego zamku, który istniał po koniec. W zamku tym bawił w r. 1682 Jan III, objąwszy dziedzictwo Brodów po ostatnim z Koniecpolskich i ztąd wysłał list do Jana Kruszyńskiego, gubernatora fortecy brodzkiej, pisany w Wysocku d. 26 sierpnia 1682 r. Barącz, Wolne miasto handlowe Brody, str. 68. W. było następnie własnością ks. Wirtemberskiej Maryi Czartoryskiej. Istniała tu altana lipowa, tworząca okręg mający kilkaset kroków obwodu, przez Sobieskiego sadzona, gdy był jeszcze hetmanem. W płd. strome wsi wznosi się na wyniosłym pagórku mogiła, w której, wedle podań miejscowych, pochowane być mają zwłoki żołnierzy poległych w jakiejś bitwie z Tatarami Sokalski, Rys. geogr. , stat. złoczowskiego okr. szkolnego, str. 317 i 318. 2. W. Niżne, wś pow. turczańskiego, 14 klm. na płd. od Turki, tuż na płd. wsch. od sądu pow. i urzędu poczt. w Boryni, na płd. wsch. leży Ilnik, na wsch. Jabłonów, na płd. Komarniki, na płd. zach. Butelka Niżna, na płn. zach. Borynia. Środkiem wsi płynie krętym brzegiem Stryj, zasilony w obrębie wsi małymi dopływami z obu boków. Najwyżej, do 844 m. , wznosi się góra Jasowiec na płd. zach. . Najniższy punkt 589 m. , na płn. w dolinie Stryja. Własn. więk. ma roli or. 240, łąk i ogr. 88, pastw. 64, lasu 934; własn. mn. roli or. 1810, łąk i ogr. 370, pastw. 453, lasu 134 mr. W r. 1890 było we wsi i w przysiołkach Ropawsko, Sztokowiec, Zarzecze 207 dm. , 1199 mk. w gm. , 4 dm. , 23 mk. na obszarze dwor. , 1114 obrz. gr. kat, 9 rzym. kat. , 99 izrl. , 1205 Rus. , 8 Niem. , 3 inn. narodowości. Par. rzym. kat. w Turce, gr. kat. w miejscu, dek. wysoczański. We wsi jest cerkiew i szkoła jednoklasowa. Dokumentem wydanym w r. 1530 nadaje Stanisław Odrowąż popostwo w tej wsi Kostiowi Kiryakowi i jego potomkom Rkp. Ossol. , 2837, str. 98. 3. W. Wyższe, wś, pow. turczański, 26 klm. na płd. od Turki, 15 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Boryni, z urzędem poczt. w miejscu. Na płn. leżą Komarniki, na wsch. Mochnate, na płd. Husne Niżne i Wyżne, na zach. Libochora i Butla. Środkiem wsi płynie Stryj krętym biegiem od płd. na płn. W obrębie wsi zasilają go z obu boków liczne, małe dopływy, z których najznaczniejszy od lew. brz. Libohorka z Donyczynem od lew, brz. Najwyżej, do 834 m. , wznosi się Kreszowa góra na wsch. Najniższy punkt 625 mt. dolina Stryja na płn. . Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Stryja i Donyczyna. Na płn. wsch. leży grupa domów Magoszów, w dolinie jednego z prawobocznych dopływów Stryja. Własn. więk. Konwentu 00. Bazylianów we Lwowie ma roli or. 321, łąk i ogr. 100, pastw. 33, lasu 93; wł. mn. roli or. 3892, łąk i ogr. 389, pastw. 917, lasu 871 mr. W r. 1890 było 363 dm. , 2175 mk. w gm. , 3 dm. , 28 mk. na obszarze dwor. , 1995 gr. kat. , 42 rzym. kat. , 138 izr. Par. rzym. kat. w Turce, gr. kat. w miejscu, dek. wysoczański. We wsi są dwie cerkwie. W drugiej połowie XVII w. wybudował Andrzej Wysoczański, dziedzic jednej części Wysocka, na swoim gruncie cerkiew. Syn jego Konstantyn zastawił swoją część Wysocka za 3000 złp. klasztorowi bazyliańskiemu w Ławrowie, ten zaś postawił przy końcu XVII w. klasztor bazyliański, który zostawał pod zarządem klasztoru ławrowskiego. Do dekanatu wysoczańskiego należą parafie Bachnowate, Boniowa, Borynia, Butelka Wyżna, Butla, Wysocko Niżne i Wyżne, Gniła, Husne, Zawadka, Unik, Komarniki, Krasne, Krywka, Libochora, Łosiniec, Przysłop, Rosochacz, Turka, Szumiacz, Jabłonka Niżna i Wyżna, Jabłonów. We wsi jest szkoła jednoklasowa, młyn i tartak. Za czasów Rzpltej należało Wysocko do dóbr koronnych, do krainy lubochorskiej a ekonomii Samborskiej. W lustracyi ekonomii Samborskiej z r. 1686 Rkp. Ossol. 1255, str. 131 czytamy Wieś Butla i Wysockie zasiadła na łanach 65. Między tymi hajduckich łanów 3, z osobna wójtowskich 4, popowskich 2. Czynsze na św. Michał Od chlebnika, wielekolwiek ich będzie, płacą po gr. 4, stróżnego z łanu każdego płacą po gr. 15, żerowszczyzny z łanu po 1 zł. 10 gr. Za sądy zborowe gromada płaci trzema ratami zł. 10. Hajduczyzny z łanu każdego zł. 2. Czynsze na św. Marcin Czynszu głównego z łanu każdego płacą zł. 4. Za wołu z łanu każdego zł. 1, kop hajduckich zł. 2. Z łanów i obszarów daje gromada zł. 120. Myta gromada płaci z rzeźnikiem zł. 10. Z wójtowskich łanów, pokłonu, stacyi, z folusza, z karczmy zł. 101 gr. 18. Z popostwa łanów 2 i cerkwi płacą zł. 4, gr. 12. Z pustych łanów koszonych płacą z każdego zł. 6. Owsa dają z każdego łanu osiadłego półmiarków 2, a jeśliby zamek owsa nie potrzebował, to płacić powinni za każdy półmiarek po zł. 2. Gęś jedną z łanu, kur 2. Czynsze na św. Wojciech kuchennego od chlebników, wiele ich tylko znajduje się, dają po gr. 10. Stróżnego z łanu po gr. 15. Tromowego z łanu płacą po gr. 6. Za jagnię i jarząbki gromada płaci gr. 28. Barana kuchennego, albo za niego zł. 3. Za baranka wielkanocnego zł. 1. Jajec daje gromada kopę jednę, albo za to gr. 20. Hajduczyzny płacą z każdego łanu zł. 2. Za dziesięcinę owczą dają od 20 owiec barana, albo od każdej owcy po gr. 4. Owsa czynszowego płacą z łanu po półmiarków 2, albo za każdy półmiarek po 2 gr. Kur 2, gęś jedną płacą z łanu każdego. Robotników po 4 dają z łanu każdego osiadłego na cały tydzień, czterech żeńców albo młotków, a kiedy kosić każą, to jeden kosiarz za 2 żeńców rachować się ma. Nadto dają drzewo kostkowe jedno, ciosankę jednę, krokiew jednę, łat 2, gontów kop. 2 z każdego osiadłego łanu, a jeśliby Wysocko Wysoczanka takiego drzewa zamek nie potrzebował, to płacić powinna będzie gromada z każdego łanu za to drzewo po zł. 2. Ta kraina i wieś do folwarku zadniestrskiego tę wyżej opisaną robociznę odrabiają. Taż kraina ze 20 łanów wyprawuje cieślę jednego do roboty zamkowej. A ci cieśle powinni na robotę stanąć od św. Wojciecha aż do św. Marcina; przez ten czas z roboty nie mają schodzić. Nad te do żadnych innych wymyślnych powinności i ciężarów i podatków okrom tych, któreby uniwersałami JKról. Mości, jako to na hybernę albo na inszą całej ekonomii potrzebę naznaczone były pociągani być nie mają przez urząd zamkowy albo krajników. Solarium po groszu od złotego, gdy czynsze oddawali, jako niesłusznie na nich nalezione było, tak to abrogujemy i dawać go nie każemy. Czynsze jednak włość wybrane wcześnie do zamku oddawać i odwozić powinna pod zwyczajną, która na te tylko wsie zachodzić będzie, które czynszu i innych, według wyżej opisanego inwentarza, powinności wcześnie nie wydadzą. Te zaś, co czynsz oddadzą od pojeznika i wszelkiego uciążenia wolne być mają. W tej wsi trzyma wójtostwo Im. Pan Krępski, cześnik czernichowski przywileju, którego nie pokazał. Pokazał przytem consens de data Samborio die 25 mensis Septembris a. 1680 ad cedendam tertiam sortem de villa Wyżne Wysockie alias Botelka, persona Gnsi Stanislaus Krępski. Nadto pokazał consens ad cedendum de data die 9 mensis Aprilis a. 1683 certas sortes Advocatiae Butla Wysockich dictae personam tegoż ImPana Stanisława Krępskiego syna ImPana Piotra Krępskiego, cześnika czernichowskiego. W inwentarzu z r. 1760 Rkp. Os. , Nr 1632, str. 186 czytamy Wieś Butla i Wysockie osiadłe na łanach 62. Videlicet sianych łanów 24, koszonych 15, pustych 23. Z osobna wójtowskich 4, hajduckich seu sołtyskich 3, popowskich 2. Chlebnika ad znajduje się 216. Czynsze tej wsi wymienione szczegółowo czynią 1131 zł. 6 gr. Wójtostwa tej wsi posesor ImPan Radzimiński, na które prawa nie pokazał, płacić powinien do kasy ekonomicznej corocznie czynszu zł. 101 gr. 18. Ad haec hybernę na gardekurów JKr. Mościiinne onera fundi ferre tenetur. Lasy tej wsi od Lubochory, nazwany Hnyły, smerekowy, od Beskidu bukowy. Skarżyła się gromada z Wysockiego, że sołtysi tameczni odebrali zagrodę, która gromadzie czyniła profitu na rok zł. 8, a już Jat trzydzieści trzymają. Podobnież się żaliła gromada z Butli na sołtysów tej wsi, iż się nie przykładają do pogłównego, a przedtem kontrybuowali co rok po złp. 5. Żaliły się jeszcze gromady Wysocka Niżnego i Butli, że onym grunta do wójtostwa poodbierali, nie mniej zaś i wójtostwo Wysocka Niżnego wniosło, ze gromady poprzywłaszczały sobie łany wójtowskie. Lu. Dz. Wysocko, wś gospod. , pow. odolanowski dziś ostrowski, par. ewang. , okr. urz. i okr. stanu cyw. , sądy, st. kol. i poczta w Ostrowie dawn. Odolanowie, par. katol. i szkoły obu wyzn. w miejscu. Obszaru 306 ha, 47 dym. , 343 dusz 14 ew. . 2. W. Wielkie, wś dwor. , tamże, ma obszaru 802 ha, 10 dym. , 177 dusz 1 ew. . Własność rodziny Szembekew zmarłego tu przed kilku laty Stanisł. hr. Szembeka, artysty mala rza. 3. W. , cegielnia, należy do W. , 1 dm. , 8 mk. 4. W, Małe, wś gosp. w pow. i okr, dystr. ostrowskim, ma urząd cyw. , st. kol. i po cztę w Przygodzicach, szkoły obu wyzn. w miejscu, par. katol. w W. Wielkiem. Obszaru ma 304 ha, 39 dym. , 325 dusz, z tych 323 katol. 5. W. Małe, wś ryc. , tamże, należy do klucza przygodzickiego dóbr radziwiłłowskich. Ma 4 dym. , 56 dusz. W. , wś kościelna, leży na płd. wsch. Ostrowa, między Ołoboczką a Baryczą. Kościół, p. w. Podwyż. Krzyża św. i św. Agnie szki, istniał w W. przed r. 1298. Murowany kościół stanął przed r. 1684. Teraźniejszy sta rożytny kościół w r. 1680 odnowiony przez prob. Strzębosza, posiada cudowny obraz św. Walen tego. Bractwo różańcowe zaprowadzonem zo stało r. 1624, księgi kośc. sięgają r. 1613. Szko ła i szpital stały tu w r. 1684. R. 1579 posia dali W. Wielkie, Wojciech Radzyński, Anna, Ja kub i Stefan Wysoccy, r. 16Jakub i Katarzyna Wysoccy, następnie Radzewscy i Skórzewscy. Wysocko Małe należało mię dzy r. 1579 1618 do Łaszczyńskich. Na mu rach kościoła znajdują się owe zagadkowe wklę słości kuliste, o których pisał ks. Dydyński w Kuryerze Pozn. r. 1885 Nr 293 i Prow. Bl. z 25 grud. 1879 r. W. Ł. Wysockie jezioro, niem. Wittstocker Sec, pow. chojnicki, ob. Obze. Wysoczanka 1. część Podhorek, w pow. kałuskim. 2. W. , wś, pow. stanisławowski, 16 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Stanisławowie, tuż na wsch. od urzędu poczt. w Bednarowie. Na płn. wsch. leży Wiktorów, na płd. wsch. Ciężów, na płd. zach. Majdan, na zach. Bednarów, na płn. Bryń. Granicy płn. zach. dotyka Łukiew, dopływ Dniestru, płynąca od płn. zach. na płn. wsch. Środkiem wsi płynie Łukawiec, prawoboczny dopływ Łukwi, od płd. zach. na płn. wsch. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Łukawca. Własn. więk. ma roli or. 70, łąk i ogr. 146, pastw. 9, lasu 968; wł. mn. roli or. 207, łąk i ogr. 348, pastw. 53, lasu 28 mr. W r. 1890 było 73 dm. , 409 mk. w gm. , 6 dm. , 29 mk. na obszarze dwor. 404 gr. kat. , 18 rzym. kat. , 16 izrl. , 404 Rus. , 34 Pol. . Par. rzym. kat. w Haliczu, gr. kat. w Majdanie. Ludność trudni Wysocko Wysocko Wysoczki Wysoczyno Wysoczynowka Wysoczany, wś pow. sanocki, par. gr. kat. w Płonny, st. p. Szczawne odl. 5, 6 klm. . Wś leży przy drodze żel. przemyskołupkowskiej, między stacyami Mokrem a Szczawnem u zbiegu pot. Płonki z Osławą, w okolicy górskiej. Kożuszne, przys. W. , na lew. brzegu Osławy, wzn. 451 mt. Gmina ma wraz z przys. Kożuszne 556 mk. , obszar dworski 7 mk. Ludność przeważnie grkat. obrządku. We wsi jest cerkiew filialna. Wysoczka, wś gospod. w pow. bukowskim grodziskim, okr. urz. bukowskim, ma urz. st. cyw. , st. kol. , pocztę i parafie obu wyznań w Buku, szkoły obu wyzn. w Żegowie, sad w Grodzisku, obszaru 76 ha, 7 dym. , 97 dusz 45 ew. . 2. W. , wś dwor. , tamże, ma obszaru 347 ba, 10 dym. , 127 dusz. Leży tuż pod Bukiem, da wniej zw. Negolewski 9 łan. , 3 zagr. , 1 pustkę i półłanek z kairczmą. W r. 1793 mieszka tu Augustyn Za borowski. W. Ł. Wysoczki, Duże, Małe i Średnie, w XVI w. Wysokie, wsie i folw. , pow. sandomierski, gm. Górki, par. Szczeglice, odl. od Sandomierza 29 w. W. Duże, wś, ob. Wysoki Duże. W. Średnie, wś i folw. , mają; 8 dm, 71 mk. , 234 mr. dwor. , 45 włość, 1827 r. 11 dm. , 40 mk. W. Małe, wś i folw. , mają 18 dm, 97 mk. , 1827 r. 11 dm. , 63 mk. W r. 1885 folw. W. Małe rozl. mr. 297 gr. or. i ogr. mr. 212, łąk mr. 10, past. mr. 7, lasu mr. 63, nieuż. mr. 4, bud. drew. 6; płodozm. 10 pol. ; las nienrządzony. Wś W. Małe os. 16, mr. 105; Juz w piętnastym wieku odróżniano cztery oddzielne wsi prima, secunda, tertia i quarta, w par. Szczeglice, miało 4 łany kra. i 1 zagr. z rolą, od których dawano dziesięcinę, wartości 4 grzyw. archidyakonowi sandomier skiemu. Wysokie secunda, własność Stani sława Biszowskiego h. Nieczuja, miało 5 łan. km. , karczmę, 2 zagr. z rolą, od których dziesięcinę płacono w Sandomierzu a z folwarku rycerskie go w Szczyglicach. Wysokie tertia, miało 9 łan. km. , 1 karczmę zagr. z rolą, od których dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , płacono kole giacie w Sandomierzu. Folwark rycerski dawał dziesięcinę pleb. w Szczyglicach. W. al. Maławieś, w par. Kiełczyna, własność Ce drów h. Gryf, miała 5 łan. , 1 zagr. , dających dzie sięcinę wartości do 5 grzyw. kollegiacie sando mierskiej. Karczmarze siedzieli na rolach kmiecych. Jeden folwark rycerski dawał dziesięcinę pleb. w Kiełczynie Długosz, L. B. , I, 318, 319, , 333, 333. W r. 1578 Wysokie major w par. Kiełczyn, należy do Sebastyana Lipnickie go, który płaci od 9 os. , 21 2 lą, 3 rzem. W, minor, w par. Szczeglice, ma w działach Wysockiego i Niedżwickiego 5 os. , 11 4 łana, 4 zagr. z rolą, 1 kom. , 1 ubog. , zaś Wyso czki Stanisława Lipnickiego mają 4 os. na 1 łanie. Mała wieś, w par. Kiełczyna, nie nosi już nazwy Wysokie Pawiń. , Małop. , 175, 176. Wysoczort, jezioro, w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, na płd. wsch. od jez. Putnego, daje początek dwu rzeczkom, z których jedna płynie ku płn. zach. a druga ku płd. i wpada do Meży. Wysoczyn 1. wś, pow. grójecki, gm. Kobylin, par. Worów, ma 42 mk. , 51 mr. W r. 1827 było 54 dm. , 500 mk. . Według reg. pobor. pow. grójeckiego z r. 1576, wś Wysoczyn, w par. Worowo, miała 2 łany Pawiński, Mazowsze, 231. 2. W. , wś i folw. nad rz. Wisłą, pow. garwoliński, gm. i par. Sobienie, Jeziory, odl. 18 w. od Garwolina, ma 48 dm. , 419 mk. W r. 1827 było 35 dm. , 266 mk. , par. Warszowice. W r. 1885 folw. W. w r. 1878 oddzielony od dóbr Dziecinów, rozl. mr. 549 gr. or. i ogr. mr. 264, łąk mr. 38, nieuż. mr. 247; bud. drew. 8. Spisy pobor. z XVI w. nie podają W. W r. 1669 wchodził w skład ststwa czerskiego. Wysoczyno, wś, pow. nowoaleksandrowski, gm Dukszty, okr. wiejski Magunele. , ma 2 dm. Należy do dworu Góry bar. Engelharda. Wysoczynowka, wś nad rz. Mżą, pow. Żmijewski gub. charkowskiej, gm. Zamoście, 54 dm. , 332 mk. , cerkiew, jarmark. Wysogoda al. Wyssogota al. Franzdorf, dwie kolonie, w pow. garwolińskim, gm. i par. Żelechów. W r. 1801 dziedzic Żelechowa, Ignacy Wyssogota Zakrzewski, na obszarze 100 włók lasu potworzył kolonie, które obsadził osadnikami niemieckimi. Czynsz oznaczył 4 złp. z morgi rocznie. Obecnie jest 128 osad rolnych, z których około r. 1880 tylko 24 zostawały w posiadaniu rodzin pochodzenia niemieckiego ale już słabo władających językiem niemieckim. Obszar obecny wynosi 3134 mr. 2410 roli, 314 lasu, 409 pastw. . Domów jest 139 i 1167 mk. 885 katol. , 252 ew. i 30 żyd. . We wsi urząd gminny, dwie szkoły i dwa wiatraki. Ob. Fransdorf. Wysogotowo, niem. Schwarzhauland, wś gosp. , w pow. poznańskim zachod. , w okr. urz. komornickim, ma urząd stanu cyw. i pocztę w Sadach, st. kol. w Dąbrowie, na linii PoznańZbąszyn. Szkoły obu wyzn. w miejscu. Par. katol. w Skórzewie, . ewang. na Holendrach Za krzewskich. Sądy w Poznaniu. Obszaru 372 ha, 32 dym. , 244 dusz. 109 ew. . Leży na zach. płn. Poznania. W r. 1793 dziedziczył tu Antoni Chłapowski z Dąbrówki. 2. W. , niem. , tlińskim, ma urząd stanu cyw. w Tarcach, st. kol. i pocztę w Jarocinie, szkoły obu wyznań w miejscu. Par. katol. w Twardowie, ewang. w Jarocinie, sąd w Jarocinie. Obszaru ma 302 ha, 38 dym. , 251 dusz, z tych 69 katol W r. 1793 był dziedzicem Hiacynt Zakrzewski z Wo li Książęcej. W. Ł. Wysoka, rzeczka, bierze początek śród la Wysogoda Wysoczany Wysoczany Wysogotowo Wysoczka Wysoczort Wysoczyn Wysoka sów, w płn. części pow. maryampolskiego, koło I wsi Ogorkiszki, niedaleko błota Ażarelis. Płynie przez Rymkie, Gulany, Wysoką Rudę, Judrzańską Rudę, Skindeliszki, Mazury, Gabryszki i wpada do Szeszupy z prawego brzegu, poniżej wsi Symaki, o 1 w. , na prawo od mostu na Szeszupie dla kolei landwarowskowierzbołow skiej. Długość biegu około 41 2 mili. Przyjmuje z praw. brzegu dopływy Jurę, Judraj, z lew. Narejkupie. Nad ta rzeczką zakładali osady karczownicy kraju Zapuszczańskiego, stanowiącego przedłużenie puszczy Jurborskiej, z drugiej strony Niemna. Wysoka 1. wś, folw. i dobra, na rz. b. naz. pow. grójecki, gm. Rykały, par. Przybyszew, odl. 20 w. od Grójca, ma 123 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 61 mk. Dobra W. składały się w r. 1886 z folw. Wysoka i Sanki rozl. mr. 955 gr. or. i ogr. mr. 479, łąk mr. 27, lasu mr. 100, nieuż. mr. 12; bud. mur. 2, drew. 13; płodozm. 14 pol; folw. Sanki gr. or. i ogr. mr. 265, łąk mr. 55, pastw. mr. 7, nieuż. mr. 11; bud. drew. 12; płodozm. 10 pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu, młyn wodny. Wś W. os 10, mr. 18, wś Sanki os. 4, mr. 94, wś wś Mała Wieś os. 7, mr. 134. Według reg. pobor. pow. grójeckiego z r. 1576, wś Wysoka Zawiszów, w par. Wyssemierzyce, własność Serafina Zawiszy miała 1 łan. Wysoka Magna, w par. Wyssemierzyce, miała 41 2 łana Pawiński, Mazowsze, 235. 2. W. al. Wola, wś, pow. gostyński, ob. Wólka Wysoka. 3. W. , wś, pow. radomski, gm. Orońsk, par. Wysoka. Jestto część wsi t. n. , położonej w pow. koneckim. W r. 1827 było 13 dm. , 81 mk. 4. W. , wś i folw. nad rz. Korzeniówką dopł. Radomki, pow. konecki, gm. Szydłowiec, par. Wysoka, odl. od Końskich 42 w. , posiada kościół par. drewniany, 12 dm. , 194 mk. , 185 mr. ziemi rządowej, 210 mr. włość. W r. 1827 było 11 dm. , 77 mk. Kościół par. , p. w. św. Mikołaja istniał już w połowie XVI w. W r. 1816 wzniesiono nowy z drzewa, dotąd stojący, obok którego niedawno zbudowano murowaną świątynię, krytą blachą, o pięciu ołtarzach z kamienia. W połowie w. wś była własnością. Zdziechowskich i Kozickich, miała łany km. , zagr. , folwark rycerski, od których dziesięcinę dawano klasztorowi wąchockiemu, 2 łany km. dawały dziesięcinę pleb. w Wysokiej. Pleban miał rolę i łąkę Długosz, L. B. , II, 522. Według reg. pobor. pow. radomskiego z r. 1569 we wsi Wysoka, Piotr Kozicki miał 2 łany, burgrabia radomski 4 łany, 2 zagr. Pawiński, Małop. , 309. W. par. , dek. konecki, ma 2654 dusz. 5. W, ob. Wysoka Pilicka. 6. W. , wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol odl. 12 w. , ma 20 dm. , 169 mk W r. 1827 było 6 dm. , 75 mk. 7. W. , Buchta, os. , pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya odl. 8 w. , ma 7 dm. , 28 mk. W 1827 r. 1 dm, 9 mk. 8. W. Góra, folw. dóbr Lasocin, w pow. włoszczowskim, gm. i par. Oleszno. 8. W. Góra al. Wysokie Góry, pow. suwalski, gm. Huta, par. Kaletnik, odl. od Suwałk 14 w. , ma 41 dm. , 237 mk. , szkołę początkową, W r. 1827 było 37 dm; , 220 mk. 10. W. Lelowska, wś i folw. , pow. będziński, gm. Żarki, par. Przybynów, odl. 42 w. od Będzina, przy drodze z Żarek do Częstochowy. Wś ma 58 dm. , 563 mk. , folw. 6 dm, 46 mk. W r. 1827 było 60 dm. , 415 mk. Dobra W. Lelowska składały się w r. 1817 z folw. W. i Józefów, nomenklatury Maszczyków rozl. mr. 1714 folw. W. gr. or. i ogr. mr. 424, łąk mr. 71, pastw. mr. 36, nieuż. mr. 78; bud. mur. 8, drew. 5; folw. Józefów gr. or. i ogr. mr. 68, łąk mr. 20, w wieczystych dzierżawach mr. 80, lasu mr. 914, nieuż. mr. 23; las nieurządzony, pokłady torfu i rudy żelaznej, młyn wodny. Z przestrzeni powyższej w r. 1892 oddzielono 134 mr. na eksploatacyę rudy żelaznej. Według. reg. pobor. pow. krakowskiego r. 1581, Myszkowska płaciła tu od 4 łan. km. , 6 zagr. bez roli, 1 łanu sołtysiego, 1 4 roli Pawiński, Małop. , 75, 436. 11. W. wś i folw. , pow, kutnowski, gm. Krośniewice, par. Nowe, odl. 10 w. od Kutna, ma 61 mk. W r. 1827 było 7 dm. , 82 mk. W r. 1890 folw. W. Mała rozl. mr. 417 gr. or. i ogr. mr. 319, łąk mr. 26, pastw. mr. 40, lasu mr. 13, nieuż. mr. 19; bud. 7, drew. 4. Wś W. Mała os. 7, mr. 67. Na początku XVI w. we wsi Wysoka łany kmiece dawały dziesięcinę kolegiacie łęczyckiej a folw. pleban. w Nowem Łaski, L. B. , 474. Według reg. pobor. pow. łęczyckiego z r. 1576, wś Wysoka, w par. Nowe, miała 3 posiadaczy na półłanie, 4 zagr. , 1 osad. , 1 kom. i 6 posiadaczy na 11 2 łanu, bez kmieci i 1 karczmę Pawiń. , Wielkop. , II, 84, 137. 12. W. Pilicka, wś i folw. , pow. będziński, gm. Rokitno Szlacheckie, par. Chruszczobród, odl. 20 w. od Będzina, ma fabrykę cementu, młyn wodny, pokłady wapna. Leży na wyniosłości z wapienia utworzonej. Wś ma 60 dm. , 520 mk. , folw. 12 dm, , 10 mk. , os. karcz. 1 dm. , 8 mk. W r. 1879 odkryto tu pokłady węgla kamiennego brunatnego. W r. 1885 folw. W. Pilicka rozl. mr. 1627; gr. or. i ogr. mr. 573, łąk mr. 138, pastw. mr. 119, lasu mr. 752, wody mr. 8, nieuż. mr. 37; bud. mur. 16, drew. 12, las nieurządzony. Wś W. Pilicka os. 56, mr. 309, wś Głazówka os. 9, mr. 67, wś Wiesiółki os. 15, mr. 127, wś Podlesie os. 8, mr. 54. W połowie XV w. wś W. , w par. Chruszczobród, własność Salomona, rajcy krakowskiego, h. Łabędź, miała 12 łan. km. , 2 łany sołtysie, z których dziesięcinę dawano plebanowi w Chruszczobrodzie Długosz, L. B. , II, 195. Według reg. pobor. pow. krakowskiego, w r. 1571, wś Wysoka, należąca do zamku w Ogrodzieńcu, w par. Chruszczobród, miała łan. km. , 2 kom. bez bydła, 2 łany Wysoka sołtysie Pawiński, Małop. , 36, 435. 13. W. Ruda, wś, pow. maryampdlski, gm. Gudele, par. Wysoka Ruda, odl. od Maryampola 30 w. , posiada kościół par. drewniany, 40 dm. , 381 mk. Jest to osada budników mazurskich. W r. 1827 było 14 dm, 156 mk. Jeszcze przed r. 1700 istniała tu kaplica, potem kościół filialny do par. Sapieżyszki. Obecny pochodzi z r. 1818. W. Ruda, par. , dek maryampolski, ma około 6000 dusz. 14. W. Wielka, wś i folw. , pow. kutnowski, gm. Krośniewice, par. Nowe, odl. 7 w. od Kutna, ma 159 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 95 mk. , par. Jamno. Dobra W. Wielka składały się w r. 1870 z folw. i wsi Wysoka, Wielka i Perna rozl. mr. 853 folw. W. Wielka gr. or. i ogr. mr. 495, łąk mr. 30, pastw. mr. 20, nieuż. mr. 10; bud. mur. 2, drew. 10; płodozm. 15 pol; folw. Perna gr. or. i ogr. mr. 260, łąk mr. 30, wody mr. 1, nieuż. mr. 7, bud. mur. 6, drew. 6; płodozm. 12 pol. Wś W. Wielka os. 10, mr. 15, wś Perna os. 13, mr. 15. Ob. Wysoka Mała, 15. W. Wola, folw. , pow. skierniewicki, gm. i par. Dębowa Góra, ob. Wola Wysocka. Br. Ch. Wysoka 1. folw. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Graużyszki, o 10 w. od Oszmiany, 1 dm. , 15 mk. katol. ; w 1865 r. własność Giedrojciów Jurachów. 2. W. , wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Mik o 7 w. , 20 dusz rewiz. osadn. wrusk. 3 W. , wś, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 39 w. od Wilna, 7 dm, 41 mk. katol. Wysoka, kolonia, pow. włodzimierski, gm. Kisielin o 4 w. , dom modlitwy. Wysoka, wś nad rzką Wysokonką, pow. bielski gub. smoleńskiej, gm. Jotkino, 52 dm. , 212 mk. Wysoka 1. potok, w pow. krakowskim, ob. Straha. 2. W. , potok, pow. sokalski, ob. Spasówka. Wysoka 1. niem. Hohe Wisoka, jeden z wielkich szczytów tatrzańskich, stanowi płd. zach. narożnik doliny Białej Wody. Wznosi się 2555 mt. Na płn. od niej leżą Rysy 2508 mt. , na wschód wschódpłd. Ganek i Żelazne Wrota. Na płd. zach. krańcu doliny Białej Wody u stóp W. leży Zmarzły staw 1794 mt. wzn. , od płn. strony poniżej turni leży Czeski Staw wzn. 1564 mt. do którego spływa woda ze Zmarzłego stawu, tworząc wodospad do 50 mt. wysoki. Wody Czeskiego stawu dają początek potokowi. Biała Woda. Widok jaki tworzy tu grupa szczytów ośnieżonych zamykających dolinę Białej Wody należy do najpiękniejszych w Tatrach. Wysoka, swą, nagą, , gładką, niemal ścianą, tworzy jakby olbrzymi kamienny mur odbijający tem wydatniej od bogatej w roślinność i tak powabnej doliny Białej Wody, w jej dolnej części. 2. W. Mała, jest to wschodni szczyt Grzebienia polskiego, wzn. 2430 mt. , ob. Polska przełęcz. 3. W. , wzgórze 284 mt. bezleśne w Drohomyślu, w pow. jaworowskim, ma 50 21 2 płn. szer. a 40 57 wsch. dług. Karta wojs, 5, XXVIII. 4. W. , szczyt 73 7 mt. w grzbiecie, który stanowi dział wód między Dniestrem a Ryką, dokąd też z niego odpływają wody. Wznosi się na granicy Jabłonki Wyżnej, Szandrowiec, Wołczego, w pow. turczańskim, na 40 331 wsch. dług. a 49 10 płn. szer. Karta wojs. , 9, XXVIII. 5. W. , szczyt 950 mt. wznosi się w grzbiecie Małachów Ihrowec, na granicy pow. bohorodczańskiego a kałuskiego, tudzież gmin Jasienia i Porohów. Z pod W. wypływa pot. Kuźmieniec i płynie do Łomnicy i Kuźmieniec Wielki płynący do Złotej Bystrzycy. Wznosi się na 419 46 wsch. dług. 48 361 2 płn. szer. Karta wojs. , 11, XXX. Wysoka 1. z Michałówką, Gołkówką i Stodoliną, wś, pow. jasielski, okr. sąd. frysztacki, par. rz. kat. w Dobrzechowie i Łączkach, urząd poczt. w Strzyżowie o 5 klm. . Gmina ma 2092 mk. , obszar większej własności 119 mk. Szkoła 1 klas. Wymieniona w dok. z r. 1277 w liczbie posiadłości klasztoru koprzywnickiego Kod. , Małop. , I, 110 i 304. W połowie w. W. al. Stodolna Wola, w par. Dobrzechów, własność klasztoru koprzywnickiego, miała łany km. , z których płacono czynsz, dawano jaja, sery, koguty; 2 karczmy z rolą płaciły 1 grzyw. , młyn dawał miarkę klasztorowi. Ze wszystkich ról dawano klasztorowi za dziesięcinę po 6 gr. szerokich i 8 zwyczajnych z łanu. Były też 2 łany sołtysie Długosz, L. B. , II, 293 i III, 390. W r. 1581 wś ta, w pow. pilzneńskim, w par. Dobrzechów ma 6 osad. , 2 łany, 4 zagr. z rolą, 3 zagr. , 4 ubogich, 3 rzem. Stodolina Wola podana jako osobna wieś w tejże parafii, ma 6 os. , 1 łan. , 1 zagr. , 1 łan sołtysi, 3 kom. , 1 ubogi, 2 rzem. Prócz tego część wsi Wysoka należała do par. w Łączkach. Tu Seweryn Bonar płacił od 10 osad. , 2 łan. , 2 zagr. z rolą, 4 komor. , 6 ubogich Pawiń. , Małop. , 246, 249. 2. W. , wś, pow. rzeszowski, par. rzym. kat. Zaczernia, st. p. Głogów o 5 klm. . Gmina posiada szkołę 1 klasową, 1800 mk. , obszar dworski 38 mk. 3. W. , wś, pow. łańcucki, parafia rz. kat. w miejscu, st. p. w Łańcucie o 3 klm. . Gmina ma 1152 mk. , obszar dwor. 32 mk. Szkoła gmina 1 klas. 4. W. kolo Jordanowa, wś, pow. myślenicki, par. rz. kat. w Jordanowie, tamże urząd. poczt. odl. 5, 3 klm. . Wś ma 753 mk. , obszar większej własności 32 mk. W r. 1581 wś W. , w par. Łętownia, w pow. szczyrzyckim, własność wojew kaliskiego, miała 11 4 łanu km. , 4 zagr. bez roli, 3 kom. z bydłem. 5. W. koło Kalwaryi, wś, pow. wadowicki, par. rz. kat. w miejscu, urząd poczt. i sąd okr. w Kalwaryi o 9, 1 klm. . Wś ma 957 mk. , obszar większej własności 71 mk. W połowie. Wysoka wś W. , w par. Marcyporęba miała łany km. , zagrodników, karczmy, z których płacono dziesięcinę po groszu z łanu proboszczowi w Porębie Długosz, L. B. , U, 53. Według reg. pobor. pow. szląskiego z r. 1581 wś W. miała w części Stan. Palczowskiego 1 kom. z bydłem, 1 bez bydła, 8 zarębników na kwarciech, 2 kom. z bydłem i 2 kom. bez bydła. Ciż Palczowscy mieli swe działy w Brzeźnicy i Porębie Markowej Pawiń. , Małop. , 102. Wysoka, szczyt górski 979 mt. w hr. orawskiem nad pot. Półhoranką. Wysoka, niem. Wissek, miasteczko, w pow. wyrzyskim, leży na zach. płn. Wyrzyska i Nakla, między Miasteczkiem i Łobżenicą, urz. st. cyw. , poczta, szkoły i parafie w miejscu, st. kol. w Białośliwiu Weissenhoehe, sąd w miejscu. Obszaru 931 ha, 118 dym. , 1044 dusz 409 prot. i 41 żyd. . W r. 1260 Bolesław ks. Polski nadał W. Mikołajowi swemu podkomorzemu. W r. 1348 wspomniana dziesięcina z W. w ugodzie między dziedzicami Dzwonowa i proboszczem z Dąbrówki Kościelnej. R. 1366 król Kazimierz nadaje W. Jakubowi, Walterowi i Heningowi z wraz z wielu przywilejami. Już w r. 1520 była W. miastem. Dawniej leżała na wzgórzu, ztąd nazwa, teraz u stóp wzgórza. Fundacya kościoła Augustyanów spowodowała przeniesienie osady w dolinę. Miasto posiadało prawo magdeburskie, ale ponieważ dokumenty się spaliły, w r. 1722 dziedziczka Apolonia ze Smoguleckich Tuczyńska wystawiła nowy przywilej. Wedle niego apelacya od magistratu szła do dworu. Dziedziczka zobowiązała burmistrzów, żeby dbali o naukę dla dzieci. Zastrzeżono także w przywileju, żeby co niedziela burmistrz z sędzią miejskim z całym magistratem bywali na mszy rannej. Ztąd mszę ranną nazywano mszą literatów. Mieszkańcom wolno było warzyć piwo i palie wódkę. W r. 1772 przeszła W. pod panowanie pruskie. Dostał ją minister Goerne, później była domeną, znów własnością Wiesego. W r. 1788 liczono w W. 63 domów i 346 dusz. W początku XIX w. 500 dusz, ale w r. 1816 było ich tylko 208, z tych 121 katol, 5 żydów. Dymów było 63. W r. 1837 było dusz 755 w 80 domach, kościół katol. i lut. modlitewnia. W r. 1843 podają tylko 250 dusz. W r. 1846 W. spaliła się zupełnie, ale już r. 1850 było 103 domów i 1055 dusz, z tych 504 katol. , 128 żydów. Jarmarków jest 4. Kościół katolicki pod wezw. św. Marcina istniał juz przed r. 1500. Do tego kościoła w początku w. Apolonia ze Smoguleckich Tuczyńska sprowadziła augustyanów, którym nadała wsio Dębówkę i Jeziorki i summę 6000 tynfów pol. , którą to fundacyą zatwierdził arcyb. Teodor Potocki r. 1729. Augustyani zbudowali nowy kościół murowany, kryty dachówką, z wieżą, a kś. Józef Kraszkowski, sufragan gnieźn. poświęcił go r. 1729. W r. 1578 należały do wsi Wysoczka, Bądecz, Rudno, Czajcze a w Młotkowie udziały Adama Młotkowskiego, Białośliwskiego i Piotra Tłukowskiego. W r. 1581 W. własność kasztelana poznańskiego, płaci pobór od 121 2 łan. os. , 2 ratajów, 20 rzemieśl. , 2 komorn. , 2 komorn. , z przedmieścia, 3 łan. pust. , szosu podwój. 6 zł. 12 gr. , od beczek gorzałki 3, od 6 zagrodników, od 1 owczarza z 70 owcami W r. 1793 jest dziedzicem Aleks. Potulicki na Więcborku. 2. W. al. Julienfelde, tez Gr. Wissek, domena król. pod W. ma urząd okr. w Białośliwiu. Obszaru 632 ha, 9 dym. , 149 mk. 68 katol. . 3. W. Wielka, wś gospod. , tamże, ma obszaru 409 ha, 24 dym. , 217 dusz, z tych 135 katol. 4. W. a, wś gospod. , w temże położeniu, ma obsz. 188 ha, 13 dym. , 121 dusz, z tych katol. 50. 5. W. Mała, wś dworska, tamże, ma obszaru 561 ha, 9 dym. , 159 dusz. 67 katol. . W r. 1578 miała 17 łan. , 3 zagr. , i rzemieśln. W r. 1793 posiadał ją Karol z Wrbna Rydzyński na Wyrzysku. 6. W. , wś dwor. , w pow. wągrowieckim, okr. urzęd. Skoki, st. kol. w Pobiedziskach, urz. poczt. w Kiszkowie, szkoły w Bliżycach, paraf. katol. w Dąbrówce Kościelnej, sąd w Wągrówcu. Ma obszaru 338 ha, 9 dym. , 105 dusz. Leży na północ Kiszkowa, płn. wschód Dąbrówki. W r. 1523 są tu role dziedziczne, z których część uprawia dwór a drugą kmiecie, 2 łany oddają dziesięcinę do Dąbrówki, reszta kapitule w Gnieźnie. W r. 1580 jedna część W. ma 11 łana os. i 2 zagr. , druga Wierzejskiej 1 łan. os. W r. 1620 Jadwiga Wierzejska ma 1 łan. folw. , 2 zagr. a Stefan Wysocki 11 2 łan. os. a 2 zagr. W r. 1793 siedzi tu Maksym. Złotnicki, następnie 1840 72 Skoraczewscy, r. 1884 Józef Kolski. Wieś ta przeszła obecnie w posiadanie komisyi kolonizacyjnej. Istnieje tu od r. 1853 szpital katol. na 2 osoby. Właściciel wsi ma dawać szpitalowi wolny opał, pościel, pomieszkanie i żywność. 7. W. al. Wysokie, w dok. Wisoczka, Wisoka, Chochowald, wś niegdyś parafialna, na płd. zach Międzyrzecza, należała w r. 1259 do klasztoru paradyskiego. Po r. 1580 kościół tutejszy afiliowany został do Kalawy. Dawniej też wś stała na innem miejscu bliżej Kalawy. Dziś leży w pow. i okr. urzęd. międzyrzeckim, urząd st. cyw. w Paradyżu, st. kol. w Międzyrzeczu, poczta w Liebenau, szkoły w miejscu, par. katol. w Kalawie, ewang. w Seeren, sądy w Międzyrzeczu. Obszaru 1572 ha, 54 dym. , 372 dusz 46 ew. , 1 żyd. Jezioro miało być dawniej bagniste. Znajdują na dnie jego pale, o których lud mówi, że na nich stał most. Wydobywają też z jeziora dęby olbrzymie i inne drzewa. Niekiedy wyławiają rybacy orzechy laskowe jakich juz niema w lasach Wysockich, Są to zapewne szczątki nawodnych Wysoka mieszkań. W r. 1580 jako własność klasztoru paradyskiego miała W. 22 łan. , 7 zagr. , 1 kom. , 1 osadn. , 1 rzemieśln. W. Ł. Wysoka 1. niem. Wittstock, dawniej Wysoka Pólna, dobra ryc. , nad jez. wysockiem, pow. tucholski, ag. poczt. w miejscu, st. kolejowa Silno, o 4, 5 klm. odl, par. kat. Raciąż; 963 ha 411 roli or. , 66 łąk, 295 lasu; 1885 r. 17 dm. , 33 dym. , 228 mk. , 218 kat, 10 ew. ; z tych przypada na kol. W. Mrowiniec 5 dm. , 25 mk. , na wyb. Seehof 1 dm. i 9 mk. a na Wysocki młyn 3 dm. i 23 mk. Jestto stara osada. Kilkakrotnie bowiem napotykano tu groby skrzynkowe z urnami ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. Ossowskiego, str. 35. W dok. pojawia się po raz pierwszy w przywileju ks pomorskiego Mestwina II, który r. 1276 nadaje viro nobili comiti lingua materna Woicech nuncupatur, nostro fideli subcamerario sibi suisque successoribus duas perpetualiter, vulgariter nuncupantur Wissoke, Lotine z tem jednak zastrzeżeniem, że gdyby nie pozostawił synów, jedna z tych włości nam przypadnie a druga damy komu się nam będzie podobało. Dan w Świeciu na zamku naszym. Świadkami są Przybysław, wojewoda świecki, Rasław, kasztelan w Szczytnie i inni ob. P. U. B. v, str. 241. R. 1313 nadaje w. mistrz krzyżacki Karol z Trewiru braciom Piotrowi, Jaśkowi i Wawrzyńcowi Świecom wsie W. Mędromierz, Kiełpin, Karczewo, Radzimin i Wysokę ob. Voigt Cod. dipl. Prus. , t. , Nr 71. R. 1314 sprzedają; synowie Wojciecha, Mikołaj i Wojciech swoje dobra Wysokę i Lotyń zakonowi za 80 grz. w Malborku ob. Zapiski ks. Kujota. R 1349 nadaje w. m. Henryk Dusemer wiernemu Gelunen i bratu jego Jodulhen dobra Wysokę oraz połowę jez. Objezierza i połowę jez. Parczenka z jazem w strudze, która idzie z tych obu jezior, na prawie magdeb. , jak je posiadał Maciej Matis ich antecessor. Użyczamy im też wszelkie sady, duże i małe, ręczne i gardłowe, i cokolwiek z tego przychodzi im należeć ma, tylko prawo gościnne sobie zatrzymujemy. Za to będą nam służyli we wszelkich pospolitych ruszeniach i pomagali przy naprawianiu, rozbieraniu i budowaniu zamków. Pomienionemu Gelunowi z łaski użyczamy i to prawo, że gdy z nami albo z braćmi naszymi gdzie w drodze będzie, sustentować się go podejmujemy. Gdyby się zaś przydało, czego Boże uchowaj, że pomieniony Geluna lub brat jego albo ich dzieci mieli zostać zabici, będzie kara 40 grzyw. wynosiła. Dan w Malborku ob. Odpisy Dregera, manuskr. w Pelplinie, str. 105. Lustracya z r. 1570 opiewa, ze W. posiadał wówczas Jan Wysocki, włók osiadłych było 12 4 20 gr. , ogrodników 5 ad 2 gr. , karczma caupona annua ad 12 gr. , rzemieślnik 1 ad 2 gr. Wizyta Trebnica z r. 1653 pisze Wysoka wś panów Wysockiego i Żukowskiego, de aula D. Wysocki dantur duae metretae silginis totiauenae. Item colonus unus, dat unam metretam silig. et alteram. De aula D. Żukowski dantur una et media metreta silig. , totidem avenae pag 111. W wizycie Jezierskiego z r. 1695 czytamy Michaelis Wiecki, de solyuntur missalia modii siliginis et totidem avenae pag. 15. Bracia Gelunen i Jodulhen to jedyni w tutejszej okolicy Prusacy, przez zakon krzyżacki włościami obdarzeni. Według taryfy poborowej z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu p. Lutomski od 2 włók osiad. 4 fl. ; p. Wysocki na 3 1 2 włóki folw. złożył jurament i był od poboru wolny. Possessores od wł. folw. płacili 6 fl. 15 gr. , p. Siedlecki 5 fl. , p. Floryan Wysocki 1 fl. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 183. R. 1717 płaci według taryfy pobor. na symplę Wysoka Polna z młynem 1 zł. 6 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 92. R. 1716 posiada te dobra Franciszek Lutomski. Tenże sprzedaje r. 1748 Chrystyanowi i Elżbiecie Keterom młyn z tartakiem, z zasiewami, ogrodami i łajkami aż do stawu raciązkiego za 1900 zł. ob. Zapiski kś. Kujota. W Topor. Goldbecka z r, 1789 czytamy że wś szl. , folw. i młyn, liczące razem 13 dymów, posiadał kanonik Lutomski str. 253. Od kilkudziesiąt lat są dobra tutejsze w ręku Jantów Półczyńskich, którzy w pobliskim Raciążu mają, swój grobowiec familijny. 2. W. Zaborska, w przeciwstawieniu do W. Pólnej, wś, pow. chojnicki, st. pocz. i paraf. kat. Leśno, 322 ha 110 roli or. , 13 łąk, 30 lasu; 1885 r. U dm. , 12 dym. , 77 mk. tylko kat. Według taryfy poborowej na symplę płacił tu r. 1717 p. Adam Wysocki 4 gr. 9 den. , p. Cisowski 4 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 92. W topografii Goldbecka z r. 1789 zapisana jest ta os. jako wś szl. o 8 dymach, na 3 działy podzielona str. 256. 3. W. , 1765 Wyszka, niem. Hohenfelde al. Wissek, wś pow. złotowski, st. pocz. Więcbork, paraf. kat, Sępólno, 510 ha 347 roli or. , 78 łąk; 1885 r. 16 dm. , 19 dym. , 128 mk. , 6 kat. , 122 ew. Włościanie tutejsi jako i ci ze Zboża mieli przywilej z r. 1748. Jedni z nich posiadali wolne włóki prawem dziedzicznem, drudzy siedzieli na wieczystej dzierżawie ob. Der Kreis Flatow v. , str. 270. Od r. 1893 znajduje się tu przystanek kolei więcborskiej. 4. W. , niem. Wiesenwald, wś, o 1 1 2 mili na płd. zach. od Starogardu, 7 klm. od Pelplina, pow. starogardzki, pomocnicza agentura pt. i 3klasowa szk. symult. w miejscu, paraf. kat. Bobowo, o 3, 5 klm. odl, 930 ha 782 roli or. , 83 łąk; 1885 r. 78 dm. , 142 dym. , 701 mk. , 666 kat. , 35 ewang. Już r. 1891 uchwalił sejmik powiatowy wybudowanie żwirówki z Paczewa na Wysoka Wysoka Czarny las aż do drogi idącej do Wysoki. Gle ba jest dosyć urodzajna, tak że po części i psze nicę rodzi. Posiada przywilej z r. 1352 przez Jana v. Wallerstein, stawiony ob. Gesch. d. St. Stargard von Stadie, str. 37. Tutejszy folw. także Wysoka zwa ny, obejmuje 183, 86 ha 163, 44 roli or. i ogr. , 15, 83 łąk, 2, 09 past. , 2 nieuż. , 0, 5 wody, da wniej posiadali go Bardzcy obecnie Raps, który go nabył od banku szczecińskiego za 154000 mrk. Lustracya starostwa gniewskie go z r. 1664 opiewa Wysoka, wś ma włók 50, sołeckich 6 juxta Privilegium Crucigerornm de A. 1352; konfirmowane r. 1654 Tacę do Bobowa daje z osiadłej włóki pół korca żyta i pół kor. owsa ob. acta, mspt. w Pelplinie, str. 58. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 wykazuje tu 208 kat. i 4 akat. str. 324. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jest W. jako wś król. o 36 dym. str. 256. 5. W, niem. , Garnem, pow. słupski, st. pocz. Garno, st. kol. Słupsk o 19 klm. odl, dziedzic Horn, 5 ha, 1885 r. 5 dm. , 6 dym. , 28 ew. mk. 6. W. , dok. Vissoke, Wierzycą w pow. starogardzkim, wymieniony w przywileju Grzymysława z r. 1198 przy ogra niczeniu posiadłości joanitów w Starogardzie dedi etiam beato Joanni quod de fluvio Verissa superius a castello soke usque ad fines Jaroson Jaroszewy supe rius ob. P. U. B. . Perlbach, str. 7 i Altpreuss, 1881, str. 487. 7. W. , niem. Wittssock, dobra szl. na Kaszubach, nad szosą gdańską, pow. wejherowski, agent. pocz. zosta ła tu otworzona r. 1890, par. kat. i st. kol Oli wa o 5, 5 klm. odl, 445 ha 368 roli orn. ; 1885 r. 12 dm. , 23 dym. , 111 mk. , 102 kat. , 9 ew. ; mleczarnia i hodowla bydła, dziedzic Daniel Koschmider. R. 1283 nadaje ks. Mestwin wś tę cystersom w Oliwie ob. P. U. B. v. Perl bach, str. 312. Po kasacie dóbr duchownych wydał ją biskup r. 1782 w wieczystą dzierża wę. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jako wś szl. i folw. o 9 dymach str. 253. Do bra te zamieniają teraz na włości rentowe. 8. W. , niem. Wittstock, wyb. do Jeleńskiej Huty, pow. wejherowski, st. pocz. Przetoczyn; 1885 r. 4 dm. , 37 mk. 9. W. , dok, Wissoka, wś zagi niona w ziemi gniewskiej; r. 1245 posiadali ją cystersi w Oliwie ob. Perlbach P. U. B. , str. 74. Kś. Fr. Wysoka 1. dobra i wś, pow. wielkostrzelecki, par. kat. Wysoka, ew. W. Strzelce. W r. 1885 dobra miały 449 ha, 8 dm. , 120 mk. 3 ew. ; kolonia 46 ha, 18 dm. , 139 mk. kat. ; wś 143 ha, 51 dm. , 373 mk. 1 ew. . Kościół par. katolicki. Ślady starego grodziska. Łomy wapienia. Par. W. dek. wielkostrzeleckiego miała 1869 r. 2916 katol. , 20 ewang. 2. W. , dobra i wś, pow. olesiński, par. kat. Wysoka, ew. Olesin. W r. 1885 dobra miały 799 ha, 4 dm. , 43 mk. 18 ew. ; wś 863 ha, 99 dm. , 564 mk. 2 ew. . Kościół par. katolicki. Na obszarze wsi nomenklatury Grodzisko i Kamień. Par. W. dek. olesińskiego 1869 r. miała 3725 katol, 81 ewang, , 11 izr. Wysoka, niem. Hohendorf, wś, pow. niborski, st. pocz. Soldau. Wysoka 1. łuż. , niem. Weissig, wś pod Czornobohem. 2. W wś w pobliżu Woslinka na Łużycach. Wysoka Buda 1. wś i folw. , pow. czerykowski, gm. Dubrowica. Wś ma 23 dm. , 188 mk. ; folw. , od 1872 r. własność Kamieńskich, 440 dzies. 36 roli, 14 łąk, 190 lasu. 2. W. B. , wś i folw. , pow. mścisławski, gm. Sożno. Wś ma 35 dm. , 229 mk. ; folw. , od 1867 r. Puszkarewiczów, 438 dzies. 40 roli, 20 łąk, 222 lasu; karczma. Wysoka Góra 1. folw, pow. słonimski, w 3 okr. pol, gm. Dereczyn, należy do dóbr Aleksandrya, Laury Zeime. 2 W, uroczysko osiadłe, pow. borysowski, w 2 okr. pol łohojskim, gm. Smolewicze, o 43 w. od Borysowa. 3. W. G, białorus. WysokajaHara, folw. nad rz. Ussą, pow. ihumeński, w 2 okr. pol berezyńskim, gm. Jakszyce, należy do domin. Bohuszewicze, poprzednio własność Bolesława Świętorzeckiego, od 1875 r. nadany gen. Pawłowi Szegunowowi, gubernatorowi mińskiemu. Bohuszewicze z W. G. mają około 200 włók obszaru. 4. W. G. , białoros. Wysokaja Hara, wś i fol nad bezim. strugą, płynącą śród błot okoli cznych, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Pohost, o 68 w. od Ihumenia, ma 17 osad; grunta piaszczyste. W. G. , zaśc. , pow. ihumeński, w 3 okr. pol berezyńskim, gm. Bieliczany, par. kat. Berezyna, o 35 w. od Ihume nia. 6. W. G. , uroczysko zasiedlone, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Ostrożyce, o 24 w. od Mińska, własność Michalewiczów, ma 11 2 włóki. A. Jel. Wysoka Góra 1. 284 mt. w Drohomyślu, w pow. jaworowskim, z płn. wsch. strony nieco lasem porosła, o stokach łagodnych, na 50 3 płn. szer. , 49 57 wsch. dług. Karta wojs. , 5, XXVIII. 2. W. G. , wzgórze 218 mt. lesiste, po praw. brzegu Żełdca, w Reklińcu, w pow. żółkiewskim Karta wojs. , 4, XXX. 3. W. G. , 408 mt. bezleśny szczyt nad Gniłą Lipą, w Bogdanówce, pow. złoczowskim, na 42 58 wsch. dług. , 49 411 2 płn. szer. Karta wojs. , 7, XXXII. 4. W. G. , wyniosłość 363 mt. w Żulicach, pow. złoczowski, występuje z grzbietu Woroniaków na 49 521 2 płn. sz. g. 42 33 wsch. dług. Karta wojs. , 6, XXXII. 5. W. G. 413 mt. na granicy Bogdanówki. i Ostaszowiec, w pow. złoczowskim, na 43 wsch. dług. ,, Wysoka Wysoka Woda Wysoki Wysoki Brzeg Wysoka Hola Wysoka Klewa Wysoka Wieś Wysoka Grobla XXXII. 6. W. G. , lesiste wzgórze 406 mt. rozłożyste, we wsi Narajowie, w pow. brzeżańskim, na 42 27 wsch. dług. , 49 293 4 płn. szer. Wody odciekają do pot. Lipy Karta wojs. , 8, XXXI. 7. W. G. 402 mt. wśród polistych garbów w Baranówce, pow. brzeżański. Wody z niej odciekają do pot. Ceniowki. Wznosi się na 42 43 wsch. dług. , 49 271 2. 411 mt. w Litiatynie wśród polistych garbów, w pow. brzeżańskim, na 42 43 wsch. dług. , 49 23 płn. szer. Karta wojs. , 8, XXXII. 9. W. G. 373 mt. na polistych obszarach na granicy Hajworonki i Burkanowa, w pow. podhajeckim, na 42 421 2 wsch. dług. , 49 15 płn. szer. Karta wojs. , 8, XXXII. 10. W. G. 372 mt. na polistych obszarach Kupczyniec, w pow. tarnopolskim, na 42 43 wsch. dług. , 49 261 2 płn. szer. Karta wojs. , 8, XXXII. 11. W. G. 309 mt. w Niżborgu Nowym, w pow. husiatyńskim, na 49 81 2 płn. szer. , 43 43 wsch. dług. Karta wojs. , 9, XXXIV. 12. W. G. 297 mt. na granicy Czortowca, Harasimowa i Hawryłaku, w pow. horodeńskim, na 48 44 płn. szer. , 42 56 wsch. dług. Karta wojs. , 11, XXXII. 13. W. G. 406 mt. z rzadka lisem porosła, na granicy Lipowiec i Wiśniowczyka, w pow. przemyślańskim. Wody ztąd odciekają do pot. Łoniówki na płn. wsch. , a do Gniłej Lipy na zachód. Wznosi się na 42 221 2 wsch. dług. , 49 42 płn. szer. Karta wojs. , 7, XXXI. 14. W. G. 342 mt. w Uniatyczach, w pow. drohobyckim, na 41 21 2 wsch. dług. , 49 221 2. Wysoka Grobla, zaśc. szl. nad potokiem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 34 w. od Oszmiany, 2 dm. , 21 mk. katol. Wysoka Grobla 1. wś nad rz. Szumiłówką Markówką, pow. olhopolski, na pograniczu pow. jampolskiego, okr. pol. Pieszczanka, gm. i par. Miastkówka, st. poczt. i dr. żel. Krzyżopol o 10 w. , odl. o 70 w. od Olhopola, ma 149 dm. , 614 mk. , 633 dzies. ziemi włośc. , 450 dworskiej, młyn wodny. Dobra niegdyś Lubo mirskich, następnie Jaroszyńskich, dziś Tyzenhauzena. 2. W. G. , wś nad rz. Kalusem, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. pol. Wierzbowiec, gm. Osłamów, par. praw. Karyżyn, katol. Wońkowce, sąd i st. poczt. Letniowce Nowa Uszyca, ma 14 osad. Należała do Ignacego Czerkasa, chorążego, obecnie wchodzi w skład dóbr wońkowickich, Kosielskiej. Dr. M. Wysoka Hola, niem. Hoheheide, wś na Łużycach. Wysoka Klewa, góra 1110 mt. , stoki której spadające do doliny Holy atynki są dobrze rozwinięte i okryte wielkimi lasami. Wznosi się w Karpatach węgierskich, na 41 8 wsch. dług. 48 38 płn. szer. Karta wojs. , 11, XXIX. Wysoka Lada 1. zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. i par. katol. Łohojsk, gm. Smolewicze, ma 4 osad; dawniej własność radziwiłowska, do domin. Smolewicze należąca, z kolei ks. Wittgenstejnów, obecnie przeznaczony do sprze daży. 2. W. L. , folw. , pow. słucki, w 3 okr. pol, , gm. Hresk. A. Jel. Wysoka Lipa, wś, pow. nowogródzki, o 65 w. od Nowogródka, ob. Lipa, Wysoka Mała, szczyt w Tatrach Spiskich, wzniesiony 2196 mt. npm. , ob. Wysoka Starzyna, okolica, pow. ihumeń ski, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, o 30 w. od Ihumenia. Mają tu małe własności chrześcianie i żydzi, A. Jel. Wysoka Woda, niem. Hochwasser, kol. do Sopotu, pow. wejherowski, st. pocz. Oliwa, zawiera 5 włók i 11 morgów; 1885 r. 4 dm. , 17 mk. Na własność wydana r. 1783. Kś. Fr. Wysoka Wieś, niem. Hochdorf, kol. do Nowej Tucholi, pow. tucholski, st. pocz. i par. kat. Tuchola; 1885 r. 12 dm. , 82 mk. Wysoki, folw. , pow. sejneński, ob. Liszków, Wysoki Duże, al. Wysoczki wś i fol. i W. Średnie, wś i fol. , pow. sandomierski, gm. Górki, par. Szczeglice, odl. od Sandomierza 28 w. , ma 36 dm. , 208 mk. , 138 mr. dwor. , 206 mr. włośc. W 1827 r. było 18 dm. , 100 mk. W r. 1880 folw. W. Wielkie rozl. mr. 209 gr. or. i ogr. mr. 116, łąk mr. 11, pastw. mr. 51, lasu mr. 20, nieuż. mr. 12; bud. drewn. 9; płodozm. 9pol. W r. 1886 folw. W. Średnie al. Wielkie rozl. mr. 184 gr. or. i ogr. mr. 163, łąk mr. 6, pastw. mr. 12, nieuż. mr. 3; bud. drew. 9. Wś W. Średnie os. 6, mr. 45. W połowie XV w. wś Wysokie Wielkie w par. Szczyglice, własność Biszowskiego i Prandoty h. Nieczuja i 0drowąż i Jakuba Jaguszewskiego h. Habdank, miały 9 łan. km. , karczmę, zagr. z rolą, z których płacono dziesięcinę archidyakonii sandomierskiej. Z folw. płacono dziesięcinę pleban. w Szczyglicach; 4 zagr. dawało połowę dziesięciny archidyak. sandom. a połowę kościołowi w Kielcach Długosz, L. B. , II, 332. W r. 1578 wś Wyssokie Minor miała w działach Jakuba i Walentego Wysockich i Stan. Niedzwickiego 5 os. , 11 4 łan. , 4 zagr. z rolą, 1 kom. , 2 ubog. Wieś Wysoczky, w dziale Stan. Lipnickiego 4 os. , 1 łan. Pawiń. , Małop. , 176. Wysoki Borek, folw. , pow. czerykowski, od 1865 r. Azanczowskich, 5695 dzies. 250 roli, 140 łąk, 5000 lasu; 4 karczmy dają 500 rs. Wysoki Brzeg, białoros. Wysoki Bierah, folw. nad rzeką Schą albo Chą, lewym dopł. Be rezyny, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i par. kat. Chołopienicze, gm. Zaczyście, o 25 w. od Borysowa. Miejscowość dość odludna, nizinna, grunta lekkie. A. Jel. Wysoki Chełm, wś, pow. orszański, gm. Chłystowo, ma 11 dm. , 74 mk. Wysoka Grobla Wysoki Dwór Wysoki Dąb Wysoki Dąb, niem. Hoheneichen, dobra, pow. grudziądzki, st. p. Goczałkowo, par. kat. Święte, 404 ha 75 roli on, 10 łąk, 277 lasu; 1885 r. 6 dm. , 18 dym. , 109 mk. , 45 kat. , 64 ew. Dziedzic v. Koerber. Kś, Fr. Wysoki Dwór 1. folw. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 64 w. od Wilna, 1 dm. , 12 mk. katol. 2. W. D. , wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty o 7 w. , okr. wiejski i dobra w 1865 r. Malewskich, Leoniszki, o 45 w. od Wilna, 10 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podany jako zaśc. , mający 1 dm. , 7 mk. katol. 3. W. D. , zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 7 w. , okr. wiejski Widziniszki, o 64 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol; należy do dóbr skarbowych Białodwór. 4. W. D. , mko i folw. nad rz. Wierzchnią i jez. Nawa, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Wysoki Dwór, paraf. katol. Użugość, odl. o 33 w. od Trok. Folw. ma 2 dm, 16 mk. 4 prawosł. , 12 katol, mko zaś 28 dm. , 634 mk. 41 prawosł. , 386 katol. , 8 ewang. , 5 mahomet. , 194 żydów, zarząd gminny, cerkiew paraf, dom modlitwy żydowski, szkołę ludową, , koszary, gorzelnię, 2 jarmarki. Cerkiew par. murowana, p. w. Pokrowy N. M. P. , przerobioną została z kościoła po zniesionym klasztorze dominikanów. Parafia praw. , dekanatu błagoczynia trockiego; 650 wiernych, Okrąg wiejski W. D. , obejmuje tylko mko t, n. Gmina dzieli się na 16 okręgów starostw wiejskich W. D. , Władysławów, Kotłowo, Oleszyszki, Różewo, Wierzchnierzecze, Lemiany, Użugość, Scypioniszki, Biejżany, Mergiszki, Czyżuny, Gierejciszki, Jasiedańce, Bobrowniki i Ryn gołajcie obejmuje 80 miejscowości, mających 399 dm. . 6317 mk. włościan. W 1865 r. 1910 dusz rewiz. Włościanie uwłaszczeni zostali na 6848 dzies. 5041 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 13387 dzies. ziemi właścicieli prywatnych 5562 roli, 5 dz. skarb. i 111 82 roli należących do cerkwi i kościołów. W. D. stanowił pierwotnie dzierżawę królewską, nadany przez Zygmunta I sokolniczemu Iwanowi Lackiemu, zbiegłemu z Moskwy. Jan Alfons Lacki, później ssta gieneralny ks. żmujdzkiego, wraz z żoną swą Joanną z Talwojszów, fundują tu 1629 r. klasztor dominikanów. Dominikanie składali konwent z 12 zakonników i zarządzali parafią, dziś rozdzieloną i przyłączoną do parafii sąsiednich. Obecnie mko należy do Malewskich. W 1850 r. dobra, należące również do Malewskich, składały się z mka, folw. i zaśc. i miały 1112 dzies. rozległości. Okolica wzgórzysta, mko bowiem leży na t. . wyżynie nadbaltyckiej al Pojezierzu. Najwyższe wzniesienie sięga tu 260 mt. npm. W okolicy znajduje się tuf wapienny. W pobliżu mka mają źródła rz. Strawa i Wierzchnia. Jedynym śladem dawnego zamku Lackich pozostały nazwy jeziora i góry nad niem wznoszącej się, zwanych ZamSłownik Geograficzny. kowemi. Stosunki florystyczne okolic W. D. badał Łapczyński Pamięt. fizyogr. , t. 5. W. D. , dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol, gm. Wilkija, o 48 w. od Kowna, 24 w. od Kiejdan, 10 w. od Czekiszek st pocz. i par. katol i tyleż w. od Niemna. Najwyższy punkt wznie sienia między Niemnem, Dubissą i Niewiażą. Dobra składają się z ekonomii Wysoki Dwór i Preny i mają 1180 dzies. 610 lasów, 83 nieuż. . Gleba glinkowata, bardzo urodzajna, grunta pszenne, gospodarstwo rolne wysoko ro zwinięte, lasy racyonalnie urządzone, podzielone na poręby 75letnie, składają się przeważnie z jesionów, dębów i lip. Własność dawniej Jeleńskich, od których kupił w 1805 r. Marcin Białłozor. Po śmierci ostatniej właścicielki tego imienia, Eleonory 1861, majętność przeszła do jej sióstr, obecnie należy do Heleny z Per gussów Michałowej Podbereskiej. Oprócz zapro wadzenia wzorowego gospodarstwa i starannej hodowli, Podbereski założył tu w 1877 r. na wielką skalę, fabrykę parową kół, osi i wo zów, która spłonęła d. 22 marca 1879 r. ale została już odbudowaną. 6. W. D, folw. , pow. kowieński, w 4 okr. pol, gm. Janowo o 38 w. od Kowna, własność Kulwieców, ma 202 19 lasu, 121 nieuż. . 7. W. D. , folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 64 w. od Nowoaleksandrowska, należy do dóbr Rakiszki, hr. Przeździeckiej. 8. W. D. , dwór nad Niemenkiem, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, gm. Ponadel, o 93 w. od Nowoaleksandro wska, własność Kościałkowskiego Henryka, ma 526 dzies. 81 lasu, 41 nieuż. . W 1889 r. był tu młyn wodny i gorzelnia. 9. W. D. al. , dwór nad błotem Usłoją, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, gm. Remigoła, o 25 w. od Poniewieża, w 1859 r. 4 dm. . 28 mk. Ko ściół paraf. kat. o 1 2 w. od dworu, w osadzie zwanej Anciszki, p. w. św. Mateusza, z drzewa wzniesiony w 1789 r. przez dziedzica Kozakowskiego. Parafia katol, dekanatu poniewieskiego, 1292 dusz. Dobra, własność dawniej Szwojnickich, teraz Muśnickich, mają 630 dzies. 159 lasu, złożonego z brzozy, osiny, dębu i nieco je sionu, 147 nieuż. . Gleba na wzgórzach zwiro wata i piaszczysta, w nizinach czarnoziemna; łąki przeważnie błotniste, mało dają siana, porosłe mchem. Dwór położony na dość wynio słem wzgórzu. 10. W. D. , folw. , pow. ponie wieski, w 2 okr. pol, o 72 w. od Poniewieża. 11. W. D. . żmujdzkie Auksztdwara, dobra, pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. i par. Szy dłów, o 21 w. od Rossień, własność Kontrymów, ma 716 dzies. 323 dzies. lasu, 3 nieuż. . 12. W. D. , folw. , pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol, gm. Konstantynowo, należy do dóbr Dziewałtowo, hr. Jana Tyszkiewicza. J. Krz. Wysoki Dwór, ob. Didowszczyzna t. II, 31. 9 Wysoki Dział 1. pasmo górskie 990 mt. na lew. brzegu Rabskiego potoka, w obrębie gm. . w pow. liskim. Z zach. stoków tego działu bierze początek pot. Olchowaty. W pasmie tym występuje szczyt Pohary. 2. W. D. , góra 473 mt. ze szczytem bezleśnym i położystym, stoki dobrze rozwinięte. Wznosi się w Morochowie, na granicy Niebieszyna, w pow. sanockim, na 39 51 wsch. dług. , 49 291 2 płn. szer. Wody spływają do Osławy Karta wojs. , 8, XXVI. 3. W. D. , góra 641 mt. bezleśna w Dźwiniaczu, w pow. liskim, na 40 14 wsch. dług. , 49 291 2 płn. szer. Wody ztąd odpływają na wschód do pot. Uniaczki, na zach. do Srednicy Karta wojs. , 3, XXVII. Ob. Łodynka. 4. W. D. , góra ze szczytem bezleśnym, w Ratem, pow. liski, na 39 521 2 wsch. dług. , 49 18 płn. szer. Wody odpływają do pot. Rabskiego Karta wojs. , 8, XXVI. 5. W. D. , bezleśne wzgórze 641 mt. w Leszczowatem, w pow. liskim, na 40 14 wsch. dług. , 49 30 płn. szer. Wody odpływają do Serednicy i Uniaczki Karta wojsk. , 8, XXVII. Wysoki Garb 1. pagórek 222 mt. wysoki, nad sąsiednią okolicą ledwie 12 mt. wzniesiony, w okół podmokły obszar. Wznosi się we wsi Radwańce, w pow. sokalskim, na 42 3 wsch. dług. , 50 171 2 płn. szer. Karta wojs. , 4, XXXI. 2. W. G. , szczyt 411 mt. w garbach bez wyraźnego kierunku, pomiędzy Kluczówką a pot. Wierbiążycem w Kluczowie Małym, w pow. kołomyjskim, na 42 36 wsch. dług. 48 30 płn. szer. Karta wojs. , 12, XXXII. Wysoki Grąd, niem. Wyssocki Grund, wś, pow. szczycieński, st. p. Wysoki Gron, szczyt, w granicznym grzbiecie Beskidu od Węgier 909 mt. , we Woli Mielcowej, w pow. liskim, na 39 48 wsch. dług. 49 12 płn. szer. Ztąd poczyna się grzbiet Kiczerka i ciągnie się na północ do doliny Osławy Karta wojs. , 9, XXVI. Wysoki 1. góra bezleśna 583 mt. w Serednicy, w pow. liskim, na 40 11 wsch. dług. , 49 30 płn. szer. Wody odpływają z tej góry do pot. Serednicy. Karta Wojs. , 8, XXVII. 2. W. H. , góra 845 mt. w grzbiecie pomiędzy Oporem a pot. Różanką, Wznosi się na obszarze Sławska, w pow. stryjskim, na 41 9 wsch. dług. a 48 511 2 płn. szer. Karta wojs. , 10, XXIX. Wysoki Horodziec, wś, pow. sieński, gm. Wysoki Horodziec, cerkiew paraf. drewniana, szkoła ludowa. Wysoki Kamień 1. niem. Hohenstein, wś, pow wałecki, st. pocz. Jabłonowo, paraf. kat. Nakielno, 273 ha 210 roli orn. , 14 łąk, 6 lasu; 1885 r. 16 dm. , 23 dym. , 139 mk. . 136 ew. , 3 żyd. , z których na dobra przypada 47 mk. i 4 dm. 2. W. K. , dobra ryc, tamże, 832 ha 732 roli orn. , 22 łąk, 66 lasu; 1885 r. 12 dm. , 40 dym. , 271 mk. , 8 kat. , 263 ew. , z których na folw. dm. i 14 mk. , a na dobra 117 mk. ; cegielnia, hodowla bydła holend. Kś. Fr. Wysoki Kościól 1. niem. Hochkirch, 1400 Hokirche, wś, pow. trzebnicki, leży na górach Wysokokościelnych, par. katol. Schebitz, ew. w miejscu. Wś ma 109 ha 93 roli, 4 lasu 24 dm. , 121 mk. 7 kat. . Kościół tutejszy istnieje zdawna. W r. 1714 nowy z drzewa wzniesiono, obecny murowany z r. 1827. 2. W. K. , niem. Hochkirch, 1302 Alta ecclesia, wś i dobra, pow. głogowski, par. kat. w miejscu, ew. Gramschuetz. Wś ma 23 ha, 36 dm. , 172 mk. 8 ew. ; dobra 111 ha 75 roli, 1 dm. , 5 mk. katol. W aktach kościoła z r. 1678 powiedziano że jest to najstarszy kościół w całym księstwie głogowskiem. Data założenia nieznana. Jest tu cudowny obraz M. Boskiej do którego odbywają się pielgrzymki gromadzące tysiące pobożnych ze Szląska i Wielkopolski. 3. W. K. , 1321 Alta ecclesia, 1353 Hoenkirche, wś i dobra, pow. lignicki, par. ew. w miejscu, kat. Malice, ma 45 ha, 17 dm. , 104 mk. 2 kat. , dobra zaś 139 ha 107 roli, 5 dm. , 81 mk. 15 katol. . Kościół par. ewang. , cegielnia. 4. W. K. , niem. Hohkirch, wś, pow. zgorzelicki, par. ew. w miejscu. Wś ma 514 ha 353 roli, 66 łąk i 68 lasu, 98 dm. , 392 mk. 8 kat. . Do r. 1815 należała do Łużyc Saskich. Kościół par. ewangielicki. Wysoki Las, ob. Wereszczaty. Wysoki Las, obszar pagórkowaty, lesisty w Dziczkach, w pow. rohatyńskim. Wody odpływają potoczkami do Gniłej Lipy i Świerza Karta wojs. , 8, XXXI. Wysoki Most, wś, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Wigry, odl. od Sejn 12 w. , ma 8 dm. , 80 mk. W 1827 r. 1 dm. , 17 mk. Wysoki Most, uroczysko, pow. borysowski, gm. Chołopienicze. A. Jel. Wysoki Ostrow 1. uroczysko osiadło, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, w gm. poprzednio Rudobiełka, teraz Karpiłówka, o 69 w. od Bobrujska. 2. W. O. , osada leśna i uroczysko, w pow. rzeczyckim, gm. Jołcza, w okolicy strugi błotnej Dzielihoszcze i kotliny rze ki Brahinki. A. Jel. Wysoki Piee, wś nad Teterewem, pow. żytomierski, gm. Trojanów, ma 6 dm. , 45 mk, st. poczt. między Cudnowem o 18 w. a Korczykiem, fabryka odlewów żelaznych i fryszerka, austerya porządna, murowana. Z powodu braku rudy żelaznej wytapiają tu rocznie zaledwo 2000 pudów surowcu. Własność dawniej hr. Ilińskich, następnie Steckich, . Wysoki Połk, wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol, gm. i par. prawosł. Parycze o 2 w. , przy Wysoki Piee Wysoki Połk Wysoki Ostrow Wysoki Grąd Wysoki Horodziec Wysoki Kościól Wysoki Las Wysoki Dział gośc. poczt. z Bobrujska do Parycz i dalej, o 47 w. od Bobrujska, ma 18 osad. Niegdyś królewszczyzna w sstwie paryckiem, potem donacya rodziny Puszczynów przy domin. Parycze. Łąk dostatek, grunta lekkie. A. Jel. Wysoki Regiel, góra w pasmie kop tatrzańskich. Stoki jego spadają stopniami na polanę Cyrhlę Wawrzyczkową. Wysoki Regiel jest szerokim, położystym grzbietem i tworzy wyżynę zwaną Błociskami. Z wyżyny wznosi się Grań opadający stromo ku Suchej Wodzie i ku Cichowańskiemu. Płynie koło niego Cicha Woda, Przyporniak, obok licznych bezimiennych. Wznosi się na 49 17 płn. szer. , 37 44 wsch. dług. Wysokość 1166, 38 mt. Stan. Kuczyński i Edw. Skiba Sprawozod. kom. fiz. , III, 1869. Wysoki Stan, zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Łosznica, o 25 w. od Borysowa. A. Jel. Wysoki Szumiel, uroczysko zasiedlone, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. i gm. Kaczorycze, około 31 4 włóki, własność Rewkiewiczów. Wysoki werch 1. al. Ostry Werch, góra 1245 mt. , wznosi się w pośród lasów szpilko wych, w postaci kopca i grzbietu, ciągnącego się pomiędzy pot. Rżanką a pot. Sławskiem, na granicy wsi Wołosianki a Rożanki Wyżnej, w pow. stryjskim, na 41 9 wsch. dług. , 48 47 płn. szer. Karta wojsk. , 10, XXIX. 2. W. , szczyt 700 mt. wysoki, wznosi się w małym grzbiecie, pomiędzy Dniestrzykiem Dubowym a Boberką. Wody z bezleśnej tej góry odpływają do Byki na zachód, a na wsch. do Dniestru. W. werch wznosi się na 40 28 wsch. dług. , 49 13 płn. szer. Karta woj. , 9, XXVII. 3. W. W. 484 mt. , szczyt w Karpatach, na Węgrzech, nad pot. Ulieską, dopł. Ungu Karta wojsk. , 10, XXVII. 4. W. W. , ob. Żwinin Wysoki zamek, ob. Lwów t. , 497. Wysokie, jezioro, w pow. suwalskim, koło wsi Supienie Szupienie, oddzielone wąskim pasem ziemi od Rospudy, brzegi ma niskie bezleśne, obszaru około 20 mr. Wysokie 1. wś i folw. nad rz. Wiercicą, pow. koniński, gm. Wysokie, par. Kramsk, odl. 14 w. od Konina, ma 24 dm. , 290 mk. , szkoła początkowa, urząd gminny, cztery wiatraki, sklep wiejski katolicki. W r. 1827 było 22 dm. , 195 mk. W r. 1876 folw. W. rozl. m. 724 gr. or. i ogr. mr. 429, łąk mr. 220, pastw. mr. 1, wody mr. 6, lasu mr. 48, nieuż. mr. 19; bud. mur. 13, drew. 6, płodozm. 6 i 9 pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu. Do folw. poprzednio należały wś W. os. 123, mr. 112, wś Drążek os. 46. mr. 291, wś Kuźnica os. 15, mr. 264, wś Wylany os. 90, mr. 536, wś Podgór os. 64, mr. 431, wś Konstantynowo os. 20, mr. 610, wśNiwki Stawiska os. 7, mr. 87, wś Marcinów Grunt os. 4, mr. 27. wś Borki os. 31, mr. 371, wś Podgórz os. 15, mr. 99, wś Winnica os. 57, mr. 193, wś Stanisławów os. 13, mr. 177, wś Marysiu os. 11, mr. 93, wś Milin os 17, mr. 207, wś Brzaski os. 7, mr. 60, wś Barcie os. 14, mr. 139. Według reg. pobor. pow. konińskiego z r. 1579, wś Wysokie, w par. Krabsko, miała 3 łany, 5 zagr. bez roli, 2 kom. bez bydła Pawiński, Wielkop. , 232. W ostatnich czasach własność hr. Miączyńskich, po nich Makarewicza, Lalewicza, Nieszczota, obecnie Leonarda Zaleskiego. Drogą parcelacyi i przez uwłaszczenie obecnie włościanie z dóbr tych posiadają 76 włók. 2. W. , wś, pow. lubelski, gm. Jastków, par. Bochotnica. R. 1827 było 4 dm. , 20 mk. , par. Garbów. W połowie w. wś W. , w par. Garbów, miała łany km. , z których dziesięcinę płacono pleban w Garbowie Długosz, L. B. , II, 542. Według reg. pobor. pow. lubelskiego z r. 1531, wś Wysokie, w par. Garbów, w części Górnego i Wysockiego, miała 1 łan, inne części 3 4 łanu Pawiński, Małop. , 361. W r. 1676 administrator oficyała łukowskiego płaci tu pogłówne od 1 osoby z rodziny i 9 dworskich Pawiń. , Małop. 18a. 3. W. , wś i folw. , pow. zamojski, gm. i par. Skierbieszów, leży na płn. wsch. granicy powiatu, w lesistofalistej okolicy, nad strumykiem Ołyką, odl. od Zamościa 26 w. , ma 3 dm. dwor. , 7 włośc. , 90 mk. kat, , 40 praw. Obszar dwor. ma roli 260 mr. , łąk 50, lasu 101, razem 411 mr. , 89 mr. włośc. Z dom. W. oddzielono folw. Podwysokie. W r. 1827 było 16 dm. , 109 mk. Część tej wsi nadaną była jako uposażenie kościołowi w Uchaniach ob. t. XII, 736. 4. W. , wś i folw. nad rz. Topornicą, pow. zamojski, gm. Wysokie, par. kat. Sitaniec, praw. Bortatycze, odl. od Zamościa 7 w, , st. p. Chomęciska 12 w. , ma 4 dm. dwor. , 41 włośc. , 272 mk. kat. , 80 praw. , 47 izrl. , obszaru 581 mr. urodzajnej gleby i łąk, młyn wodny amerykański o 4 kamieniach i staw na rz. Topornicy. W r. 1827 było 33 dm. , 185 mk. , par. Wielącza. Folw. W. i młyn należy do dóbrordynacyiBortatycze, które z folw. Borowina, Wolica Sitaniecka, Zarudzie i Złojec liczą 4253 mr. obszaru, w tem roli 2477 mr. , łąk 433, lasu 1043 mr. Urząd gm. W. położony pomiędzy Wolicą Sitaniecką a wsią W. stanowi przysiołek W odl. od traktu lubelskolwowskiego 2 w, W skład gm. W. wchodzą Białobrzegi, Borowina Sitaniecka, Bortatycze, Łapiguz, Siedliska, Sitaniec, Wolica Sitaniecka, Wólka Złojecka, W. , Zarudzie, Złojec. Gmina należy do sądu gm. , II okr. , w Starym Zamościu. Ma obszaru 6142 dzies. , w tem ziemi orn. 4100, łąk 1950, wygon. i nieuż. 590, pod budynkami 200, rzeki i błota 80, lasu 122 dzies. Gleba przeważnie gliniasta, potem czarnoziem i piasek, łąki dobre. W gm. W. kościół par. w Sitańcu, 3 cerkwie par. i 3 szkoły początkowe Bortatycze, Siedliska, Złojec. Ludność gminy wynosiła w r. 1889 około 5418 dusz 2693 praw. , 65 izrl. a 1893 r. 5502 dusz praw. 2735, izr. 77. Wysoki Regiel Wysoki Wysoki werch Wysoki Szumiel Wysoki Stan Wysoki Regiel 5. W. , wś, pow. hrubieszowski, gm. Grabowiec, par. Skierbieszów. W r. 1827 było 7 dm. , 49 mk. 6. W. , wś i folw. , pow. radzyński, gm. Zahajki, par. Międzyrzec, ma 26 dm. , 158 mk. , 1005 mr. W r. 1827 było 19 dm. , 127 mk. 7. W. , wś, pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 38 w. , ma 11 dm. , 109 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 85 mk. , par. Jeleniewo. 8. W. , wś, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 15 w. a 3 w. od granicy pruskiej, ma 17 dm. , 174 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 90 mk. W r. 1717 należy do dóbr Dowspudzkich Paca, kawalera maltańskiego, marszałka nadwornego w. ks. litewskiego. Podczas grasującego naówczas powietrza, zmarło tu 101 włościan, pozostało 3 gospodarzów Akta grodzień. grodz. sądu, VII, 434. 9. W. , folw. , pow. sejneński, gm. Lejpuny, par. Liszków, odl. od Sejn 49 w. , ma 2 dm. , 23 mk. W 1827 r. 2 dm. , 13 mk. 10. W. , folw. , pow. sejneński, gm. Wiejsieje, par, Liszków, odl. od Sejn 23 w. , ma 4 dm. , 77 mk. , gorzelnia, młyn wodny. 11. W. Małe i W. dwie wsi, pow. kolneński, gm. Rogienice, par. Dobrzyjałowo. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. W. Małe miało 11 dm. , 69 mk. W. Duże 9 dm. , 65 mk. Według reg. pobor. ziemi łomżyńskiej z r. 1578, wś W. . w pat. Dobrzałów, miała części 7, 131 2 łanu, 6 zagr. Pawiński, Mazowsze, 374. 12. W. Bartosy, wś szlach. , pow. ostrołęcki, gm. Czerwin, par. Wąsewo. Br. Ch. T. Ż. Wysokie 1. wś i folw. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Horodźki o 8 w. , okr. wiejski Łosk, o 46 w. od Oszmiany. Folw. ma 1 dm. , 3 mk. katol. , wś zaś 10 dm. , 36 mk. praw. i 14 kat. w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; własność Jasiewiczów. 2. W. , zaśc. szlach. , pow, święciański, w 2 okr. pol. , o 18 w. od Święcian, 3 dm. , 15 mk. katol. 3. W. al. Wysokowo, fol, , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Lebiedziewo, o 28 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 1 dm. , 17 mk. ; w 1865 r. własność Michniewiczów. 4. W. , folw. , pow, białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Juchnowicze, własność hr. Wandy Jabłonowskiej, wraz z folw. Dobrewody i Czaczki Wielkie ma 104 dzies. 201 2 łąk i pastw. . 5. W. , uroczysko do wsi Łukowe, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Wielkieryto. 6. W. , wś, pow. słonimski, w 1 okr. pol, gm. Piaski, o 90 w. od Słonima, 302 dzies. ziemi włośc. 110 łąk i pastw. , 108, wś, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Trofimówka, o 30 w. od Sokółki, 251 dzies. ziemi włośc. 80 łąk i pastw. , 10 nieuż. . 8. W. , folw. i zaśc. nad rz. Usiążą, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Ostrożyce, o 45 w. od Mińska. Łąki piękne, miejscowość dość leśna. Własność spadkowa Maryi Habich; do niedawna folw. miał przeszło 50 włók, obecnie tylko 10 wł. 9. W. , białorus. Wysokoje, dobra, pow, mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. Chorsk, par. katol. Dawidgródek, o 180 w. od Mozyrza, mają przeszło 119 włók. Miejscowość nieco wzniesiona nad okolicznemi nizinami. Do 1875 r. własność ks. Radziwiłłów, ordynatów kleckich, odtąd przyłączone do ordynacyi nieświeskiej. 10. W. , białorus. Wysokoje, folw. w pow. mozyrskim, w 3 okr. pol. , gm. Turów, par. katol. Dawidgródek filia Turów, o 5 w. od Turowa a 140 w. od Mozyrza. 11. W. , dobra, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. , gm. Bujnowicze, odl. 65 w. od Mozyrza, od r. 1873 należy do urz. Łopuszyńskiego, przy dom. Bujnowicze, obejmującem przeszło 150 włók. 12. W. , dwie pobliskie wsi i dobra, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Skorodno, par. praw. Remery, o 40 w. od Mozyrza. Wś W. Stare ma 13 osad. , cerkiew filialną św. Dymitra; wś W. Nowe 21 os. Dobra, własność hr. Tyszkiewiczów, około 475 wł. Obfitość łąk błotnych. Podług rozgraniczenia wdztwa kijowskiego z r. 1622, sioło Wysokie, własność ks. Zasławskieho, wwdy wileńskiego. należy do wwdztwa kijowskiego. W r. 1628 wnosi z W. Fedor Szyszka Stawecki z 4 dym. , I ogr. Jabłonowski, Ukraina, I, 85, 93. 13. W. , wś, na wyniosłem brzegu kotliny rz. Piny, łączącej się tu z kotliną rz. Jasiołdy, pow. piński, w 1 okr. pol. Pohost, gm. Pińkowicze, o 6 w. od Pińska, ma 46 mk. , t. . szlachty okolicznej. W. z dobrami w całem ks. pińskiem dostały się przez zapis ostatniego kn. Jarosławicza, Zygmuntowi Staremu, a ten je oddał żonie swej Bonie. W inwentarzu dóbr pińskich pod r. 1552 1555 znajdujemy różne wzmianki o W. i opis jego granic ob. Piscewaja kniga, str. 73, 74, 294, 319, 340, 341, 342, 343, 348, 351, 379, 381. Następnie własność bazylianek pińskich. Lud rolniczy, lecz głównie rybacy i flisacy. Pod wsią Uroczysko Uscholizieja. 14. W. , wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Mikulicze, o 89 w. od Rzeczycy, ma 22 os. ; grunta namułowe, czarnoziemne, wyborne. 15. W. , wś nad Pronią, pow. czauski, gm. Czausy, ma 56 dm. , 336 mk. , prom na rzece. Pod wsią na dnie rzeki zalega pokład gliny żelezistej, ciągnący się na przestrzeni 40 w. od wsi Pućek. 16 W. , fol. , pow. czerykowski, od 1878 r. Kozłowskich, ma wraz z Turówką 514 dzies. 66 roli, 40 łąk, 300 lasu. 17. W, folw. , pow. klimowicki, od 1850 r. własność Zubowiczów, 1483 dzies. 160 roli, 120 łąk, 1124 lesu. 18. W. , wś, pow. klimowicki, gm. Kościukiewicze, ma 42 dm. , 213 mk. 19. W. , wś, pow. klimowicki, gm, Timonowo, ma 39 dm. , 202 mk. 20. W. , folw. , pow. mohylewski, dziedzictwo Węcławowiczów, ma wraz z Samsonami 2458 dzies, 450 roli, 149 łąk, 1374 lasu; młyn wodny daje 825 rs. , karczma 150 rs. W. , wś, pow. mohylewski, gm. Szkłów o 6 w. , 15 dm. , 87 mk. , cerkiew par. drewniana, zapasowy śpichlerz gminny. Wysokie Wysokie Wysokie 20. W. , dobra, pow. orszański, dziedzictwo hr. Ronikierów, maja 7300 dzies. 560 roli, 250 łąk, 3556 lasu; gorzelnia daje 550 rs. , młyn 200 rs. , 3 karczmy 345 rs. 23. W. , folw. , pow. orszański, fabryka papieru pakowego, założona w r. 1862, zatrudniająca 7 ludzi, z produkcyą 4100 rs. rocznie i odlewnia żelaza, zatrudniająca 7 ludzi i dająca rocznie 1187 rs. dochodu. Własność Eliasza Mazarapio. 44. W. , wś pow. orszański, gm. Kochanowo o 3 w. , zapasowy śpichlerz gminny. 25. W. , sioło, pow. orszański, gm. Wysokie, ma 40 dm. , 190 mk. , cerkiew paraf. mur. , szkoła ludowa, . ambulatoryum wiejskie, zapasowy śpichlerz gminny. Gmina, urzędownie zwana Wysocka, położona w południowej części powiatu, graniczy od płn. z gm. Sierokorotnia i Dobromyśl, od wschodu z gm. Tuchiń, od płn. z gm. pow. boreckiego Puhłaje i Dąbrowna, od zachodu z gm. Kakowczyn pow. sieńskiego i z gm. pow. orszańskiego Kochanowo i Baran, obejmuje 95 miejscowości, mających 1356 dm. drewn. i 7 murowanych, 6376 mk. 2600 męż. , 3224 kob. , 552 dzieci. Włościanie, w liczbie 1535 dusz rewiz. uwłaszczeni zostali na 14216 dzies. 73 lasu, 1942 nieużytków, ze spłatą po 12567 rs. 52 kop. rocznie. W obrębie gminy znajduje się 14639 dzies. lasów należących do właścicieli prywatnych. Przez południową część gminy przechodzi dr. żel. lipawsko romeńska, przez środek zaś szosa kijowska. 26. W. , wś, pow. orszański, gm. Wysokie, 2 dm. , 24 mk. , zarząd gminy, cerkiew par. murowana, szkoła, zapasowy śpichlerz gminny. Była tu papiernia i odlewnia żelaza. Gmina, urzędownie dla odróżnienia od poprzedzającej, zwana Wysoczańską, leży w płn. zach. części powiatu, graniczy od płn. z gub. witebską, od wschodu z gm. Łoźna i Dobromyśl, od płn. zach. przez Łuczesę z gm. Sierokorotnią, od zach. z gm. Ostrowną pow. sieńskiego, obejmuje 224 miejscowości, mające 1152 dm. drewn. i 1 murow. , 4029 mk. 1273 męż. , 1416 kob. , 1340 dzieci. Włościanie, w liczbie 1930 dusz rewiz. 4 b. włośc. skarb. , uwłaszczeni zostali na 9965 dzies. 1959 lasu, 1401 nieużytków, ze spłatą po 10661 rs. 70 kop. rocznie. Oprócz lasów włośc. w gminie znajduje się 206 dzies. lasów należących do właścicieli prywatnych. 27. W. , folw. , pow. rohaczewski, od 1877 r. Korzeniewskich, ma 393 dzies. 95, 70 łąk, 103 lasu; wiatrak i deptak dają 120 rs. , karczma 25 rs. Gen. Łabyńcew ma tu od 1874r. 562 dzies. lasu. 28. W. , wś, pow. rohaczewski, gm. Horodziec o 4 w. , ma 65 dm. , 373 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. 29. W. , folw. nad jez. Radca, pow. sieński, gm. Lisiczyno. Należy do dóbr Jazwy, dawniej Sapiehów, obecnie Nitosławskich. Dobra Jazwy z fol. Wysokie i Chudowo mają 4089 dzies. 413 roli, 294 łąk, 1950 lasów. Jezioro i dwie karczmy przynoszą rocznie 550 rs. Dawniej była tu gorzelnia. 30. W. , wś, pow. drysieński, należy do dobr skarbowych St ry żyno. J. Krz. A. Jel. Wysokie, przysiołek, pow. proskurowski, obok Proskurowa, ma 7 dm, 57 mk. 2. W. , wś, pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm. Brusiłów, par. praw. Stawiszcze, odl. o 25 w. od Radomyśla, ma 291 mk. , stanowi właściwie część wsi Stawiszcze ob. . 3. W. , wś, pow. taraszczański, w 3 okr. pol. , gm. Piatyhory, odl. o 60 w. od Taraszczy, ma 517 mk. Podług Pochilewicza w r. 1863 było tu 939 mk. , w tej liczbie 18 katol. ; 1931 dzies. ziemi. Posiada cerkiew, p. w. św. Eliasza, z drzewa wzniesioną w r. 1747 przez ówczesnego rządcę Tetyjowszczyzny Michała Drozdowskiego, i uposażoną 48 dzies. ziemi. Kaplicę katol. par. Tetyjów wzniósł pierwotnie z drzewa, w 1817 r. właściciel wsi Ignacy Zwierzchowski, na miejscu której po r. 1842 stanęła nowa murowana. Wś leży na wyniosłości, stanowiącej dział wodny pomiędzy Dnieprem i Bohem. Zraszające wieś strumienie uchodzą do Tykicza Uhorskiego. Wś należała do hr. 0strowskich, od których nabył Ignacy Zwierzchowski, od tego zaś Jan Tarnowiecki, który w r. 1856 sprzedał Teodorowi Jaczewskiemu, ten zaś w kilka lat ustąpił Eleonorze Mikułowskiej. 4. W. , folw. , pow. uszycki, okr. pol. Wierzbowiec, gm. Pilipkowce, par. Zamiechów. 5. W. , wś, pow. żytomierski, gm. Bieżewo, par. kat. Żytomierz o 20 w. , st. pocz. Czerniachów o 9 w. , na zach. od traktu żytomierskoczerniachow skiego, ma 113 dm. , 908 mk. praw. i 139 kat. Czechów. Cerkiew, p. w. św. Trójcy, z drzewa wzniesiona w r. 1761 kosztem parafian i uposażona 48 dzies; ziemi. Cerkiew filialna we wsi Ośniki odl. o 4 w. . Dawniej była tu filia par. katol. Żytomierz. Mieszkają tu Czesi, trudnią się uprawą wybornego chmielu. W r. 1648 w dziale Stefana Niemirycza ob. Słownik, t. , 197. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. Stefan Niemirycz płaci z W. z 3 dym. Jabłonow. , Ukraina, I, 6J. K Wysokie 1. wś nad błotem Docz, pow. borzneński gub. czernihowskiej, gm. Szapowałówka, 350 dm. , 1705 mk. , cerkiew. Należała do klucza krasnostawskiego, zapisanego przez Adama Kisiela, wwdękijowskiego, monasterowi maksakowskiemu ob. Staw Krasny. 2. W. , wś nad Desną, pow. mgliński gub. czernichowskiej, gm. Kostenicze, 94 dm. , 542 mk. , cerkiew, 2 jarmarki. 3. W. , wś nad rz. Stesznią, pow. starodubski gub. czernihowskiej, gm. Harcow, 51 dm. , 349 mk. , cerkiew, wiatrak. 4. W. , wś nad Udajem, pow. piratyński gub. połtawskiej, gm. Piratyn, 29 dm. , 153 mk. , browar, wiatrak. 5. W. , wś nad Udajem, pow. przyłucki gub. połtawskiej, gm. Olszana, 81 dm. , 513 mk. , cerkiew, olejarnia, 10 wiatraków. 6. W. , sioło, pow. dorohobuski gub. smoleńskiej, gm. Jego Wysokie Wysokie Horodyszcze Wysokie koło Wysokie Wysokie Brodno riewa, 11 dm. , 75 mk. , cerkiew. 7. W. , wś nad rzką Rżawką, pow. kraśniński gub. smoleńskiej, gm. Wiktorowo, 15 dm. , 94 mk. , cerkiew, kaplica. Wysokie, wś, pow. limanowski, par. rz. kat. w Kaninie, urz. poczt. i sąd okr. w Limanowy o 12 klm. . Gmina ma 370 mk. , obszar dworski hr. Stadnickiego 29 mk. W r. 1581 wś W. , w par. Kanina, w części Bobowskich, ma 4 półłanki km. , 1 zagr. bez, 1 kom. z bydł. , 1 bez bydła, 1 rzem. Andrzej Rozembarski płaci od 11 2 łanu km. Pawiń. , Małop. , 131. Ob. Kanina. Wysokie, niem. Wysocken, wś, pow. łecki, st. p. Pissanitzen. Wysokie Brodno, niem. Wissokobrodno, os. rybacka, pow. brodnicki, gm. Zbyczno; par. kat. Brodnica, st. p. Najmowo; 1885 r. 2 dm. , 17 mk. Wysokie Góry 1. pow. sandomierski, ob. Góry 23. . 2. W. Góry, pow. suwalski, ob. Wysoka Góra, Wysokie Horodyszcze, dobra, pow. miński, w 3 okr. pol. , par. katol. i gm. Kojdanów, własność Grinbergów, około 50 włók. Wysokie koło, wś i folw. nad rz. Wisłą. , pow. kozienicki, gm. Sarnów, par. Regów, odl. od Kozienic 25 w. , ma 36 dm. , 373 mk. . 610 mr. dwor. , 487 mr. włośc. W r. 1827 było 27 dm. , 188 mk. Istnieje tu kościół murowany i kla sztor etatowy reformatów, poprzednio zajmowa ny przez dominikanów. Klasztor ten założył w r. 1537 Stan. Witowski, kasztelan sandomierski, a odbudował r. 1681 Jan Wielopolski, dziedzic dóbr Regów. ściół murowany, zapewne zniszczony podczas wo jen szwedzkich. W r. 1508 Wysokie Koło al. Wola Regow płaciła 2 grzyw. 3 gr. W r. 1569 Wola do Regowa należąca al. Wysokie Koło pła ciła od 21 4 łan. , 5 zagr. , 3 kom. , 3 rzem. Rzą dził tu Stan. Osuchowski, w imieniu Regowskich Pawiń. , Małop. , 319, 475. Br. Ch. Wysokie Laski, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Kamionka, o 5 w. od Sokółki, 1171 2 dzies. ziemi włośc i 41 2 dzies. prywatnej. Wysokie Litewskie, urz. WysokoLitowsk, mstko nad rz. Pulwą, dopł. Bugu, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. W. L. , odl. o 39 w. na płn. zach. od Brześcia, leży na wzgórzach, rozdzielonych doliną Pulwy, w poprzek której biegnie silna grobla, stanowiąca jedyną komunikacyą w czasie wiosennych i jesiennych roztopów. Samo położenie miejsca, upiększone jeszcze takiemi budowlami, jak kościół parafialny, kaplica św. Barbary, wspaniały pałac właścicieli w rozległym parku, a w pobliżu jego okazałe gmachy szpitala, wszystko to spowite w zieleni drzew, któremi drogi wysadzone, uroczy przedstawia widok. Przez mko przebiega droga poczt. łącząca Brześć z Białymstokiem; również szosą łączy się W. ze st. t. n, dr. żel. grajewskiej. Obecnie w mku jest 4105 mk. , przeważnie żydów. Że oddawna było tu ich pełno, dowodzi pogłówne kahału w Wysokiem, które w r. 1702 wynosiło wraz z Rasną 358 złp. i 12 gr, t. j. po Brześciu najwięcej. W r. zaś 1705 aż złp. 700 A. B. Z. S. ,, 256. Oprócz dużego murowanego bazaru w środku rynku, znajduje się tu jeszcze kilka piętrowych kamienic murowanych i cerkiew prawosławna, reszta domów po większej części drewniana, chociaż po pożarze w r. 1889 przybyło dużo domów z cegły, dachówką krytych. Nad rz. Pulwą murowana apteka, z ogródkiem produkującym rośliny lekarskie. Słynny tu był niegdyś jarmark na konie i bydło ukraińskie, który zacząwszy od św. Jakuba 25 lipca trwał przez cztery, później przez dwa tygodnie. Po dziś dzień, pisze kś. Mułyszewicz w r. 1855, targi liczne, podobne jarmarkom, odbywają się w niedziele. Może w nagrodę za gwałcenie święta, dają na szpital polankowe, ci, którzy koło kościoła wjeżdżają, t. j. po jednem polanku małem, umyślnie na ten cel dobranem Pam. , Rel. , t. XXVIII, Nr 6. Handel i drobny przemysł miejscowy średnio rozwinięty i przeważnie znajduje się w ręku żydów. Z zakładów przemysłowych jest gorzelnia parowa, wyrabiająca do miliona stopni spirytusu, browar piwny i trzy młyny wodne. Z władz w mstku znajduje się kancelarya asesora stanowego prvstawa, sąd pokoju i kancelarya sędziego śledczego. Ogólny obszar dóbr W. L. , z sześciu folwarków złożonych, wynosi 630 mr. n. p. , z tego pod budynkami, ogrodami i parkiem 89 mr. , a pod miasteczkiem 100 mr. Ziemi ornej jest 2440 mr. , łąk 388 mr. , pastwisk naturalnych 582 mr. , lasów i zarośli 2508 mr. , a pod wodami, drogami i nieużytkami 93 mr. Podług danych, ogłoszonych przez komitet. statyst. w Grodnie, dobra W. L. , złożone z folw. W. L. , Aleksandrya, Wyhanowo, Talica i Telatycze, oraz chutorów Maryampol, Suchowszczyzna i Pieniaczka, obejmują 3401 dzies. 1587 pod zabud. i roli ornej, 560 łąk i pastw. , 1066 lasów i nieuż. . Oprócz tego mko ma 326 dzies. 9 łąk i pastw. i 5 nieuż. ziemi włośc. , 87 dz. , należących do prywatnych właścicieli, 46 dz, ziemi cerkiewnej i 38 kościelnej. Grunta orne po większej części są faliste, z łagodnemi spadkami, a warstwa rodzajna, na 12 cali gruba, przeważnie jest gliniastopiaszczysta, na marglistem podłożu. Gospodarstwo rolne oddawna poprawne i intensywnie prowadzone; inwentarze zarodowe, mianowicie bydło pełnej krwi holenderskiej, a owce cienkowełniste Negretti. Głównym jednak celem gospodarstwa jest produkcya wyborowych nasion, a w szkółkach zbożowych, specyalnie na ten cel prowadzonych, uszlachetniają się różne gatunki zbóż miejscowych, aklimatyzują z zagranicy sprowadzone lub wytwarzają się sztucznie nowe odmiany. Obecnie sprzedaż roczna nasion dochodzi do 20000 pud. , a wysyłają się one w różne strony, a także i zagranicę. Okazy tutejszych nasion po kilkakroć na wystawach krajowych i zagranicznych odznaozane były najwyższemi nagrodami. Administratorem tak wzorowo prowadzonego gospodarstwa jest od lat wielu Bielawski. Przez dobra przechodzi tor dr. żel. brzeskograjewskiej i dwie szosy jedna łącząca st. kol. W. Lit. z st dr, żel. warsz. peters. Małkinią, a druga mko W. L. z m. Różana. W mku jest szpital żydowski; drugi zaś chrześciański, p. w. św. Jana Nepomucena, rozpoczęto budować jeszcze w r. 1763, z drugiej strony zamku za miastem, w miejscowości Mariampol, a potem Jampol, właściwie Janpol od patrona zwanej. Lecz po wyprowadzeniu już ścian, za zgodą konsystorza janowskiego, na wyraźne żądanie fundatora ks. Aleksandra Sapiehy, mury zostały zniesione i na innem miejscu w d 1 sierpnia 1773 r. przystąpiono do innej budowli, którą ukończono 1785 r. i wprowadzono doń ks. bonifratrów. W następnych latach staraniem i kosztem zakonników stanął tu większy kościół murowany. W 4 dziesiątku bieżącego w. bonifratrzy zostali usunięci od zarządu szpitala i klasztor zamknięto, szpital jednak pod kierunkiem osób świeckich utrzymano dotąd. W r. 1774, w myśl soboru trydenckiego i brzmienia miejscowego funduszu, kś. Słonczewski wyj murował tuż przy kościele domek na szkółkę parafialną; obecnie szkółki ludowe w dobrach znajdują się pod kierunkiem rządowych nauczycieli. O 1 w. za miastem, na drodze brzeskiej, lasek Sapieżyński, niegdyś Pieniaczką zwany, stanowi cel wycieczek mieszkańców. Pierwotne dzieje mstka nie są znane. W r. 1511 król polski potwierdza dożywocie na mieście Wysokiem, w pow. drohickim, nadanem mężowi Jadwigi AleksandrównyHolszańskiej, Iwanowi Bohdanowiczowi Chrebtowiczowi, przezwanemu Litawor, marszałkowi, namiestnikowi drohickiemu Ks. Z. , 8, k. 503 odw. . W r. 1525 król Zygmunt pozwala p. Jadwidze Janowej Litaworowej, marszałkowej, i synowi jej Kazimierzowi, wykupić wójtowstwo w mku Wysokiem od Raczka Piotrków, 1525, feria 6 post. f. S. Sebastiani. Jednocześnie taż Jadwiga wójtowstwa w Wysokiem i Horodku, w sumie 1000 cz. zł. i 1000 kóp gr. ustępuje synowi swemu Kazimierzowi, co król potwierdza M. L. , ks. Z. , 12, k. 481484. W r. 1538 sstą dzierżawcą Wysockim był przodek Hieronima Aleksandrowicza Chodkiewicza, Wolski Ławryn ob. Arch. ks. Sanguszków, t. , 158. Dowody miejscowego zamkowego archiwum za najdawniejszych współwłaścicieli W. podają Jerzego Jodkowicza z Pietkiewiczami; ostatniemi zaś z tej rodziny właścicielkami były Anna Jodkówna Józefowa Pietkiewicz, od których po kądzieli przeszły do Chlewickiej, sściny radomskiej. Spadkobierca tejże Stanisław Chlewicki h. Odrowąż, będąc bezpotomnym, odprzedał je Wawrzyńcowi Wojnie, podskarbiemu w. lit. , staroście pińskiemu, grodzieńskiemu i kobryńskiemu. który w tem miejscu, gdzie obecnie istnieje kaplica św. Barbary, w r. 1541 wystawił drewniany kościołek, syn zaś jego Andrzej, krajczy w. ks. lit. , na miejscu tej pierwotnej fundacyi wzniósł murowaną świątynię w r. 1603. Teofil Tryzna, w wda brzeskolitew. , testamentem spisanym r. 1644 d. 1 grud. , przekazał sumy na dobrach Raśnie, Wysokiem i. żonie swojej Izabeli z Lackich Akt. głów. tryb. lit. , XII, p, 318, 319. Syn krajczego lit. , Łukasz Wojna, w r. 1647 d. 20 czerwca, sprzedał dobra Wysokie, z Łumną, Śwityczami, Raśną, Zubanami i Wojnówką Pawłowi Janowi Sapieże, wdzie witebskiemu, staroście rosławlskiemu i borciańskiemu, a następnie hetmanowi, za 60000 złp. i wcielił takowe, jako oddzielny klucz, do obszernych dóbr swoich na Litwie. Wysokie musiało mieć wtedy kilka folwarków, gdyż później jako hrabstwo wraz z Wyhanowem, Telatyczami, Aleksandryą i Tołszczą, przynosiło dzierżawy rocznej 100000 złp. a należały doń jeszcze Łumna, Łumienka, Świtycze i Barszczewo. Rasną z mkiem i folwarkami Marcelinem, Samuelewem, Wojnówką i Rohaczami, stanowiła drugie hrabstwo, choć przez zły zarząd uszczuplone, w połowie b. w. nie ustępowało pierwszemu. Zubacze też z Jancewiczami, później Pusłowskich, dawało też 200000 rocznej intraty, tak, że ogółem wartości tych dóbr sapieżyńskich w obecnem położeniu, do 3 milionów złp. szacować można Pam. Relig. Moral. , t. XXVIII, nr. 6. Michał Korybut na prośbę Benedykta ks. Sapiehy, podskarbiego nadw. w. ks. lit. , w m. Wysokim, w dobrach dziedzicznych podskarbiego, ustanowił d. 16 stycznia 1671 r. czterotygodniowy jarmark na dzień św. Michała, wedle kalendarza rzymskiego, w czasie którego Benedykt Sapieha podług prawa ma wymierzać sprawiedliwość zgromadzonym gościom we wszelkich ich krzywdach Akt brzeskiego ziem. sądu, IV, p. 121 2. R. 1700 d. 10 sierp. podskarbi Benedykt Sapieha zrzekł się na rzecz syna swego Michała dóbr wysockich i siemiatyckich. Dobra wysockie składały na ówczas dwór stary Wysocki z komornikami, z Łumną, Łozowicą, Dołbuniewem, Litwinowiczami, Telatyczami, Raśną, Zubaczami, Minkowiczami i Wojnówką Akta T. G. L. , 1719, nr. 396. Ks. Michał, wwda podlaski, wraz z żoną swoją Ludwiką z Wielopolskich, przyczynili się wielce do upiększenia W. Odrestaurowali kościół, wymurowali wielki bazar na kramy, gdy zaś ich rezydencya ucierpiała wielce podczas wojen szwedzkich za panowania Augusta U, zrestaurowali wspaniały zamek, wzmocniwszy go wałami i wodą, a wokoło niego piękny założyli ogród. Zniszczenie to musiało być wielkie, skoro szlachta brzeska zebrana na sejmik w r. 1714, na Wysokie Litewskie Wysokie Litewskie stępujące zapisała laudum Dobra JWIMp. Sapiehy, pisarza w. ks. lit. , Wysokie y Raśna cum attinentiis, przez teraźniejsze i dawniejsze przejścia wojsk penitus zdezelowane w osobliwey u nas mają być consideracii Akt. Gr. B. , str. 1961 2. Klęski musiały być wielkie, gdy we dwa lata później 1718 Michał Sapieha oddaje w zastaw dobra wysockie w kwocie 45000 tynfów Augustowi Kościuszcze Siechniewickiemn, skarbnikowi brzeskiemu, i jego małżonce Zofii z Wolskich A. T. Głów. L. , st. 1006. Nie koniec na tem, zapożycza się u Jerzego Matuszewicza, wreszcie sprzedaje mu w r. 1722 Raśnę i Minkowicze, a chcąc zabić jarmarki rasieńskie, według słów Marcina Matuszewicza W rok po sprzedaniu Rasny, wyprosił sobie Sapieha przywilej na jarmark do Wysokiego na św. Jakub, na który czas był jarmark rasieński. Kazał wszędzie obwoływać jarmark wysocki przeniesiony z Rasny, deklarował wszystkie wygody bez żadnej zapłaty jarmarkowej na kilka lat, miał przytem regiment konny litew. , porozstawiał wszędzie warty po traktach i tak kupcom nie pozwalali jechać do Rasny, ale nawracali ich do Wysokiego, i tak jarmark w Rasnej zaginął a w Wysokiem jest ufundowany Pam. M, Matuszewicza, I, 39; , 20 1. Skutkiem długów zaciągniętych w czasie klęsk wojennych, oraz spalenia zamku z r. 1748, główna rezydencya Sapiehów przeniesioną została do zamku Słonimskiego, a zaniedbane Wysokie, od którego coraz więcej odpadało dóbr, jak Lubacze, Tumin, Świtycze i. Po śmierci ks. Michała, zaszłej na zamku Słonimskim w r. 1760, dobra W. przeszły chwilowo w dom Jabłonowskich. W r. 1764 ks. Anna z Sapiehów Jabłonowska. przez słynnego z dziwactwa ojczyma Jozefa Jabłonowskiego przekupką bracławską po śmierci męża swego Jana Kajetana Jabłonowskiego, wwdy bracławskiego, objąwszy pod zarząd bardzo znaczne dobra, złożone z trzech wielkich majętności Wysokiego, Kocka i Siemiatycz, nadzwyczaj pożyteczną rozwinęła w nich działalność. Ona to w r. 1785 wydała w Siemiatyczach Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców. Zmarła 1806 r. Kłosy, XXIV, str. 380. Była rodzoną siostrą Aleksandra Michała Sapiehy, wwdy połockiego, hetmana i kanclerza lit. On to ufundował w Wysokiem r. 1785 klasztor bonifratrów ze szpitalem na 20 chorych włościan. Ciekawy ten akt podajemy w streszczeniu Los poddanych, mówi fundator, w każdym czasie dosyć jest smutny, lecz smutniejszym staje się wtedy, gdy przez pracę lub przypadek pozbawieni zdrowia, nie są w stanie ani onego pozyskać, ani ostatki nieszczęśliwego utrzymać życia. Jako chrześcianin i jako człowiek, nie mogąc patrzeć obojętnie na nędzę tych, którzy mnię karmią i odziewają, umyśliłem w hrabstwie mojem dziedzicznem Wysokie Litewskie, w sstwie brzeskiem położonem, ufundować szpital ku wygodzie poddanych moich, i ony na wieczne czasy pod rząd i administracyę ks. bonifratrów jako przez powołanie zakonne na posługę chorych poświęcających się oddać. Jakoż w tym zamiarze wymurowawszy znacznym kosztem dom, takowy w wieczystą i nigdy nieodzowną posesją ks. bonifratrów wypuszczam. Po wyliczeniu warunków obowiązujących zakonników, jako też funduszu na szpital uczynionego, który oprócz 3000 złp. na dobrach W. lokowanych, składa się jeszcze z każdorocznej sowitej w rożnem zbożu ordynaryi, tak się dalej wyraża A jako niniejszy fundusz czynię nie na rzecz i pożytek stanu duchownego, lecz końcem uczynienia folgi nieszczęściu bliźnich moich, tak gdybykolwiek zakon ks. bonifratrów zniszczony został, w takim przypadku zachowuję wolność sukcesorom moim oddania wyż wzmiankowanego szpitalu pod rząd i dozór takich osób, któreby najzdatniejszemi do pełnienia obowiązków niniejszym funduszem przepisujących się były. Myśleć nie mogę, żeby w teraźniejszym lub przyszłym wieku mógł sią ktokolwiek wynaleźć ustronny, lub z sukcesorów moich, coby niniejszy fundusz do czynienia którego ludzkość i miłość bliźniego była mi powodem naruszyć lub zniszczyć usiłował, a tym sposobem tę szczupłą porcyą, którą na wsparcie nieszczęśliwych determinowałem, wydrzeć im z rąk razem z życiem pragnął. Jeśliby jednak Bóg w gniewie swoim, miał kiedy zesłać na ziemię takiego wyzutego z darów natury i przyrodzenia człowieka, wzywam przeciw cnemu na obronę juryzdykcyę krajowe i te prawa narodu, które mi czynić niniejszą dyspozycyę dozwoliły. Po środku szpitala był kościołek murowany, z napisem na froncie Ku ratunkowi bliźnich tę chrześciańską dopełnił powinność Aleksander ks. Sapieha, kanclerz w. ks. litewskiego roku Starożyt. Polska, Baliń. , III, 761 2. Szpital ten istnieje do obecnej chwili, zabudowania klasztorne obrócono na śpichlerze zbożowe. Syn Aleksandra ks. Franciszek Sapieha, w. mistrz artyleryi litewskiej, żonaty z hr. Pelagią, córką Szczęsnego Potockiego, odstąpił W, L. , w obecnym jego składzie, żonie swojej, która następnie wyszła za mąż za ks. Pawła Sapiehę, kawalera maltańskiego; legii honorowej i komandora krzyża św. Huberta, a syna wwdy smoleńskiego Mikołaja, i wybudowała dzisiejszy pałac w pobliżu dawnego zamku, rozszerzając park daleko po za dawne wały, które dotąd dobrze są zachowane. Z dawnego zamku pozostała jedna ściana i brama murowana wjazdowa, z dawnemi składami i pomieszczeniem dla załogi wojennej. Zabytki te starannie są podtrzymywane przez obecną właścicielkę hr. Maryę Potocką, wnuczkę ks. Pawła a córkę ks. Ksawerego Sapiehy, do której W. L. przeszło od ojca w r. 1865. W pałacu znajdu je się dużo cennych dzieł sztuki; park zalicza się do najpiękniejszych w kraju. Tak więc W. L. były z licznych dóbr sapieżyńskich na Litwie ostatnią, posiadłością ziemską, pozostała w tej rodzinie, dopóki po kądzieli nie przeszły w dom hr. Potockich Sapiehowie, p. hr. Ożarowskiego, n, 80. W r. 1775 d. 18 września Stanisław August, jadąc z Białegostoku do Wołczyna, miejsca swego urodzenia, zatrzymał się chwilowo w W. Kościół parafialny katolicki, obecnie wznoszący się na przedmieściu, stanął w r. 1603 funduszem Andrzeja Wojny, krajczego w. ks. lit. , gdy pierwotny z drzewa, wedle podania, przez wojska obce spalony został. Andrzej Wojna uzupełnił wtedy nadania swego ojca Wawrzyńca, a ztąd w rocznikach kościelnych zyskał miano munificentissimi fandatoris. Biskup łucki i brzeski Paweł Wołucki 1609 r. d. 22 sierpnia konsekrował ten kościół, p. t. Trójcy św. i naznaczył dzień poświęcenia na niedzielę po św. Bartłomieju przypadającą. Murowana ta świątynia, w formie krzyża, długości 44, szerokości 12 arszynów, murem wysokim oprowadzoną została. Po kilkakroć odnawiana w r. 1735 kosztem Michała Sapiehy, wwdy podlaskiego, 1781 r. Aleksandra Sapiehy, ostatnio zaś w r. 1872 staraniem obecnej właścicielki. Stan obecny swiątyni świadczy, iż od wieków opiekowali się nią możni właściciele. Ściany zawieszone obrazami pierwszorzędnych malarzy krajowych i zagranicznych, pochodzących po większej części z galeryi pałacowej Gdy w r. 1695 wszystkie dawniejsze ołtarze oddano cerkwiom, stanęły nowe wielki św. Trójcy, oraz w dwóch kaplicach P. Jezusa ukrzyżowanego i Niepokalanego Poczęcia N. M. P. Snycerskie roboty wykonał Lisowski z Kamieńca. W r. J 767 ks. Aleksander Sapieha po śmierci swego ulubionego brata Michała, krajczego w. ks. lit. , fundował altaryę P. Jezusa ukrzyżowanego, i na suffragia zapisał dochód od 1500 r. zabezpieczony na dobrach W. Fundusz ten powiększył ks. Kłokocki, biskup sufrag. brzeski. Kaplica ta Pana Jezusa w r. 1845 zupełnie przerobiona w stylu gotyckim, z oknami różnokolorowemi, ołtarzem i kratą odlanemi z żelaza, prześlicznej roboty, stanowi kaplicę grobową ks. Sapiehów, jak to wskazują herby ich na kracie umieszczone. Pomnik z napisem na marmurze, złotemi głoskami ryty, poświadcza, że tu złożone zostało 1768 r. serce Michała ks. Sapiehy, dziedzica hrabstw Zelwy, Dereczyna i in. Prześliczny obraz olejny N. M. Panny zdobi jedną ścianę. Naprzeciw skarbca znajduje się zakrystya, tak obszerna, że gdy restaurują kościół, w niej odprawia się nabożeństwo. Kilka portretów dobrego pendzla zdobi jej wnętrze, mianowicie Andrzeja Wojny, fundatora, ze stosownym podpisem, Pawła Wołuckiego, Fran. Kobielskiego i Feliksa Turskiego, biskupów sufraganów brzeskich. Z licznych aparatów kościelnych zwraca uwagę bogaty or nat, przerobiony z czapraka ks. kanclerza. Dzwo ny w r. 1692 przelane ze starych kosztem ks. Jankiewicza, kanonika łuckiego i miejscowego proboszcza, większy z nich p. t. św. Piotra i Pa wła, z napisem wierszowanym łacińskim, wszy stkie poświęcone 1743 r. d. 4 sierpnia przez bi skupa Fr. Kobielskiego. Przy kościele istnieje bractwo różańcowe, zaprowadzone 1699 r. przez ks. dominikanów z Janowa Podlaskiego. Opo dal kościoła parafialnego, na wzgórzu oddzielonem parowem, w r. 1772 kosztem ks. Słonczewskiego, proboszcza, postawiono w sześciokąt ka plicę św. Barbary, w miejscu dawnego kościoła a później kaplicy drewnianej. W kaplicy tej pogrzebiony ks. Adam Kłokocki, biskup sydyneński, sufrag. brzeski, 1719. Dnia 4 grudnia obchodziła się tu odpustem uroczystość św. Bar bary. Dziś kaplica ta stanowi skład niepotrze bnych sprzętów kościelnych, oraz papierów po skasowanych parafiach katolickich w Wołczy nie, Wielanowie, Zbierechowie, Stawach i Między rzuconemi tu księgami, podpisany w r. 1887 znalazł oryginalną metrykę chrztu Stani sława Augusta, oraz brata jego Michała Ponia towskiego, prymasa, ogłoszone drukiem w Kłosach t. XLV, N. 1155 7. Pośród po rzuconych tu obrazów zwraca uwagę dzieło Smuglewicza, przedstawiające św. Stanisława, a pochodzące z Wołczyna. Parafia praw. , deka natu błagoczynia wysokolitewskiego, 2598 wier nych. Parafia katol. , dekanatu brzeskiego, 1942 dusz. Miała dawniej kaplicę w Śwityczach. Dekanat prawosławny obejmuje 18 parafii, ma 18 cerkwi paraf. , 14 filialnych, 5 cmentarnych, 1 kaplicę, 31958 wiernych. St. dr. żel. płd. zach. , na linii BrześćGrajewo, pomiędzy stacyami Łyszczyce o 17 w. a Kleszczele o 18 w. , odległą jest o 39 w. Brześcia 643 w. od Kijowa a 157 w. od Grajewa. Gmina należy do 2 okr. poko jowego do spraw włościańskich, obejmuje 17 okręgów starostw wiejskich, 51 miejscowości, zajmujących 802 dm. włośc. i 238 należących do innych stanów, 5673 mk. włościan. Włościa nie, w liczbie 1940 dusz rewiz. , uwłaszczeni zo stali na 5841 dzies. 4703 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy znajduje się 10675 dzies. na leżących do właścicieli większej posiadłości, 2018 30 ornej ziemi skarbowej i 384 230 ornej cerkiewnej i kościelnej. Cały więc obszar gmi ny obejmuje 17918 dzies. 10408 ornej i ma 8505 mk. Okręg policyjny stan obejmuje 5 gmin powiatu W. Lit. , Połowce, Rohacze, Wierzchowicze i Wołczyn. M. R. Witanowski. Wysokie Lubelskie, wś, dawniej miasteczko, folw, i dobra, pow. krasnostawski, gm. i par. Wysokie, odl. około 5 mil na płd. od Lublina, 35 w na zach. od Krasnegostawu, a przeszło milę na płn. od Turobina, w malowniczym położeniu, po nad doliną wrzynającą się w płasko Wysokie Lubelskie Wysokie Lubelskie Wysokie Łuszujewo Wysokie Małojedy Wysokie Łuszujewo wzgórze lubelskie, posiada kościół par. murowany, synagogę, szkołę początkową, sąd gm. okr. I i urząd gminny, gorzelnią; , browar, około 4000 mk. W r. 1827 dawne miasteczko miało 65 dm. , 452 mk. , wś 53 dm. , 384 mk. Najbliższa st. poczt. w Żółkiewce około 7 w. . Jestto starożytna osada, położona na płd. krańcu dawnego pow. lubelskiego. Przywilej miejski dla osady miał uzyskać od Kazimierza W. w r. 1368 dziedzic Łukasz z Górki. Według opisu Długosza w połowie villa vel potius oppidum, mająca kościół par. drewniany, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. Maryi i św. Wojciecha, założony r. 1417 przez Jana z Bidzin, chorążego sandomierskiego, i konsekrowany przez Wojciecha Jastrzębca, biskupa krakowskiego. Kościół otrzymał od fundatora dwa łany r, łąki, ogród, dwór, w dolinie, zwanej Chłopi Dół. W połowie XV w. dziedzicem wsi i patronem kościoła był Jan z Kaszowa h. Janina. Łany folwarczne dawały plebanowi dziesięcinę wartości do 4 grzyw. We wsi Wysokie, odrębnej od miasteczka, dziesięcinę z decyzyi kapituły i biskupa Jastrzębca dawano plebanowi w W. , wartości do 6 grzyw. Pierwotnie więc pobierał z całej osady dziesięciną biskup krakowski Długosz, L. B. ,, 502. W r. 1505 Łukasz Bidziński, po zniszczeniu osady przez Tatarów, uzyskał od Zygmunta I przywilej potwierdzający dawne nadania. Według reg. pobor. z r. 1531 ze wsi W. de sorte uxoris olim d. Luca, od 1 łanu, 2 młyn. de sorte Cassowski, 1 2 łanu, wójt dziedziczy 1 łan. Miasto płaciło połowę poboru i szóstą część w sumie 1 grzyw. 16 gr. Pawiń. , Małop. , 353, 364, 388. Kaszowscy założyli tu zbór zapewne zajęli kościół katolicki, przy którym był kaznodzieją Jakub Sadurski. Od r. 1645 dobra przeszły do Lubienieckich, którzy również zbór podtrzymywali. W r. 1676 płaci z miasta pogłówne od 35 mieszczan Kazimierz Domaszowski, a od 32 mieszczan Ludwik Jeziorkowski. Ze wsi W. płaci Jeziorkowski od 44 głów i 1 osoby z rodziny a Domaszewski od 36 poddanych, 5 dworskich i 3 osób z rodziny Pawiń. , Małop. , 48a. Od r. 1760 aż do 1839 zostają dobra w ręku Jabłonowskich, od których nabył Kajetan Karnicki. Księżna Jabłonowska rozpoczęła w r. 1800 budowę kościoła dokończonego w r. 1809. Ołtarz wielki umieszczono w środku świątyni a za nim siedzenia dla kolatorów. W r. 1822 W. zostały zamienione na osadę wiejską. Na miejscu dzisiejszego pałacu stać miał zamek, w którym Lubienieccy jakoby podejmowali Jana Kazimierza. W ostatnich czasach, na mocy osobnego ukazu dobra W. wcielone zostały w skład ordynacyi Zamoyskich. Dobra W. składały się w r. 1866 z folw. . Wysokie, Łosień, Nowydwór, Zofiówka, Giełczew, Kajetanów, wsi Wysokie al. Drogany, Słupeczno, Majdany al. Maciejowo Nowe, Majdany al. Maciejowo Stare, Zabłocie, Giełczew, Radomirka Wysokie Osady, rozl. mr. 8468 gr. or. i ogr. mr. 4351, łąk mr. 280, lasu mr. 3603, pastw. i zarośli mr. 139, nieuż. mr. 95. Były 2 gorzelnie, browar, 2 młyny wodne, wiatrak, cegielnia, smolarnia, piec wapienny. Wś. W. al. Drogany os. 70, mr. 1228, wś Słupeczno os. 19, mr. 40ny al. Maciejewo Nowe os. 34, mr. 402. wś Maj dany al. Maciejewo Stare os. 21, mr. 446, wś Zabłocie os. 6, mr. 162, wś Giełczew os. 112, mr. 3147, wś Radomirka os. 4, mr. 114, wś Wy sokie Osady os. 48 mr. 778. W. par. , dek. kra snostawski, około 2000 dusz. W. gmina, nale ży do sądu gm. okr. I w miejscu. Gmina ma 23, 456 mr. obszaru i 5841 mk. Śród stałej ludności jest 272 prawosł. i 352 żydów. W skład gra. wchodzą wsi i folwarki Biskupie, Drogany al. Wysokie, Giełczew, Guzówka, Józefin, Kaje tanów, Łosin, Maciejów Stary i Nowy, Nowy Dwór, Radomirka, Słupeczno, Stasiu, Tarnawa, Wysokie, Zabłocie i Zawada. Br. Ch. Wysokie Łuszujewo, wś, pow. orszański, należy do klucza krynkowskiego ob. Krynki. Wysokie Małojedy, wś, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. i gm. Snów, o 70 w. od Nowogródka. Inaczej wś ta nazywa się Kozły Wysokie Mazowieckie, od r. 1866 Mazowieck, osada miejska, centr powiatu mazowieckiego gub. łomżyńskiej, pod 52 48 8 szer. płn. i 40 17, 3 dług. wsch. od, po obu brzegach rz. Brok rozłożona, w kotlinie wzn. 476 st. n. p. m. , śród wyżyny sięgającej w okolicy miasta do 525 st. Wyżyna ta stanowi węzeł wodny, z którego rozchodzą się wody do Bugu i Narwi w różnych kierunkach. Miasto obecnie posiada kościół par. katolicki, cerkiew, dwie synagogi, sąd gm. okr. , szkołę początkową, urząd powiatowy. urząd gm. , urząd poczt. , 211 dm. , około mk. , 6 wiatraków, 1662 mr. W r. 1827 miasto W. , własność prywatna, miało 153 dm. , 881 mk. W r. 1880 było 1837 mk. Jestto starożytna osada w dawnej ziemi drohickiej. Dolina Broku, podobnie jak i dolina Liwu na lewym dorzeczu Bugu, była zdawna zaludnioną przez osadników przybywających z Mazowsza i dalszych zachodnich obszarów państwa Piastów, jak o tem świadczą nazwy osad Orla, Złotoryja i inne. Centrem skupiającym interesy ludności tej doliny był gród Święck odl. 6 w. od Wysokiego, przy którym na początku w. stoi już kościół i mieści się zapewne targowisko. Przy zamku pobierano cło, głównie od soli. Długi szereg wsi należących do grodu a wymienionych w dokum. Konrada 1203 r. świadczy o znacznym zaludnieniu okolicy. W liczbie tych wsi spotykamy Wysokie. Przyłączenie Podlasia i posunięcie się kolonizacyi w kierunku wschodnim, pozbawiło Święck pierwotnego znaczenia. Znika tu gród i kościół w czasach odległych bardzo a za to przy końcu XV sokie jako osada królewska, założona świeżo jako wola przez Kazimierza Jagielończyka a należąca do ziemidrohickiej. Kościół parafialny założony i uposażony r. 1469 przez króla Aleksandra. Pozywilej na prawo magdeburskie był wydany r. 1503 w Wilnie. Król potwierdza dawniejsze urządzenia i pozwala mieszkańcom warzyć piwo, co było przedtem przywilejem wójta i namiestnika drohickiego. Uwalnia ich od sądownictwa namiestnika, oddaje sądy wójtowi i rajcom. Uwalnia od opłaty kunicy na rzecz namiestnika, pozwala użytkować ze stawów królewskich. Czynszu mają płacić po 1 zł. od włóki, z jatki po kamieniu łoju i pół funta pieprzu, piekarze po pięć kwartników rocznie płacić mają, toż i karczmy, tudzież zajmujący się handlem. Król Zygmunt August uposaża parafią r. 1564. Brzeszedłszy na własność prywatną, zmieniało W. nieraz właścicieli. W czasie wojen szwedzkich miasto uległo podobno pożarowi i zniszczeniu. Roku 1775 j dziedzicem był Jan Potocki, miasto miało 123 domów płacących podymne. Tenże Potocki na miejscu spalonego kościoła wystawił nowy z drzewa w r. 1773. W r. l780 właścicielem W. jest Andrzej Piotrowski, dworzanin Stan. Augusta, porucznik kawaleryi. Na jego prośbę król nadał miastu cztery jarmarki. Następnie dziedziczką W. była Aniela Węgierska, starościna korytnicka. Dopiero w r. 1874 zaczęto robić chodniki brukowane i oczyszczać ulice z błota. W r. 1875 połączono W. szosą ze stacyą Szepietowo dr. żel. warsz. petersb. i przeprowadzono linię telegrafu, a w r. 1877 zaprowadzono latarnie naftowe. Kościół obecny murowany, o dwu wieżach, w stylu romańskim, wzniesiony został z ofiar parafian na miejscu dawnego drewnianego między r. 1875 a 1878. Poprzedni miał pięć ołtarzy; w wielkim obraz N. M. Panny Częstochowskiej. Posiada przywileje od królów i papieżów z lat 1496, 1646, 1720, 1769, 1773, 1779 i 1856. Nazywany bywał w aktach ecclesiarum Podlachiae. Opis W. podały Kłosy. t. XIX, str. 23. Par. W. Maz. , dek. mazowiecki, przeszło 3000 dusz. Dobra Wysokie Mazowieckie al. Zawrocie składały się w r. 1887 z folw. Zawrocie z attynen. Reży, osady Mazowieck, wsi Zawrocie, Michałki, Osipy Stare, Osipy Nowe, Mścichy. Rozl. ogólna wynosiła mr. 1012 gr. or. i ogr. mr. 650, łąk mr. 36, pastw. mr. 4, lasu mr. 287, nieuż. mr. 35; bud. mnr. l4, drew. 24; płodozm. 7 i 9 pol. , las nieurządzony, gorzelnia. Miasto Wysokie Mazowieckie miało os. 177, mr. 1510, wś Zawrocie os. 13, mr. 11, wś Michałki os. 4, mr. 2, wś Osipy Stare os. 17, mr. 47, wś Osipy Nowe os. 9, mr. 128, wś Mścichy os. 6, mr. 119. Gmina ma 6190 mr. obszaru, 11572 mk. , 1070 dm. Śród ludności stałej jest 9 praw. , 7 prot. i 4276 żydów. W skład gm. wschodzą dwie osady miejskie Jabłonka i Wysokie Mazowieckie, 31 wsi szlacheckich BrzozkiFałki, BuczynoMikosy, ChojaneBąki, Ch. Gorczany, Ch. Pawłowięta, Ch. Piecki, Ch. Sierocięta, Ch. Stańkowięta, Czarnowo Byki, GołaszeDąb, G. Górki, G. Puszcza, G. Mościckie, GrodzkieNowe, G. Stare, G. Szcze panowięta, Kulesze, K. Litwa Stara, K. Wykno Nowe, K. Wykno Stare, KalinowoCza snowo, K. Nowe, K. Salki, K. Stare, MystkiRzym, NiziołkiDobki, N. Stare, Plewki, Włosty Olszanka, WnoryWiechy, Wróble, 8 wsi z ludnością mieszaną Brzoski, Brzezińskie, JabłonkaŚwierczewo, TyboryKamianka, T. Olszewo, T. Trzcianka, T. Uszyńskie, T. Wólka i Zawrocie i nakoniec 6 wsi włościańskich Brok, Kulsze Kościelne, K. Podlipne, Mścichy, Osipy Nowe i 0. Stare. Mazowiecki powiat gub, łomżyńskiej utworzony został w 1867 r. z części dawnego pow. łomżyńskiego. Leży on na wschodnim krańcu gubernii i graniczy od północy, wschodu i południa z gub. grodzieńską, od której dzieli go granica wodna utworzona przez koryta rzek Nurzec, Liza i Narew. Od zachodu graniczy z pow. ostrowskim i łomżyńskim. Obszar powiatu wynosi 25, 76 mil kw. Przedstawia on dalszy ciąg wyżyny rozpościerającej się w pow. łomżyńskim i mającej swój najwyższy grzbiet w wyniosłościach Czerwonego boru. Wyżyna pow. mazowieckiego rozdziela dorzecze Narwi od dorzecza Bugu; linią działu wodnego przedstawia w przybliżeniu droga idąca z Zambrowa na Żochy, Wysokie Mazowieckie, Jabłoń. ztąd przez Piekuty do Hodyszewa. Wyżyna cała przedstawia płaszczyznę, wzniesioną średnio na 500 stóp. Niektóre punkty dochodzą do 580 stóp. Dolina Narwi zaś ma 395 stóp pod Surażem a 364 stóp pod Tykocinem. Wyżyna ta dochodzi najwyższego wzniesienia w okolicy Wysokiego które leży w kotlinie stanowiącej centr najwynioślejszego tarasu tej wyżyny. Wody tego obszaru spływają w różnych kierunkach ku Bugowi i Narwi. Tu biorą początek wszystkie rzeczki przerzynające obszar powiatu. O kilka wiorst na wschód od Wysokiego mieszczą się zródła Broku dopł. Bugu i wypływają nieco dalej cztery strumienie tworzące Mankę al. Miankę dopł. Nurca; na północ do Narwi podąża Ślina ze wsi Jabłoni o 8 w. na wschód Wysokiego i wreszcie ku płn. zach. też do Narwi podąża Jabłonka z pod wsi Żochy na zach. od Wysokiego. Gleba na obszarze powiatu jest dość uboga. Rolnictwo stanowi główne zajęcie ludności, lecz zostaje na dość nizkim stopnia. Rozwinęła się tu przeważnie drobna posiadłość, w licznych wsiach zamieszkałych przez drobną szlachtę. Ciemnota i ubóstwo drobnych właścicieli niedopuszcza ulepszeń w uprawie roli i hodowli inwentarza. Rozwinęła się głównie hodowla trzody chlewnej i drobiu. Przemysł fabryczny nie istnieje wca Wysokie Mazowieckie Wysokie Siedliszcze Wysokie Sieliszcze le prawie. W drogi powiat jest dość obficie zaopatrzony. Narew płynie granicą od wscho du i północy, droga żelazna warsz. petersb. przerzyna obszar powiatu w kierunku od płd. zach. ku wsch. płn. i ma tu dwie stacye Sze pietowo i Łapy. Szosa z Warszawy do Białe gostoku wiodąca przecina płn. część powiatu. Kilka drobniejszych dróg bitych istnieje wew nątrz powiatu, jak szosa z Zambrowa do Wyso kiego, z Wysokiego do Szepietowki, z Tykocina do Jeżewa na trakcie białostockim. Ludność powiatu z 54230 w r. 1867 podniosła się w r. 1890 do 69911 5303 w mieście Tykocinie i 64608 w gminach. Śród stałej ludności było 476 prawosł. , 65 prot. i 15377 żydów 4628 w Tykocinie. Zakładów naukowych średnich niema, istnieje tylko 21 szkół początkowych w osadach i wsiach Ciechanowiec, Dąbrowa, Dą browa Wielka, Hodyszewo, Jabłoń, Kobylino, Kuczyn, Kulesze, Łapy męzka i żeńska, Pietkowo, Płonka, Poświętne, Piekuty, Piętki, So koły, Tykocin, Waniewo, WielinyRuś, Wyso kie, Wyszonki. Pod względem kościelnym po wiat stanowi dekanat mazowiecki dyecezyi sej neńskiej. Pod względem sądowym dzieli się na okrąg sądu pokoju dla Tykocina i trzy okręgi sądów gminnych Tykocin, Wysokie Mazowie ckie i Dąbrówka Kościelna. Pod względem admi nistracyjnym dzieli się powiat na jedno miasto Tykocin i 9 gmin Kowalewszczyzna, Kluko wo, Mazowieck Wysokie, Piekuty, Piszczaty, Poświętne, Sokoły, Stelmachowo, Szepietowo. Poprzednio istniały jeszcze gminy Chojany i Dzięciel. W skład gmin wchodzą osady miej skie Wysokie, Sokoły i dawno zniesione mia steczko Jabłonka. W gminach tych jest 376 wsi. Opłaty na wydatki gminne pobierane były w r. 1882 ze 129094 morgów ziemi użytkowa nej, przeciętnie po 133 4 kop. z morga. Wię kszych posiadłości po nad 200 mr. było w po wiecie 52. Br. Ch. Wysokie Sieliszcze, wś, pow. suraski gub. czernihowskiej, gm. Droków Nowy, 140 dm. , 998 mk. , cerkiew, młyn wodny. Była tu cukrownia z rafineryą. Wysokie Skałki 1052 mt. , szczyt w Tatrach, na granicy Galicji i Węgier, na płd. płynie pot. Uranowa, na północ występuje grzbiet. Wznosi się na 49 23 płn. szer. , 38 14 wsch. dług. Karta wojs. , 8, Wysokienice, w XVI w. Wyssokynycze i Wysokienice, wś, pow. skierniewicki, gm. Głuchów, par. Wysokienice, posiadają kościół par. drewniany, 552 mk. , 1847 mr. W 1827 r. było 68 dm. , 433 mk. Jest to dawna posiadłość arcyb. gnieźn. w kluczu skierniewickim później w mnichowickim. W r. 1579 jest tu 211 2 łan. km. , 2 zagr. , 5 rzem. , rzeźnik, 3 łany wójtowskie, 1 3 łanu wolnego, 3 4 łana plebańskiego Pawiń. , Mazowsze, 179. Kościół par. , p. w. św. Marcina, istniał zapewne już w XIV w. Na początku XVI w. pleban posiadał prócz placów dla siebie, wikaryusza i kościelnego, sześć pla ców dla kmieci, zagrodników i karczem, odrę bne pole z łąką i lasem, sadzawkę. Kmiecie da wali dziesięcinę na stół arcybiskupi, plebanowi zaś meszne po korcu owsa i korcu żyta, sołtys zaś za dziesięcinę płacił 18 gr. rocznie. Od r. 1789 parafię wcielono jako filią do Głuchowa. Wś sama wchodziła w obecnem stuleciu w skład dóbr księstwa łowickiego. W. par. , dek. skier niewicki, 2002 dusz. Br. Ch. Wysokin 1. w XVI w. Wyssokynyn, wś nad rz. Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. Ossa. par. Odrzywół, odl. od Opoczna 27 w. , ma 86 dm. , 514 mk. , 2168 mr. dwors. , 1382 mr. włośc. W 1827 r. było 50 dm. , 340 mk. W r. 1874 folw. W. z attyn. Zarębin i Ruda rozl. mr. 2096 gr. or. i ogr. mr. 809, łąk mr. 85, pastw. mr. 15, lasu mr. 1085, nieuż. mr. 102; bud. mur. 2, drew. 32; las nieurządzony, pokłady torfu, młyn wodny. Wś W. os. 74, mr. 957; os. dawniej miasto Odrzywół os. 123, mr. 1055. Na początku XVI w. wś ta, położona w paraf. Odrzywół, dawała dziesięcinę z łanów km. pleb. w Białaczowie, wartości koło 6 grzyw. a za ko nopną po 2 gr. z łanu. Łany folw. i część kmie cych uprawianych przez dwór daje dziesięcinę, wartości do 3 grzyw. , pleb. w Odrzywole, który płaci na mocy ugody po 4 gr. rocznie pleb. w Białaczowie z ról kmiecych zajętych na folwark Łaski, L. B. , I, 656 i 708. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś W. , w paraf. Odrzywół, własność Odrzyńskich, miała 111 2 łan. , 6 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 282. 2. W. , wś, część dóbr Głuchów, w pow. gró jeckim, ma 7 os. , 52 mr. Br. Ch. Wysokiny, dawniej Wysokinin, dawna nazwa wsi, w pow. łukowskim, która obecnie wyszła z użycia. Na obszarze W. powstały istniejące dotąd pod odrębnemi nazwami wsi Maciejowice, Jakusze i Łęczki. W spisie z r. 1827 podano Wysokiny Maciejowice 33 dm. , 146 mk. , W. Jakusze 26 dm. , 134 mk. i W. Łęczki 56 dm. , 264 mk. Por. Jakusze, Tęczki tak podają nowsze spisy i Maciejowice, Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś W. , w par. Trzebieszów, miała 1 2 łan. , Maczewiata 1 2 łanu, Paskowska 1 4 łanu. W. Maciejowice Wissokinin w par. Trzebieszów, miały 1 łan, 1 mlyn. W. Łączki, wś, miała 1 łan. W r. 1552 wś W, Jakusze miały 1 łan. W. Maciejowice miały 4 łan. , 4 osad. W r. 1580 wś W. Łęczki miała 1 łan. P. Wawrzyniec Wysokiński i od 4 sąsiad swych od 5 włók, które sami orzą, fl. 2 gr. 15; od pięciu części dwu kół młyńskich i od zagrody bez roli gr. 14. We wsi W. Maciejowice super Grochówka p. Krysztof Sulan z Koszmiderem od włóki co sami orzą gr. 15. Summa gr. 15. W. Jakuse p. Jan Ziemek od 8 włók co sa Wysokienice Wysokiny Wysokin Wysokie Skałki Wyspa Wyspa Potrzymiech Wyspowo Wysokowo Wysokówko Wysokostoczek Wysokiszki Wysokopole Wysokoje Wysoko mi orzą. fl. 4, od 3 zagr. bez ról 12 gr. , od 11 2 koła młyn. 18 gr. Summa fl. 5. W. Łęczki p. Wawrzyniec Wysokiński i od sąsiad swych od 5 włók, które sami orzą, fl. 2 gr. 15, od pięciu części 2 kół młyń. i od zagrody bez roli gr. 14, p. Jan Wiaczkowicz z części Jagustinowskiej, od włóki co sam orze, gr. 15 i od szóstej części dwu włók gr. 2. Suma fi. 3 gr. 16 Pawiński, Małop. , 379, 385, 398, 399, 420 i 422. Wysokiszki, wś nad rzką Jurą, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki, odl. od Maryampola 23 w. , ma 13 dm. , 91 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 116 mk. WysokoCzerwony Dwór, ob. Czerwony Dwór. Wysokoje, ob. Wysokie. WysokoLitowsk, ob. Wysokie Litewskie. Wysokopole al. Chmielowa, wś nad rzką Kołomaką, pow. wałkowski gub. charkowskiej, gm. Perekop, 642 dm. , 3009 mk. , cerkiew, szkoła, 2 jarmarki. Wysokostoczek, dobra, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Białostoczek, o w. od Białegostoku, wraz z uroczyskami Antoniuk i Marczuk mają 233 dzies. 14 łąk i pastw. , 76 lasu, 4 nieuż. ; własność Efimowych. Wysokówko, pow. poznański, ob. Kobylepole. Wysokowo, pow. wilejski, ob. Wysokie 3. Wysoko 1. osada fabryczna nad Wołgą, w pow. saratowskim, fabryka płótna wyrabiająca do 150000 sztuk płótna cieńkiego a do 1000 sztuk grubego. 2. W. , sioło nad jeziorem Skarbieżem, pow. kaszyński gub. twerskiej, o 36 w. na płn. wsch. od Kaszyna, ma 27 dm. Posiada źródło wody szczawy żelazistosiarcza nej, niegdyś urządzone i zwiedzane, obecnie zaniedbane. Wysokowszczyzna 1. al. Wiskowszyzna, wś, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecz, o 26 w. od Wołkowyska, 179 dzies. ziemi włośc. 2. W. , wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Dobejki. Włośc. Tomaszunasy mają w W. i Songajliszkaah 39 dzies 3 nieuż. . Wysoty 1. al. Wyszoty, wś, pow. grójecki, gm. Rykały, par. Przybyszew, ma 36 mk; , 58 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 42 mk. 2. W. , wś, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, ma 51 mk. , 144 mr. włośc. Wysowa, góra bezleśna, w Beskidach wschodnich, w dziale między Kamienicą a Konieczną, 787 mt. wznies. , w pow. gorlickim, pod 49 26 płn. szer. a 38 wsch. dług. Karta wojs. , 8, XXIV. Wysowa, wś i zakład kąpiolowy, pow. gorlicki, p ar. gr. kat. w miejscu, st. poczt. Uście Ruskie o 10, 5 klm. . Wś ma 886 mk Par. rz. kat. w Ropie. Do wsi należy przys. Huta. Wieś leży w górskiej okolicy, śród Beskidu lesistego, na granicy od Węgier. Najbliższa stacya drogi żel. tarnowskoleluchowskiej w Grybowie o 4 godziny jazdy końmi. Na obszarze wsi szczyty Ostry Wierch 933 mt. i Hańczowa góra 821 mt. . Z pod Ostrego Wierchu wypływa pot. Ropka, uchodzący do pot. Hańczowego, źródłowego ramienia Ropy dopł. Wisłoki. W okolicy liczne kopalnie nafty. Na obszarze W. znajdują się zródła mineralne, szczawy słonożelaziste, przy których urządzono zakład kąpielowy, mało uczęszczany z powodu trudnego dojazdu. Wodę mineralną tutejszą rozebrał Karol Trochanowski i rozbiór ten ogłosił w t. XIII Sprawozdań komisyi fizyogr. Akad. Umiejętności w Krakowie 1879. W. należała do kategoryi wsi założonych na prawie wołoskim. W r. 1581 stanowiła jedną całość z Hańczową w której była parafia, Adam Brzeński płacił z obu wsi od 1 zagr. z rołą, 2 kom. bez bydła, 12 dworzyszcz wołoskich, 1 piły, 1 popa Pawiń. , Małop. , 122. Wyspa 1. folw. , pow. opatowski, gm. Czyżów, par. Sobótka, odl. od Opatowa 28 w. , ma 5 dm. , 31 mk. , 601 mr. 2. W. , os. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Brzegi. Wyspa 1. zaśc. włośc. nad jez. Styrnie, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 501 2 w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. katol. 2. W. , zaśc. nad jez. Baltys, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 22 w. od Święcian, 2 dm. , 15 mk. katol. 3. W zaśc. szlach. nad jez. Onikszty, pow. trocki, w i okr. pol. , 23 w. od Trok, 1 dm. , 14 mk kat 4. W. , zaśc. szl. nad Wilią, pow. wileński, w 1 okr. pol. ; o 6 w. od Wilna, 4 dm. , 26 mk. katol. Wyspa, wś, pow. rohatyński, 18 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Rohatynie, 7 klm. na płn. zach. od urz. poczt. w Podkamieniu koło Rohatyna. Na płn. i płn. wsch. leży Mełna, na płd. wsch. Jahłusz, na płd. Podbórze, na zach. Lubsza, na płn. zach. Strzeliska Stare w pow. bóbreckim. Środkiem obszaru płynie Świrz, a wzdłuż granicy zach. Lubeszka, dopł. Świrza, obie od płn. na płd. Zabudowania wiejskie leżą między temi rzekami. Własn. więk. ma roli or. 1, łąk i ogr. 25, past. 41, lasu 1 mr. ; wł. mn. roli or. 480, łąk i ogr. 88, past. 78, lasu 16 mr. W r. 1890 było 90 dm. , 579 mk. w gm. 515 gr. kat. , 95 rz. kat. , 19 izr. ; 515 Rus. , 64 Par. rz. kat. w Podkamieniu, gr. kat. w miejscu, dek. bóbrecki. Do parafii należą Lubsza i Meł na. We wsi jest cerkiew p. w. Wznies. Krzyża św. , szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1189 złr. Dawniej stał tu monaster bazyliański, znie siony r. 1744 i wcielony do monasteru w Do brzanach. Lu. Dz. Wyspa Potrzymiech, pow. inowrocławski, ob. Kościeszki. Wyspowo, niem. Wispau, dobra na Kaszubach, nad strużką i jeziorem, pow. wejherowski, st. pocz. , tel. i kol. Wejherowo o 6, 5 klm. , par. kat. Reda; 148 ha 123 roli orn. , 10 łąk, 2 la Wysokiszki Wysokowszczyzna Wysoty su; 1885 r. 4 dm. , 5 dym. , 29 mk. , 22 kat. , 7 ew. ; mleczarnia, hodowla bydła czysto rasy. Podczas drugiej wojny szwedzkiej zosta ło W. razem z starostwem puckiem oddane Gdańszczanom w zastaw. R. 1658 wydzierża wia miasto W. Piotrowi Horch, łogi puckicj, na 3 lata; pierwszy rok ma płacić 100 zł. , drugie dwa po 200. R. 1660 został kontrakt ten o tyle zmieniony, że Horch otrzy mał w dzierżawę W. i Gniewowo i prawo tucze nia 30 Świn za opłata 250 zł. rocznie aż do św. Jana r. 1664. R. 1660 jednak nadał król Jan Kazimierz W. Jakubowi Depiet za usługi w woj nie wyświadczane. Lecz Gdańsk zdrażał się wś jemu wydać, pomimo że Depiet uzyskał był r. 1666 od króla nowy przywilej na te wio skę ob. Prutz Gesch. d. Kr. 141 142. Lustracya ststwa puckiego z r. 1678 opiewa Wieś Wyspowo i folwark. Fol wark ten trzyma kontraktem od Ich M. M. P. P. Gdańszczan, jako przedtem administratorów sta rostwa puckiego, szlachetny Pan Karol Brandys do lat trzech ab a. 1677 na św. Jan Chrzciciel ad a. 1680 także na św. Jan Chrzciciel kończą cych się. Płaci na rok arendy fl. 240. Budyn ki tego folwarku Dworek poprawy potrzebuje, w którym izby 3, jedna większa, piec w niej stary, drugie dwie mniejsze, z jednem piecem. Komora jedna, piwnica jedna, ale zapadła, po części okna dobre. Kominy poprawy potrzebują. W sieni stajnia na koni 2. Piec piekarny, dach zły, drzwi na zawiasach żelaznych, szopa dla bydła, dach upadł, tylko wzrząb sic stoi. Sto doła o 1 klepisku, balami delowana, dach niezły, przy niej abzeydy pewnie z niem. Abseiden stare dla bydła. Pług 1 z jedną, para żelaz i wszystek porządek żelazny. Jest do tej wsi jezioro przy dworze, o trzech toniach niewodnych. Pod daństwo tego folwarku Przy folw. mieszka 1 ogrodnik Jerzy Migga, poddany, z żona, powin ność jego jak i drugich ogrodników. W drugiej chałupie mięszka Jan Szreder z żoną; człek wol ny, na czynszu siedzi. Bydło wołów 4, krów 2. Zasiewki żyta wysiano tam łaszt 1 korcy 10, owsa korcy 20, jęczmienia korcy 17 ob. str. 33 Manuskr. w Pelplinie. Wizyta Rybińskie go z r. 1780 opiewa, że tu było 23 kat. i 2 akatol. ; mesznego dawano 2 kor. żyta i tyleż owsa ob. str. 120. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako folw. w wieczystą puszczo ny dzierżawę i lemaństwo o 3 dymach str. 252. Kś. Fr. Wyspy, ob. Szendzin. Wysranka, os. , ob. Osobnica, Wyssa, rzeczka, ob. Wissa. Wystawki, przyl. Jeleniowa, w pow. opatowskim. Występ, wś nad rz. Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciechów, odl. od Kozienic 17 w. , ma 22 dm. , 220 mk. , 468 mr. Występ 1. niem. Wystemp i Josephinen. Josephinhof, wś gospod. , w pow. i okr. urzęd, bydgoskim, ma urząd st. cyw. w Potulicach, parafie obie, st. kol. i pocztę w Nakle, szkoły obu wyzn. w miejscu, sądy w Bydgoszczy. Obszaru 130 ha, 46 dym. , 451 dusz 154 katol. . Leży na zachód Bydgoszczy. 2. W. , toń jeziora Powidzkiego, w pow. Witkowskim. Wystąp al. Wystemp, wś, pow. szczycieński, st. pocz. Friedrichshof. Występa, os. i obręb leśny w samsonowskim urzędzie leśnym, pow. kielecki, gm. Samsonów, par. Zagdańsk. Wzniesienie poziomu dochodzi przy osadzie 1279 stóp. Występy, wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Krasocin, ma 25 os. , 405 mr. Wchodziła w skład dóbr Gruszczyn. Wystowa, pow. kałuski, ob. Wystruć al. Wystrucia al. luster, rzeka, ramię Pregoły, wypływa z błota leśnictwa Schorellen, w pow. piłkałowskim, w pobliżu doliny Szeszupy, płynie z początku na płn. zach, potom zwraca się ku, zach. i płd. zach. , przepływa pod miastem Krupyszki Kraupischken, gdzie przyjmuje rzkę Tymenis, zwraca się coraz więcej ku południowi, łączy się z Węgrzą Węgorapą powyżej miasta Wystruci i odtąd tworzy Pregołę. Ob. Pregoła. Wystruć al. Instruć, niem. Insterburg, miasto powiatowe, w obwodzie gąbińskim, pod 54 38 płn. szer. i 39 29 dług. wsch. , na wysokich brzegach rzeki Węgrzy, o 1 klm. powyżej jej połączenia z rzką Wystruć w rzekę Pregołę. Leży w miłej okolicy, wśród łąk. Stacya kolei wschodniej; rozchodzą się tu koleje do Tylży, Królewca, Torunia i Prostek. Odl. 54 klm. od Tylży, 154 od Kłajpedy, 91 od Królewca a 64 od Wierzbołowa. Miasto ma 16164 mk. , po większej części ewangielików. Mieszkańcy trudnią się z zamiłowaniem hodowlą koni, na którą korzystny wpływ wywiera królewska stadnina w Wystruciu i stadniny w okolicy pobliskich Trakien. Odbywają się tu wyścigi konne, na które z dalekich okolic goście. Na konie bywa 5 jarmarków do roku, po każdym na dragi dzień jarmark na bydło; jarmarków kramnych dwudniowych na rok 3, zwykle w następne dni po jarmarkach na bydło w lutym, czerwcu i w październiku. Istnieją tu następujące zakłady przemysłowe przędzalnia akcyjna, zatrudnia 300 robotników, wydaje rocznie 8000 kóp przędzy, zużywa około 800 centn. lnu i 10700 centn kądzieli; gisernia i fabryka maszyn rolniczych, przerabia rocznie około 600 centn. żelaza i stali; 5 cegielni wyrabiających na rok 4 miliony cegieł. Więźniowie zatrudniani są robieniem sieci i obuwia. Jest młyn do mielenia kości i gipsu, tartak parowy, fabryka octu i dystylarnia parowa, 4 browary wyrabiające 25000 beczek piwa bawarskiego rocznie. Zboże żyto i Wyspy Wystudz owies, nasiona, świnie i bydło wywożą ztąd do Królewca, Gdańska, Szczecina i Berlina, sieci na Mazury i do Meklemburgii, przędzę do Szląska, obuwie do Prus zachodnich i Pomeranii. Z licznych stowarzyszeń ważniejsze są centralne towarzystwo rolnicze dla Litwy pruskiej i ziemi mazurskiej, ze stacyą do badania nasion, i wiejskie towarzystwo gospodarcze dla sprowadzania nawozów; spółka pożyczkowa w 1861 r. założona 1850 członków, spółka spożywcza i oszczędności, stowarzyszenie szewców sprowadzające surowe materyały i utrzymujące sklepy do sprzedaży wyrobów, takież stowarzyszenie stolarzy i krawców, towarzystwo budowlane, mleczarnie spółkowe, gazownia wydająca rocznie do miliona mt. kubicznych gazu. Zamek krzyżacki, zbudowany w połowie XIV stulecia, był najprzód siedzibą komtura, od r. 1347 władcy ziemi nadrowskiej. W 1525 r. , po zniesieniu zakonu, ustanowiono tu urząd administracyjny księstwa pruskiego. Powstałej około zamku osadzie nadał 10 paźdz. 1583 r. margrabia Jerzy Fryderyk prawa miejskie. W r. 1723 połączono z miastem dwie przyległe osady, równocześnie z W. powstałe. W tymże roku przemieniono tutejszy sąd grodowy na główny sąd powiatów litewskich. Miasto doznawało różnych klęsk; w r. 1590 i 1690 niszczył je pożar; na końcu XVII i początku XVIII w. wyludniła zaraza. W 1732 r. osiedlił tu król pruski protestantów, wypędzonych z biskupstwa salcburskiego. Podczas wojny siedmioletniej zajęli miasto Rossyanie. W r. 1806, 1807, 1811 i 1813 często przechodziły tu oddziały armii francuzkiej. Zamek zrujnowany został podczas trzynastoletniej wojny 1457, od tego czasu w całości nie został odbudowany, lecz pozostała część jest zamie szkała. Rezydowała tu w XVII w. przez kilka lat wdowa po królu szwedzkim Gustawie Adolfie. Dziś mieści się tu sąd nadziemiański. Kościół protestancki zbudowany został przy końcu XVI w. , ma. piękne malowidła na ścianach i suficie. Dworzec kolei, początkowo 1 klm. od miasta odległy, dziś złączył się z miastem, które się w ostatnich czasach w tym kierunku posunęło. Z zakładów naukowych W. ma gimnazyum, z którym połączona jest szkoła realna i przygotowawcza, wyższą szkołę dla dziewcząt, seminaryum nauczycielskie i ochronkę dla niemowląt. W. jest siedzibą następujących władz i zakładów rządowych sądu nadziemiańskiego dawniej apelacyjnego, nadprokuratora, sądu ziemiańskiego i okręgowego i prokuratora, urzędu celnego, kasy leśnej, stadniny królewskiej, domu karnego, inspekcyi kolejowej, landratury, kasy powiatowej podatkowej. Jest tu komora handlowa, oddział banku państwowego, garnizon 3 i 4 szwadronu litewskich ułanów, komendantura batalionu z wschodniopruskiego pułku landwery i komendantura oddziału piechoty do warty nad domem karnym. Cztery biura pocztowe i telegraficzne 1 w mieście, 3 inne na dworcach kolei. Powiat wystrucki, w regencyi gąbińskiej, w Prusach wschodnich, ma 22 mile kw. obszaru i 70000 mk. wyznania ewangielickiego. Ludność trudni się hodowlą koni i świń, tudzież uprawą roli. Ważniejsze miejscowości są Gruenheide, Karalene, Norkitten, GrossJaegers dorf, Puschdorf. J. B. Wystrykow, wś nad Repczynką, pow. starodubski gub. czernihowskiej, gm. Jackowicze, 66 dm. , 458 mk. , młyn wodny, wiatrak, cegielnia. Wystrzyca, zapewne to samo co Bystrzyca, zwana też Świdnicka Wodą, niem. Weistritz i Schweidnitzer Wasser, rzeka, lewy dopływ Odry, powstaje na wznies. 1602 stóp w górach Waldenburskich, na Szląsku w okolicy Walbrzycha, na obszarze gminy Ober Wueste Giersdorf, stoków góry Brunnberg, nen, wypływającego z wielkim szumem z jaski ni śród warstw porfiru. Rzeczka z początku dzieli pasmo gór Sowich od Wysokiego Lasu, zbliżających się tak do sie bie, że między niemi ledwo się mieści wązka droga i kilka domów. Najpiękniejsza część doli ny górnego biegu W. zowie się Szląską doliną Schlesierthal, przy której znajdują się ruiny zamku Kynau. Na pół mili przed Świdnicą roz szerza się dolina i W. przechodzi na płaszczy znę, na której z praw. brzegu przyjmuje rz. Peile, wodę Zobtenwasser, wypływającą ze stoków, Geiersbergu. Z lewego brzegu przyjmuje Strzygowską wodę, płynącą od Sattelwaldu przez Hohenfriedeberg, z dopływem Pełcznicą Polsnitz, prowadzącą wody strumieni przerzynających doliny Waldenburga i Salzbrunnu i spływają cych na równiny pod Freiburgiem. W. uchodzi do Odry z lew. brzegu, naprzeciw ujścia Wida wy. Długość biegu 11 mil. Nad W. leży Świ dnica i Kąty. Br. Ch. Wystrzyca Polska, niem. Weistritz Polnusschen wś i dobra, pow. świdnicki, par. kat. i ew. w Świdnicy. Wś ma 241 ha 201 roli, 13 łąk, 3 lasu, 45 dm. , 466 mk. 72 katol. ; dobra 88 ha 76 roli, 5 dm. , 57 mk. 4 kat. . Dwa młyny wodne. Istniała tu kuźnica miedzi. Wystudz, jezioro, w pow. suwalskim, gm. Zaboryszki, ma 12 mr. obszaru. Wystupowicze, wś, pow. owrucki, w pobliżu granicy pow. rzeczyckiego i mozyrskiego, gm. Hładkowicze o 30 w. , odl. o 42 w. na płn. wsch. od Owrucza, gdzie też st. pocz. , ma 86 dm. , 600 mk. , cerkiew p. w. św. Mikołaja, z drzewa wzniesioną w 1878 r. kosztem skarbu i parafian i uposażoną 13 dzies. , prawie wyłą Wystrykow Wystrzyca Polska Wystrykow Wystrzyca Wystupowicze Wysuń Wyszanow Wyszanka Wyszałów Wyszaków Wysypka Wysychy Wyswojnie Wyswarowce Wysuszka Wysułki Wysuczka cznie łąk. Smolarnia. Do par. należy wś Ludwinówka o 7 w. . W całej parafii 136 dm. , 1049 mk. Sioło W. wymienione jest już w opisie zamku owruckiego z 1545 r. , jako majętność Sołtana Steckowicza. Miało wówczas 8 dym. , czyniło 2 służby, dani dawało 5 kadzi miodu i 4 kopy groszy Arch. J. Z. R. , cz. IV, t. I, 45. W 1581 r. Sołtan płaci z W. od 2 osiadł. , 2 zagrod. W akcie rozgraniczenia pow. owruckiego z pow. mozyrskim z 1622 r. sioło W. występuje jako własność Surynów, w dzierżawie Czerchawskiego. W 1628 r. z części W. , własności Aleksandra Suryna, będącej w zastawie, wnoszą, z 3 dym. , 1 ogr. , drugą część trzyma Piotr Suryn, płacący z 2 dym. Jabłonowski, Ukraina, 44, 81, 82, 94. W 1684 r. własność pisarza ziemskiego kijow. Remigiana Suryna. J. Krz. Wysuczka, wś, pow. borszczowski, tuż na płd. zach. od sadu pow. i urz. pocz. w Borszczowie. Na płn. wsch. leżą Wierzchniakowce i Borszczów, na płd. i płd. zach. Piszczatyńce, na płn. zach. Głęboczek. Zabudowania wsi leża na płd. nad Niczławą i Głęboczkiem. Własn. więk. ordynacyi Czarkowskich ma roli or. 237, łąk i ogr. l9, past. 123, lasu 171 mr. ; wł. mn. roli or. 292, łąk i ogr. 38, past. 24 mr. W r. 1890 było 121 dm. , 499 mk. w gm. , 14 dm. , 105 mk. na obsz. dwor. 461 gr. kat. , 96 rz kat. , 47 izr. ; 511 Rus. , 94 Pol. czowie, gr. kat. w miejsca, dek. kudryniecki. Do par. należą, Wierzchniakowce. We wsi jest cerkiew i kasa poż gm. z kapit. 109 złr. Stoi tu obronny niegdyś zameczek, zachowany dotąd we wszystkich prawie częściach i zamieszkany. Mieści się on na stromem, wyniosłem brzegu, nad Głęboczkiem. Zbudowany w czworobok z kamienia i cegły, z basztami po rogach. Przed laty dwudziestu Marya z hr. Golejewskich Czarkowska przekształciła opustoszały budynek na piękny pałac mieszkalny. Czas budowy zamku, nazwisko jego założyciela i następnych właści cieli nie są, znane. Wiadomo tylko, że w r. 1672 został przez Turków zdobyty, a w r. 1675 umieścił w nim Jan Sobieski załogę Czołowski Dawne zamki i twierdze na Rusi Halickiej, w Tece konserwatorskiej, Lwów, 1892, str. 122. Lu. Dz. Wysułki, ob. Wiesiołka. Wysuń, rzeka, w gub. chersońskiej, ob. Wisuń. Wysuszka al. Wosuszka al. Weszka, rzeczka, dopływ Strypy Wyswarowce, ob. Wyszwarówka. Wyswojnie al. Wiswojnis, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , gm. Ginteliszki, o 31 w. od Telsz. Posiadają, tu włościanie Bejnar 11 dzies. 1 nieuż. , Brasus 3 dzies. , Perkajtis 4 dzies. , Syłkowski 2 1 2 dzies. , Symutis 2 dzies. Wysychy, os. , pow. radzymiński, gm. ZaW 1827 r. były 4 dm. , pow. węgrowski, gm. brodzie, par. Niegów. 24 mk. W r. 1827 był l dm. , Wysypka, os. karcz. Sinołęka, par. Kałuszyn. 5 mk. Wyszaków 1. wś gosp. nad rzką; Maskawą; , w pow. i okr. urzęd. średzkim, ma urząd st. cyw. w Zaniemyślu, st. kol. i pocztę w Sulencinie na linii PoznańJarocin, szkołę kat. w Czarnotkach, paraf. katol. w Mądrem, ewang. w Za niemyślu, sądy w Środzie i Poznaniu. Obszaru 23 ha, 6 dym. , 44 dusz. 2. W. , wś dwors. , w temże położeniu, ma obszaru 406 ha, 10 dym. , 134 dusz 7 Prot. . Leży na wschód Zaniemy śla. W r. 1257 kapituła gnieźn. zamienia W. na Opatówko, wś kleryka Absalona a dziesięciny wyszakowskie na opatowieckie, składane dotąd klaszt. lubińskiemu. Bolesław, syn Odonicza, potwierdza tę zamianę. W r. 1390 1 pisali się Andrzej i Henryk Paluch z Wyszakowic. W r. 1413 rozgraniczono W. z Kępą a 1560 z Ociosną i Czarnotkami. W r. 1575 dzielono maję tności W. i Biernatka. W r. 1578 posiada tu Anna Wyszakowska 1 1 2 łanu os. , 3 zagr. , 2 kom. , 1 2 łanu pustego. Dobra te od 200 lat zo stawały w rodzinie Karczewskich. W r. 1879 kupił Niemiec Bockelsberg. W. Ł. Wyszałów, wś i folw. ob. Paulinów nad odnogami Prypeci, z lewej strony, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Laskowicze, o 10 w. od Petrykowa a 72 w. od Mozyrza, ma 26 osad. Lud głównie trudni się flisactwem i rybactwem. Miejscowość bogata w dary natury, łąki, ryby, zwierzynę i lasy. A. Jel. Wyszanka, ob. Wiszenka. Wyszanow 1. w dok. Wiszanów, Wiszonów, wś gosp. , w pow. ostrzeszowskim kępińskim, okr. urzęd. podzameckim, ma urz. stanu cyw. i st. kol. w Podzamczu Wilhelmsbrueck, pocztę i szkoły w miejscu, kościół katol. i ew. i sąd w Kępnie. Obszaru 870 ha, 85 dym. , 567 dusz 22 ew. . 2. W. , wś dwor. , tamże, ma obszaru 436 ha, 5 dym. , 89 dusz. Leży na płn. Wieruszowa, płn. wschód Kępna i Baranowa. W r. 1360 Przecław, bisk. wrocławski, daje, między innemi, Wyszanów w dożywocie Stefanowi Gromassy, pod warunkiem poprawienia stanu wsi. W r. 1553 ma 5 łan. Według lustracyi z r. 1564 było tu 15 kmieci, 3 karczm. , kowal. Dochód ze wsi wynosił fl. 76 gr. 8 den. 8, z fol, fl. 111 gr. 16, z inwentarza fl. 10 gr. 8, Było też 8 stawków, z tych 2 większe Lustr. ,. , niem. Wischin, wś paraf. , niegdyś własność klasztoru paradyskiego, leży między Brojcami a Międzyrzeczem, na zach. Trzciela. Z W. pisali się Sulisław, syn Brodona, w r. 1250, Sulisław, syn Andrzeja, w r. 1256. W. składał się z dwu części Wielki i Mały. Do klasztoru należał W. już r. 1257, w r. 1276 wniósł część swoją z Małego W. Wróci Wysuczka Wyszatki Wyszatki Wyszczup sław, kapelan, dyakon międzyrzecki, co w r. 1278 potwierdza ks. Przemysław. W r. 1319 sprzedał klasztorowi część swoją. M. W. W r. 1382 nastąpiła ugoda z braćmi Smolkami, którzy zrzekli się pretensyi do W. Na obszarze W. są, pola Wierzchy, Grędziki, Niwy, Kołek, Błociniec, Dzieśnie, Młyni sko, Ługi, Łąki, Gać, Łysagóra i Bystrze. 4. W. , las na obszarze Łaszczyna, w pow. rawickim. W. Ł. Wyszatki, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Wierzchnie o 2 1 2 w. , okr. wiejski, o 62 w. od Dzisny, 11 dm. , 124 mk. w 1865 r. 58 dusz rewiz. . Wyszatyce, wś, pow. przemyski, 12 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Przemyślu, 6 klm. na płn. wsch. od st. kol. i urz. poczt. w Żurawicy. Na płn. leży Walawa, na wsch. Poździacz, Torki i Chałupki Torskie, na płn. wsch. Medyka Chałupki Medyckie, na płd. zach. Bolestraszyce, na płn. zach. Małkowice. Wsch. część obszaru przepływa San. Własn. większa Władysława Kraińskiego ma roli or. 238, łąk i ogr. 10, past. 1 morg; wł. mn. roli or. 1494, łąk i ogr. 229, past. 651 mr. W r. 1890 było 310 dm. , 1671 mk. we wsi i w przysiołku Bandaki zaś 7 dm. , 73 mk. na obsz. dwór. Wyszatyce i Helicha 862 rz. kat. , 828 gr. kat. , 54 izr. ; 958, 785 Rus. . Par. rz. kat. w miejscu. Fundował ją. Władysław Jagiełło w r. 1419. W r. 1557 nadał Zygmunt August to beneficium mansyonarzom katedry w Przemyślu, a po zniesieniu mansyonarzy za Józefa II utworzono znowu odrębną parafią; . We wsi jest kościół drewniany p. w. św. Mikołaja. Do parafii należą. Dusowce i Walawa. Par. gr. kat. w miejscu. Jest to jedna z najdawniejszych parafii w dyec. przemyskiej. Miewała dawniej proboszcza i wikarego. Od r. 1800 jest tylko proboszcz. Cerkiew drewniana, dębowa, wystawiona około r. 1600 staraniem sołtysa Łukasza Maszki. Był tu niegdyś krzyż srebrny, wysoki na łokieć, ze Zbawicielem z czystego złota i z napisem Łuka Maszko 1600. W r. 1810 wzięto ten krzyż na potrzeby państwowe. W cerkwi znajduje się obraz św. Mikołaja, w XVI w. z Kijowa przywieziony. Naukę szkolną rozpoczął prowadzić tu proboszcz Bazyli Żelechewski około r. 1809 i udzielał jej w domu parafialnym. W r. 1817 założył biskup Michał Lewicki ruską szkołę parafialną, , a w r. 1861 urządzono szkołę trywialną, i zamieniono ją. w r. 1874 na etatową, . Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr koronnych. Dokumentem wydanym dnia 2 sierpnia 1406 w Przemyślu, Maciej, bisk. przemyski oddaje kapitule dziesięciny biskupie w Wyszatyczaeh itd. , w zamian za posiadłość Hanczkona, którą, mu kapituła odstąpiła Liske, A. G. i Z. , t. VIII, str. 54. W Krakowie dnia 29 maja 1576 r. rozstrzyga król Stefan Batory spór mięSłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 158. dzy Janem Herburtem, kasztelanem sanockim, a poddanymi ze wsi Wysiatycz o robociznę Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 385, str. 1433; t. 415, str. 1011 i t. 439, str. 181. Dokumentem wy danym w Krakowie dnia 20 lutego 1603 r. za kazuje Zygmunt III Tomaszowi Drohojewskiemu, staroście przemyskiemu, używać poddanych z Wisiatycz do innych robót, jak tylko około dziewiętnickiego folwarku 1. c. , C. , t. 359, str. 458. W Krakowie d. 4 list. 1605 r. wydaje Zygmunt III wyrok w sprawie poddanych ze wsi W. w Przemyskiem z Tomaszem Drohojowskim, referendarzem kor. i ststą przemyskim 1. c. , C. , t. 364, str. 244. We Lwowie dnia 25 paźdz. 1634 r. potwierdza Władysław Iwaszka i Andrzeja w przywilejach i w posiada niu łanu wybranieckiego, po przodkach dziedzi cznego, a to za porządne odprawowanie służby wojennej Dod. do Gaz. lwow. , 1859, Nr. 32. Dokumentem wydanym w Warszawie d. 25 sier. 1699 r. potwierdza August przywileje i swo body wybranieckie Stefanowi, Wasilowi i Matwijowi Iwanom, braciom, we wsi Wyszatyce l. c. , Nr 33. Dekretem referendarskim z d. 29 list. 1751 r. w sprawie między uczciwymi Gizowskimi, sołtysami wyszatyckimi, a urodzonym Cze chowskim, odsądzono Czechowskiego od praw, które sobie rościł 1. c. , Nr 34. Dnia 16 list. 1767 r. w Warszawie przyznaje Stanisław Au gust przywileje wybraniectwa uczciwym An drzejowi, Szczepanowi i Bazylemu, synom Jana, Gizowskim, osiadłym we wsi Wyszatyce 1. c. , Nr 35. Dnia 10 stycz. 1885 r. pochowano na tu tejszym cmentarzu Maurycego Kraińskiego, by łego wiceprezesa wydziału krajowego, prezesa rady nadzorczej tow. kredyt. , męża zasłużone go ob. Gaz. lwow. z r. 1885. Ku. Dz. Wyszczekańce, ob. Wiszczokajnie. Wyszczekanki, niem. Oberhof, dobra szl. nad Jardęgą, , pow. grudziądzki, par. kat. i st. kol. Rogóźno, st. pocz. zamek Rogoźno, 69 ha 65 roli or. , 1 łąk; 1885 r. 2 dm. , 3 dymy, 21 mk. , 12 kat. , 9 ew. ; hodowla bydła, sprzedaż mleka. Dobra te nabył w wieczystą dzierżawę r. 1787 Jan Bendzulla za opłatą. 13 tal. 65 gr. 11 fen. rocznego czynszu i 9 tal. kontrybucyi, mesznego miał płacić 1 korzec żyta i tyleż owsa; oprócz tego był jeszcze do innych ciężarów zo bowiązany ob. Gesch, des Graudenzer Kr. v. Froehlich, I. 554. Kś. Fr. Wyszczele, wś nad rz. Sonią, , pow. ciechanowski, gm. Sońsk, par. Ciemniewko, odl. 21 w. od Ciechanowa, ma 10 dm. , 107 mk. , 212 mr. W r. 1827 było 16 dm. , 73 mk. Wyszczokajnie, wś, ob. Wiszczokajnie. Wyszczelin, wś, w par, Błenna, mająca w 1827 r. 9 dm. , 90 mk. , jest to wieś podana p. n. Wiszczelice. Wyszczup, uroczysko na gruntach wsi Bożyszcze, w pow. łuckim. 10 Wyszatyce Wyszczekańce Wyszczelin Wyszczokajnie Wyszczele Wyszczekanki Wyszczykusy Wyszczykusy, wś, pow. żytomierski, gm. Krasnosiółka, par. praw. Bratałów Wielki o 3 w. , par. katol. Lubar, ma 49 dm. , 380 mk. , cerkiew filialną p. w. św. Archan. Michała, z drzewa wzniesioną, około 1805 r. i uposażona 38 dzies. ziemi; kaplica na cmentarzu grzebal nym. Kaplica katol. Własność dawniej Budzyń skich, Lasockich, dziś nana w akcie z 15 paźdz. 1585 r. jako własność Zuzanny, żony wwdy wołyńskiego Janusza Konstantego ks. Ostrogskiego. J. Krz. Wyszczynka Wycinka, os. , pow. radzyński, gm. Milanów, par. Parczew. Wyszecin, 1780 Wysieczyno, niem. Wyschetzin, dobra ryc. na Kaszubach, pow. wejherowski, st. pocz. i kol. i par. kat. Luzin, o 6 klm. odl. ; pomocnicza agentura pocz. w miejscu; ra zem z 3 folw. 1362 ha 649 roli orn. , 70 łąk, 515 lasu W 1885 r. 22 dm. , 48 dym. , 327 mk. , 222 kat. , 104 ew. , 1 żyd; z tych przypada na Dębinę 32 mk. i 3 dm. , na dom a na parowa i młyn, hodowla koni, bydła i owiec. Pojawia się wieś ta w dok. p. n. Wisseczin, Wissoczin, jako zaścianek w wojtowstwie mirachowskiem. Na tablicach woskowych, przechowywanych w miejskiej bibliotece w Gdań sku, czytamy bartke I marc. im lantdinge Johis, t. j. 1413. R. 1396 ręczy za Wojciecha z Pobłocia Michał Lantsche z W. Około tegoż czasu występuje jako świadek Woyta z W. ob Zeitsch. d. Westpreus. Gresch Ver. ,, str. 60. Według taryfy pob. z r. 1648 płacili tu Piotr Wyszecki od 3 wł. folw. i 2 ogrod. 3 fl. 16 gr. , Krzysztof Wyszecki od 3 wł. folw. i ogr. 3 fl. 8 gr. , Possessores od 4 1 2 wł. folw. , 2 ogr. 5 fl. i Częstkowski od 1 wł. folw 1 fl. ob. Rocz. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 193. W. należał wówczas do pow. mirachowskiego. W wizycie Rybińskiego z r. 1780 czyta my, że W. z Wysieczyńską Hutą liczyły 195mk. , kat. i 7 akat. mesznego dawano 4 1 2 kor. żyta, 5 owsa. Dziedzicami byli Nobilis Jo. de Tępski, Nob. de Robakowski, de Malotka, do Koss, de Wielestowski, de Wysiecki, de Dobrzewiński, de Wysiecki, de Zalewski str. 187 i 190. W topogr. Goldbecka jest W. zapisany jako wś szlach. o 16 dym. w 9 działach str. 256. R. 1730 zaszła tu potyczka między Rossyanami a Szwedami. Kś. Fr. Wyszedki, osada, pow. horodocki, gm. Wyszedki, cerkiew par. , 3 jarmarki. Gmina, położona w środkowej częsci powiatu, graniczy z gminami Staryna, Korkowa, Zajkowo, Tiosto i Beskatowa, obejmuje 68 miejscowości, mających 543 dm. włośc. obok 65 należących do innych stanów, 3675 mk. włościan, uwłaszczonych na 4307 dzies. Nadto w obrębie gminy znajduje się 13721 dzies. należących do innych stanów 1635 roli orn. 130 dzies. ziemi cerkiewnej. Zarząd gminy we wsi Dubrowa. Wyszedzkie, jezioro, w pow. horodockim, przepływa przez nie rzka Owsianica. Wyszejki, pow. poniewieski, ob, Wiszejki. Wyszel, wś nad rz. Omulew, pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Nowa Wieś. W r. 1827 było 18 dm. , 93 mk. W r. 1582 wś Ruda Wesliowa, w par. Nowa Wieś, miała 4 zagrod. , od których płacił. Wyszenka al. Wyszenki, pow, gródecki, ob. Wiszenka. Wyszenkowicze, wś nad Olszanką dopł. Ułły, pow. lepelski, dwa młyny wodne. Wyszewa al. Wyszewka, słoboda, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. i par. praw. Rozważów o 6 w. , odl. o 84 w. od Radomyśla, śród lasu zabudowana, ma 23 mk. , 105 dzies. ziemi użytkowej, 228 lasu i 7 nieuż. Własność Wiktora Kosowskiego i trzech jego sióstr Kosowskiej, Kurowskiej i Różkowskiej. Wyszewicze, mylnie Wiszewicze, wś nad kotliną Piny, pow. piński, w 1 okr. pol. Pohost, gm. Pińkowicze, o 2 w. od Pińska, nieopodal dr. żel. poleskiej. ma 30 osad. Mieści się tu zarząd leśnictwa pińskiego, obrębu wyszewickiego, obejmujący przeszło 81000 dzies. puszcz skar bowych. Łąki niezmierne, rybołówstwo. Lud oprócz rolnictwa trudni się flisactwem i rybac twem. Niegdyś własność franciszkanów piń skich, którym ją nadał w r. 1398 w. ks. Zygmunt Kiejstutowicz, fundator klasztoru. Następnie W. , jako królewszczyzna, dostała w posiadanie w w. XVI królowa Bona i w opisie ks. pińskiego są często wspominane Piscew. kniga kn. pinskaho i kleckaho, str. 42, 300, 339, 340, 341, 350, 358, . 361, 364, 367. A. Jel. Wyszewicze, w dokum. także Wiszewicze i Wiszowicze, wś na lewym brzegu Teterewu, który dotąd staje się spławnym, głównie dla tratw, pow. radomyski, na pograniczu pow. kijowskiego, w 3 okr. pol, gm. Wyszewicze, odl. o 18 w. od Radomyśla, ma 1110 mk. W 1783 r. było tu 80 sadyb i 648 mk. , w 1886 r. podług Pochilewicza 1381 mk. prawosł. , 94 katol. i 175 żydów. Włościanie, w liczbie 465 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1865 dzies. , ze spłatą po 1941 rs. 79 kop. rocznie. Posiada cerkiew, p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesioną w 1726 r. a na początku drugiej połowy b. wieku z gruntu odnowioną i rozszerzoną; uposażenie parochii stanowi 48 dzies. Do par. praw. należą wsi Medelówka o 4 w. i Biała Krynica również o 4 w. . Kościół paraf. katol. , p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , został z drzewa wzniesiony w 1820 r. przez dziedzica wsi Oskierkę. Parafia katol. , dekanatu radomyskiego, 1022 dusz. Filia w Radomyślu, kaplica w Krymku. Gmina obejmuje 39 miejscowości w tej liczbie 3 kol, 3 chutory, 6 uroczysk, 3 słobody, mających Wyszedki Wyszewicze Wyszewa Wyszenkowicze Wyszenka Wyszel Wyszejki Wyszedzkie Wyszecin Wyszczynka Wyszczykusy 1368 dm. , 11769 mk. , 49258 dzies. ziemi 14720 włośc. , 34278 dworskiej, 260 cerkie wnej. Podług reg. pob. wwdztwa kijowskiego z 1581 r. należy do dóbr monasteru pieczarskiego w Kijowie, który w 1628 r. płaci ztąd z 7 dym. , 2 ogr. , 1 ubog. Jabłonowski, Ukraina, I, 37, 80. W XVIII w. W. należały do Niemiryczów ob. t. XII, 161, w nowszych zaś czasach do Złotnickich, od których przeszły drogą kupna do Oskierków, od tych nabył w 1870 r. Korolew i w 1885 r. sprzedał Apolonowi Łoskiemu w ilości 818 dzies. ziemi użytkowej, 1738 lasu i 231 nieuż. J. Krz. Wyszewo, folw. , pow. mścisławski, odr. 1867 Łaszkiewiczów, 659 dzies. 176 roli, 60 łąk, 394 lasu. Wyszhorodek, ob. Wyżgródek. Wyszka, niem. Wyska, os. karcz. , pow. jańsborski, st. pocz. Wyszki 1. pow. makowski, ob. Mamino W. 2. W. , pow. pułtuski, ob. Gołębie 1. 3. W. , os. młyn. , w spisie z r. 1827 podana w pow. bialskim i par. Biała, miała 2 dm. , 9 mk. 4. W. , os. , pow, sokołowski, gm. Sabnie, par. Zambrów. 5. W. Pietrzykowo, ob. PietrzykowoGołąbki. Wyszki 1. jezioro, w pow. dźwińskim, o 25 w. od Dźwińska, w pobliżu traktu kowieńskiego, ma do 3 w. dług. a do 1 1 2 w. szerokości. 2. W. Dolne, jezioro, tamże, na zachód od poprzedniego, ma 4 1 2 w. długości a przeszło 1 w. szerokości. Przez oba przepływa rz. Dubna, na 30 w. od źródeł. Pomiędzy jeziorami przechodzi trakt z Dyneburga do Rzeżycy. Wyszki 1. mko i 2 wsi w pobliżu rz. Dubny i przy linii dr. żelaznej warszawskopetersburskiej, pow. dźwiński, w 2 okr. pol. , gm. Wyszki, o 25 w. Dyneburga, 362 mk. , zarząd gminy, kościół paraf. katol. , dom modlitwy żydowski. Kościół paraf. katol. , p. w. Zwiastowania N. M. P. , pierwotnie wzniesiony został z drzewa na cmentarzu w 1621 r. przez Arenda i Elżbietę z Sielickich Mohlów; przeniesiony w 1715 r. na półwysep przez Hieronima i Katarzynę Mohlów. Parafia katol. , dekanatu górnodźwińskiego, 1812 wiernych. Przy kościele istniał dawniej niewielki klasztor dominikański. Bobra, w skład których wchodzi mko W. , wś Wyszki łotew. Wyszkumujża, folw. W. Górne i Dolne Kołna Wyszkas i Sołu Wyszkas, Wasilewo, Bołotki i Greuenhoff, oraz fermy Szpigi i Ostropol, obejmują. 3213 dzies. ziemi dworskiej. Należały dawniej do głównej majętności ruszońskiej Sielickich, po których odziedziczyli Mohlowie. St. W. dr. żel. warsz. petersburskiej, zwana dawniej Dubna, położona pomiędzy st. Dźwińsk o23 w. a Ruszona o 13 w. , odl. jest o 572 w. od Warszawy a 473 w. od Petersburga. Gmina, w środkowej części powiatu, graniczy od płn. z gm. Jasmujża i Kapino, od wschodu z gm. Użwałd, od płd. z gm. Malinowo, od zachodu z gm, Liksna i Kołup, obej muje 82 miejscowości, mające 315 dm. włośc. obok 91 należących do innych stanów, 7248 mk. włościan, uwłaszczonych na 5888 dzies. Oprócz tego w obrębie gminy znajduje się 12084 dzies. 3538 ornej należących do właścicieli większej posiadłości. 2. W. Kościelne, okoli ca, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Rajsk, o 15 w. od Bielska, 6 dm. , 35 mk. , 116 dzies. 14 łąk i past. , 7 lasu, 3 nieuż. i 33 dzies. ziemi kościelnej 46 łąk i pastw. , 9 lasu. Posiada kościół paraf. katol. , p. w. św. Andrzeja Ap. , z drzewa wzniesiony w 1457 r, przez Wisława, podsędka bielskiego. Parafia katol, , dekanatu bielskiego, 1907 wiernych; ka plica w Pulsach. W. zwały się pierwotnie Piorkowem. Wisław z Piórkowa, dek z synowcami po Klemensie, w 1453 r. kościół tu uposażył. Podczas lustracyi z 1791 r. stał je szcze ubogi kościół drewniany pierwotny, tytułu Zwiastowania N. M. P. Prawdopodobnie ten sam kościół, dobrze oszalowany wewnątrz i zewwnątrz i pomalowany olejno, stoi do dziś dnia. W 1779 r. , w drugi dzień Wielkiejnocy, gwał towny pożar zniszczył całą wieś, przyczem oca lał kościół, okolony odwiecznemi drzewami Przegl. kat. , 1880, Nr 381. J. Krz. Wyszki, Wyszkowy, , pow. jarocińskim, urz. okr. w Kotlinie, urząd okr. w Kotlinie, urząd st. cyw. i par. ew, w Ja rocinie, st. kol. żel. i poczta w Kotlinie, szkoła katol. w Magnuszewieach, paraf. katol. w Wyszanowie, sądy w Kępnie i Ostrowie. Obszaru 436 ha, 5 dym. , 89 dusz. 2. W. , wś dwors. , tamże, ma obszaru 110 ha, 15 dym. , 116 dusz 6 ew. . Leżą nad Lutynią, na płn. od Dobrzycy, płd. wsch. od Jarocina, pod Magnuszewicami. W. istniały już r. 1523. Posiadali je r. 1579 Jan, a r. 1618 Marcin Wyszkowscy. W r. 1579 ma tu Jan Wyszkowski W r. 1599 ugoda o W. z Twardowskim. W r. 1800 posiada W. Moskorzewski z Magnuszewic. Odkryto tu obszerne cmentarzysko przedhisto ryczne. W. Ł, Wyszków 1. osada miejska, dawniej miasteczko, na praw. brz. Bugu, pow. pułtuski, gm. i par. Wyszków, odl. 27 w. na płn. wsch. od Serocka, 45 w. od Jabłonny st. dr. żel. nadwiśl. , leży o kilka wiorst poniżej Kamieńczyka na lew. brz. Bugu, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, urząd gm. , urząd pocztowy, około 150dm. i przeszło 3000 mk. , przeważnie żydów. W r. 1827 było 102 dm. , 1283 mk. ; 1864 r. 108 dm. 8 murow. i 2354 mk. 1543 żyd. . Osada leży przy szosie prowadzącej z Warszawy do Białegostoku. Obecnie buduje się linia drogi żel. , mającej łączyć Warszawę z Ostrołęką, która mieć będzie swą stacyę w Wyszkowie. Na Bugu wzniesiony będzie most żelazny. W. jest starożytną osadą i odwieczną posiadłością Wyszewo Wyszhorodek Wyszka Wyszewo Wyszki kościoła płockiego. W dokum. Konrada z r. 1203 wymieniono w liczbie dóbr biskupich castrum Brensk cum his villis Tuchlyno, mentne, Gora, Belyno, Turijno Turzyn, Vysskowo ibidem capellanus unam sortem et tabernam totam. Trojden, ks. mazowiecki, zagarnął W. z kościołem i Budziszowice nad Bugiem a Kamion nad Wisła i Targowe przy Kamienie pod Warszawą. Synowie Trojdena Ziemowit i Kazimierz, zwrócili te dobra biskupom, wskutek czego aktem wydanym w Czerwińsku r. 1347 Klemens, biskup płocki, oddaje tymże książętom wś Wyszkowo na 8 lat, po upływie których mają takową zwrócić kościołowi locatam et informatam Kod. Maz. , 58, 59. Biskupi płoccy zdawna mieli tu swój dworzec i często przebywali. W r. 1602 biskup Wincenty Przerębski nadaje osadzie prawo miejskie, chełmińskie i zwalnia mieszkańców od wszelkich służebności. Zygmunt I pozwala wystawić most na Bugu i pobierać opłaty od przejazdu. Zygmunt III wydał r. 1599 przywilej dla cechów tutejszych. Syn tegoż króla Karol Ferdynand, biskup płocki, zbudował sobie w W. wygodny dwór i o siadłszy stale, tu życie zakończył r. 1655. Szwedzi zniszczyli osadę w r. 1657. Morowe powietrze dokończyło ruiny. Stanisław August, za staraniem Michała Poniatowskiego, biskupa płockiego, zniósł w r. 1767 niezależność mieszczan od biskupów, nadaną im przy lokacyi miasta, a w r. 1781 ustanowił targi i jarmarki. Mieszczanie, opierając się na swych przywilejach, nie chcieli się poddać wymaganiom biskupa. Na rozstrzygnięcie sporu wyznaczeni byli komisarze królewscy. W archiwum miejskiem przechował się spis przywilejów i nadań miejskich, pomieszczony w wyroku komisarzy regulującym stosunki. Kościół tutejszy sięga początków XIII w. Pierwotnie istniała tu kaplica, przy której był kapelan pobierający de homine qui cum bonis ascendit contra Bug transferens mansionem. .. XII frustra de et XII de plaustra. Szczegół ten i podany w starożytnym dokumencie z XIII w. Kod. Maz. , 338 rzuca ciekawe światło na ówczesny ruch ludności i stosunki ekonomiczne, w w których sól odgrywa rolę monety. Akt z r. 1347 wymienia kościół jako odrębną od W. osadę, gdyż w istocie stał on na obszarze wsi Nadgórza, przyległej do Wyszkowa. Według akt kościelnych, Scibor bisk. płocki, wzniósł kościół r. 1378 zapewne na miejscu pierwotnej kaplicy. Obecny, murowany, zbudował r. 1793 biskup Szembek. W wielkim ołtarzu znajduje się statua drewniana św. Idziego, naturalnej wielkości, piękne dzieło rzeźby z XV w. W jednym z bocznych ołtarzy jest takaż statua św. Anny. W zakrystyi przechowały się dwa piękne kielichy, jeden z 1535 r. , w stylu ostrołukowym, dar Piotra Gamrata, proboszcza miejscowego, drugi renesansowy dany przez Jakuba Gulczewskiego. Za miastem, na drodze ku Rybienku, stoi słup z sza rego marmuru, na podstawie, bez napisu, ozdo biony z czterech stron herbem Wazów snop. Drugi, takiż sam, stał na gruncie probostwa. Przed r. 1830 został rozebrany i części jego zło żone były przy kościele. Można przypuszczać, że jestto pamiątka po królewiczu Karolu Ferdy nandzie, który tu życia dokonał. W. par. , dek. pułtuski dawniej wyszkowski. W. gmina nale ży do sądu gm. okr. i st. poczt. w os. Wy szków, obszaru ma 16628 mr. i 7693 mk. Śród ludności stałej jest 6 praw. , 21 prot. i 2682 ży dów głównie w miasteczku. Folwark W. , wcho dzący w skład dóbr rząd. t. n. , miał w r. 1876 obszaru 1280 mr. , zaś leśnictwo rządowe wysz kowskie obejmuje 20654 mr. obszaru leśnego. Opis W. z rycina pomieścił Tyg. Illustr. z r. 1866 t. XIII, 232. 2. W. , wś i folw. nad rz. Liw, pow. węgrowski, gm. i par. Wyszków, po siada kościół par. murowany, szkołę początko wą, młyn wodny, cegielnią, 50 dm. , 430 mk. W r. 1827 było 33 dm. , 302 mk. Jestto staroży tna osada, o czem świadczy nazwa Grodzisk, ja ką nosi folwark. Kościół i parafia erekcyi nie wiadomej. Istniała już w XVI w. Obecny ko ściół pochodzi z r. 1790. W. par. , dek. węgrow ski, około 1300 dusz. Bobra W. składały się w r. 1893 z folw. W. , Ziomaki i Grodżisk, rozl. mr. 2270, folw. W. gr. or. i ogr. mr. 791, łąk mr. 316, pastw. mr. 21, lasu mr. 2, nieuż. mr. 84; bud. mur. 4, drew. 20; folw. Ziomaki gr. or. i ogr. mr. 426, łąk mr. 131, pastw. mr. 7, lasu mr. 131, nieuż. mr. 31; bud. mur. 1, drew. 10; folw. Grodzisk gr. or. i ogr. mr. 111, łąk mr. 13, pastw. mr. 2, lasu mr. 191, nieuż. mr. 5; bud. mur. 2, drew. 4, lasy nieurządzone. Wś W. os. 50, mr. 606, wś Pierzchały os. 23, mr. 604, wś Oszczerze os. 28, mr. 301, wś Grodzisk os. 29, mr. 277, wś Witanki os. 28, mr. 583. W. gmina, graniczy z gminami Grębków, Osowno, Borze i Ruchna, ma 3167 mk. i 11275 mr. Sąd gm. okr. III w os. Liw o 8 w. , st. p. i dr. żel. Węgrów o 11 w. W skład gm. wchodzą Dą browa, Grodzisk, Mroczki, Oszczerze, Pierzchały, Polków Dadźbogi, P. Sagały i Polków Pobratyny, Prószew, Proszowska Wólka, Suchodół Witonki, Wyszków, Zalesie i Ziomaki. Br. Ch. Wyszków, Wyżgów; , wś skarbowa nad Sty rem, pow. łucki, gra. Teremno, 33 dm. , 240 mk. , cerkiew. Podług rewizyi zamku łuckiego z r. 1545 własność p. Iwana, podskarbiego nadwornego Hornostaja, który spólnie z ks. Czetwertyńskimi i Sokolskimi zobowiązany był do opatrywania trzech horodni zamkowych Ja błonowski, Rewizye, 34, 51, 52. W r. 1577 własność Aleksandra Siemaszki, który płaci ztąd z 8 dm. po 10 gr. , 5 ogr. po 2 gr. W r. 1583 tenże Aleks. Siemanko, kaszt. bracławski, płaci z W. z 10 dym. i 5 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 55, 87. J. Krz. Wyszków Wyszków Wyszkowo Wyszkowszczyzna Wyszkumujża Wyszmontów Wyszkowce Wyszni Wołoczek Wysznie Horodno Wyszków 1. wś nad błotem, pow. nowozybkowski gub. czernihowskiej, gm. Bobowicze Nowe, 254 dm. , 1411 mk. , cerkiew, 5 wiatraków. 2. W. Mały, wś nad Ipucią. , tamże, 39 dm. , 203 mk. , cegielnia. Wyszków, wś, pow. doliński, 40 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Dolinie, 30 klm. na płd. zach. od urz. poczt. w Wełdzirzu. Na płn. zach. leży Seneczów, na płn. Ludwikówka, na wsch. Lolin, na płd. i płd. zach. królestwo wę gierskie. Wzdłuż granicy wsch. płynie od płd. na płn. Świca, powstająca na granicy Wyszko wa i Lolina, przyjmuje ona w obrębie wsi liczne dopływy z lew. brzegu, z których znaczniejsze są Czarna Roztoka, Jelowec, Bahonka i Ilnica, Na płd. zach. nastaje Mizunka i płynie zrazu na wsch. , potem na płn. , a w końcu na płn. zach. do Seneczowa. W obrębie wsi zasilają, ja od praw. brzegu między innemi pot. Roztoka i Krzywica, a od lew. brz. pot. Bahoński i Beskidowiec. Na granicy węgierskiej wznoszą, sie hła młaka 1261 mt. , Heczka 1161 mt. , Tersa 1031 mt. , Gorgan Wyszkowski 1443 mt. , Załom 1291 mt. . W płn. części obszaru wzno szą się Męczyn 1454 mt. , Pusty werch. 1358 mt. , Piesza 1337 mt i Gurgulat 1437 mt. . Zabudowania wiejskie leżą na płd. zach. w doli nie Mizunki. Własn. więk. ma roli orn. 13, łąk i ogr. 185, pastw. 384, lasu 22446 mr. ; wł. mn. roli or. 327, łąk i ogr. 968, pastw. 921, lasu 68 mr. W r. 1890 było w gm. we wsi i w przy siołkach Dział, Kalinowiec, Sida, Zajście i Zhary, 83 dm. , 474 mk. , na obszarze dwor. , 8 dm. 105 mk. 430 gr. kat. , 83 rzym. kat. , 6392 Rus. , 108, 48 Niem. . Par. rzym. kat w Wełdzirzu, gr. kat. w Seneczowie. We ws; jest cerkiew i szkoła 1 klas. Lu. Dz. Wyszkowce, wś nad rz. Szpikówką, dopł. Bohu, pow. bracławski, okr. pol. i sąd Niemirów, gm. Peczara, par. kat. i st. poczt. Bracław o 8 w. , st. dr. żel. Rachny o 30 w. , ma 121 dm. , 890 mk. , 641 dzies. ziemi włośc. , 1024 dworskiej 550 roli orn. , 80 łąk, 350 lasu, 44 pod drogami i nieuż. , 43 cerkiewnej. Posiada cerkiew, p. w. N. M. P. , wzniesioną, w 1715 r. , z 792 parafia nami, 2 młyny wodne, wiatrak, 3 stawy. Gleba w połowie glinkowata i piaszczysta, od strony Monastyrka grunt górzysty. Stara osada, wspo mniana w 1594 r. w skardze szlachty bracławskiej na Nalewajkę ks. grodzka łucka z 1594 r. w arch. kijowskiem. W Michalskich, pod koniec wieku wraz z częścią wsi Bortnik do hr. Chołoniewskiago, potem do Konarskiego, Pikulskich, Żaboklickich, dziś do profesora dra Bessera. Nadto posiadają tu nie wielkie części Bocheńscy 40 dzies. , Tarkow scy 50 dzies. i kilku jeszcze drobnych posia daczy. Dr. M. Wyszkowicze, wś, pow. lepelski, przed uwłaszczeniem włościan należała do dóbr Smolańce, Wołłodkowiczów. Wyszkowo 1. wś nad bezim. dopł. Sołomereczy, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. siemkowo horodecka, o 26 w. od Mińska, ma 15 dm. , 61 dusz, 810 dzies. ; grunta dobre, szezerkowogliniaste, łąki obfite, miejscowość wzgórzysta, dość leśna. Należy do dóbr Sołomerecz. 2. W. , wś i folw. , pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Żuchowicze, o 36 w. od Nowogródka. Wś ma 17 os. ; folw. jest własnością Zieńkowskich. Miejscowość falista, bezleśna. Wyszkowszczyzna, w par. Wierzbołów. Według spisu z r. 1827 miała 1 dm. , 11 mk. Wyszkumujża, ob. Wyszki. Wyszmontów, wś, pow. opatowski, gm. 0żarów, par. Bidziny, odl, od Opatowa 20 w. , ma 46 dm. , 363 mk. , 827 mr. dwor. , 431 włośc. W r. 1827 było 25 dm. , 285 mk. W r. 1888 folw. W. rozl. mr. 579 gr. or. i ogr. mr. 546, łąk mr. 12, nieuż. mr. 22. R. 1578 Weszmuntów ma 12 osad. , 7 łan. , 3 zagr. , 1 rzem. Wyszni Wołoczek, mto powiat. gub. tworskiej, nad rz. Cną i przy linii dr. żel. mikołajewskiej, pod 57 37 płn. szer. a 52 13 wsch. dług. , odl. o 111 w. na płn. zach. od Tweru, ma 15900 mk. w 1888 r. . W 1860 r. było w mieście 1893 dm. 228 mur. , 13504 mk. 73 katol. , 80 jednowierców, 63 rozkolników, 106 żydów, 6 cerkwi 1 drewniana, 75 składów towarów 24 mur. , 389 sklepów 191 murow. , zarząd okr. komun. , 2 szkoły duchowne i 2 świeckie, 2 szpitale, więzienie, bank miejski, st. poczt. i dr. żel. , przystań. Do miasta należało 2344 dzies. ziemi. Pod względem przemysłowym było tu 10 zakładów przemysłowych, zatrudniających 1285 robotników i produkujących za 989649 rs. ważnjejsze przędzalnia bawełny za trudniała 1200 robot. i wyprodukowała za 705000 rs. , młyn mączny, z produkcyą na 154700 rs. . Rzemieślników było 781 556 majstrów. Handel i przemysł bardzo rozwinięte dawniej, w ostatnich czasach poczęły upadać. St. dr. żel. W. W. , pomiędzy st. Leontiewo o 10 w. a Osieczenka o 14 w. , odl. jest o 342 w. od Petersburga a 267 w. od Moskwy. Pierwotnie osada, zniszczona przez Iwana Groźnego w 1569 r. , ucierpiała od pożarów 1764 r. ; od 1770 r. mto gub. nowogrodzkiej, włączone w 1775 r. do gub. twerskiej. Wyszniewołocki powiat, w płn. zach. części gubernii, zajmuje 169 mil al. 7176 w. kw. Powierzchnia, z wyjątkiem części wschodniej, wzgórzysta. Gleba piaszczystogliniasta, zasiana głazami i wogóle mało urodzajna. Rzeki południowej części powiatu należą do dorzecza Wołgi, północnej zaś do systematu Ładogi. Z rzek części południowej ważniejsze Twerca z Szegryną, Miedwiedica, Mołoga z Wołczyna i Kieza. Dalej Cna i Msta z Tubaską. Jezior Wyszkowicze Wyszogród wiele, zwłaszcza w części północnej, równie jak i błot. W 1860 r. było w powiecie 76 cerkwi 31 drewnianych i 2 pustelnie męzkie. Role zajmnją do 125000 dzies. , lasy zaś 475000 dzies. Zbiór zboża nie wystarcza na miejscowe potrzeby. Hodowla bydła dość rozwinięta; było 41500 sztuk koni, 81000 bydła rogatego, 53000 owiec zwyczajnych i 7000 trzody chlewnej. Pod względem przemysłowym było w powiecie 13 zakładów przemysłowych główniejsze trzy przędzalnie bawełny, produkujących na 827094 rs. Nadto mieszkańcy zajmują budowa statków wodnych, bednarstwem, wyrobem naczyń drewnianych, kołodziejstwem, pędzeniem dziegciu, smoły i terpentyny. Wysznie Horodno, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ziembin, o 42 w. od Borysowa. W pobliżu stare horodyszcze. Wysznie Pole, ob. Wiszniopol. Wysznie Żary, pow. rzeczycki, ob. Żary. Wyszniów, właściwie Wiszniów, wś skarb. , pow. włodzimierski, gm. Luboml, 151 dm. , 1016 mk, cerkiew, szkoła, wiatrak. Wyszogotowo, niem. Hochdorf, kol. , pow. pleszewski, ob. Wysogotowo. Wyszogród, dawniej Wyszegród, w dok. z r. 1231. Wisegrod, 1239 Wissegrode, 1576 r. civitas Visszegradensis, osada miejska, przed r. 1867 miasteczko, na praw. brzegu Wisły, pod 52 23 10 szer. płn. i 37 5 1 dług. wsch. od P. , na wyniosłym obszarze rozdzielonym na dwie połowy przez głęboki jar, spływający do Wisły. Na wąwozie tym stoi most. Odl. 65 w. na płn. zach. od Warszawy, 39 w. na wsch. płd. od Płocka, około 8 w. na zach. od Czerwińska. W. posiada kościół parafialny katolicki, murowany, kościół par. ewangielicki, synagogę, dom przytułku dla ubogich, trzy szkoły początkowe jednoklasowe męzka, żeńska i ogólna, urząd pocztowy, przystań dla statków parowych, 220 dm. 63 murow. , 54 z pruskiego muru, 103 z drzewa 4009 mk 1829 męż. . 2180 kob. , w tej liczbie 3034 żyd. , 2213 mr. ziemi w tem 1942 należy do mieszczan, 25 mr. do zakładów dobroczynnych, 83 rządowych, 77 do osady, 86 do probostwa. Z zakładów przemysłowych istnieją tu młyn wodny, dwie olejarnie, cegielnia, fabryka octu. Odbywa się 6 jarmarków do roku. W r. 1827 było 279 dm. i 3305 mk; 1864 było 238 107 mur. i 3977 mk. 2997 żydów. Domy ubezpieczone były w r. 1865 na 102, 680 rs. Jestto starożytna osada, utworzona przy zdawna istniejącym tu grodzie. Na przeciwległym brzegu leży wś Kamień. Akt uposażenia klasztoru w Mogilnie z r. 1155 wylicza W. w liczbie osad dających opłaty na rzecz klasztoru i wspomina zapewne tę wieś Kamień, jako kres obszaru a raczej pasa osad nadrzecznych przewozów przez Wisłę, zobowiązanych do daniu na rzecz kla sztoru. W akcie nadania w r. 1231 wsi Prandocina opactwu w Mogile, sporządzonym in Smarsowicz, powiedziano dum edificatur a duce Conrado castrum Wisegrod. Zapewne więc Konrad zbudował nowy zamek na starem grodzisku. W r. 1239 Bolesław, ks. mazowiecki, nadaje tu zapewne Wissegrado Templeryuszom wsi Orzechowo, Dręszewo i Skuszew, leżące nad Narwią i Bugiem Ledebur, , XIV, 324 i Ulanow. Dokum. mazow. , 280 5. Według latopisu hypacowskiego Konrad daje tu w r. 1280 schronienie Danielowi, ks. halickiemu. Bolesław, ks. płocki, umiera tu w r. 1313. Bolesław, ks. mazow. , nadaje W. r. 1349 w posiadanie matce Elżbiecie donacionem Wyssegrod et Castelanie Wyssegrodensis cum suo toto districto, przyczem akt podaje szczegółowo linią graniczną tej kasztelanii od płockiej. Kazimierz W. zajął zamek tutejszy i odbudował go podobno. Janusz, ks. Mazowsza i Rusi, w r. 1398 rozszerza prawa miejskie, nadając mieszczanom sądownictwo w sprawach kryminalnych większych i mniejszych, według ustaw prawa chełmińskiego. Wioski należące do miasta podlegały tej juryzdykcyi. Nadto otrzymali mieszczanie wolność od opłaty ceł w całem państwie Janusza, postrzygalnią, łaźnią i wagę Kod. Maz. , 126, 127. Dzięki dogodnemu położeniu W. rozwijał się pomyślnie w i XVI w. , póki wzrost Warszawy nie skoncentruje w niej handlu i przemysłu okolic nadwiślańskich. Rozwinął się mianowicie w W. wyrób sukna było 24 majstrów, produkujących około 4500 postawów rocznie, piwowarstwo po 1000 korcy rocznie przerabiano i rzemiosła. W r. 1526 wójt okazał przywilej od Anny Odrowążówny, po śmierci ks. Janusza, na folwark i ogród ze wszystkiemi wolnościami od podatków i od posłuszeństwa miejskich. W r. 1564 było wolnych domów miejskich 10, na które mają przywileje od książąt. Mniszych domów 31, też mają przywileje odksiąźąt, ale nie są pod posłuszeństwem miejskiem Lustr. , 4, 96. W r. 1564 liczono jakoby 308 rzemieślników. Istniał też tu skład towarów i ztąd mieszkali kupcy. Zygmunt August zatwierdził ustawy tutejszego cechu krawców i kuśnierzy. W przywileju Zygmunta III dla cechów tutejszych, w r. 1597 wydanym, wymieniono złotników, mieczników, ślusarzy, kowali, kotlarzy, stolarzów, bednarzów, kołodziejów, rymarzów, szklarzy, szmuklerzów. Na początku w. liczne ogrody i winnico mieściły się na stokach wybrzeża. Wojny i ogólny upadek materyalny sprowadziły ruinę miasta. Po przemyśle sukienniczym został ślad tylko w nazwie ulicy. W r. 1704 August, odebrawszy Warszawę z rąk Szwedów, stanął we wrześniu obozem pod W. Dnia 22 Wyszogotowo Wyszniów Wysznie Żary Wysznie Pole Wysznie Horodno września otrzymał król listy od Piotra W. , donoszące o zdobyciu Narwy i zawarciu przymierza z Polską, w czem pośredniczył Działyński, wojew. chełmski. W kilka dni potem opuścił król z wojskiem miasto. R. 1747 pożar zniszczył miasto. Za rządów pruskich wzmógł się napływ żydów, którzy wznieśli bóżnicę, zaś dla rozsiedlanych po brzegach Wisły kolonistów niemieckich urządzono parafią ewangielicką i oddano jej dawny kościół franciszkański. Zamek wyszogrodzki stał w pobliżu dzisiejszego rynku i bóżnicy. Zbudowany na nowo przez Kazimierza, przechował się do połowy XVII w. w całości. Swięcicki w Opisie Mazowsza nazywa go znanym z piękności. Według lustracji z r. 1616 służył za mieszkanie starostom. Część stanowiąca mieszkanie książąt była w złym stanie. Istniała jednak izba stołowa z sufitem malowanym i izba sądowa. W r. 1798 rząd pruski sprzedał mury na rozbiórkę. Z cegieł wystawiono kilka domów w mieście. Fundamenta miały do 6 łokci grubości a do 10 sążni głębokości. Kościół parafialny, p. w. św. Trójcy, istniał zapewne jako kaplica przy grodzie, od bardzo odległych czasów. Wacław, ks. płocki, oddał go r. 1320 wraz z probostwem bożogrobcom miechowskim, którzy przebywali tu aż do supresyi w r. 1819. Ostatni z zakonników ks. Dziurzyński był proboszczem do r. 1846. Odtąd zarządzają parafią księża świeccy. Po spaleniu kościoła w r. 1778 Miechowici wystawili nowy, obecny, w latach od 1779 do 1786. Kościół ten nie ma żadnych zabytków, prócz bardzo pięknej, srebrnej monstrancyi ostrołukowej z XIV w. Bogactwo ornamentów i misterne wykończenie szczegółów nadaje temu zabytkowi niepospolitą wartość. Tenże sam ks. Wacław miał sprowadzić i osadzić franciszkanów w W. przy kościele Wszystkich Świętych. Drewniany kościół spłonął r. 1661 i po odbudowaniu z cegły został poświęcony r. 1675, p. w. N. Panny Maryi Anielskiej. Trzeci kościołek, p. w. św. Barbary, z drzewa wzniesiony, nad Wisłą, spłonął w r. 1799. Dziś nie ma po nim śladu. W. par. , dek. płocki, około 4000 dusz. Wyszogrodzkie starostwo grodowe, leżało w województwie mazowieckiem, ziemi wyszogrodzkiej i podług lustracyi z r. 1669 składało się z miasta Wyszogrodu i z wsi Kamion, Przecławice, Rębów, Morgi, Orszymów, Więzowo, Grodkowo, oraz 4 dzierżaw. W r. 1771 posiadał je Michał Szymanowski, opłacając kwarty złp. 3359 gr. 10, a hyberny złp. 1257 gr. 11. Na sejmie z r. 1773 74 Stany Rzpltej zatwierdziły tegoż w posiadaniu emfiteutycznem rzeczonych dóbr. O W. pisał W. H. Gawarecki Opis topograficznohistoryczny ziemi wyszogrodzkiej, Warszawa, 1824. Wiadomości historyczne o okopach starodawnych nad Wisłą, między miastem W. a wsią rządową Drwały, w powiecie i gubernii płockiej Bibl. Warsz. , 1852, t. III, 169. Tyg. Ilustr. z r. 1863, t. III, str. 96. Br. Ch. Wyszogród, wś, pow. pińczowski, gm. Opatowiec, par. Rogów. W r. 1827 miała 15 dm. , 111 mk. Długosz wymienia tę osadę w par. Opatowiec, lecz nie podaje jej opisu L. B. ,, 410. Według reg. pobor. pow. wiślickiego z r. 1579 wś W. , w par. Opatowiec, własność kasztelana sandomierskiego Szafrańca, miała 12 os. , 4 łany, 4 zagr. z rolą, 4 chałup. , 5 biednych Pawiń. , Małop. , 214. Wyszogrod, Wyszhorod, wś nad Dnieprem, pow. kijowski, w 1 okr. pol. , gm. Piotrowce Stare, o 12 w. od Kijowa, ma wraz z leśną strażą. 844 mk. ; oprócz tego w cegielniach tutejszych przebywa latem do 500 osób. Włościanie, w liczbie 348 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1723 dzies. , ze spłatą po 842 rs. 92 kop. rocznie. Oprócz tego do 5 gospodarzy należy 71 dzies. na prawie własności i 70 dzies. do cerkwi. Posiada cerkiew, p. w. św. Borysa i Hleba, w r. 1860 wystawioną z muru, na miejscu dawnej, wzniesionej r. 1744. Mieszkańcy trudnią się koszeniem zalewnych łąk Dnieprowych, ogrodnictwem warzywnem i w części tylko rolnictwem, dla niezbyt sprzyjających mu gruntów piaszczystych. Miejscowość tutejsza produkuje wyborną glinę garncarską. Jest tu kilka cegielni, w których wyrabia się rocznie do 5000000 sztuk wybornej cegły. W wyrwach pomiędzy górami natrafiono na ślad węgla brunatnego lignitu, lecz dotąd go nie eksploatowano. Jest tu źródłowisko, posiadające własności lecznicze. Pod wsią urządzony jest prom przez Dniepr. Okolica obfituje w stare uroczyska i mogiły, z których większa część nie była zbadana naukowo. W nowszych czasach rozkopano tylko dwa kurha ny Kreszczaty i Woronowy. W obudwu natrafiono na jednakową zawartość, t. j. na pomost złożony z grubych na pół zwęglonych pni, na wierzchu którego znajdowało się mnóstwo węgli i kości zwęglonych ludzkich i zwierzęcych. Na pierwszym z tych kurhanów miał stać słup pamiątkowy, z czerwonego łupku. Widocznie były to mogiły ciałopalne. Dokoła wsi ciągną się szczątki dawnych obwodowych wałów, od których otrzymała nazwę w pobliżu leżąca osada Wałki. Dość często z ziemi wydobywane bywają pieniądze z różnych wieków i narodów pochodzące. Znajdują się tu uroczyska i mogiły, jak to Warawin, Mała, Kiryłowa i góra Didowica. Miejscowość ta, dziś bez znaczenia, początkiem swym sięga odległej starożytności. Góra, na której wznosi się dziś W. , w dawnych wiekach nazywała się Chorewicą od legendowego Chorewa, którego braćmi byli Szczek i Kij, domniemany założyciel Kijowa Bielowski, Pomniki, I, kron. Nestora, str. 555 6. Według Nestora byli to książęta Polan, ludu słowiańskiego, który, jak chce Karamzin i Szafarzyk, w wieku ery na Wyszogród Wyszogród Wyszogrod Wyszogród szej z nad Wisły tu przywędrował. Poświadcza to, nie tak podobieństwo imienia Polanie, mogące być wprawdzie przypadkowe, z przyczyny siedlisk obojga narodów w równych polach, jako raczej zgoda nazwiska Kijów i Kujawy, zm. Kijawy, u Polanów leskich Szafarzyk, Staroż. , słow. , tłum. Bońkowskiego, t. II, str. 168. Zresztą i dziś jeszcze sporo nastręcza się nad Wisłą nazw z Kijowem podobnie brzmiących, jako to Kijów, Kijowiec, Kijowice, Kije, Kijany ob. Słow. Geogr. , t. IV. Chorewica z czasem, jako znajdująca się na wyniosłości znacznej i nie łatwo dostępnej, nazwaną została Wyszogrodem, to jest grodem wysokim. Taż nazwa powtarza się i nad Wisłą w paru miejscowościach, jak np. Wyszogród, w gub. płockiej i drugi w gub. kieleckiej. Może to być wskazówką, że i W. nad Dnieprem musiał być jeszcze przez Polan tak nazwany. Polanie Dnieprowi, uciskani przez braci i sąsiadów swoich Drewlan, jak się zdaje około 780 800 r. popadli w zależność potężnych, ale przytem łagodniejszych niż inni barbarzyńcy i bardziej od nich wygładzonych Kozarów, w której to zależności zostawali aż do przybycia Waragów Askolda i Dira 864 r. . Z tego też czasu jeszcze, na lewym brzegu Dniepru, naprzeciw W. , zostały ślady Kozarów w nazwisku kilku uroczysk i wsi dotąd zachowanych, jak np. Kozarska Pożarnia, Kozarska Darnica, Kozarski Młyn, Kozarski Trościaniec Mapa gieneralnego sztabu. Ale i na prawym brzegu Dniepru znajduje się do dziś istniejąca wieś Kozarowicze. Po zabiciu Askolda i Dira przez Waraga Olega, Polanie dostali się pod moc ks. waragoruskich, którzy Kijów obrali za stolicę 882 r. Odtąd W. staje się grodem ruskim, jakby przygródkiem Kijowa, lub też jego dopełnieniem. Razem też z nim dzieli jego losy. Pierwsza wzmianka w latopisach ruskich o W. zachodzi pod r. 946 był bo W. Wolzin, mówi Nestor. Karamzin domyśla się, iż przez W. Wolzin trzeba rozumieć, iż ten gród był dzielnicą Olgi, na co nie ma dowodu, ile że Nestor o tem milczy, a tylko mówi, że gdy po śmierci Igora, syn jej Światosław podbił Drewlan i zmusił do płacenia dani, to dwie części takowej szły do Kijowa dla Światosława a trzecia na Wyszogród bo W. był gród Olgi. Prędzej przypuścić godzi się, że to nie była dzielnica Olgi, ale że tu ona miała jeno swój dwór, w składach którego gromadziła dań, którą dla niej zwozili Drewlanie, przeważnie złożoną z futer i miodu. Włodzimierz I, w. ks. kijowski, syn Swiatosława, do przyjęcia wiary chrześciańskiej utrzymywał w W. , mówi rocznikarz, 300 nałożnic Ławr. , 341. Tenże władzca, zostawszy chrześcianinem, w tymże W. 988 r. wybudował cerkiew św. Wasila. Włodzimierz życia dokonał w 1015 r. Synowie jego Borys i tegoz roku byli morderczo zgładzeni z podniety brata ich ks. Światopełka. Rocznikarz mówi Swiatopełk tedy przyszedł nocą do Wyszogrodu, wezwał potajemnie Pątszę i Wyszogrodzkich bojarów i rzekł im sprzyjacie mi z całego serca Rzekł tedy Pątsza z Wyszogrodzianami gotowiśmy głowy nasze za ciebie położyć. On zaś rzekł im nikomu nic nie mówiąc, pójdźcie, ubijcie brata mego Borysa. Oni natychmiast to uczynić Bielowski, Mon. pol. , Kronika Nestora, t. I, str. 680. I nad Altą spotkawszy Borysa ci mordercy, ubili go. Na imię im było Pątsza, Talec, Jełowicz i Lęszko. W ślad zatem Światopełk posłał innych oprawców dla zabicia drugiego swego brata Hleba. I tak w krótkim czasie książę ten pozbył się aż dwóch swoieh braci, których zwłoki zostały pogrzebane w W. , w cerkwi św. Wasila. Ale cerkiew św. Wasila w 1020 r. z gorzała i panujący wówczas w Kijowie w. ks. Jarosław I na miejscu dawnej, ale p. w. już św. Borysa i Hleba, wybudował nową cerkiew, do której też zwłoki świętych przeniósł. Tu w W. w. ks. Jarosław zaniemógł silnie, i rozdawszy dzielnice synom, r. 1054 umarł w Kijowie Ipat. letop. , 114. Atoli cerkiew Borysa i Hleba w W. przez czas nadniszczałą w. ks. Izasław dźwignął na nowo i zwłoki świętych do niej uroczyście przeniósł. Wtedy rządził W. bojarzyn Czudin, a cerkwią zawiadywał Łazor tamże, 127. R. 1078 W. był dzielnicą ks. Jaropełka. Była to siedziba lesista, W. otaczały wieńcem rozległe lasy i bory, które przepełniał zwierz gruby. W tych lasach nieraz ks. kijowscy używali łowów. Gdy r. 1091 Wsiewołod polował tu, meteor spadł z nieba i wnet wszystkich, mówi rocznikarz, trwoga obwiała gwałtowna tamże, 150. Tegoż r. Połowcy przyszli na worop zniszczenie i między Kijowem a Wyszogrodem pustoszyli drapieżnie. Światopełk Michał wyszedł przeciwko nim, ale pod Żelanami poniósł klęskę tamże, 154. Książe ten umarł w W. 16 kwietnia 1113 r. i ludzie jego przywieźli zwłoki do Kijowa. Na tronie kijowskim siadł Włodzimierz Monomach. On to na posadach starej cerkwi śśw. Borysa i Hleba, dźwignął nowa z muru tamże, 202. Tegoż roku książę ten zbudował most na Dnieprze Królew. latop. , 177. Podczas panowania ks. Monomacha w Kijowie, trzymał dzielnicę wyszogrodzką od 1117 do 1125 Mścisław Włodymirowicz. Po śmierci jego 1125, za panowania w. ks. Jaropełka siadł na Wyszogrodzie jeden z jego synów Wsewołod. R. 1136 d. 29 grudnia przeszli Dniepr Połowcy i zaczęli pustoszyć około Trypola, Wasylewa, Krasnego i W. , docierając aż pod Kijów do Łybedi Ipat. , letop. , 215. R. 1139 dokonał życia w. ks. Jaropełk i do Kijowa wszedł brat jego Wiaczesław. Wsewołod Olgowicz, z bratem swym Światosławem i Włodzimierzem Dawidowiczem, pośpieszyli do W. i stali tutaj; ale Wiaczesław podał im dłoń pojednania, nie chcąc rozlewu krwi; sam zaś u chyliwszj się do Turowa, oddał Kijów Wsewołodowi tamże, 217. R. 1146 Wsewołod Olgowicz żyć przestał; pochowano go w cerkwi wyszogrodzkiej. Książe ten, przebywając na ostrowiu pod Wyszogrodem, i czując się bliskim śmierci, wezwał do siebie Kijowianów i za księcia wyznaczył im Igora. Kijowianie zgromadziwszy się na wiec, zrazu zgodzili się na Igora i na w. księcia go przyjęli, ale wnet rozmyśliwszy, rokosz przeciwko Igorowi podnieśli, skarżąc się na ucisk tiwuna Ratszy w Kijowie a Tudora w Wyszogrodzie. Chcieli podnieść na w. księstwo Światosława, brata Igorowego. Ale gdy ten wymówił się od godności, tem się składając, że już wpierw brata jego Igora na w. księcia powołali, to nalegać oni zaczęli, aby przynajmniej pospołu z bratem Igorem w Kijowie panował; gdy zaś i tym razem otrzymali odmowę, rzucili się do otwartego rokoszu, zrabowali dom Ratszy i wezwali na księstwo Izasława, który wnet pośpieszył i stoczywszy zwycięzką bitwę z Igorem, wszedł do Kijowa objąć tron wielkoksiążęcy tamże, 229 30. W tym peryodzie czasu 1146 1218 W. umocniono znacznie, usypano do koła grodu wały okolne; a mogiły w blizkości ich, gęsto dziś jeszcze usiane, świadczą o walkach zażartych, jakie tu się toczyły pomiędzy wzajemnie najeżdżającymi się książętami. Po wielmoży Tudorze r. 1146 rządził W. Wiaczesław Włodymirowicz. R. 1148 Jerzy Suzdalski na dzielnicy tutejszej posadził syna swego Andrzeja. Książe ten na górze Spaskiej wyprowadził z fundamentu cerkiew murowaną. Atoli Andrzej, bez woli ojca, porzucił W. i wyniósł się na Suzdal, zabrawszy z cerkwi tutejszej wsławiony cudami obraz Matki Boskiej z Pirohoszczy i umieścił go w cerkwi we Włodzimierzu nad Klaźmą Ipat. letop. , str. 331. R. 1154 Rościsław, syn Wiaczesława, z drużyną swoją wyprawił się przeciw Izasławowi Dawidowiczowi, ale zaledwie u W. przebył Dniepr, gdy otrzymał wiadomość, że ojciec jego Wiaczesław umarł w Kijowie, a więc wrócił z drogi, żeby pochować ojca; poczem znów się obrócił przeciw Izasławowi, który posiłkowany przez Połowców, w krwawej potyczce rozbił go na głowę i sam zasiadł tron w Kijowie tamże, 326 7. R. 1170 siedział na W. ks. Dawid tamże, str. 370. W następnym roku 1171 w Drohobużu zszedł z tego świata ks. Włodzimierz i zwłoki jego zostały przywiezione do W. dla pogrzebu. Tymczasem Mścisław Izasławicz, wygnany dawniej z Kijowa, poszedł do stołecznego grodu, a nie zastawszy w nim panującego Hleba, zajął Kijów bez oporu. Dawid, siedzący wówczas na W. , wiedząc, że Mścisław gotuje zamach na niego, spaliwszy otoczenie W. , oczekiwał na niego. Mścisław, nie tracąc czasu, podstąpił pod W. ; stał przed bramą złotą w ogrodach, walczył od rana do wieczora, nie szczędząc krwi i chcąc koniecznie zdobyć twierdzę, ale widać ścigały go złe losy, bo sprzymierzeni książeta zdradzili go, a nadto usłyszawszy, że nadciąga z Połowcami, ujrzał się w konieczności odwrotu. Wkrótce we Włodzimierzu dokonał żywota tamże, 375. Kijów za Andrzeja Boholubskiego tracił na swojem znaczeniu i upadał. Andrzej względem innych książąt trzymał się wyniośle, traktował pogardliwie i wymagał czołobitnej uległości od nich. Z ręki tegoż Andrzeja r. 1174 zasiadł na tronie kijowskim Roman Rościsławicz. Wkrótce atoli Andrzej wydalił go z Kijowa, a Dawida z W. Kazał im siedzieć na Smoleńsku. Doznawszy takiego upokorzenia Rościsławicze postanowili wyłamać sio z narzuconego im bezwględnie posłuszeństwa, i pozamykali się w swoich grodach Ruryk w Biłhorodzie a Mścisław w W. , z drużyną Dawida, ile że ten ostatni zbiegł był na Halicz szukać pomocy. Michałko z książęty, wyprawiony przez Andrzeja, podstąpił pod W. i jął go oblegać bezskutecznie przez całych 9 tygodni, tak że w końcu zmuszony został odstąpić, a Mścisław w W. pozostał tamże, 392. Gdy Andrzej r. 1175 był zabity, Dawid wrócił do W. , gdzie aż do śmierci 1190 r. kniaziował. Pod r. 1218 rocznikarze jeszcze o Rościsławie Rurykowiczu, jako ks. na W. , wspominają. W 1240 r. najechali Ruś Mongołowie i Kijów został ze szczętem zburzony. Tenże los spotkał i W. cerkiew św. Borysa i Hleba poszła w perzynę. Z monasteru t. . Biłyj Spas, również pozostała tylko kupa rumu. Zamiast ludnej osady zostały tylko dymiące się zgliszcza. To też po tem zupełnem zniszczeniu mongolskiem, nieszczęśliwa ta kraina stała pustką przez nie mało lat, i dopiero gdy Litwa wzięła po Mongołach dziedzictwo opustoszonych krajów, życie znów tu powoli zaczęło się krzewić. Odżył tez i W. Długosz twierdzi, że w 1344 r. na zamku wyszogrodzkim Skirgiełło, w. ks. lit. , dla nieznośnych okrucieństw był zabity Łukasz Gołębiowski, Dzieje, t. I, str. 57. Za Kazimierza Jagielończyka już w W. pobierano myto królewskie. Dowiadujemy się o tem z listu tegoż króla do Jerzego Puciatycza, wwdy kijow. , w którym daje mu wiedzieć, że oddał w arendę żydom kijowskim i trockim myto w mytnicach znajdujących się w Kijowie, W. i Żytomierzu Berszadzkij Dokum, i regestra k ist. litow. ewr. , t. I, str. 39. Po napadzie Mendligireja na Kijów i Kijowszczyznę r. 1493 W. na długie lata znowu w doszczętną obrócił się pustkę. Jeszcze w r. 1543 miejsce to było tylko horodyszczem bezludnem, należącem do zamku kijowskiego, jedynie z jedną opodal osiadłą wioską Piotrowcami Malinowski, Zródła dziejowe, Rewizya zamku kijow. r. 1543, t. , str. 123. R. 1571 czytamy przywilej Zygmunta Augusta Ewtichiemu Wysockiemu, pisarzowi w kancellaryi kor. spraw ruskich, w nagrodzeniu jego zasług Wyszogród Wyszogród dożywociem nadający mu monaster mezyhorski i ziemię wyszogrodzką. W przywileju tym powiedziano, że Wysocki ma ten monaster wraz z horodyszczem czyli ziemią wyszogrodzką, ludźmi nieosiadłą, trzymać, używać razem z sadem winogradowym, który tam jest, i ona ludźmi osadzać Akty J. Z. R. , t. III, str. 158. Niełatwa to była sprawa osiedlić odrazu bezludne pustkowie, ile że w owym czasie czynności osadniczej częste napady tatarskie wciąż jeszcze kładły przeszkody. To też, jak się zdaje, Wysocki nie wywiązał się z zadania; mamy bowiem ślad, że i po nim jeszcze W. świecił pustką. Jakoż to stare opuszczone horodyszcze zwróciło na siebie uwagę biskupa kijowskiego Józefa Wereszczyńskiego. Wiadomo, że biskup ten nastawał w swoich pismach, ażeby przez ulepszenia obrony i ustalenie bezpieczeństwa, pustynię tę prawie niemieszkalną, zaludnić na nowo i do bytu powołać. To też czytamy w jednem z pism jego te słowa A gdzieby też co zbyło na osadę miasta kijowskiego, tedy Jego Król Mości poddani mają być obróceni na osadę drugich miejsc pustych krółewskich, których jest niestetyż niemało na Ukrainie. A najosobliwsza ta rzecz była, gdyby w województwie temże osadzić mógł zamek przedtem sławny Wyszogród, którego to Wyszogrodu, nader kosztowne horodyszcze, jest tylo we trzy mile polskich od Kijowa i nad Dnieprem takież swe położenie osobliwe mając, którym zamkiem, gdyby to było horodyszcze zabudowanem i miastem osadzonem się pokrzepiło, niepomału by Dniepr zawarł od nieprzyjaciela północnego, czasu jakiego niebezpieczeństwa. Bo pod samo horodyszcze zamku Wyszogrodzkiego Dniepr z północy płynie, i niemógłby do Kijowa żadną miarą nieprzyjaciel północny z wojskiem swym przebyć, aż by musiał się drzewiej z Wyszogrodem o przepuszczanie certować, albo kontrowersować. Dla czego Waszmościom potrzeba Jego Królewskiej Mości do tego, aby zaraz na osadę miasta Wyszogrodzkiego i na zbudowanie zburzonego zamku jego był podany na dzisiejszym sejmie starosta wyszogrodzki; jakoż się snadnie nie tylo może osadzić, ale przez te osadzce zamek się może niezadługo zabudować, którzy będą z dóbr JKr. Mości ze wszystkiej Korony Polskiej na osadę kijowską wyprawieni. A zatem też i z tego starostwa wyszogrodzkiego kwarty do Rawy niemała summa za czasem może przybyć Sposób osady nowego Kijowa przez ks. Józefa Wereszczyńskiego, r. 1595. Snać te rady nie przebrzmiały napróżno i zostały usłuchane i przyjęte, gdyż rychło potem król uznawszy potrzebę utworzenia z W. oddzielnego starostwa czyli tenuty, oddał ją prawem dożywotniem Gabryelowi Hojskiemu Hosckiemu, chorążemu kijow. , który już w 1606 został przez woźnego wprowadzony w posiadanie tejże Opiś akt. kiew. centr. archiwa, Nr. 10, str. 34. W 1614 r. już tu wieś zaczęła się zawodzić, gdyż w tymże roku była tu już cerkiew i przy niej pop Prokofii Zakrowskij. Starosta Hoscki stare nadwerężone tutejsze wały w części naprawił, zamek z basztami, ostrokołem obstawiony, wałami zasłoniony, zabudował. Osada rozrosła się w miasteczko. Lustracya z 1616 r. opiewa Wyszogrod miasteczko i Piotrowce wieś. Tego mczka posessorem Imci P. Awryło Hoscki, chorąży kijowski, dożywotniem prawem, do którego iżeśmy z tychże przyczyn, jako do Demidowa dla grasujących Tatarów zjechać nie mogli, od lustracyi prowentów supersedować przyszło. Jednak Imci P. chorąży kijow. quarty ad inerta, dokąd lustracya inna nienastąpi, płacić do Rawy powinien. Lustratorami byli Wojciech Humieniecki, kasztelan kamieniecki, i Stanisław Kossowski, pisarz skarbowy. Hoscki umarł 1618 r. i sstwo czyli tenutę wyszogrodzką wziął po nim syn jego Roman. Lustracya z 1622 r. mówi Tenuta przy Kijowie Wyszogród. Tej dzierżawy posessorem Imci P. Roman Hoyski, podkomorzy włodzimierski. Zameczek ten leży nad Dnieprem, na kopcu, częstokołem otoczony; do niego wchodząc brama drewniana, baszt dwie, dom ze dwiema świetlicami i komorami, alkierz i sień, izdebka duża niedobra, kuchnia i piekarnia. Miasteczko, jest w niem 100 domów osiadłych, ze 14tu podatki dają, czynsz rocznie dają, którego dostaje się po mirek 3, i ośma część; każda mirka po zł. 3, facit zł. 28 gr. 22 den. 9. Siana dają wozów 14, wóz po gr. 3; facit 1 gr. 12; kur dają 28; każda po gr. 1 den. 9; facit zł. 1 gr. 12. Dani miodowej dają bielców 18; każdy bielec po złotemu jednemu gr. 7 den. 9; facit zł. 22 gr. 15. Arenda i przewóz, myto 4 jezior czynią na rok 300. Młynów jest 4, po jednym kamieniu, czynią na rok, prócz 3ej miary młynarskiej, zł. 150. Wieś Piotrowce Stare i nowa osada. Do tej dzierżawy ta wieś należy; jest w niej poddanych osiadłych 25; czynsz rocznie płacą; dają ich dwunastu po 2 zł. 15 gr. , po mirce owsa, po ćwierci żyta, po wozu siana, po kurze; dają ich sześć po groszy 25, po pół mirki owsa, po 1 8 żyta, po wozu siana, po kurze. Dwa dają po złotemu jednemu gr. 7 i pół; żyta 1 8, owsa pół mirki, po wozu siana, po kurze. Trzy dają po gr. 7 den. 9; facit zł. 94 gr. 21. Dani miodowej dają kadzi 4, bez trzech wiader, które do monasteru Miedzyhorskiego według listu ś. p. króla Stefana, i z jeziorem Kosor oddawać nakazujemy. Młynek się daje na wychowanie urzędnikowi. Summa prowentu 622 zł. Wolność na osadzenie słobody w Wyszogrodzie. Stanąwszy przed nami mieszczanie wyszogrodzcy pokazywali list Imci P. Hawryła Hosckiego, chorążego kijow. , onym na osadzenie słobody do lat 20 dany, ze wszystkiemi pożytkami i przynależnościami, porównywając z insze Wyszogród mi miasty króla JM, których pożytków, aby bezpiecznie zażywali, onych assekuruje, które jeszcze im służyć ma do lat 15tu, który to list authoritate nostra approbujemy. Opowiadanie Czernców Międzyhorskich. Przy odprawowaniu lustracyi Wyszogrodu i Piotrowiec przyszli przed Nas Czerncy, imieniem pobożnego ojca Hediona Humena i wszystkiej braci swej Czernców monastera Międzyhorskiego założenia św. Spasa, opowiadając, się z prawem tej cerkwi Bożej na jezioro Kosor i 4 kadzi miodu z Wyszogrodu i Piotrowiec im należące, czego dowodząc okazali przed nami listy ś. p. króla Stefana, jeden de data Leopoli anno 1578, a drugi de data w Wilnie, anno 1580, któremi ten monastyr Międzyhorski, według starych funduszów przy tymże jeziorze Kosorze i 4 kadziech miodu zachowuje, i dzierżawcom tych dóbr na potomne czasy zachowywać rozkazuje. Ukazowali przytym listy ks. Ostrogskiego, wwdy kijow. , i inszych dzierżawców, którzy ich przy tem zachowują. Co my widząc rzecz słuszną onych przy dawnem prawie i używaniu zostawujemy, i w prawach do należącej, tego jeziora i miodu niekładziemy. Po Romanie Hosckim został sstą Piotr Kisiel, brat rodzony wwdy kijowskiego. Podczas wojny Chmielnickiego Kozacy W. zajęli. Z dóbr swoich żadnieprskich i wepryńskich Adam Kisiel, wwda kijowski, niemało naspławiał do W. potażów. Bohdan Chmielnicki, opanowawszy kraj, potaże Kisiela na rzecz swoję zabrać kazał; ze 400 beczek sprzedał mieszczanom kijowskim, resztę niesprzedaną zabrać na bajdaki i spławić w dół Dniepru, polecił Księga pam. Michałowskiego, str. 697. R. 1651 ks. Janusz Radziwiłł, hetman w. ks. lit. , z wojskiem idąc do Kijowa przeciwko Kozakom, przeprawił się przez Dniepr pod W. Akty J. Z. R. , t. III, str. 481. Najemni z jego wojska Niemcy mieli spalić cerkiew św. Borysa i Hleba. Ale Zakrewskij w opisie Kijowa sądzi, że to spalenie cerkwi mogło się wydarzyć o wiele później, bo w 1662, gdy za Jurka Chmielnickiego zapędził się aż tu łupiezki podjazd tatarski Opisanie Kiewa, t. I, str. 261. W r. 1656 Bohdan Chmielnicki nadał W. , Piotrowce i Moszczany monasterowi Meżyhorskiemu Akty Zapad. R. , t. IV, str. 96. W. uchodził za dobrze utwierdzone miejsce i jako ważny punkt z położenia swego przy spływie do Dniepru dwóch rzek Desny i Irpienia Cellaryusz Reg. Polon. , 1659. W czasach tych kraj ten i opustoszał straszliwie. Tak zwana ruina wyludniła i W. W wojewodzkim opisaniu z r. 1681 stoi Miejsce gdzie był horod puste, a stary wał wszystek się rozwalił. Na starem cerkowiszczu, gdzie stała niegdy murowana cerkiew św. męczenników Borysa i Hleba, obecnie drewniana a służba w tej cerkwi bywa raz w rok podczas święta z Meżyhorskiego monasteru; a mieszkańcy Meżyhorskiego monasteru przemieszkują tu w chatach, a wszystkich ich dziewięciu tylko. To samo się powtarza i w późniejszem z 1688 statystycznem opisaniu W Wyszogrodzie niema ani jednego mieszkańca, a w siole Nowych Piotrowcach mieszkańców 45 ludzi. W tem siole Piotrowcach mieszkają przybysze Wołoszanie czy nie Cyganie z zonami i dziećmi. Wszystkich ich 18. Staro zaś sieliszcze Piotrowice puste, i z mieszkańców nikogo niema Statis. op. . okr. 1686, julia 28. Kiedy Kijów traktatem Grzymułtowskiego odpadł do Rossyi, wwda kijow. Urusow odebrał od monasteru Meżyl orskiego W. , ale patryarcha moskiewski Joachim postarał się u cara Aleksego Michajłowicza, aby dobra te były mu zwrócone. Eparch. Wiedom. Z czasem W. zaczął się zasiedlać. W r. 1693 1696 na perzynie dawnej cerkwi dźwignął nową pułkownik kijowski Konst. Mokijewski Zakrewskij. W 1786 r. , jak wszystkie dobra monasterskie, tak i Wna mocy ukazu został zajęty na skarb. Zakrewskij w swo im opisie Kijowa opracował monografię W. ob. Opisanie Kiewa, 1868, t. I, str, 254. Edward Rulikowski. Wyszogród, w dok. , Visegroth, starożytny gród nad Wisłą z lew. brzegu, przy ujściu Brdy, w pobliżu dzisiejszego miasta Fordona, w pow. bydgoskim. Punkt ten ze względu na skręt, jaki w tem miejscu czyni koryto Wisły, zwracające się ku północy, zdawna miał znaczenie strategiczne i handlowe. O dawnem zaludnieniu świadczą liczne wykopaliska. Pomorzanie zapewne wznieśli tu gród, uważany za klucz otwierający wstęp do ich ziemi. Przy grodzie zdawna istniało targowisko. Ztąd też częste się toczyły boje o posiadanie tego punktu. Z aktu wydanego dla klasztoru w Trzemesznie przez ks. Mieszka r. 1145 w Gnieźnie, dowiadujemy się, że książę ten nadał zamek W. comesowi Januszowi Janus, który z żoną Sulisławą obdarza klasztor w Trzemesznie połową dochodu z karczem w W. , opłat targowych, ceł, wsią Łoskuń i przytem daje clausuram jaz na rz. Brdzie. Zdawna istnieje przy zamku kaplica a potem kościół parafialny, którego patronat należy do książąt pomorskich. Biskup kujawski Michał nadaje r. 1232 dziesięciny tego kościoła ze wsi Orłów pod Inowrocławiem zakonowi, który ma płacić kościołowi w W. trzy grzywny rocznie. W r. 1237 takiż układ zachodzi z dziesięcinami ze wsi Szadłowice Perlbach, Pomer. Urkundenbuch, 38, 52. Mestwin, ks. pomorski, tytułuje się księciem wyszogrodzkim i wydaje r. 1286 klasztorowi byszewskiemu przywilej uwalniający wieś Trzęsacz i inne od ciężarów książęcych in districtu cas tellaturo de Wissegrod a longis retroactis temporibus noseuntur possidere Perlbach, Wyszogród Wyszogródek Wyszogrodzkie Wójtowstwo Wyszomierz Wyszomir Wyszogródek Przemyśl, ks. polski, zamienia z biskupem po znańskim wieś targową Skrzynno na cztery inne a jednocześnie tę wieś Skrzynno daje Mści wojowi, ks. pomorskiemu, w zamian za gród wy szogrodzki z należącymi doń wsiami, W r. 1280 tenże Przemyśl oświadcza, iż objąwszy w posiadanie zamek Wyszogród z całym okręgiem pozwala klasztorowi byszewskiemu osadzić wieś Trzęsacz w okręgu wyszogrodzkim, na prawie niemieckiem. Mimo tego układu książęta pomor scy nadal władają grodem i okręgiem, wydają przywileje dla klasztoru byszewskiego, odbywa ją w W. ze swymi kasztelanami. Pa opanowaniu Pomorza przez Krzyżaków i za mek wyszogrodzki wpadnie w ich ręce. R. 1329 komtur chełmiński zdobędzie i zburzy słabo bro niony zamek i zniszczy osadę targową. Wedle tradycyi na nowo odbudowana na innem miejscu osada, otrzymać miała nazwę Fordon, jednak ta nowa lokacya i nazwa nastąpiły później znacznie, przy końcu XIV w. W dok. wydanym dla ko ścioła paraf. w W. r. 1349 przez Kazimierza, ks. szczecińskiego, dobrzyńskiego, bydgoskiego itd. , kościół nazwany jest czeniu granic posiadłości kościelnych wspomnia na jest mons ki o Fordonie. Władysław, ks. opolski, wieluń ski, kujawski itd. , wydaje r. 1382 dnia 21 paźdz. in Vyssegrod nia ziemi kujawskiej. Nadaje temu miastu czte ry wsi Losum Loskuń, Palsze Pałcz, grod et Meczuna Miedzwna, pięć wysp na Wi śle, prawo chełmińskie, wybór wójta coroczny z pomiędzy rajców miejskich, prawo składu to warów takie jakie miał Toruń, wolność od ceł i targowego w całej ziemi kujawskiej, dziesię cioletnią wolność od opłat i podatków książę cych. Obiecał też wystawić most na Brdzie w Siersku z przedmościem cum propugnaculo; ob. Bok. Kujaw. Ulanow. , 836, 45. Założona wte dy osada przybrała jednak inne nazwisko i już w r. 1424 Władysław Jagiełło ponawia dla Fordonia, nadanie wymienionych wyżej wsi i obie tnicę mostu. Dalsze dzieje osady podano p. w. Fordon ob. Wyszogródek, oh. Wyżgródek. Wyszogrodzka Kępa, wś, nad rz. Wisłą, pow. płocki, gm. Rembowo, par. Wyszogród, odl. 33 w. od Płocka, ma 1 dm. , 13 mk. , 3 mr. Wyszogrodzkie Wójtowstwo, wś nad rz. Wisłą, pow. płocki, gm. Rembowo, par. Wyszogród, odl. 40 w, od Płocka, ma 1 dm. , 8 mk. , 97 mr. Wyszomierz 1. wś, pow. siedlecki, gm. Skupie, par. Suchożebry, ma 13 dm. , 155 mk. , 589 mr. W 1827 r. było 13 dm. , 63 mk. 2. W. Szlachecki, wś, pow. sokołowski, gm. Dębe Nowe, par. Skibniew, ma 16 dm. , 99 mk. , 663 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 110 mk. W dok. Konrada z pierwszej połowy XIII w. wymieniona wieś Wyssemyrze między należącemi do grodu w Święcku Kod. mazow. , 338. 3. W. , wś, i W. Wielki, wś nad rz. Orzyc, pow. łomżyński, gm. i par. Szumowo. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827r. jedna część 8 dm. , 69 mk. , druga 38 dm. , 236 mk. R. 1578 W. antiqua 19 1 2 łan. , 4 zagr. W. nowa 8 łan. drob. szl. Wyszomir, wś i folw. , pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. i par. katol. Rzeczyca o 39 w. , gm. Chołmecz. Wieś ma 17 osad; folw. , własność Jasińskich, około 27 1 2 włók. Grunta dobre. A. Jel. Wyszonki. w dok. z XIII w. Visuki okolica szlachecka, w pow. mazowieckim, nad rzką Nurzec, stanowiącą tu granicę od gub. grodzieńskiej. Na obszarze objętym tą nazwą znajdują się W. Błonie, wś szlach. i włośc. , W. Kluczówek, wś i fol. , W. Kościelne, wś, W. Nagórki, W. Posiele, wś szlach. , W. PiW. Wojciechy i W. Wypychy. Wszystkie należą do kościoła paraf. w Wyszonkach Kościelnych i do gminy Klukowo. Tylko W. Posiele należą do gm. Piekuty. W spisie z r. 1827 podano W. Błonie 15 dm. , 103 mk. , W. Chorążyce 2 dm. , 11 mk. , W. Kościelne 20 dm. , 168 mk. , W. Nagórki 12 dm. , 67 mk. , W. Piechacze 4 dm. , 34 mk. , W. Posele 9 dm. , 51 mk. , W. Włosty 4 dm, 27 mk. , W. Wojciechy 9 dm. , 75 mk. i W. Wypychy 10 dm. , 89 mk. . Główna wieś W. Kościelne posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, dom przytułku dla ubogich i dwa wiatraki. W r. 1867 dobra W. i Klukówek, z awulusem Wyliny i Mien, miały ogółem 3251 mr. obszaru. Wś W. Klukówek os. 19, mr. 21; os. W. Kościelne os. 1, mr. 1; wś. W. Błonie os. 7, mr. 127; ws Wyliny Ruś os. 20, mr. 374. W r. 1868 dobra W. Wypychy składały się z folw. W. Wypychy i Chorążyce Podleśne, z obszarem mr. 433. Wś W. Błonie i W. Kościelne os. 15, mr. 387; wś W. Wypychy os. 8, mr. 46. W r. 1886 fol. W. Wojciechy z attyn. Borki rozl. mr. 616 gr. or. i ogr. mr. 435, łąk mr. 54, pastw. mr. 2, lasu mr. 90, przestrzenie sporne mr. 21, nieuż. mr. 9; bud. drew. 14. Wś W. Wojciechy os. 29, mr. 63; wś W. Kościelne, os. 9, mr. 64; wś W. Piechacze os. 2, mr. 4. Obszar ten, p. n. Visuki, wymienia jako osadę należącą do grodu w Święcku akt Konrada, potwierdzający uposażenie kościoła płockiego, z pierwszej połowy XIII w. Z osadzonego tu na obronę grodu rycerstwa wytworzyła się później drobna szlachta. W aktach sądow. ziemi bielskiej z r. 1444 wymieniono już Wyszonki Nagórki, W. Błonie, W. Filipy, W. Włosty, W. Pesele, W. Wypychy, W. Kościelne, W. Podleśne. Kościół parafialny założyli podobno r. 1464 dziedzice wsi. Spalony przez Szwedów odbudowany został r. 1716 a w r. 1722 parafia otrzymała nową erekcyę. W. par. , dek. mazowiecki, 2790 dusz. Wyszonki Wyszogrodzka Kępa Wyszwienaj Wyszoty Wyszoty Wyszów Wyszowa Wyszowate Wyszowójty Wyszpol Wyszpolszczyzna Wyszwa Wyszwarówka Wyszyce Wyszyna Wyszoty, wś, pow. grójecki, gm. Rykały, ma 20 os. , 22 mr. Wchodziła w skład dóbr Lisów. Wyszów, wś, pow. Słonimski. Była tu kaplica b. parafii katol. Mołczadź. W spisach urzędowych nie podana. Wyszowa, wś, w par. Biały Kościół Długosz, L. B. , Swawola. Wyszowa, Vissó, rzeka na Węgrzech, wypływa z pod Prisłopu 1413 mt. , płynie ku zachodowi do Cisy. Wzdłuż niej wije się droga ku dolinie Złotej Bystrzycy, do Prisłopu prowadzi najwyżej, skąd się obniża ku Złotej Bystrzycy. Doliny obydwie są granica pomiędzy Beskidem lesistym a wyżyna Siedmiogrodzka Karta wojs. , 15, XXXII. Wyszowate 1. wś i osada, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Przytulanka; wś ma 10 dzies. ziemi włośc. , osada należy do dóbr Mroczki, Henryka Haraburdy. 2. W. , ob. Wyszowójty. Wyszowójty, w spisie właścicieli Wyszowate, okolica, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Krypno, o 28 w. od Białegostoku, 323 dzies. 230 pod zabud. i roli, 30 łąk i pastw. , 35 lasu, 65 nieuż. . Wyszpol, wś, pow. żytomierski, gm. Czerniachów, par. praw. Zoroków o 2 w. . Wyszpolszczyzna, część fol. Maszów, w pow. krasnostawskim. Wyszwa, ob. Wyżwu. Wyszwarówka al. Wyszwarowce, wś przy ujściu rzki Bołocistej do Smotrycza, pow. proskurowski, okr. pol. , gm. i par. katol. Fulsztyn, par. praw. Gielotyńce, sąd Jarmolińce, ma 17 osad, młyn wodny. Ma tu być źródło siarczane, o którem wspomina dr. Kaczkowski w swo jej podróży do Krymu. Własność dawniej Anto niego Grabianki, obecnie należy do wsi Dobrogoszczy. Dr. M. Wyszwienaj żmujdzkie, ob. Wieszwiany. Wyszyce, pow. bocheński, ob. Wyżyce. Wyszyna 1. w spis. pob. z r. 1579 Wyssino, wś i folw. , pow. koniński, gm. Piorunów, par. Wyszyna, odl. od Konina 14 w. , od Rusocic 6 w. Położenie pagórkowate, gleba piaszczysta, w nizinach torfiasta. Obszaru 377 mr. , w tera pod budynkami i ogrodami 4 mr. , roli or. 229 mr. , łąk 47 mr. , pastw. 09 mr. , nieuż. 29 mr. Grunta te, rozparcelowane w r. 1847, utworzone zostały przez wycięcie lasów, których tu było 200 włók. Na przestrzeni 3 włók wydobywa się torf, z gatunku borowego, ślad to istniejącego niegdyś jeziora, które według podania ciągnęło się do wsi Chylina. Domów 35 w tem 4 mur. , nielicząc gminy i probostwa. Ludności 376 dusz męż. 178, kob. 198, samych katolików. Zarząd gminy Piorunów w miejscu. W r. 1827 było 32 dm. , 300 mk. W połowie XVI i na początku XVII w. właścicielami Wyszyny byli Grodzieccy h. Dryja. W r. 1579 Jan Grodziecki płaci tu od 7 łan. , 4 zagr. bez roli i 6 rzem. Pawiń. , Wielk. , II, 241. Adam Grodziecki, kasztelan nakielski wydał pod imieniem Macieja Dargodzkiego Przestrogi o tytułach cudzoziemskich 1634 1637. Następnie od Zbijewskich h. Rola przez spadek weszła w posiadanie hr. Gurowskich, od tych zaś do hr. Chrapowickich a następnie żyda Pińczewskiego, który ją rozparcelował. W r. 1872 folw. Wyszyny Dezyderya rozl. mr. 669 gr. or. i ogr. mr. 471, łąk mr. 85, past. mr. 39, wody mr. 15, zarośli mr. 16, nieuż. mr. 43; bud. mur. 5, drew. 18; płodozm. 9pol. , pokłady torfu. Do folw. należały poprzednio wś W. os. 20, mr. 61; wś Teresin os. 18, mr. 364; wś Piła i Folusz os. 9, mr. 183; wś Gurowo os. 6, mr. 125; wś Bolesławowo os. 15, mr. 232; wś Stawki os. 4, mr. 48, wś Jabłonna os. 31, mr. 483; wś Przyborowo os. 12, mr. 184; wś Ignacewo os. 10, mr. 143; wś Smolnik os. 25, mr. 254; wś Wierzchy os. 11, mr. 162; wś Burbony i Mikołajewo os. 28, mr. 539; wś Adamów os. 14, mr. 304; wś Walewo os. 4, mr. 90; wś Szwajcarya os. 13, mr. 227; wś Izabelin os. 9, mr. 233; wś Genowefa os. 7, mr. 147; wś Cecylia os. 6, mr. 83; wś Reginów os. 8, mr. 169; wś Manin os. 15, mr. 248; wś de Paula os. 12, mr. 204; wś Hiszpania os. 13, mr. 188; wś Kałek os. 22, mr. 463; wś Jadwigowo os. 10, mr. 52. Już w połowie w. stał tu kościół parafialny, jak świadczą zapisy w aktach konsystorskich od r. 1450. Wizyta Łaskiego w r. 1521 zastała tu kościół p. w. N Maryi Panny. Patronat należał do dziedziców W. Proboszczem był Mikołaj z Łęczycy. Przy plebanii stała w ogrodzie szkoła. Uposażenie kościoła stanowiło rola i łąka, staw między Wyszyną i Jabłonią oraz dziesięcina w pieniądzach i naturze. Do parafii należały wsi Wyszyna, Smolnik, Przyborów, Jabłonna, Kotunia oraz młyny Thopydlna sic, Wielki Wierch i Przyborowski Młyn dziś nie istnieje i płaciła po 5 gr. świętopietrza Lib. Ben. , I, 26970. Prócz powyższych należą do niej obecnie Adamów, Bolesławiec, Burbony, Cecylia, Depaula, Dezyderów, Folusz, Gurowo, Chliwki, Ignacewo, Izabelin, Jadwigów, Kałek, Manin, Piła, Poklętnia, Stawki, Szwajcarya, Tarnowski Młyn, Teresina, Wola Szydłowska. W nich mieszka 2105 dusz. W r. 1608 archidyakon Wincenty de, wizytując parafią, zastał kościół z drzewa budowany od dawnego czasu, opuszczony i sprofanowany przez jakiegoś predykanta, którego sprowadził dziedzic Władysław Grodzicki, innowierca Acta. 142 b. . Był to zapewne Rybiński al. Ryba Jan, minister braci czeskich, sprawujący obowiązki duchowne w W. , nim w r. 1696 w późnej starości zmarł w Sypniewie Encykl. Olgerbr. . Jak długo kościół wspomniany pozostawał w ręku Wyszyńska Wieś Wyszynty Wyszyńska Wieś Nowa Wyszyńskie Piaski Wyszyńskie Olędry Wyszyny Wyszyny Kościelne ku, także Wyszyna Górna, trzy przyległe wsi i folw. , pow. konecki, gm. Ruda Maleniecka, par. Lipa, odl. od Końskich 16 w. W. Rudzka ma 14 dm. , 154 mk. , 240 mr. dwor. , 111 mr. włośc. W 1827 r. W. Górna miała 14 dm. , 101 mk; W. Fałkowska ma 15 dm. , 173 mk. , 193 mr. włośc. W 1827 r. było 12 dm. , 90 mk. W. Ma chorska ma 21 dm. , 126 mk. , 86 mr. dwor. , 187 mr. włośc. W 1827 r. było 5 dm. , 45 mk. W połowie w. istniały wsi Wyszyna, W. Fałkowska, W. Górna, w par. Lipa. Dawały dziesięcinę prebendzie turebskiej Długosz, L, B. , I, 351. Lib. Ben. Łaskiego I, 598 wy mienia w par. Lipa wsi Wyssynka et alia Wyssynka a dalej w opisie szczegółowym wsi parafialnych wymienia tylko Vyssynka sky, z której dziesięcinę, wartości 1 grzyw. , pobierał pleban w Lipie. W reg. pobor. z r. 1577 spotykamy w par. Lipa wsi Wolia Wy szynska, w której Anna Giżycka płaci od 2 1 2 łan. , Wyszynka Jaszinki, w niej Zelieńska od 1 łanu i Wyszynka Mniowski, w niej Wyszyń ski od 1 łanu, 3 zagr. z rolą, 1 zagr. Pawiń. , 290. M. R. Witan. Br. Ch. Wyszyńska Wieś Nowa, pow. chodzieski, par. kat. Ryczywół, ma obszaru 743 ha, 38 dym. , 325 dusz 81 katol. . Wyszyńskie Olędry, niem. Wischin Hauokr. urz. budzyńskim, ma urz. stanu cyw. , st. kol. i po cztę w Budzyniu, szkoły obu wyzn. w miejscu, paraf. kat. w Ryczywole, ewang. w Gramsdorf, sądy w Pile. Obszaru 942 ha, 54 dym. , 392 dusz 7 katol. . W r. 1793 dziedziczył tu gen. Filip Raczyński. W. Ł. Wyszyńskie Piaski, niem. Wischinsand, pow. chodzieski. Obszaru 75 ha, 13 dym. , 108 dusz 28 katol. . Wyszynty, pow. wiłkomierski, ob. Wieszynty. Wyszyny al. Wyszyna, niem. Wischin, wś dwor. , pow. chodzieski, st. kol. i poczta w Bu dzyniu, par. kat. w Ryczywole, szkoły w Wy szyńskich Olędrach, ma obszaru 744 ha, 7 dym. , 146 dusz 25 ew. . Niegdyś własność Czarnkowskich. Leży na zachód Budzynia, między Chodzieżem a Ryczywołem. Dobra te zajmowały znaczne obszary, na których z czasem powstały liczne kolonie. W r. 1773 należały W. razem z Wyszyńską Wsią Nową do Filipa Raczyńskiego, ststy mieściskiego, który podówczas wiódł spór graniczny ze starostwem rogozińskiem. W r. 1580 Piotr Czamkowski posiada tu 6 łan. , 6 zagr. i 6 rzem. W. Ł. Wyszyny Kościelne al. Stare Zdroje, wś i fol. , pow. mławski, gm. Słupsk, par. Wyszyny, odl. 7 w. od Mławy, posiada kościół par. drewniany, 34 dm. , 326 mk. W r. 1827 były 22 dm. , 222 mk. W r. 1885 folw. W. Kościelne al. Stare Zdroje lit. A. rozl. mr. 1131 gr. or. i innowierców, nie wiadomo. W drugiej połowie XVIII w. tenże kościół był zupełnie zdezelowany i oddawna niemiał proboszcza. Cons. Gniesn. . Dopiero dziedzic Rafał Garowski, kasztelan przemęcki i starosta kolski, wystawił w 1781 r. nowy drewniany i prezentował plebana, obmyśliwszy mu odpowiednie utrzymanie. Na kapelanią w W. powoływano nieraz zakonników, jak np. w r. 1784 Lib. percept. konw. ks. karmelitów w Kłodawie. Ruiny zamku, dotąd zachowane, malowniczy przedstawiają widok. Kto go wystawił i kiedy niewiadomo, sięga jednak niewątpliwie a najpóźniej XVI w. Jest to gmach czworoboczny, z cegły na wapno stawiany, z ośmiościannemi po rogach wieżami, z których jedna tylko zachowała się dotąd. Sądząc z dawnych opisów jedną pokrywał spiczasty daszek, inne zaś pewnego rodzaju ozdobnemi blankami u góry zakończone były i nie miały, jak się zdaje, żadnego wystającego przykrycia. Część mieszkalna wzniesiona była na jedno piętro i wysokiemi opatrzoną kominami, jak o tem pozostałe ruiny przekonywają. Ostatnim z dziedziców, którzy w tym zamku przemieszkiwali, był Rafał hr. Gurowski, po którego śmierci W. zostawała czas niejaki pod administracyą rządu pruskiego. Naówczas rozwalono część murów zamkowych a z materyału tym sposobem otrzymanego gospodarskie wzniesiono budowle. Z land, wś gosp. , w pow. chodzieskim, chwilą rozparcelowania, zamek ten dostał się w posiadanie włościanina, który do reszty zrujnował ten zabytek. Dziś W. jest własnością Silnickiego, który korzysta z rozległych, pięknie sklepionych piwnic. Do murów tych zamczyska przywiązane jest podanie o pokutującej córce jednego z dziedziców. Trwać to ma dotąd, poki ofiarą swego życia jaki powabny młodzieniec ztąd jej nie wyzwoli. Okolice tutejsze na wydmach piaszczystych obfitują w urny, łzawnice itp. zabytki prastarej doby. Opis W. wraz z rysunkiem zamku podał Tygodn. Illustr. z r. 1860 II, str. 580 i Kłosy t. , wś i fol. nad rz. Wierzbianką, pow. płocki, gm. Brwilno, par. Sikorz, odl. 6 w. od Płocka, posiada młyn wodny, 20 dm. , 145 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 75 mk. W dok. z r. 1349 wymieniona ta wieś jako należąca do kasztelanii wyszogrodzkiej Kod. Maz. , 60. W r. 1578 wś Wisina, w par. Sikorz, ma 2 łany, 2 zagr. bez roli, młyn doroczny Pawiń. , Mazowsze, 4. W r. 1885 fol. W. rozl. mr. 441 gr. or. i ogr, 392, łąk mr. 7, past. mr. 28, nieuż. mr. 14; bud. mur. 9, drew. 10; młyn wodny. Wś W. os. 16, mr; 24. 3. W. , wś nad rz. Kamienicą, w pobliżu jej ujścia do Wisły, pow. lipnowski, gm. Chalin, par. Dobrzyń, odl. o 27 w. od Lipna, ma 2 dm. , 30 mk. , 44 mr. Wchodziła w skład dóbr Lenie. W r. 1827 było 2 dm. , 18 mk. 4. W. Fałkowska, W. Machorska i W. Rudzka, w XVI w. Wola Wyszyńska i Wyszyn Wytnica Wytnik Wytekła Wytegra Wytarta Wytagajłówka Wytaczów ogr. mr. 749, łąk mr. 83, lasu mr. 277, nieuż. mr. 22; bud. mur. 4, drew. 18; las nieurządzony. Wś W. os. 49, mr. 323; wś Zdroje os. 28, mr. 357. Fol. W. Kościelne lit. B. rozl. mr. 235 gr. or. i ogr. mr. 141, łąk mr. 73, lasu mr. 19, nieuż. mr. 2; bud. drew. 7, płodozm. 9pol. Kościół i parafia założone były tu podo bno w r. 1411. Obecny pochodzi z r. 1789. W r. 1578 wś ta składała się z licznych czą stek. Daczbogius miał 2 łany, 4 zagr. z rolą, 3 rzem. , wiatrak; pleban 1 2 łanu; Anna Strzegowska de Wyszyny et Wzdroje de sorte Martini płaciła od 2 3 4 łan. , 1 zagr. z rolą; Agnieszka Kossobudzka od 3 1 4 łan. , 1 rzem. , taż sama od 1 5 ćwierci łana; Jakub Glinojecki de Wy szyny et Zdroje od łan. , 1 zagr. z rolą, 1 zagr. bez roli; tenże od od 1 5 ćwierci łanu; Lazniewska de Wyszyny et Zdroje od 2 3 4 łana, 1 zagr. z rolą, 1 zagr. bez roli i 1 5 ćwierci ła nu; część Laurenti de Wyszyny et Zdroje łan. , 1 zagr. z rolą i 1 5 ć łanu. Część wsi należała do par. Grudusk; Stanisław, Franciszek i Jan płacą tu od 4 łan. bez kmieci, 6 zagr. bez roli. Do tej parafii należy też wieś Uzdroje Zdroje, w której Daczbogius płaci od 2 1 2 łan. bez kmieci Pawiń. , Mazowsze, 68, 81. W. par. , dek. mławski, 2025 dusz. Br. Ch. Wytaczów, ob. Wityczew. Wytagajłówka, wś, stanowiąca przedmieście Trościańca, pow. bracławski, gm. Trościaniec, posiada cerkiew wzniesioną w 1744 r. i uposażoną 68 dzies. ziemi. Należy do spóki cukrownianej trościańskiej, posiadającej tu 9194 dzies. ziemi. Wytarta, Wytorta, w dokum. , wś, pow. kowelski, w pobliżu granicy gub. mińskiej, na płn. wsch. od Kamienia Koszyrskiego. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1583 r. należy do Kamienia kn. Hrehorego Koszerskiego, który płaci ztąd z 17 dym. , 3 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 114. Wytegra, mto powiat. gub. ołonieckiej, nad rz. Wytegrą dopł. jez. Onegi, pod 61 0 płn. szer. a 53 55 wsch. dług. , odl. o 386 w. na płd. wsch. od Petrozawodzka, ma 3085 mk. 1888 r. . W 1860 r. było tu 345 dm. 13 murow. , 2396 mk. , cerkiew mur. , 92 sklepów, zarząd okręgu komunikacyi, szpital, szkoła parafialna, st. poczt. Pod względem przemysłowym było tu 6 nieznacznych zakładów. Rzemieślników było 70, w tem 35 majstrów. Handel zbożem. Na miejscu dzisiejszej W. była wś Wiangi, którą w 1775 r. Katarzyna zamieniła na miasto i nazwała Wytegrą. Od 1776 r. mto powiat. prowincyi ołonieckiej. Wytegorski powiat, położony w płd. wsch. części gubernii, zajmuje bez części jez. Onega 2412 mil al. 117288 w. kw. Powierzchnia poprzerzynana. pasmami wzgórzy, idących od płd. zach. ku płn. wsch. i płn. Płd. wsch. część powiatu przedstawia niziny, bogate w błota i jeziora. Pod względem geognostycznym powiat należy do formacyi dewońskiej i górnego wapienia, zawierającego bogate pokłady rudy żelaznej. Nadto dobywają się w powiecie wapień, glina ogniotrwała i piaskowiec. Gleba przeważnie gliniasta, zmieszana z kamieniami; w części wschodniej ilasta. Rzeki powiatu należą do systematu jezior Onega, Łacza i Białoziero. Ważniejsze z nich Wytegra, Megra, Andoma z Sominą, Kiema, Kowża i Uchtoma. Jezior wiele. Rozległe błota znajdują się przeważnie w części wschodniej i płn. wsch. W r. 1860 było w powiecie bez miasta 36717 mk. t. j. 152 mk. na 1 milę kw. , zamieszkujących 825 miejscowości. W t. r. było w powiecie 49 cerkwi 18 murow. . Rolnictwo mało rozwinięte, sieją ryto, owies i jęczmień i nieco jarej pszenicy. Pod rolą znajduje się 52600 dzies. Lasy zajmują, przeszło 1000000 dzies. Przemysł fabryczny ograniczał się w 1860 r. na garbarni i 6 młynach. Mieszkańcy zajmuja się budową statków wodnych, pędzeniem dziegciu, wyrobem naczyń drewnianych, dobywaniem i wypalaniem wapna, garncarstwem i t. p. Wytekła, rzeczka, w gub. podolskiej, prawy dopływ Śniwody, bierze początek na granicy pow. berdyczowskiego, płynie ze wschodu na zachód przez pow. winnicki, na wierzchowinie, koło wsi Śmiałej i Petrykowiec nosi nazwę Samiec, mija wsi Czeczelówkę, Wiszenkę, Ostrożek Wielki, Taraski, Pogórze i pod wsią Woronińce, w pow. lityńskim, uchodzi do wielkiego stawu przez który płynie Śniwoda. Długa około 18 w. Od praw. brzegu przybiera rzkę Rudę. M. O. Wytnik al. Wytek, uroczysko i straż leśna pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Osownica, o 101 w. od Kobrynia, należy do dóbr Mołodowo, Skirmuntów. Wytnica al. Wytnice, ob. Witnica i Grabienice. Wytobel, pow. poznański, ob. Witobel. Wytocin, os. , ob. Witocin. Wytoczno, w dok. , jezioro śród wyżyny pojezierza baltyckiego, w pow. chojnickim, w obrębie puszczy tucholskiej, wzn. 120 n. p. m. , 2 5 mili długie, tyleż szerokie. Przepływa przez nie rzka Dybrzyca, dopł. Brdy. Por. Swornigać t. . Wytoka, pustka rad rz. Prosną, pow. wieluński, gm. Rudniki, par. Żytniew, odl. od Wielunia 26 w. , ma 2 dm. Należy do Żytniewa. Wytomin 1. 1780 r. Witomino, niem. Witfolw. na Kaszubach, pow. wejherowski, st. p. i kol. M. Kaczki odl. 25 klm. , par. kat. Oksywie; 193 ha 165 roli orn. , 15 łąk, 3 lasu; 1885 r. 6 dm. , 13 dym. , 80 mk. , 64 kat. , 16 ew. Jest to jedna z najstarszych osad w tej okolicy, pojawia się juz w przywileju bisk. kujawskiego Wolimira z r. 1253, wyliczającym wsi parafia Wytaczów Wytomin Wytoka Wytoczno Wytocin Wytobel oksywska tworzyć mające, a między niemi i, , Vicomin ob. P. U. B. , v. R, 1282 nadaje tę wś drogą zamiany ks. Mestwin II 300. Lecz już r. 1292 oddał książę wieś tę Janikowi, siostrzeńcowi żony swej Żulisławy. W dok. powiada, że posiadał ją dawniej Dziwanus, filius Waisseli. .. et. .. erga nos tradicione repertus fuerit et probatus, ex tunc per totius principes Poloniae iudicium et baronum ab omni iurisdiccione patronatus, nostro dominio possedit vel potuit, est priratus lata później r. 1294 wystawia Mestwin doku ment na ten sam majątek w Raciążu, pod Tucho lą, dla Stefana i Alberta, oraz ich potomków 1. c. , 454. R. 1359 nadaje w. m. Winrich v. Kniprode wś tę rycerzowi Ambrożemu i jego spad kobiercom na prawie chełmińskim oh. Odpisy Dregera w Pelplinie, st. 54, i Majątki bisk. p. ks. Kujota, str. 36 i 37. R. 1419 darował tę wś a w części odprzedał Mikołaj Krapelnau klasztorowi brygitek w Gdańsku. W kaplicy domowej odprawiał mszę św. ich ksiądz prokurator, któ rego dotąd zwykle przysyłały ob. Utrac. kościo ły p. ks. Frankidejskiego, str. 218. Wizyta Rybińskiego z r. pisze, że Witomino posia dała pani Przebendowska na Kolebkach. Kato lików było 30, akat. 7, dziesięcina pieniężna 6 fl. ob. str. 148 i 144. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisany jest W. al. Otomin, jako folw. w wieczystą dzierżawę puszczony, o 7 dymach str. 253. 2. W. , leśn. król. , tamże, 1 dm. , 8 mk. Dawniej należał las do brygidek w Gdań sku. Kś. Fr. Wytomyśl, ob. Witomyśl. Wytoporowszczyzna czy Wytoropowszczyzna, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Mołodeczno o 4 w. , okr. wiejski, Chożew, 24 dusz rewiz. ; należy do dóbr Holeniewo, Wasilewskich. Wytorki, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody o 8 w. , okr. wiejski i dobra Łopacińskich Tadulin, o 72 w. od Dzisny, 3 dm. , 12 mk. starowierów podług spisu z 1865 r. 18 dusz rewiz. . Wytoropowszczyzna 1. Wytropowszczyzna, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Lebiedziewo, okr. wiejski Nosiłowo, o 26 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 2 dm. , 20 mk. w 1865 r. 6 dusz rewiz. ; własność Chądzyńskich. 2. W. , ob. Wytoporowszczyzna, Wytorta, pow. kowelski, ob. Wytarta. Wytosławice, ob. Witosławice. Wytowtyszki, ob. Witowtyszki. Wytramowice, ob. Wytrębowice. Wytrata, rzka, w gub. wileńskiej i mińskiej, lewy dopływ Ilii, zaczyna się we wschodniej części pow. wilejskiego, tuż przy granicy pow. borysowskiego, około wsi Dzieniski, płynie na płn. koło zaśc. Szabłowszczyzna, folw. i zaśc. Wytraty; od wsi Bobry na przestrzani około 5 w. stanowi granicę pomiędzy pow, wilejskim i borysowskim, potem zwrócona nieco ku zacho dowi, płynie pod wś Czerwiaki i o parę wiorst poniżej ma ujście. Z lewej strony zasila się kilku bezimiennemi rzeczkami, z prawej Bobrycą. Długość biegu około 21 w. A. Jel. Wytrebeńki, folw. i ferma, pow. olhopolski, okr. pol. i gm. Pieszczanka, par. Obodówka, lo ży przy trakcie z Rudnickiego do Haraczkówki i Olszanki. Należy do klucza popieluskiego Jana Brzozowskiego. X. O. M. Wytreski al. Wytrzeski 1. wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krzywicze o 8 w. , okr. wiejski i dobra, Cywińskich, Motyki, 4 dusze rewiz. 2. W. , wś, tamże, okr. wiejski i dobra Korsaków Januszewo, o 7 w. od Krzywicz, 22 dusz rewiz. 3. W. , wś, tamże, okr, wiejski i dobra, Przesmyckich, Denisowo, 27 dusz rewiz. . 4. W. , wś, tamże, 19 dusz rewiz. ; należy do dóbr Osinówka, Jahołkowskich. W spisie z 1866 r. podana wś W. , odl. o 40 w. od Wilejki, mająca 20 dm. , 140 mk. 5. W. , wś włośc. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Rabuń o 30 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Huby, 6 dosz rewiż. Wytrębowice, mylnie Witramowice i Wytramowice, niem. Wytrembowitz, dok. Witramsdorf, Wittins, dobra szlach. , pow. toruński, st. p. i kol. Ostaszewo o 25 klm. , par. kat. Grzywna; 553 ha 407 roli orn. , 22 łąk; 1885 r. 13 dm. , 34 dym. , 231 mk. , 213 kat. , 18 ew. ; hodowla bydła holendr. rasy. Należały W. za czasów krzyżackich do komturstwa toruńskiego. R. 1459 był Wytręba z W. burmistrzem w Lubawie ob. Kętrz. O ludn. pol. , str. 176. Dobra te posiadali niegdyś Rokusowie ze Zajączkowa Seefeld. R. 1430 Hanusz z Zajączkowa ustąpił W. pannom benedyktynkom w Toruniu wzamian za Zeglno, do czego dodał 125 grz. ob. Woelky, Urkb. d. . Culm. , st. 444. Paany trzymały tu pierwotnie gburów na czynszu. Od r. mniej więcej 1550 do 1592 dzierżył tę wś w dożywocia Jan Kulka, wojew. brzeski. Następnie zamieniły ją panny na folw. R. 1727 jest dzierżawcą Andrzej Jański; płaci 900 zł. We wsi był browar. Drzewo budulcowe na wznoszenie nowych budynków i na reparacyą starych, jako i drzewo opałowe brał z boru kamińskiego. Na każde lato przywoził z łąk wytrębowskich 5 fur siana. Podbiorem od pszczół w sadzie dzielił się z klasztorom; nowo roje pozostawały przy folw. Ogrodnikom i ludziom roboczym dawał jeden dzień w tygodniu wolny, żeby w święta nie potrzebowali dla siebie pracować. Przerzedzony borek pigżyński ochraniał i ze pnia nie ścinał. Do windugi drzewa w Brzezienku posyłał dwa razy w roku na kilka dni konie z woźnicą, oraz z obrokiem i strawą Wytrębowice Wytreski Wytrebeńki Wytrata Wytramowice Wytowtyszki Wytosławice Wytorta Wytoropowszczyzna Wytorki Wytoporowszczyzna Wytomyśl Wytomyśl Wytrykusze Wytropowszczyzna Wytyń dla woźnicy, który na tamtejszy stół nie miał oglądać. W podobnych zupełnie warunkach trzy mają; W. od r. 1732 Marcin i Barbara z Trzebniców Siemiętkowscy; po nich od r. 1735 Mar cin i Teresa z Orłowskich Białochowscy. Bo rek wytrebowski znajdował Swierczynom, miedzy borkiem kuwrowskim a granicą piwnicką. W r. 1794 wozili ztąd do miasta odziemki brzozowe, dębowe i olszowe. Gęstwia była tak wielka, ze i wjechać do borku nie było podobna ob. Klasztory żeńskie p. ks. Fankidejskiego, str. 170. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa, że we wsi było, oprócz sołtysa, 5 włościan Kuna, Janek, Panek, Goszcz i Fontana. żyta i tyleż owsa, dwór zaś 3 korce żyta i tyleż owsa pag. 536. Kś. Fr. Wytropowszczyzna, ob. Wytoropowszczyzna. Wytrykusze, ob. Kulawa. Wytrzeski, pow. wilejski, ob. Wytreski. Wytrzeszczka, pow. nowosądecki, ob. Tropie. Wytrzyszczki al. Wytrzeszczki, kol. i os. przy źródłach rzki Gnidy, pow. łęczycki, gm. Piaskowice, par. kat. Parzęczew, ew. Ozorków, odl. od Łęczycy 14 w. ; kol. ma 11 dm. , 79 mk. , os. 1 dm. , 4 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 46 mk. W r. 1867 folw. W. rozl. mr. 32; wś W. os. 12, mr. 266, wś Floryanki os. 8, mr. 134, wś Julianki os. 8, mr. 41. Na początku XVI w. wś ta, w par. Parzęczew, stała pustką, prócz dwu łanów uprawionych, z których dawa no kościołowi w Solcy po 9 gr. za dziesięcinę. Z ról pustych, o ile były uprawiane, dawano dzie sięcinę snopowa do Solcy. Pleban w Parzęcze wie pobierał ztąd tylko kolędę Łaski, L. B, 355, 358. Według reg. pobor. pow. łęczyckie go z r. 1576 wś W. , w par. Parzeneczew, wła sność Kacpra Puczka, miała 3 łany Pawiń, Wielkop. ,, 61. Br. Ch. Wytycka Wola, wś, pow. włodawski, ob. Wola Wytycka. Wytyczno al. Wytyckie, także Wielkie, jezioro w dobrach Wytyczno, pow. włodawski, w okolicy lesistej, bagnistej. Obszaru ma do 450 mr. Nad brzegiem jeziora starożytna mogiła, jakoby z czasów konfederacji barskiej. Por. Lawskie i Lejno. Wytyczno, wś i folw. , pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par, Wereszczyn, odl 21 w. od Włodawy, ma cerkiew parafialną. , 47 dm. , 432 mk. W r. 1827 było 41 dm. ., 261 mk. W r. 1884 folw. W. al. Czerników rozl. mr. 2460. gr. or. i ogr. mr. 321, łąk mr. 650, pastw. mr. 71, lasu mr. 434, zarośli mr. 91, nieuż. i jeziora mr. 893; bud. mur. 1, drew. 19, las nieurządzony, pokłady torfu, wiatrak. W. leży prawie na granicy pow. chełmskiego, tu kończy się formacja kredowa; a tylko margiel bardzo obficie Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 159. występuje w głębszych pokładach. Gleba przeważnie żytnia, znaczne lasy, bogate pokłady torfu i obszerne jezioro znajdują; się w tym majątku. Dwie mogiły znajdują, się w granicach W. , jedna pod lasem koło jeziora, druga przy granicy Lubowieża, na folw. . Dobra W. , mające 2725 mr. obszaru, należały dawniej do Załuskich, Wytyń, niem. Witten, wś, w pow. świebodzińskim ob. t. . Wytyń, niem. Wittinen, domena rząd. , pow. łecki, st. p. Lyck. Wyweczna, góra bezleśna 520 mt. , w Krasnej, pow. nadworniański, na 42 21 wsch. dług. 48 35 1 2 płn. szer. Karta wojsk. , 11, XXXI. Wywła, u Długosza Wywla, 1581 Iwla Ko snowa, wś, pow. włoszczowski, gm. Słupia, par. Goleniowy. W r. 1827 miała 12 dm. , 187 mk. W połowie w. wś ta, w par. Szczekociny, miała 12 łan. km. , z których dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , płacono prepozyturze krakowskiej. Fol. dawał dziesięcinę kościołowi w Szczekocinach. Była też karczma i 2 zagr. Długosz, L. B, I, 24 i II, 214. Według reg. pobor. pow. kra kowskiego z r. 1490 wś Wywła, w par. Moskorzów. miała 1 par. Szczekociny, miała 17 półłanków km. , 5 zagr. z rolą, 4 kom. z bydł. i 3 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 71 i 436. Br. Ch. Wywłoczka, wś i os. młyn. nad rz. Wieprzem, pow. zamojski, gm. Zwierzyniec, par. r. 1. Szczebrzeszyn, r. g. Topólcza. Wś leży przy trakcie z Uściługa do Zawichostu, wśród lasów ordynacyi, odl. od Zamościa 32 w. , ma 2 dm. dwor. , 40 mk. włośc. ; 260 kat. , 207 praw. , obszaru 853 mr. W r. 1827 było 52 dm. , 296 mk. Wywłoka, wś, pow. węgrowski, gm. i par. Kamieńczyk, ma 8 dm. , 71 mk. , 68 mr. Wchodziła w skład dóbr Kołodziąż. Wywniewo, chutor do wsi Odryżyn, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Odryżyn. Wywóz, wś i folw. , pow. opoczyński, gm. Krzczonów, par. Gielniów, odl. od Opoczna 14 w. , ma 11 dm. , 124 mk. , 1074 mr. dwor. , 22 mr. włośc. W r. 1827 było 13 dm. , 82 mk. W r. 1886 fol. W. oddzielony od dóbr Wywóz, rozl. mr. 532 gr. or. i ogr. mr. 375, łąk mr. 21, past. mr. 10, lasu mr. 103, przestrzenie sporne mr. 2, nieuż. mr. 22; bud. mur. 6, drew. 8, las nieurządzony, pokłady piaskowca, młyn wodny. Na początku XVI w. wś Vywosz cinę pleb. w Gielniowie, wartości około 2 seksagan, a za konopną po groszu z półłanka Łaski, L. B, I, 712. Według reg. pobor. pow. opo czyńskiego w r. 1577 Brzezińscy płacili tu od 3 1 2 łan. , 3 zagr. Br. Ch. Wywóz, wzniesienie 393 mt. , na obszarze Jasionowa, w pow. brodzkim, na 49 57 płn. 11 Wytropowszczyzna Wytyczno Wytycka Wola Wytrzyszczki Wytrzeszczka Wytrzeski Wywożnia Wywózka Wyzwa Wyzorek Wyzna Wywózka szer. , 42 43 wsch. dług. Karta wojsk. , 6, 1 XXXII. Wywózka, rzeczka, dopływ Drzewiczki, poczyna się w lasach dóbr Przysucha, w pow. opoczyńskim, płynie 8 w. w gminach Krzczonów, Goździków i w Gielniowie uchodzi do Drzewiczki. Wywożnia, wś, pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. Broniszewo, ma 96 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 52 mk. Wywozy, wzgórze lesiste 586 mt. , w płd. części Jabłonowa, w pow. kołymyjskim. Ze stoków jego wypływa pot. Nazarat, lewy dopł. Korzelówki. Ob. Lebedyn. Wywszana, góra 392 mt. , w Wiszence Malej, po praw. brzegu Rudaczki, w pow. gro deckim Karta wojsk. , 5, XXIX. Wyzendorf Stary i Nowy, ob. Wisendorf. Wyzgi, okolica szlach. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Szczuczyn o 3 w. , 3 dm. , 23 mk. w 1865 r. dwie dusze rewiz. jednodworców; należy do dóbr skarbowych Rodziewicze. Wyzgowszczyzna, wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Ostrzyna, okr. wiejski i dobra w 1865 r. Baranowskich, Łyczki, 10 dusz rewiz. Wyzienka, podług W. Pola Hydrografia i Kopernickiego Rzeki i jeziora, rzeczka, prawy dopływ Oressy pr. dopł. Ptyczy. Wyzna, mstko z zarządem gminnym i folw. nad rz. Wyźnianką, lew. dopł. Morocza, w 1 okr. pol. starobińskim, par. kat. dawniej Słuck, obecnie Starczyce, o 28 w. od Słucka. Mstko ma przeszło 120 osad. , zasiedlonych przez chrześcian i w części przez żydów. Cerkiew św. Mikołaja, uposażona z dawnych zapisów około 2 1 4 włókami, przeszło 2000 parafian; filia w Lutowiczach. Była tu kaplica katolicka. Gmina W. składa się z 11 okręgów starostw wiejskich, ma 666 dm. włościańskich, 3335 włościan płci męzkiej, uwłaszczonych na 12898 dzies. ziemi. Szkółka wiejska. W. , niegdyś w ks. słuckim kn. Olelkowiczów, od r. 1612 weszła w skład dóbr alodyalnych radziwiłłowskich, przez zapis uczyniony przez ks. Zofię z Olelków mężowi Januszowi Radziwiłłowi. W połowie XVIII w. ks. Hieronim Floryan Radziwiłł zasiekł tu rządcę Terpiłowskiego czy Cierpiłowskiego, za co musiał odszkodować rodzinę w ilości 8000 dukatów ob. Atheneum Kraszewskiego, 1845 r. , t. , str. 202 203. Potem W. była oddana przez ks. Karola Radziwiłła Panie Kochanku w zastaw głównemu plenipotentowi Jezierskiemu, w którego posiadaniu była dość długo. W pierwszej ćwierci b. stulecia W. została wydzielona, wraz z innemi dobrami, na wiano ks. Stefanii Radziwiłłównie, córce Dominika, ostatniego w prostej linii ordynata nieświeskiego, poślubionej potem ks. Ludwikowi Wittgensteinowi. Przed kilku laty W. przeszła spadkiem do ks. Hohenlohe, a w os czasach uległa przymusowej sprzedaży, Obszar dóbr wyzniańskich za władania ks. genstein żnie w puszczach. Łąk wielka obfitość, grun ta lekkie. A. Jel. Wyzorek, Wyzorok, Wyzronak, wś i karczma, pow. nowogrodzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Cyryn, o 38 w. Nowogródka. Wyzwa, ob. Wyżwa. Wyż, wś, pow. bychowski, gm. Czyhyrynka, ma 14 dm. , 172 mk. , z których 12 zajmuje się wyrobem przedmiotów z łyka i kory, 2 zaś wyrobem wozów, sań i t. p. Wyżarne, wś, pow. augustowski, gm. Kuryanka, par. Lipsk, odl. od Augustowa 34 w. , ma 10 dm. , 51 mk. Wyżary, ob. Na Wyżarach. Wyżary, nazwa dawana pot. Gołogórka ob. w początkowym biegu Karta wojsk. , 6, XXXI. Wyżegi 1. niem. Wiseggen, wś, pow. szczycieński, st. p. Friedrichsfelde. 2. W. , niem. , . , niem. Wyseggen, wybud. , pow. szczycieński, st. p. Wyżenka Wełyka, potok, prawy dopływ Czeremoszu, na Bukowinie, płynie wśród bezleśnych gór przez Wyżenkę. Długi do 13 klm. Karta wojsk. , 13, XXXII. Wyżewka, rzka na pograniczu pow. włodzimierskiego i kowelskiego, lewy dopływ Wyżwy, bierze początek z dwóch strug w okolicy wsi Ochedniki i Osereby, płynie w kierunku płn. i płn. wschodnim na Wyżewkę i pod mtem Wyżwą ma ujście. Oprócz kilku drobniejszych strug przybiera od lew. brzegu rzkę Stopyrkę. Wyżęga, wś, pow. kolneński, gm. i par. Turośl, odl. 29 w. od Kolna. Założona przez osadników z Piątkowizny przy końcu przeszłego stulecia. W 1819 r. 4 rolników, 1 chałupa, razem 27 mk. ; gospodarze płacili 42 zł. 3 gr. 1 szel. czynszu, oraz dziesięcinę do dworu, razem z Piątkowizną. Chałupnik płacił 3 złp. trzydniówki. W r. 1827 było 5 dm. , 31 mk. W 1878 r. 128 mr. 28 mr. 207 pręt. roli ornej. Lud. Krz. Wyżgi Pomianowo, ob. Pomianowo. Wyżgów, pow. łucki, ob. Wyszków. Wyżgródek al. Wyszogródek, Wyszhorodek, mko nad rzką Żyrak, pow. krzemieniecki, gm. Wyżgródek, st. dr. żel. Wołoczyska, odl. o 40 w. od Krzemieńca, w pobliżu granicy od Galicyi. Śród gór i parowów rozrzucone, otoczone wieńcem gajów brzozowych i grabowych, ma 111 dm. , 820 mk. , zarząd gminy, cerkiew, kościół par. katol. , synagogę, dwa domy modlitwy żydowskie, gorzelnię, browar, potażarnię, młyn wodny, targi co niedziela, jarmark, szczątki dawnego zamku. Cerkiew, p. w. Narodzenia N. M. P. , z muru wzniesiona w 1845 r. kosztem dziedzica Rzyszczewskiego i parafian, uposażona jest 38 1 2 dzies. ziemi. Filia we wsi Właszczyńce o 2 w. . Kościół par. kat. , p. w. Ze Wyzienka Wyzgowszczyzna Wyzgi Wyzendorf Wywszana słania Bucha św. , na wyniosłej górze z muru wzniesiony został w 1793 r. przez Adama Rzyszczewskiego, wnosząc jednak ze stylu budowy, należy przypuszczać, że daleko dawniejszych czasów sięga a przez Rzyszczewskiego został wyrestaurowany i odnowiony. Jest on niewielkich rozmiarów, bez wieź i kopuły. Znajduje się w nim kilka wcale dobrego pędzla portretów rodziny Rzyszczewskich, oraz w wielkim ołtarzu piękny obraz, wyobrażajacy Zesłanie Ducha św. , pędzla włoskiego, w zakrystyi zaś zbiór dawnych sztychów. Parafia katol. , dekanatu krzemienieckiego, 853 wiernych. Filia w Musorowcach, dawniej też kaplica w Żukowcach. Gmina, położona w płd. zach. części powiatu, graniczy od zach. i płn. z gm. Wierzbowiec, od wschodu z gm. Białoziorka, od płd. przylega do granicy Galicyi, obejmuje 14 miejscowości, mających 886 dm. , włośc. obok 195 należących do innych stanów, 10899 mk. włościan, uwłaszczonych na 8217 dzies. ziemi. Nadto w obrębie gminy znajduje się 5544 dzies. większej własności 3471 ornej i 376 cerkiewnej 303 ornej. Podług przypuszczenia Karamzina t. II, przyp. 192, podzielanego przez Teodorowicza Opis eparch. , wołyń. , III, 240 1 na miejscu dzisiejszego W. za czasów Rusi w. książęcej był gród Wyhoszew, wzmiankowany w latopisach pod r. 1097 i 1152, co jednak podług Sołowiewa Hist. Ros. , przyp. 130 nie ma uzasadnienia. Pierwszą pewną wzmiankę o W. znajdujemy pod r. 1482, w którym trzej synowie kn. Wasila Zbarskiego, Fiedor, Michał i Symeon, podzielili się w listopadzie ojcowizną, przyczem kn. Fiedor otrzymał, między innemi, i Wyżgródek. Był on protoplastą ks. Poryckich i Woronieckieh. Jeden z synów jego Aleksander, otrzymawszy Poryck, przybrał od niego nazwę. Był on jednocześnie dziedzicem W. , który odtąd bez przerwy pozostawał w ręku ks. Poryckich przez sto lat przeszło. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1570 r. kn. Aleksander Poriczki z imienia swego mstka Wyszhrodka i wsi k niemu należnych, wnosi z 12 dm. rynkowych po 4 gr. , 14 dm. ulicznych po 2 gr. , 13 ogrodu. po 2 gr. , 4 rzemieśln. po 4 gr. , 37 pól miejskich po 10 gr. , 1 kotła gorzałcz. , 1 szynku gorzałcz. 6 gr. , 98 dym. miejskich, 16 bojar putnych, 72 ogrod. po 2 gr. , 5 kół młyn. po 24 gr. , 5 kół młyn. po 12 gr. , 1 karczmy. W r. 1583 tenże kn. Aleks. Porycki z samego Wyszgródka płaci z 13 dym. rynk. po 6 gr. , 11 dm. uliczn. , 35 nędznych chałup, 2 rzem. , 1 popa. W r. 1589 wdowa po nim ks. Anna z Tulin Baworowska wnosi z Wyszogródka 6 fl. 12 gr. szosu, 3 flor. z popa i 2 rzemieśl. i 20 flor. czopowego per. arend. , góle 29 flor. 12 gr. Jabłonowski, Wołyń, 27, 135, 157. Jedyna córka ostatniego z rodu kn. Aleksandra Aleksandrowicza, Zofia Izabela, wnosi drogą wiana majętność Poryckich Krzysztofowi Koniecpolskiemu, wwdzie bełzkiemu. Koniecpolscy wydając córkę swą Anielę Febronię za Jana Wielopolskiego, kanclerza w. kor. , przekazali jej w posagu Wyż gródek. Po bezpotomnem jej zejściu w 1661 r. odziedziczyła tę majętność Helena Zaborowska, druga córka Zofii Izabeli Koniecpolskiej, która całą fortunę ks. Poryckich zlała w dom Zabo rowskich. Wojciech Czacki, chorąży wołyński, pojąwszy za żonę Katarzynę Zaborowską, córkę Stefana, kasztelana wołyńskiego, stał się dziedzi cem W. w 1694 r. , poczem w 1721 r. czwarta część miasta z kilku włościami przeszła drogą kupna do Józefa Potockiego, strażnika koronne go. Resztę miasta z przyległościami dokupił w 1746 r. Franciszek Salezy Potocki, krajczy ko ronny, od Stefana Czackiego, łowczego wołyń skiego. W r. 1758 tenże Potocki, natenczas wwda kijowski, cały majątek wyżgródecki zamie nił z Wojciechem Rzyszczewskim, łowczym wo łyńskim, na kilka wsi w ziemi czerskiej położo nych. Odtąd W. z przyległemi dobrami prawie do 1880 r. pozostawał w ręku Rzyszczewskich, przechodząc kolejna na syna Wojciecha, Adama, kasztelana lubaczewskiego, następnie na wnuka Gabryela, generała b. wojsk polskich, wreszcie na jednego z trzech synów ostatniego hr. Józefa, ożenionego z hr. Stadionówną. W końcu około 1880 r. W. ze wsią Żukowce nabyła hr. Lueders Weimarn. Opisy W. podali Stecki Wołyń, II, 388 392, Sendulski Wołyn. eparch. wied. , 1880 i Teodorowicz Opis eparchii wołyń. , III, 239 245. J. Krz. Wyżłów 1. wś, pow. sokalski, 20 klm. na płd. zach. od Sokala, 8 klm. na płn. od sądu pow. i urz. poczt. w Bełzie. Na płn. leżą Dłuzniów i Rusin, na wsch. Rusin i Wierzbiąż, na płd. Ce błów i Przemysłów, na zach. Myców. Płn. wsch. część przepływa pot. Młynówka. Wieś tworzy jedną gminę katastralną z Mycowem. W r. 1890 było 52 dm. , 272 mk. w gm. , 3 dm. , 31 mk. na obszarze dwor. 278 gr. kat. , 19 rzkat. , 16 izrl. ; 266 Rus. , 37 Pol. ; Par. rzym. kat. w Żniatynie, gr. kat. w Dłużniowie. 2 W. , wś, pow. stryjski, 75 klm. na płd. zach. od Stryja, 40 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Skolem, 10 klm. na płd. wsch. od urzędu poczt. w Klimcu. Na płn. zach. leżą Żupanie, na płn. Hutar, na wsch. Ławoczne st. kol. , na płd. królestwo węgierskie. Na płd. wsch. powstaje z kilku małych potoków Stryj i płynie przez płd, część obszaru w kierunku zach. , a potem płn. do Żupania, przyjmując w obrębie wsi z obu boków strugi, z których znaczniejsza Czarny Potok od praw. brzegu. Zabudowania wiejskie leżą na płd. zach. , w dolinie Stryja. Na płd. wznosi się Beskid Wielki do 966 mt. , a na płd. wsch. Jawornik Wielki 1132 mt. . Dolina Stryja wzn. 812 mt. Własn. więk. ma roli or. 72, łąk i ogr. 105, past. 24, lasu 1426 mr. ; wł. mn. roli or. 921, łąk i ogr. 361, pastw. 293, lasu 593 mr. W r. Wyżłów Wyżłów 1890 było 104 dm. , 658 mk. w gm. , 3 dm. , 26 mk. na obszarze dwor. 618 gr. kat. , 27 rzym. kat. , 39 izrl. ; 640 Rus. , 5 Pol. , 22 Niem. , 17 im narod. . Par. rzym. kat. w Felizienthal, gr. kat. w Żupaniu. We wsi jest cerkiew i szkoła 1 klas. Lu. Dz. Wyżłowicze, mylnie Wifłowicze, wś i dobra nad bezim. dopł. Jasiołdy, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Żabczyce, o 18 w. od Pińska. W. ma 42 osad. Dobra, dość dawna własność Chrzanowskich, maja 2052 dzies. , niegdyś wchodziły w skład udziału kniaziów piń skich Jarosławowiczów. W r. 1495 ks. Marya Pińska nadała dworzaninowi swemu Olechnie Hrehorowiczowi włościan w W. , co w r. 1545 potwierdza rodzinie królowa Bona ob. Rewizya puszcz, str. 246 248. Następnie wraz z Kołodzieniczami własność Bazylego i Elżbiety z Piaseckich Godebskich, podsędków pińskich, w 1691 r. w zastawie u Samuela Grocholskiego, wojskiego nowogródzkiego. Miejscowość lekko falista, dość leśna, grunta lekkie. A. Jeł. Wyżna, mylnie ob. t. Wyżwa Wyżnia 1. jeden ze szczytów górskich, na obszarze gm. Łopuszny, w pow. nowotarskim. Nazwę tę podaje S. Goszczyński. Ob. Łopuszna. 2. W. , ob. Miętusia Kira, Wyżnia Magóra al. Jakubina, szczyt w Tatrach Liptowskich 2189 rat. , w zachodniem odgałęzieniu Hrubego Wierchu. tworzącego ścianę doliny Raczkowej. Wyżnia Przehyba, grzbiet odrywający się od Krywania w kierunku płd. zachodnim. Ob. Krywań. Wyżnianka, wś i folw. nad rzką Stróżą al. Wyżnicą. Wyżnianką, pow. janowski, gm. Dzierzkowice, par. Kraśnik, odl. od Janowa 34 w. , od Kraśnika 7 w. Rzeczka Stróża biegnąc doliną przy folwarku Wyżniańce, dawniej tworzyła wielki staw, mający 80 mr. obszaru, obfitujący w ryby, szczególniej karpie, znane pod nazwą wyżnianieckich. Obecnie staw ten zamieniony został na łąki, które ordynacya wydzierżawia. Wieś dawniej należała do ordynacyi Zamoyskich, obecnie uwłaszczona, ma 38 dm. , 320 mk. , ziemi ornej 615 mr. Folw. W. , należący do ordynacyi, ma 7 bud. drew. i 572 mr. 490 roli i 80 mr. łąk. Młyn wodny, należący do ordynacyi zostaje w dzierżawie. Gleba gliniasta, wapienna, urodzajna, W r. 1827 było tu 14 dm. , 123 mk. W połowie XV w. wś, w par. Kraśnik, miała 24 łany km. , z których dawano dziesięcinę snopową i konopną scholastryi sandomierskiej. Folwark rycerski, sołtystwo z 2 łanami i młyn płaciły dziesięcinę pleban. w Kra śniku L. B. , I, 340, R. Przeg. Wyżnianka al. Wyzenka, rzka, w pow. słukim, lewy dopływ rz. Morocz, cała w obrębie m. Wyzna; zaczy na się za zaśc. Olszanica i płynie lesistemi moczarami pod mstko Wyzna, po za niem dalej w puszczach ma ujście. Dłu gość biegu około 16 w. A. Jel. Wyżniański wierch, dwa szczyty 902 i 901 mt. , na granicy Iwaszkowiec i Krywki, w pow. turczańskim. Od Beskidu występuje na północ pomiędzy Stryjem a dopływem pot. Huśnik odnoga górska, w której te szczyty stanowią najwyższe wzniesienia Karta wojsk. , 10, XXVIII. Wyżniany, niekiedy Wyżlany, wś, pow. przemyślański, 21 klm. na płn. zach. od Przemyślan, 9 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Glinianach, tuż na płn. zach. od urz. poczt. w Kurowicach, 10 klm. na płd. od st. kol. w Zadwórzu. Na płd. leżą Peczenia i Kurowice, na wsch. Kuro wice, Poluchów i Rozworzany, na płn. Rozworzany, Laszki Królewskie i Żurawniki wsi pow. lwowskiego. Przez wś płynie pot. Tymkowiecki. Własn. więk. hr. Romana Potockiego ma roli or. 404, łąk i ogr. 49, past. 99, lasu 58 mr. , wł. mn. roli or. 785, łąk i ogr. 190, pastw. 150 mr. W r. 1890 było 138 dm. , 742 mk. w gm. , 6 dm. , 47 mk. na obszarze dwor. 334 rzym. kat. , 431 gr. kat. , 24 izrl; 412 Rus. , 377 Pol. Par. rzym. kat. w miejscu, dek. gliniański, ar chidyec, lwowska. Do par. należą Alfredówka, Czarnuszowice, Kurowice, Laszki Królewskie, Łahodów, Peczenia, Podhajczyki, Podhorylce, Poluchów, Rozworzany, Sołowa, Turkocin i Żura wniki. Parafią fundował Jan Kłus i zona jego Małgorzata w r. 1400. Kościołek parafialny, częścią z kamienia, częścią z cegieł w kształcie krzyża murowany, konsekrowany według napisu nad drzwiami od płn. w r. 1751 przez ks. Gło wińskiego, sufragana lwowskiego. Pod podłogą znajdowały groby, zapewnie fundatorów lub kolatorów kościoła. W r. 1846 czy 1848 zje chała komisya rządowa, robiono poszukiwania broni, której nie znaleziono, lecz kości niebo szczyków zabrano i wywieziono na cmentarz, grobowiec zaś zasypano. Obok kilku starych ornatów zasługuje na uwagę srebrna pozłacana monstrancya, mająca u spodu napis Wielm. Pani Zofia z Sokołowskich Olszewska, cześnikowa ruska, sędzina żydaczowska, tę monstrancyę kościołowi wyżniańskiemu jako kolatorka ofiaro wała w r. 1738. Kościół wystawiony w r. 1400 przez Jana Klusa i jego żonę, został w r. 1648 spalony przez Kozaków i Tatarów. W r. 1651 odnowili go Maryan z Pankraczowic Grabianka i Hieronim i Andrzej z Kuropatnik Kuropatniccy, właściciele Wyżnian. Par. gr. kat. w Peczeni. We wsi jest cerkiew, szkoła 1 klas. i poż. gm. z kapit. 3096 złr. Wyżniany i przyległe wioski Rozworzany, Poluchów, Peczenihy r. 1400 Peczenegy, Sołowa, Kurowice, Chanaczów r. 1400 Kanaczów, stanowiły jedną majętność, od Klu sów, pierwotnych dziedziców, Kluszowszczyzną zwaną. Najstarsza z córek Klemensa Klusa, Wyżniany Wyżłowicze Wyżłowicze Wyżnia Wyżnia Przehyba Wyżnia Magóra Wyżnianka Wyżniański wierch Wyższe Borki Katarzyna, wydana za Wojciecha z Kuropatnik na Budyłowie Kuropatnickiego, odziedziczyła po ojcu Klusowszczyznę. Tenże Wojciech Kuropatnicki miał dwóch synów Wiktora, zmarłego bezpotomnie, i Andrzeja, który ożenił sie z Zofia Stamirowską i miał także dwóch synów Hieronima, kasztelana kijowskiego, i Andrzeja, kasztelana bieckiego. Zofia z Stamirowskich Kuropatnicka wyszła po śmierci pierwszego męża za Marcyana Grabiankę i powiła mu córkę Zofię i syna. Zofia Grabianka wyszła za Giedzińskiego, cześnika litewskiego, i otrzymała w posagu Wojniłów i Bolechów, Hieronim i Andrzej Kuropatniccy zaś odstąpili jedną, czwarta część Klusowszczyzny bratu przyrodniemu Marcyanowi Grabiance, który po ojcu odziedziczył dwie czwarte części tychże dóbr. Marcyan Grabianka ożenił się z Maryanną Potocką, a umierając bezdzietnie przekazał testamententem, r. 1674 spisanym, a konstytucyą r. 1670 potwierdzonym, części swoje braciom przyrodnim Hieronimowi i Andrzejowi Kuropatnickim, ci zaś odstąpili r. 1690 całą Klusowszczyznę Zofii z Grabianków Giedzińskiej, siostrze zmarłego, Takim sposobem przeszły W. w posiadanie Zofii Giedzińskiej, której syn Aleksander Dominik sprzedał je kontraktem na dniu 26 września r. 1716 w Haliczu spisanym, Józefowi z Olszowa Olszewskiemu, cześnikowi ruskiemu. Po śmierci Olszewskiego odziedziczył dobra syn jego Gabryel i sprzedał je r. 1762 Augustynowi Aleksandrowi Czartoryskiemu, wojew. ruskiemu, po którego śmierci przeszły drogą spadku do Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej. Alfred hr. Potocki ojciec Romana otrzymał je w spadku z innemi dobrami po babce swej Izabeli Lubomirskiej. Według spisu pretensji panów Klicznerów, dzierżawców W. , do Giedzińskiego, cześnika lwowskiego, stanęło r. 1706 wojsko kozackie pod Mazepą, na polach w W. , Rozworzanach i Poluchowie i stratowało wszystkie jare zboża na pniu. Dawniej w W. znajdowały się obszerne stawy, które całą okolicę zaopatrywały w ryby i znaczny przynosiły dochód. Tak np. połów ryb w dniach 26, 27 i 28 września 1696 r. przyniósł szczupaków za 1258 złp. , płoci za 338 złp. a lina za 24 złp. W archiwum hr. Potockich w Łańcucie znajduje się oryginalny przywilej z d. 13 lipca 1720 r. , mocą. którego August, przychylając się do prośby Józefa Olszewskiego, pozwala wieś Wyżniany zamienić na miasto, któremu nadaje, oprócz wielu innych wolności i dobrodziejstw, prawa magdeburskie i 4 jarmarki. Mimo tego przywileju W. wsią pozostały. W pobliżu wsi wznosi się starożytne grodzisko A. Kazim. Henzel, Historyczne wspomnienie o W. Czas, 1862 nr. 289. Lu. Dz. Wyżnica, strumień, biorący początek pod wsią Budzyniem, w pow. janowskim, płynie przez wieś Wyżnicę i uchodzi do Stróży w Dzierzkowicach. Stanowi on właściwie ramię źródlane tej rzeczki i ztąd nosi często jej nazwę. Wyżnica, wś i folw. nad rzką Stróżą al. Wy żnica, pow. janowski, gm. Dzierzkowice, par. Kraśnik, odl. 32 w. od Janowa, 5 w. od Kraśni ka. Dawniej należała do ordynacyi hr. Zamoy skich. Folw. W. stanowi własność ordynacyi, wcielony do tejże łącznie z dobrami Kraśnik i Wilkołaz. Folw. ma 1 dm. mur. , 3 drew. , 560 mr. roli, 72 łąk. Gleba rędzinnowapienna, bar dzo urodzajna. Wś ma 54 dm. , 493 mk. , grun tu ornego 713 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 194 mk. W r. 1377 Ludwik, król węgierski i polski nadaje W. z innemi dobrami braciom Dy mitrowi i Iwanowi, dziedzicom Klecia Kod. Ma łop. , III, 310. W połowie XV par. Kraśnik, miała 8 łan. km. , z których dzie sięcinę, wartości 8 grzyw. , dawano wicescholastryi sandomierskiej Długosz, L. B. , I, 340; 500. Według reg. pobor. pow. urzędowskiego z r. 1531 wś Wyżnica Wiśnicza i Suchinia, w par. Kraśnik, miały 8 łan. , 1 młyn. W r. 1676 wś Wyżnica, w par. Kraśnik, daje pogłówne od 56 osób. Katarzyna Borkowska płaci od siebie, panny szlachcianki i 3 dworskich Pawiń. , Ma łop. , 374 i 26a. R. Przeg. Wyżnica, potok, lewy dopływ Latorczy, łączy Sie z nią w Munkaczowie, na Węgrzech Karta wojsk. , 12, XXVII. Wyżnica, niem. Wischnitz, Wiznitz, Wisznic, miasto powiatowe nad Czeremoszem, na Bukowinie, posiada sąd powiatowy, urząd powiatowy, 4165 mk. w mieście i 158 na obszarze dóbr dworski. Śród ludności znajduje się wielu Ormian. Powiat wyżnicki na Bukowinie ma 26 mil kwadr, obszaru i 56517 mk. Dzieli się na dwa okręgi sądowe Wyżnica 45512 mk. i Putilla 11365 mk. Ważniejsze osady w powiecie są Putilla, Waszkowce i Łopuszna Berhomet. Ludność powiatu przeważnie słowiańska. Wyżnice, niem. , 1497 Wissnicze, dobra i wś, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Wyżnice. W r. 1885 dobra miały 325 ha, 4 dm, , 82 mk. kat. Wś miała 326 ha, 42 dm. , 273 mk. kat. Kościół par. katol. istniał juz za czasów Templaryuszów. W r. 1440 występuje w aktach pleban Włostek. W r. 1578 zajęty przez protestantów, r. 1629 zwrócony katolikom. We wsi szkoła katol. , piec wapienny. Wyżny potok, lewy pot. Łuczki, . płynie przez Kluczów Wielki, w pow. kołomyjskim. Długość do. Wyżnyj serednyj, szczyt 870 mt. , na obszarze Rożenia. Ma grzbiet bezleśny, stoki dobrze rozwinięte i lesiste. Wody spływają do pot. Łużki i Dubiwskiego. Wznosi się na 42 41 wsch. dług. , 48 13 płn. szer. Karta wojs. , 13, XXXII. Wyższe Borki, wś, pow. miński, w 3 okr. Wyżnica Wyżnica Wyżnice Wyżny potok Wyżnyj serednyj Wyżwa pol. kojdanowskim, gm. Stanków, o 15 w. od Kojdanowa a 30 w. od Mińska. A. Jel. Wyżwa 1. rzeka, w gub. wołyńskiej, prawy dopływ Prypeci. Bierze początek w pow. kowelskim, w bagnach przy osadzie Leśniki, pły nie z płd. ku płn. wschodowi na Wyzwę, na pe wnej przestrzeni stanowi granicę pomiędzy pow. włodzimierskim i kowelskim i poniżej Ratna, przy wsi Charkach ma ujście. Długa około 80 w. Przybiera od praw. brzegu 6 bezim. strug i rzkę Wolę, biorącą początek z dwóch strug, z których jedna wypływa z jeziora Piasecznego, od lewego zaś brzegu rzkę Wyżewkę i Niżówkę. 2. W. podług Hydrografii W. Pola, rzeka, prawy dopływ Ingułu ob. J. Krz. Wyżwa 1. w dokum. także Wizwa, Wyszwa, Wyzwa, mstko nad rz. t. n. , pow. kowelski, gm. Siedliszcze, o 29 w. na płn. zach. od Kowla, ma 406 dm. , 2476 mk. , 2 cerkwie, dom modlitwy żydowski, 2 sklepy, targi, 2 jarmarki, 3 wiatraki. W r. 1870 było 125 dm. , 1505 mk. , w tem 48 procent żydów. W pobliżu mstka, śród błota, znajduje się nasyp, na którym, podług podania, wznosił się dworzec kn. Kurbskiego, otoczony okopem. Wyżwa założoną; została przez kn. Wasila Michajłowicza Sanguszkowicza przed r. 1543, w którym tenże oddał królowej Bonie Kowel z przyległościami, otrzymując wzamian włość horwalską, Smolniany i Obolec. Sstwo kowelskie, w skład którego weszła i W. , otrzymał Bohdan Michajłowicz Siemaszko. Podczas rewizyi zamku włodzimierskiego z 1545 r. wnoszą, na niego zażalenia ludzie włości śmidyńskiej o zagarnięcie samowolne ku Wyzwie licznych ról i łąk śmidyńskich i grabienie włościan Jabłonowski, Rewizye, 16. W 1548 r. królowa Bona nadaje w Warszawie przywilej nowo założonemu miastu. Zygmunt August przywilejem nadanym t. r. w Piotrkowie nadaje miastu targi w niedziele i jarmarki na Boże Narodzenie. Wreszcie przywilejem w Łomży 1553 r. nadaje Bona mieszczanom różne dochody. Zygmunt August nakazuje 1558 r. , ażeby ssta kowelski Fran. Falczewski nie pobierał z domu i gruntów po 12 denarów ale tylko po dwa Baliński, Star. Polska, II, 889 90. W 1564 r. otrzymuje W. wraz z całą królewszczyzną kowelską. kn. Andrzej Kurbski, wychodziec z Moskwy. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1570 r. płaci on z Wyszwy i Mylanowicz z 6 dm. rynkow. po 4 gr. , 132 dm. uliczn. po 2 gr. , 104 ogr. po 1 gr. , od 56 włók po 20 gr. , 17 rzemieśl. po 4 gr. , 8 przekupn. po 4 gr. , 3 kół młyn. , 2 kół wietrzn. , a w 1583 r. z samej W. z 7 dm. rynkow. po 6 gr. , z 39 dom. uliczn. po 4 gr. , z 7 chałup nędznych po 2 gr. , od 3 przekupniów i piekarek, 19 1 2 łanów, 5 komor. , 3 rzem. W 1589 r. z Wizwy zapłacono 7 fl. , 2 gr. szosu, z 19 1 2 łanów po 30 gr. , 19 fl. 15 gr. i od komorników i przekupniów 4 fl. , wogóle 30 fl. 17 gr. Jabłonowski, Wołyń, 24, 121, 154. Podług lustracyi z r. 1629 prowent z miasta wynosił 572 fl. 21 gr. 9 den. , nadto z folwarku Wyżewskiego 177 fl. Do włości, oprócz mstka, należały wsi Wyżna Stara, Szajno, Nojno i Choteszów, oraz folw. w Rytkowicach, Wyżewski i Noiński Jabłonowski, Lustracye, 164. Władysław w 1633 r. potwierdza poprzednie nadania i swo body. Krzysztof Opaliński, wwda poznański, ssta kowelski, pozwala żydom tutejszym mieć bóżnicę, okopisko cmentarz i jatki mięsne, wy stawić szpital i łaźnię, sadowić się na placach pustych, byleby nieskupywali gotowych domów od chrześcian; dalej dozwala robić miody, piwo i gorzałkę; mieć kramnice i wszelkie sprzedawać towary, wyjąwszy rzeczy krwawe, mokre i ko ścielne; wrazie sprawy żyda z chrześcianinem, dwaj starsi żydowscy zasiadać mają. w sądzie z podstarościm; uwalnia od pańszczyzny, dom zaś doktora, kantora i szkolnika od podatków, co stwierdza Władysław lustracyi 1765 r. miasto było nem otoczone, teraz tylko znaki pozostały. Hakownic do obrony pięć znajduje się; domów chrześc. 176, żydowskich 27. Mieszczanie prze kładali krzywdy swoje zniszczenie miasta przez regiment konny buławy wielkiej, który stojąc lat circiter 20, furaże po niewoli biorąc, jedzenie i napoje każąc sobie dawać, pastwiska do upodo bania obierając, stajnie i budynki stawiać i re parować przymuszając i inno uciążliwości zada jąc, w ubóstwo i długi wielkie wpędziły. Żydzi od każdej klitki, podatku po 15 gr. nie wypłaca ją. Jezuici kowelscy i W. Wilga, generał, grun ta miejskie i place pod siebie podgarnęli, miej skiego nie dając podatku i t. d. Żydzi mieli przywilej od król. Bony, z konfirmacyą Zyg munta Augusta 1547 r. , z postanowieniem czyn szu od domu po czerw. zł. , od komorników przez połowę, tudzież aby powinności wespół z miastem pełnili, a wszystkich wolności wespół z mieszczany używali, do elekcyi burmistrza aby dwóch żydów zasiadało. Z lustr. 1789 r. okazuje się, iż było 78 mieszczan czyli chłopów, grunta po siadających, 83 na ogrodach siedzących i rze miosłem się bawiących, 30 w chałupach mieszkalnych, bez gruntu i ogrodu; 3 domy żydow skie zajezdne, 11 mniejszych. 2. W. Stara, wś nad rz. Niżówką, lewym dopł. Wyżwy, pow. ko welski, na płn. zach. od Wyżwy. Była tu cer kiew św. Spasa. Uroczyska noszą nazwy Bodki, Brodki, Czewel, Chołowiczowska rzeka, Ja wor, Jaworskie błoto, Łapczyszcz, Nizówka, Podrzecze, Pułyński bród, Sokirczany, Zalisie, Zamoszje. W r. 1583 kn. Andrzej Kurbski ze wsi Wizwy Starej płaci z 21 1 2 łanów, 5 ogr. , 3 rzem. Jabłonowski, Wołyń, 121. Podług lu stracyi z 1628 r. wś W. Stara daje prowentu 306 fl. 1 gr. 9 den. Jabłonowski, Lustracye, 164. J. Krz. Wyżwa Wzdół Wzdwiżeńsk Wzdychalinka Wyżyce Wyźyce ze Stryjowem, w dok. z r. 1367 j Wiczdite, może Wyszyce, wś na lew. brzegu Ra by, przy drodze z Mikluszowic do Bieńkowic, pow. bocheński, par. rzym. kat. w Mikluszowicach, odl. 55 klm. od urzędu poczt. w Dziewinie. Wólka Stryjów leży na północ od wsi. Okolica jest równiną piaszczystą, jednak dobrze nawodnioną, dla tego dosyć urodzajną. Chaty są roz rzucone w grupach i ulicach nad drogami do są siednich wsi. Wzniesienie nad p. m. wynosi 193 mt. Wś ma 71, wólka 6 dm. Z ogólnej ludno ści 430 osób jest 207 męż. , 223 kob. , z których 421 rzym. kat. a 9 gr. kat. Pos. więk. fundu szu relig. ma 9 mr. 1210 sąż. kw. , pos. mn. 444 mr. obszaru wogóle. Wymienione w dok. z r. 1367. Przy wsi istniała Wola. W połowie XV ny km. dawały dziesięcinę, wartości do 10 grzyw. archidyakonowi krakowskiemu. Był też dwór, folwark, karczmy i zagrodnicy Długosz, L. B. , I, 77 i II, 163. W r. 1581 Pawiu. , Małop. , 58 Wyzicze, Jana Wyżyckiego, miały 9 półłanków kmiecych, 4 zagr. z rolą, 3 czynszowników, 3 komorników z bydłem, rybitwę i 3 komorników bez bydła. Kiedy przeszła ta wś na własność duchowną nie jest wiadomem. Graniczy na zach. z Dziewinem i Drwinią. Mac. Wzdół Rządowy i Plebański, wś przy źró dłach rzeczek Kaczka i Punikła, pow. kielecki, gm. Bodzentyn, par. Wzdół, leży przy drodze z Bodzentyna do Suchedniowa, ma kościół par. mu rowany, szkołę początkową. W r. 1827 było 162 dm. , 1100 mk. W połowie wś kościelna, leżąca blizko Bodzentyna, własność biskupa krakowskiego, miała 22 łany km. , z któ rych dziesięcinę dawano biskupowi, 3 łany soł tysie i 1 zagr. płacą dziesięcinę, częścią pleban. we Wzdole, częścią biskup. krakowskiemu. Fol. biskupi i karczma płacą dziesięcinę pleb. we Wzdole. Pleban miejscowy miał wolną rolę i łąkę Długosz, L. B. ,, 591. Według reg. pobor. pow. sandomierskiego z r. 1578, wś W. , własność biskupa krak. , miała 38 osad. , 18 1 2 łan. , 1 łan sołtysi, 7 zagr. z rolą, 3 zagr. bez ro li, 4 kom. , 2 rybaków, 6 rzem. Pawiń. , Małop. , 190. Data założenia parafii nieznana. W po łowie w. stoi tu kosciół par. drewniany, p. w. św. Małgorzaty. Patronat należy do biskupa krakow. Obecny kościół murowany wznieśli r. 1697 małżonkowie Serwall. Suchedniów i Łę czna były filiami tej parafii. W. par. , dek. opa towski, 4685 dusz. Br. Ch. Wzdwiżeńsk, podług przypuszczenia Pochilewicza miasto istniejące niegdyś na miejscu dzisiejszej wsi Andryjewka ob. Andrzejówka, w pow. kijowskim, leżącej na lewym brzegu rz. Zdzwiźu. Por. Zwiżdeń, Zdwiżdeń. Wzdychalinka, najwyższe wzgórze w pow. siebieskim, o 1 2 w. na płn. od Siebieża, w pobliżu wsi Pietuchowszczynki. Od wzgórza tego w kierunku płn. zach. ciągnie się szereg wyniosłości. Wzdychalnia hora, uroczysko na gruntach Trechtymirowa, pow. kaniowski. Wzgórze, wś i folw. , pow. lubelski, gm. i par. Bełżyce. Wchodziła w skład dóbr Bełżyce. W pobliżu leży wś Podole. W r. 1827 było 47 dm. , 323 mk. W r. 1676 Paweł Orzechowski płaci pogłówne od 17 poddanych, Jan Małszewski od 34 poddanych i dworskich i 3 z rodziny, . Oszczepalski od 2 osób nieszlacheckiego pochodzenia Pawiń. , Małop. , 3a. Wzdów, wś, pow. brzozowski, leży 85 klm. na płd. od Brzozowa, nad pot. Zmiennicą, uchodzą cym z praw. brzegu do Wisłoka. Okolicę ma pagórkowatą. Par. rzym. kat. w Jasionowie a gr. kat. w Besku. We wsi jest urząd pocztowy i szkoła. Wraz z obszarem więk. pos. Teof. Ostaszewskiego liczy 135 dm. i 842 mk. 404 męż. , 438 kob. , między którymi jest 832 rzym. kat. , 2 gr. kat. i 8 izrl. Pos. więk. ma 1200 mr. obszaru 419 mr. roli, 418 mr. łąk, 9 mr. ogr. , 80 mr. pastw. , 256 mr. lasu, 13 mr. nieuż. i 4 mr. 1105 sąż. parcel. budowl. ; pos. mn. 365 mr. roli, 6 mr. łąk i ogr. i 73 pastw. Na obsza rze większej własności staranne gospodarstwo, piękna stadnina i bydło rogate rasy berneńskiej. W XVI w. wś należała do Wzdowskich h. Szre niawa. Graniczy na płn. z Turzepolem i Jasionowem, na zach. z Bukowem, na płd. z Posadą Jaćmierską a na zach. z Górkami. Mac. Wziąchów al. Wziąchowo, wś gosp. , w pow. koźmińskim, okr. urzęd. pogorzelski, urz. okr. w Borzęciczkach Radenz, st. kol. w Kuklinowie linia LesznoKrotoszyn Ostrów, poczta w Pogorzeli, szkoła katol. w miejscu, ewang. w Kromolicach, par. kat. w Mokronosie, ewang. w Pogorzeli, sąd w Koźminie. Obszaru 122 ha, 15 dym. , 147 dusz 9 ew. . 2. W. , wś dwor. , tamże położona, ma obszaru 1577 ha, 21 dym. , 387 dusz 56 ew. . Leży na płd. wsch. Pogorzeli, zach. Koźmina i Mokronosa, płd. wsch. Kobylina. W r. 1499 toczyła się sprawa o groblę między W. a Gościejewem. W r. 1521 stanęła ugoda o sadzawkę, groblę i 3 stawy puste między temi wsiami. W. posiadali Agnieszka Babińska r. 1474, Jędrzej Łagiewnicki r. 1519, Fran. Siarkowiecki r. 1536, Stan. Pogorzelski i Wojc. Tarzewski z Bogackim r. 1578. W tymże r. miał tu Stan. Pogorzelski 1 1 2 łanu os. , 1 zagr. , 1 komor. i 3 rzeźników; Wojciech Tarzecki z Bogackim 1 3 4 łanu os. , 1 zagr. i 4 rzeźników; Maciej Miaskowski i Maciej Pogorzelski r. 1618, następnie Konarscy, Leszczyńscy r. 1686, Żdżydowscy h. Łodzia 1689, Zbijewscy h. Bola między r. 1772 a 1742, Wałknowscy 1773 9, Modlibowscy około r. 1793, Sokolniccy, Buczyńscy, Platerowie i w końcu hr. Franciszek MyIcielski 1856, który tę wś sprzedał Niemcom. W wiekach XVI i XVII bywało w W. po 10 Wzdów Wzdychalnia hora Wznoszycze kmieci. Na Rdzącej stał niegdyś młyn wodny. Około r. 1746 wystawił Maciej Zbijewski, dziedzic, kaplicę, w której zwykle jeden z bernardynów kobylińskich odprawiał nabożeństwo. Do dóbr wzięchowskich należał Małgów. W. Ł. Wzniesienie, dawniejsza nazwa wsi Zniesienie, w pow. lwowskim. Por. Krzywczyce. Wznoszycze 1577 r. , U 1583 r. , nieistniejąjca obecnie pod tą nazwa wś, w pow. łuckim. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1577 sioło ziemian Stepańskich, płaci od 4 dym. półdworz. , 5 dym. na ćwier. , 3 ogr. W r. 1583 wś U należy do Stepania, ks. Konst. 0strogskiego, wwdy kijowskiego, marszałka ziemi wołyńskiej, który płaci ztąd od 8 dym. , 4 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 40, 83. Wzorki, wś, pow. kielecki, gm. i par. Bodzentyn. W r. 1827 było 9 dm. , 32 mk. , par. Wzdół. Wzwoz, wś nad Dźwiną; , w pow. wieliskim, prom. Wżary, przyl. gm. Czasław, w pow. wieli. ckim. Wżyhowce, ob. Ożohowce. Wżyze, folw. , pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Podubis, o 24 w. od Szawel. Wisznia, prawy dopływ Sanu, jest rzeką, podgórską i nizinną, płynie bowiem na warstwicy od 400 do 195 mt. wznies. Bieg jej leniwy, bo spadek wód łagodny. Dolina jej jest porzeczną, . Powstaje z dwóch potoków Wiszenki i Wiszeńki. Wiszeńka wypływa w Dołobowie, w pow. rudeckim, na wysokości 290 mt. , płynie od razu przez podmokłe obszary, granicą; Nowosiółek a Kolbajowic, dalej granicą. Podhajczyk i Rudek. W Nowosiołkach zasila ją. pot. Łączny, przypływający z Ostrowa. W Rudkach, tuż za miastem, łączy się z Wiszenką i odtąd przyjmuje nazwę Wiszni. Wiszenką wypływa w Wiszence, w pow. mościskim i płynie dalej granicą Mokrzan Wielkich a Laszek Zawiązanych, następnie granicą Kościelnik, Kupnowic Starych a Mokrzan Wielkich, czyli granicą powiatu rudeckiego a mościskiego, następnie płynie przez Rozdziałowice, Szeptyce, Michałowice, Wistowice do Rudek. Dno doliny pod Mokrzanami wyniosłe do 288 mt. , pod Rudkami 282 mt. Wzgórza otaczające dolinę Wiszenki są garbami niskiemi, wziętemi pod uprawę. Od Rudek płynie W. na północ przez Bieńkową Wisznię, następnie granicą Bieńkowej Wiszni a Dubanowic. Od Milczyc płynie w kierunku płn. zach. aż do ujścia, przez Nikłowice, w części ich granicą a Hołodówki, dalej płynie przez Dmytrowice, w części ich granicą a Sądowej Wiszni, przez Sądową Wisznię, granicą Zarzycza a Tuligłów, przez Tuligłowy, Słomiankę, Twierdzę, Laszki Gościńcowe, Podgać, granicą Podgaci a Rudnik, granicą Sokoli a Mościsk i Hodyni, przez Hodynię, Czerniawę, Małnów, Kalników, Hruszowicę, granicą Hruszowic a Stubna, przez Nienowice, granicą Stubienka a Nienowic, przez Duńkowice Wielkie, granicą Duńkowic a Łazów, przez Łazy i w Wysocku, uchodzi do Sanu. W Zarzyczu i Sądowej Wiszni nazywa się Wyżnią. Dno doliny w Jatwiegach wznies. do 251 mt. , w Hołodowce do 239 mt. , w Nikłowicach do 233 mt. , pod Sądową Wisznią 223 mt. , za Sądową Wisznią 218 mt. , koło Podgaci 209 mt. , koło Czerniawy 202 mt. , w Małnowie 198 mt. , w Nienowicach 191 mt. , w Wysocku 190 mt. , przy ujściu 189 mt. W. płynie wśród rozległych łęgów, obfitujących w wyborne sianożęcie. Brzegi jej, zwłaszcza w tych miejscach gdzie mniej dotyka piasków, są wysokie, urwiste, ciągle się obsypujące. Po zlewach tworzy się na rzece namuł piasku i glinki, który jako gruba warstwa ugina się pod nogami koni i kołami wozów i to czyni niebezpieczną przeprawę przez rzekę. Przy wyższym stanie wody przeprawa jest niemożliwą. Dopływy W. z prawego brzegu są 1 Miejski potok płynie z Dołhomościsk i z Bortiatyna, do niego dopływa Orysko z Laszek, a do tego Gliniec. 2 Struha z Tuczap i od granicy Czarnokoniec; do Struhy płynie z lew. brzegu pot. Raków, wypływa on na Zasławskiem przedmieściu Gródka, płynie przez Bratkowice, Rodatycze, granicą Dołhomościsk i Bortiatyna i w Sądowej Wiszni uchodzi Wiszni. Do Rakowa z lew. brz. płynie pot. Zamłyński, zbierający dopływy z Hodwiszni, Dobrzan, Putiatycz i Milatyna. 3 Nowy potok płynie przez Siedliska, Chorośnicę i Twierdzę, 4 Czarny potok wypływa w Benowie, przepływa staw w Arłamowskiej Woli i w Laszkach Gościnnych uchodzi do Wiszni. Poniżej przyjmuje jeszcze W. kilka leśnych i łąkowych potoków, o dnie namulistem. Z lewego brzegu dopływy są 1 Siecza potok, zbiera wody z Hankowic, Tułkowic, przyjmuje w Pakości pot. Podolszynę, płynącą z Woli Sudkowskiej na Krukienice, Pnikut, Buchowice; w Strzelczyskach przyjmuje Siekanicę płynącą z Lipnik, ta zasila się pot. Sanniki, płynącym z Wołczyszczowic na Mistycze i Sanniki. Z lewego brzegu Sierna przyjmuje Riczkę, płynącą od Myślatycz na Koniuszki Nanowskie, Rustweczko, Trzcieniec, Lacką Wolę i. Riczkę zasila od Czyszek płynący pot. Parny. 2 Bucowski potok płynie od Balic na Szechynie, Buców, skąd ujęty groblami, zamieniony na kanał, osusza błota Nakła, Stubna i Nienowic; z błotnistego obszaru za przekopem spływa do Bucowskiego pot. Krzywula. 3 Pot. Stubienko, ujęty groblami podobnie jak Wisznia. Długość wynosi około 78 klm. Karta wojs. , 7, XXIX, 6, XXVIII, 6, XXIX, 6, XXVII. , Wżyhowce Wżary Wzwoz Wżyze Wisznia Włodzimierz, urzęd. Władimir, w dokum. ruskich Wołodimer, łacin. , Vlodimeria, niegdyś stolica dzielnicy ksią. żęcej, obecnie mto powiat, gub. wołyńskiej, leży pod 50 51 płn. szer. a 41 58 wschod. dług. , na prawym wyniosłym brzegu rz. Ługu praw. dopł. Bugu, do którego w mieście uchodzą rzki Smocz i Klaziemka. Otoczone okolicą błotnistą; , zdala od większych dróg komunikacyjnych, odl. jest 347 w. od Żytomierza, 367 w. od Warszawy, 52 3 4 w. od Kowla najbliższa st. dr. żel. , z którym połączone jest traktem na Turzysk, 11 3 4 w. od Uściługa a 15 w. od granicy Galicyi w linii powietrznej. Otoczone przedmieściami Zawale, Załuże i Zapiatnickie, ma 1199 dm. 113 murow. , 8336 mk. 1778 prawosł. , 723 katol, 13 ewang. i 6122 żydów. W 1861 r. było tu 317 dm. 27 murow. , 99 sklepów, 2 cerkwie, monaster praw. męzki, kościół katol. paraf. , synagoga, 6 domów modlitwy żydowskich, 5905 mk. w tem 810 katol. i 3953 żydów. Do miasta należało 2793 dzies. 302 dzies w granicach miasta. Dochód wynosił 2340 rs. Pod względem przemysłowym znajduje się tu 9 zakładów fabryka tabaczna, fabryka świec, browar piwny, 3 cegielnie, 3 destylamie, zatrudniających 33 robotników i produkujących za 15055 rs. W 1885 r. było w W. 641 rzemieślników 363 majstrów, 206 czeladników, 72 uczniów. Handel nieznaczny, pozostaje wyłącznie w ręku żydów. Jarmarki odbywają się cztery razy do roku 2 lutego, w pierwszy poniedziałek wielkiego postu, na śródpoście w 10 dni po Trójcy świętej. W ogóle obroty na tych jarmarkach są nie wielkie. Sprzedająj głównie konie, bydło i produkty gospodarstwa wiejskiego. Miasto zbudowane na gruncie gliniastokredowym, trudno przepuszczalnym, jest błotniste, przyczem nieposiada wcale bruków ani też trotoarów; na niektórych tylko ulicach, dla ułatwienia przejścia, ułożone są po boku kładki drewniane, złożone z dwóch lub trzech obok siebie położonych desek. Cerkiew soborna, p. w. św. Mikołaja Cudotwórcy, przebudowaną; została w 1798 r. z kaplicy unickiej św. Jozafata, wzniesionej w 1780 r. przez protoarchimandrytę miejscowych bazylianów, późniejszego biskupa chełmskiego Porf. Skarbka Ważyńskiego. Cerkiew ta jest nadzwyczaj bogato uposażoną; , posiada bowiem około 664 dzies. , należących poprzednio do licznych, nieistniejących obecnie cerkwi włodzimierskich, i dom dwupiętrowy murowany w mieście. Do parafii należy 1501 dusz w mieście i 1128 dusz we wsiach Białe Brzegi 12 dm. , 92 mk. , Fiedorówka 14 dm. , 110 mk. , Łobaczyna 18 dm. , 144 mk. , Marcelówka 29 dm. , 225 mk. , Poniczowa 23 dm. , 183 mk. , Szystowa 22 dm. , 171 mk. i Zarzecze 26 dm. , 203 mk. . Nierównie dawniejszą jest cerkiew p. w. św. Bazylego Wielkiego, wzniesiona, według podania, przez w. ks. Włodzimierza w 992 r. przy powrocie z wyprawy wojennej na Białych Chrobatów. Podanie to jednak obalają badania prof. Antonowicza, Prachowa i Lewickiego, którzy wzniesienie jej odnoszą; do XIV a nawet do w. W dokumentach historycznych cerkiew ta występuje po raz pierwszy pod r. 1523, w którym Zygmunt I nadał prawo patronatu nad nią. ks. Bazylemu SanguszceKowelskiemu ob. Arch. ks. Sanguszków, t. III, 251. Uposażenie cerkwi stanowi 84 1 2 dzies. Do parafii należy 300 dusz we W. i 478 dusz we wsiach Dubniki 17 dm. , 133 mk. , Ostrów 25 dm, 183 mk. i Ryławica 16 dm. , 110 mk. . Monaster męzki, z cerkwią p. w. Narodzenia J. Chr. , przerobiony został z kościoła jezuickiego, wzniesionego w 1755 r. przez sstą; Słonimskiego Ignacego Sadowskiego, oddanego pierwotnie po kasacie jezuitów w 1786 r. bazylianom. Do monasteru należy 259 dzies. Kościół par. katol. , p. w. św. Joachima i Anny, z muru wzniesiony został w 1836 r. na miejsce dawnego z 1554 r. , fundacyi ks. Anny Zbaraskiej. Parafia katol. , dekanatu włodzimierskiego, 1826 wiernych. Miała kaplicę w Ochnówce. Dawniej istniał jeszcze w W. klasztor dominikanów, z kościołem św. Trójcy, fundowany w 1497 r. przez Aleksandra Jagiellończyka obecnie w przerobionem gmachu klasztornym mieszczą się władze rządowe, oraz klasztor kapucynów, założony w 1759 r. W poprzednich wiekach istniały w W. liczne cerkwie, o wielu z nich pozostały się jedynie ślady w latopisach i dokumentach. Najdawniejszą z nieistniejących tych cerkwi była soborna Uśpieńska, t. . Chram Włodzimierza, o której znajdujemy wzmiankę w latopisie Ipatiewskim p. r. 1044. Ślady tej cerkwi odkrył w 1886 r. archeolog i prof. uniwersytetu petersburskiego Prachow pod pagórkiem zwanym Stara Katedra, znajdującym się w odległości 2 w. od miasta. Zachowała się ze świątyni ściana, mająca jeszcze przeszło sążeń wysokości. Sądząc z materyału i sposobu budowania Prachow odnosi wzniesienie tej świątyni do a najpóźniej XII w. Drugą z kolei była katedralna cerkiew soborna, również p. wez. Uśpienia N. M. P. , t. . Chram Mścisława, wzniesiona w połowie XII w. przez kn. włodzimierskiego Mścisława Iziasławicza, popadła w ruinę pod koniec zeszłego wieku. Obecnie przedsięwzięto środki celem zabezpieczenia ruin od dalszego zniszczenia. Oprócz tych istniały różnocześnie jeszcze następujące cerkwie we W. św. Dymitra wspomniana w latop. Ipatiewskim pod r. 1289, św. Teodora popadła w zupełną ruinę już w 1683 r. , Wwiedońska zgorzała w 1859 r. , św. Jerzego wzniesiona w połowie XIV w. , istniała jeszcze w 1695 r. , św. Joachima i Anny wzmiankowana w latop. Ipatiewskim p. r. 1291, istniała jeszcze w drugiej Włodzimierz Włodzimierz połowie XVI w. , św. Prokopa Męczennika wzmiankowana w dokum. , z 1584 r. , w 1695 r. podupadła zupełnie, św. Mikołaja Cudotwórcy różna od istniejącej obecnie, wspomniana w latop. Ipatiewskim p. r. 1235, zgorzała w 1794 r. , św. Parascewii istniejąca w pierwszej połowie XV w. , zamknięta w 1798 r. z powodu zaiszczenia, św. Jana Chrzciciela wspomniana po raz pierwszy pod r. 1584, św. Jana Złotoustego wzmiankowana pod tymże rokiem, św. Łukasza wzmianka w wizycie z 1695 r. , św. Koźmy i Damiana, św. Michała Archanioła pierwsza wzmianka w latop. Ipatiewskim p. r. 1268, istniała jeszcze w 1621 r. , św Apostołów założona przez kn. włodzimierskiego Włodzimierza Wasilkowicza około 1287 r. , zgorzała w 1790 r. , św. Onufrego Wielkiego pierwsza wzmianka w dokum. z 1578 r. , w 1695 r. była już w zupełnem zapuszczeniu, Przemienienia Pańskiego wzmiankowana w 1508 r. , istniała jeszcze w 1760 r. , św. Eliasza istniała w połowie XVI w. , zniesiona w 1834 r. . Przy pięciu ostatnich cerkwiach istniały monastery. Początkowe dzieje miasta giną w pomroce wieków, to tylko pewna, że W. jest jedną z najdawniejszych osad płd. ruskich. Według kroniki węgierskiej, tak zw. Notaryusza króla Beli, miasto miało już istnieć w 884 r. pod nazwą Lodomira. Pewną jednak historyczną wzmiankę o W. znajdujemy pod 988, kiedy Włodzimierz W. , w. ks. kijowski, którego zowią założycielem tego grodu, uczynił go stolicą dzielnicy książęcej i osadził w niej piątego syna swego Wsiewołoda. Dzielnica ta obejmowała całą prawie dzisiejszą gub. wołyńską, z wyjątkiem wschodniej jej części, t. j. późniejsze powiaty łucki, krzemieniecki i włodzimierski, oraz ziemię chełmską. Wkrótce potem 992 r. w. ks. Włodzimierz ustanowił tu katedrę biskupią, na którą posadził Stefana, rodem Bułgara. Odtąd W. stał się centrem zarówno politycznego jak i religijnego życia zachodniej Rusi i leżąc u zbiegu kilku państw i narodowości był przez kilka wieków kością niezgody pomiędzy Rusią Kijowską, Polską, Haliczem, Litwą a nawet Węgrami. Pierwsza walka pomiędzy Rusią a Polską o posiadanie ks. włodzimierskiego wybuchła w 1015 r. między Bolesławem Chrobrym a Jarosławem Włodzimierzowiczem. Bolesław zajął Wołyń i grody Czerwieńskie i trzymał je do swej śmierci i dopiero w 1031 r. powrócił W. pod władzę Jarosława. Po jego śmierci 1054 r. dzielnicę włodzimierską objął piąty syn jego Igor, wkrótce jednak ją opuszcza, przechodząc na ks. smoleńskie a W. wraz z dzielnicą dostaje się pod bezpośrednie zwierzchnictwo w. ks. kijowskiego. W 1078 r. w W. siedzi Oleg Świętosławowicz, w tymże jeszcze roku wypędzony przez w. ks. Wsiewołoda Jarosławowicza, który osadza w W. synowca swego Jaropełka, w 1085 r. pozbawia go jednak dzielnicy, na którą przywrócony został przy pomocy Władysława Hermana, lecz wkrótce zdradziecko zamordowany zostaje przez swego domownika. Po nim nastąpił Dawid Igorowicz i siedzi na W. do 1100 r. , w którym pozbawiony został dzielnicy przez w. ks. Świętopełka. Ks. włodzimierskie otrzymuje Jarosław Świętopełkowicz, który po dwukrotnem zwycięztwie nad Jadźwingami 1112 r. , przyłączeniem części ich ziemi rozszerzył swe państwo. W 1119 r. wyparty przez Włodzimierza Monomacha, uciekł do szwagra swego Bolesława Krzywoustego, chcąc przy jego pomocy odzyskać W. , którym tymczasem Monomach rozporządził się na rzecz synów swych Romana a potem Andrzeja. Dopiero 1122 r. , po ułatwieniu się z Pomorzem, wyruszył Bolesław przeciwko Andrzejowi; podczas tej wyprawy zginął Jarosław przy oblężeniu Włodzimierza, poczem, po zawarciu pokoju, panował Andrzej spokojnie do 1135 r. , w którym musiał ustąpić Iziasławowi, synowi w. ks. kijowskiego Mścisława. Po Iziasławie 1154 r. na tronie w. książęcym rozdzielili synowie jego ks. włodzimierskie na trzy części Jarosław otrzymał Łuck, Mścisław Włodzimierz a Wszewołod Bełz. Od tej chwili osłabł wpływ Kijowa na ks. włodzimierskie, które chwilowo staje się zaborczem, potem podziela losy Halicza i wraz z niem podlega wpływowi polskiemu. Po śmierci Mścisława 1170 panował na W. syn jego Roman, który będąc powołany 1188 r. na tron halicki, przyłączył W. do Halicza. Odtąd dzieje W. łączą się z dziejami Halicza. Za rządów Wasilka Romanowicza, brata Daniela halickiego, W. został zajęty przez Batego w 1240 r. a następnie w 1261 r. , z rozkazu wodza Mongołów Burundaja zamek tutejszy został własną ręką Wasilka spalony i z ziemią zrównany w świadectwo ruskiej niewoli, jak pisze Ipatiewska letopiś. Po Wasilku władali W. syn jego Włodzimierz 1271 89, dalej Mścisław, następnie Jerzy do 1326, syn jego Andrzej, za czasów którego w. ks. litewski Giedymin, pokonawszy książąt ruskich w bitwie nad Irpenią w 1321 r. zajął ks. wołyńskie, kijowskie i część czernihowskiego. W 1340 r. Kazimierz W. opawał W. wraz z całą zachodnią częścią Wołynia, założył w W. świątynię katolicką i może wtenczas ustanowił biskupstwo łacińskie, które w 1375. r. kanonicznie przyznane zostało i następnie do Łucka było przeniesione. W1350 r. Lubart, syn Giedymina, poprzedni władca, po Giedyminie, ks. włodzimierskiego, wsparty przez Litwinów i Tatarów, odzyskał ziemię włodzimierską, na mocy jednak traktatu zawartego w 1366 r. zwrócił Kazimierzowi miasto W. razem z przyległościami, które on nadał prawem lennem Aleksandrowi Koryatowiczowi, resztę zaś ziemi przyznał Lubartowi. Kazimierz W. począł wznosić w W. zamek warowny z cegły i kamie nia; lecz po śmierci króla 1370 r. , kiedy Litw znowu opanowała W. , budowla ta, niedokończona jeszcze, poszła w zaniedbanie, czy też podobno umyślnie zburzoną została. W1431 r. Władysław Jagiełło w wyprawie łuckiej przeciw Świdrygajle, zdobył i spalił miasto, poczem oddał je wnukowi swemu Fedkowi. W 1491 r. Tatarzy spalili miasto wraz z świątyniami i mnóstwo ludzi wymordowali lub w jasyr uprowadzili. Wskutek podobnych klęsk znaczenie W. upadać zaczęło, a Łuck stanowczo wziął nad nim górę. Kazimierz Jagiellończyk przez nadanie prawa magdeburskiego przyczynił się do wzrostu miasta, które następnie w 1500 r. zniszczone zostało przez Tatarów. Zygmunt 1 potwierdził miastu w 1509 r. prawo niemieckie, zasłaniając mieszczan od nadużyć starosty. Przywilejem z 1532 r. nadaje tenże król miastu prawo pobierania mostowego, dochód z czego przeznacza na uzbrojenie miasta. Podczas rewizyi zamku w 1545 był on w stanie zaniedbanym, od czasu bowiem odbudowania go, po spaleniu za panowania Kazimierza Jagiellończyka, nie był wcale poprawianym. Było w nim wówczas 70 horodni i 5 wież, z tej zaś liczby 20 horodni i 4 wieże potrzebowały naprawy. Za to most był zupełnie nowy, dobrowolnie wzniesiony przez szlachtę powiatu, aby się zwolnić od roboty mostu łuckiego. Zasoby obronne były wcale niedostateczne. Stróżów i klikunów, najmowanych przez starostę, było dwóch lub trzech jedynie. Zapasu żywności niebyło wcale. Miejscowy ssta kn. Sanguszkowicz oświadczył, że niema zkąd brać pomocy i zasiłku, wszystkie bowiem włości przynależne niegdyś do zamku, zostały już rozdano. Po ściślejszem jednak zbadaniu okazało się, że należa. ła jeszcze do zamku cała włość Śmiedzińska ob. Jabłonowski, Rewizye, str. 1 18. W 1552 r. , za dzierżawy kn. Wasyla Ostrogskiego, nastąpiła ponowna rewizya zamku, z której dowiadujemy się, że był on wzniesiony przed ośmdziesięciu laty staraniem horodniczego Sołtana z drzewa dębowego. Posiadał pięć wież, z tych jedna nad wrotami czworograniasta, inne okrągłe. Horodni było 71, z tych 10 potrzebowało reparacyi. Most zwodzony przed zamkiem był w dobrym stanie. Dalej wymienia rewizya szczegółowo uzbrojenie zamku, budowle oraz dochody zamkowe, w końcu podaje sioła, które dawniej należały do zamku a w czasie rewizyi odeszły od niego Starożytna Polska, II, 1413 8. Z powodu dwukrotnego zgorzenia miasta Zygmunt August w 1570 r. ponawia prawo magdeburskie, nadane na wzór Sandomierza i Lublina, przyczem nadał miastu dwie pieczęci radziecką i prziszieczniczką pod jednym herbem św. Jerzego na koniu, oraz wyzwolił mieszczan od sądów starostów, 8689. Podług reg pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. było w mieście 15 dom, rynk. , z których płacono po 7 gr. , 30 dom. ulicz. po 4 gr. , 120 dom. przedmiejskich na Zawalu, Załużu i Zapietniczu po 2 gr. , 15 rzemieśln. , od których brano po 4 gr. , 11 przekupniów, od których wedle ubóstwa brano, po 7 gr. , 30 komorn. i hułtajów, od których wedle ubóstwa brano, po 2 gr. Czopowe wyniosło 200 flor. W 1583 r. wniesiono pobór z miasta z 16 dom. rynk. po 16 gr. , 38 dom. ulicz. po 8 gr. , 196 dom. przedm. po 4 gr. , 20 chałup ubogich po 2 gr. , 102 ogrodów po 2 gr. , od 10 soleników po 1 fl. , 5 rzeźników, 11 piekarzów, 5 słodowników po 2 fl. , 32 przekupniów, 12 kuśnierzów, 6 krawców po 1 fl. , 1 świecz 2 fi. , 16 szewców po 1 fl. , 3 garbarzów po 2 fl. , 6 kowalów, 6 bednarzów i cieślów, 1 łaziebnika, 4 piwowarów, 1 złotnika 2 fl. , 1 rymarza, 1 siodlarza, 3 garnczarzów, 3 skrzypków, 31 łanów, 6 popów. Nadto Aleks. Kurczewicz od poddanych zamkowych z przedmieścia włodzimierskiego wniósł z 9 dom. , z 9 ogrodów, od 1 piekarza, 1 szewca i 4 kół waln. a kn. Zbarazka również z przedmieścia z 6 ogr. i 6 ogr. Wreszcie w 1589 r. z miasta król. Włodzimierza wniesiono pobor. 230 fl. , czopowe per arendam 500 flor. i od sług żydowskich 15 fl. Razem 745 flor. Jabłonowski, Wołyń, 77, 124, 125, 126, 156. Królewicz Władysław, idąc na wyprawę wojenną, stanął tu obozem 1617 r. ; w dniu Wniebowstąpienia Pańsk. znajdował się w cerkwi katedralnej na nabożeństwie, po którem biskup zanosił modły o szczęśliwe powodzenie i poświęcił chorągiew. Podług lustracyi sstwa włodzimierskiego z 1628 r. sstą był Roman Hosczki, miasto czyniło 182 fl. , 22 gr. prowentu, nadto dochód z gruntu do zamku należącego wynosił około 200 fl. , arenda z młyna i gorzałki 1850 fl. , w ogóle 2232 fl. 22 gr. , z czego potrąciwszy 200 fl. na podstarościego, czysty dochód wynosi 2032 fl. 22 gr. Jabłonowski, Lustracye, 142 152. Podczas wojny szwedzkiej Węgrzy i Kozacy wpadłszy w czerwcu 1657 r. do miasta, zrabowali je i w znacznej części spalili. O smutnym stanie miasta świadczy lustracya z 1664 r. , która za powód zmniejszenia dochodów podaje, że osiadła tu szlachta niechciała ponosić podatków miejskich a wiele potworzonych jurysdykcyi duchownych sprzeciwiało się jurysdykcyi miejskiej, nie opłacając podatków, z wielkim uszczerbkiem miasta. Posesorem sstwa był Daniel Stępkowski, kaszt. bracławski. August III utrzymującym tu szkoły bazylianom nadał przywilej wykładania publicznie do filozofii włącznie oraz wzbronił innym zakonom zakładać szkoły tak w W. jak i w pięciomilowym okręgu pod karą 1000 czer. zł. Z wielką dokładnością spisana lustracya 1765 r. podaje Zamek na błocie umyślnie quondam sypany, wysoko wkoło wałami osypany; most przez błota drewniany, nadpsuty, brama drewniana o dwu piętrach nowo wybudowa na; na 1 piętrze turmy dla ukarania pospólstwa, na 2im izba z alkierzem alias wieża górna dla szlachty dekretami wskazanych. Po lewej stronie budynek drewniany dla sadów grodzkich i kancelarya, nie reparacji, ale nowego wystawienia potrzebują; ; akta są ulokowane u dominikanów a zaś ziemskie u fary. Na zamczysku chałup 4, dział żelaznych 2, z których 1 rozerwane, 2gie zardzewiałe; więcej zaś broni ani amunicji niedopytaliśmy się; wały miejscami opadłe i osypane, fosy i znaku nie ma, gdyż zamulona. Wedle miasta fosa bywała i wały od rz. Smoczy do rz. Ługu, które na ogrodu przez proboszcza są zniesione, a fosa penitus zdezolowana. A że zamczysko, lubo zrujnowane, podobne jednak ma miejsce do jakiejkolwiek obrony i schronienia się, a bardziej obywatele wwdztwa za największa dla siebie poczytują krzywdę, ze akta, na których całość substancji i honorów polega, bezpiecznej nie mają lokacji, oraz że sądowi honestum nie mają locum, i gdy sądzą niebezpieczeństwa obawiać się muszą, aby izba nieobaliła się; przeto podajemy aby Rzplta widząc potrzebę zamku, reparacją wprędce obmyśliła. Cechy 1szy kuśnierski; przywilej 1582 r. zaleca z kanonów i innych składek broń, zbroje, strzelby i municye kupować i mieć zawsze, a na cerkiew katedr. po 3 gr. lit. dawać. Drugi krawiecki, obligowany przjwil. 1585 r. mieć dla obrony miasta zbroje, armatę 1, strzelb 8, chorągiew, bęben i proch w gotowości, Trzeci piekarski, do cechu należeć mają mydlarze i ci co krochmal i świece robią. Czwarty szewski, podług ustawy 1582 r. broń i zbroje commodum miasta kupiona być powinna. Piąty rzeźnicki. Szósty kowalski, welgierz 1643 nakazuje mieć armatę, proch, ołów, przyłączając do cechu ślusarzów, szabelników, łuczników, stolarzów, szkatułników, stelmachów, mularzów, zegarmistrzów, konwisarzów, ludwisarzów, dzwonników. Domów żydowskich na gruncie starośc. 27, chrześc. 13, w których mieszkają czynszownicy, zwani podzamczanie; dom. wójtowskich 7; większa zaś osiadłość cudzemi juryzdykcyami, domami, winnicami, które żadnej propinacji nie czynią sście, tudzież poddaństwem, kamienicami i dworkami szlach. osadzona. Użalenia mieszczan wielu JMściów duchownych i świeckich znajduje się, którzy dzierżąc grunta miejskie, żadnego podatku niedają, ale owszem od wszystkich podatków uwalniają się. Te tedy przyczyny są zubożenia miasta i upadku w substancjach i prerogatywach obywatelów i coraz większej jeszcze miasto spodziewa się ruiny, gdy wspomniane juryzdykcye jednych uciemiężeniem, drugich bitwą i postrachem przez nieuhamowaną wolność studentów atakującjch grożą, innych podstępami z własności swoich niszczą i wyzuwają, u których zwierzchność zamkowa mniej poważana, kilkakrotnie słuszności względów nie zjednała itd. Użalenia żydów studenci na okopisku przywilejami królów nadanym, chować trupy niedopuszczają, aż chyba kryjomym sposobem w nocy, chroniąc się przed gonitwą i bitwą pochować można. Co tydzień kahał, nie wiedząc jakim prawem, JMkś. Orańskiemu proboszcz włodzimierski daje po złp. 45 itd. Ssta. Ledóchowski ma czystej złp. 7988 gr. 7 sz. 1. Stan. August nadał miastu w 1774 r. jarmarki nazajutrz po św. Wojciechu, po św. Annie i po N. M. P. Gromn. W przejeździe do Wiśniowca przybył tu Stan. August d. 13 paźdz. 1781 r. , uroczyście witany przez sstę Mik. Ledóchowskiego z licznem gronem obywateli, i wysłuchawszy nazajutrz mszy, odprawionej przez kś. Młockiego, bisk. włodzimierskiego, w dalszą drogę wyruszył. Przywilejem 1786 r. nadał kazylianom prawo na założenie apteki. W następnym roku, udając się do Kaniowa, zjechał tu król 6 marca, przyczem nazajutrz uczniowie szkół bazyliańskich składali mu życzenia w mowach wypowiedzianych po polsku, łacinie, francuzku, niemiecku, włosku i angielsku. Nawiedził również miasto i w drodze powrotnej do Warszawy d. 2 czerwca. Z lustracji 1789 r. przekonać się można o niepomyślnym stanie miasta, liczącego tylko 117 mieszczan katol. i 85 żydów gospodarzów. Plac zamku bez żadnego zabudowania, budynek drewniany od lat kilku rozebrany, a tak juryzdykcye grodzkie i ziemskie, raz w klasztorach, drugi raz po dworkach i domach zajezdnych sądy odprawują. Zażalenia mieszczan ratusza nie mamy, dla tego wolnego szynku na całość miasta nie trzymamy; ogołoceni będąc z wszelkiej wolności, niemamy sposobu ratusza wybudowania, częścią iż żydzi cały rynek kramnicami tak zabudowali, że miejsca na wystawienie nie masz. Jatek, kramnic, woskobojni, słodowni, browarów, postrzygalni i fabryki saletrzanej nie mamy, nawet cegielnia miejska upadła przez różne uciemiężenia. Z trzech jarmarków i 2 targów w tydzień, żadnego pożytku nie mamy, bo żydowstwo, jurydyki duchowne, oraz ssta, wszystkie pożytki ciągną. Lud zubożały, odarty z własności, nie jest w stanie opłacenia podatków, utrzymania rządu przyzwoitego. Użalenia żydów; kahał znaglonym zostaje bezprawnie importować do skarbu ssty kramarze zł. 500, szynkarze zł. 3897 gr. 27, kotłowego zł. 413 gr. 5, łopatkowego 1000, kopowego 28, gubernatorowi zasług 416, na utrzymanie żołnierza starościń. 104, ustanowienie rabina corocznie po złp. 300, wójtowstwo corocznie po złp. 15, kramarze zaś za każdy jarmark po gr. 1, mieszczanie przymuszają kahał, aby po zł. 1 gr. 20 opłacał z domów. Podczas konfederacyi targowickiej w 1792 r. miasto niszczone było przez wojska obce. W W. był ssta grodowy oraz od bywały się sejmiki wwdztwa wołyńskiego, między innemi w 1593 i 1652 r. Tu również w 1667 r. urządzony był sąd grodzki wwdztwa kijowskiego i odbywały się sejmiki tegoż wwdztwa np. w 1698 i 1704 r. , przeniesione następnie za Stan. Augusta do Żytomierza, oraz wwdztwa czernihowskiego np. w 1654 i 1693 r. . Sejmiki te zwykle odbywały się w katedralnej cerkwi Uśpieńskiej albo w kościele dominikańskim. W 1795 r. W. przyłączony został do Rossyi i naznaczony na miasto powiatowe namiestnictwa a następnie gub. wołyńskiej. W lipcu 1859 r. wielki pożar nawiedził miasto, przyczem zgorzała cerkiew Wwiedeńska. W 1888 r. założono w W. bractwo św. Włodzimierza, mające na celu zachowanie i podtrzymanie dawnych zabytków sztuki cerkiewnej na Wołyniu. Przy bractwie istnieje muzeum, mieszczące wiele ciekawych starożytnych obrazów, krzyżów i innych sprzętów kościelnych, rękopisów i starych drukowanych ksiąg liturgicznych, widoki starych cerkwi itp. przedmioty. Oddawna istniała w W. szkoła przy katedrze biskupiej, mająca na celu przygotowanie kandydatów do stanu kapłańskiego. Za staraniem ssty włodzimierskiego kn. Konstantego Ostrogskiego szkoła ta w 1588 r. otrzymała pewne fundusze i ustanowiono przy niej dwóch nauczycieli bakałarzów, z których jeden miał uczyć po grecku, drugi po słowiańsku. Dalszy rozwój szkoły datuje się od czasów bisk. Hipacego Pocieja, który w 1595 r. wyjednał dla niej przywilej królewski, nadający na utrzymanie szkoły dochody z dóbr monasteru św. Spasa a następnie w 1609 r. zapisał na nią fundusz wieczysty 2500 złp. Następca Pocieja bisk. Joachim Morochowski przekształcił szkołę na wzór szkół jezuickich. Później szkoła przeszła w zawiadywanie bazylianów i w XVIII w. nosiła nazwę kolegium; w 1786 r. liczyła 6 klas. Od 1803 r. przeszła pod zawiadywanie okręgu naukowego wileńskiego i zostawała, jak wszystkie szkoły kraju płd. zach. , pod bezpośredniem zwierzchnictwem Tadeusza Czackiego. Wówczas przekształconą została na pięcioklasową szkołę powiatową. Zniesiona po 1831 r. i na jej miejsce w 1869 r. założono dwuklasową szkołę miejską. Katedra biskupia założoną została, jak powiedzieliśmy wyżej, prawdopodobnie przez Włodzimierza W. w 992 r. Granice nowej eparchii obejmowały pierwotnie cały obszar księstwa włodzimierskiego. W 1137 r. wydzieliła się z niej eparchia uhrowska od 1223 r. chełmska, w połowie XII w. halicka, w XIII w. przemyska samborska i łucka. Wówczas eparchia obejmowała pow. włodzimierski, kowelski, dubieński, krzemieniecki i większą częśó gub. , grodzieńskiej. Od 1405 r. biskupi włodzimierscy przybrali tytuł biskupów włodzimierskich i brzeskich. Za czasów Władysława IV dzimierska weszła w skład eparchii łuckiej, powstało natomiast we W. biskupstwo unickie, noszące tytuł bisk. włodzimierskiego i brzeskiego, które w 1795 r. przyłączone zostało do bisk. łuckiego. Biskupami włodzimierskimi byli Stefan I wspomniany w 992 r. , Stefan święty 1090 94, Amfiłochii święty 1105 22, Symeon 1123 36, Feodor 1137 47, Joasaf 1223 9, Wasili 1229 66, I 71, Koźma 1266 71, Marek 127187, Eusygiusz 1287 9, Atanazy I 1331 53, Jonasz 1359 88, Atanazy II 1388 91, Joan Hohol około 1405 r. , Herasim 14116, Daniel 1450 52, Nicefor II 1458, Teodozy około 1485 r. , Damian około 1487 r. , Wasian I 1487 97, Wasian 1500 12, Pafnucy Pachnotij, 1513 21, Jona 1521 35, Gienadiusz Henadej, 1536 47, Joan Borzobohaty Krasieński 1548 61, Teodozy Łazowski 1565 80, Melecyusz Chrebtowicz Bohuryński 1580 93, Leoncyusz Karpowicz 1620, Jezehiel kn. Koryatowicz Kurcewicz 1621 5. Biskupami unickimi włodzimierskobrzeskimi byli; Hipacy Pociej 1593 1613, Joachim Morochowski 1613 31, Józef Mokosiej Bakowiecki 1632 50, Adam Pociej 1654 66, Benedykt Korsak Gliński 1666 77, Leon Szlubicz Załęski 1678 1708, Leon Kiszka 1711 18, Korneli StołpowickiLebiedzki 1729 30, Teofil Godebski 1730 56, Filip Wołodkowicz 1757 78, Antonin Struś Młodowski 1778, Szymon Młocki 1778 95. W 1891 r. utworzono biskupstwo włodzimierskie, jako drugi wikaryat eparchii wołyńskiej i na godność tę powołano Paisia Winogradowa. Biskupstwo rz. katol. ustanowił w W. podobno Kazimierz W. w 1364 r. Pierwszymy biskupami, chociaż tylko tytularnymi, albowiem W. wkrótce potem przeszedł pod władze książąt litewsko ruskich, byli Piotr z zakonu dominikanów 136470; Hińko Bukoński 1371 5; Izydor z zakonu dominikanów 137580; Rugian około 1400 r. ; Grzegórz de Bucznow 1405 25, dominikanin. Następca jego Andrzej ze Spławki al. Spławski 1425 52, na żądanie w. ks. Witolda, przeniósł stolicę biskupią do Łucka i odtąd następni biskupi przybrali nazwę łuckich, potem łuckich i brzeskich a w końcu łuckożytomierskich ob. Łuck, t. V, 785 6. Sstwo grodowe włodzimierskie podług lustracyi z 1628 r. obejmowało msto W. i wójtowstwo grabowieckie. W 1771 r. posiadał je Franciszek Ledóchowski i opłacał kwarty 1997 złp. 24 gr. a hyberny 149 złp. 1 gr. Na sejmie z 1773 5 r. Stany Rzpltej nadały te dobra narodowe w emfiteutyczne posiadanie Mikołajowi Leduchowskiemu. Sstami grodowymi włodzimiorskimi byli kn. Michał Konstantynowicz 1446, Paszko Dachnowicz 1452 r. , kn. Aleksander Sanguszkowicz za Kazimierza Jagiel. , Olizar Szyłowicz 1461, Iwan Jursza 1488 9, Wojciech Kuczukowicz 1494 5, Wasil Chreptowicz 1495 1501, kn. Juri Iwanowicz 1502, Fedko Januszkiewicz 1503 5, kn. Wasil Andrejowicz Połubiński 1506 7, Fedko Januszewicz 1507 8, kn. Andrzej Aleksandrowicz Sanguszko od 1508 28, ko. Fedor Andrejewicz Sanguszko od 1531 48, Piotr Kiszka 1548 50, kn. Wasil Konstanty Ostrogski 1551 77, kn. Aleksander Konstantynowicz Ostrogski 1580, kn. Wasil Konstanty Ostrogski 1588 1605, ks. Janusz Konstantynowicz Ostrogski 1605 20, ks. Adam Aleksander Sanguszko do 1625, ks. Jerzy Zasławski 1636 r. Dalej sstami byli Wojciech Czacki, Władysław Krzyszkowski, Ledóchowscy, Gabryel i Daniel Stępkowscy. Jako podstarościch wymieniają źródła Stanisława Grajewskiego, Wasila i Fedora Hulewiczów, Gabryela Iwanickiego, Aleksandra, Fedora i Konstant. Koryatowiczów, Kacpra Kozłowskiego, Pawła Orańskiego, , Michała i Wasila Pawłowiczów, Jana Przylepskiego, Michała Przyweredowskiego, Baltazara Rajeckiego, Andrzeja Romanowskiego, KazimierzaStanisława Steckiego, Samuela Turobojskiego, Romana Wielhorskiego, Aleksandra i Jana Wojnarowskich, Michała Woronieckiego, Teodora Zaborowskiego i Mikołaja Żabokrzyckiego. Z wójtów znani są Ludwik Fiedko 1521, Iwaszko Detkiewicz i Michał Dubnicki, z horodniezych Jeśko Seniuta 1513 18, z sędziów zaś Tichno Kisiel 1545 r. . Jako podkomorzowie włodzimierscy występują w dokumentach Andrzej Aleksander Siemaszko 1569 r. , kn. Patrycy Kozika 1576 r, Jan Bokiej Pieczychwostski, Koman Gostski, Adam Prusinowski, Jerzy Puzyna, Ksawery Wielhorski. Krótki opis W. z widokiem podał Tygodnik Illustr. 1860 r. , t. , 406. Obszerną monografią miasta w związku z historyą eparchii wołyńskiej wydał M. Teodorowicz Poczajów, 1893. Włodzimierski powiat, położony w zachodniej części gub. wołyńskiej, graniczy od płn. z pow. brzeskim gub, grodzieńskiej, od wschodu z pow. kowelskim i łuckim, na płd. z pow. dubieńskim, na płd. zach. z Galicyą a na zach. z pow. hrubieszowskim i chełmskim gub. lubelskiej i z pow. włodawskim gub. siedleckiej. Zajmuje 1148 mil al. w. kw. , podług obliczenia zaś Strjelbickiego 11675 mil al. 56503 w. kw. ziemi t. j. 588575 dzies. i 455 w. kw. znaczniejszych wód. Północna część powiatu jest niska i nosi charakter Polesia, południowa natomiast dosyć wyniosła. Odnoga gór Karpackich, stanowiąca w Galicyi dział wodny pomiędzy wierzchowinami Bugu i Styru, wchodzi do płd. części powiatu, pomiędzy wsiami Kniaże i Kwasowo, na zach. od Drużkopola i rozgałęziając się kieruje się na płn. wsch. Główna gałęź dosięga najwyższej wysokości pod mstkiem Horochowem, kieruje się ku płn. , koło źródeł rz. Ługu do wsi Zaturce i przechodzi do pow. łuckiego. Zachodnie rozgałęzienia tej odnogi rozpościerają się pomiędzy Ługiem i jego dopływami, obniżając się ku rzece, tworzą lewy urwisty brzeg Ługu i Świniuchy. Północna część powiatu jest niska, pokryta błotami, które często zarastają nieprzebyte lasy. Najbardziej błotnista połać powiatu zaczyna się od wsi Bieńdugi i przylega, po większej części, do prawego brzegu Bugu, W tej części powiatu pomiędzy błotami znajdują się rozrzucone grupami niewielkie jeziora; tak np. około mstka Szacka znajduje się do 12, około wsi Zhorzany 10, około mstka Jeziorany Ozierany 6 jeziór. Największym jeziorem w powiecie jest jezioro Switiaź przeszło 20 w. kw. , przy wsi t. n. , i jez. Pulemickie do 14 w. kw. . Gleba przeważnie piaszczysta i błotnista, tylko w płd. wsch. części gliniasta i w niewielkiej ilości czarnoziemna. Z rzek powiatu spławną jest tylko Bug, oddzielający powiat od Królestwa, na którym urządzonych jest kilka przystani, z tych najważniejsza w Uściługu. Inne rzeki należą do powiatu tylko wierzchowinami, jak np. Ług dopł. Bugu, w płd. części powiatu, Prypeć dopł. Dniepru bierze początek z jezior i błot w pobliżu wsi Hupoły, Turya dopływ Prypeci, wypływa pod wsią Zaturce. Lasy znajdują się przeważnie w północnej części powiatu i zajmują do 159600 dzies. W części poleskiej lasy są sosnowe, w części płd. liściaste. W 1885 r. było w powiecie 183273 mk. w 1861 r. tylko 135741, w tej liczbie podług stanów 615 szlachty dziedzicznej, 146 osobistej, 1025 stanu duch. prawosł. świeckiego, 7 zakonnego, 14 katol. , 29 żydowsk. , 56 kupców, 13116 mieszczan, 51 cechowych, 19 obywat. honorow. dziedz. , 7 osobist. , 147078 włościan, 9695 kolonistów, 996 Czechów kolonistów i 3 żydów rolników, 361 wojska nieregularnego, 3523 żołnierzy urlop. , 5499 żołn. dymis. i ich rodzin, 1314 cudzoziemców, 80 innych stanów. Podług wyznań w t. r. było w powiecie 145144 prawosł. , 3 rozkol. , 18209 katol, 6968 ewang. , 996 husytów czeskich, 33 baptystów, 11920 żydów. W tymże roku urodziło się 9725 dzieci 129 niepraw. , zmarło. 7822 osób, przyrost zatem ludności wynosił 1903 dusz. Zawarto 2057 małżeństw. W powiecie znajduje się w ogóle 669 miejscowości zamieszkałych, mających 30100 dm. włośc. i 4738 należących do innych stanów. Pod względem religijnym było w powiecie 197 cerkwi 30 murow. , 9 kaplic 2 mur. , 1 monaster męzki Żahorowski, 14 kościołów katol. 10 mur. , 3 kaplice 2 murow. , 2 kościoły ewang. drew. i 22 domów modlitwy ewang. drew. , 6 synagog 4 murow. i 32 domy modlitwy żydowskie 2 murow. . Kościoły katolickie tworzą deka nat włodzimierski, mający 13 parafii Horochów. Włodzimierz, Włodzimierz podominikański, Litowiż, Łokacze, Poryck, Zabłotce, Swojczów, Sielec, Korytnica, Koniuchy, Zaturce i Kisielin. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, zwłaszcza zaś w południowej części powiatu. Pod rolą. znajduje się do 275220 dzies. W 1885 r. zasiano 17629 czetw. pszenicy ozimej, 67 jarej, 42179 żyta, 31784 owsa, 12171 jęczmienia, 6744 tatarki, 546 prosa, zasadzono 61362 czetw. kartofli; zebrano 123503 czetw. pszenicy ozimej, 223 jarej, 239499 żyta, 153229 owsa, 62708 jęczmienia, 22304 tatarki, 13650 prosa, 506435 kartofli. Zbiory nietylko w zupełności zaspakajają potrzeby miejscowej ludności i gorzelni ale pozostaje jeszcze nadmiar, wywożony za granicę. Pod łąkami znajduje się do 95603 dzies. ; najlepsze łąki są w połudn. części powiatu. Hodowla bydła dość rozwinięta. W 1885 r. było w powiecie 44350 sztuk koni, 75226 bydła rogatego, 65693 owiec zwyczajnych, 18071 rasy poprawnej, 54477 trzody chlewnej, 272 kóz i 4 osły. Przemysłem rękodzielniczym w t. r. zajmowało się w powiecie bez miasta 3319 osób 2431 majstrów, 291 czeladników, 597 uczniów. Przemysł fabryczny słabo jest rozwinięty, było bowiem w t. r. w powiecie 52 fabryk i zakładów przemysłowych, zatrudniających 204 robotników i produkujących za 306361 rs. Najwa żniejsze 6 gorzelni z produkcyą 280110 rs. , 13 browarów piwnych 10113 rs. i 2 huty szklane 6990 rs. . Handel wewnętrzny ześrodkowywa się na 17 jarmarkach, w ogóle niezbyt ożywionych; handel zagraniczny ułatwia komora w Drużkopolu. Pod względem administracyj nym powiat dzieli się na 4 okręgi policyjne Uściług, Łokacze, Horochów i Luboml, i 23 gmin Bereżce, Bramy, Chorów, Chotiaczew, Hołowno, Hrybowica, Huszcza, Kisielin, Kory tnica, Krymno, Kupiczew, Luboml, Mikulicze, Nowydwór, Olesk, Podbrzezie, Poryck, Pulma, Skobiełka, Świniuchy, Szack, Werba, Zhorzany. Pod względem sądowym w Włodzimierzu jest zjazd sędziów pokoju, do którego należą 4 re wiry w Włodzimierzu, Uściługu, Horochowie i Lubomli. Inkwirenci sądowi są w Włodzimierzu, Lubomli i Horochowie. Oprócz Włodzimierza w powiecie są następujące miasteczka Drużkopol, Horochów, Jeziorany Ozierany, Kisielin, Korytnica, Kulczyny, Luboml, Łokacze, Mila. tyn, Opalin, Ozdziutycze, Poryck, Świniuchy, Uściług. Pod względem komunikacyjnym w płn. części powiatu, przez gminy Bereżce i Luboml, przechodzi linia dr. żel. nadwiślańskiej. Trakty pocztowe idą od Uściługa przez Włodzimierz do Łucka i dalej i z Włodzimierza przez Turzysk do Kowla. J. K Za Banią Z. Zaajdarowka, wś nad rzką Ajdarą, , pow. starobielski gub. charkowskiej, gm. Osinowa, 220 dm. , 1175 mk. Zababie 1. folw. , pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Rudniki, należy do dóbr Sielec, Golczów. 2. Z. al. Kozły wś włośc. nad rzką Bias, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Rudniki, o 8 w. od Prużany, 57 dm. , 671 mk. , 1333 dzies. ziemi włośc. 560 łąk i past. . 205 nieuż. . 3. Z. , dobra, tamże, własność Golczów, 987 dzies. 252 łąk i pastw. , 6 nieuż. . 4. Z. , uroczysko, w pow. pińskim, wspomniane w dokum. w. XVI, w okolicy wsi Porzecza, dziś gm. Porzecze ob. Piscew. kn. , 328. 5. Z. , wś i dobra, pow. rohaczewski, gm. Rudnia Stara o 12 w. . Wś posiada zapasowy śpichlerz gminny; dobra, od 1873 r. Kuźniecowych, 1327 dzies. 42 roli, 102 łąk, 1098 lasu. J. Krz. A. Jel. Za Babką, wzgórze 211 mt. wśród lasów, w Mostach Wielkich, pow. żółkiewskim, na 41 50 wsch. dług. a 50 15 płn. szer. Karta wojs. , 5, XXX. Zabaczew, ob. Zaboczew. Zabaczyny, pow. prużański, ob. Zabogonie. Zabadowska Wólka, ob. Zabudowska Wólka. Zabagna, niem. Zabagno, folw. do Swaro żyna, pow. tczewski, st. pocz. i kol. Swarożyn, o 25 klm. odl. , par. kat. Tczew; 207 ha 189 roli or. i ogr. , 2 łąk, 14 pastw. , 06 lasu, 1 nieuż. , 0 4 wody. Czysty dochód z gruntu w 1885 r. 1533 mrk. Tegoż roku było tu 8 dm. , 111 mk. Dziedzic v. Paleske. Kś. Fr. Zabagnie 1. wś, pow. olkuski, gm. i par. Wolbrom. W 1827 r. było 5 dm. , 40 mk. , par. Wojkowice. 2. Z. al. Królowa Góra, nazwa miejscowości na obszarze Grabowa, w pow. augustowskim. Zabagnie, folw. dóbr Gierołcice, w pow. kluczborskim. Zabajka, wś, pow. rzeszowski, w piaszczystej, lasem sosnowym pokrytej równinie, 235 mt. n. p. m. , przy gościńcu z Rzeszowa 15 klm. do Głogowa 37 klm. , ma wólkę Piaski w stro nie północnej i liczy 77 dm. i 398 mk. 199 męż. , 199 kob. rzym. kat. Pos. tabularna Kar. Holzera wynosi 2378 mr. , między którymi jest 1780 lasu. Istnieją tu 4 karczmy, gorzelnia, browar, młyn, tartak i 2 dwa folwarki, parafia rzym. kat. w Mrówli. Wś ta została założoną może dopiero w XVIII w. , gdyż jej w spisach poborów z poprzednich wieków nie ma, chyba że byłaby osadą zwaną w spisach pobor. z r. 1581 Ogniwnem. Graniczy na płn. z Głogowem, na zach. z Budami, na wsch. z Sośniówką a na płd. z Wolą Cichą. Mac. Zabajki, wś, pow. rzeszowski, ob. Zabajka. Zabajliszki 1. wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Michajłowo, okr. wiejski i dobra, hr, Mostowskich, Cerkliszki, o 6 w. od gminy, 56 dusz rewiz. 2. Z. , wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany, okr. wiejski i dobra skarbowe Mile, o 12 w. od gminy, 3 dusze rewiz. Zabaka, wś włośc. i zaśc. nad jez. t. n. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Jewie o 3 i 2 w. , o 11 i 12 w. od Trok. Wś ma 3 dm. , 53 mk. katol, zaśc. 2 dm. , 16 mk. t. wyzn. w 1865 r. 20 i 4 dusz rewiz. . Zabałucie, przyl. dóbr Hanuta, w pow. święciańskim. Za Banią, część Młodiatycza, w pow. kołomyjskim. Zabara 1. wś, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gm. Przyłuka, o 58 w. od Berdyczowa. 2. Z. , karczma, pow. hajsyński, gm. Kropiwna. 3. Z. , karczma, pow. latyczowski, gm. Susłowce, par. Nowy Konstantynów, przy trakcie z Nowego Konstantynowa do Czechów. 4. Z. , karczma, pow. lityński, par. Sieniawa. 5. Z. , karczma, tamże, gm. Chmielnik. 6. Z. Zaajdarowka Zaajdarowka , osada. pow. nowogradwołyński, . Żołobne, ma 577 dzies. ziemi dworskiej. Należała niegdyś do dóbr berezdowskich ks. Jabłonowskich, obecnie ma kilku właścicieli. 7. Z. Korecka, folw. , pow. nowogradwołyński, gm. Korzec, ma gorzelnia. Dobra, do których należą wsi Poddubce, Trostenice, Bohdanówka i Babin, w ogóle 1106 dzies. ziemi dworskiej, należały niegdyś do Korea. Nabyte od Jerzego ks. Lubomirskiego, syna Teresy z ks. Czartoryskich, przez Małyńskich i dziś do nich należą, . 8. Z. , folw. i 3 karczmy, pow. Ostrogski, o 35 w. na płd. od Ostroga, gdzie się trzy granice Borowicy, Borowiczki i Kaletyniec schodzą, przy drodze ku Lachowcom. Folw. z jedną karczmą, należy do Bron. Mogielnickiego, gleba czarnoziem pszenny II kl. ; druga do Kaletyniec Artura Pinińskiego, trzecia do Bołozówki hr. Chodkiewiczowej. 9. Z. , pow. radomyski, ob. Teklinówka 2. 10. Z. , futor, pow. Winnicki, gra. Pików, o 35 w. od Winnicy, 11 mk. 11. Z, wś, pow. żytomierski, gm. Andruszówka, par. praw. Halczyn Wielki o 4 w. , katol. Kotelnia, na płn. zach. od Niechworoszczy, przy drodze z Kotelni do Czerwonej. 12. Z. , ob. Zabary. Zabaranie, folw. , pow. garwoliński, gm. i par. Żelechów, ma 3 dm. , 12 mk. , 166 mr. Zabarole, wś i folw. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Jewie o 8 w. , okr. wiejski Aleksandryszki, 40 dusz rewiz. ; własność Jazdowskich. Za Barówką, karczma koło Załukwi, obsz. dwor. Kryłos, pow. stanisławowski. Zabarskie, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, wspomniane w dok. XVI w. , w okolicy wsi StareKoni, dziś gm. Moroczno. A. Jel. Zabartowo, jezioro we wsi t. n. , w pow. wyrzyskim. Wypływa z niego rzeka Rokitka, prawy dopływ Noteci. Zabartowo 1. w dok. Zabortowo, Sabastowo, niem. Sabarten, wś gosp. nad rz. Rokitką, , w pow. wyrzyskim, obw. urz. i urz. st. cyw. Mrocza, stac. kol. żel. w Nakle, poczta w Więcborku, szkoły w miejscu, kościół par. katol. w miej scu, ewang. w Więcborku, sądy w Łobźenicy i Pile. Obszaru 1227 ha, 41 dym. , 397 mk. 46 ew. . 2. Z. , probostwo, tamże, 1 dym, 25 dusz. W r. 1279 nadane klasztorowi w Lądzie. Od r. 1288 należało do arcyb. gnieźn. , którzy też tam wystawili kościół p. w. św. Jakuba. Przed 30 laty zbudowano kościół murowany z wieżą, który poświęcił Paweł Morachowski, dziekan bydgoski. W. Ł. Zabary 1. słobódka, pow. bałcki, gm. Bohopol o 8 w. , odl. o 88 w. od Bałty, ma 29 osad, 450 mk; należy do Sobańskich. 2. Z. , karczma, pow. hajsyński, gm. i par. Granów, przy trakcie z Kitajgrodu do Rachen Sobowyh. 3. Z. , przys. wsi Gadomki, w pow. kaniowskim. 4. Z. al. , część wsi Krasnopołki, w pow. kaniowskim. 5. Z. , wś, pow. Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 159. rówieński, gm. Niemowicze, par. praw. Tynne o 3 w. . Zabaszewicze, wś i dobra, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hlewin, o 22 w. od Borysowa, gdzie też parafia katol. , przy drodze z Berezyny Luboszańskiej do Borysowa, dawne dziedzictwo Wańkowiczów. Wś ma 26 osad, 250 mk. , 1800 dzies. ziemi włośc. Cerkiew paroch. p. wez. Opieki N. M. P. W r. 1667 i 8 zapisał jej Krzysztof Jagiełłowicz dwie włóki ziemi, wstęp do lasów i mlewo bez miarki. Filie; w Słobódce p. w. św. Trójcy; w Siemieńkowiczach Wniebowzięcia N. M. P. i w Zaruczu św. Anny. Przeszło 1000 parafian. Dobra, w części Piotra Wańkowicza, razem ze Słobódką i Polelinem maja około 444 włók; w części zaś Floryana Wańkowicza 215 włók. W części pierwszej lasy zachowane bardzo starannie. Dużo niedźwiedzi i łosi, są. też bobry. Grunta w ogóle piaszczyste, nieurodzajne, łąk obfitość. D. 26 listop. 1812 r. , gdy wojska russkie dążyły pod Borysów by sfor sować tam przeprawę Francuzów, gen. Czyczagow stanął w Z. z główną kwaterą i wysłał ztąd w awangardzie gen. O Rurka. A. Jel. Zabaszowka al. Zabaszewicze, Zabaszewiczy i wś nad rz. Rową. , pr. dopł. Berezyny, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hlepar. prawosł. Zabaszewicze, o 22 w. od Borysowa, ma 9 osad; grunta lekkie, łąk dużo. A. Jel. Zabaszycha, wyniosłość, pow. zbaraski, ob. Sabaszycha. Zabawa 1. os. leś. , pow. warszawski, gm. Wawer, par. Praga. 2. Z. , os. , pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Kaszewy. Zabawa 1. dobra, pow. kobryński, w 2 okr. pol. , gm. Wierzcholesie, o 18 w. od Kobrynia, 1001 dzies. 200 łąk i pastw. , 649 lasu; własność Juszkiewiczów. 2. Z. , chutor, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Porozowo, o 25 w. od Wołkowyska, własność Oświatyńskich, 25 dzies. roli orn. Zabawa, karczma, pow. żytomierski, na pograniczu pow. berdyczowskiego, przy drodze z Berdyczowa do Chmieliszcz. Zabawa, szczyt górski 824 mt. , na obszarze Rajczy, w pow. żywieckim, nad pot. Kołojówką, dopł. Soły. Zabawa, potok, prawy dopływ Wisły, pow staje w Lednicy Górnej, w pow. wielickim, pły nie przez Zabawę, Małąwieś, Węgrzce, Kokotów i Szczurów, z lew. brz. przyjmuje Srawę. Bieg potoku szybki, gdyż wzgórza z których wypływa wznoszą, się 436 mt. zaś ujście tylko 197 mt. Długi około 9 klm. Karta wojs. , 5, XXII i 6, XXII. St. M. Zabawa 1. karczma, obsz. dwor. Wysocko, pow. brodzki. 2. Z. , karcz. , obsz. dwor. Bobulińce, pow. buczacki. 3. Z. , karcz. , obsz. dwor. Uniatycze, pow. drohobycki, 4. Z. , kolonia i leśniczówka w Susznie, pow. Kamionka 12 Zabartowo Zabary Zabaszewicze Zabaszowka Zabaszycha Zabawa Zabaranie Zabaranie Zabarole Zabarskie Zabawka Zabelków Zabelsmuehl Zabełcze Zabawa Zabawa Strumiłowa 5. Z. , część Winnik, pow. lwowski. Zabawa 1. leśnictwo, w pow. szremskim, okr. urz. i urz. st. cyw. w Książu, st. kol. w Chociczy Falkstaett, poczta w Jaraczewie, szkoła i par. kat. w Chwałkowie, sąd w Szremie, 1 dym, 15 dusz. 2. Z. , karczma w Smolicach, pow. krobski gostyński. Dziś nie istnieje. W. Ł. Zabawa 1. wś, w pow. wielickim, 3 klm. na płn. wsch. od Wieliczki, przy gościńcu do Nie połomic. Okolice ma pagórkowata, wznies. 267 mt. n. p. m. Wraz z obszarem większej posia dłości St. Niedzielskiego liczy 49 dm. i 310 mk. 155 męż. , 155 kob. rzym. kat. Należy do parafii w Wieliczce. Pos, więk. ma cegielnię i 212 mr. obszaru, przeważnie urodzajnej roli; pos. mniejsza 133 mr. roli, łąk i pastw. Za Długosza była ta włośc dziedzictwem Wawrowskich h. Półkozic; miała 8 łanów kmiecych, karczmę, 3 za grody, młyn i dwa dwory szlacheckie L. B. , I, 73. W r. 1581 pisali się dziedzice Zabawskimi. W spisie pobor. Pawiń. , Małop. , 66 poda no 6 półłanków kmiecych i 2 zagrody bez Graniczy na płd. z Lednicą Górną; , na wsch. z Węgrzcami, na płn. ze Śledziejowicami a na zach. z Bogucicami. 2. Z. , wś, w pow. brzeskim, leży w równinie na lewym brzegu Dunajca, na płn. od Radłowa. Ma dwie wólki położone na płn. Podwale 35 dm. i Zdarzec 75 dm. ; sama wieś główna liczy 17 dm. Ludność ogólna 630 osób 304 męż. , 326 kob. , 607 rzym. kat. a 23 żydów. Par. w Radłowie. Wś była własnością, biskupów krakowskich Pawiński, Małop. , 235. Graniczy na płd. z Żydówką, , na płn. z Zdrochcem, na zach. z Rudą Wałem. Mac. Zabawina, grupa domów w Dobrej, pow. dobromilski. Zabawka al. Wygoda, fol. , pow. łomżyński, gm. Drozdowo, par. Piątnica, odl. 6 w. od Łomży, należy do dóbr Jeziorki, ma 91 mr. Włościanie mają, 66 mr. Zabawka 1. zaśc. pryw. nad bezim. strum. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 81 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. starow. 2. Z. , fol. i karczma, przy gośc. targowym z Dudzicz do Mińska, pow. miński, gm. Samochwałowicze, o 13 w. od Mińska, należy do domin. Ignatycze; gruntażyzne, szczerkowe, miejscowość lekko falista. 3. Z. , folw. , pow. słucki, w 3 okr. pol. i par. katol. Kopyl, gm. Teladowicze, o 45 w. od Słucka, własność Henrycych, 1 1 2 włóki. A. Jel. Zabawka, przyl. gm. Dzibułki, pow. żółkiewski. Zabawy, wś, pow. mohylewski, gm. Cerkowiszcze, ma 19 dm. , 104 mk. , z których 22 kobiet zajmuje się wyrobem płótna, 25 mężczyzn powroźnictwem. Zabelhof, dobra koronne, w okr. tukumskim, pow. talseński, par. Zabeln. Zabelin 1. Zabielin al. Izabelin, zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Krasne Łuki, o 44 w. od Borysowa. 2. Z. , mylna nazwa folw. Izabelin meńskim, gm. Pereżyry, własność Józefa Siemi radzkiego. A. Jel. Zabelków al. Zabełków, niem. , wś i dobra, pow. raciborski, par, kat. w miejscu, ew. w Raciborzu. Wś ma 396 ha 329 roli, 9 łąk, 7 lasu, 160 dm. , 1047 mk. 1 ew. . Dobra mają 162 ha 121 roli, 25 łąk, 12 lasu, 1 dm. , 27 mk. katol. Wieś poprzednio należała do par. w Gorczycach Wielkich i miała tylko kaplicę filialną. W ostatnich czasach wzniesiono tu kościół i urządzono parafią. Par. Z. , dek. raciborskiego, miała 1869 r. 1316 katol. , 22 ewang. , 15 izr. , mstko na praw. brzegu rz. Abawy, w okr. tukumskim, pow. talseński Kurlandya, w głębokiej dolinie, otoczonej malowniczemi wzgórzami, odl. jest o 96 w. na płn. zach. od Mitawy a 14 w. od Kandawy Kandau, wzn. 283 st. npm. , posiada 3 ulice, 32 dm. , aptekę, szkołę, kościół paraf. ewang. , 2 domy modlitwy żydowskie, do 800 mk. W mstku odbywają się 3 niewielkie jarmarki. Pod miasteczkiem znajdują się nieznaczne ślady dawnego obronnego zameczku, o którym nie przechowało się wspomnień historycznych. Podług pieśni ludowej istniał on jeszcze w 1510 r. i przebywał wówczas w nim w. mistrz Walter Pletenberg. W pobliżu Z. znajdują się dwa wzgórza, z których jedno zowie się mogiłą szwedzką, drugie ruską. Porów. Cabeln. Zabelsmuehl 1. os. młyńska, pow. wałe cki, st. pocz. i par. kat. Lubianka, 32 ha 13 roli or. , 5 łąk, 1 dm. , 9 mk. ewang. 2. Z. , leśn. do nadleśn. Plitnicy, pow. wałecki, par. kat. Jastrowie, 1 dm. , 11 mk. Kś. Fr. Zabełcze, wś nad Wisłą, pow. janowski, gm. Kosin, par. Borów, odl. 30 w. od Janowa a 3 w. od Zawichosta, ma 23 dm. , 188 mk. , 120 mr. Wś ta wchodziła w skład ststwa zawichoskiego i aż do początku obecnego stulecia leżała na lewym brzegu Wisły, która płynęła poprzednio tak, iż oddzielała Z. od Kosina, lecz około r. 1820 zmieniła kierunek i odłączyła Z. od dawnej ziemi sandomierskiej. Mimo to do r. 1867 zaliczano Z. i Janiszów do pow. sandomierskiego dawnego. Zabełcze, wś, w pow. nowosądeckim, par. rzym. kat. w Wielogłowach, leży 28 klm. na płn. od Nowego Sącza, na praw. brzegu Dunajca. Okolicę ma ku wschodowi podgórską i lesistą, na zachód zajmuje porzecze wznies. 275 mt. n. p. m. Składa się wraz z obszarem dworskim z 28 dm. i liczy 236 mk. 113 męż. , 123 kob. , 227 rzym. kat. i 9 izrl. Pos. tabularna Gust. Romera ma 149 mr. roli, 4 mr. łąk, 2 mr. 1427 sąż. kw. ogrodu, 6 mr. pastwisk, 43 Zabawina Zabelin Zabiały Zaberwecki Zabereże Zabiała Zabestwino Zaberbecze Zaberdowo Zaberestki Zaberezie Zaberezyński Zaberbecze mr. lasu, 1 mr. 294. kw. stawów i moczarów; 1 5 mr. nieuż, i 1314 s. kw. parcel budowlanych, pos. mn. 202 mr. roli, 12 mr. łąk i ogr. , 42 mr. pastw. i 10 mr. lasu. Wś tę, w parafii Wielo głowy, wymienia Długosz L. B. , I, 373. W r. 1581 Zabelcze Jana Brańskiego miało 4 łany kmiece, 5 zagrod. z rolą, czynszownika, 4 kom. z bydłem i 6 kom. bez bydła. Graniczy na płd. z Roszkowicami, na zach. z Naściszową a na płn. z Wielopolem. Mac. Zaberbecze al. Zaberbecie, folw. , pow. bielski, gm. Sitnik, par. Biała, ma 1 dm. , 4 mk. , 350 mr. Zaberdowo, wś i folw. nad rzką Mczawką, dopł. Mołczadzi, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Rajcy, o 3 mile od Nowogródka. Wś ma 14 osad; folw. , dziedzic two Wereszczaków, około 43 włók; grunta lekko faliste, urodzajne. A. Jel. Zaberestki, wzniesienie 251 mt. w Rudeńku Lackiem, w pow. brodzkim Karta wojs. , XXXII. Zaberezie, ob. Zabrzeź. ZaberezyńskiOsów, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gra. Wielatycze, o 37 w. od Borysowa. A. Jel. Zabereże 1. część Pniowa, w pow. nadworniańskim. 2. Z. , wś, pow. stanisławowski, 15 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urzędu poczt. w Stanisławowie. Na płn. leżą Iwani kówka w pow. bohorodczańskim i Chomiaków, na wsch. Tyśmieniczany obie w pow. stanisła wowskim, na płd. Grabowiec, na płd. zach. Horocholina, na płn. zach. Pochówka wszystkie trzy w pow. bohorodczańskim. Wzdłuż granicy wsch. płynie na małej przestrzeni Bystrzyca Czarna, a na znaczniejszej przestrzeni Łukawiec, lewoboczny dopływ Bystrzycy Cz. Zach. część obszaru przepływa Horocholina. Wszy stkie 3 rzeki płyną od płd. na płn. wsch. Zabu dowania wiejskie leżą na płn. Obszar między Łukawcem a Horocholiną jest lesisty. Własn. więk. ma roli or. 18, łąk i ogr. 229, pastw, 6 mr. ; wł. mn. roli or. 404, łąk i ogr. 1183, past. 19 mr. W r. 1880 było 70 dm. , 475 mk. w gm. , 3 dm. , 21 mk. na obsz. dwor. 9 obrz. rz. kat. , 462 gr. kat. , 25 wyzn. izrael. ; 460 Rusi nów, 36 Polaków. Par. rz. kat. w Nadwórnie, gr. kat. w Tyśmienicach. We wsi jest cerkiew i szkoła jednoklasowa. 3. Z. , grupa domów i folw. w Ladzkiem koło Tyśmienicy, pow. tłumacki. Lu. Dz. ZaberweckiOstrów, leśne uroczysko śród bagien zwanych Zaberweckiemi, pow. mozyrski, w gm. Dziakowicze, w okolicy wsi Kuźmicze, należał niegdyś do kn. Słuckich. Kn. Symon Olelkowicz nadał w r. 1572 Zaberwecki Ostrów cerkwi św. Barbary w Słucku ob. Sobr. drew. akt. i hram. minsk. gub. , wyd. Siemionowa z r. 1848, str. 29, 23. A. Jel. Zaberweckie Błoto, bagna lesiste, w pow. mozyrskim, gm. Dziakowicze, w okolicy wsi Kuźmicze; o niem wzmianka w dokum. XVI w. Ob. Zaberwecki Ostrów. A. Jel. Zabestwino, dwór, pow. witebski, własność Leonory Podarewskiej, 30 dzies. Zabiała, przyl. Oleszyc, w pow. cieszanowskim. Zabiały 1. wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , gm. Ginteliszki, o 37 w. od Telsz. 2. Z. , pow. dzisieński, ob. Zabiele. 3. Z. al. Zabieły, wś i folw. ks. Radziwiłłów, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, o 21 w. od Słucka. Wś ma 16 osad; cerkiew paroch. p. wezw. Wniebowzięcia N. M. P. , uposażona z dawnych zapisów około 5 włók; filia w Stepkowie; około 1700 parafian. Folw. do 1874 w ordynacyi kleckiej, odtąd przez ugodę rodzinną w ordynacyi nieświeskiej, ma około 9 włók; miejscowość lekko falista, grunta lekkie. 4. Z. , wś i dobra nad Dryssą, pow. drysieński, odl. o 18 w. od Dryssy a 20 w. od Dzisny, posiadają kościół paraf. katol. , p. w. św. Jerzego, w w. kosztem Szczyttów wzniesiony. Parafia katol. , dekanatu dryskosiebieskiego, 3240 wiernych. Kaplice Justyjanowo, Gromoszcze, Kniażyce, Ziabki, Klimowszczyzna, Polzyno i Szezerbinkowo. Dziedzictwo niegdyś wygasłej, już dziś rodziny Szczyttów h. Radwan, z których pierwszy Hrehor Siemionowicz zaczął się pisać Zabielskim. Dobra te graniczyły wówczas, w górę rz. Dryssy na wschód z Borkowiczami, własnością burmistrza Fiedora Ostafiejewicza, Kamionką, dziś Hłasków, na płd. z dobrami Wodwą Ludmiły Hrehorowny Mirskiej, na zach. z Leszczyłowem, własnością Wasila Pietraszkiewicza, na płn. przez rz. Dryssę, z Okaciewszczyzną, nazwaną później Wołyńcami, własnością cerkiewną kniażodworską cerkwi św. Mikołaja na zamku połockim, i Kniażycami Tychna Hłaski, dziś Swołyńskich. W 1585 r. nastąpił dział dóbr pomiędzy braćmi Szczyttami, wskutek którego Z. dostały się Hrehoremu. W 1618 r. dziedzicem jest Aleksander Zabielski Szczytt, w 1635 własność syna jego Maryana, poczem przechodzi do syna ostatniego Jerzego Zabielskiego Szczytta, wojskiego połockiego, który wspólnie z żoną swą Anną z Hłasków zapisuje dobra dominikanom i wznosi dla nich w Z. kościół drewniany a gdy nabył w 1716 r. Wołyńce od Antoniego Niemirowicza Szczytta i tam funduje kościół z klasztorem, kościół zaś w Zabiałach został zniesiony. Dobra Z. , jako duchowne, przeszły na skarb. Dobra te składały się z następnych wsi Bondarewo, Czerkasowo, Czerny, Dziechciarowo, Dubrowka, Kowalewszczyzna, Konowalszczyny, Lutowszczyzna, Momonowszczyzna, Niewierowo, Podlipki. Podsudzie, Skoroda, Sokołowszczyzna, Snojki, Samujleńki, Szłyka, Trzypuki, Wydryn, Zabiały, Żołtow Zaberweckie Błoto Zabiczuny mstko Wołyńce i dwór Zabiały. W ogóle fundusz zapisany dla ks. dominikanów wynosił 433 chat, 1427 dusz rewiz. oraz 77 chat zastawnych, 215 dusz. A. Jel A, K Ł. Zabiczuny, wś, pow. nowoaleksandrowski, parafia Dusiaty, uwłaszczona od dóbr Osokno. Zabidów, słow. , węg. Zóbidó, wś na Węgrzech, w komitacie orawskim, pow. twardoszyńskim, leży w wśzkiej dolinie, nad pot. Zabidowczyk, lew. dopł. Orawicy dopł. Orawy. W r. 1890 było tu 134 dm. , 660 mk. Słowaków, 656 rz. kat. i 4 izrael. Obszar wynosił 3035 mr. Par. rzym. kat. w Terszczeni, sąd powiatowy i urząd pocztowy w miejscu, urząd podatkowy w Twardoszynie. W. H. Zabiegałowo, folw. , w pow. brodnickim, istniał jeszcze w r. 1817, należał do dóbr Komorowo. Dziś nie istnieje. Zabiegi 1 wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Budsław o 5 w. , okr. wiejski i dobra, 0kuszków, Iłowo, o 50 w, od Wilejki, 6 dm. , 64 mk. w 1865 r. 20 dusz rewiz. . 2. Z. , zaśc. i folw. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszezenice, o 62 w. od Borysowa, ma około 7 włók; własność Wojniczów. Grunta lekkie, łąk obfitość. A. Jel. Zabiejgi, wś włośc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki o 21 w. , okr. wiejski Bieniakonie, 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Remizowo. Zabiel, fol. nad rzką Białą, pow. koniński, gm. Rzgów, paraf. Królików, odl. od Konina 20 w. Zabielany 1. las na gruntach wsi Popudni, w pow. lipowieckim, w 3 okr. pol. , gm. Monastyrzyszeze. Na części kupionej przez Kondrackiego, założył tenże chutor, odl. o 68 w. od Lipowca i mająey 8 mk. 2. Z. al. Bielany, folw. na gruntach wsi Oleksiniec Podleśny, pow. proskurowski, okr. pol. i par. Satanów, gm. Juryńce, przy drodze z Iwankowiec do Wierzchowiec, ma 18 osad. Należy do hr. Ignatiewa. 3. Z. , pow. jampolski, ob. Izabelina. Leży między Horeszkówką i Hołoworusawą. Zabicie 1. wś i folw. , pow. lubartowski, gm. Tarło, par. Ostrów. Folw. należał do dóbr Brzeźnica Książęca, wchodzących w skład dóbr Lubartów, ma 510 mr. Wś ma 363 mr. W 1827 r. było 25 dm. , 132 mk. 2. Z. , wś nad rz. świder, pow. łukowski, gm. Prawda, par. Stoczek Łukowski, ma 26 dm. , 190 mk. , 780 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 103 mk. R. 1576 Andrzej Gozliński płaci tu od 10 zagrod. Pawiń. , Mazowsze, 221. 3. Z, wś, pow. radzyński, gm. Biała, par. Radzyń, ma 32 dm. , 257 mk. , 827 mr. W 1827 r. było 22 dm. , 162 mk. W r. 1531 wś Zabiele, w par. Kozirynek Radzyń, miała w części Piotra i Mikołaja Modrzewka 1 łan, 1 2 młyna. Jan Pawłowicz płaci od 1 2 łanu i 1 2 młyna. W r. 1552 Jan Pawłowicz od 2 ćwierci łanu i 1 koła a Mikołaj Modrzewski od 1 łanu. W r. 1580 Stan. Zabielski i od sąsiad od 7 włók, co sami orzą, fl. 3 gr. 15, od 7 zagrod, bez ról gr. 28, od 2 zagr. na rolach 12 gr. , od koła walnego dziedzicznego gr. 24. Stan. Ostrowski z włóki, co sam orze, gr. 15. Suma fl. 6 gr. 4 Pawiński, Małop. , 382, 393, 424. 4. Z. Wielkie i Z. Piliki, dwie wsi, pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Nowawieś. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 Z. Wielkie miały 18 dm, 108 mk. a Z. Piliki 10 dm. , 74 mk. W r. 1582 wś Zabiele ma 1 łan, 5 zagr. a Z. Piliki 1 łan, 6 zagr. Paw. , Mazowsze, 390. 5. Z. wś szlach. i włośc, pow. szczuczyński, gm. i par. Grabowo. W r. 1827 było 12 dm. , 74 mk. W r. 1577 wś Sulewo Zabielę leży w par. Białaszewo. Adryan Wojsław płaci tu od 1 2 łanu Pawiń. , Mazowsze, 362. W r. 1578 wś Z. , w par. Grabowo, ma 7 działów, obejmujących 16 1 2 łan. km. Największy dział ma 5 łan. Pawiń. , Mazowsze, 374. 6. Z. Pikuły, wś, pow. ostrowski, gm. Kamieńczyk Wielki, par. Czyżew. Mieszka tu drobna szlaehta. W r. 1827 było 2 dm. , 11 mk. W r. 1578 we wsi Zabielę, w par. Czyżewo, Sebastyan, Malcher, Jan i inni płacili od 8 1 2 łan. , 1 zagr. Pawiń. ,. Mazowsze, 401. 7. Z. , wś, pow. mławski, gm. i par. Unierzyrz, odl. 27 w. od Mławy, ma 6 dm. , 81 mk. , 164 mr. 8, Z. wś i folw. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Rzekuń; fol. w r. 1868 miał 1107 mr. ; wś 37 os. , 239 mr. W r. 1882 folw. uległ parcelacyi. Wś miała wtedy 185 mk. Mieszka tu drobna szlachta i włościanie. W 1827 r. było 15 dm. . 124 mk. R. 1578 były tu cztery działy szlacheckie, mające ogółem 8 łan. i 3 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 384. 9. Z. , wś, pow. kolneński, gm. Czerwone, par. Kolno, o 5 w. na zach. od Kolna, leży na wzgórzach piaszczystych szeroko panujących nad rozciągniętemi od zachodu i południa błotami rzeki Skiody, posiada szkołę początkową, 942 mk. , urząd gm. , przeszło 100 dm. i 4203 mr. obszaru. W 1827 r. było 98 dm. , 703 mk, Według lustracyi z r. 1564 wś królewska Zabielę, należąca do ststwa łomżyńskiego, miała wójtowstwa włók 6, Zygmunt August dodaje 2 włóki kmiece osiadłe i wszystkie przymiarki, co zeszło, kiedy pomierzano włóki kmiece, jest tych przymiarków kilka włók chełm. Właścicielem wójtowstwa był starosta łomżyński Lustr. , 4, 97. Lustracya z r. 1636 wykazuje na Zabielach 53 włók, w tem 8 wójtowskich, 1673 r. na 53 włók 8 wojtow. , 1 2 łanu wybranieckiego tylko 1 2 włóki zasianej, z której czynsz za owies, jaja, kapłony i jedną gęś wynosił 4 złp. 1 gr. W końcu XVII w. na wybraniectwie siedział niejaki Jan Witt. Po jego śmierci August, przywilejem z 19 czerwca 1700 r. nadaje półłanek wybraniecki Piotrowi Przytule; 30 czerwca 1750 r. August III dodaje do powyższego półłanka jeszcze łan je Zabiejgi Zabiegałowo Zabidów Zabiczuny Zabiele Zabielice Zabielin Zabielina Zabielino Zabielińszczyzna Zabieliszki Zabielne Zabielno Zabielowce Zabiełlów Zabiełocka Huta ; przywilej wydany na imię Macieja Przytulińskiego i Sylwestra Sekseińskiego. Powyższe nadania potwierdza Stanisław August 8 czerwca 1766 r. Wybrańcy byli obowiązani do płacenia 100 złp. rocznie, byli za to wolni od wszelkich innych opłat, mieli wolny wręb w lasach na opał, budowle i ogrodzenie, rybołówstwo w rzekach i jeziorach starostwa, paśnik w lesie; posiadali przytem prawo palenia gorzałki i piwa na swoją, potrzebę. W 1799 r. czynsz podwyższono na 183 złp. 16 gr. rocznie; w 1804 r. na 138 złp. 18 gr. W 1808 prefektura łomżyńska zażądała od nich pożyczki; gdy odmówili takowej, podwyższono im czynsz roczny na 150 złp. , mający być uiszczanym w marcu i wrześniu, w 1819 znajdujemy na wybraniectwie 4 posiadaczy. 2 Sekseińskich, Przytułę i Grzecha; siedzieli oni na 116 morg. 93 orn. i wysiewali 5 korcy jarz. i tyleź oziminy. Miał tu być kiedyś młyn na Pisnie. W 1819 r. znajdujemy na 106 włók 11 mr. magd. , 90 osad czynsz. , 4 wybranych, 2 chałupnik. i karczmę, razem 621 mk. 122 męż. , 131 kob, , dzieci starszych nad 10 lat 57 męż. , 60 kob. , młodszych 102 męż. , 75 kob. , 45 parob. , 29 dziew. ; 191 koni, 151 wołów, 178 świń, 149 krów, 271 owiec, 134 jał. Czynsz gromada płaciła w ilości 5152 zł. 9 gr. 40 złp. 4 gr. z gruntów, 28 zł. 20 gr. stroźowego, 1427 złp. 18 gr. pańszczyzny, 252 złp. 16 gr. 2 3 szel. za fury do Warszawy, 574 szefli berlńskieh, 6 1 2 mec żyta po 3 1 2 złp. szefel, za 861 szefli 10 mec owsa po 1 1 2 za szefel, za 43 gęsi po 1 złp. , 86 kapłonów po 1 2 złp. , 1280 jaj, po 20 gr. kopa; w czynsz zamieniono pańszczyznę i prestacyą. za rządu pruskiego po cenach ówczesnych. Włościanie zajmowali się, prócz gospodarstwa, furmanką, i trzymali swoim kosztem nauczyciela. Dziesięcinę oddawali do Kolna. Zabielę z Borkowem było oddanem w dzierżawę donacyjny Aleks. Żukowskiemu. Obecnie 1878 r. na Zabielach jest 4203 mr. 56 pręt. 2410 mr. 87 pręt. om. . Zabiele, jezioro, w pow. dzisieńskim, pod wsiami Kukisze i Zabiele. Zabiele 1. al. Zabiały, wś nad jeziorem t. n. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie o 5 w. , okr. wiejski Berezwecz, o 64 w. od Dzisny, przy dr. poczt. z Głębokiego do wsi Zalesia, 12 dm. , 88 mk. w 1865 r. 51 dusz rewiz. . 2. Z. , wś włośc, i folw. , pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Jaświły, o 51 w. od Białegostoku. Wś ma 69 dm. , 552 mk. , 1809 dzies. ziemi włośc; folw. , własność hr. Krasińskich, 129 dzies. 44 łąk i pastw. , 37 lasu, 3 nieuż. . 3. Z. , wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, o 70 w. od Rossień. 4. Z. , wś, pow. lepelski, własność Kazimierza Matkiewicza, 55 dzies. ; miejscowość wzgórzysta. Zabiele, wś, pow. szczycieński, st. p. Zabielice, wś wchodząjca w skład majoratu Łabno w pow. augustowskim, będzie to zapewne mylnie podana nazwa wsi Żabieckie al. Żabickie, w gm. Kuryanki, pow. augustowskim. Zabielin, ob. Zabelin, Zabielina, os. pustka na obszarze Janowa, w pow. katowickim. Zabielino, dobra, pow. sieński, od 1856 r. Połońskich, 167 dm. 33. Zabielińszczyzna, folw. , pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Słobodą Pereszowska, o 90 w. od Ihumenia, własność izraelity Morgolina, 19 włók; grunta lekkie. A. Jel. Zabieliszki 1. wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Dziewieniszki o 5 w. , okr. wiejski Milkuny, 29 dusz rewiz. ; należy do dóbr Giełóźe, Umiastowskich. 2. Z. , zaśc. nad jeziorem Podmiedzinie, pow. święciańskł, w 1 okr. pol. , o 22 w. od Święcian, 6 dm. , 44 mk. katol. 3. Z. , wś włośc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca o 12 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Rytenie, 15 dusz rewiz. 4. Z. , wś, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany o 9 w. , okr. wiejski Podworańee, 4 dusze rewiz. ; należała do Gregorowiczów. 5. Z. , dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol, gm. Wilkiją, o 47 w. od Kowna, własność Żodkiewiczów, 36 dzies. 1 1 2 lasu, 4 1 2 nieuż. . 6. Z, dobra i zaśc, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , gm. Kiejdany, o 49 w. od Kowna, własność Millerów, 774 dzies. 290 lasu, 9 nieuż. . W 1859 r. było tu 26 mk. , gorzelnia, piec wapienny. 7. Z, dwór, tamźe, o 50 w. od Kowna. Dobra Zabieliszki i Medeksze miały być nadane przez Kazimierza Jagielończyka Zabiełłom ob. Złota księga, . Zabielne, w pow. ciechanowskim, ob Milewo 1. . Zabielno 1. niem. Sabielnen, wś nad rzeką Konopczanką, pow. jańsborski, st. p. Drygallen. Por. Kupisze, 2. Z. , niem. Sabielnen, wś, pow. oleckowski, st. p. Gonsken. Zabielowce, wś włośc nad bezim. strugą, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Juraciszki, okr. wiejski Tokarzyszki, o 70 w. od Oszmiany a 48 w. od Dziewieniszek, ma 11 dm. , 67 mk. praw. , 52 kat. 57 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Boksztany. Zabielszczyzna 1. dobra, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol, gm. i par. Szaty, o 41 w. od Wiłko mierza, własność Stommów, 180 dzies. 40 lasu, 45 nieuż. . 2. Z. , pow. wiłkomierski, ob. Uszkopie 2. . Zabiełlów, kol. nad rz. Grabówką. , pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par, Drużbice, ma 10 dm. , 69 mk. , 162 mr. Wchodziła w skład dóbr Grabica. Zabiełocka Huta al. Rudnia, wś, pow. radomyski, w 2 okr. pol. , gm. Kiczkiry, par. praw. Zabiełocz o 5 w. , przy starym trakcie poczt. do Radomyśla, ma 56 mk. Od 1870 r. własność Zabiele Zabiełocze Pileckiej. W w. należała do dóbr monasteru Pieczerskiego w Kijowie. Zabiełocze al. Zabilocze, wś u wierzchowin rzki Biełki, pow. radomyski, w 2 okr. pol. , gm. Kiczkiry, o 14 w. na wsch. od Radomyśla, o 3 w. od szosy kijowskobrzeskiej, ma 1477 mk. , w tej liczbie 249 kat. , 63 ewang, i 131 żydów. W 1783 r. było tu 76 osad. i 546 mk. , a w 1863 r. 1245 mk. praw. , 84 kat. i 24 żydów. Włościanie, w liczbie 433 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1953 dzies. , ze spłatą po 1644 rs. 61 kop. rocznie. Posiada cerkiew, p. w. Archanioła Michała, wzniesioną w 1752 r. na miejsce dawniejszej. Do par. praw. należą wsi Niehrebówła o 3 w. i ZbiełockaHuta al. Rudnia o 5 w. W reg. pobor, wwdztwa kijowskiego z r. 1571 podana jako własność monasteru Pieczerskiego w Kijowie, który w 1628 r. płaci ztąd z 2 dym. , 1 ogr. Jabłonowski, Ukraina, 80. Na stępnie należała do dóbr metropolitów kijow skich, zajęta na skarb, nadana została przez ce sarza Pawła braciom Aleksandrowi, Konstante mu i Feliksowi Niemiryczom. Poczem roz drobniła się i przeszła w posiadanie wielu osób. Obecnie posiadają tu części Jeni 800 dzies. , towarzystwo fabryki zapałek 200 dzies. , Czajkiewiczowie 413 dzies. ziemi użytkowej, 605 lasu i 12 nieuż. , Kurmanowiczowie 83 ziemi uźytk. , 66 lasu i 3 nieuż. , Władysław Żołudź 1078 dzies. ziemi uźytk. , Woroniczowie 76 dzies. ziemi uźytk. , 90 lasu i 7 nieuż. , Milew scy 40 dzies. ziemi uźytk, , 21 lasu i 12 nieuż. i kilka drobniejszych części. Istniejąca tu fa bryka zapałek szwedzkich, dniową, założona przez Lewandowskiego w r. 1875 obecnie nieczynna, produkowała dziennie do 20000 pudełek i dawała zatrudnienie około 80 robotnikom w tej liczbie przeszło połowa kobiet. Wartość rocznej produkcyi wynosiła do 72500 rs. J. Kr. Zabiełowszczyzna al. Zabielin, folw. , pow. słucki, w 2 okr. pol. i par. katol. Kleck, gm. Siniawka, o 70 w. od Słucka; grunta urodzajne. Zabieły, pow. słucki, ob. Zabiały, Zabiełyszyn, wś i dobra nad rz. Pohorełką, pow. klimowioki, gm. Zabiełyszyn, o 30 w. od Klimowicz, 31 dm. , 253 m k. , zarząd gminy, cerkiew par. drewniana, szkoła ludowa, ambulatoryum wiejskie, zapasowy spichlerz gminny. odbywa się targ 24 czerwca. Dobra, od 1867 r. własność Chochowych, wraz z Krupnią i Surowem mają 3169 dzies. 610 roli, 210 łąk, 2000 lasu; 3 młyny wodneń 3 folusze dają 640 rs. Gmina obejmuje 34 miejscowości, mających 1060 dm. drewnianych, 5643 mk. włośc. 1945 dusz rewiz. , uwłaszczonych na 10260 dzies. 1095 lasu, 1223 nieuż. , ze spłatą po 1194 rs. 91 kop. rocznie. Nadto w obrębie gminy znajduje się 12684 dzies. ziemi należącej do innych stanów 2122 ornej, 1 2 lasów i 150 dz. ziemi cerkiewnej 66 ornej. Cały obszar gminy obejmuje 21876 dzies. 7045 ornej i ma 6536 mk. Zabierezcy, uroczysko leśne, przy dom. Mi chałów, Hruszwickieh, pow. ihumeński, gm. Szack. A. Jel. Zabierezie, zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Smolewieze, o 43 w. od Borysowa. 2. Z. al. Zabierozówka, białorus. Zabiarozauka, dwa zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Jurewo, o 34 w. od Borysowa, mają razem 7 osad. 3. Z. , chutor pow. piński, na Zarzeczu, pomiędzy mstkiem Pohostem Zarzecznym i wsią Swarewicze. A. Jel. Zabierozcy al. Zabierezcy, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. katoł. Uzda, gm. Szack, o 78 w. od Ihumenia. Zabierozówka, ob. Zabierezie, Zabiery, małe jezioro, pow. słucki, gm. Starobin, należy do dóbr poradziwiłłowskich Starobin. A. Jel. Zabierz, urzęd. Żabier, wś, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Chomsk o 4 w. na płd. zach. , odl. o 32 w. od Kobrynia, 329 dzies. ziemi włośc 187 łąk i pastw. , 11 nieuż. . Położona na wzgó rzach otoczonych błotnistem wybrzeżem Jasiołdy. Istniał tu zamek ks. Wiśniowieckich, mają cy 4 bastyony i palisady, otoczony naokoło głę bokim przekopem. Podczas wojny północnej 1706 r. 40 dział broniło wałów. Dowódzcą zamku był Niemiec Botman. Stanisław Lesz czyński posuwając się ze swym wojskiem za Ka rolem XII, przyszedł pod Z. d. 13 maja 1706 r. i napróżno wezwał dowódzcę do poddania się. Uwiadomiony o tem król szwedzki wysłał gen. Majerfeld dla opanowania warowni. Gdy je dnakże i tym razem komendant trwał w uporze, przybył sam Karol, opasał ściśle Z. i nawet spro wadził z Pińska ciężką artyleryę. Wówczas do wódzcą zdał się na łaskę, z załogą 700 ludzi wynoszącą, jak twierdzi Niemcewicz Podróże historyczne, 397 przekupiony 2000 dukatów. Król szwedzki kazał spalić domy i magazyny, miejsce zrównać z ziemią, działa zaś zagwoździć. J. Krz. Zabierzanka, część Poddubiec i leśniczówka tamże, pow. Rawa Ruska. Zabierze, pow. kobryński, ob. Zabużki, Zabierzów, wś, pow. radomski, gm, Kowala Stępocina, par. Radom odl. 10 w. , ma 5 dm. , 61 mk. , 105 mr. Zabierzów 1. z Łąkawi i Łazną, wś, w pow. bocheńskim, mająca parafię rzym. kat. , leży w równinie nadwiślańskiej, 100 mt. n. p. m. Od wschodu otacza rozrzuconą wś część puszczy niepołomskiej, zwana Groblą, od płd. główny kompleks tego lasu. Składa się z 248 dm. i 1340 mk. 663 męż. , 676 kob. rzym. kat. Pos. tabularna funduszu religijnego ma ogółem 467 mr. obszaru, przeważnie lasu; pos. mn. 1319 mr. roli, 486 łąk i 302 mr. pastw. Za Długosza Zabieły Zabiełyszyn Zabierezcy Zabierezie Zabierozcy Zabierozówka Zabiery Zabierz Zabierzanka Zabierzów Zabiełocze Zabiełowszczyzna Zabieżuń , 55 i93 część wsi, obejmująjca 9 łanów kmiecych, należała do biskupów krak. 1 łan kmiecy do kustodyi krak, , 2 łany posiadał sołtys a 1 łan szlachecki. W r. 1581 Pawiński, Ma łop. , 7 była to wieś biskupów krak. przydzielo na do par. w Wawrzyńczycacb, miała 3 łany kmiece, 1 komornika z bydłem i 3 bez bydła. Wr. 1736 zbudował kościół drewniany Stani sław Cetnerski, komendaryusz kościoła w Wawrzyńezycach, i za zgoda bisk. krak. Aleks. Lip skiego uposażył prebendaryusza domem z ogro dem, 7 mr. roli i 5 mr. łąki, zwanej Bocianem. Prócz tego zapisał 4000 złp. na Pławowicach Stefana Benedykta z Raciborowic Morsztyna. Do r. 1784 był ten kościół filialnym i dopiero rząd austryacki erygował tu parafia. Parafia, teraz dyec. krak. , dek. niepołomickiego, obejmu je Wolę Zabierzowską i Chobot z Ispiną, Krzykówką i Posyną; . Zabierzów graniczy na zach. z Wollą batorską, i Nową Wsią. Odległość od Niepołomic na płn. wsch. wynosi 9 klm. 2. Z. , wś, w pow. krakowskim, nad rzką Rudawą dopł. Wisły, o 13 klm. na płn. zach. od Krakowa, śród wyniosłości olkuskokrakowskiej, o 1 milę od Oj cowa. Należy do par. rzym. kat. w Modlnicy. Na południe od osady znajduje się obszerny las, z malowniczemi skałami nad Rudawą. Tu wzno si się duża pionowa skała, zwana skałą Kmity. U stóp jej płynie Rudawa, a do tej w pobliżu wpa da strumień Wierzchówka. Stanisław Kmita, zako chawszy się w Olimpii Bonarównie, córce dzie dzica Balic, gdy ręki jej, dla różnicy wiary, do stać nie mógł, miał się rzucić z tej skały w nur ty Rudawy. Napis 1854 r. wykuty utrwala na skale wiersze, które przed laty miały tam być wyryte. Jestto urocze miejsce, cel wycieczek dla mieszkańców Krakowa. We wsi jest szkoła, st. dr. żel. cesarza Ferdynanda i urząd poczto wy. Wś z małą wólką, zwanąKulka, liczy 108 dm. i 969 mk. 471 męż, 498 kob. , z których jest 937 rzym. kat. a 32 żydów, Pos. tabular na klasztoru zwierzynieckiego norbertanek ma 530 mr. obszaru, w tem 295 mr. lasu; pos. mn. 575 mr. roli, 204 mr. łąk i ogr. i 108 mr. past. Długosz L. B. , I, 165 wymienia tę wieś jako dziedzictwo klasztoru zwierzynieckiego. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 28 trzymał ją Bartło miej Koszla; miała 5 łanów km. , 3 zagrody z rolą, rzemieślnika, karczmę z półłankiem i czynszownika. W spisie ludności dyec. krakowskiej z r. 1787 wyd. Akad. krak. Arehiw. kom. hist. , t. VII, str. 357 podano liczbę mieszkańców na 432; żydów nie było. Graniczy na płd. z Szczy glicami i Balicami, na zach. z Niegoszowieami, na płn. z Tomaszowicami a na wsch. z Modlniczką. Opis i rysunki skał zabierzowskich po dały Kłosy t. XV, rzeszowski, stanowi jedną całość ze wsią Racławówka. Zabierzów, niem. Zahterzau, 1282 Saberow, 1283 CZebrew, 1534 Zabirow, wś, pow. prądnicki, par. kat. Walce, ew. Głogowa Górna. Wś ma 334 ha 270 roli, 58 łąk. Przy wsi leśniczówka i karczma. Zabierzowską Wola, wś, pow. bocheński, ob. Wola Zabierzowska, Zabieszka, r. 1576 Zabieźe, 1660 Zabieska, wś, pow. garwoliński, gm. i par. Osieck, leży przy linii dr. żel. nadwiślańskiej, o 7 w. od st. Pilawa, ma 25 dm. , 225 mk. , 393 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 104 mk. Wchodziła w skład ststwa osieckiego. W r. 1576 wś Zabieże ma 1 łan km. Zabieszka, zaśc. szłach. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 16 w. od Swięcian, 3 dm. , 24 mk. starowier. ZabieżuńGrądy al. ZabieżuńŁawki, folw. nad rz. Działdówką, pow. sierpecki, gm. i par. Bieźuń, ma 180 mr. 15 mk. Zabihajłówka, wś, pow. nowogradwołyński, należy do dóbr Horodnica ob. t. III, 139. Zabijak, wś i os. młyn. , pow. będziński, gm. Pińczyce, par. Koziegłówki. Wś ma 26 dm. , 196 mk. , 125 mr. ziemi włośc; młyn 1 dm. , 6 mk. , 22 mr. ; druga os. młyn. , zwana też Sinehaj, ma 1 dm. , 8 mk. , 30 mr. Przy wsi przysiołki Buczyna i Wilczykrzak. Zabijak, mylnie Żabiak, kol. i leśn. król. do Osin Espenhoehe, pow. świecki, st. p. i kol. Warlubie, par. kat. Nowe; 1885 r. 5 dm. , 44 mk. ; po obu stronach tej osady leżą jeziora. Rad i Łąkie. Kś. Fr. Zabitocze, ob. Zabielocze, Zabińce, ob. Żabińce, Zabińkowo, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Uchwały, o 58 w. od Borysowa, ma 21 osad; cerkiew, p. w. św. Mi chała, filialna par. Uchwały. A. Jel. Zabirowszczyzna al. Glubokoje, wś, pow. kraśniński gub. smoleńskiej, gm. Dobraja, 2 cerkwie, szkoła, przytułek, młyn wodny, jarmark. Zabite al. Zabity, miejscowość na Śwlęczynie, od strony Boguszyna, na wschód od Szremu. Folw. t. n. istniał tam jeszcze r. 1793 i wcho dził w skład par. Panienka. 2. Z. , miejscowość na Osieku, pod Mieszkowem, w pow. pleszewskim jarocińskim. W Ł. Zablacs, ob. Zabłocie, Zablucie, wś, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Siesiki; włościanin Guis ma tu 29 dzies. Zablucizna, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 61 w. od Nowoaleksandrowska. Zabłędza, w XVI w. Zablandza, wś, pow. tarnowski, na praw. brzegu Biały, dopł. Dunajca, przy gościńcu z Tarnowa 21 klm. do Tuchowa 3 klm. , należy do par. rzym. kat. w Piotrkowicach. Prowadzi przez nią gościniec z Tarnowa do Tuchowa. Położenie wsi jest malownicze, rozłożyła się bowiem na wzgórzu wzn. 275 mt. n. p. m. , ku zachodowi ciągnie się lesi Zabierzów Zabierzów Zabierzowską Wola Zabieszka Zabihajłówka Zabijak Zabitocze Zabińce Zabińkowo Zabirowszczyzna Zablacs Zablucie Zablucizna Zabłędza Zabłoć pasmo, ku płd. zaeh. opada ku rzece. Liczy 93 rozrzuconych domów, tworzących wólki i osa dy Góry, Laskowa, Ostragóra, Podlesie, Ryje i Zabiele. Ludność wynosi 542 dusz 285 męż. , 257 kob. , między którymi jest 522 rzym. kat. i 20 izrl. Pos. tabularna Lejby Monderera ma młyn i 482 mr. obszaru, przeważnie roli; pos. mn. 395 mr. roli. W r. 1536 Pawiński, Ma łop. , 548 własność Zygmunta Wielogłowskiego, który posiada wszystkie cztery wsi tworzące parafią piotrkowieką, miała 14 kmieci i karczmę. Gały czynsz wynosił 8 grzyw. i 8 groszy, 78 korcy owsa i daniny w kapłonach, owcach i t. p. Nadto odrabiali mieszkańcy pańszczyznę do Piotrkowie. W r. 1581 własność Stan. Broniewskiego, który tu płaci od 10 kmieci na 7 łanach, 5 zagrod, z rolą, 2 cha łupników, 4 komorników z bydłem, 1 kom. bez bydła i 7 rzemieślników. Wś graniczy na płn. z Piotrkowicami, na płd. z Tuchowem a na wsch. z Krowodrzą. Mae. Zabłoć 1. wś i folw. , pow. bielski, gm. i par. r. g. Zabłoć, r. 1. Kodeń, posiada cerkiew para fialną, 82 dm. , 707 mk. Folw. Z. , wchodzący w skład dóbr Kodeń, ma 788 mr. , wś 72 os. , 1973 mr. a Wólka Zabłocka 30 os. , 519 mr. włośc, i 662 dwor. W r. 1827 było 77 dm. , 528 mk. Z. gmina graniczy z gm. Międzyleś, ma 17187 mr. obszaru i 3597 mk. 3172 praw. , 482 kat. i 4 żyd. , sąd gm. okr. IV Kodeń. W skład gm. wchodzą Dobromyśl, Jabłeezna, Jabłeczyński Monastyr, Leniuszki, Liszna, Olszanka, Porośłe Parośla, Pniska, Suhry, Szóstaki, Terebiska, Zabłoć, Zabłocka Wól ka, Zalewsze i Zygmuntów. 2. Z. , ob. Zahlode, Br. Ch. Zabłoć 1. mko i folw. nad rzką Dworczanką, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zabłoć, o 49 w. od Lidy. Mko ma 7 dm. , 111 mk. 1 praw. , 106 katol, 4 żydów; w 1865 r. 26 dusz rewiz, , zarząd gminy, kościół katol. , paraf. , szkołę, dom przytiJku dla biednych; fol. , obok mka, ma 11 mk. prawosł. , 67 katol. , 4 żydów. Kościół paraf. katol. , p. w. św. Trójcy, pierwotnie został wzniesiony z drzewa w 1622 r. , po zniszczeniu odbudowany w 1778 r. ; obecny murowany, fundowany został w r. 1812 przez hr. Ludwika Tyszkiewicza. Parafia katol. , dekanatu raduńskiego, 4368 wiernych. Kaplice w Z. i w Woroniczach. W parafii powierzchnia wzgórzysta, lasy, pastwiska; gleba żwirowata. Przepływają Kotra i Przewożą. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mstko Zabłoć, wsi Dziatki, Dzyboły, Gudziniszki, Jodzielewco, Koziany, Kupieje, Lelańce, Maluki, Mosiewce, Opanowee, Osipowce, Pirowszczyzna, Podziej ki, Przewoza, Remzy, Sołtaniszki, Szławieńce, To łoczki i Wolejsze, oraz okolice szlach. Jodzielewee, Przełęskie i Zapaśniki, wogóle w 1865 r 69 dusz rewiz. b, włośc, skarb. , 18 jednodwor1 ców i 625 włościan uwłaszczonych. Gmina na leży do 1 okr. pokojowego do spraw włościań skich, składa się z 2 okr. wiejskich Zabłoć i Le bioda, obejmuje 40 miejscowości, mających 3O9 dm. , 4107 mk. włościan w 1865 r. 1359 dusz rewiz. , w tem 103 b. włośc, skarb. , 64 jednodworców i 11 żydów rolników, uwłaszczonych na 6691 dzies. 5019 roli. Oprócz tego w obrębie gminy znajduje się 8827 dzies. ziemi na leżącej do innych stanów 3074 roli, 33 dzies. ziemi kościelnej 21 roli. Cały więc obszar gminy obejmuje 15551 dzies. 8114 roli i ma 4812 mk. 2. Z. , wś nad Żyżmą, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Beniakonie o 6 w. , okr. wiej ski i dobra, Rymszów, Gajeieniszki, o 38 w. od Lidy, a 36 od Ejszyszek, 6 dm. , 46 mk. katol. 28 dusz rewiz. . 3. Z, wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i dobra, Uruskich, Żołudek, okr. wiejski Krasula, o 45 w. od Lidy, 16 dm. , 80 mk. w 1865 r. 45 dusz rewiz. . 4. Z. al. Ki sły, wś, pow. oszmiański, gm. Subotniki o 5 w. , okr. wiejski Wodol, 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr, Jakuń, Dmochowskich. 5. Z. , zaśc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Kiemieliszki o 12 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Korkorzyszki, 4 dusze rewiz. 6. Z. , folw. , pow. święciański, należy do dóbr Dubrowlany, Chomińskich. 7. Z. , folw. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Hołynka, o 51 w. od Gro dna. 8. Z. , folw. , pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 54 w. od Gro dna, własność Niezabytowskich, ma wraz z urocz. Niebyła i Podbrzezina 462 dzies. 104 łąk i pastw. , 95 lasu, 24 nieuż. . 9. Z. , folw. , pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Mosty, o 64 w. od Grodna. 10. Z. Rusota, dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Wiercieliszki, o 6 w. od Grodna, własność Pokubiattów, mają 380 dzies. 70 łąk i pastw. , 65 lasu, 4 nieuż. . 11. Z, osada, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Samarowicze, 22 dzies. ziemi należącej do kilku właścicieli. 12. Z. , ob. Zabłocie i Zabołocie. . J. Krz. Zabłocie 1. os. , pow. warszawski, gm. i par. Nieporęt, ma 4 dm. , 6 mk. 2. Z. , wś i folw. , pow. kolski, gm. Lubotyń, par. Grzegorzew, odl. od Koła 10 w. Wś ma 25 dm. , 115 mk. ; folw. 3 dm. , 72 mk. W r. 1827 wś Z. , w pow. brzeskim, par. Wrząca Wielka, miała 8 dm. , 102 mk. W r. 1890 folw. rozl. mr. 488 gr. or. i ogr. mr. 347, łąk mr. 83, pastw. mr. 25, lasu mr. 15, nieuż. mr. 17; bud. drew. 11; płodozm. 5 i 7 pol. , pokłady torfu. Wś Z. os. 34, mr. 131. Na początku XVI w. łany km i folw. dawały dziesięcinę pleban. w Grzegorzowie i kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 219. W spisach pobor, z r. 1507 wś Z. podana w par. Grzegorzew, lecz w regestrach z 1579 zaliczono do par. Wrząca Wielka i podano nazwę Zabloczicze. Andrzej Kiełczewski, z rodziny mają Zabłoć Zabłocie Zabłocie liczne działy w całej parafii, do której też należy Kiołczew, płacił tu od 1 łan. km. , 1 zagr. bez roli, 3 kom. bez bydła Pawiń. , Wielkop. , I, 240. 3. Z. , wś i folw. , pow. wieluński, gm. i par. Naramice, odl. 11 w. od Wielunia. Wś ma 4 dm. i stanowi część Naramic, folw. ma 3 dm. W r. 1827 było 7 dm. , 31 mk. W r. 1888 folw. Z. , oddzielony od dóbr Naramice, rozl. mr. gr. or; i ogr. mr. 246, łąk mr. 12, pastw. mr. 13, przestrzenie sporne mr. 284, nieuż. mr. 11; bud. drew. 4. 4. Z. , wś i fol. nad rzką Rokitna, pow. rawski, gm. Lubania, par. Biała, odl. 18 w. od Rawy. Wś ma 10 dm. , 132 mk. , folw. 1 dm. , 22 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 74 mk. W r. 1886 folw. Z. rozl. mr. 338 gr. or. i ogr. mr. 216, łąk mr. 105, lasu mr. 8; bud. mur. 1, drew. 5; płodozm. 10 pol, pokłady torfu. Wś Z. ma 107 mr. obszaru. Wedługwykazu urzcd. z r. 1880 folw, ma 630 mr. 110 ornej a wś 110 mr. W spisach pobor, z XVI w. nie spotykamy tej wsi. 5. Z. , wś i fol. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Widawska, par. Brzyków, odl. 31 w. od Łasku, 6 w. od Widawy. Wś ma 8 dm. , 106 mk. , folw. 5 dm. , 27 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 103 mk. W r. 1885 folw. Z. rozl. mr. 465 gr. or. i ogr. mr. 269, łąk mr. 57, pastw. mr. 52, lasu mr. 74, nieuż. mr. 13; bud. mur. 4, drew. 7, las nieurządzony, pokłady torfu. Na początku XVI w. łany km. dają dziesięcinę na stół arcybiskupi a pleban. w Brzykowie tylko kolędę, folwark daje dziesięcinę plebanowi Łaski, L. B. , I, 474. Reg. pobor, z r. 1507 i 1518 podają tu jeden łan kmiecy. 6. Z. , wś, pow. noworadomski, gm. Gosławice, par. Dmenin, ma 4 dm. , 6 mk. , 48 mr. Wchodziła w skład dóbr Gosławice. 7. Z. , wś, pow. radomski, gm. i par. Wolanów, odl. od Radomia 17 w. , ma 12 dm. , 84 mk. , 228 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 60 mk. 8. Z, wś i os. nad rzką. Pokrzywianką, pow. opatowski, gra. i par. Iwaniska, odl. od Opatowa 16 w. , ma 4 dm. , 46 mk. , 9 mr. włośc, i 11 mr. dwor. Młyn wodny i tartak. Wchodzi w skład dóbr Iwaniska. W r. 1827 było 7 dm. , 73 mk. 9. Z. , Duże i Małe, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. i par Markuszew, ma 21 os. , 625 mr. Wchodziła w skład dóbr Markuszew. W r. 1827 było 23 dm. , 138 mk. W r. 1676 płacono tutaj pogłówne od 51 poddanych. 10. Z. al. Medardowo, fol, pow. krasnystawski, gm. Wysokie, par. Chłamów, odl. 22w. od Krasnegostawu. W r. 1875 fol. Z. oddzielony od dóbr Bzowiec lit, B. , rozl mr 508 gr. or. i ogr. mr. 317, łąk mr. 103, pastw. mr. , 5, wody mr. 1, lasu mr. 73, zarośli mr. 5, nieuż. mr. 9; bud. drew. 5, las nieurzadzony, pokłady torfu i kamienia. U. Z. , wś, pow. siedlecki, gm i par. Zbuczyn, ma 19 dm. , 119 mk. , 494 mr. W r. 1827 było 21 dm. , 86 mk. W r. 1580 Sebastyan i Gabryel Okuińs cy od włóki, którą sami orzą, wnoszą gr. 15, p. Matis Dziecinka Okniński z półwłóczka osiadłego, p. Lenart Zabłocki z Serszeniewskiej części i. Lupiniskich od 3 wł. , które sami orzą, fl. 1 gr. 15, p. Gabryel z Maciejem Radomyscy od pół włóczka, który sami orzą. Su ma fl. 2 Pawiu. , Małop. , 413. 12. Z. , wś i folw. , pow. pułtuski, gm. Zegrze, par. Serock, odl. 21 w. od Pułtuska. W r. 1827 było 8 dm. , 94 mk. W r. 1876 folw. Z. lit. B. z nomenkla turą Święciennica rozl mr. 359 gr. or. i ogr. mr. 268, łąk mr. 58, pastw. mr. 14, lasu mr. 3, nieuż. mr. 16; bud. drew. 9; pokłady torfu. Wś Z. lit. B. os. 28, mr. 140. W r. 1576 wś Zabloczie, miała 8 łan. km. Pawiń. , Mazowsze, 321. 13. Z. , wś nad Wisłą, pow. lipnowski, gm. Ossówka, par. Czernikowo, odl. 21 w. od Lipna, ma 5 dra. , 96 mk. , 82 mr. Ludność ewangielicka należy do par. Ossówka. Br. Ch. Zabłocie 1. folw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 12 w. od Dzisny, 2 dra. , 11 mk. katol 2. Z. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Łużki o 1 2 w. , okr. wiejski i dobra, Hryniewskich, Jakubieńki, o 43 w. od Dzisny, 7 dm. , 73 mk. praw. w 1865 r. 33 dusz rewiz. 3. Z. , folw. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Druja, okr. wiejski Zabłocie, par. katol Ikaźń, o 48 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. katol. Własność Dmochowskich. Dobra miały 698 dzies. ziemi dworskiej. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Chmielniki, Lebiedziowo i Werebiowo, wogóle w 1865 r. 98 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. Własność niegdyś Girzdów, od których około 1778 r. nabywa Alojzy Dmochowski, dziś należy do sukcesorów Kazimierza, wnuka Alojzego. Tu urodził się 1780 r. Kazimierz Dmochowski, metropolita i arcybiskup mohylewski. 4. Z. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Mikołajewo o 17 w. , okr. wiejski i dobra, Korzeniowi skich, Ponizowo, o 16 w. od Dzisny, 10 dm. , 102 mk. prawosł. 61 dusz rewiz. . 5. Z, 1, 2 i 3, trzy wsi włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr. wiejski Kuryłowiczo, 9, 11 i 13 dusz rewiz. Spis z r. 1866 podaje wś skarbową Z. , odl o 15 w. od Dzisny, mającą 11 dm. , 105 mk. 6. Z. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Prozoroki o 2 w. , okr. wiejski i dobra, Kossowej, Sanąiki, o 29 w. od Dzisny, 2 dm. , 13 mk. katol. w 1865 r. 13 dusz rewiz. . 7. Z. , wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Woropańszezyzna o 15 w. , okr. wiejski Zajnowo, 26 dusz rewiz; należała do dóbr Ukla, Cieszkowskich. 8. Z. , zaśc, pow. lidzki, w 3 okr. pol, gm. Dubicze, okr. wiejski Głębokie, należał do dóbr Rewiatycze, Brennerów. 9. Z. , wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Kuecwicze o 14 w. . okr. wiejski i dobra, Czapskich, Nowosiołki, o 7 w. od Oszmiany, 3 dm. , 19 mk. katol 10. Z. , wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Soły o 10 w. , okr. wiejski Zabłocie, 100 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jakintany. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi; Car Zabłocie , Zabłocie i Zabrodzie, oraz zaśc. Jeluik Wielki, Powierzbie, Tolenciny i Zabrodzie, wogóle w 1865 r. 246 dusz rewiz. b. włościan skarbowych 11. Z, zaśc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Horodźki o 6 w. , okr. wiejski Zaprudzie, o 40 w. od Oszmiany, 2 dm. , 13 mk. praw. ; należy do dóbr skarbowych Łosk. 12. Z. , wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. i dobra, Wolskich, Lipniszki o 6 w. , okr. wiejski Zabłocie, o 55 w. od Oszmiany a 23 w. od Dziewieniszek, 14 dm. , 79 mk. katol. 36 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą, wsi Oliszki al. Kuźmy, Pokaż Chrześciańska, P. Tatarska, Tkacze i Zabłocie, oraz okolica szlach. Poczerń, wogóle w 1865 r. 228 dusz rewiz włościan uwłaszczonych i 1 b włośc, skarbowych. 13. Z. , zaśc, pow. święcianski, w 3 okr. pol. , o 16 1 2. od Święcian, 1 dm. , 14 mk. starow. 14. Z. wś nad Wilią, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Dubotówka o 6 w. , okr. wiejski i dobra, Czarnowskich. Daniuszewo, o 81 w. od Święcian, 25 dm. , 234 mk. w 1865 r. 84 dusz rewiz. , wyrób garnków. 15. Z. , wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Wojstom o 7 w. , okr. wiejski i dobra, Rzewuskich, Hanuta, o 89 w. od Święcian, 15 dm. , 138 mk. prawosł. w 1865 r. 59 dusz rewiz. . 16. Z. , folw. szl. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 88 w. od Święcian, 1 dm. , 13 mk. 10 praw. , 3 kat. . 17. Z. , zaśc, pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 50 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. kat. 18. Z. , zaśc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski Bobrówka, o 2 w. od Trok, 1 dm. , 10 mk. katol, w 1865 r. 3 dusze rewiz. ; należał do dóbr Wieliczko, Wasilewskich. 19. Z. , zaśc. szl. nad rz. Wierzchnią, , pow. trocki, w 3 okr. pol, o 55 w. od Trok, 1 dm. , 10 mk. katol. 20. Z, zaśc pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 28 w. od Wilejki, przy b. dr. pocztowej z Wilna do Mińska, 5 dm. , 33 mk. 21. Z al. Zabłoć, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm, Lebiedziewo o 6 w. , okr. wiejski Nosiłowo, 4 dusze rewiz. ; należała do Hajkowiczów. 22. Z. , wś i folw, nad Kobylanką, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk o 10 w. , okr. wiejski Starzynki, o 64 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. radoszkowskiej. Pol. ma 1 dra. , 15 mk, wś zaś 11 dm. , 95 mk. w 1865 r. 54 dusz rewiz. ; należały do Wierzbickich. 23. Z. , Zabołocie, wś nad Łuczajką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Mańkowicze o 7 w. , okr. wiejski Kubarka, o 73 w. od Wilejki, 9 dm. , 26 mk. praw. i 129 katol. w 1865 r. 100 dusz rewiz. ; należała do dóbr Juchnowo, Śmigielskich. 24. Z. , zaśc. szl, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. kat. 25. Z. , wś, pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Rzesza o 6 w. , okr. wiejski i dobra, Radziwiłowiczów, Bukiszki, o 12 w. od Wilna, 4 dm. , 37 mk. katol. w 1865 r. 15 dusz rewiz. . 26. Z. , zaśc wł. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 32 w. od Wilna, 2 dm. , 21 mk. katol. 27. Z. , zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki o 16 w. , okr. wiejski i dobra, dawniej ks. Witgensteina, Baranowo, 8 dusz rewiz. 28. Z. , wś włośc, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Łosinka, o 22 od Bielska, 40 dzies. ziemi włośc. 29. Z. , uroczysko, tamże, o o 25 1 2 od Bielska. 30. Z. , wś włośc, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Aleksaiidrówka, o 37 w. od Bielska, 271 dzieis. ziemi włośc. 33 łąk i pastw. , 26 nieuż. . 31. Z. , dobra, tamże, o 35 w. od Bielska, własność Wilczewskich, 1216 dzies. 149 łąk i pastw. , 681 lasu, 240 nieuż. . 32 Z, wś włośc, i folw. , nad jeziorem Łukowskiem, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Wielkieryto, o 65 i 64 w. od Brześcia. Wś ma 18 dm. , 297 mk. , cerkiew, 957 dzies. ziemi włośc, wraz z urocz. Chwoszeze 160 łąk i pastw. , 2 lasu, 40 nieuż. ; folw. należy do dóbr Łukowo, Konszynych. 33. Z. , wś włośc, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Kamieniec Żyrowicki, o 20 w. od Brześcia, 737 dzies. ziemi włośc 61 łąk i pastw. , 105 nieuż. . 34. Z. Siemisosny al. Paulinowo, dobra, tamże, własność Leszkiewiczów, 482 dzies. 52 łąk i pastw. , 16 lasu, 131 nieuż. . 35. Z. al. Zabłoty, wś włośc, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Wysokie Litewskie, o 35 w. od Brześcia, 222 dzies. ziemi włośc W r. 1753 chutor Zabłocie wraz z folw. Tokary nadany został przez Jerzego Matuszewicza, cześnika mińskiego, na uposażenie kościoła i klasztoru maryanów w Baśnie. 36. Z. Czerniewo, okolica szlach. , tamże, 98 dzies. 6 łąk i pastw. , 5 nieuż. . 37. Z. Zabloczie, obecnie Hromowicze, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 50 w. od Grodna. Niegdyś sioło w wójtowstwie t. n. ekonomii grodzieńskiej. Według Piscewoj knigi w r. 1558 graniczyło z siołem Szczuki. Tho sioło jest nad biotem yedną polaczią osadzone y ulica na pr. 5 uczyniona, domy czolmi na polnoczy, a gumna przeciw sobie. Z. wlók thego siola cziahlych 17, platu gotowego kop. 3 gr. 58 a z morg zascziankowych 4 groszy 6, razem kop. 4 gr. 4. 38. Z, przysiołek wsi Czełiszczewicze, w pow. kobryńskim, 3 okr. pol. , gm. Horodziec 39. Z. al. Hajkówaka, wś włośc, pow. kobryński, w 2 okr. pol. , gm. Oziaty, o 15 w. odKobrynia, 237 dzies. ziemi włośc 40. Z uroczysko, tamże, należy do dóbr Oziatycze Małe, Zadarnowskich. 41. Z. , wś, pow. pruźański, w 1 okr. pol, gm. Nikitycze, o 5 w. od Pruzany, 216 dzies. ziemi włośc 42. Z. , uroczysko, pow. pruźański, w 3 okr. pol. , gm. michajłowska, o 8 w. od Prużany, należy do dóbr Szubicze, NeuhofLejów. 43. Z. , wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. okr. pol. , gm. Pieski, o 22 w. od Wołkowyska, 98 dzies. ziemi włośc Zabłocie 9 łąk i pastw. . 44. Z. , folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Antuzowo, wła sność Wadziszów, 72 dzies. 13 lasu, 15 1 2 nieuż. . 45. Z. , dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska, własność Kościałkowskich. 46. Z. , folw. , pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Traszkuny, o 35 w. od Wiłkomierza, własność Mackie wiczów, 129 dzies. 23 lasu, 17 nieuż. . 47. Z. , folw. , tamże, o 39 w. od Wiłkomierza. 48. Z. , zaśc, tamże, w 5 okr. pol. , gm. Pupany, o 67 w. od Wiłkomierza. 49. Z, zaśc, tamże, w 2 okr. pol. , gm. Subocz, o 56 w. od Wiłkomierza, własność Durasiewiczów. 50. Z. , zaśc, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty, o 75 w. od Wiłkomierza. 51. Z. , po łotew. Ajzpuryszy, wś, pow. dyneburski, par. Dagda, własność A. Iwaszkiewicza, niegdyś Hylzenów, 50 dzies. 52. Z. , po łotew. Zahołoti, wś, pow. lucyński, gm. i par. Ewersmujża oliw. , gorzelnia i wiatrak; własność rodziny Paulinów, niegdyś Karnickich, 5624 dzies. 53. Z. , wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Kiszczyna Słoboda, o 14 w. od Borysowa, ma 27 osad. ; miejscowość nieco falista. 54. Z. al. Zabołcice, wś, w pobliżu źródeł Niemna, pow. ihu meński, w 1 okr. pol. , gm. Uzda, o 48 w. od Ihumenia, ma 28 osad, cerkiew filialna, p. w. Opie ki N. M. P. Miejscowość leśna, grunta lekkie. W r. 1628 Z. należała do dom. Prysynek, wła sność natenczas Bułharynów 56. Z. , wś, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siemków, o 9 w. od Mińska, ma 12 osad. 57. Z. , wś w pobliżu ko tliny rz. Usy, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Stanków, o 33 w. od Mińska, ma 30 osad. ; miejscowość bezleśna, grunta szczer kowe. 58. Z, , folw. poradziwiłłowski, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. i gm. Lubcz, należał do dom. Delatycze. Według inwentarza z r. 1737 archiwum piszącego w Zamościu było tu 6 0siadłych ziemian, którzy nie odbywali pań szczyzny, lecz płacili czynsze. 59. Z. , ob. Zahłoć i Zahołocie, J. Krz. A. Jel. Zabtocie 1. wś, pow. dubieński, na wsch. od Ostroźca. 2. Z. ,, Zabołocie, wś nad jez. Turze, pow, kowelski, gm, Zabołocie, o 54 w. od Kowla, a 18 w. od Ratnego, 133 dm, 1008 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, st. dr. źel. St. dr. żel. płd. zach. , pomiędzy st. Małoryto o 21 w. a Krymno o 14 w. , odległą jest o 63 w. od Brześcia a 546 w. od Kijowa. Gmina obejmuje 17 wsi, mających 523 dm. , 5216 mk. Włościanie, w liczbie 1791 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 12965 dzies. 5850 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 10919 dzies 102 roli ziemi skarbowej, 3 dzies. należących do osób prywatnych i 601 dzies. ziemi cerkiewnej. Cały obszar gminy obejmuje 24756 dz. 5015 roli i ma 5330 mk. 3. Z. , w dokum. Zabłoczie, Żabołotie, wś, w dawnym pow. krzemienieckim, sąi dząc z sąsiednich miejscowości znajdowała się prawdopodobnie w dzisiejszym pow. dubieńskim, w pobliżu Ikwy, na płd. lub płd. zach od Dubna. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1570 i 1583 r. własność Antoniego Jałowiekiego, sędziego ziemskiego krzemien. Pobór od dzielnie nie wykazany Jabłonowski, Wołyń, 28, 137. 4. Z. , uroczysko w pobliżu wsi Napadówki, w pow. krzemienieckim, na gruntach któ rego osiedliła się później wś Borsuki. 5. Z. , Zabołocie, wś w pobliżu pr. brzegu Styru, pow. łucki, na płd. wsch. od wsi Połonne gm. Rafałówka. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1577 należy do Czartoryska kn. Michaiła Czartorejskiego, ssty żytomierskiego, płaci z 5 dym. W r. 1583 kn Michajłowa Czartoryska, sścina żytomierska, płaci z Zabołotia z 11 dym. Jabło nowski, Wołyń, 45, 89. J. Zabłocie, potok, zwany w dalszym biegu Zgniłym, lewy dopływ Dniestru, płynie w pow. stanisławowskim, na obszarze gm. Łany. Zabłocie, obszar polisty w Medwedowcach, Pyszkowcach, Trybuchowcach, w powiecie buczackim, wzn. 357 mt. n. p. m. Karta wojsk. , 9, XXXIII. Zabłocie 1. przedmieście miasta Tarnowa w stronie wschodniej ku Gumniskom, ma 133 dm. i 2178 mk. 945 męż. , 1233 kob. . Folwark ks. Sanguszków ma 176 mr. , mieszczańskie grunta 119 mr. 2. Z. , wś, w pow. wielickim, par. rzym. kat. w Biskupicach, leży 9 klm. na płd. wsch. od Wieliczki, przy drodze do Świątnik Dolnych. Na obszarze Z. wytryskają źródła potoku uchodzącego pod Pierzchowicami z lew. brzegu do Raby. Wznies, n. p. m. wynosi 250 mt. Wś ma 26 dm. i 155 mk. 79 męż. , 76 kob. , 140 rzym. kat. , 15 żyd. . Prócz tego stacya wojskowa mieści 184 ludzi. Pos. więk. Ant. Bombały wynosi 60 mr. , pos. mn. 179 mr. Starożytną tą wś, p. n. Szabloce znajdujemy w przywileju pap. Grzegorza Kod. tyn. , I, 17. W r, 1230 nadano w tej wsi sołtystwo urodzonemu Przechowi, 21. W r. 1270 comes Benon wieś swą Zabłocie zamienia z comesem Mikołajem, wojew. krakowskim, na wś Dziewino. Wieś tę otrzymała w posagu Ludmiła, córka Mankosza Mancose, żona Benona Kod. , Małop. , I, 98. Długosz wymienia tę wieś L. B. , I, 481 i 499 jako własność biskupów krakowskich i opowiada, że ją kupił Bodzanta syn Wysława de Coszowicze h. Schelygi, późniejszy arcyb, gnieźnieński, od biskupa eeretyńskiego Andrzeja de Zabłocie w r. 1377 za 200 grzywien szerokich groszy i darował wikaryuszom krak. Część ta miała 6 łanów km. Trzecią część wsi posiadał za Długosza Stanisław Zborowski h. Kornicz, a mianowicie folwark, karczmę i zagrodę. Młyn był wspólny. W r. 1581 część wikaryuszów od św. Floryana miała 6 łan. km. i 6 komor, z bydłem, druga część nale Zabłocie Zabłocie Zabtocie Zabłocie Zabłociszki Zabłocie źała do Lubomirskiego i składała się z łanu kmie cego i zagrody z rola, Z. graniczy na płn. z Suchowolą, na zach. Szczygłowem, na płd. ze Zborówkiem a na wsch. z Surówkami. 3. Z. , wś nie istniejąca obeenie, leżała pod Krakowem. W r. 1357 sprzedaj. e miastu Kazimierzowi przedi mieście Krakowa wieś królewską Zabłocie za 120 grzyw. Wyłczezono ze sprzedaży ląkę i je ziora. Aktem z r. 1370 król nadaje miastu Ka zimierzowi połowę wsi tej, pozwalając ją wcielić do miasta Kod. , Małop. , III, 248. Mac. Zabłocie 1. część Toporowa, pow. brodź ki. 2. Z. al. Zabiotce, Bolestraszyce Górne, część Bolestraszyc, w pow. przemyskim. 3. Z. , przedmieście miasta Bełza, w pow. sokalskim. Zabłocie 1. wś gosp, , w pow. szubińskim, okr. urząd. kcyński Exin, parafia, urząd stanu cyw. i poczt. w Kcyni, st. kol. żel. w Szczepicach Schepitz na linii GnieznoNakło, szkoła katol tamże, sąd w Szubinie. Obszaru 98 ha, 7 dym. , 72 dusz 7 ew. . Leży na płn. wsch. Kcyni, graniczy z Suchoręczem i Szczepicami. W r. 1390 Janusz Zabłocki w Gnieźnie świadczy w sprawie Mikołaja z Olszyna przeciw Markuszowi z Mikołajewic. W r. 1396 Naczko z Mroczkowa skarży Zabłocką o zabicie Stanisława, swego brata przyrodniego. Małgorzata Staśkowa z Mroczkowie pozywa Janusza, matkę i siostry jego z Z. o zabicie męża. Uzyskała 30 grzyw. na Januszu i dziale jego. 2. Z, osada, w okolicy Dulska r. 1358. 3. Z. al. Zabłocko, wś gosp. , w pow. odolanowskim ostrowskim, okr. urzęd. ostrowskim, urz. stanu cyw. w Podkocach, st. kol. żel. w Ostrowie, par. kat. i poczta w Skalmierzycach, szkoły w Mącznikach, sądy w Ostrowie. Obszaru 60 ha, 5 dym. , 28 dusz. W. Ł. Zabłocie 1. czesk. i niem. Zablacz wś, na Szląsku austr. , w pow. bielskim, okr. sąd. strumieńskim Schwarzwasser, w pobliżu brzegu Wisły. W r. 1890 miało Z. 8, 06 klm. obszaru, 125 dm. , 887 mk. 413 męż. i 464 kob. , 861 rzym. kat. , 7 prot. i 9 izrael. , 865, 9 Niem. i 5 Czech. Z. należy do par. Strumień. Szkoła ludowa 2 klas. w miejscu. W r. 1885 było tu 16 osób zajmujących się samoistnie handlem i przemysłem. 2. Z. , czesk. , niem. Zahlacz, wś na Szląsku austr. , w pow. frysztadzkim, okr. sąd. bogumińskim Oderberg. W r. 1890 było 83 dm. , 603 mk. 282 męż. i 321 kob. . Z. z przysiołkami Brzezinka, Kamieniec i Koczendowiec tworzy gminę administracyjną, której obszar wynosił 4, 31 klm. Było tu 83 dm. i 660 mk. 310 męż. i 350 kob. , 648 rzym. kat, 6 prot. i 6 izrael. ; 589 Czechów, 9 Niemców, 4 Polaków. Par. rzym. kat. w Rychwałdzie. Szkoła ludowa w miejscu. Znajduje się tu zarząd dóbr i lasów hr. Larischa. Ob. Rychwald, Zabłociszki, os. , pow. maryampolski, par. Preny. W r. 1827 miała 1 dm. , 4 mk. Zabłociszki 1 zaśc, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm Bohiń o 15 w. , okr. wiejski Albinowo, o 114 w. od Dzisny, 2 dm. , 16 mk. w 1865 r. 13 dusz rewiz. . 2. Z, folw. nad rzką Szwintełką, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki, par. kat. Daugieliszki o 14 w. , odl. o 12 w. od Święcian a 84 w. od Wilna, ma 1 dm. , 19 mk. 11 katol. , 8 żydów, 1200 mr. rozległy, w tem 860 mr. gr. ornego z folw. Anastazów, 80 łąk; las znacznie wytrzebiony, młyn wodny. Do 1828 r. własność Zabłockich, potem Zejferta, Houwalda, obecnie Piotra Olszew skiego. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Bieciuny, Dojnie, Garbuny, Garwiele, Giryszki, Kurkuty, Lilejki, Miełuki, Miłniki, Murmy, Narsuciszki, Nowojszany, Raksztele, Rymasze, Ściepurkiszki, Soboliszki, Wielańce, Wielka Wieś, Wojtuokiszki, Zujki, Zydziele, oraz zaśc Czejkiszki, Jodzino, Kiejryszki, Koziczyn, Rukszyszki i Szylinis, wogóle w 1865 r. 361 dusz rewiz. włośc, skarb. , uwłaszcz. , 231 b. włośc. , 17 ludzi dworskich i 3 bezrolnych. Gmina należy do 1 okr. pokojowego do spraw włościańskich, składa się z 4 okręgów starostw wiejskich Zabłoci szki, Perwieniszki, Cejkin, Szwinta, obejmują cych 111 miejscowości, z 401 dm. , 5138 mk. włośc 1745 dusz rewiz. , uwłaszczonych na 8242 dzies. 5432 ornej. Oprócz tego w obrę bie gminy znajduje się 8872 dzies. 4576 nale żących do właścicieli większej posiadłości. Ca ły obszar gminy obejmuje 17114 dzies. 10018 ornej i ma 7183 mk. 3. Z. , wś, pow. świę ciański, w 1 okr. pol, gra. Michajłowo, okr. wiej ski i dobra, hr. Mostowskich, Cerkliszki, , o 11 w. od gminy, 7 dusz rewiz. 4. Z. , zaśc. szl. nad jeziorem Kiewna, pow. święciański, w 2 okr. pol, o 28 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk. katol. 5. Z. , zaśc, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żyżmory o 7 w. , okr. wiejski Dajnówka, 1 du sza rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Strawieniki. 6. Z, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 25 w. od Nowoaleksandrowska. 7. Z. , wś i zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Antuzowo, o 14 w. od Nowoale ksandrowska. Włośc. Tronow ma tu 16 dzies. 1 nieuż. . 8. Z. zaśc, tamże, o 5 w. od No woaleksandrowska. 9. Z, folw. , pow. wiłko mierski, w 4 okr. pol, gm. Owanty, o 54 w. od Wiłkomierza. J. Krz, Zabłocka, osada w Hnilicach Wielkich, pow. zbaraski. Zabłocka Wólka 1. pow. lubartowski, par. Syrniki, ob. Wólka Zabłocka, 2. Z. W, pow. bialski, par. Kodeń, ob. Wólka Zabłocka i Kodeń. Zabłocki, os. w Kalnikowie, pow. mościski. Zabłockie, błoto, w pow. lidzkiem, wypływa z niego rzką Romanowszczyzna, dopł. Kotry. Zabłocko, wś, pow. odolanowski, ob. Zabłocie 3. . Zabłocko Zabłockowszczyzna Zabłotczyzna Zabłotce Zabłotny Zabłotniki Zabtoinie Zabłotne Zabłotów Zabłoto Zabłotnia , dwie pobliskie wioski, pow. miński, gm. Zasław, o 29 w. od Mińska, każda ma po 2 osady; miejscowość falista, grun ta szczerkowe. A. Jel. Zabłotce 1. wś, pow. jarosławski, par. rzym. kat. w Kosienicach a gr. kat. w Hnatkowicach, leży o 6 klm. na płd. od Radymna, na wznies. 205 mt. n. p. m. Przez wś płynie błotnisty potok Rada Domy są zbudowane nad potokiem. Wraz z obszarem tabularnym liczą Z. 63 dm. i 391 mk. 188 męż. , 203 kob. , między którymi jest 144 rzym. kat. , 235 gr. kat. i 12 izrl. Pos. tabularna Wład. Bogdańskiego ma 2 karczmy, młyn i folwark i 332 mr. roli; pos. mn. 351 mr. Grunta pszenne. Graniczy ta wś na płn. z Zamojsciem, na wsch. z Zadąbrowicami, na płd. z Drohojowem a na zach. z Kaszycami. 2. Z. , wś, w pow. sanockim, nad pot. Sanoczkiem, przy gościńcu z Sanoka 3, 7 klm. na zach. do Zarszyna. Obszar wsi przecina tor kolei między stacyami Sanok i NowosiolceGniewosz. Okolica malownicza, podgórska i lesista. Należy do parafii rzym. kat. w Sanoku a gr. kat. w Czerteźu. Liczy 33 dm. i 180 mk. 93 męż. , 87 kob. , 168 gr. kat, 2 rzym. kat. i 12 izrl. Pos. wiek. Jul. Kuźmy ma 102 mr. , pos. mn. 153 mr. obszaru. Graniczy na zach. z Czerteżem, na płn. z Trepczą, na płd. z Dąbrówką Ruską, . Zabłotce 1. z Wołkowatyczami, wś, pow. brodzki, 15 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Brodach, st. dr. żel. Karola Ludwika, między Ożydowem a Brodami, odl. 80 klm. od Lwowa, i urz. poczt. w miejscu. Na płd. i płd. zach. leżą Czechy, na płn. zach. Raźniów, na płn. wsch. Ponikowica, na wsch. Wysocko. Płd. zach. część wsi przepływa Styrec, przyjmuje obok dworca kolejowego strugę Bołotce i wpada do stawu w Wołkowatyczach, gdzie się łączy z praw. ramieniem Styru. Zabudowania wsi są rozrzucone. Środkiem obszaru idzie tor kolejowy. Własn. wiek. ma roli or. 291, łąk i ogr. 244, past. 80, lasu 988 mr; wł. mn. roli or. 803, łąk i ogr. 693, pastw. 79 mr. W r. 1890 było we wsi i przysiołkach Perelisk i Wołkowatycze 233 dm. , 1487 mk. w gm. , a 14 dm. , 76 mk. na obszarze dwor. 1349gr. kat. , 110 rzym. kat. , 104 izr. ; 1342 Rus. , 206 Pol, 9 Niem. . Par. rzym. kat. w Olesku, gr. kat. w miejscu, dek. oleski. We wsi jest cerkiew, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. 2443 złr. W przysiołku Wołkowatycze jest młyn wodny o dwóch kamieniach z foluszem i stępą do prosa. Wzgórze Ptacznik, sięgające w zach. stronie do 287 mt. , jest najwyższem wzniesieniem w okolicy. Według podania stał na niem niegdyś słup ze smolną świecą, którą zapalano na znak trwogi w czasach napadów tatarskich. W miejscu zwanem Na Szemetowie wznosi się mogiłka, mieszcząca wedle podań zwłoki poległych w bitwie z Tatarami. Znajdowanotu przy oraniu kule żelazne i małe miecze ob. Sokalski, Rys geog. stat. okręgu szkolnego złoczowskiego, str. 318 do 320. Wś ta wchodziła XVI w. w skład dóbr oleskich. Ob. Olesko t. VII, 466. Z. Z. , grupa domów w Bolanowicach, pow. mościski. 3. Z. , wś, pow. przemyski, 12 klm. na płd. wsch. od Przemyśla, tuż na płn. od sądu pow. , urzędu poczt. i st. kol. w Niźankowicach. Na płn. leżą Kupiatycze, na płn. wsch. Małkowiee, na wsch. i płd. Niżankowiee, na zach. Młodowice. Płd. część obszaru przepływa pot. Górny, dopł. Wiaru. Zabudowania wiejskie leżą na płd. wsch. 235 mt. . Własn. więk. ma roli or. 277, łąk i ogr. 42, past. 13 mr. ; wł. mn. gr. or. 159, łąk i ogr. 19, pastw. 5 mr. W r. 1890 było 35 dm. , 174 mk. w gm, 5 dm. , 63 mk. na obszarze dwor. 108 rzym. kat. , 102 gr. kat. , 27 izrl. ; 146 Pol, 91 Rus. . Par. rzym. kat. i gr. kat. w Niżankowicach. We wsi jest cerkiew fihalna. Zabłotczyzna 1. wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Kniahynin o 7 w. , okr. wiejski i dobra, Koziełłów, Koweniów, o 27 w. od Wilejki, 6 dm. , 54 mk. katol. 24 duszo rewiz. . Około 1790 r. własność Widmontów. Tu się urodził, w domu swego dziadka po matce, Ignacy Chodźko, autor Obrazów Litewskich. 2. Z. , zaśc, tam że, 1 dm. , 3 mk. katol. 3. Z. , zaśc. nad bezim. potok. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 30 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. 4. Z, osada, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Masiewo, o 66 w. od Pruźany, ma wraz z osadą Minkówką 175 dzies. ziemi włośc. J. Krz. Zabłotne, wyb. do M. Donimierza, pow. wejherowski, st. p. Smaźyn; 1885 r. 4 dm. , 33 mk. Zabłotnia, wś i folw. , pow. błoński, gm. Pass, par. Grodzisk odl. 5 w. , ma 175 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 56 mk. W r. 1891 folw. Z. z nomenklaturą Wojeieszyn rozl. mr. 384 gr. or. i ogr. mr. 350, łąk mr. 7, pastw. mr. 12, nieuż. mr. 15; bud. mr. 7, drew. 8. Do włościan należy 187 mr. W r. 1579 w części Piotra Zabłockiego 2 łany km. , 1 zagr. , w części skarbnika 2 łany Pawiń. , Mazowsze, 146. W XVII w. wchodziła w skład dóbr Izdebno. Zabtoinie, grupa domów w Kamionce Wołoskiej, w części zwanej Bobroidy, pow. Rawa Ruska. Zabłotniki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Zabłotny 1. grupa domów w Jelechowicach, pow. złoezowski. 2. Z. , grupa domów w Stratyniu, pow. złoczowski Zabłoto l. al. Wieredowo, wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 6 dm. , 33 mk. praw. 2. Z. , zaśc. wł. , pow. wileński, w 2 okr. pol, o 42 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. Zabłotów, miasteczko, pow. śniatyński, 21 klm. na zach. od Śniatynia, ma sąd okręgowy, st. dr. zel. Iwowskoczerniowieckiej, między Ko Zabłotowce Zabłudów Zablotówka łomyją a Śniatyniem, odl. 215 Mm. od Lwowa, i urz. poczt. w miejscu. Na wsch. leżą Kubaki i Tułuków, na płd. Ilińee, na zach. Demytcze, na płn. Buczaczki i Trofanówka obie w pow. kołomyjskim. Płd. część obszaru przepływa Prut i Turka, dopł. Prutu, obie od zach. na wsch. Płn. cześć przepływa Czerniawa, dopł. Prutu, od płnzach. na płd. wsch. Wznies, obszaru wynosi 231 mt. na płd. a dochodzi 283 na płn. Zabudowania leża na lew. brz. Prutu i po obu bokach Tarki. Płd. część obszaru przebiega gościniec i tor kolejowy. Własn. więk. ma roli or. 155, łak i ogr. 7, past. 15, lasu 10 mr. ; wł. mn. roli 1310, łąk i ogr. 328, pastw. 172, lasu 7 mr. W r. 1890 było 656 dm. , 4054 mk. w gm. 1652 gr. kat. , 383rzym. kat. , 2009 izrl. , 10 innych wyzn. ; 1566 Rus. , 563, 1919 Niem. , 6 innej narodow. . Par. rzym. kat. w miejsu, dek. kołomyjski, archidyec, lwowska. Do parafiiinależą Albinówka, Borszczów, Ohlebiczyn Polny, Demytcze, Dżurów, Hańkowce, Ilińee, Kielichów, Lubkowce, Oleszków, Popielniki, Rudniki, Trójca, Trościaniec, Tułuków, Widynów, Zadubrowce. Parafia fundował wr. 1605 Stanisław Wołucki z Boguszyc, chorąży rawski, dziedzic Zabłotowa. Kościół drewniany, konsekrowany w r. 1833 p. w. św. Trójcy. Par. gr. kat. w miejscu, dek. kołomyjski. Do parafii należą Demyteze. Cerkiew p. w. św. Michała. Zabłotów jest siedziba sadu powiatowego, w obrębie którego leża gminy Borszczów, Chlebiczyn Polny, Demycze al. Demytcze, Dżurów, Ilińee, Kielichów, Nowosielica, Oleszków, Popielniki, Rożnów, Rudniki, Trójca, Trościaniec, Tuczapy, Tułuków i Żebranówka. W miasteczku jest szkoła etat. dwuklasowa. Z. jest siedzibąc. k. zarządu fabryki i zakupna tytuniu. Lu. Dz. Zabłotowce, wś, pow. żydaczowski, 8 klm. na płd. wsch. od sadu pow. i urz. poczt. w Żydaczowie. Na płn. leża Żydaczów i Bereźniea Królewska, na wsch. Młyniszcze, na płd. Jajkowee, na płd. zach. Łowczyce. Płn. część ob szaru przepływa Bereźniea. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. wiek. kapituły łacińskiej lwowskiej ma roli or. 262, łąk i ogr. 65, past. 12, lasu 224 mr. ; wł. mn. roli or. 784, łąk i ogr. 339, pastw. 85 mr. W r. 1890 było 123 dm. , 862 mk. w gm. , 4 dm. , 50 mk. na ob szarze dwor. , 775 gr. kat. , 109 rzym. kat. , 28 izrl. ; 860 Rus. , 31 Fol. , 18 Niem. . Par. rz. kat. w Żydaczowie, gr. kat. w miejscu, dek. rozdolski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Micha ła, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1805 złr. Lu. Dz. Zablotówka, wś, pow. czortkowski, 17 klm. na płd. od sądu pow. w Czortkowie, tuż na płd. od urzędu poczt. w Ułaszkowcach Na płd. leżą Kapuścińce. Wschodnia część obszaru graniczy z Jezierzanami i Głęboczkiem wpow. borszczowskim a część zachodnia z Milowcami w pow. zaleszezyckim. Zachodnią część wsi przepły wa Seret. W jego dolinie leżą zabudowania. Wschodni pas lesisty. Własn. więk. hr. Ka rola Lanekorońskiego ma roli or. 469, łąk i ogr. 9, pastw. 12, lasu 542 mr. ; wł. mn. roli or. 1043, łąk i ogr. 105, pastw. 13, lasu 11 mr. W r. 1890 było 169 dm. , 963 mk. w gm. , 4 dm. , 47 mk. na obszarze dwor. 731 gr. kat. , 257rzym. kat. , 22 izrl. ; 722 Rus. , 270 Pol. , nicy, gr. kat. w Ułaszkowcach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Trójcy, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1302 złr. Lu. Dz. Zabłoty, kol, pow. piotrkowski, gm. Bujny, par. Kociszew, ma 24 dm, 306 mk. , 458 mr. W r. 1827 było 17 dm. , 151 mk. Wchodziła w skład dóbr Koeiszew. Zabłoty 1. wś włośc, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 49 w. od Wilejki, przy b. dr. pocztowej z Ilii do Radoszkowicz, 2 dm. , 27 mk. prawosł. 2. Z. , ob. Zabłocie. Zabłudów, mstko nad rzką Meleciną Meletyną, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudów, o 18 w. na płd. wschód od Białegostoku st. poczt. i dr. żel. , przy drodze bocznej z Białegostoku do m. Narwi odl. o 2 mile. Posiada ulice Białostocką, Suraską, Szeweką, Cmentarną, Wielką, Przyrzeczną, Dworną, Doktorską, Zatylną, 520 dm. drew. , 8 murow. , około 4000 mk. , w tera 2500 żydów, reszta katolicy, cerkiew, kościół, synagogę, 4 domy modlitwy żydowskie, szkółkę elementarną chrześcijańską i żydowską, aptekę, doktora i kilku felczerów. Z władz mieszczą się tutaj asesor policyjny, uriadnik i zarząd miejski. Przemysł drobny w ręku żydów. Z większych zakładów istnieją tu fabryka sukna i kortów Asza, 2 młyny parowe, 5 dużych garbarni i wiele drobnych warsztatów tkackich. W mstku odbywa się rocznie 6 jarmarków. Bobra, własność donacyjna baron. Kruzenszterna, posiadają 7400 dzies. ziemi, w tem 407 łąk i pastw. , 5213 lasu, 454 nieuż. Mieszczanie mają do 100 dzies. Cerkiew uposażoną jest 86 1 2 dzies. 10 łąk i pastw. , 3 1 2 nieuż. , kościół zaś 36 1 2 dzies. . 8 łąk i pastw. , 1 lasu, 3 nieuż. . Par. praw, , dekanatu błagoczynia białostockiego, 2691 wiernych. Kościół paraf. katol, p. w. św. Piotra i Pawła, z muru wzniesiony w 1840 r. przez Demblińskich. Parafia katol. , dekanatu białostockiego, 5875 wiernych. Gmina obejmuje 19 okręgów wiejskich starostw, 45 miejscowości, mających 977 dm. , 7158 mk. 2843 dusz rewiz. , uwłaszczonych na 13161 dzies. 10350 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 16643 dzies. 3519 ornej ziemi należącej do większej posiadłości i 233 173 ornej ziemi cerkiewnej i kościelnej. Cały obszar gminy obejmuje 30037 dzies. 14042 ornej i ma 11111 mk. Okrąg policyjny stan zabłudowski obejmuje 4 gminy powiatu Dojli Zabłoty Zabłotowce Zabłudów , Gródek, Zabłudów i Zawyki. Zygmunt Stazy w r. 1525 nadał Z. wraz z okolicznemi włościami w dziedziczne posiadanie Aleksandrowi Chodkiewiczowi, wwdzie nowogródzkiemu, którego syn Grzegorz Hryhory, kaszt. wileński, hetman w. lit. , starosta grodzieński i mohylewski, aktem spisanym w Bielanowiczach d. 7 czerwca 1563 r. fundował w Z, cerkiew grecka p. w. Uśpienia Bogarodzicy i św. Mikołaja, stanowiąc przy niej popa oraz dyakona, których uposaźył trzema włókami ziemi. Na zbudowanie domu dla paroeha udzielił plac przy ulicy cej z dworu do cerkwi i uposażył dziesięcinami 30 kop żyta, po 10 kop pszenicy i jęczmienia, 5 kop grochu, 30 kop tatarki. Tymże aktem fundował przy cerkwi szpital dla ludzi ubogich wyznania tak greckiego jako też i rzymskiego, obdarzywszy go dziesięcinami z dworu Zabłudowskiego 60 beczek żyta, 15 beczek jęczmienia, 6 beczek grochu, 20 beczek tatarki. W tymże akcie erekcyjnym zastrzegł ofiarodawca dziesięcinę, którą poddani zabłudowscy winni byli oddawać tak cerkwi jak i kościołowi katolickiemu pop i dyakon mieli otrzymywać każdy po 50 kop żyta i jęczmienia, ksiądz również taką ilość. Temu ostatniemu przeznaczył 2 włóki pastwisk i 5 placów wolnych przy kościele. Wreszcie z dziesięciny 50 kop żyta i tyleż jęczmienia, połowę miał odbierać ustawnik nauczyciel przy cerkwi, a drugą połowę przeznaczył plebanowi katolickiemu, aby pilnie wypełniali obowiązki swoje i uczyli dzieci. W końcu Chodkiewicz poleca, ażeby mieszczanie płacili z domów po 4 gr. kolendy tak plebanowi jako też i popu. Dziedzic zwalnia przytem od wszelkich czynszów place i włóki stanowiące uposażenie duchowieństwa, z warunkiem, aby w zamian tego gorliwie pełnili służbę bożą i nie zdzierali parafian; dla tego stanowi taksę za obrzędy religijne Akt. Trybunału litew. ,, p. 36 38. Z treści powyższego przywileju okazuje się, że przed wydaniem jego, tenże Grzegorz Chodkiewicz lokował w Z. miasto, założył kościół parafialny katolicki i dziesięciną plebana i szkółkę obdarzył. Nie poprzestając na tem, zakłada on tu w r. 1568 drukarnią ruską Tyszkiewicz, Wilia, str. 108, powierzywszy jej kierunek wygnańcom z Moskwy Iwanowi Fiedorowiczowi i Pawłowi Mścisławice. Iwan, pierwszy drukarz za panowania Iwana Groźnego, był dyakiem w cerkwi na Kremlu, i on to w r. 1563 wydrukował pierwszą w Rossyi księgę Dzieje Apostolskie. Oskarżony przed władzą uciekł na Litwę pod opiekę hetmana Chodkiewicza i osiadłszy w Z. , wydrukował tu w r. 1596 Ewangielije uczitelnoje, a w 1570 Psałtyr. Pod koniec życia swego opiekuna przeniósł się do Lwowa, gdzie w r. 1573 drukował Apostoła. Zmarł 1584 Lelewel, Ks. bibliogr. , I, 410. Gdy i towarzysz jego Mścisławiee wyniósł się do Wilna, drukarnia zabłudowska upadła. Prawdopodobnie przewiezioną została do monasteru w Supraślu. Po bezpotomn em zejściu synów hetmana Andrzeja, podstolego litew. , i Aleksandra, starosty grodzieńskiego i mohylewskiego zm. 1578 r. , połowa miasta i dóbr zabłudowskich, na mocy działu familijnego, dokonanego w grudniu 1587 r. , przeszła na siostrę ich Annę, żonę Pawła Paca, wwdy mśeisławskiego Pacowie p. J. Wolffa, str. 39 40. Dobra te zmieniały odtąd często właścicieli, skoro po Sapiehach, Leszczyńskich i Sanguszkach, już w r. 1598 są własnością Krzysztofa ks. Radziwiłła Archiwum Radziwiłłów, str. 142. Radziwiłłowie zostawszy dziedzicami tej majętności, Z. wraz z 10 folwarkami wcielili do dóbr składających ks. birźańskie, a gorliwi zwolennicy reformacyi założyli tu zbór kalwiński, który długo przetrwał. Liczył się on do głównych kościołów tego wyznania, przebywał bowiem przy nim senior podlaski z dwoma ministrami, do których nauczanie w szkole należało. Tu kalwini litewscy nie raz synody swe składali M. Baliński, Star. Polska, III, 393. Szkołę kalwińską założył i uposażył Janusz Radziwiłł Kotłubaj, Galorya Nieświeska, str. 154. W styczniu 1609 protopop podlaski Nestor Kozmienicz rozesłał z Z. list okólny do duchowieństwa prawosławnego litewskiego przeciwko unii Batiuszkow, Chołm. Ruś, str. 78. W r. 1620 bawi tu chwilowo królewicz Władysław d. 21 czerwca, dążąc do Moskwy Korespon. Władysława, str. 16. Po zgonie Stanisława ks. Radziwiłła, pozostała wdowa Elżbieta Zofia, ks. brand eburska i syn, kilkomiesięczny zaledwie, Bogusław, ur. w Gdańsku 3 maja 1620 r. Opieka nad wdową i sierotą spadła na ks. Krzysztofa Radziwiłła, jako rodzonego brata zmarłego. Dobra zabłudowskie i puszcza do nich należąca, w celu powiększenia funduszów niezbędnych na utrzymanie sieroty, wypuszczone być miały w arendę mincarzowi z Gdańska Kraushar, K. Arciszewski, str. 689. Po dokonanej zdradzie Janusza ks. Radziwiłła, het. w. lit. , gdy d. 18 marca 1655 poddał Litwę Szwedom, Jan Kazimierz dobra jego, , na instancyą dobrze zasłużonego wojska dziedzicznie i dożywotnie konferował mu był. Miały one służyć jako wynagrodzenie za żołd, którego puste kasy Rzpltej opłacać nie były w stanie. Tym sposobem pułk hetmański otrzymał w posesyą Z. B. Kalickiego, Bogusław Radziwiłł, str. 60. Wszystko co hetman posiadał uległo konfiskacie, tak, że żona i córka pozostały bez opatrzenia i na dworze ks. kurlandzkiego szukać musiały przytułku. Gdy ks. Janusz umarł ze zgryzoty, opieka nad pozostałą córką przypadła Bogusławowi, koniuszemu litew. ,, , prawem przyrodzonem a z opieką zarazem rzeczywiste tych dóbr używanie. Wprawdzie traktaty Welawskie zapewniły córce Janusza zwrot majętności po Zabocie Zabłudówka ojcu i matce, dopiero jednak ugoda stron woju1 jących w Oliwie zawarta 1660 r. , w punkcie XVII ostatecznie to potwierdziła. Wkrótce teź Jan Kazimierz rozesłał uniwersały do wszystkich dowódzców regimentów litewskich, ażeby bez wszelkiej odwłoki ustąjpiły dóbr księżniczce. Kotłubaj Życie Janusza Radziwiłła, str. 415 podaje taki rozkaz względem Z. Żona Janusza, Marya, hospodarówna mołdawska, testamentem z d. 29 listopada 1659 rozporzadza, aby ciało jej po śmierci złożono w monasterze i cerkwi która odemnie przy szkołach zabłudowskich fundowana będzie. Z funduszu 600, 000 złp zapisanych jej przez Janusza Radziwiłła na dobrach Z. i Bielicy przekazuje 150000 złp. na urząjdzenie klasztoru zabłudowskiego i szkół przy nim, oraz 500 złp. na szpital w Zabłudowie Akta Trybunału litew. , XII, 585. V 1669 r. około Bożego Narodzenia wpadł do Z. z oddziałem swego wojska kn. Chowański i część znąjdującej się tu szlachty wyrznął, część za brał do niewoli. R. 1671 d. 10 marca Grab yel Kolenda, metropolita kijowski, halicki i wszystkiej Rusi, przed sędziami głównego tryb. lit. zeznał, iź zrzeka się zapisu 150000 złp. , które ks. Marya Radziwiłłowa, wojewodzina wileńska, zapisała cerkwi zabłudowskiej, przez ś. p. Hryhorego Chodkiewicza, kasztelana wileńskiego, fundowanej, a to z większej sumy 600, 000 złp. zabezpieczonych na dobrach Bielicy w Lidzkiem i Zabłudowie w Grodzieńskiem. Tenże Kolenda zważywszy, że pomieniona wwdzina wileńska nie miała prawa tego robić, gdyż rzeczone sumy przekazała już dawniej i zapisała mężowi swemu ks. Januszowi Radziwiłłowi, wwdzie wileńskiemu, przeto zapisu tego zrzeka się i jako niebyły uważa Akta Tryb. litew. , XI, 201 2 Po śmierci Bogusława ks. Radziwiłła, chorążego w. ks. lit. 1669 r. , spadkobierczynią została jedyna córka jego Ludwika Karolina, żona Ludwika, margr. brandeburskiego. W r. 1681 d. 3 kwietnia pomienione dobra margrabina zastawiła mężowi swemu za 25, 000 czerw. zł. Po śmierci pierwszego małżonka odnowiła śluby z ks. Karolem Filipem Neuburgskim, przemieszkując przeważnie za granicą, pamiątkę po sobie dla Z. zostawiła w zapisie datowanym z Berlina d. 20 czerwca 1687 r. Dowiadujemy się z niego, że wskutek zagubienia dokumentów podczas przeszłej wojny swedzkiej i moskiewskiej, dotyczących rozmaitych funduszów, któremi ks. Krzysztof Radziwiłł, wwda wileński, hetman w. , lit, i małżonka jego Anna Kiszczanka, zborom ewangielickim, t. j. zabłudowskiemu, orleńskiemu i węgrowwskiemu na Podlasiu będącym, nadali, Ludwika Karolina ks. Radziwiłłówna, margrabina brandeburska, zapisy takowe potwierdziła. Wyjaśnia w nim, iż spełniając wolę przodków swoich, naznacza 27000 złp. , zabezpieczając takowe na majątku swoim Z. , z warunkiem, ażeby 10 z sumy tej wypłacane były zborom tym na utrzymanie odpowiedniej służby, utrzymanie szkół, szpitalów, mieszkań wdowich i sierocych Akta Tryb. litew. , XII, 524. Po śmierci mar grabiny d. 25 marca 1695 r. pozostał olbrzymi spadek, zw. rych, oprócz Dubinek, Kiejdan, Kopyla i leżał Z. Obszerne to dziedzictwo pozostałej po niej dwuletniej córki ElźbietyAugusty, oddane zostało, wraz z Dubinką i Bielicami, jako za staw do wysokości 40, 000 złp. , mającej być po bieraną rok rocznie przez ks. Sapiehę, het mana, jako opiekuna małoletniej Elżbiety Metr. Lit. , Ks Zapis. , 151, f. 6. O dziedzictwo to długo walczyli Potoccy i Sapiehowie z młodym ks. Karolem Stanisławem Radziwiłłem, ówczesnym podkanclerzym Tyg. Illustr. , z r. 1893. Pod czas powtórnej wojny szwedzkiej Karol XII, po spieszając w r. 1706 na Litwę dla wyparcia z niej wojsk Augusta, zatrzymał się tu cały dzień 10 stycznia i obozował pod miastem w po lu, pomimo tęgich mrozów. W r. 1734 d. 19 września staje w Z. obozem ks. Kazimierz Ra dziwiłł, zkąd przez cały miesiąc wysyła podjaz dy w różne strony dla rozpędzenia stronników króla Stanisława Kotłubaj, Galerya Nieświeska, str. 449; . Słuckie duchowieństwo prawosła wne, w memoryale przedstawionym ks. Karolo wi Radziwiłłowi, gener. marszałkowi sejmowe mu 1768 r. , zażądało regularnej wypłaty dzie sięciny na monaster zabłudowski, oraz zapomogi na miejscowy szpital a także wolnego wrębu w puszczy i wolnego miewa w młynach. Na co suplikanci otrzymali odpowiedź, że co do funduszu zabłudowskiego obiecuje się ks. Karol porozu mieć z macochą i takowe zatwierdzić Akta Trybun. litew. , XII, 236. Z zabytków przeszło ści, oprócz kościoła parafialnego, pozostał dwór murowany, z Wielkiemi lochami i ogrodem an gielskim, odnowiony przez obecnych właścicieli; bóżnica żydowska, zbudowana z modrzewiu przed kilkuset laty, której zdjęcia fotograficzne ze stosownemi objaśnieniami złożył Mathias son w r. . 1893 do zbiorów akademii umiejętno ści w Krakowie. W okolicy las zw. którym krąży wiele podań; miejscowość Na Sasach, gdzie stoczono bitwę, oraz wś Zwirki godne bliższego poznania pod względem etno graficznym. M. R. Witanowski. Zabtudówka, zaśc, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol, gm Owanty, o 46 w. od Wiłkomierza. Zabłudoiwszczyzna, uroczysko, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Izabelin, własność Zabłudowskich, ma 80 dzies. roli orn. Zabocie Zabotje, wś, pow. Słonimski, w 2 okr. pol, gm. Mieźewicze, o 27 w. od Słouima. Zaboczew Zabaczew, wś i folw. , pow. czerykowski, gra. Łobanówka. Wś ma 19 dm. , 122 mk. ; folw. , od 1879 r. Śmiarowskich, 658 dzies. Zabtudówka Zabłudoiwszczyzna Zaboczew 60, 25 łąk, 450 lasu; młyn wodny i folusz I dają. 500 rs. Zabogonie 1. w spisie miejscowości Zahal czyny, osada, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowieskoaleksandrowska, o 70 w. od Prużany, 80 dzies. ziemi włośc. 2. Z. , wś i folw. , pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Izabelin, o 16 w. od Wołkowyska. Wś ma 141 dzies. ziemi włośc; folw. należy do dóbr Wiszniówka, Pichonowych. Zabogoniki, Zahohonniki, zwane tez Bagienicze, wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Wiercieliszki, o 11 w. od Grodna, 399 dzies. ziemi włośc. W 1558 r. należały do ekonomii grodzieńskiej. Według Pisc. knigi, graniczyły z siołami Kosiejów, Popowicze, bagnem Głuchewo i borem Stryjowskim. Wszystkich włók na ciahłej służbie było 30. Zabój, szczyt górski 782 mt. , leży na lew. brzegu Maniawy lew. dopł. Czeczwy, w pow. dolińskim, na obszarze Grabowa, w pasmie tworzącym dział wodny Świcy i Czeczwy. Zabojenie 1. wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopieniekim, gm. Wołosewicze, o 73 w. od Borysowa. 2. Z. , wś, pow. borysowski, gm. Krasne Łuki, o 60 w. od Borysowa, ma 4 osady. 3. Z. , folw. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Berezyna, o 116 w. od Bory sowa, dość dawne dziedzictwo Więckiewięzów, ma około 82 włók; grunta lekkie. A. Jel, Zabójcze, leśniczówka i młyn w Kozowej, pow. brzeżański. Zabójki, wś, pow. tarnopolski, 12 klm. na płd. zach. od sąjdu pow. w Tarnopolu, 5 klm. na płn. od urzędu poczt. w Chodaczkowie Wielkim. Na płn. leżą. Domamorycz i Dołżanka, na wsch. Draganówka i Poczapińce, na płd. Draganówka i Chodaczków Wielki, na zach. Dmuchawiec i Kozłów obie w pow. brzeżańskim. Płn. wsch. część obszaru przepływa pot. Ruda zwany w dalszym biegu Brodkiem, dopływ Seretu. Chaty. na wschodzie. Własn, więk. ma roli or. 232, past. 13 mr. ; wł. mn. roli or. 1909, łąk i ogr. 142, pastw. 147 mr. W r. 1890 było 249 dm. , 1390 mk. w gm. , 2 dm. , 33 mk. na obszarze dwor. 941 obrz. rzym. kat. , 455 gr. kat. , 27 wyzn. izrl. ; 1193 Polaków, 230 Rusinów, Par. rzymkat. w Kozłowie, gr. kat. w Chodaczkowie Wielkim. We wsi jest cerkiew, p. w. św. Koźmy i Damiana, szkoła jednokl. i kasa pożyczk, gm. z kapit. 1319 złr. Lu. Dz. Zaboklik i Zabokliki, ob. Żaboklik i Żabo Miki, Zabokrzeki, ob. Żabokrzeki Zabokrzycz, ob. Żabokrzycz. Zabokrzyczka, ob. Żabokrzyczka. Zabola, potok, prawy dopływ Strwiąża, bierze początek we wsi Rudawce, w pow dobromilskim, płynie przez wś Smolnicę i uchodzi do Strwiaża na granicy Smolnicy i Terła. Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 169. Zabolcze, wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Skawdwile, o 23 w. od Rossień. Zabolino, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Antolepty, o 52 w. od Nowoaleksandrowska, własność Citowych, 40 dzies. 7 lasu, 6 nieuż. . Zabotocica, uroczysko, pow. piński, wspomniane w dokum. w. xvi przy wsi Suszycku, dziś gm. Pińkowicze ob. Piseew. kn. , 336. Zabołocice, pow. ihumeński, ob. Zabłocie 54. Zabołocie 1. folw. , pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Ozarycze, własność Monkiewiczów, ma 37 włók. 2. Z. , wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Broźa, o 25 w. od Bobrujska, przy drożynie ze wsi Kowszyc do Kozłowicz, ma 4 osady; miejscowość małoludna, grunta piaszczyste. 3. Z. , dobra, pow. bobrujski, w 3 okr. pol i gm. Hłusk, paraf. katol. Choromce, dziedzictwo Wołodźków, ma 100 włók. 4. Z. , folw. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i paraf. Hłusk, gm. Laskowicze, o 70 w. od Bobrujska. 5. Z. , wś, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Zamosze, o 40 w. od Bobrujska. 6. Z. , wś poradziwiłłowska, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Zabołocie, par. praw. Jeremieze, o 101 w. od Bobrujska, ma 22 osad. Szkółka wiejska. Gmina zabołocka składa się z 7 okręgów starostw wiejskich, liczy 467 osad, 3357 włościan płci męz. , uwłaszczonych na 9758 dzies. W gminie jest 14 wsi, 5 zaśc, 2 dobra, 1 miasteczko, 5 folw. , 1 chutor. Miejscowość poleska, grunta lekkie, łak obfitość, Włościanie hodują, pszczoły w puszczy. 7. Z. , wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopieniekim, gm. Krasne Łukl, o 40 w. od Borysowa, ma 12 osad; grunta lekkie. 8. Z. , wś, pow. borysowski, przy drożynie ze wsi Słobódki do wsi Denisewiez, w 1 okr. pol. chołopieniekim, gm. Uchwały, o 65 w. od Borysowa, ma 18 osad; grunta piaszczyste. 9. Z dwie wsi, pow. borysowski, niegdyś przy gośc poczt. mińskoborysow skim, teraz w pobliżu toru dr. żel. moskiewskobrzeskiej, o 3 w. od przyst. zw. Wittgenstejnowski, w 2 okr. poł. łohojskim, gm. i par. praw. Smolewicze, o 42 w. od Borysowa, ma cerkiew filial. p. wez. Wniebowzięcia N. M. P. Jedna wś ma 14 osad, druga 7 osad. Grunta lekkie, lasy okoliczne wyniszczone. 10. Z. , zaśc, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. katol. Uzda, gm. Puków, o 121 w. od Ihumenia, 4 osady; miejscowość leśna, grunta lekkie. 11. Z. , wś, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. i gm. Smiłowicze, o 38 w. od Ihuinenia, ma 24 osad; grunta lekkie. 12. Z, wś, pow. ihumeński, przy torze dr. żel. lipawskoromeńskiej, o 7 w. od st. Michanowieze, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. i par. prawosł. Pereżyry, o 49 w. od Ihumenia, ma 17 osad; grunta lekko faliste, szczerkowe, 13 Zabogoniki Zabolino Zabolcze Zabokrzyczka Zabola Zabogonie Zabój Zabojenie Zabójki Zaboklik Zabokrzeki Zabokrzycz Zabołocie Zabołocice Zabotocica Zabogonie Zabołocie urodzajne, lasu mało. 13. Z. , wś, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. i par. praw. Wierchmień, o 34 w. od Ihumenia, ma 16 osad; cerkiew p. w. Wniebowstąpienia; grunta piaszczyste. 14. Z. , dziś zwykle Rozpucie ob. , wś, pow. ihumeński, gm. i par. praw. Dudzieze, o 55 w. od Ihumenia. 15. Z. , fol. nad rzką Ślepianką, dopł. Swisłoczy, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siennica, o 10 w. na wsch. od Mińska. Należał do dóbr Skorenieze ob. . 16. Z. , Zabłocie, wś, pow. miński, w pobliżu linii dr. żel. mosk. brzesk. , w 1 okr. pol. , gm. Samoehwałowieze, o 14 w. od Mińska, ma 9 osad. 17. Z. , wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, o 59 w. od Mińska, ma 5 osad; grunta szczerkowe. 18. Z. , chutor, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. i par. praw. Skorodno; grunta piaszczyste. 19. Z. , wś nad bezim. dopł. Uborcia, pow. mozyrski, w 3 okr. pol. turowskim, gm. i par. praw. Lelczyee, o 87 w. od Mozyrza, ma 18 osad; grunta lekkie, łąk obfitość. 20. Z. , wś nad rzką Szarówka, dopł. Plisy, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. , gm. Wsielub, o 10 w. od Nowogródka, ma 4 osady; grunta faliste, pszenne, lasu mało. 21. Z. al. Zabołoć, wś nad bezim. dopł Newdy, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Rajcy, o 14 w. od Nowogródka, ma 17 osad; miejscowość małoleśna, grunta lekko faliste, urodzajne. 22. Z. , wś, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. i gm. Nowa Mysz, o 44 w. od Nowogródka, ma 11 osad. Mają. tu własności, oprócz włościan żyd Załmanowicz 1 włókę i szlachta Horawscy 1 2 włóki. 23. Z. al. Zablocie, Zabłoć, folw. i zaśc, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Korelicze, o 15 w. od Nowogródka. Maja tu drobne własności szlachta Tatarzy Obuniewiczowie około 1 włóki, Koryccy 1 2 włóki i Zabłoccy około 11 włók folwark i szlachta katolicy, Kasperowiczowie 1 włókę. Miejscowość bezleśna, grunta urodzajne, pszenne. 24. Z. , wś poradziwiłłowska, pow. nowogródzki, przy małym gośc. poczt, pomiędzy Nieświeżem i Mirem, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Horodzieja, o 66 w. od Nowogródka a 3 w. od st. Horodzieja dr. żel. mosk. brze skiej. Miejscowość małoleśna, dość równa, grunta urodzajne. 25. Z. al. Zaozierje, wś, pow. piński, na Zarzeczu, przy drożynie z Wólki Bereżniańskiej do Zadołża, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Kuchecka Wola, par. prawosł. Kuchcza, o 92 w. od Pińska, ma 13 osad; miejscowość nizinna, leśna, grunta lekkie. 26. Z. , uroczysko osiadłe, pow. piński, na Zarzeczu, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Chojno, o 10 w. od Pińska. 27. Z. , uroczysko, w pow. pińskim, wspomniane pod r, 1574 w inwentarzu dóbr Pińkowicze ob. Bibliot. Ordyn. Krasińskich, t, 215. 28. Z. , uroczyska, w pow. pińskim, wspomniane w Piscew. kn. z w. przy wsiach Suszycku str. 79, Brodnicy str. 100, Bobrowicz str. 143, MałaHaó str. 152, Posienicze str. 353, Poroscy str. 188 20. Z. al. Czemierycy, Czemierysy, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahinskim, gm. Deraźyce, o 97 w. od Rzeczycy. 30. Z. , wś, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewiekim, gm. i par. praw. Chojniki, ma 17 osad; za poddaństwa należała do domin. Chojniki, dziedzictwa z kolei kn. Szujskich i Prozorów. 31. Z. , folw. , pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. JakimowskaSłoboda, własność Skalskich, około 61 włók. 32. Z. al. Zabłocie, trzy zaśc. i leśnictwo nad Łotwą, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Teladowicze, o 57 w. od Słucka. Zaśc. należą do ordynacyi nieświeskiej ks. Radziwiłłów. Mają tu też własność Puzinowscy 1 1 2 włóki. Grunta lekkie, szczerkowe, urodzajne, łąki dobre. Leśnictwo przy domin. Jaźwina. 33, Z. , wś, pow. czauski, gm. Czaussy, ma 49 dm. , 268 mk. ; kaplica katol parafii Rasna. 34. Z. , dobra, pow. czerykowski, od 1872 r. Odyńców, wraz z Michąjłowem 1167 dzies. 187 roli, 94 łąk, 505 lasu; kaplica katol. par. Worodźków. 35. Z; , wś na płd. od błota Hałe, u wierzchowiny rz. Wabicz, pow. mohylewski, gm. Cerkowiszcze, ma 20 dm. , 168 mk. , z których 19 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych, 31 powroźnictwem, 27 kobiet wyrobem płótna. 36 Z. , wś, pow. mohylewski, gm. Czarnorucz o 7 w. , zapasowy śpichlerz gminny. 37. Z. , wś, pow. mohylewski, gm. Wendoroź o 11 w. , zapasowy spichlerz gminny. 38. Z. , wś, pow. mohylewski, gm. Nieżkowo, mają 81 dm. , 419 mk 39. Z. , dobra, pow. mohylewski, od r. 1881 własność Sakowiczów, ma wraz z Huta. 3644 dzies. 80 roli, 90 łąk, 2491 lasu; młyn wodny i folusz dają 1100 rs. , dziegciarnia 300 rs. 40. Z. Małe, dobra, pow. mohylewski, od r. 1879 własność Skwarcewiczów, 104 dzies. 46 roli, 30 łąk, 5 lasu. 41. Z. , dobra, pow. orszański, od 1882 r. Łazarewycb, 500 dzies. 300 roli, 50 łąk, 100 lasu; gorzelnia daje 2000 rs. , młyn wodny i karczma 600 rs. , obora na 70 krów, wyrób sera limburskiego do 280 pudów, Młyn krupczatny produkuje za 2000 rs. rocznie. 42. Z. , dobra, pow. orszański, od 1847 r. własność i yszlewskich, mają 1125 dzies. 170 roli, 120 łąk, 600 lasu; młyn daje 50 rs. , karczma 60 rs. 43. Z. , wś, pow. rohaczewski, gm. Długie Dołhoje, ma 27 dm. , 145 mk. 44. Z. , wś nad błotem mającem do 3500 dzies. , pow. rohaczewski, gm. Łuki o 9 w. , 107 dm. , 711 mk. , cerkiew paraf. drew. , szkoła ludowa, zapasowy śpichlerz gminny, 3 wiatraki. 45. Z. , wś w pobliżu błota Korabliszoze, tamże, gm. Koszelew o 10 w. , zapasowy śpichlerz gminny. 46. Z. , dobra, pow. rohaczewski, dziedzictwo Dernałowiezów, ą wraz z Syrskiem 4234 dzies. 621 roli, 410 łąk, 2755 lasu; młyn wodny i folusz dają; 200 rs. , karczma 150 rs. 47. Z. , dobra, pow. rohaezewski, od 1877 r. Chrapowiekich, 3606 dzies. 800 roli, 577 łąk, 1222 lasu; 2 karczmy dają 400 rs. 48. Z. , dobra, pow. rohaczewski, od 1872 r. Titowych, 115 dzies. 65 roli, 10 łąk, 71 lasu. 49. Z. , osada, pow. lepelski, gm. Pyszno o 6 w. , gorzelnia, młyn wodny. 50. Z. , dobra, pow. lepelski, gm. Zabołocie, o 4 w. od Lepla, 419 dusz rewiz. , 4153 dzies. ziemi dworskiej, gorzelnia. Z. stanowią attynencya Pyszna. W. 1730 r. Z. należały do Anny z Chreptowiczów lvoto Rajeckiej, 2do Kryszpinowej, od której w 1742 r. przeszły do jej synowca Jana Chreptowicza, stolnika nowogródzkiego, w 1765 r. brata jego Marcyana, ssty werbelskiego, dalej syna tegoż Joachima, kanclerza lit. , który w 1767 r. sprzedaje Fabianowi Kaszycowi, sście smoreekiemu. Od tego nabywają w 1786 r. Piotr i Teresa z Komarów Sielawowie; w r. 1791 własność syna ich Jozafata, dalej Apolinarego Sielawy, podkomorzego mińskiego, po śmierci którego drogą spadku przechodzi do jego siostrzenicy Krystyny z Szczytów ks. Lubeckiej, od której w 1843 r. nabywają Nikodem i Ewa z Borodziczów Grot Spasowscy za 50000 rs. ; dziś własność ich potomstwa. Gmina obejmuje 4 okręgi starostwa wiejskie, 35 miejscowości, mających 314 dm. , 3006 mk. włościan, uwłaszczonych na 7374 dzies. 3652 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 692 dzies. 236 ornej ziemi należącej do osób innych stanów, 503 12 ornej skarbowej i 79 56 ornej cerkiewnej. Cały obszar gminy obejmuje 8648 dzies. 3956 ziemi ornej i 3036 mk. Zarząd gminy we wsi Pielewiż Wielka o 1 w. od Zabołocia. Na obszarze dóbr jezioro Głębokie ob. . 51. Z. , wś, pow. wieliski, własność Gerngrosa. 52. Z. , dwór, pow. witebski, Jana Perebiłły, 11 dzies. 53. Z. , ob. Zabłoć i Zabłocie, A. JelJ, Krz, Zabołocie 1. wś, pow. owrucki, gm. i par. praw. Pokalów o 12 w. . 2. Z. , wś nad błotem Racze, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, o 8 w. na płn. od Radomyśla, ma 591 mk. W 1784 r. było tu 265 mk. wś należała do Kajetana Olizara a w 1887 r. podług Pochilewicza 718 mk. prawosł. , 10 katol, i 12 żydów. Włościanie, w liczbie 238 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1476 dzies. , ze spłatą po 1090 rs. 93 kop. rocznie. Posiada cerkiew drewnianą, p. w. św. Jerzego, wzniesioną w połowie zeszłego wieku i odnowioną około 1860 r. Do par. praw. należą wsi Kotówka o 2 w. i Mieńkówka al. Romandorf o 7 w. . Pod wsią Z. , w uroczysku Kniaże, zaczyna się niewielki starożytny wał, kończący się u rz. Myki. W XVII w. wś należała do włości radomyskiej, obecnie własność Wierzbickich, mających tu i w Kotówce 715 dzies. ziemi użytkowej, 2916 lasów i 408 nieużytków. 3. Z. , uroczysko na gruntach wsi Osowce, w pow. radomyskim. Zabołockie, jezioro, w pow. nowogródkim, ob. t. VII, 260. Zabołotce 1. wś, pow. dubieński, gm. Malin, par. praw. Ostroźee o 4 w. . W 1602 r. Miko łaj z Chubkowa Siemaszko, ssta i klucznik łucki, sprzedaje mko Ostrożec, z folw. zwanym na Zabołociu urodz. Janowi Kaszowskiemu z Wysokie go za 20000 kop gr. litew. Arch. J. Z. R, cz. t. I, str. 100 2. 2. Z. , wś, pow. dubieński, gm. Malin, par. praw. Bakoryn, o 1 2 w. od cer kwi filialnej w Pełży. 3. Z. , w inwentarzu dóbr ks. Wiśniowieckich Zahłotce, nieistniejąca pod tą nazwą wś w pow. krzemienieckim. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. na leży do Wiśniowca kn. Aleksandrowej Wiśniowieekiej, która płaci ztąd z 2 dym. , 2 ogr. Ja błonowski, Wołyń, 133. W inwentarzu dóbr ks. Wiśniowieckich z XVIII w. wymieniona jako należąca do klucza Daniłowszczyzna. 4. Z. , wś, w dawnym pow. łuckim. Podług reg. pobor, pow. łuckiego z r. 1583 własność Pawła Zabołoekiego, który płaci ztąd z 2 dym. Jabłonowski, Wołyń, 105. 5. Z. , na karcie Chrzanowskiego Zabłocz, wś nad rz. Stawem, pow. łucki, na płn. wsch. od Torczyna. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1577 należy do dworu Szepla kn. Iwanowej Czartoryskiej, która płaci ztąd z 5 ogr. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń, 48. 6. Z. , wś, pow. włodzimierski, gm. Zabołotce, o 28 w. od Włodzimierza, ma 62 dm. , 695 mk. , zarząd gminy, cerkiew, kościół katol. Kościół katol. , p. w. św. Trójcy, wzniesiony w 1773 r. z muru przez obywatela Gurowskiego. Parafia katol. , dekanatu włodzimierskiego, 190 wiernych. Ka plica w Iwaniczach. Gmina obejmuje 8 wsi, mających 402 dm. , 3831 mk. Włościanie, w li czbie 1387 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 4705 dzies. 4044 roli. Nadto w obrębie gmi ny znajduje się 5342 dzies. 2160 roli większej posiadłości i 357 dzies. 232 roli ziemi cerkie wnej. Cały obszar gminy obejmuje 10504 dzies. 6436 roli i ma 4021 mk. Podług reg. pobor, pow. włodzimierskiego z r. 1577 należy do Litowiża kn. Michajła Czartoryskiego, który z Zabołotczy i z Rakulin płaci z 6 dym. łanów. , 3 ogr. po 2 gr. , 1 komor. 4 gr. Jabłonowski, Wo łyń, 67. J. Krz. Zabołotja, wś nad rz. Siliżą, pow. jelmiński gub. smoleńskiej, gm. Zabołotja, 24 dm. , 170 mk. , zarząd gminy, cerkiew, młyn. Zabołotje, ob. Zabłocie, Zabotowe 1. wś nad jez. Mszara, pow. bielski gub. smoleńskiej. Z jeziora Mszara, leżącego pod 55 52 płn. szer. i 33 41 wsch. dług. , wypływa rz. Dniepr podług niektórych źródeł; porów. t. II, 45. 2. Z. al. Samodurowka, wś, pow. gżacki gub. smoleńskiej, gm. korytowska, 16 dm. , 118 mk. Zabołocie Zabotowe Zabołotje Zabołotja Zabołotce Zabołockie Zabołocie Zabołotuia Zabołotnica Zabołotniki Zabołotno Zabołotynka Zabora Zaborcę Zaborce Zaborcie Zaboreczno Zaborek Zaborja Niźnie Zaborje Zaborna Zabołotnia Zabołotuia, wś, pow. rohaczewski, cerkiew paraf. drewniana. Zabołotnica, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Łosznica, o 23 w. od Borysowa a 4 w. od st. dr. żel, mosk. brzeskiej Bojary, ma 8 osad. A, Jel. Zabołotniki l. wśnadbezim. dopł. Suszenki, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Siniawka, o 65 w. od Słucka, ma 15 osad; grunta lek kie, miejscowość dość leśna. 2. Z, wś, pow. drysieński, pow. Rosica. A. Jel. Zabołotno, osada, pow. siebieski, własność Trofimowych, 13 dzies. Za Bołotom 1. cześć Szkła w pow. jaworowskim. 2. Z. B, ob. Ludwipol. Zabołotynka, st. dr. źel. . orłowskowiteb skiej, w pow. witebskim, pomiędzy st. Witebsk o 12 w. a Krynki również o 12 w. , odl. o 116 w. od Smoleńska a 476 w. od Orła. Zabora 1. chutor, pow. kijowski, w 1 okr. pol. , gm. Hostomel, o 26 w. od Kijowa, 3 mk. Był tu 1878 r. młyn parowy, produkująjcy za 61750 rs. 2. Z. , karczma, pow. lipowiecki, w 3 okr. pol. , gm. Łukaszówka, o 51 w. od Lipowca, 4 mk. 3. Z. al. Dranyczka al. Teklinówka, wś, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, o 18 w. od Radomyśla, 98 mk. 4. Z. , karczma, pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Hornostajpol, o 135 w. od Radomyśla, 9 mk. 5. Z. , wś, wchodziła w skład dóbr Niewirków, w pow. rówieńskim. Zaborcę, wś i folw. , pow. hrubieszowski, gm. Mołodziatycze, par; r. 1. Grabowiec, r. gr. Bereście, odl. 21 w. od Hrubieszowa. Posiada cerkiew filialna, młyn wodny, wiatrak. W r. 1827 było 36 dra. , 197 mk. W r. 1888 folw. Z. rozl. mr. 474 gr. or. i ogr. mr. 392, łak mr. 68, nieuż. mr. 14; bud. mur. 2, drew. 14, pokłady torfu. Zaborce 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zaleś o 7 w. , o 35 w. od Dzisny, 7 dm. , 85 mk. 41 dusz rewiz. . 2. Z. , wś nad Dźwiną, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajewo o 22 w. , okr. wiejski i dobra, Korzeniowskich, Dryhucze, o 21 w. od Dzisny, 8 dm. , 55 mk. praw. , 3 katol, 21 żydów w 1865 r. 33 dusz rewiz. . 3. Z. , zaśc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Kucewieze o 16 w. , okr. wiejski i dobra, Czapskich, Latowicze, 10 dusz rewiz. 4. Z. al. Zaborcie wś, pow. świcciański, w 2 okr. pol. , gm. Daugieliszki o 6 w. , okr. wiejski i dobra, Kamińskich, Przyjaźń, o 26 w. od Święcian, na płn. zach. od Jakowszczyzny, wzn. 941 st. ang. n. p. m. , ma 12 dm. , 96 mk. katol. w 1865 r. 45 dusz rewiz. . 5. Z. , wś nad rzką Bladką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, Domejków, Sitce o 3 w. , o 70 w. od Wilejki, 24 dm. , 131 mk. w 1865r. 35 dusz rewiz. . 6. Z. , wś, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany o 13 w. , okr. wiejski Podworańce, o 65 w. od Wilna, 10 dm. , 108 mk. katol. w 1865 r. 44 dusz rewiz. w części należącej do dóbr Michaliszki, Brzostowskich i 6 dusz rewiz. w części Gregorowiczów. 7. Z, , wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Dubiażyn, o 27 w. od Bielska. W spisie własności ziemskiej gub. grodzieńskiej nie podana. 8. Z. , wś i pustka, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Kurkle, o 29 i 30 w. od Wiłkomierza. 9. Z al. Niewiazka, os. , tamże, o 25 w. od Wiłkomierza. J. Krz, Zaborcie 1. folw. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, od r. 1822 własność Borsuków, ma 23 włóki. 2. Z. , ob. Zaborce. A, Jel, Zaborcze, wś, pow janowski, gin. Dzierzkowice, par. Boiska, odl. 49 w. od Janowa, ma 8 dm. , 47 mk. , 94 mr. Do r. 1864 należała do dóbr Sosnowa Wola. Zaboreczno, os. nad jez. Krymce, w pow. tomaszowskim, gm. Krynice. Zaborek 1. os. młyn. , pow. konstantynowski, gm. i par. Janów, ma 1 dm, 3 mk. , 121 mr. 2. Z. , os. , pow. konstantynowski, gm. Pawłów, ma 3 dm. , 7 mk. , 108 mr. Zaborek, chutor, pow. nowogrodzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Koszelowo, o 15 w. od Nowogródka. A. Jel. Zaborja Niźnie al. Puzany, wś, pow. bielski gub. smoleńskiej, gra. Monino, 7 dm. , 37 mk. , dziegeiarnia. Zaborje 1. wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Zaczyste, o 26 w. od Borysowa, ma 3 osady. 2. Z. , wś, pow. bory sowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Prusewicze, o 55 w. od Borysowa. 3. Z. , uroczysko, w pow. pińskim, wzmiankowane w Piscew, kn. w okolicach wsi Kołoraska al. Kołonska str. 161, dziś gm. Swięta Wola, Knubowa str. 172, dziś gm. Lemieszewicze, Chrystobołocicz, dziś gm. Lemieszewicze, Tupczye str. 197, dziś gm. Lemieszewicze. 4. Z. , ob. Za borze. A. Jel. Zaborje, wś nad rzką Leszna, dopł. Biesiedzi, pow. suraski gub. czernihowskiej, gm. Zaborje, o 55 w. na płn. zach. odSuraża, 332 dm. , 2267 mk. , zarząd gminy, cerkiew, 2 jarmarki, 5 wiatraków, olejarnia. Zaborna, os. , pow. sokołowski, gm. i par. Jabłonna, ma 3 dm. , 15 mk. , 4 mr. Wchodziła w skład dóbr Gródek. Zabornia, przełęcz górska, w dziale Lubonia, w Beskidzie wschodnim; przechodzą przez nią i krzyżują się tu drogi bite z Jordanowa do Sącza i z Myślenic do Nowego Targu. Wznies549 mt. Karczmy tu stojąco stanowiły dawniej zwykłe miejsce noclegu dla podróżnych, podążających wózkami góralskiemi z Krakowa do Szczawnicy i Zakopanego Karta wojsk, , 7, Zaborniki Zaborocze Zaborodna Zaborodzin Zaborol Zabornia, folw. do Godurowa, w pow. krobskim gostyńskim, okr. urzęd. go styńskim, urząd stanu cyw. i pocztowy w Piaskach berg, st. kol. żel. w Zalesiu, na linii LesznoJarocm, szkoła katol. w Michałowie, par. kat. w Strzelcach, 1 dym. , 17 dusz. Zabornia, ob. Zaborska Ziemia, Zaborniki, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Bohiń o 16 w. , okr. wiejski Bomasze, o 112 w. od Dzisny, 12 dm. , 149 mk. katol. 73 dusz rewiz. . Zaborocze, wś, pow. sieński, gm. Czereja o 6 w. , zapasowy spichlerz gminny. Zaborodna, potok, dopływ Sołokii, powstaje na obszarze Nowosiołek, w pow. Rawa Ruska. Zaborodzin, zaśc, szl. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 41 w. od Święcian, 2 dm. , 9 mk. katol. Zaborol 1. w dokum, też Zaborowle, wś nad bezim. rzką, pow. łucki, gm. Miłusze, 38 dm. , 396 mk. , cerkiew, szkoła. Była tu kaplica parafii katol. Łuck. Podług rewizyi zamku łuckiego z r. 1545 sioło zamkowe, miało 6 dworzyszez, z których koniem służą i siódmy eiwun. Ciągłych dworzyszez było dziewięć, z tych trzy pustką stały. Ludzie z tych dworzyszez powinni z podwodami jeździć, gdzie ststa pośle, chodzić z robocizną do dworu gospodarskiego w Kraśnem przedm. Łucka, mościć ławki na Styrze i gacić chrustem na stawie holeszowskim, razem z ludźmi z Hołyszewa. Kn. Konstanty Ostrogski wyprosił u Zygmunta I Ohawczyce we włości kotowskioj i pół Z. dla Tychny Kosińskiego Jabłonowski, Rewizye, 77, 78, 84. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1570 Michajlo Ho Maliński z imienia króla IMci Zaborowla wnosi z 49 dym. W r. 1577 Roman Koziński z części swej Zaborola i Juchawezicz Ohawezyce płaci z 4 dym. po 20 gr. , 4 ogr. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń, 33, 60. Był tu piękny ogród angielski, założony przez Miklera, ładny pałacyk i kaplica gotycka, wzniesiona podług planu Itara, słynnego architekta z Dubna. Około 1859 r. wś należała do Czarneckich. 2. Z. , wś, pow. rówieński, gm. Kustyń o 2 w. , odl. o 10 w. od Równego st. poczt. i dr. żel. , 83 dm. , 522 mk. Posiada cerkiew, p. w. św. Jana Chrzciciela, z drzewa wzniesioną w 1762 r. i uposażoną 36 1 2 dzies. ziemi. Do par. praw. należą wsi Biczal o 1 w. i Remie o 2 w. . W całej parafii 122 dm. , 990 mk. praw. i 43 katol. Kaplica katol. parafii Aleksandrya, szkółka cerkiewna od 1883 r. Własność niegdyś Cieciszowskich, dziś Niemców. Istnieje w Z. administracya obszernych lasów, do dóbr zaborolskohorodyńskich należących. Z. wymieniony jest w zapisie ks. Semena Wasilewicza Nieświżskiego w liczbie dóbr nadanych ks. Konstantemu Ostrogskiemu, jako wnukowi jego żony, ks. Maryi Semionówny Rówieńskiej, co Zygmunt I potwierdza d. 4 maja 1518 r. Arch. ks. Sanguszków, HI, 167. W 1548 r. ks. Beata z KościeleckichIlinaja Ostrogska prze znaczyła dziesięciny z gruntów dworskich z Z. i Nowegodworu na uposażenie kościoła p. w. Wnie bowzięcia N. M. P. w Ostrogu ob. t. Inny widocznie Z. al. Zaborowi podają reg. pobo rowe pow. łuckiego z 1583 r. Leżał prawdopo dobnie, sądząc z przyległych miejseowości, w za chodniej części pow dubieńskiego, w pobliżu Styru. Iwan Krasieński płaci z imion swoich Halicza, Boronowa, Kryholów, Zaborola, Rykan, Topolia i Hruszowna flor. 76 gr. 10 a Jan Ko wnacki z imienia swego zastawnego Zaborowla z 16 dym. , 8 ogr 1 koła waln. , 1 popa, 5 bojar. Jabłonowski, Wołyń, 102, 111. J. Krz. Zaborów 1. al. Zaborowo, wś i fol. , i Z. Leśni, folw. , pow. warszawski, gm. i par. Zaborów, odl. 16 w. na zach. od Warszawy, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, urząd gm. , młyn wodny, wiatrak, hodowla bydła, z produkcya mleka na dostawę do Warszawy centryfuga parowa, około 600 mk. W r. 1827 było 42 dm. , 407 mk. W r. 1889 folw. Z. lit. A, z nomenklaturą Dystylarnia, rozl. mr. 1157 gr. or. i ogr. mr. 788, łąk mr. 204, pastw. mr. 42, lasu mr. 76, w osadzie wieczystoczynszo wej mr. 4, nieuż. mr. 43; bud. mur. 19, drew. 34; płodozm. 7 i 13. pol. , las nieurządzony. Wś Z. os. 20, mr. 85, wś Wyględy os. 5, mr. 150, wś Wólka Zaborowska os. 11, mr. 325, wś Budy Zaborowskie os. 9, mr. 42, wś Maryów os 28, mr. 553, wś Wiktorów os. 26, mr. 93. Folw. Zaborów Leśny oddzielony od dóbr Zaborów lit. A. rozl. mr. 3320 gr. or. i ogr. mr. 106, łąk mr. 51, lasu mr. 2104, nieijż. mr. 59; bud. mur. 1, drew. 19, las nieurządzony, pokłady torfu. Zapewne z tej wsi pochodzi Stiborius warschowiensis pincerna, występujący w dok. z r. 1464 Kod. mazow. , U. Parafia istnieje tu już w XVI w. Data erekcyi nie znana. Zapewnie pierwotnie należał Z. do par. w Błoniu lub poblizkiom Borzęcinie W r. 1580 stoi tu kościołek sanctuarium. Adam Zdziesek de Zaborowo major płaci tu od 2 1 3 łan. a gener. Stanislaus Młochowski possessor et successor olim gen. Nicolai Zaborowski Zaborowo od 5 1 2 łan. Pawiń. , Mazowsze, 283. Obecny kościół pochodzi z r. 1791. Z. par. , dek. warszawski dawniej błoński, około 1500 dusz. Z. gmina, należy do sądu gm. okr. w Babicach, st. poczt. w Błoniu. Gmina ma 15189 mr. obszaru i 3677 mk. Śród ludności stałej jest 1 praw. , 26 prot. i 97 żyd, 2. Z, , folw. , pow. błoński, gm. Młochów, par. Nadarzyn, ma 35 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 28 mk. 3. Z, , wś i fol. , pow. grójecki, gm. Belsk, par. Lewiczyn, odl. 7 w. od Grójca, ma 213 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 65 mk. W r. 1888 dobra Z. składały się z folw. Z. i Zaborówek Szlachecki rozl. mr. 955 Zabornia Zabornia Zaborów folw. z. gr. or. i ogr. mr. 706, łąk mr. 41, past. I mr. 9, lasu mr. 9, nieuż. mr. 29; bud. mur. 7, drew. 6; folw. Zaborówek gr. or. i ogr. mr. 141, łąk mr. 6, pastw. mr. 8, nieuż. mr. 6; bud. mur. 6, drew. 11, wiatrak. Wś Z. os. 22, mr. 448, wś Zaborówek Szlachecki os. 10, mr. 99, wś Wilczy Targ os. 11, mr. 238. W r. 1576 wś Zaborowie Warsewickiego posiadał Andrzej Warszewicki, który płacił od 5 łan. km. Pawiń. , Mazowsze, 233. 4. Z. Huta, wś, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów, ma 83 mk. , 83 mr. W r. 1827 było 15 dm. , 129 mk. 5. Z. No, wś i folw. , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów, odl. 6 w. od Gostynina, ma 265 mk. , wiatrak. W r. 1827 było 17 dm. , 203 mk. W r. 1873 folw. Z. Nowy, z nomenklatura Feliksów, rozl. mr. 1081 gr. or. i ogr. mr. 583, łąk mr. 145, wody mr. 1, lasu mr. 313, nieuż. mr. 39; bud. mur. 5, drew. 13, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Z. Nowy os. 53, mr. 224, wś Huta Zaborowska os. 13, mr. 84. 6. Z. Stary, wś i folw. , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów, odl. 6 w. od Gostynina, ma gorzelnia, 283 mk. W r. 1827 było 33 dm. , 370 mk. W r. 1889 folw. Z. Stary rozl. mr. 1154 j gr. or. i ogr. mr. 604, łąk mr. 91, pastw. mr. 11, lasu mr. 310, w odpadkach mr. 100, nieuż, mr. 38; bud. mur. 13, drew. 7. Wś Z. Stary os. 52, mr. 159. R. 1579 trzej Zaborowscy mają 4 1 2 łan. km. , 5 zagr. 7. Z. al. Zaborowo, wś, pow. włocławski, gm. Piaski, par, Zgłowiączka, ma 43 mk. , 264 mr. W r. 1827 było 5 dm. , 44 mk. 8. Z. , folw, , pow. nieszawski, gm. Ruszkowo, par. kat. Broniszewo, par, ew. Sompolno, ma 170 mr. 9. Z. , wś i folw. nad rzką Piasecznicą, Zaborówką, pow. brzeziński, gm. Łazisko, par. Tomaszów, odl. 28 w. od Brzezin. Wś ma 13 dm. , 137 mk. , folw. 4 dm. , 34 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 66 mk. , par. Tobiasze. W r. 1889 folw. Z. rozl. mr. 636 gr. or. i ogr. mr. 486, łąk mr. 63, pastw. mr. 2, lasu mr. 20, w odpadkach mr. 43, nieuż. mr. 23; bud. mur. 5, drew. 14; płodozm. 9 i 10 pol. Wś Z. os. 19, mr. 45, wś Komorów os. 25, mr. 420. Na początku w. była to wioseczka, należąca do Piotra Tłuka, dziedzica Ujazdu. W akcie erekcyi parafii w Ujazdzie, Wojciech Jastrzębiec, arcyb, gnieźn. , przeznacza dziesięciny z tej dla kościoła w Ujazdzie. Na początku XVI w. wś należy do par. Tobiasze, lecz dziesięcinę daje kościołowi w Ujaździe, swemu zaś pleban. tylko kolędę. Pleban ma tu dział roli, na którym siedzi kmieć dający czynszu 16 gr. , dwa kapłony, 15 jaj corocznie Łaski, L. B. , II, 182, 183 i 322. Według reg. pobor. pow. brzezińskiego z r. 1576 wś Z. , w par. Ujazd, własność Dunina, miała 3 łany km. , 3 zagr. , karczmę i młyn Pawiń. , Wielkop. , II, str. 95. 10. Z. , kol. , pow. turecki, gm. Zelgoszcz, par. Wieleniu, odl. 28 w. od Turka, ma 15 dm. , 116 mk. W r. 1838 folw. Z. miał 450 mr. Uległ następnie rozdziałowi na kolonio. W r. 1827 było 10 dm. , 85 mk. Według reg. pobor, pow, Szadkowskiego z r. 1552 wś Z, w par. Wielienino, miała 4 posiadaczy na 3 4 łanu Pawiń. , Wielkop. ,, 246. 11. Z. , wś, pow. sieradzki, gm. i par. Gruszczyce, odl. 18 w. od Sieradza, ma 8 dm. i ze wsią Sarny 190 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 70 mk. 12. Z. , wś i folw. , pow. sieradzki, gm. Krokocice, par. Małyń, odl. 33 w. od Sieradza, ma 11 dm. , 140 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 57 mk. Zdaje się, że wieś ta, choć należała do par. Małyń, płaciła dziesięcinę z łan. folw. i km. pleban. w Błaszkach ob. Lib. Ben. Łaskiego, I, 375 i II, 58. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 wś Zaborów, w par. Małyn, miała 5 osad. , 3 łany. Zbrozek płacił od 1 2 łanu bez kmieci Pawiń. , Wielkop. , 11, 236, 247. 13. Z. , wś, folw. i os. młyn. , pow. piotrkowski, gm. Szydłów, par. Gomulin, odl. 10 w. od Piotrkowa. Wś ma 20 dm. , 123 mk. , folw. 2 dm. , 63; mk. , os. młyn. wiatrak 1 dm. , 5 mk. Folw. Z. , oddzielony od dóbr Cisowia, rozl. w r. 1891 mr. 229 gr. or. i ogr. mr. 149, łąk mr. 29, past. mr. 31, nieuż. mr. 20; bud. drew. 10; płodozm. 11 pol. , pokłady torfu. Znaczna część obszaru dworskiego została rozparcelowana na kolonie, z których jedna ma 90 mr. obszaru. Według reg. pobor. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś Zaborowie, w par. Piotrków, miała 11 osad. , 1 1 4 łanu Pawiński, Wielkop. , II, 250. 14. Z, , os. , pow. łaski, gm. Zapolice, par, Strońsko. Utworzona w ostatnich czasach. 15. Z. , wś i folw. , pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Gumino, odl 11 w. od Płońska, ma wiatrak, cegielnię, 32 dm. , 538 mk. W r. 1827 było 22 dm. , 236 mk W r. 1889 fol. Z. lit. AB. rozl mr. 1185 gr. or. i ogr. mr. 889, łąk mr. 82, pastw. mr. 17, lasu mr. 121, w odpadkach mr. 38, nieuż. mr. 38; bud. mur. 15, drew. 8; Wś Z. os. 58, mr. 410. W urzęd. spisie osad gub. płockiej z r. 1881 podano ogólny obszar wsi i folw. na 2526 mr. W dok. z r. 1256 jako świadek występuje Panczlaus de Z. Ulan. , Dok. mazow. , 159, 13. R. 1576 wś ma 16 łan. , 7zagr. Pawiń. , Mazow, . 16. Z. , wś, pow. płoński, gm. l ziektarzewo, par. Gralewo, odl 20 w. od Płońska, ma 8 dm. , 64 mk, 397 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 52 mk 17. Z. , wś i folw. nad rz. Orzyc, pow. mławski, gm. Szczepkowo, par. Grzebsk, odl. 23 w. od Mławy, ma 13 dm. , 149 mk. W r. 1827 było 16 dm. , 108 mk. Folw. Z. w r. 1886 rozl mr. 760 gr, or. i ogr. mr. 397, łąk mr. 192, pastw. mr. 21, lasu mr. 110, nieuż, mr. 40; bud. mur. 8, drew. 9; płodozm. 9 pol, las nieurządzony, pokłady torfu. Do włościan należy 63 mr. 18. Z. , wś, pow. szczuczyński, gm, Białaszewo, . W. 1827 było 16 dm. , 101 mk. 19. Z. , wś, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Boryte. W r. 1827 było 9 dm. , 58 mk. Br. Ch, Zaborów, wś, w pow. brzeskim, w równinie nadwiślańskiej, wzn. 190 mt. n. p. m. , 7 5 klm. na płn. wsch. odSzczurowy. Ma parafią rzym. kat. , z drewnianym kościołem i szkołą ludową. Wś liczy 150 dm. i 687 mk. 327 męż. , 360 kob. , 659 rzym. kat. , 20 izrJ. Pos. tabularna Heleny Dabskiej ma 345 mr. roli, łąk i pastw. ; pos. nm. 540 mr. roli, 215 mr. łąk i ogr. i 96 mr. past. W XVI w. nosiła wś nazwę Zaborowye i była atynencyą Radiowa, dóbr należącjch do biskupów krakowskich. Spis pobor, z r. 1536 Pawiński, Małop. , 492 podaje Są w niej kmiecie, w liczbie 10, siedzący na rolach równych, niejako półłankach, z których płacąpo 10 groszy, po trzy korce owsa, po 2 sery i 20 Jaj. Kapłonów nie dają. Karczma płaci 2 grzy wny i kamień łoju, sześć kapłonów. Robią tyl ko dwa dni około naprawy sieci. Lasy i bory są dostateczne. Pasiek mało, łąka mała; sołtys ma łan, jest na posługach i nic nie płaci. Pa rafię utworzono dopiero w r. 1819. Należy do dyecezyi tarnowskiej, dek. wojnickiego i obejmu je wsi Dołęgę, Kopacze Księże, Kwików, Poja wie i Wolę Przemykowską. Graniczy na płn. z Wolą Przemykowską, na płd. z Kwikowem i Do łęga, na wsch. ma obszerne lasy sosnowe. 2. Z. , wś, w pow. rzeszowskim, o 6 klm. na płd. od mstka Czudca, przy gościńcu do Strzyżowa, na praw. brzegu Wisłoka, ma dwie wólki na płn. i na płd. zwane Grlinikiem i osadę Budy, Do gmi ny należy nadto Łopuszanka 17 dm. , Podlesie Zamkowe i Podlesie Strzyżewskie 28 dm. , Wiel ka Góra i Gliniezek. Niektóre z tych części le żą na lewym brzegu Wisłoka. Ogółem liczy Z. 162 dm. i 1010 mk. 505 męż. , 505 kob. , 1004 rz. kat. i 6 izrael. . Pos. tabularna Karoliny Wa silewskiej wynosi 469 mr. , roli, łąk, pastw, i lasów, pos. mn. ma 1514 mr. roli, 65 mr. łąk, 116 mr. pastw. i 479 mr. lasu. Z. należy do par. rzym. kat. w Czudcu. W r. 1536 Zaborowie Pawiński, Małop. , 517 było własnością Ja na i Mikołaja Strzeźowskich, Jana Łowczyckiego i Jana Kempskiego. Wś miała 15 kmieci i 5 ról opuszczonych. Przynosiła opłat 15 grzywien 13 gr. i 35 korcy owsa. Sołtys miał łan i kar czmę płacącą grzywnę. Wś oszacowano na 350 grzyw. Okolica jest podgórska i lesista, o gle bie żytniej. Graniczy na wsch. z Wyżnem i Połomyją, na płd. z Żarnową i Strzyżowem, na zach. z Pstrągową i Nową Wsią, a na płn. z Czudcem. Mac. Zaborowce 1. Zaborowcy, Zaborowicze, wś nad rz. Wiślicą, dopł. jeziora Pohost, pow. piński, na Zahorodziu, w 4 okr. pol. i gm. Łohiszyn, o 38 w. od Pińska, ma 40 osad. ; grunta lekkie. Niegdyś Z. należały do dóbr stołowych królewskich i nadane były przez Zygmunta I królowej Bonie; opis z jej rozkazu dokonany w r. 1553 przez Chwalczewskiego ob. w dziele, , Piscew. kn. str. 60 70 i 293. Była tu wielka pu szcza królewska i łowiectwo ob, Rewizye puszcz, str. 1. 2. Z. , wś, pow. drysieński, par. Rosiea, należy do dóbr Sarya, Łopacińskich. A. Jel. Zaborówek 1. wś, folw. i dobra, pow. war. szawski, gm. Zaborów, par. Leszno, odl. 20 wod Warszawy a 7 w. od Błonia, ma 401 mk. wiatrak. W r. 1827 było 33 dm. , 264 mk. Dobra Z. składały się w r. 1891 z folw. Z. i Wąsy, nomenklatur Debły, Zielona i Chojaki, rozl. mr. 2452. Folw. Z. gr. or. i ogr. mr. 569, łąk mr. 14, pastw, mr. 33, lasu mr. 86, nieuż. mr. 27; bud. mur. 14, drew. 21, płodozm. 5 i 9 pol; fol. Wąsy gr. or. i ogr. mr. 321, łąk mr. 2, nieuż, mr. 12; bud. mur. 5, drew. 10; nomenklatury Debły, Zielona i Chojaki; gr. or. i ogr. mr. 157, łąk mr. 139, pastw. mr. 84, lasu mr. 994, nieuż, mr. 14; bud. drew. 13, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. . 44, mr. 403, wś Wąsy os. 22, mr. 190. Ob. Zaborów. 2. Z. Duchowny, wś i folw. , i Z, Szlachecki, wś i folw. , pow. grójecki, gm. Belsk, par. Lewiczyn. Z. Duchowny ma 104 mk, 211 mr. dwor. , 136mr. włośc; Z. Szlachecki 137 mk. , 393 mr. dwor. i 97 włośc. W r. 1827 Z. Duchowny miał 10 dm. , 65 mk. a Z. Szlach. 9 dm. , 87 mk. W r. 1576 we wsi Zaborowie Warsewickiego płaci Andreas Warszewicki od 5 łan. km. a w części Zaborowie Plebani, Petrus Belski od 2 1 2 łan, Marcin Zaborowski ma tu 1 2 łanu bez kamieci Pawiń. , Mazowsze, 233, 237. Ob. Zaborów. Br. Ch. Zaborowice, wś przy zbiegu Korzeniówki z Oronką, pow. konecki, gm. i par. Miedzierza, odl. od Końskich 21 w. , ma 157 dm. , 986 mk. , 1679 mr. włośc, i 1 mr. dwor. W r. 1827 było 70 dm. , 425 mk. Wś ta należała pierwotnie do par. Radoszyce i dopiero w XVII w. została przy łączoną do świeżo utworzonej parafii w Miedzierzy Łaski, L, B. , I. 596. Zapewne przez po myłkę Długosz w opisie tej wsi podaje, iż Z. le żą w par. Petrykozy około 4 mil na płn. od Ra doszyc. Dziesięciny z tej wsi należały do prebendy Bielejowskiej przy kollegiaeie sandomier skiej. Wartość dziesięciny dochodziła 5 grzyw. Prócz łanów km. był folwark, karczmy, zagro dnicy. Wieś była własnością królewską Dłu gosz, L. B. , I, 359. Br. Ch. Zaborowice, posiadłość, w pow. odolanowskim, w okolicy Ołoboka, pod Rososzycą, leżała pustką r. 1507. W r. 1612 rozgraniczono Sieroszewice z Psarami i Zaborowicami. Zaborowie, wś, pow. radomski, gm. Orońsk, par. Wysoka, odl. odRadomia 18 w. , ma 19 dm. , 131 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 101 mk. W r. 1886 folw. Z. rozl, mr, 471 gr. or. i ogr. mr. 349, łąk mr. 52, pastw, mr. 14, lasu mr. 47, nieuż. mr. 9; bud. mur. 3, drew. 11; płodozm. Zaborów Zaborowice Zaborówek Zaborowce Zaborowie 10 nieurząjdzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 16, mr. 186 inne źródła podają 200 mr. . W połowie w. wś ta, w par. Wysoka położona, należy do częściowej szlachty z rodu Golianów i jednego Rawity. Sami uprawiają, rolę i dają. dziesięcinę pleb. w Wysokiej Długosz, L. B. ,, 524. Według reg. pobor. pow. radomskiego z r. 1569 wś Z. , w par. Wysoka, miała drobnych posiadaczy na 2 3 4 łan. , 5 kom. , 2 rzem. Pawiński, Małop. , 309, 479. Br. Ch. Zaborowie 1. wś, pow. orszański, gm. Dobromyśl, ma 19 dm. , 109 mk. 2. Z. , wś, pow. sieński, gm. Kokowczyn, ma 53 dm. , 180 mk. 3. Z. , wś nad jez. Niehryco, pow. lepelski, gm. Białe, 19 dm. , 162 mk. , cerkiew. 4. Z. , folw. , tamże, należy do dóbr Mosarz, dawniej Szczytów, obecnie hr. Zahiełłowej i wraz z folw. Bohusławowem i Wenecyą, miał 529 dusz rewiz. 5. Z. , wś, pow. newelski, własność Rusieckich, 70 dzies. 6. Z. , wś, pow. połocki, własność Sokołowskich. 7. Z, wś, pow. siebieski, razem ze wsiami Oderewka, Zahodojewo, Bobrowce i Klin należała do sukcesorów Zotowa. Zaborówka l. wś nad rz. Wierzchnią, pow. trocki, w 3 okr. pol, gm. Wysoki Dwór, okr. wiejski Władysławów, o 38 w. od Trok, 6 dm. , 96 mk. katol. w 1865 r. 31 dusz rewiz. . 2. Z. dobra skarbowe, pow. horodecki, obejmują 10 wsi i fermę Kozłowo, 3075 dzies. Zaborówka, uroczysko, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Wyszewicze, o 22 w. od Radomyńla. Zaborowle, ob. Zaborol. Zaborowo, wś, pow. drysieński, par. Rosica. Zaborowo 1. niem. , wś gosp. , w pow. wsehowskim, okr. urz. włoszakowicki Luschwitz, urz. stanu cyw. i poczt. w Wijewie, st. dr. żel. Wschowa Fraustadt, szkoła w Brennie, tamże paraf. katol. , sądy w Wschowie i Lesznie. Obszaru 1154 ha, 128 dym. , 949 dusz 2 ew. . 2. Z. , folw. do Wijewa, tamże położony, ma obszaru 192 ha, 26 dym. , 157 dusz. Leży na zach. płn. Szmigla, a płn. Wschowy. W r. 1395 arcyb. Dobrogost Nowodworski braciom z Gryźyny na rzecz Domarata, kasztelana pozn. , zastawił za 600 grzyw, gr. Przement z okolicznemi wsiami Błotnicą, Radomierzem, Sączkowicami i Zaborowem. 13. Z. , miasteczko w pow. wsehowskim leszczyńskim, urzęd. stanu cyw. i poczta, szkoły i paraf. ew. w miejscu, par. katol. i sądy w Lesznie. Obszaru 429 ha, 162 dym. , 899 dusz 286 katol. . Leży na południe o 1 4 mili od Leszna, na płn. zach. Rydzyny. Miasteczko to założone zostało przez wychodźców uciekających z Niemiec przed prześladowaniem religijnem. Ufundował je mianowicie w końcu 30letniej wojny Wojciech Gajewski z Błociszewa a król Władysław dał mu r. 1644 przywilej na prawo magdeburskie, wolność od wszelkich ciężarów prawa polskiego. Nie podlegało sądom grodzkim ani innym, tylko własnej zwierzchności sądowej. Apelaeyą miało do dziedzica. Przywilej ten wymienia cechy i jarmarki. Wolno też było używać miastu herbu Gajewskich, Ostoja, przedstawiającego w czerwonem polu miecz z dwoma księżycami. Rada miejska, wedle ordynacyi z r. 1652 ustanowiona, miała prawo miecza. W r. 1664 zbudowano, a w r. 1686 odnowiono szubienicę. W r. 1681 wystawiono pręgierz. Blizkość Leszna nie pozwoliła się rozwinąć osadzie. W r. 1707 obozował tu dowódzca rossyjski Schultz, r. 1709 morowe powietrze uśmierciło 800 mieszkańców. W r. 1733 pod Z. zaszła potyczka. Z rzemiosł najwięcej rozwinęło się Sukiennictwo. W r. 1779 sukiennicy ustanowili giełdę strzelecką, która się utrzymała i uroczystości strzeleckie urządzała do r. 1792. Żydów tu nie było. Od Gajewskich przeszło miasto w posiadanie Leszczyńskich, następnie Sułkowskich. W r. 1752 ks. Aleksander Józef Sułkowski, podobnie jak innym miastom swym, tak i Z. nadał nowy statut. W końcu XVIII w. miało Z. 161 domów, z których 2 pod dachówką, 7młynów, 4budynki publiczne, 929 mieszkańców. Miasto miało dochodu 546 tal, utrzymywało 3 nocnych stróży. Liczono 96 sukienników a 3 postrzygaczy. Prócz tego było w Z. 10 szewców, , 7 młynarzy, 7 piwowarów, 4 palących gorzałkę, 4 rzeźników, 3 stolarzy, 2 krawców, 2 piekarzy, 1 cieśla, 1 golarz, 1 oberżysta. Wr. 1816 liczono 914 dusz a warsztatów sukienniczych 77. Od r. 1818 do 1828 utkano tu 27081 postawów sukna. W r. 1837 miało Z. 150 dm. , 750 dusz, wr. 1843 dusz 829, w r. 1858 dusz 805, w r. l861 dusz 826. 3. Z. , niem. Unterwalden, król. domena, w pow. babimojskim, okr. urzęd. wKaszczorze Alt. Kloster, urząd stanu cyw. , szkoły, par. kat. i poczta w Przemęcie, st. koL w Wolsztynie, na linii Zbąszyn Wolsztyn, sąd w Wolsztynie. Obszaru 1233 ha, 18 dym. , 276 dusz 25 ew. . Leży na zachód Szmigla, wsch. płd. Kębłowa, pod Przemętem. W r. 1395 w posiadaniu klasztoru przemęckiego. W r. 1793 jeszcze jest własnością klasztoru. 4. Z. , wś gosp. , tamże, ma obszaru 62 ha, 5 dym. , 33 dusz. 5. Z. , wś gosp. , w pow. szremskim, urz. okr. , stanu cyw. , poczta i par. kat. w Książu, st. kol. żel. w Chociczy Falkstaedt na linii PoznańJarocin, szkoły obu wyzn. i par. ewang, w miejscu, sąd w Szremie. Obszaru 320 ha, 46 dym. , 360 dusz 4 ew. . Leży na lewym brzegu Warty, na wsch. Szremu, między Książem a Zaniemyślem, Z. nadane było r. 1230 klasztorowi paradyskiemu. Odnośne potwierdzenia znajdują się w dyplomatach z r. 1236, 1240 i 1247. W r. 1256 zamienia klasztor paradyski Z. na inne włości, a następnego roku pisze się Gerostius z Zaborowa. Wr. 1793 posiadał Z. i Sroczewo kasztelan Ksaw. Bronisz. Zaborowie Zaborówka Zaborowle Zaborowo Zaborska ziemia Zaborsk Zaborowska Droga Zaborowszczyzna Zaboroznowce Zaborowo Zaborowo W. 1583 ma Z. 3 łany os. , 1 zagr. , 2 komorn. i młyn. 6. Z. , wybudowanie przy wsi t. n. , w pow. szremskim. 7. Z. , wś dworska, tamże, obszaru 567 ha, 12 dym. , 152 dusz 5 ew. . 8. Z. , cegielnia, tamże, 1 dym. , 11 dusz. 9. Z. , wś gosp. , w pow. krobskim rawickim, urz. okr. jutrosiński, urz. stanu cyw. , par. kat. i poczta w Dubinie, st. kol. w Miliczu na Szląsku, szkoły w miejscu, par. ewang, i sąd w Jutrosinie. Obsza ru 163 ha, 21 dym. , 170 dusz 17 katol. . Le ży na wsch. Dubina. W r. 1793 w posiadaniu Maksymiliana Mielżyńskiego naDubinie. 10. Z. , wś gosp. , w pow. inowrocławskim strzclińskim, ma urz. okr. , stanu cyw. , st. kol. żel. i pocztę w Kruszwicy, szkoły w Głębokiem, par. katol. w Chełmcach, sąd w Inowrocławiu. Obszaru 193 ha, li dym. , 112 dusz. Leży nazach. płd. Radziejowa, na wsch. płd. Kruszwicy, na samej granicy od królestwa polskiego. 11. Z. , folw. do Antoniewa, w pow. wscliowskim leszczyń skim, ma sądy, urz. okr. , urz. stanu cyw. , para fie, st. koL żel. w Lesznie Lissa i P. , pocztę i szkoły w miejscu, 3 dm. , 50 mk. 12. Z. , le śnictwo, tamże, 2 dym. , 14 dusz. 13. Z. , willa, tamże, 1 dm. , 7 mk. W. Ł. Zaborowo, wś, pow. brodnicki, st. p. Radoszki, paraf. kat. Grórzno; 464 ha 337 roli orn. , 43 łąk, 47 lasu; 1885 r. 60 dm. , 75 dym. , 367 mk. , 346 kat. , 21 ew. Według reg. pobor. pow. rypińskiego z r. 1564 wś Z. , w par. Gorzno, miała 5 łan. , z tych 2 sołtysie, kopacz rudy, kowal, 2 pasiecznicy, wdowa po zagrodniku, hutnik z dwoma towarzyszami i 1 zagrod. Płacono fl. 5 gr. 28 sol. 1 Pawiński, Wielkop. , I, 305j. Zaborowska Droga. gościniec w puszczy królewskiej, wpow. pińskim, na Zahorodziu, wspominany w dokument. XVI w. ob. Piscew, kn. od str. 63 70. Zaborowskie, płn. część Sipior Starych, w pow. szubińskim kcyński. Zaborowszczyzna 1. zaśc. nad rz. Drujką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 53 w. od Dzisny, 1 dm. , 2 mk. katol. ; należał do klasztoru pobernardyńskiego w Drui. 2. Z. , folw. nad jez. Godzik, pow. trocki, w 1 okr. pol, par. Sumiliszki, o 29 w. od Trok, 1 dm. , 16 mk. katol. W r. 1850 własność Syrewicza, 112 dzies. rozl. Zaborowszczyzna, przyl. miasta Brodnicy, w Prusach zachodnich. Zaboroznowce, wś nad rz. Żwanem Howorką, lew. dopł. Dniestiu, pow. uszycki, okr. pol. Wierzbowiec, gm. Pilipkowce, par. kat. Zamiechów o 7 w. , st. dr. żel. Wołkowińce o 50 w. , odl. o 15 w. od Uszycy st. poczt. i sąd, wraz z przysiołkiem Kowałówką ma 176 osad, 685 mk. 41 jednodworców, 547 dzies. ziemi włośc, 685 dworskiej. Posiada cerkiew, p. w. św. Michała, filialną Pilipkowiec. Własność hr. Stadnickich. Podług reg. pobor, wwdztwa podolskiego z 1665 r. ssta barski płaci ztąd od 2 pługów Jabłonowski, Wołyń i Podole, 190. Zaborsk, uroczysko, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Tarnopol, własność Trusiewiczów. Zaborska al. Zakot, wś, pow. Ostrogski, gm. Kuniew, cerkiew fil. par. praw. Zinków Teremno. Zaborska ziemia al. Zabomia, Zabory, niem. Sahirs Gebiet, Gebiet zu. Saborń 1400, w dok. 1299 terra Zaborensis, obejmowała dawniej północną część komturstwa tucholskiego. Jej granice stanowiła na płd. Brda, na wsch. Struga lewy dopł. Brdy, na płn. Czarna Woda, na zach. jez. Sumińskie, rzeczkaSpryca i jez. Cbarzykowskie. Nazwa Zaborów dla tej okolicy powstała u mieszkańców starej kasztelanii raeiązkiej. Albowiem wzdłuż Brdy ciągną się jeszcze dziś szerokie lasy, w których się napotykają tylko drobne osady, powstałe dopiero w nowszych czasach. Za temi lasami, od Rytla i Czerska począwszy, mamy znowu aż do Leśna, Wiela i Łęga, między porzeczami Brdy i Czarnej Wody, gęsto i zdawna zasiedloną okolicę, t. j. ziemię Zaborską. . Nazwa ta istniała już w XIII w. przed Krzyżakami. W dok. Władysława z r. 1299, oddającym Michałowi Jankowiczowi sądy i daninę z miodu w kasztelanii raciązkiej, przekazano mu zarazem palaciam in terra Zaborensi Kod. Wielk. ,, str. 174. W przywileju Mestwina z r. 1292 wymieniouy jest też Ciborius eastellanus noster Sabor ob. P. Perlbach, str. 440. Także w krzyżackich księgach czyn szowych nazwa ta się często pojawia. W jednej z nich są jako wsie zaborskie wymienione Brusy, Karsin, Kosabuda, Czersk, Dąbrowa, Leśno, Czyczkowy, Lubnia, Przytarnia, Zalesie, Schoenhain, t. j. Łęg, Swornygacie i Wiele, razem 446 włók; młynów zaś zaborskich wylicza księga 4 ob. Preussen vor 500 Danzig, 1878, str. 373. R. 1666 i 1696 napotykamy w aktach sądowych w Chojnicach szlachtę zaborską, która się manifestuje, że wojska rzeczypospolitej w jej majątkach załogują. ce, wyrządziły znaczne szkody. W wizycie Rozdrażewskiego zaś z r. 1598 pojawia się nawet dekanat zaborski Zaborzensis, czyli starogardzki, do którego należał dzisiejszy dek. starogardzki z parafią garczyńską i właściwe parafie zaborskie Łęg, Czersk, Wiele, Brusy i Leśno. Jest tez w Zaborach wś Wysoka Zaborska, tak nazwana dla odróżnienia od Wysoki pod Raciążem, która się dawniej polną zwała ob. Roczniki Tow. nauk. w Toruniu, II, str. 133 136 i Hist. comp. geogr. v. Toeppen, str. 233. Zabory, wś gosp. , w pow. pleszewskim, urz. okr. , stanu cyw. , szkoła ipar. ewang, w Sobotce, poczta w Skalmierzycach, st. kol. żel. w Biniewie, na linii OstrowoJarocin, szkoła katol. i par. w Zaborowskie Zabory Krasne Zabórz Zaboryszki Zaborynie , sąd w Pleszewie. Obszaru 108 ha, 10 dym. , 85 dusz. Zabory Krasne, wś nad rz. Ipucią, pow. rosławski gub. smoleńskiej, gm. Zabory Krasne, o 30 w. od Rosławia, 7 dm. , 44 mk. , zarząd gminy, cerkiew, jarmark. Zaborynie, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, w okolicy wsi Boryczewicz, gm. Lemieszewicze, wzmiankowane w dokum, z XVI w. ob. Piscew. kn. , str, 337. Zaboryszki, wś, folw. i dobra, pow. suwal ski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 19 w. Wś ma 20 dm. , 152 mk. ; folw. 8 dm. , 114 mk. W r. 1827 było 2 dm. , 15 mk. Do bra Z. , oddzielone od dóbr rządowych Eadaryszki, nadane zostały na prawach majoratu gene rałowi Skobelewowi. W r. 1885 obszar domi nialny składał z fol. Z. i jezior lłgiel i Jodel. Prócz tego należały następujące wsi Zabory szki os. 67, mr. 90, Szlazak os. 9, mr. 166, Łowocie os. 18, mr. 281, Fokomsze os. 13, mr. 356, Wiatrołużki, os. 9, mr, 238, Zawada os. 3, mr. 46, Grauże Stare os. 12, mr, 350, Wiesiołowo os. 9, mr. 149, Dębniak os. 18, mr. 378, Ol szanka os. 18, mr. 369, Lipiny os. 8, mr. 415, Lipniak os. 13, mr. 509, Pornetka os. 29, mr. 679, Przejma Nizka os. 2, mr. 81, Przejma Wy soka os. 17, mr. 344, Moskiewszczyzna os. 3, mr. 340, Szypliszki os. 26, mr. 565. Krzywulka os. 12, mr. 445, Wygorzała os. 14, mr, 305, Słobódka os. 23, mr. 555, Bicajle os. 14, mr. 255, Zadekfiznie os. 3, mr. 88, Rybalnia os. 7, mr. 164, Sitkowizna os. 11, mr. 276, Żyrwuny os, 15, mr. 318, Buniewizna al. Bulewizna os. 18, mr. 60. Z. gm. ma 13759 mr. obszaru i 3989 mk. , w tej liczbie 329 praw. , 316 prot. i 196 żydów. Sad gm. okr. III w Puńsku, st. poczt. w Szypliszkach. W skład gm. wchodzą Bicajle, Bulewizna, Dębniak, Fornetka, Gilusznik, Grauże Nowe, Grauże Stare, Krzywulka, Lipina, Lipniak, Lipowo, Łowocie, Moskiewszczyzna Kir śniańskiego, M. Śmiarowskiego, Olszanka, Pokomsze, Budziszki, Przejma fol. , Przejma Mała, P. Nizka, P. Wielka, P. Wysoka, Rybalnia, Sitkowizna, Słobódka, Szlązak, Szury, Szypliszki, Wiatrołuźa. Wiesiołowo, Wygorzel, Zaboryszki, Zadeksznie, Zawady i Żyrwiny. Br. CL Zabórz, wś na Szląsku austr. , pow. bielski, okr. sąd. strumieński Schwarzwasser, nieopo dal praw. brzegu Wisły. Z. tworzy wraz z wsią Uchylany jedną gminę administracyjną, W r. 1890 było 38 dm. , 349 mk. 178 męż. i 171 kob. , 332 Pol. i 15 Niem. , 195 rz. kat. , 138 prot. i 16 Izrael. Katolicy należą do par. Pierścieć, protestanci do par. Dragomyśl Drahomischl. Szkoła znajduje się we wsi Mnich, urz. pocztowy w Chybi. W. H, Zaborze 1. kol. , pow. słupecki, gm. Kazimierz, par. Dobrosołowo, odl. od Słupcy 8 w. , ma 8 dm. , 59 mk. , 9 osad, 96 mr. Wchodziła w skład dóbr Częstków. W r. 1827 miała 1 dm. , 9 mk. 2. Z. , wś, pow. rawski, gm. i par. Lu bania, ma 14 dm. , 109 mk. , 311 mr. Wchodzi ła w skład dóbr Kłopoczyn. 3. Z. , wś, pow. będziński, gm. Choroń, par. Przybynów, ma 46 dm. , 235 mk. , 54 osad. i 855 mr. Wchodziła w skład dóbr Choroń. W r. 1827 było 30 dm. , 183 mk. W połowie w. wś ta należała do Jana Koziegłowskiego h. Lis, miała łany kmiece Długosz, L. B. ,, 219. Według reg. pobor, pow. krakowskiego z r. 1581 wś Z. miała 4 1 2 łan. km. Pawiński, Małop. , 75, 436. 4. Z, , przyl. dóbr Grzmiąca, w pow. radomskim. 5. Z. , kol. , pow. radomski, gm. Radzanów, par. Wy śmierzyce, odl. od Radomia 33 w. , ma 6 dm. , 23 mk. , 147 mr. dwor. 6. Z. , os. karcz. , pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Zwoleń, odl. od Kozienic 32 w. , ma 1 dm. , 6 mk. , 1 mr. 7. Z. , folw. i wś, pow. kielecki, gm. Morawica, par. Lisów, odl. 17 w. od Kielc, posiada pokłady marmuru brudno żółtego. Folw. ten, oddzielony od dóbr Brudzów, ma 300 mr. obszaru, w tem 197 mr. roli, 51 łąk, 38 lasu. W r. 1827 było 19 dm, 129 mk. W połowie w. wś miała łany km. , karczmę, zagrodników, folwark. Dzie sięcinę snopową i konopną, wartości do 10 grzyw. , dawano pleb. w Lisowie Długosz, L. B. , 390. Według reg. pobor. pow. chęcińskiego z r. 1540 wś Zaborze, w par. Lisów, miała 10 kmieci na półłanach, 3 łany puste, 2 sadzawki, dwór, folwark, lasy, łąki położone nad rz. Morawką. Wartość 100 grzyw. Pawiński, Ma łop. , 270, 588. 8. Z. , wś, pow. stopnicki, gm. Szczytniki, par. Janina, ma 17 os. , 155 mr. Wchodziła w skład dóbr Kołaczkowice. W r. 1827 było 15 dm. , 113 mk. 9. Z. , wś, pow. miechowski, gm. i par. Niedźwiedź. W r. 1827 było 11 dm. , 63 mk. Według dokum, z r. 1262 daje Z. dziesięciny klasztorowi miechowskiemu Kod. Małop. , II, woaleksandryjski puławski, gm. Karczmiska, par. Wąwolnica, ma 7 os. , 24 mr. Wchodziła w skład dóbr Kazimierz. 11. Z. , wś, pow. konstantynowski, gm. i par. r. g. Łysów, par. r. 1. Rusków, ma 7 dm. , 55 mk. , 123 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 32 mk. 12. Z. , przyl. do Lelewa, w pow. pułtuskim. 13. Z. , pow. puł tuski, gm. Gzowo, par. Dzierżeniu. 14. Z. , wś, pow. łomżyński, par. Szczepankowo. W r. 1827 wś rządowa, miała 8 dm. , 38 mk. Nowsze spisy nie podają tej wsi. 15. Z. Krzeczanowskie, wś, pow. sierpecki, gm. Gutkowo, par. Unieck, odl. 23 w. od Sierpca, ma 12 dm. , 102 mk. , 60 mr. Ob. Krzeczanowo. Br, Ch, Zaborze 1. wś, zwana miasteczkiem, pow. dzisieński, w okr. pol. , gm. Głębokie o 11 w. , okr. wiejski Zaborze, o 55 w. od Dzisny, a 245 od Wilna, przy trakcie z Dzisny do Wilejki, ma 12 dm. , 138 mk. , cerkiew drewnianą, p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1739 r. , st. Zabory Krasne poczt. w 1865. 63 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Stefanowo, Wołodżkowo, Woronowo i Zaborze, wogóle w 1865 r. 140 dusz rewiz. Z. należało dawniej do Zenowiczów, później Alojzego Bujnickiego, marszałka dzisieóskiego, obecnie Michałowskich. W pierwszych trzech dziesiątkach b. wieku Z. głośne były zabawami, jakie tu odbywały się przez dwa miesiąjce w porze letniej, przy zjeździe po kilkaset osób, gościnnie podejmowanych przez marszałka Bujnickiego. 2. Z. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Wierzchnie o 5 w. , 100 w. od Dzisny, 10 dm. , 25 mk. ; należała do dóbr Wierecieje, Kurkowskich. 3. Z. , wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Jody o 8 w. , okr. wiejski Zamosz, 46 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zamosz Nowy, Koziełłów. 4. Z. , zaśc. rządowy, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 59 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. prawosł. 5. Z, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 64 w. od Dzisny, 2 dm. , 15 mk. katol. 6. Z. , folw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Pohost Nowy, okr, wiejski Kupczelewo, posiada kaplicę katol. par. Pohost; dawniej Konoplańskich, obecnie skarbowy. 7. Z. , zaśc, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. , i okr. wiejski Pohost Nowy o w. , o 57 w. od Dzisny, 1 dm. , 12 mk. w 1865 r. 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Linkowszczyzna. 8. Z. , wś włośc, nad rzką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Przebrodź o 8 w. , okr. wiejski Bielowce, o 51 w. od Dzisny, 6 dm. , 40 mk. praw. , 16 kat. , 6 starow. w 1865 r. 40 dusz rewiz, . 9. Z. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Krasnopol, 33 dusz rewiz. ; należała do dóbr Rajpol, Hrehorowiczów. 10. Z. , wś, tamże, 11 dusz rewiz. ; należała do dóbr Lispol, Janowskich. Spis z 1866 r. podaje wś Z. , odl. o 15 w. od Dzisny, mająca 6 dm. , 85 mk. 11. Z, st. poczt. , w pow. dzisieńskim, obok wsi Hołubicze ob. . 12. Z. , wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Naliboki o 13 w. , okr. wiejski Pilnica, o 90 w. od Oszmiany, 9 dm. , 110 mk. katol. w 1865 r. 47 dusz rewiz. włośc, i 1 b. dworskich; należała do Milewiczów. 13. Z. , okol. szl, pow. oszmiański, w 4 okr. pol, o 91 w. od Oszmiany, 6 dm. , 34 mk. katol. 14. Z. , wś i folw. nad Wilią, , pow. trocki, w 2 okr, pol. , par. Poporcie, o 20 i 21 w. od Trok. Wś ma 7 dm. , 80 mk. katol. , folw. 1 dm. , 15 mk. t. wyz. W 1850 r. dobra Z. składały się z folw. , 2 wsi i 4 zaśc, obejmowały 1239 dzies. i należały do Giżyńskich. 15. Z, , folw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce, o 42 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt, z Ilii do Radoszkowicz, o 14 w. od st. dr. żel. lipawskoromeńskiej Mołodeczno. Ma 1 dm. , 22 mk. , wraz z folw. Kozlewszczyzną. 4000 dzies. Grunta żytnie 2 i 3 klasy, w tej liczbie 600 dzies. ziemi ornej, 300 dz. łąk w dobrym gatunku, 200 dz. pastwisk i nieuż, , 2900 dz. lasu, przeważnie sosnowego. Gospodarstwo 3polowe, uprawia się głównie żyto, owies, jęczmień, gryka i w niewielkiej ilości pszenica jara siana zbiera się rocznie do 20000 pudów. Gorzelnia, młyn zwany Rajówką, na rz. Udrance, o 6 kamieniach, przy nim folusz i krupiernia. Własność dawniej Bohdanowiczów, obecnie, od lat kilkudziesięciu, należy do Hrehorowiczów. 16. Z, wś i 3 folw. , pow. wilejski, w okr. pol. , gm. Chotenczyce o 14 w. , okr. wiejski Zaborze, o 42 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz. Folwarki mają3 dm. , 27 mk. , wś zaś w 1865 r. w części należą. cej do dóbr Ościukowicze, Tukałłów, 33 dusz rewiz. , w części do dóbr Wincentowo, Budrewiczów, 29, w części do dóbr Olechnowszczyzna, Czertowiczów 9, wreszcie w części do dóbr Szypki Kopciow, 8 dusz rewiz. W skład okręgu wiejskiego wchodzą; wsi Borsuki, Kowszewieze. . Kozły, Lepowszczyzna, Ługowo, Rybczyn, Sciudzieniec, Szypki, Zaborze, oraz zaśc Bujle, Ewapol, Faniewo Ług, Pogrebiszcze, Powiazyń, wogóle 602 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. 17. Z. , wś włośc, nad Turejką, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Różanka, o 60 w. od Lidy, 9 dm. . 93 mk. w 1865 r. 33 dusz rewiz. . 18. Z, wś włośc, pow. lidzki, w 1 okr. pol, , gm. Gonczary o 9 w. , okr. wiejski Lubor, o 24 w. od Lidy, 10 dm. , 111 mk. w 1865 r. 46 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Lida 19. Z. , wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Niestaniszki, okr. wiejski idobra, Chomińskich, Dobrowlany, 5 dusz rewiz. 20. Z, folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Rymszany, własność Sokołowych29 dzies. 4 lasu, 1 nieuż. . 21. Z. , wś, pow. czauski, gm. Czerniewka, ma 52 dm. , 266 mk. 22. Z. , dobra, pow. czerykowski, od 1879 r. Oldekopów, 2228 dzies. 305 roli, 182 łąk, 1517 lasu; 2 karczmy dają, 280 rs. 23, Z. , dobra, pow. orszański, od 1876 r. własność Osipowskich, 128 dzies. 32 roli, 5 łąk, 85 lasu. 24. Z. , dobra, pow. orszański, dziedzictwo szlach. rodziny Stałyhowych, 199 dzies. 30roli, 22 łąk, 115 lasu. 25. Z. , dobra, pow. orszański, od 1880 r. Poleźajewyeh, 1444 dzies. 10 roli, 30 łąk, 620 lasu. 26. Z. , dobra, pow. orszański, dziedzictwo ks. Euglen. Lubomirskiego, mają wraz z Jeleńskiem i obrębem leśnym Gusino 2300 dzies. 30 roli, 100 łąk; młyn wodny i folusz dają. 400 rs. , karczma 100 rs. 27. Z. , wś nad rzką. Cytrą, pow. sieński, gm. Łukoml o 12 w. , 63 dm. , 253 mk. , cerkiew par. drewniana, zapasowy spichlerz gminny. 28. Z. , wś, pow. sieński, gm. Czereja o 9 w. , 61 dm. , 338 mk. , zapasowy spichlerz gminny. 29. Z. , Zaborje wś, pow. sieński, gm. Kakowczyn, ma 53 dm. , 326 mk. 30. Z. , białorus. Zabarje, folw. i dwa zaśc, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Witunicze, o 81 w. od Borysowa. Za Zaborze Zaborzc Zaborzyce Zabostów Zaborze ścianki maja 21 osad. , miejscowość leśna, grunta lekkie. 31. Z. al. Zaborje, wś, folw. , zaśc. i osada, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Milcz, o 72 do 90 w. od Borjsowa. 32. Z, białorus. Zatborje, uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jurewieze, o 38 w. od Ihumenia. 35. Z. , Zahorje, chutor, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. i gm. Lenin o 22 w. , o 184 w. od Mozyrza. 34. Z. , wś, pow. drysieński, gm. Oświej, w 1746 r. by ła własnością Konstantego i Jana Swołyńskich, 1811 r. Kazimierza Sarosieka. Miała 101 dusz rewiz. 35. Z, wś skarbowa nad jez. Obtielą, pow. połocki, gm. włodzimierska, o 76 w. od Połocka, 14 dm. , 84 mk. , zarząd gminy, cerkiew paraf. , szkoła. Do dóbr skarbowych należy 32 wsi i ferma Szerstowo, 8577 dzies. 36. Z. , wś nad Dźwiną, pow. wieliski, własność Ławryno wiczów i Ladochowiczów; prom. 37. Z. , ob. Zaborje. J. Krz. A, Jel. Zaborze 1. wś nad rzką Światiec al. Bobrycą, pow. kijowski, w 3 okr. pol. , gm. Hlewacha, odl. o 29 w. od Kijowa a 8 w. od Białogródki, przy trakcie bocznym z Kijowa do wsi Plesieckie i Chwastowa. Wś otoczona z trzech stron lasami, tylko od strony zachodniej, t. j. od wsi Kniażyki, ma pola piaszczyste, po większej części krzakami porosłe. W r. 1885 było 555 mk. Podług Pochilewicza jest tu 700 mk. praw. i 38 żydów. Włościanie, w liczbie 275 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1127 dzies. , ze spłatą po 1071 rs. 90 kop. rocznie. Posiada cerkiew, p. w. św. Mikołaja, drewnianą, wznie sioną w 1778 r. przez archimandrytę monasteru Michajłowskiego Teoktista, na miejsce dawnej, istniejącej już w połowie XVII w. Do parafii należy wś Bobryca o 4 w. . Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. wś Zaborze Aleks. Sołtana w zast. , płaci z 1 dym. , 1 ogr. Jabłonowski, Ukraina, I, 69; W 1670 r. wś należy do dóbr motowidłowskich Aksaków a na stępnie do monasteru Michajłowskiego w Kijo wie. 2. Z. , wś, w dawnym pow. krzemienie ckim, sądząc z sąsiednich miejscowości znajdo wała się w dzisiejszym pow. dubieńskim, w po bliżu Ikwy, na płd. zach. od Dubna. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1570 r. na leżała do Antoniego Jałowickiego. Pobór od dzielnie nie wykazany Jabłonowski, Wołyń, 22. J. Krz. Zaborze, wś, w pow. bialskim Galicya, 3 klm. na płd. od Oświęcima, należy do par. w Grójcu, ma 40 dm. i 265 mk. 123 męż. , 165 kob. , 265 rzym. kat. , 5 prot. i 16 żyd. Pos. tabularna dzieli się na dwa korpusy; większy Wandy Chwalibogowej ma gorzelnię i 494 mr. , drugi Franc. Wyspiańskiego 27 mr. obszaru. Pos. mn. ma 291 mr. Wioska powstała dopiero w w. , nie ma jej bowiem w spisach pobor. do r. 1674. Graniczy na zach. ze Staremi Stawami, na płn. z Oświęcimemi Dworami, na wsch. z Porębą Wielką a na płd. z Łazami. Mac, Zaborze wś, pow. rawski, 10 klm. na płn. wsch. od urz. poczt. w Rawie Ruskiej, 12 klm. na płd. od sądu pow. w Uhnowie. Na płn. leżą Zielona Machnowska, Poddubce i Karów, na wsch. Hujcze, na płd. Hujcze, Hołe Rawskie i Rzeczki, na zach. Rzeczki. Własn. wiek. ma roli or. 556, łąk i ogr. 47, past. 27, lasu 328 mr. ; wł. mn. roli or. 634, łąk i ogr. 518, pastw. 134, lasu 2 mr. W r. 1890 było 164 dm. , 956 mk. w gm. , 4 dm. , 24 mk. na obszarze dwor. 849 gr. kat. , 101 rzym. kat. , 30 izrl. ; 874 Rus. , 84 Pol. , 22 Niem. . Par. rzym. kat. w Rawie Ruskiej, gr. kat. w Hujczu. We wsi jest cerkiew. Zaborzc, wś gosp. , w pow. średzkim, urz. okr, , st. cyw. , parafie, pocztę i st. kol. żel. w Kostrzynie, na linii PoznańWrześnia Strzałków, szkoły w Jankowie, sąd w Pobiedziskach Pudewitz. Obszaru 25 ha, 1 dym. , 11 dusz. W r. 1580 arcyb. Uchański układa się z kapi tułą o mansyonaryą na Bobrownikach i Zaborzu. W. Ł. Zaborze, dobra, wś i osady górnicze, pow. Zabrze, par. kat. w miejscu, par. ew. Małe Zabrze. W r. 1885 dobra miały 343 ha, 2 dm. , 123 mk kat; wś miała 498 ha, 544 dm. , 12552 mk. 590 ew. . We wsi kościół par. katolicki, szkoła. Znajdują tu się wielkie kopalnie węgla Królowej Ludwiki i przy nich liczne osady i kolonie górnicze i przemysłowe. Kopalnia Koenigin ma 16 dm. , 297 Koaksplatz 21 dm. , 695 rak. , kolonia lit. A. 43 dm. , 1144 mk. , kol. B. 194 dm. , 4650 mk. , kol. lit. C 54 dm. i 1398 mk. , Poręba 75 dm. i 2064mk. , huta 13 dm. i 184 mk. Ob. Zabrze. Zaborzyce, wś, pow. nowogradwołyński, ob. Żaborzyce, Zabostów 1. Luzy, w XVI w. Zabostow major, wś nad rz. Bzurą, pow. łowicki, gm. i par. Kompina, odl. 6 w. od Łowicza, na prawo od drogi bitej do Sochaczewa wiodącej, ma 37 dm. , 281 mk. , 41 os. i 927 mr. w tem 214 mr. past. i 70 nieuż. . W r. 1827 było 30 dm. , 195 mk. Wś ta należała do dóbr stołowych arcyb, gnieźn. Według regestrów poborowych pow. gosyńskiego z r. 1579 Zabostow o major płaciło od 12 1 2 łan. km. , 1 zagr. , 2 kom. , Zabostowo minor dawało od 9 3 8 łan. km. , 2 łan. wójt. , 1 rzeźnika, 2 komorników Pawiń. , Mazowsze, 205. Wojciech Jastrzębiec zamienił małdraty, dawane niechętnie przez ludność, na dziesięcinę snopową i takową przeznaczył w r. 1433 na uposażenie rektora szkoły przy kollegiacie. Dziesięcina ta wynosiła później 42 korce i 11 garncy żyta. Po zamianie na pieniężną w r. 1801 płacono 355 zł. Zaborze Zabraniec Zabraszki Zabratów Zabotje gr. 22 do kasy okręgowej w Łowiczu. Przy erekcyi w r. 1445 nowej parafii w Kompinie, do której wcielono Z. , przeznaczono dla plebana od kmieci po korcu żyta z łanu na kolędę. W r. 1603 arcyb. Karnkowski, ustanawiając przy kollegiaeie łowickiej bractwo Miłosierdzia, nadał mu wójtowstwo w Z. i Korabiu. Wójtowstwo to, obejmujące 125 mr. 69 prętów, przeszło potem na własność szpitala powiatowego w Łowiczu Łaski, L. B. , II, i Z. Poduchowny, w XVI w. Zabostow minor, wś nad rz. Bzurą, pow. łowicki, gm. Kompina, par. Łowicz odl. 4 w. , ma 34 dm. , 237 mk. , 285 mr. 122 pastw. , 17 nieuż. . Z. Poduchowny ma 16 os. , 228 mr. 73 pastw. , 5 nieuż. . W r. 1827 było 30 dm. , 156 mk. Dziesięciny ztąd pobierał proboszcz kollegiaty a następnie Wojciech Jastrzębiec, arcyb, przeznaczył jo dla szpitala przy kościele św. Ja na Chrzc. , któremu nadał wójtowstwo w Z. i łą ki. Wójtosrwo to było kupione za 30 grzyw. od Piotra Brzeczki i żony jego Doroty Łaski, L. B. ,, 237, 513, 515. Br. Ch. Zabotje, ob. Zabocie. Zabotniki, wś, pow. drysieński, należy do dóbr Sarya, Łopaciuskich. Zabóże 1. wś nad Bohem, pow. braeławski, gm. Peczara, sąd w Niemirowie, st. poczt. Torków o 12 w. , par. katol. Braeław o 16 w. Na wzgórzu zbudowana, ma 114 osad, 732 mk. z przysiołk. Połanką i Wygnanką, 1214 dzies. ziemi włośc, 47 cerkiewnej. Cerkiew, p, w. św. Dymitra, wzniesiona w 1865 r. , z 1235 parafianami. Powierzchnia równa, glebę stanowi czarnoziem z piaskiem pomieszany. Dziedzictwo Bajbuzów, Czetwertyńskich, Szezeniowskich, dziś Lucenki. 2. Z. , mylnie Zabiiźe, wś nad Bohem, pow. winnicki, okr. pol. , gm. , par. katol. i sąd w Pikowie o 8 w. , par. praw. Uładówka, o 28 w. od st. dr. płd. zach. Kalinówka, ma 125 osad, 1191 mk. , 729 dzies. ziemi włośc. Dworska należy do klucza uładowskiego Potockich. W 1768 r. ks. Antoni Lubomirski, wwda lubelski, zamienił klucz makarowski z kś. Kajetanem Rościszewskim na Uładówkę, Z. , Źórawno i in. Szczęsny Potocki dał ja w posesyę Benedyktowi Hulewiczowi, tłumaczowi Owidyusza. 3. Z. , karczma, pow. winnicki, gm. Strzyżawka. Za Bramką, jedna z mniejszych dolin tatrzań skich, ku zach. od Strążysk, z wylotem ku płn. na Krzeptówkę, część Zakopanego. Przy końcu doliny spotykamy zwężające ją skały, tworzące rodzaj bramy. Dolinę otoczyły fantastyczne turnie w grzbiecie Jatek i Łysanek. Dolnie tej szumiące potoki, usypiska skał, buki i smereki zdobiące ściany, nadają dziki urok, ściągają cy tu licznych gości z Zakopanego, dla których ta dolina jest celem przyjemnej a nietrudzącej wcale wycieczki. S. M. Zabramne, fol. , pow. mohylewski, należy do dóbr Szkłów, Wojejkowych. Zabrańce, zaśc. włośc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 8 1 2 w. od Wilna, 3 dm. , 16 mk. katol. Zabraniec, w r. 1580 Zabranice, wś i fol. , pow. warszawski, gm. i par. Okuniew, odl. 1 6 w. od Warszawy, ma 258 mk. W 1827 r. bylo 23 dm. , 207 mk. Dobra Z. , oddzielone od dóbr Okuniew, składają się z fol. Z. i Holendernia al; Trzcinka, rozl. mr. 1926 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 262, łąk mr. 110, past. mr. 53, lasu mr. 1204, nieuż. mr. 27; bud. mur. 8, drew. 7; las urządzony; fol. Holendernia gr. or. i ogr. mr. 148, łąk 117, nieuż. mr. 5; bud. mur. 2, drew. 6. Z przestrzeni ogólnej w r. 1889 zajęto pod poligon wojskowy mr. 276. Wś Z. ma 27 os. , 156 mr. W r. 1580 wś Zabranice Czerniakow, w par. Długa, w części Jurgiana Czerniakow skiego, miała 3 lany km. , młyn. Dział Mikołaja Kiszki, wojew. podlaskiego, 3 łany Pawiński, Mazowsze, 252. Br. Ch, Zabraniec, os. do Rynka, pow. lubawski, st. p. Montowo; 24 mk. Zabranów, wś, w par. Makowiska dziś pow. noworadomski. W 1827 r. miała 12 dm. , 75 mk. W nowszych spisach nie podana pod tą nazwą. Zabraszki, wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Wasiliszki o 4 w. , okr. wiejski Glinicze, 24 dusz rewńz. ; należała do Raczyńskich. Zabratów 1. leśniczówka na obszarze dwor. Bilinki Małej, w pow. Samborskim. 2. Z. , część Siekierzyc, w pow. Samborskim. Zabratówka wś, w pow. rzeszowskim, na leży do par. w Woli Rafałowskiej. Leży w oko licy podgorkiej i lesistej, nad pot. t. n. , wpadaeym do Chmielnika, dopł. Struga z praw. brze gu, z którym uchodzi do Wisłoka. Wraz z ob szarem tabularnym, podzielonym na trzy części i mającym osady Krzywą i Na Skalnicy, liczy Z. 109 dm. i 570 mk. 282 męż. , 288 kob. , 300 gr. kat. , 244 rzym. kat. i 26 żyd. Pos. tabu larna składa się w trzech czwartych częściach z lasów i wynosi ogółem 889 mr. ; pos. mn. 629 mr. , przeważnie roli. Graniczy na wsch. z Hussowem, na płn. z Handzlówką, na płd. z Hyźnem a na zach. z Błędową. Mac. Zabreczany, wś, pow. augustowski, gm. Balia Wielka, par. Balia Kościelna, odl. od Augustowa 54 w. , ma 10 dm. , 71 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 54 mk. , par. Teolin. Zabrezs al. Zabrezje, ob. Zabrzezie. Zabrnie 1. wś, w pow. dąbrowskim, w równinie nadwiślańskiej, 172 mt. n. p. m. , 4 klm. na płd. od Szczucina, nad pot. Breniem, uchodzącym pod Otałęźem do Wisły, Parafia rzym. kat. w Szczucinie. Wraz z obszarem tabularnym Hel. hr. Husarzewskiej liczy 65 dm. i 392 mk. 192 męż. , 200 kob. , 383 rzym. kat. i 9 Izrael. Zabrnie Zabrezs Zabreczany Zabratówka Zabotje Zabotniki Zabramne Zabrańce Zabrocze Zabroczucha Zabrod Zabród Zabrodek Zabrodki Zabrodnia Zabrody Pos. tabularna ma osadę Różnią; i wynosi ogółem 875 mr. 24 roli, 778 łąk, 64 mr. pastw, i 7 mr. nieuż. ; pos. mn. ma 191 mr. roli, 238 mr. łąk i 165 mr. pastw. Grunta są. podmokłe, wystawione na zalewy Brenia i Wisły. Graniczy na płd. z Brzezówka i Suchym Gruntem, na płd. z Szczueindm i Dąbrowicą; , na zach. z gruntami Lubacza i Skrzynką; . 2. Z. , wólka do Wampierzowa, w pow. mieleckim, liczy 36 dm. i 219 mk. 103 męż. , 116 kob, , leży na lew. brzegu Brenia, w pobliżu ujścia pot. Jamnicy, na wsch. od Załuża a na zach. od Wampierzowa. Mac, Zabrocze, os. , pow. ostrowski, gm. Poręby, par. Brok. Zabroczucha, leśniczówka na obszarze dwor. Młynisk, w pow. trembowelskim. Zabród, grupa domów we wsi Lubeli, w pow. żółkiewskim. Zabrod, wś, pow. wojerecki, ob. Sabrod, W r. 1840 było tu 240, 1860 r. 226, a w 1880 r. 277 Serbów. Zabrodek, wś, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyczkim, gm. i par. praw. Biehomla, o 80 w. od Borysowa. A. Jel. Za Brodem, grupa domów w Sokolem, pow. Kamionka Strumiłowa. Zabrodki, chutor nad urocz. Woronaja Rjeczka, pow. kobielacki gub. połtawskiej, gm. Senżary Nowe, 113 dm. , 666. Żabrodnia, pow. łęczycki, ob. Topola 1. Zabrodnia 1. fol. dóbr Chrzastów, w pow. szremskim, par. kat. w Wieszczyczynie, poczta w Chrząstowie, ma 1 dm. , 21 mk. 2. Z. al. Zabornia, fol. dóbr Godurowo, pow. krobski gostyński, ma 1 dm. , 17 mk. Zabrody 1. al. Zabrodzie, pow. włoszczow ski, gm. i par. Oleszno. W 1827 r. było 8 dm. , 44 mk. 2. Z. , wś i fol. , pow. mławski, gm. Dębsk, par. Mława, odl. 1 w. od Mławy, posiada synagogę, 10 dm. , 115 mk. , 416 mr. 397 dworskich. Synagoga należy do gminy żydow skiej w Mławie. Wś sama przylega do miasta. Wchodziła w skład ststwa mławskiego. 3. Z, , fol. , pow, mławski, gm. Stupsk, par. Wyszyny, odl. 12 w. od Mławy, ma 1 dm. , 6 mk. , 10 mr. Należy do wsi Dąbsk. Br. Ch. Zabrody 1. zaśc, pow. bobrujski, w pobliżu wsi Babirowo, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. NoweDorohi; miejscowość małoludna, grunta piaszczyste, nizinne. 2. Z, zaśc, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i par. katol. Hłusk, gm. Horki; grunta lekkie, okolica małoludna. 3. Z. , obręb leśny, pow. ihumeński, pomiędzy wsiami Zawiszyno i Zarankowo, gm. Szack, należy do domin. Tołkaczewicze. 4. Z. , osada, pow. ihumeński, gm. Pohorełe, własność Huszczów, ma 3 4 włóki. 5. Z. , ob. Zabrodzie. A. Jel. Zabrody, niem. Zabroddi, pustkowie na Kaszubach, nad jez. Wdziękiem Gołuń, pow. kośeierski, gm. Gołuń, st. pocz. Nowe Polaszki, par. kat. Stara Kiszewa; 1885 r. 3 dm. , 21 mk. W przeszłym wieku posiadali to pustkowie Zabrodzcy, r. 1772 Wojciech Zabrodzki. W XVIII w. nadaje starosta kiszewski Skorzewski, pustkowie to, na nowo odbudowane, uczciwemu Jakubowi Zabrockiemu i jego spadkobiercom na wieczne czasy na własność, za opłatą, rocznego czynszu w kwocie 35 fl. i 15 gr. , nadto 1 gąsiora i 2 kur. Ma strzedz borów, wolno mu piwo warzyć dla własnego stołu oprócz świąt a za konsensem może je i sprzedawać ob. Zeitsch. des Westpr. Gesclh. Ver. ,, 139. Os. ta zachodzi już r. 1268 w przywileju Sambora p. n. Zabruda ob. P. U. B. , str. 149. Zabrodzie 1. wś i fol, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Niegów, ma 150 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 151 mk. W r. 1868 fol. Z. z nomenklaturą; Grzegorzewo rozl. mr. 472 gr. or. i ogr. mr. 129, łąk mr. 50, past. mr. 2, lasu mr. 117, zarośli mr 85, nieuż. mr. 89. Wś Z. os. 17, mr. 635; wś Adelin al. Zaganki os. 19, mr. 460; wś Choszczewo os. 11, mr. 194; wś Ratysławów os. 6, mr. 197; wś Kiciny os. 31, mr. 855. W r. 1578 wś Zabrodzie, w par. Niegów, wraz z Niegowem, Słubowem Ślubów, Mostówką, , Płatkowiem, Zagankami, należała do Jeżewskiej, która z Z. płaciła od 9 łan. km. Pa wim, Mazowsze, 408. Z. gmina należy do są, du gm. okr. w Jadowie, st. poczt. i dr. żel. warsz. petersb. w Tłuszczu. Gmina ma 15142 mr. obszaru i 3905 mk. Śród stałej ludności jest 603 prot. i 339 żydów. 2. Z. , wś nad rz. Wiercieą; , pow. noworadomski, gm. Żytno, par. Gidle, ma 19 dm. , 119 mk. , 277 mr. Wchodziła w skład dóbr Ciężkowice. W 1827 r. było 12 dm. , 75 mk. 3. Z. , wś, w par. Opatówek dziś pow. kaliski. Wymieniona w Lib. Ben. Łaskie go 11, 53. W regestrach pobor, z XVI w. nie podana. Obecnie nie istnieje. 4. Z. , wś, pow. olkuski, gm. i par. Żarnowiec. W 1827 r. mia ła 28 dm. , 160 mk. 5. Z. , wś, pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par. Weroszczyn, 21 dm. , 109 mk. , 396 mr. 6. Z. , wś, pow. ostrołęcki, gm. i par. Ostrołęka. W 1827 r. miała 12 dm. , 77 mk. Br, Ch. Zabrodzie 1. wś nad rzką Miadziołką; , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Postawy o 2 w. , okr. wiejski Zosin, o 112 w. od Dzisny, 10 dm. , 101 mk, w 1865 r. 56 dusz rowiz. . 2. Z. , zaśc pryw. , pow. lidzki, w 3 okr. pol, o 21 w. od Szczuczyna, 6 mk. 3. Z. , wś włośc, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Soły o 12 w. , okr. wiejski Zabłocie, o 29 w. od Oszmiany, 5 dm. , 48 mk. katol. w 1865 r. 28 dusz rewiz. . 4. Z. , zaśc, tamże, 10 dusz rewiz. Tak wś jak i zaśc. należą; do dóbr skarbowych Jakintany. 5. Z, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Czapskich, Derewno o 3 w. , o 111 w. od Oszmiany, 15 dm. , 143 mk. katol. 6. Z. , zaśc, Zabrocze Zabrodzie pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Międzyrzecz, o 10 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. katol. w 1865 r. 7 dusz rewiz. . 7. Z. al. Zahrody, osada przy wsi Gnilec, pow. prużański, w 4 okr pol. , gm. Masiewo, o 61 w. od Prużany, wraz z osada. Olchowa Kładka 46 dzies. ziemi włośc. 8. Z. , osada, tamże, przy wsi Olchówka, 32 dzies. ziemi włośc. 9. Z. , uroczysko, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Mieżewicze, o 27 w. od Słonima, stanowi cześć wsi Pierewołoka. 10. Z. , straż leśna, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Różany, o 35 w. od Słonima, należy do dóbr Jundziłowicze, Golczów. 11. Z. , wś włośc, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Trofimówka, o 27 w. od Sokółki, 354 dzies. ziemi włośc. 100 łąk i pastw. , 14 nieuż. . 12. Z. , wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wielatycze, o 5 mil od Borysowa, ma 10 osad. 13. Z. , wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, o 62 w. od Borysowa. 14. Z. , wś nad Kamionka, praw. dopł. Brodni, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Smolewicze, o 3 mile od Borysowa; grunta lekkie. 15. Z. wś, pow. borysowski, w 3 okr, pol. dokszyekim, gm. Milcz, o 94 w. od Boiysowa, ma 6 osad; miejscowość falista, dość leśna. 16. Z, zaśc. nad rz. Usza, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Wierchmień, o 37 w. od Ihumenia; okolica małoludna, grunta nizinue. 17. Z. , folw. , pow. ihumeński, w 3 okr. pol. i par. katol. Berezyna, gm, Brodziec, o 54 w. od Ihumenia; własność Majewskich, przeszło 3 włóki. 18. Z. , zaśc, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, par. katol. Ihumeń o 2 mile, własność Gedyminów, 2 3 4 włóki. 19. Z. , zaśc, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, o 40 w. od Ihumenia. Maja tu własności Suchoccy włóki, Rudziewiczowie 3 4 włóki, Prydeńscy 1 1 2 włóki i Sołowiejczyk 1 2 włóki. 20. Z. , uroczysko osiadłe, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Mieleszkowicze, własność Łapczenki, 1 1 4 włóki. 21. Z. al Łobaczeńka, chutor, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. i par. praw. Bujnowicze, o 70 w. od Mozyrza, ma 5 osad; miejscowość dzika, małoludna, grunta piaszczyste. 22. Z. , zaśc, pow. mozyrski, w pobliżu jez. Śmierdzin, pod Dawidgródkiem par, katol. , gm. Chorsk. Należy do ordynacyi nieświeskiej ks. Radziwiłłów. 23. Z. , wś i 3 folw. , pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. i par. katol. Darewo. o 64 w. od Nowogródka. Wieś ma 10 osad. Folwarki posiadają szlachta Rymaszewscy około 2 3 4 włók, Kodziewiczowie przeszło 5 włók i włościanin Bubien około 3 włók. 24. Z. , uroczyska w różnych miejscach pow. pińskiego, wzmiankowane w inwentarzu i z w. XVI wydanym p. t. Piseew. Kn. , mianowicie przy wsiach Lachowicza str. 101, 334, dziś gm. Brodnica; Mała Hać str. 154, 156, 158, dziś gm. Święta Wola; Knubów str. 172, dziś gm. Lemieszewicze; Boryczewicze str. 337, dziś gm. Lemieszewieze. 25. Z, wś, pow. rzeezycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Derażyce, o 97 w. od Rzeczycy. 26. Z. , wś nad rozlewami rz. Berezyny, na północnym krań cu pow. rzeczyckiego, w 4 okr, pol. , gm. i par. praw. Jakimowska Słobodą, o 63 w. od Rzeczy cy, ma 21 osad; niegdyś królewszezyzna, 27. Z. , folw. , pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Carewy, par. katol. Słuek o 10 w. na południe; własność niegdyś ks. Radzi wiłłów, z kolei ks. Wittgensteinów, teraz ks. Hohenlohe, ma 20 1 4 włók, w ziemi urodzajnej. 28. Z. , wś i dobra, pow. borecki, gm. Lubinicze o 3 w. . Wś ma zapasowy spichlerz gmin ny; dobra, własność Bibikowych, 2575 dzies. 79 roli, 250 łak, 1926 lasu; dom zajezdny da je 125 rs. 29. Z. , wś, pow. orszaiiski, gm. Dobromyśl, ma 19 dm. , 109 mk. 30. Z. , ob. Zabrody. J. Krz A. Jel. Zabrodzie 1. cześć wsi Cesarska Słobodą, w pow. czerkaskim. 2. Z. , uroczysko koło Różyna, w pow. kowelskim. 3. Z. , wś nad Prypecią, pow. kowelski, gm. Horniki, 100 dm. , 769 mk. , cerkiew, szkoła. 4. Z. , Zahrudzie al. Szczeniów, wś nad rz. Myką. , pow. żytomierski, na pograniczu pow. radomyskiego, gm. Bieżów, odl. 20 w. od Żytomierza, st. poczt. Czerniachów o 8 w. , oddzielona jarem od wsi Humieniki w pow. radomyskim, ma 102 dm. , 814 mk. prawosł. i 204 katol. podług innych danych 14 dm. , 134 mk. . Posiada cerkiew p. w. św. Anny, wzniesioną; w 1866 r. z drzewa, na fundamencie murowanym, i uposażoną. 22 1 2 dzies. ziemi. Młyn wodny i wiatrak. Własność Podgórskich. Podług reg. pobor, wwdztwa kijowskiego część Szczeniowa Zabrodzie należy do Piotra Stryby la, wojskiego kijowskiego, który płaci ztąd z 1 dym. Jabłonowski, Ukraina, I, 60. W końcu XVII w. Szczeniów Mały al. Zabrodzie Zabrudzia należał do Aleksandra Zbigniewa Jakubowskiego, następnie wchodził w skład dóbr korostyszewskich Olizarów. 5. Z. , wś, w dawnem starostwie lubomelskim, dziś w w pow. włodzimierskim ob. t. V, . Zabrodzie, wś, pow. liski, na lew. brzegu Sanu, tworząjcego w tem miejscu silne łuki z powodu znacznej wyniosłości naziomu. Wś skupiła się u ujścia potoku, płynąjcego z pod Myczkowa, w dolinie wzn. 355 mt. n. p. m. , teren jednak podnosi się ku płd. do 447 mt. , ku płn. do 575 a ku zach. w szczycie Przysłup na 562 mt. Również ku wschodowi zamykają; widok lesisto wzgórza po prawej stronie Sanu. Wś należy do par. rzym. kat. w Wołkowyi a gr. kat. w Polańczyku. Liczy, wraz z obszarem tabularnym, 26 dm. i 166 mk. , 114 gr. kat. , 43 rzym. kat. , 9 izrl. Pos. wiek. Jana Indry ma 277 mr. obsza Zabrodzie Zabruzdy Zabruki Zabrudzie Zabrzeg 1 , z czego połowę zajmują lasy, pos, mn. ma 203 mr. , przeważnie roli. Gleba górska, jest ja łową, i owsianą, lasy świerkowe. Graniczy na płn. wseh. Brzeźnicą. Niżna, na płd. wsch. z My czkowem. Mac. Zabrodzie 1. al. Zabrudzie, grupa domów w Rogoźnie, pow. jaworowski. 2. Z. , część Przewłok, w pow. buczackim. Zabrodzie, os. w okolicy Szlachcina i Murzynowa, ku zach. od Środy. Między r. 1418 i 1423 rozgraniczono Z. z Szlachcinem i Murzynowem. Ob. Zabłocie. Zabrodzie al. Garbacz, Gramachi Most, niem. Grammattenbruech, wś, pow. wałecki, st. pocz. Łubianka, paraf. kat. Piła; 1129 ha 206 roli or. , 39 łąk, 431 lasu; 22 dm. , 31 dym. , 174 mk. , 5 kat. , 169 ew. Wś ta leży przy spływie Piły Pilów z Dobrzycą. , między Wałczem i Krajenką. Znana w r. 1660, lecz sięga prawdopodobnie dawniejszych czasów. Tu zbierało się pospolite ruszenie i odczytywano uniwersały ob. Gallier Pow. wałecki, str. 55 i Schmitt, Geseh. d. Kreises, str. 226. Zabrodzienie, zaśc. nad rzką Sójka, pow. borysowski. Zabrodzkie al. Zabrodzki, zaśc. poradziwiłłowski, pow. słucki, w 1 okr. pol. i gm. Starobin, o 26 w. od Słucka, 15 osad; miejscowość małoleśna, lekko falista, grunta urodzajne. Zabrąjowce, wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Moźejków Wielki, okr. wiejski Zabrojowce, o 35 w. od Lidy a 21 od Szczuczyna, 17 dm. , 192 mk. w 1865 r. 75 dusz rewiz. , zarząd gminny. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Bojary, Chodarowce 1, 2i 3, Koniuszany, Korpiejki, Olgowce, Pozniaki, Siarki, Wołkowicze i Zabrojowce, w ogóle w 1865 r. 470 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. Zabrudzie, pow. żytomierski, ob. Zabrodzie. Zabruki, zaśc, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 28 w. od Telsz. Zabruzdy, w XVI w. Zabrozdy, wś i fol. , pow. łukowski, gm. i par. Miastków, ma 13 dm. , 168 mk. , 1130 mr. W 1827 r. było 13 dm. , 87 mk. Wr. 1576 wś Zabrozdy, w par. Miastkowo, miała trzy działy. Miastkowscy płacą od 1 2 łanu km. , Walenty i Jan od 1 łanu, Andrzej Warszewicki od 4 1 2łankm. Pawiń. , Mazowsze, 221. Zabryczany, wś nad rz. Czugrą, pow. jasski gub. bessarabskiej, par. Belcy o 61 w. , przy trakcie z Wołodzian do Zahajkan, 115 dm. , 525 mk. , gorzelnia. Zabryle, wś, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Popielany, o 33 w. od Szawel. Zabrza, rzką, w pow. rossieńskim, dopł. rz. Łukny dopł. Dubissy. Zabrze, zapewne Zaborze pierwotnie, wś, dobra i osada górnicza, centr powiatu t. n. na Szląsku Górnym, leży przy kanale Kłodnickim ob. Kłodnica, łączącym osadę z Odrą, pomię dzy Bytomiem a Gliwicami, połączone linią dro gi żel. z siecią dróg prawego brzegu Odry, po siada stacyę dr. żel. górnoszląskiej odl. 8 klm. od Gliwic, urząd powiatowy, sąd, urząd poczt. i tel. , zarząd górniczy, szkoły, kościół par. ka tolicki, kościół par. ewang. , wielkie kopalnie węgla, dwie huty żelazne, cegielnie. Z, Stare, niem. AU Zabrze, gmina, ma 627 ha 459 roli, 66 łąk, 546 dm. , 2049 gospodarstw, 9390 mk. 356 Prot. i 214 żyd. . Z. Małe, niem. Klein Zabrze, gmina, ma parafią ewangielicką, 73 ha obszaru 37 roli, 250 dm. , 1240 gospodarstw, 6237 mk. 601 prot. , 459 żyd. . Z. dobra maja 1123 ha 365 roli, 70 łąk, 610 lasu, 23 dm. , 445 mk. 34 prot, . Jest to dawna własność do r. 1810 biskupów wrocławskich. W r. 1842 właścicielem był hr. Henckel v. Z. Stare miało 136 dm. , 1049 mk. 5 prot. , 9 żyd. a Z. Małe 43 dm, 363 mk. 35 prot. , 15 żyd. . Powstało jako kolonia na obszarze Z. Starego w r. 1776. W 1841 r. istniała tu już kopalnia węgla Królowa Ludwika, z której do bywano około 7600 tonn szło 50000 tona drobnego. Około r. 1870 pro dukcya wzrosła do 10 milionów cetnarów. Ko palnia zatrudniała 2000 górników. Obok kopal ni istnieją tu dwie wielkie huty żelazne Donnersmarkhuette i Redenhuette. Z. jest cen trem nowoutworzonego około r. 1870 powiatu z części zachodniej dawnego powiatu bytom skiego. Obszaru ma 2 1 4 mili kwadr. Miast nie ma wcale, tylko 12 gmin wiejskich, z których 6 liczy więcej niż po 2000 mk. Przemysł górni czy i hutniczy stanowi główne zajęcie ludności. Obszar gmin wiejskich wynosi 5190 ha 3812 roli, 446 łąk, 20 lasu, większej własności 6944 ha 3039 roli, 569 łąk, 2570 lasu. Ludność gmin wiejskich wzrosła z 37900 w r. 1871 do 55632 w r. 1885. Na obszarze większej wła sności było 957 mk. w r. 1871 a 3567 w r. 1886. Ogólny obszar w r. 1885 wynosił 12134 ha 6851 roli, 1015 łąk, 2590 lasu a ludność 59199 mk. , zajmujących 3312 domów i tworzą cych 12451 gospodarstw. Śród ludności było 33489 urodzonych w powiecie a 23312 dzieci do lat 14. Co do wyznań było 55371 katol. , 2765 ewang, i 1062 żydów. Br. Ch. Zabrzeg, wólka do Babic, w pow. bialskim, składa się z 4 dm. i 34 mk, Stanowi osadę graniczną nad Wisłą, przy gościńcu z Oświęcima. do Gliwic w Szląsku pruskim i kolei z tegoż miasta do Mysłowic. Leży na płn. od Babic. Mac, Zabrzeg 1. wś i dobra, pow. pszczyński, par. kat. Chełm Wielki, ewang. . Wś ma 109 ha 62 roli, 11 łąk, 63 dm. , 462 mk. 20 ewang. . Większa własność ma 42 ha 34 roli, 4 dm. , 39 mk. 4 ew. . 2. Z. al. Zabrzeh, wś, pow. raciborski, par. kat. Beniszewo, ew. Racibórz. Wś ma 263 ha 149 roli, 71 łąk, 80 dm. , Zabrodzienie Zabrąjowce Zabryle Zabrodzie Zabryczany Zabrzezino Zabrzezina Zabrzezie Zabrzeź 497 mk. 3 ew. ; dobra 139 107 roli, 27 łąk, 2 dm. , 41 rak. 1 ew. . Przy wsi karczma Wygoda. Zabrzeg, wś na Szląsku austr. , w pow. i okr. sąd. bielskim, na praw. brzegu Wisły, na której stoją tu dwa mosty kolejowy i szosowy, nieopodal toru dr. żel. północnej, przerzynającej obszar gminy. W r. 1890 gmina Z. ze wsiami Mościska, Oblask, Podjaz miała 6, 64 klm. obszaru, 173 dm. i 1304 mk. 605 męż. i 699 kob. , 1264 rz. kat. , 1 augsb. i 39 izrael. , 1250 Pol. , 3 Czech, i 39 Niem. Sam Z. liczył 58 dm. i 470 mk, We wsi znajduje się kościół paraf. , szkoła ludowa i stacja kolei północnej ces. Ferdynanda. Z. par. , w dek. bielskim, obejmuje 1436 katol. , 2 ew. , 13 izrael. W. H. Zabrzeź 1. mko i wś nad rzką Boudarówką, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. Horodźki o 2 i 2 1 2 w. , okr. wiejski Zabrzeź, o 49 w. na płd. wsch. od Oszmiany a 91 w. od Wilna. Mko ma 8 dm. , 127 mk. 80 praw. , 7 katol. , 40 żydów; w 1865 r. 21 dusz rewiz. , cerkiew par. , kościół katol. paraf. , sąd gminny, szkołę. Wś ma 11 dm. , 80 mk. prawosł. i 5 katol. w 1865 r. 69 dusz rewiz. ; należała do dóbr Skrzyplewo Rajków. Cerkiew, p. w. Przemienienia Pańskie go, z drzewa wzniesioną została w 1700 r. przez Stanisława Kiszkę, wwdę witebskiego, odrestau rowana w 1840 r. Par. praw. , dekanatu błagoczynia wołoźyńskiego, 1500 wiernych. Ko ściół katol. , p. w. św. Trójcy, z drzewa wznie siony został w 1446 r. przez Aleksandrę Zabrzezińską; zniszczony przez pożar w 1695 r. , został na nowo odbudowany. Parafia katolicka, dekanatu Wiszniewskiego, 3863 dusz. Kaplica w Roźesławiu. W skład okręgu wiejskiego wcho dzi mko Z. i wsi Demidowicze, Użbłoć 1, 2 i 3 i Zabrzeź, w ogóle w 1865 r. 251 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 25 b. włośc, skarbo wych. Jest to gniazdo rodziny Zabrzezińskich, z których Jan, wwda trocki, zginął zdradziecko z rąk Hlińskiego Glińskiego. 2. Z. , zaśc. rząd. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 29 w. od Oszmiany, 3 dm. , 38 mk. katol. 3. Z. , Zabrzezie, Zaberzezie, wś włośc, nad Isłoczą i Berezyną, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bakszty o 1 w. , o 70 w. od Oszmiany a 57 w. od Dziewieniszek, 97 dm. , 749 mk. , w tej liczbie 9 katol. , reszta prawosł. w 1865 r. 348 dusz rewiz. . 4. Z. , ob. Zabrzezie, J. Krz, Zabrzeź z Wietrznicą, wś, w pow. sądeckim, na lew. brz. Dunajca, u ujścia pot. Kamienicy, wpadającego do Dunajca naprzeciw wsi Zarzjce. Właściwa wieś rozłożyła się nad Kamienicą, Wietrznica i osada Boczów nad Dunajcem, który ją okala. Płd. granicę tworzy Sosnowy potok od Tylmanowy, na zach. ma wieś Czerniec, na płn. góra Bytowską oddziela Z. od Zagorzyna, na wsch. pasmo górskie, sięgające 813 mt. n. p. Słownik Geograficzny T. XIV. Zestyt 157. m. odgranicza tę osadę od Młynnego. Z. należy do par. rzym. kat. w Łącku. Liczy 101 dm. i 861 mk. 421 męż. , 437 kob. , 840 rzym. kat. , 21 żyd. Skorowidz dóbr tabularnych Pilata nie podaje tej wsi; według skorowidza Orzechowskiego miała 173 mr. obszaru; pos. mn. 527 mr. roli, 95 mr. łąk, 303 mr. pastw. i 456 mr. lasu. Zabrzezie i Boczów były odwieeznemi posiadłościami klasztoru w Starym Sączu. W r. 1312 Anna, przełożona klasztoru sądeckiego, przywraca sołtystwo w Z. Klemensowi, synowi Swareona, który otrzymał takowe od ks. Kunegundy z karczmą, półłankiem wolnym i trzecim denarem z kar sądowych. W r. 1358 Konstancya, przełożona klasztoru sędeckiego, sprzedaje sołtystwo we wsi Zabrzezie za 10 grzyw. braciom Pawłowi; Piotrowi i Janowi. Dodaje im przytem do sołtystwa wś Boczów Kod. Małop. , II, 224 i III, 114. W r. 1581 Pawiuski, Małop. , 129 miały obie 3 łany kmiece, 2 zagrody bez roli, łan sołtysi i piłę tracz. Wietrznica miała 1 łan kmiecy. Mac. Zabrzezie 1. wś, pow. noworadomski, gm. Sulmierzyce, par. Chabielice, ma 13 dm. , 160 mk. , 70 mr. 2. Z. Górne i Dolne, dwa folw. , pow. ciechanowski, gm. Opinogóra, par. Pałuki, odl. 9 w. od Ciechanowa; Z. Grórne mają 1 dm. , 2 mk. , 79 mr. a Z. Dolne 1 dm. , 15 mk. , 98 mr. Zabrzezie 1. fol. , pow. kobryński, w 1 okr. pol, gm. Zbirogi; należy do dóbr Zbirogi, Bekmanów. 2. Z. , białor. Zabiarezie, fol, pow. piński, na Zahorodziu, w 1 okr. pol Pohost Zahorodny, gm. Dobrosławka, par. katol da wniej Łohiszyn, teraz Pińsk, o 60 w. od Piń ska, należy do domin. Bobryk, dziedzictwa Bortnowskieh, ma około 9 włók. 3. Z, , ob. Za brzeź, Zaberezie, A. Jel. Zabrzezie, słow. Zabrezje, węg. Zabreza, wś na Węgrzech, w hrabstwie orawskiem, pow. dolno kubińskim. W r. 1890 było 219 mk. , 216 Słowaków i 3 Niemców; 12 rz. kat. , 203 wyzn. augsb. i 4 izrael, 44 dm. i 684 mr. obszaru. Katolicy i protestanci mają kościoły par. w Wielkiej Wsi Nagyfalu. Sąd pow. i urząd podatk. w Dolnym Kubinie, urząd pocz. w Wiel kiej Wsi Nagyfalu. W. H. Zabrzezina, wś, pow. warszawski, gm. Blizne, par. Zbików, ma 41 mk. , 48 mr. włośc, i 3 dwors. Zabrzezino, uroczysko, pow. grodzieński, w 5 okr. pol, gm. Berszty, o 46 w. od Grodna. Zabrzeźnia, rzką, ob. Brzusznia, Zabrzeźnia, ob. Zabrzuśnia. Zabrzeże al Kamionka, zaśc, pow. borysowski, przy granicy pow. mińskiego, w 2 okr. pol i gm. Łohojsk, o 9 mil od Borysowa; ma 2 osady. A. Jel. Zabrzuśnia al Zabrzemia, fol nad rzką Zabrzuśnią, pow. brzeziński, gm. Bratoszewice, 14 Zabrzeg Zabrzuśnia Zabrzeże Zabrzeźnia Zabudki Zabuże Zabużany Zabutowie Zabutki Zabutańce Zaburze Zabulę Za Bukowiną Zabukacie Zabujańska Buda Zabujanie Za Bugiem Zabudziska Zabudzie par. Główno, ma 7 dm. , 112 mk. , 688 mr. Wchodzi w skład dóbr Główno. W 1827 r. miał 8 dm. , 90 mk. Zabrzyce al. Zubrzyce, niem. Sauerwitz, wś, pow. głupczycki, par. kat. w miejscu, ewang, w Głupczycach. Wieś powstała z rozparcelowania większej własności szlacheckiej, ma 1393 ha 1223 roli, 26 lak, 81 lasu, 176 dm. , 1244 mk. 3 ewang. . Szkoła katol. w miejscu. Zabuchanie, os. , pow. włodawski, gm. Wyryki, par. Włodawa. Zabucza, część wsi Rubieżówki, w pow. kijowskim, leżąca za rz. Buczą i złożona z kilku osad. W spisie urzędowym niepodana. Zabudki al. Damczewo, wś i fol. , pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horodok, o 21 w. od Bobrujska. Wś ma 15 osad; fol. , wła sność Regulskich, około 16 włók. A. Jel. Zabudowania, niem. Sabudowania, dobra szlach. i kol. ze szkołą ewang. , pow. świecki, niedaleko toru kolei wschodniej, st. pocz. i kol. Twarda Góra, gm. Milewo, par. kat. Nowe, szkoła kat. w miejscu. W 1885 r. było 18 dm. , 119 mk. R. 1868 znaleziono tu niedaleko kolei grób skrzynkowy ob. Wegner sehes Herzogthum, I, 43. Dobra tutejsze zo stały dopiero r. 1860 odłączone od Milewa dla dziedziczki v. der Groeben. Kolonia zaś pow stała przez parcelacyą lasu milowskiego ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 294. Kś. Fr. Zabudowska Wólka, wś, pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Wyszków, ma 2 os. , 47 mr. Ob. Kręgi. Zabudzie, Zabudie wś nad rzką Dobryną, pow. rohaczewski, gm. Dowsk, ma 81 dm. , 553 mk. , wiatrak. Zabudziska, wś, pow. łowicki, gm. i par. Bolimów odl. 10 w. , od Łowicza 26 w. , ma 7 dm. , 56 mk. , 51 mr. Wchodziła w skład dóbr Bolimów. Za Bugiem 1. część Sielca Bieńkowa, pow. Kamionka Strumiłowa. 2. Za B. , ob. Zabujanie, wś nad błotem Bujan, pow. kijowski, w 1 okr. pol. , gm. Borodzianka, o 70 w. od Kijowa, 281 mk. Podług Pochilewieza jest tu 470 mk. prawosł. , 212 katol. wraz ze wsiami Kodra i Buda i 55 żydów. Włościanie, w liczbie 129 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 347 dzies. , ze spłatą po 288 rs. 73 kop. rocznie. Posiada cerkiew Pokrowską, z drzewa wzniesioną w 1772 r. przez ówczesnego dziedzica wsi Kajetana Rościszewskiego. Do par. praw. należą wsi Kodra o 8 w. , Zabujańska Buda o 5 w. , chutor Jaźwinka al. Sobolówka o 2 w. od Budy, wś Majdanówka o 8 w. i chutor Rak al. Ludwinówka o 2 w. od Majdanówki. Okolica, w której powstała wś, należała pierwotnie do dóbr metropolitów unickich kijowskich, jak widać z protestu metropolity Rutskiego z 1616 r. przeciwko Mikołajowi Makarewiczowi, w któ rym mu zarzuca, że siłą zajął dobra Nieżjło wicze dziś Mieżyłowiczo, należące do katedry i na przysiołku Bujanicach zasiedla wieś. Po dług reg. pobor, wwdztwa kijowskiego z 1628 r. Krzysztof Makarewicz wnosi ze wsi Zabujanbołoto, którą trzyma w zastawie, z 2 dym. , 1 ogr. Jabłonowski, Ukraina, 1, 70. Wieś ta wchodziła następnie w skład dóbr makarowskich, w 1875 r. nabyta wraz z Kodrą, Budą i Sobo lówka w ogóle 5807 dzies. ziemi przez Jeremiejewa, w końcu, w skutek zadłużenia, wysta wiona przez bank ziemski w Kijowie na licytacyą. J. Krz. Zabujańska Buda, wś, pow. kijowski, w 1 okr. pol. , gm. Borodzianka, par. praw. i dobra Zabujanie o 5 w. , ma 70 mk. Włościanie, w liczbie 10 dusz rewiz, , uwłaszczeni zostali na 90 dzies. , ze spłatą po 74 rs. 38 kop. rocznie. Zabukacie al. Zabukaty, urocz. do wsi Tyszkowce, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Motol, o 86 w. od Kobrynia. Za Bukowiną, obszar górzysty i lesisty, w płn. zach. stronie Urycza, w pow. stryjskim. Wody z niego odpływają do pot. Pereprostyny i innych uchodzących do Stryja Karta wojs. , 9, XXIX. S. M. Zabulę, wś i fol, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. maryańska, o 19 i 20 w. od Słonima. Wś, wraz z wsiami należąeemi do okr. wiejskiego Dziewiątkowicze Stare, ma 850 dzies. ziemi włośc, oraz w części wchodzącej do okr. wiejskiego Szygany 245 dzies. ; folw. , zwany też Żabin Dwór, należy do dóbr Dziewiątkowicze Nowe, Sliźniów. Zaburze, zapewne Zaborze, wś i fol. , pow. zamojski, gm. Radecznica, par. Mokrelipie. Pol. wchodził w skład dóbr Górajec. W 1827 r. miało 59 dm. , 318 mk. Zaburze, fol. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol, gm. Motykały o 19 w. od Brześcia, 250 dzies. 10 łąk i pastw. , 38 nieuż. ; własność Stojanowych. Zabutańce, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 21 w. od Poniewieźa. Zabutki, wś w pobliżu błota Zimnik, pow. sieński, gm. Bóbr. Zabutowie, uroczysko, w pow. pińskim, na Zarzeczu, przy wsi Witczowce, gm. Radczysk, wskazane w dokum, z w. XVI ob. Piscew. kn. , str. 218. A. Jel Zabużany, miejscowość niegdyś, około Łanowiec, t. j. w płd. wsch. zakątku pow. krzemienieckiego. Zabuże 1. wś i fol, nad rz. Bugiem, pow. konstantynowski, gm. Hołowczyce, par. r. 1. Sarnaki, r. gr. Gnojno, ma 116 mk. , 593 mr. dwors, i 94 włośc. W r. 1827 były 4 dm. , 24 mk. Wchodziła w skład dóbr rządowych Hołow Zabudowska Wólka Zabudowania Zabucza Zabuchanie Zabrzyce Zabrzyce Zabuże obszarze folwarku trzy jeziora Czarne, Podpolne i Podbużne, mające do 40 mr. ob szaru i łączące się z Bugiem. 2. Z. , kol. , pow. ostrowski, gm. Poręby, par. Brok. Zabuże 1. wś na praw. brzegu Bugu, pow. włodzimierski, gm. Zabuże, 148 dm. , 800 mk. Gmina składa się z 11 okr. starostw wiejskich, obejmuje 16 wsi, mających 893 dm. , 5437 mk. Włościanie w liczbie 1908 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 10944 dzies. 4313 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 3641 dzies. 1156 roli większej własności, 117 dz. 42 roli ziemi skarbowej i 163 90 roli ziemi cerkiewnej. Cały obszar gminy obejmuje 14865 dzies. 6101 roli i ma 6609 mk. Zarząd gminy we wsi Huszcza. Wchodziła w skład ststwa stulneńskiego. Ob. Stulno. 2. Z. , wś, r. 1789 wchodziła w skład ststwa mielnickiego. Ob. Mielnik t. , 247. 3. Z. , mylnie, ob. Zabóże. Zabuże 1. część Dobrotwora, pow. Kamionka Strumiłowa. 2. Z. , przedmieście Kamionki Strumiłowej. 3. Z. , przedmieście Sokala. Zabużki al. Zabierże, wś włośc, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Pruska, o 10 w. od Kobrynia, 68 dzies. ziemi włośc. 10 łąki pastw. . Zabyczanie, mko i dobra nad rzką Żaduńką, pow. klimowicki, w 3 okr. pol. , o 20 na płd. od Klimowicz, ma 38 dm. drew. 20 należy do chrześcian, 18 do żydów, 276 mk. 142 pra wosł. i 134 żydów, cerkiew paraf. drewnianą, dom modlitwy żydowski. Nazwane mkiem już w opisie statystycznym gub. mohylewskiej z 1784 r. Należy do Komarów, podobnie jak do bra, mające 1149 dzies. 210 roli, 75 łąk, 420 lasu. Młyn wodny przynosi 200 rs. , 2 kar czmy 125 rs. ; folusz. W mku odbywa się targ w dzień św. Ducha. J. Krz. Zabyczany, wś nad rz. Swisłocz, pow. ihumeński, przy gośc. wojennokomunikacyjnym ihumeńskim, w 2 okr. pol. śmiłowiekim, gm. Pereżyry, par. prawosł. Zazierze, o 44 w. od Ihumenia, ma 12 osad pełnonadziałowych teraz rozdrobione. Za poddaństwa należała do domin. Zazierz, ostatecznie Wańkowiczów. Grunta szczerkowe, urodzajne, łąki wyborne. A. Jel, Zabyczeczyn, błoto, pow. piński, w okolicy wsi Wielka Hać, gm. Święta Wola, wspomniane w dokum, z w. XVI ob. Pisc. Kn. , str. 146 Zabyły, wś, pow. sieński, gm. Rasna, ma 10 dm. , 73 mk. Zabyszów, las na obszarze gm. Łotatniki, w pow. stryjskim. Zabytek, uroczysko, pow. piński, na Za rzeczu, w okolicy wsi Chojno, dziś gm. Chojno, wzmiankowane w dokum. w. XVI ob. Piscew. kn. , str. 240. A. Jel. Zabytów, wś nad rzką Kalinówką, pow. zamojski, gm. Stary Zamość, par. Sulmice r. gr. W 1827 r. było 24 dm. , 135 mk. , par. Skierbieszów. Zacalin, uroczysko, pow. Słonimski, w 1 okr. pol. , o 63 w. od Słonima. Zaćbie, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 66 w. od Nowoaleksandrowska. Zaceń al. Zacenie 1. dwie wsi i dwa fol. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. i par. katol. Ziembin, odl. od Borysowa około 4 mil. Wieś Z. Stary ma 20 osad, wś Z. Nowy 11 osad; folwarki przed pół wiekiem należały do Moczulskich i Rudzewskich, teraz jeden stanowi własność Wołłowiezów 149 dzies. , drugi Pieśłaków 102 dzies. . 2. Z, dwie wioski i fol. nad rz. Cną, lew. dopł. Swisłoczy, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siemkowo, par, katol, dawniej Gródek, teraz Mińsk o 7 w. , przy dawnym trakcie wileńskim. Obie wioski mają 10 osad; fol. należy obecnie do Leona Wańkowicza. Była tu kaplica katol. par. Gródek, fundacyi wwdy Adama Chmary. Młyny na rozlewie jeziornym; łąk wiele, grunta szczerkowogliniaste, miejscowość falista, lasy wyniszczone. W w. Z. był własnością kn. Kroszyńskich. W r. 1570 stanęła ugoda pomiędzy kn. Janem Kroszyńskim, wojskim wileńskim, i Janem Sołomereckim o rozgraniczenie dóbr Z. i Sołomerecza. Dokument obiatowano w grodzie mińskim d. 18 grudn. t. r. W 1603 r. 15 lipca kn. Piotr Kroszyński oddaje Z. , wraz z wsią Leszczyną al. Chydrą, dworem Runicze i placami w Mińsku w zastaw kn. Szczęsnemu Krzysztofowi Hołowezyńskiemu w summie 2000 kóp gr. litew. Następnie w r. 1605 d. 25 stycznia nabywa Hołowezyński Z. za 5000 kóp groszy. Dokument wpisany w księgi ziemstwa wileńskiego i oblatowany w ziemstwie mińskiem 11 czerwca t. r. W 1619 r. 30 grudnia kn. Jan Hołowezyński czyni akt darowizny dożywotniej na Z. słudze swemu Marcinowi Wołodkowieżowi, sędziemu mińskiemu, jakowy zapis oblatowany w grodzie orszańskim 10 stycznia 1620 r. Tegoż roku kniaź dokumentem z d. 9 lipca ubezpiecza Wołodkowiczowi na Z. 4000 złp. W r. 1621 d. 29 stycznia Jan Szczęsnowicz Hołowczyński potwierdza w grodzie mińskim zapis Wołodkowiczowi, z wyłączeniem wsi Leszczynki. Intromisya do tego zapisu nastąpiła d. 3 lutego. W r. 1623 d. 16 grudnia Marcin i Dorota z Dorohostajskich Wołodkowiczowie sprzedają w grodzie mińskim Z. ze wsiami Dubowlany, Oszmiańce, Jakubowicze i Ogrodniki Andrzejowi Kęsowskiemu za 12000 złp. W r. 1636 na prośbę Kęsowskiego, Władysław lV w d. 28 marca nadaje prawo pobierania myta mostowego w Zaceni na rz. Cnie. Dokument ten został zaaktykowany w ziemstwie mińskiem 9 stycznia 1779 r. Do młyna zaceńskiego i karczmy mieli z dawnych zapisów jakieś pretensye bazylianie mińscy, lecz pokwitowali Kęsowskich dokumentem z d. 17 czerwca 1645 r. W roku 1648 d. Zaceń Zabuże Zabużki Zabyczanie Zabyczany Zabyczeczyn Zabyły Zabyszów Zabytów Zacalin Zacharczyzna 8 stycznia sowski, ststa krasnosielski, sprzedał Z. z atynencyami mu Karolowi Hlebowiczowi, wwdzie smoleńskie mu, za 26000 złp. z ewikcya. brach Samochwałowicze. Dokument ten zeznany w trybunale litewskim 17 grudnia 1653 r. W r. 1669 d. 11 kwietnia Jerzy Hlebowicz od daje Z. w zastaw dominikanom konwentu miń skiego za 20000 złp. Oblata w grodzie miń skim 17 lipca t. r. Następnie Z. , aczkolwiek zastawiony dominikanom, należc do domin. Zasław, przez wiano ostatniej Hlebowiczówny prze szedł do Sapiehów. W r. 1714 dzierżawił Z. od dominikanów niejaki Śleszyński. W r. 1755 Aleksander Sapieha, wwda połocki, odprzedaje Z. za 40000 złp. Adamowi Chmarze, łowczemu mińskiemu, do domin. Siemków. Dokument aktykowany w trybunale litewskim 19 lutego 1755 r. zaś dominikanie pokwitowali nowonabywcę za spłatę im 20000 złp. w magdeburgii mińskiej, 23 kwietnia. Sprzedaż Z. Chmarze przez Sapie hę oblatowano w metrykach kancelaryi mniej szej 11 marca 1758 r. Wskutek dawnych zapi sów na rzecz cerkwi w Z. , należącej do mona steru bazylianów w Mińsku, ciągnęły się spory, aż nareszcie w r. 1783 parochia zaceńskazostała przyłąjczoną. do gródeckiej, aktem z d. 26 czer wca, wydanym przez surogata mińskiego kś. Jachimowicza, potwierdzonym w 1784 r. przez Gedeona Horbackiego, arcybiskupa pińskiego. Okoliczność ta przerwała dalsze procesy. W in wentarzu z 1782 r. znajdujemy że na folw. Z. zebrano żyta z 40 morg. 182 kóp, pszenicy jarej 33 kóp, jęczmienia 44 kóp, owsa 82 kóp, gryki 10 kóp, grochu 90 kop, konopi 20 kóp, siano 200 wozów. W ósmym dziesiątku b. w. nabył Z. Leon Wańkowicz. A. Jel. Zacerkowiszcze, część wsi Leski ob. , . Zaeh. .. , ob. Zah. .. Zach 1. 08. , pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Czerwonka. 2. Z. , fol. , pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. Zachajki l. al. Zahajki wś i fol. , pow. włodawski, gm. Krzywowierzba, par. Opole, ma 36 dm. , 303 mk. W r. 1827 było 49 dm. , 182 rak. , par. Horodyszcze. W r. 1867 fol. r Z. , w r. 1862 oddzielony od dóbr Horostyia, ozl. mr. 1400. gr. orn. i ogr. mr. 339, łąk mr. 189, lasu mr. 461, past. i zarośli mr. 279, nieuż. mr. 132, las urządzony. Wś Z. os. 33, mr. 794. 2. Z. , ob. Zahajki, Zachadzkie Holendry, niem. Hustten Hauland, kol. , pow. międzyrzeczki, okr. urz. trzcielski, par. w Trzcielu, urz. st. cyw. , st. kol. w Suchym Lutolku, na linii MiędzyrzeczZbąszyń. Obszaru ma 982 ha, 42 dym. , 328 dusz 20 katol. . Zachałynie, wś, pow. bielski gub. smoleńskiej, gm. NikołoWietlica, o 55 w. od Białego, 13 dm. , 76 mk. , zarząd gminy. Zacharczyzna, niem. Julienhof, fol. , pow. labawski, ob. Mierzynek, Zacharecz, rura. Zacharesti, wś. pow. suczawski na Bukowinie. Gmina ma 771 mk. , obszar dworski 63 mk. Mieszkają tu Huculi. We wsi parafia grekonieunicka. St. pocz. w Mazanestie o 7 5 klm. . W r. 1876 właścicielem obszaru dworskiego był M. Gorzycki. Zachareńki wś, pow. orszański, gm. Dobromyśl o 8. , zapasowy spichlerz gminny. Zacharin Gross, pol. Czachryny, ob. Starówkę. Zacharjewka 1. słobodą nad rzką Płotwą, pow. wolczański gub. charkowskiej, gm. Wołochowka, 114 dm. , 870 mk. 2. Z. , mstko u wierzchowin bałki Komarki, dopł. Kuczurhanu, pow. tyraspolski gub. chersońskiej, o 60 w. od Tyraspola, ma 579 mk. , cerkiew, dom modlitwy żydowski, targi co dwa tygodnie. Prawa miejskie otrzymało 1843 r. Zacharki, dwa chutory, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. i par. prawosł. Skorodno, o 77 w, od Mozyrza. A. Jel. Zacharkiszki, dwór, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. i par. Skawdwile, o 35 w. od Rossień, własność Dowiattów, 90 dzies. 6 nieuż. . Barcewiczowie mają tu również 90 dzies. Zacharnicze, wś, pow. połocki, gm. Artejkowo o 8 w. , cerkiew filialna. W 1670 r. dziedzictwo Michała i Jadwigi z Kamińskich Szpakowskieh, później Michała Frąckiewicza, sędz. ziem. lidzkiego, który sprzedaje Bazylemu Tukowiczowi; ten zamienił się z jezuitami połockiomi na dobra Tobołki. Dziś mają tu Adolf Złotkowski 254 dzies. i Jan Chrucki 150 dzies. ziemi dworskiej. Zacharnie, wś nad jeziorem, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra ks. Radziwiłłów, Czeress o 3 w. , o 32 w. od Dzisny, 7 dm. , 89 mk. prawosł. w 1865 r. 46 dusz rewiz. . Zacharowce, wś nad Bohem, który tworzy tu duży staw, pow. proskurowski, okr. pol. , gm. , par. katol. i sąd Czarny Ostrów o 3 w. , ma 170 osad, 869 mk. , 1181 dzies. ziemi włośc, cerkiew. Własność dawniej ks. Wiśniowieckich, obecnie Przeździeckich. Podług reg. pobor, wwdztwa podolskiego z 1565 r. własność królewska, w dzierżawie Mormuzowskiego Marmuzowskiego, który płaci od 10 pługów. W 1583 r. Sulima płaci od 6 pługów, 8 ogrodn. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 185, 305. Zacharowice, ob. Sacherwtz. Zacharówka, zaśc, pow. borysowski, w 1 okr, pol. chołopienickim, gm. Uchwały, o 54 w. od Borysowa, ma 13 osad; grunta lekkie. Zacharowszczyzna, os. , pow. kalwaryjski, Zacerkowiszcze Zacerkowiszcze Zachajki Zachadzkie Holendry Zachałynie Zacharecz Zachareńki Zacharin Gross Zacharjewka Zacharkiszki Zacharnicze Zacharnie Zacharowce Zacharowice Zacharówka Zacharowszczyzna Zacharyew Zacharycze Zacharycz Zacharyno Zacharyaszowska Wola Zacharyaszówka Zacharowszczyzna Zacharyn Zacharyszcze Zacharz od. Zacharowszczyzna 1. wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Mańkowicze o 5 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Męezenięta, o 77 w. od Wilejki, 49 mk. starowier. w 1865 r. 16 i 19 dusz rewiz. osadników w. ros. s. . 2. Z. , zaśc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła o 8 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Dukszty, o 29 w. od Wilna, 1 dm. , 2 mk. katol, w 1865 r. 2 dusze rewiz. . 3. Z. , fol. , pow. nowogródzki, w l. okr. pol. , gm. Wsielub, o 10 w. od Nowogródka, własność Piotrowiczów, około 1 1 4 włoki; grunta szczerkowe, urodzajne. A. Jel. Zącharpole 1. dobra, pow. bychowski, dziedzictwo Byszewskich, 445 dzies. 117 roli, 56 łąk, 215 lasu; młyn wodny daje 350 rs. 2. Z. , wś, pow. rohaczewski, gm. Czeczersk o 1 2. Zachary 1. okolica szlach. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 35 w. od Trok, 5 dm. , 25 mk. katol. W 1850 r. w parafii Olkieniki, miała 110 dzies. ; mieli tu części Osiński, Tomkowicz, Balkowski. 2. Z. , fol. , pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Antolepty, par. Sudejki, własność Lenkszewiczów, 145 dzies. 25 lasu, 3 nieuż. . 3. Z. , fol. , pow. nowogródzki, w 3 okr, pol. i par. katol. Nowa Mysz, gm. Jastreblewo, o 72 w. od Nowogródka, od niedawna własność Kazańskich, ma około 6 włók. A. Jel. Zacharyaszówka 1. al. Karolina, wś, pow. bracławski, gm. i par. katol. Niemirów o 12 w. , ma 45 osad, 333 mk. ; należy do klucza niemirowskiego, dawniej Potockich, dziś ks. Szczerbatowych. 2. Z. , wś nad rzką Idźką, dopł. Sielnicy, pow. bracławski, okr. pol. , parafia, sąd i st. poczt. Tulczyn o 7 w. , gm. Chołodówka, o 13 w. od Bracławia. Położona na dwóch równoległych wzgórzach, ma 207 osad, 537 mk. , 973 dzies. ziemi włośc, 57 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesioną w 1730 r. , filialną do Kruszczyniec Własność dawniej Potockich, dziś należy do apanaźy udiełów. Podług reg. pobor, wwdztwa bracławskiego z 1629 r. ssta bracławski wnosi ztąd z 22 dym. Jabłonowski, Ukraina, I, 137. Zacharyaszowska Wola, fol. , pow. miechowski, gm. Michałowice, par. Korzkiew, ma 182 mr. obszaru. Własność poduchowna. Sprzedana drogą licytacyi około r. 1880 za 6241 rs. Ob. Wola Zachkaryaszowska. Zacharycz i Meżybrod, rum. Meschibrod i Zacharitz, wś, pow. wyżnicki, par. grekonieu nicka w miejscu, st. pocz. w Berhomecie o 7 klm. . Ob. Podzaharycz. Zacharycze, białor. Zachiaryczy wś nad rzką Czernicą, lew. dopł. Swisłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol, rakowskim, gm. Zasław, o 27 j w, od Mińska, ma 8 osad; grunta szczerkowegliniaste, faliste. A. Jel. Zacharyew, chutor, pow. lipowiecki, w 2 okr. pol. , gm. Lipowiec, o 8 w. od Lipowca, ma 12 mk. ZacharynMostok al. Zacharówka, zaśc. nad rzką Owsieą, dopł. Ihumenki, pow. ihumeń ski, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Hrebionka, o 6 w. od Ihumenia, 3 osady; miejscowość le śna, grunta piaszczyste. A. Jel. Zacharyno, mstko nad rzką Berezyną, pow. mścisławski, na pograniczu pow. rosławskiego gub. smoleńskiej, w 1 okr. pol. , o 45 w. od Mścisławią, ma 67 dm. drewn. , 701 mk. , wyłącznie żydów, dwa domy modlitwy żydowskie, młyn wodny i folusz, dziegciarnia. Prawo miejskie otrzymało po 1826 r. Własność gen. Engelhardta. Zacharyszcze, jezioro, na wschodnim krań cu pow. mozyrskiego, w pobliżu granicy pow. rzeczyckiego, w gm. Skryhałowska Słobodą, o 2 w. ku płn. od Mozyrza, za Prypecia, prawie na 1 2 w. długie, ale wazkie. A. Jel. Zacharz, wś, pow. brzeziński, gm. i par. Będków, ma 24 dm. , 200 mk. , 308 mr. W 1827 19 dm. , 138 mk. Na początku XVI w. wś należała do par. Rosocha, łany folw. dawały dziesięcinę plebanowi, łany km. zaś kanonii gnieźnieńskiej Łaski, L. B. , 11, 232. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1576 wś Zacharz, własność S. Wspinka, miała 8 1 2 łan, 12 osad. Pawiński, Wieikop. , II, . Zacharzew 1. os. rybacka w dobrach Przy godzice, w pow. odolanowskim, okr. urzęd. ostrowskim, 1 dm. , 7 mk. 2. Z, wś dwor. , pow. odolanowski, okr. urz. Łamki, ma obszaru 340 ha, 5 dym. , 114 dusz 15 prot. Należy do dóbr Przygodzice. 3. Z. , wś gospod. , tamże, ma obszaru 559 ha, 66 dym. , 512 dusz 71 prot. . Leżą na zachód Ostrowa, płn. zachód Wysocka. R. 1462 rozgraniczono Z. z Tunkiem i Gręblewem, r. 1444 z Topolą, r. 1446 z Go rzycami. R. 1579 w posiadaniu Jerzego a r. 1618 Jana Kiełczewskich. Według reg. pobor. pow. kaliskiego z r. 1579 wś Zacharzewo, w par. Wysocko, miała 4 łan. , 3 zagr. , 1 rzem. Pawiński, Wieikop. , I, 133. W, Ł. Zacharzewo, okolica szlach. , pow. oszmiański, w 4 okr. pol, gm. Wołożyn, okr. wiejski Sugwozdy, o 62 w. od Oszmiany, 11 dm. , 54 mk. 46 prawosł. , 8 katol. ; należy do dóbr skarbowych Borzdyń. Zacharzów 1. al. Zachorzew, wś i fol, pow. radomski, gm. i par. Radzanów, odl. od Radomia 30 w. , ma 21 dm. , 199 mk. W r. 1827 wś Zachorzew miała 14 dm. , 125 mk. W r. 1867 fol. Z. rozl. mr. 606 gr. or. i ogr. mr. 240, łąk mr. 25, lasu mr. 150, zarośli i pastw. mr. 95, nieuż. mr. 96, las nieurządzony. Do fol. należały poprzednio wś Z. os, 22, mr. 282; wś Zacharzewo Zacharzew Zacharzów Zacharowszczyzna Zacharzowice Zachłodzice Zachmiel Zachnówka Zachocinowo Zachoczewie Zachodzkie Holendry Zachorodna Ruta Zachorowce Zachorówka Zachorskie Gołosze os. 8, mr. 187; wś Kępina al. Kępinie os. 5, mr. 240; wś Ludwików os. 5, mr. 94; wś Brodek os. 7, mr. 240. Na początku XVI w. role folwarczne i 2 zagrodnicy dają dziesięcinę pleban. w Radzanowie, wartości około seksageny Łaski, L. B. , I, 664. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wś Z. , w par. Radzanów, miała łan. 9, zagr. 5 Pawiński, Małop. , 311, 473. 2. Z. , ob. Zachorzów. Br. Ch. Zacharzowice, niem. Sacharsowitz, 1690 r. Zachaniowitz, wś i dobra, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Sieroty, ew. Toszek. Wś ma 169 ha 116 roli, 24 łąk, 1 lasu, 26 dm. , 160 mk. katol; dobra mają 396 ha 255 roli, 33 łąk, 4 lasu, 6 dm. , 58 mk. 2 ew. . Dwa młyny wodne. Jeden zwie się Moimuehle. Zacharzyszki 1. wś, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany o 4 w. , okr. wiejski i dobra, Minejków, Dubniki, o 36 w. od Wilna, 5 dm. , 33 mk. katol. i 7 żydów w 1865 r. 15 dusz rewiz. . 3. Z. , fol. i zaśc, pow. wileń ski, w 5 okr. pol. , gm. Sołeczniki, okr. wiejski Jaszuny. Fol. , własność Cierpińskich, dawniej Radziwiłłów, ma 253 dzies. ziemi uprawnej i 310 lasu, zaśc, zaś 54 dzies. ziemi upr. i 21 la su. 3. Z. , wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Śzumsk o 4 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Kosina, o 31 w. od Wilna, 12 dusz rewiz. W spisie z 1866 r. podany jako zaśc, mający 1 dm. , 9 mk. katol. JKrz, Zachas, Zachodzicie Holendry, Czchowa Góra, niem. Zachasherg, kol. , w pow. i okr. urz. chodzieskim, ma st. kol. żel. w Chodzieźu, na Unii PoznańPiła, poczta, szkoły i par. ew. w miej scu, par. katol. i sąd w Chodzieżu. Obszaru 955 ha, 110 dym. , 870 dusz 108 katol. Le ży nawsch. płn. Chodzieżą, na zach. płn. Margo nina. W. Ł. Zachatka, kol, pow. radomski, gm. i par. Potworów, odl od Radomia 35 w. , ma 6 dm. , 11 mk. , 253 mr. Utworzono tę kolonie przez rozdział obszaru dworskiego wsi Długie. Zachełmek, wólka do wsi Chełmek, w pow. chrzanowskim, na praw. brzegu Wisły, nad gra nicą pruską, ma 17 dm. i 90 mk. 43 męż. , 47 kob. . Na mapie adm. Kummersberga nie ma tej miejscowości. Mac. Zachełnina, wś, w pow. wadowickim, w okokolicy podgórskiej i lesistej, przy drodze z Lanckorony do Suchy. Od północy zasłania ją góra Chełm 604 mt. n. p. m. . Liczy 69 dm. i 387 mk. 182 męż. , 205 kob. rzym. kat. Posiadłości tabularnej nie ma, pos. mn. wynosi 373 mr. roli, 27 mr. łąk, 284 mr. pastw. i 189 mr. lasu. Była to attynencya dóbr ststwa lanckorońskiego. W XVI w. należała do parafii w Lanckoronie Pawiński, Małop. , 47 i miała zagrody z rolą, komorników z bydłem i bez bydła i półłanek sołtysi. Teraz należy do parafii w Budzowie. Graniczy na płd. z Budzowem, na zach. z Marcówką, na wsch. z Baczynem i Falczą, na płn. z Zakrzowem i Skawinkami. Mac. Zachliderze Zachiderje, chutor, pow. kobryński, w 2 okr. pol, gm. Wiercholesie, o 8 w. od Kobrynia, 24 dzies. ; własność Szujskich. Zachąta, folw. , pow. radomski, gm. i par. Przytyk, odl. 18 w. od Radomia. ma 126 mr. obszaru 102 roli, 12 łąk, cegielnia. Zachewka, pow. dzisieński ob. t. 11, 166, mylnie za Zajajówka, Zachleniki, wś nad Łowacią, w gub. witebskiej pow. horodkowski czy newelski; prom. Zachłodzice, wś, w par. Piątek pow. łęczycki. Dawała na początku XVI w. dziesięciny kościołowi w Górze Łaski, L. B. ,, 417. W spisie miejscowości dodanym do tomu XIII Źródeł dziejowych podano wś Zachlodzice, lecz w samym tekscie regestrów pobor. pow. łęczyckiego, nie pomieszczono tej nazwy. Obecnie nie istnieje. W r. 1827 był 1 dm. , 27 mk. Zachmiel, kol, pow. radomski, gm. i par. Stromiec, odl od Radomia 32 w. , ma 51 mk. , 225 mr. Powstała z parcelacyi obszaru dworskiego. Zachnówka, ob. Żachnówha, Zachocinowo, zaśc. , pow. ihumeński, w 1 okr. pol, uździeńskim, gm. Słobodą Pereszewska, o 92 w. od Ihumenia. A. Jel. Zachoczewie, ob. Zahoczewie. Zachody 1. wś, pow. borecki, gm. Niezyporowicze o 5 w. , 24 dm. , 199 mk. , cerkiew par. drewniana, zapasowy śpichlerz gminny. 2. Z. , wś, tamże, gm. Lubinicze o 5 w. , spichlerz zapasowy gm. inny. 3. Z. , folw, , pow. klimowicki, od 1873 r. Osmołowskich, ma 130 dzies. 35 roli, 25 łąk, 50 lasu. 4. Z. , wś, pow. mozyrski, w 1 okr. pol skryhałowskim, gm. i par. Bujnowicze o 6 w. , o 56 w. od Mozyrza a 43 w. od Turowa, ma 4 osady; grunta lekkie. 5. Z. al Zachód, dobra, pow. rzeczyeki, w 4 okr. pol rzeczyckim, gm. Jakimowska Słobodą, o 59 w. od Rzeczycy a 26 w. od st. Wasilewicze dr. żel poleskiej, 17000 dzies. Niegdyś królewszczyzna, potem Poto ckich a z kolei dość dawna własność Adamowi czów. W r. 1873 przy podziale otrzymał Z. Mikołaj Adamowicz, ale wkrótce je obdłużył, wskutek czego dobra zostały sprzedane Laskow skiemu. Miejscowość równa, grunta lekkie. 6. Z. , wś, pow. newelski, 165 dzies. w 4 czę ściach. J Krz. A. Jel Zachodzkie Holendry, ob. Zachadzkie Holendry. Zachorodna Ruta, ob. Ruta 3. . Zachorowce, węg. Zecherje, wś, w hr, goemoerskiem, ma kościół par. ewang. , 400 mk. Zachorówka, wś, pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. Szydłów, o 21 w. od Rossień. Zachorskie, jezioro, w pow. kolneńskim, Zachewka Zachleniki Zacharzowice Zachąta Zachliderze Zachełnina Zachełmek Zachatka Zachas Zacharzyszki Zacieroża Zaciemne Zaciemienie Zacieczki Zachwosino Zachwolńce Zachwatówka Zachrobacze Zachowszczyzna Zacierzówka Zacierzewo Zachorzów w dobrach rząd. Kolno. Leżało zapewne w poblizu. Zachorzów, w XVI w. Zacharzew, wś i fol. , pow. opoczyński, gm. Janków, par. Sławno, odl. od Opoczna 7 w. , ma 36 dm. , 313 mk. W r. 1827 było 39 dm. , 262 mk. W r. 1886 fol. Z. rozl. mr. 1238 gr. or. i ogr. mr. 565, łąk mr. 117, pastw. mr. 256, lasu mr. 257, w odpadkach mr. 4, nieuż. mr. 39; bud. mur. 6, drew. 11, las nieurządzony. Wś Z. os. 72, mr. 604. Na początku XVI w. role folwarczne dają dziesięcinę, wartości kilku groszy, pleban. w Sławnie Łaski, L. B. , I, 635. Zachorzów, pow. odolanowski, ob. Zacharzew. Zachorzyn, wś, pow. opoczyński, ob. Zychorzyn. Zachowszczyzna, wś włośc, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Ejszyszki o 3 w. , okr. wiejski Hornostaiszki, o 33 w. od Lidy, 3 dm. , 37 mk. katol. w 1865 r. 16 dusz rewiz. . Zachrobacze os. leś. , pow. będziński, gm. Sulików, pow. Siewierz, ma 1 dm. , 18 mr. Własność rządowa. Zachwatówka karczma, pow. latyczowski, okr. pol. , gm. i par. Międzybórz, na gruntach wsi Ihnatowiec, przy drodze do Mołomoliniec. Zachwiejów, wś, z os. dom. Cechuzy, pow. mielecki. Dawniej była wólka do Piechot, obe cnie samoistna gmina, leży nad pot. Babulówką, wpadającym pod Baranowem do Wisły. Gleba piaszczysta. Wś ma 27 dm. i 133 mk. 63 męż. , 70 kob. , 114 rzym. kat. , 9 prot. i 10 żyd. Pierwszy raz wymieniono Zachwiejow Montów w spisie pobor, wojew. sandomirskiego w r. 1662 Pawiński, Małop. , 55a. Mac. Zachwolńce, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 5 w. od Kowna. Zachwosino, wś nad jez. Chwoszno, pow. newelski, gm. Hultaje, 4 dm. , 28 mk. , garbarnia. Zachy, niem. , posiadłość, pow. niborski, st. p. Zacieczki, wś i folw. , pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz, odl. 5 w. od Szczuczyna a 12 w. od Grajewa, leżą przy granicy od Prus. Fok ma 460 mr. obszaru 210 roli, 105 łąk, 75 lasu. Pokłady kamienia wapiennego i torfu. W r. 1827 było 8 dm. , 50 mk. W r. 1577 mieszka tu szlachta zagrodowa, płacąca od 1 2 łan. i 5 mr. Była też druga wieś Zacieczki Bełdyki, w par. Rożan, w której płacono od 1 1 2 łanu Pawiń. , Mazowsze, 362, 387. Zaciemienie, wś pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 45 w. od m. Wilejki, przy b. dr. poczt. z m. Sosienki do gr. pow. borysowskiego, 11 dm. , 148 mk. Zaciemne al. Zatemne, część wsi Łahodów, w pow. przemyślańskim. Zacieroża, ob. Zacierżówka. Zacierzewo, białorus. Zaciarewo, mylnie na mapie sztabowej Zatieroza, wś i folw. poradziwiłłowski nad rzką Zacierzewką, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. i par. katol. Świerżeń, odl. po 12 w. od st. Stołbce i Horodziej dr. żel. mosk. brzeskiej, o 85 w. od Mińska, ma 18 os. Miejscowość małoleśna, grunta urodzaj ne, łąki dobre. Folw. dzierżawili niegdyś Paaszkiewiczowie i tu często przebywał jako przyja ciel domu Ludwik Kondratowicz Syrokomla, który w Z napisał w r. 1851 głośny wiersz, p. t. Przeszłość, malujący zbyt czarno ubiegłe cza sy. O wierszu tym pisał W. Korotyński w wy daniu zbiorowem dzieł Syrokomli, oraz W. Spasowicz w studyum o Syrokomli, wydanem w Wil nie w r. 1881 str. 83 85. A. Jel. Zacierzówka, mylnie Zacieroża, białorus. Zaciureuka, rzką, w pow. nowogródzkim i mińskim, lewy dopływ Niemna, Zaczyna się w pow. nowogródzkim, w obrębie gm. Horodzieja, płynie na płn. ku wsi Horki i po za nią wkroczywszy w pow. miński pod wsią Zacierzewie młyn, płynie około wiosek Hołołowieńczyki młyn, Kaczanowicze młyn, rozlana pod mstkiem Swierzeń, ma młyn i ujście. Płynie śród twardych, czasem piaszczystych brzegów, około dwóch mil. Mylnie zwana na nowszych mapach Żaiterożką. Zacina, osada nad rz. Swisłocz, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siennica. A. Jel. Zaciosy, dobra, pow. orszański, od 1868 r. von. Zacisówka, rzeczka, prawy dopływ Narwi ob. t. V, . Zacisz, niem. , kol. szlach. do Ostrowitego Ebensee, st. p. i kol. Lniano, par. kat. Świekatowo; 1885 r. 3 dm. , 22 mk. Pow stała r. 1821 na wykarezowanem lesie ostrowickim. Kś. Fr. Zacisza, os. , pow. łęczycki, gm. Tum, par. Góra św. Małgorzaty, odl. od Łęczycy 7 w. , ma 2 dm. Zacisze 1. folw. i wille, pow. warszawski, gm. Brudno, par, Praga, odl. 4 w. od Warszawy, ma przeszło 100 mk. , gorzelnią i wille służące za letnie mieszkania dla Warszawian. W r. 1885 folw. Z. ze wsią Pustelnik oddzielony r. 1864 od dóbr rządowych Żerań rozl. mr. 188 gr. or. i ogr. mr. 74, łąk mr. 82, pastw. mr. 16, bud. mur. 3, drzw. 24. 2. Z. , folw. , pow. warszawski, gm, NowoIwiezna, par. Piaseczno, odl. 12 w. od Warszawy, ma 23 mk. W r. 1891 kol. Zacisze al. Iwiczna No 1 rozl. mr. 70; gr. or. i ogr. mr. 64, łąk mr. 2, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, drew. 3. 3. Z. , os. , pow. sochaczewski, gm. Rybno, par. Giżyce, ma 12 mk. , 41 mr. Wchodziła w skład dóbr Giżyce. 4. Z. , os. , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów, ma 13 mk5. Z. , kol, pow. łowicki, gm. i par. Łyszkowi Zaciosy Zacisówka Zacisz Zachorzyn Zachorzów od Łowicza, ma 2 dm. , 12 mk, 91 mr. dwor. 6. Z fol. , pow. kaliski, gm. Staw, par. Chlewo, odl. od Kalisza 25 w. , ma 1 dm. , 8 mk. , 99 mr. 90 roli. 7. Z. , folw. , pow. turecki, gm. Skarzyn, par. Przespolew, odl. od Turka 16 w. , ma 3 dm. , 14 mk. , 135 mr. 99 roli, 18 łąk, 14 lasu. Wchodził w skład dóbr Strzałków. 8. Z, , wś, pow. turecki, gm. Biernacice, par. Uniejów, odl. 29 w. od Turka, ma 13 dm. a ze wsiami Zalesie i Debe 119 mk. 9. Z, os. leśna, pow. noworadomski, gm. Wielgomłyny, ma 2 dm. , 446 mr. dwor. 10. Z al. Stradom, fol. nad rz. Wartą, pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Częstochowa odl. 2 w. na płn. , ma cegielnia i fabrykę kafli, 10 dm. , 124 mk. , 884 mr. dwor. Ob. Stradom. 11. Z. , wś, pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Janowiec, odl. od Kozienic 29 w. , ma 2 dm, 42 mk. , 54 mr. 12. Z. , folw. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Wodzisław, odl. 15 w. od Jędrzejowa, ma 65 mr. 64 roli. 13. Z. , folw. , pow. włodawski, gm. Horodyszcze, par. Wisznice, odl. 34 w. od Włodawy. W r. 1885 folw. Z. lit. A. oddzielony r. 1870 od dóbr Wisznice, rozl. mr. 457 gr. or. i ogr. mr. 196, lak mr. 126, past. mr. 36, lasu mr. 89, w odpadkach mr. 5, nieuż. mr. 5; bud. drew. 8, płodozm. 6 pol. , las nieurządzony. 14. Z. , folw. dóbr Jeżewo, w pow. mazowieckim. 15. Z. , pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Barcice. 16. Z. , wś, pow. makowski, gm. Płoniawy, par. Węgrzynowo, ma 11 os. , 167 mr. Wchodziła w skład dóbr Młodzianowo. 17. Z. , folw. i dobra, pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. od Augustowa 52 w. , ma 5 dm. , gorzelnię. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. Dobra Z. , w r. 1886 oddzielone od dóbr Wasilewicze, składały się z fol. Zacisze z attyn. Babiszki, Ciereszki, Bugieda i Denisiewicze, rozl. mr. 2236 gr. or. i ogr. mr. 404, łąk mr. 111, past. mr. 268, lasu mr. 1196, przestrzenie sporne mr. 138, nieuż. mr. 119; bud. mur. 3, drew. 18, las nieurządzony. Br. CL Zacisze 1. folw. nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski Zacisze, o 12 w. od Dzisny, 1 dm. , 17 mk. katol. ; własność Jesmanów. W skład okręgu wiejskiego i dóbr Zacisze wchodzą wsi Paczynki, Rundy i Ryźowce, wogóle 48 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. 2. Z. , wś nad rzką. Łustą, pr. dopływem Berezyny Niemnowej, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. i dobra, hr. Chreptowiczów, Wiszniew o 4 w. , okr. wiejski Wójtowicze, o 41 w. od Oszmiany, 8 dm. , 50 mk. praw. i 5 katol. w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; młyn. 3. Z. , zaśc, pow. święeiański, ob. Purwieniszki 4. . 4. Z. , osada przy urocz. leśnem Białusy, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 6, w. od Święcian, 1 dm. , 5 mk. katol. 5. Z. , fol. , pow. święeiański, ob. Podcejknie 2. . 6. Z. , folw. nad rzką. Ejsiatą, pow. święeiański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłoeiszki, okr. wiejski Cejkin, o 35 w. od Święcian, 1 dm. , 27 mk. katol. , 116 dzies. ; własność dawniej Konstantynowiczów, następnie Świąteckich. Była tu kaplica katol. par. Daugieliszki. 7. Z. , zaśc. nadrz. Wierzchnią, pow. trocki, w 1 okr. pol, o 31 w. od Trok, 1 dm. , 13 mk. katol. 8. Z. , zaśc, pow. trocki, ob. Kiszeliszki. 9. Z. , zaśc, pow. wilejski, w okr. pol. , gm. Parafianów, o 72 w. od Wilejki, dm. , 29 mk. katol. 10. Z. , fol, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce, okr. wiejski Rabce, o 50 w. od Wilejki, 1 dm. , 9 mk. ; należał do Świderskich. 11. Z. , wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Rukojnie o 3 w. , okr. wiejski Zakońce, o 18 w. od Wilna, 4 dm. , 4 mk. praw. , 29 katol. w 18 65 r. 16 dusz rewiz. , 12 bezrolnych i 7 jednodworców. 12. Z. , chutor, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudów, o 1 w. od Białegostoku, należy do dóbr Rafałowka, Kruzensternów. 13. Z. , dobra, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Dojlidy, o 2 w. od Białegostoku, własność Magnusa Waltera, wraz z chutorem Kolonia i urocz. Pieczurki i Wygoda mają 100 dzies. 13 łąk i pastw. , 37 nieuż. . 14. Z. , folw. , tamże, należy do dóbr Kolonia, Kryńskich. 15. Z. , folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Motykały, 77 dzies. lasu, 1 nieuż. ; własność Niemcewiczów. 16. Z. , dobra, pow. sokolski, w 1 okr. pol. , gm. Makowlany, o 18 w. od Sokółki, 82 dzies. 5 łąk, 13 lasu, 3 nieuż. ; własność Zabiełtów. Poprzednio Z. należały do Pawła Wińskiego, sędziego sokolskiego, 1857 r. ob. Zł. Księga, XI, 223. 17. Z. , dobra, pow. kobryński, w 2 okr. pol. , gm. Błoty, o 2 w. od Kobrynia, 148 dzies. 45 łąk i pastw. , 9 lasu, 37 nieuż. ; własność Kozieradzkich. 18. Z. al. Liczyce, chutor, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna, należy do dóbr Żukowszezyzna, Dońcowych. 19. Z, uroczysko, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Kossowo, o 55 w. od Słonima, własność Sakowiczów, 130 dzies. 39 łąk i pastw. , 26 lasu, 25 nieuż, . 20. Z. , dobra, pow. kowieński w 2 okr. pol. , gm. Betygoła, o 70 w. od Kowna, własność włośc. Dronsejko, 80 dzies. 7 lasu, 3 nieuż. . 21. Z. , dobra, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , gm. Surwiliszki, o 67 w. od Kowna, własność Giejsztorów, 200 dzies. 65 lasu, 9 nieuż. . 22. Z. , dwór, tamże, o 54 w. od Kowna. 23. Z. , folw. , tamże, o 23 w. od Kowna. 24. Z zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. pol, , gm. aleksandrowska, o 21 w. od Kowna, własność Witortów, 70 dzies. 2 lasu, 4 nieuż. . 25. Z. al. Poskirdumie, dobra, pow. kowieński, w 2 okr. pol, gm. Kroki, o 78 w, od Kowna, własność Ciszkiewiczów, 1231 2 dzies. 50 lasu. 26. Z. , dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 72 w. od Kowna. 27. Z. , folw. , pow. kowieński, w 2 okr. pol. , gm. Ejragoła, własność Antoniego Śni Zacisze Zacita Zaciszki wiłły, do której też należą Jurszjszki. W spisie urzęd. nie podany. 28. Z. , wś, folw. i dwór, pow. poniewieski, w 3 okr. pol, o 18, 19 i 20 w. od Poniewieża. 29 Z. , dwór, pow. pouiewieski, w 1 okr. pol. , o 9 w. od Poniewieża. 30. Z. , fol, pow. szawelski, w 1 okr. pol, gm. Podubiś, o 25 w. od Szawel, własność Stulgińskich, 160 dzies. 40 lasu, 3 nieuż. . 31. Zwś, tamże, gm. Błagowieszezeńsk, o 54 w. od Szawel. 32. Z. , zaś. , pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 63 w. od Telsz. 33. Z. , dwór, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Szaty, własność Narbutów, 84 dzies. 19 lasu, 4 nieuż. . 34. Z. , dobra, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Androniszki, o 66 w. od Wiłkomierza. 35. Z. , dobra, pow. wiłkomierski, parafia Subocz, własność Okuliczów, 355 dzies. 105 lasu. 36. Z. , fol. , pow. klimowicki, od 1868 r. własność Osmołowskieh, 154 dzies. 30 roli, 10 łak, 76 lasu; wiatrak. 37. Z. , dobra, pow. mohylcwski, od 1863 r. własność Korolków, majaj 640 dzies. 210 roli, 100 łąk, 200 lasu; karczma. 38. Z. , dobra, pow. mohylewski, od r. 1878 własność Terminowych, maja 255 dzies. 196 lasu, 5 łąk. 39. Z. , dobra, pow. mścisławski, dziedzictwo Walużyniczow, 212 dzies. 71 roli, 25 łąk, 56 lasu. 40. Z. , dobra, pow. sieński, dziedzictwo Łomińskieh, wraz z Słoweniami 1642 dzies. 175 roli, 68 łąk, 1221 lasu; karczma daje 150 rs. 41. Z. , zaśc. nad rz. Ptyczą, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Karpiłówka al. Rudobiełka. Mają tu własności szlachta Nerońscy 1 3 4 włóki, Odyńcowie 3 włóki, Pierehudowie 1 31 4 wł. , Sosnowscy około 6 włók, Taraszkiowiczowio 2 włóki, Jasińscy 5 wł. . Grunta lekkie, łąk i pastw, dość. 42. Z. , folw. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i par. katol. Hłusk, gm. Horki, o 83 w. od Bobrujska, należy do dom. Horki, dziedzictwa Sołtanów. 43. Z. , fol. , pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horbacewicze, par. kat. Bobrujsk o 6 w. , należy do dom. Kisielewicze Węcławowiezów. 44. Z. , zaśc, pow. bobrujskis w 2 okr. pol. i gm. Parycze, o 75 w. od Bobrujska; grunta lekkie. 45. Z. , fol. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, pod mstkiem Ziębinem par. katol. , o 28 w. od Borysowa, należy do dom. Sierzputowo, dawniej Rogowskich, teraz drogą wiana Drzniewieczów. 46. Z. , chutor, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. HajnoSłobódka, par. katol. dawniej Hajno, teraz Łohojsk, o 57 w. od Borysowa. 47. Z. , zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, o 62 w. od Borysowa. 48. Z. , folw. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Witunicza, o 90 w. od Borysowa. 49. Z. , fol. , pow. miński, gm. Siennica, należy do dom. ŁoszycaMokra, do niedawna Prószyńskich, teraz przez spadek Lubańskich. Gospodarstwo dobre, grunta szezerkowogliniaste. j 50. Z. , folw. , w pow. mińskim, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, o 18 w. od Mińska. 51. Z. , fol, pow. miński, przy gośc handlowym mińskorakowskim, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Stare Sioło, o 16 w. od Mińska, własność Hajdukiewiczów, ma około 4 włók; grunta szezerkowogliniaste, okolica do niedawna leśna, teraz okoliczne puszcze wyniszczone. 52. Z. , fol. , pow. nowogródzki, w okolicy dóbr Kosicze, w 2 okr. pol. horodyszezańskim, gm. Poczepo, o 32 w. od Nowogródka. 53 Z. , fol. , pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Nowa Mysz, o 46 w. od Nowogródka. 54. Z, folw. , pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. i gm. Jurewieze. 55. Z. , zaśc, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Kruhowicze, o 70 w. od Słucka. 56. Z. , fol. , pow. słucki, w 1 okr. pol starobińskim, gra. Wyżna, par. katol. Starczyca. o 32 w. od Słucka, własność Prószyńskich, ma 8 włók. 57. Z. , po łotew. Zociszy, wś, pow. dyneburski, par. Ruszona ob. , po łotew. Zatiszy, wś, pow. dyneburski, par. Indryca, własność K. Uszyńskiej. 59. Z. , wś, pow. lucyński, par. Pyłda, własność Waldenów. Zacisze 1. chutor, pow. berdyezowski, w 1 okr. pol. , gul. Puzyrki, o 12 w. od Berdyczowa, ma 10 mk. 2. Z. , ferma, pow. bracławski, gm. Trościaniec, o 57 w. od Bracławia, ma 18 mk. 3. Z. , ferma, pow. olhopolski, 120 dzies, własność Mielnikowa. 4. Z. , ferma, pow. Winnicki, założona przez Kobielskiego na gruntach wsi Słobódki Noskowieckiej. 5. Z. , wś nad bezira. dopł. Młynówki, pow. uszycki, okr. pol. Dunajowce, gm. i par. katol. Mińkowce, par. praw. Tymków, przy drodze z Tynkowa do Łyśca, ma 31 osad. Własność dawniej Marchockich, dziś hr. Stadnickich. 6. Z. , Zatiszje, wś nad rzką Krasną, pow. wasylkowski, w 3 okr. pol. , gm. Wasilew, o 36 w. od Wasylkowa, par. praw. Makijewka o 7 w. , ma 196 mk. , 322 dzies. Założona w 1840 r. przez Cypryana Gojżewskiego, po sprzedaży przez niego wsi Krasnej, należała później do wdowy po nim Franciszki. Zacisze, Zatiszje, st. dr. żel. płd. zach. , na przestrzeni KijówOdessa, w gub. chersońskiej, pomiędzy stacyami Perekrestowo o 12 w. a Iwanowka o 18 w. , odl. o 52 w. od Birzuły, 488 w, od Kijowa, 56 w. od st. Rozdzielnej i 124 w. od Odessy. Zacisze, fol. do Zalesia, w pow. i okr. urz. krobskiin gostyńskim, ma urząd stanu cyw. w Piaskach Sandberg, pocztę i st. kol. żel. w Zalesiu, na linii LesznoJarocin, par. katol. w Strzelcach, 1 dym. , 12 dusz. Zaciszki, wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Kiemieliszki o 11 w. , okr. wiejski Bojarele, 5 dm. , 55 mk, katol. w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr Pole, Połujańskich. Zacita, zaśc, pow. wiłkomierski, w 3 okr, pol. , gm. Kowarsk, o 30 w. od Wiłkomierza. Zacisze Zacisze Zacki , białorus. , wś nad rz. Citewką. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. , gm. i par. praw. Puchowicze, o 36 w. od Ihumenia, ma 22 osad; grunta szczer kowe, dobre, łąki wyborne. A, Jel, , rzeczka górska, na Szląsku pruskim, wypływa z gór Olbrzymich, na obszarze gm. , zajmującej ze wsią Petersdorf całą dolinę tej rzeczki. Źródła jej leżą na wysokości 3638 stóp n. p. m. Powstaje z połączenia kilku górskich strumieni, z których dwa Kochel i tworzą piękne i dość znaczne wodospady. Takiż wodospad tworzy i główne ramię źródłowe rzeczki Zaekenfall. W dalszym ciągu płynie Z. koło Warmbrunnu i uchodzi z lew. brzegu do Bobrawy, pod miastem Hirschbergiem. . Zackenziu niem. , pow. lęborski, ob. ZakoZacki, osada, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Mieżewicze, własność Pławskich, 11 dzies. roli. Zacnówka, rzką, pow. kielecki, ob. Kaczka, Zacwilichowska, słoboda, nieistniejąca pod tą nazwą osada, prawdopodobnie w pow. hajsyńskim ob. Cwilichówaka. Podług reg. pobor, wwdztwa bracławskiego z 1629 r. własność Stanisława Zacwilichowskiego, który wnosi z 46 I dym. Jabłonowski, Ukraina, 1, 135. Zacygle, przyl. wsi Mur, pow. nowotarski. Zacywilki, w XVI w. Zaciwylkj, wś, pow. skierniewicki, gm. Słupia, par. Kołacinek, ma 155 mk. , 469 mr. W r. 1827 było 14 dm. , 110 mk. Na początku XVI w. wś ta dawała z łanów folw. dziesięcinę pleban. w Kołacinku, zaś z łan. km. kanonii łęczyckiej Łaski, L. B. , 340. W r. 1579 Jan Zaciwilkowski płacił od 1 2 łanu, Alb Plichta z działu Stanisława i Marcina od 1 łanu, Mikołaj od 1 2 łanu, Albert od 1 2 łanu Pawiń. , Mazowsze, 163. Zaczadź, jezioro, w pow. święciańskim, pod wsią Skarbową t. n. Zaczarna, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce o 3 w. , okr. wiejski Krzemieniec, o 40 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, 4 dm. , 39 mk. ; należała do dóbr Łukawiec, Borowskich. Zaczarne, os. , pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk, 24 w. , ma 3 dm. , 25 mk. Zaczarnie, rozległa wś, w pow. tarnowskim zabudowana w równinie na płn. wsch. od Tarnowa, w dorzeczu Czarnego potoku, który w dolnym biegu nosi nazwę Grabiny i na obszarze wsi Straszęcina uchodzi z lew. brzegu do Wisłoki. Grupy domów noszą nazwy Brzozówka 27 dm. , 136 mk. , Okręglik 19 dm. , 89 mk. , Partuły pod Lisią górą 16 dm. , 80 mk. , Partuły pod Żukowicami 10 dm. , 55 mk. , Podgórze 8 dm. , 43 mk. , Podlesie 26 dm. . 133 mk. i Zaczarnie 159 dm. , 846 mk. . Cała gmina ma 1382 mk. 684 męż, 698 kob. rzym. kat. Na leży do par. w Tarnowie. Pos. tabularna jest atynencyą Gumnisk ks. Sanguszków, pos. mn. ma 1357 mr. roli, 335 mr. łąk i ogr. , 170 mr. past. i 13 mr. lasu. Nazwę wsi spotykamy pierwszy raz w spisie pobor, ziemi pilzneńskiej, z r. 1674 Pawiński, Małop. , 57a. Mac. Zaczepicza 1 i 2, dwie wsi, nad rzką Czarnówką, pow. lidzki, , w 3 okr. pol. , gm. Orla, okr. wiejski i dobra, Uruskich, Korytnica, o 52 w. od Lidy ku Zelwie, 22 dm. , 186 mk. w 1865 r. 34 i 27 dusz rewiz. ; cerkiew. Zaczepicze, wś nad strum. Ostrowo, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Bielica o 8 w. , okr. wiejski Zaczepicze, o 36 w. od Lidy, 27 dm. , 302 mk. w 1865 r. 128 dusz rewiz. , cerkiew na cmentarzu grzebalnym, należy do dóbr Bielica, ks. Witgcnsteina. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Giezgały, Niesiłowce, Korszaki i Zaczepicze, wogóle w 1865 r. 337 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. Zaczepiłowka, wś nad rzką Berestową, pow. konstautynogradzki gub. połtawskiej, o 27 w. od mta powiat. , gm. Lebiaże, , 481 dm. , 2318 rak. , cerkiew, szkoła, 3 jarmarki, 42 wiatraków. Zaczepka 1. wś, pow. sejneński, gm. i par. Metele, odl. od Sejn 49 w. , ma 5 dm. , 54 mk. Wchodziła w skład dóbr Metele. 2. Z. , os. , pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki. 3. Z. , os. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya. Zaczepłowskie, chutor nad Worskłą, pow. kobelaeki gub. połtawskiej, gm. Klusowo, 223 dm. , 1700 mk. , cerkiew, 10 wiatraków. Zaczerewie, wś włośc, nad jez. Obstryno, pow. dzisieński, w 3okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Przebrodź o 8 w. , o 55 w. od Dzisny, 1 dm. , 29 mk. starow, w 1865 r. 7 dusz rewiz. . Zaczerlany, wś włośc, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. i par. katol. Choroszcza, o 10 w. od Białegostoku, 416 dzies. ziemi włośc. 126 łąk i pastw. , 23 nieuż. . Zaczernia, dobra, pow. orszański, mają w części Pawła Brzozowskiego od 1840 r. 876 dzies. 50 roli, 10 łąk, 499 lasu, karczmę; w części zaś Eleonory Brzozowskiej od 1850 r. 2432 dzies. 100 roli, 40 łąk, 1164 lasu, młyn wodny. Kaplica katol. par. Babinowicze. Zaczernie z Górką i Tajęciną, wś, pow. rzeszowski, nad pot. Mrowlą, dopł. Wisłoka, w okolicy równej, piaszczystej, pokrytej borem sosnowym. Przez wieś prowadzi droga z Rzeszowa na płn. 9 klm. do Sokołowa. Wś ma par. rzym. kat. dyec. przemyskiej, dek. rzeszowskiego i szkołę ludową. Liczy wraz z obszarem tabularnym Adama Jędrzejowicza 361 dm. i 1785 mk. 870 męż. , 915 kob. , 1752 rzym. kat. , 33 izrl. Pos. tabularna ma trzy karczmy, goI Zacitewska Słoboda Zackenziu Zacnówka Zacwilichowska Zacygle Zacywilki Zaczarna Zaczarne Zaczarnie Zaczepicza Zaczepicze Zaczepiłowka Zaczepłowskie Zaczerewie Zaczerlany Zaczernie Zaczerniecze Zadąbrowie Zadarów Zadarnowo Zadanowska ziemia Zadanówka mr. , 7 mr. ogrodu, 14 mr. past. , 1060 mr. lasu, razem 1471 mr. ; pos. mu. 1251 mr. roli, 101 mr. łąk i 189 mr. pastw. Parafię założył Jan Rzeszowski ze Staromieścia, późniejszy bisk. krak. R. 1439 uposażenie powiększył brat funda tora Jan z Łąki r. 1480. W r. 1624 spalili Ta tarzy kościół, a gdy go odbudowano, zniszczyli znowu przy powtórnym napadzie. Teraźniejszy kościół murowany zbudowano w latach 1800 1806. Parafia obejmuje Jasionkę, Nowa Wieś i Wysoką; . Graniczy Z. na zach. z Rudna Mała, na wsch. z Nową Wsią, na płd. ze Staromieściem, na płn. zaś ma obszerne lasy, należące do Rudny. Wólka Górka leży na płd. od wsi, Tajęcina dość daleko na płn. Mac. Zaczerniecze, Zaczemicze, wś, pow. kowelski, gm. Maciow, 74 dm. , 523 mk. , cerkiew. Żaczernowo, wś, pow. witebski, przy trakcie z Żygałowa do Sirocina. Zaczerwienie, wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , o 6 w. od m. Wilejki, 3 dm. , 30 mk. praw. Zaczki al. Żaczki, wś, pow. łęczycki, gm. i par. Grabów, odl. 13 w. od Łęczycy, ma 3 dm. , 22 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 51 mk. Na początku XVI w. wś ta dawała dziesięcinę kościołowi w Grabowie Łaski, L. B. ,, 437. Zaczopki, wś i fol. , pow. konstantynowski, gm. Bohukały, par. Pratulin. Wś ma 52 dm. , 423 mk. , 758 mr. Folw. wchodzi w skład dóbr Pratulin. W r. 1827 było 41 dm. , 297 mk. Zaczultowo, major i minor, wś, w reg. pobor, z 1578, jest to dzisiejsze Zasutowo w pow. średzkim. Zaczyńskie, pow. kolbuszowski, ob. Poręby t. VIII, 822. Zaczyściki, wś nad rzką Mierzycą, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. i dobra, ks. Puzynów, Ihumenów o 8 w. , okr. wiejski Ksaweryn, o 47 w. od Dzisny, 4 dm. , 22 mk. prawosł. 9 dusz rewiz. w 1865 r. . Zaczyste 1. wś, pow, borysowski, w 1 okr. pol. chołopieniekim, gm. Zaczyste, o 24 w. od Borysowa, ma 41 osad. Cerkiew par. p. w. św. Mikołaja, wzniesiona na miejscu dawnej w r. 1854 przez ks. Leona Radziwiłła, uposażona z dawnych zapisów 1 3 4 włókami ziemi, około 1100 parafian; kaplice w miejscu też św. Mikołaja, w Jaczonce św. Trójcy, w Ihryszach św. Jerze go. Szkoła gminna. Gmina graniczy na płn. z gm. Krasne Łuki, na wsch. z gm. Chołopienicze, na płd. z gm. Łosznica, na zach. z gm. Bytcza i Kiszczyna Słobodą. Składa się z trzech okręgów starostw wiejskich, obejmuje 335 os. , 1574 włościan pł. męż. , uwłaszczonych na 4087 dzies. ziemi, 2. Z. , wś, pow. lepelski, należała do dóbr Mosarza, dawniej Szczyttów, potem Korsakowej, dziś córki jej Józefy Zabiełowej; ma 100 dzies. A. Jel. Zadanówka, wś, należała do dóbr Kuna, w pow. hajsyńskim ob. t. . Zadanowska ziemia w dokum. , w pow. owruckim, na lewym brz. rzeki Żerewi, na płd. zach. od Ówrucza. Istniały tu; chutor Baranowski, Hoszów, Zaleznieki ostrów. Zadany, wś, w pow. lipowieckim, wchodzi w skład dóbr Baszów. Zadarnowo, wś włośc, i okolica szlach. , pow. kobryński, w 2 okr. pol. , gm. Wierzcholesie, o 8 w. od Kobrynia. Wś ma 70 dzies. ziemi włośc. 7 łąk i pastw. , 46 nieuż. , okolica 229 dzies. 97 łąk i pastw. , 34 lasu, 11 nieuż. . Zadarów wś, pow. buczacki, 30 klm. na zach. od Buczacza, 12 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Monasterzyskach, 6 klm. na płn. wsch. od urzędu poczt. w Uściu Zielonem. Na płn. leżą Krasiejów i Wyczółki, na wsch. Korościatyn, na płd. Łazarówka, Niskpłyzy i Uście Zielone, na zach. Międzygórze. Środkiem wsi płynie Złota Lipa od płn. na płd. W jej dolinie leżą zabudowania wsi, przeważnie na lew. brze gu. Na zach. folw. Monastyrek. Własn. wiek. ma roli or. 375, łąk i ogr. 74, past. 177, lasu 383 mr. ; wł. mn. roli or. 658, łąk i ogr. 175, past. 220 mr. W r. 1890 było 208 dm. , 1302 mk. w gm. , 11 dm. , 74 mk. na obszarze dwor. 39 rzym. kat. , 1322 gr. kat. , 15 izr. , 1321 Rus. , 55 Pol. Par. rzym. kat. w Uściu Zielonem, gr. kat. w miejscu, dek. ujski Uście. Do par. należą Łazarówka i Komarówka. We wsi jest cerkiew. Niegdyś stał tu klasztor bazylianów, założony w XVI w. Klasztor ten zniesiono w r. 1818 i przyłączono do Buczacza. We wsi jest szkoła 1klas. , kasa poż. gm. z kapit. 3884 złr. , gorzelnia, browar i młyn. Lu. Dz. Zadąbrowie 1. wś i folw. , pow. turecki, gm. Ostrów Warcki, par. Jeziorsko, odl. 28 w. od Turka. Wś ma 8 dm. i wraz z Poddębiną i Strachanowem 291 mk. Fol. ma 4 dm. , 58 mk. , os. karcz. 1 dm. , 4 mk. W r. 1827 było 16 dm. , 131 mk. W r. 1885 fol. Z. rozl mr. 767 gr. or. i ogr. mr. 560, łąk mr. 31, lasu mr. 154, nieuż. mr. 22; bud. mur. 10, drew, 7; płodozm. 18 pol. ; las nieurządzony. Wś Z. os. 21, mr. 45, wś Poddębiny os. 7, mr. 24. Na początku XVI w. dziesięciny z całej wsi dawano pleban. w Jeziorsku, który pobierał też kolędę Łaski, L. B. , I, 408. 2. Z, wś i fol, pow. radomski, gm. Wieniawa, par. Mniszek, odl. od Radomia 23 w. , ma 8 dm. , 110 mk. , 458 mr. folw. i 29 włośc. Fol. wchodzi w skład dóbr Konary. W r. 1827 było 8 dm. , 44 mk. Na początku XVI w. posiada tu dział jeden Piotr Kochanowski, sędzia, ojciec poety. 3. Z. wś, pow. kozienicki, gm. Bobrowniki, par. Głowa czów, odl. od Kozienic 25 w. , ma 6 dm. , 41 mk. 182 mr. włośc. Br. Ch. Zadąbrowie, wś, w pow. jarosławskim, w równinie urodzajnej, wzn. 215 mt. n. p. m. , przy gościńcu z Radymna do Przemyśla. Składa się z 40 dm. zbudowanych wzdłuż gościńca, ma 356 Zadnie Krewo Zadienie Zadiłoni Zadiły Zadki Zadkówka Zadliska Zadnieza Ostrów mk. 174 męż. , 182 kob. 225 gr. kat. , 119 rz. kat. i 12 izrl. Par. rzym. kat. i gr. kat. w Ra dymnie. Pos. tabularna Ludg. hr. Stadnickiej wynosi 77 mr. roli. Z. graniczy na wsch. z So śnicą, na zach. z Zabłotcem, na płn. ze Skołoszowem a na płd. z Małkowicami. Mac. Zadąbrowo, pow. łaski, ob. Marcelów. Zadąbrowska Wola, wś, pow. turecki, ob. Wola Zadąbrowska. Zadeksznie, os. , pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Kaletnik, odl. od Suwałk 17 w. , ma 2 dm. , 14 mk. Osady Zadeksznie i Deksznie, powstałe z uwłaszczonych trzech osad włościańskich, miały w r. 1878 rozl. mr. 94 gr. or. i ogr. mr. 52, łąk mr. 10, pastw. mr. 23, nieuż. mr. 3; bud. drew. 5, pokłady torfu. Zadeksznie, pow. świciański, ob. D 3. . Zadelow, dok. Sadlow, wś w Pomeranii, pow. Saatzig, niedaleko Strarogrodu. W r. 1228 po twierdza ją książę Barnim joauitom ob. Perlbach, P. U. B. , str. 36. Kś. Fr, Zaderewacz, wś, pow. doliński, 24 klm. na płn. zach. od Doliny, 10 Mm. na płn. wsch. od sądu pow. i urzędu poczt. w Bolechowie. Na wsch. leży Wola Zaclerewacka, na płd. Czołhauy, na zach. Lisowice i Dołhe, na płn. zach. Stanków, na płn. Bereżnica trzy ostatnie w pow. stryjskim. Wzdłuż granicy płn. płynie Bereżnica, na płd. od niej Wiedernica, środkiem obszaru Sukiel, na płd. od niego Gierynia. Zabudowania wsi leżą na płd. w dolinie Gieryni. Płn. część obszaru lesista. Własn. wiek. tu i w Woli Zaderewackiej rządowa ma roli or. 38, łąk i ogr. 98, past. 24, lasu 2041 mr. ; wł. mn. roli or. 932, łąk i ogr. 831, pastw. 297, lasu 11 mr. W r. 1890 było 76 dm. , 458 mk. w gm. , 3 dm. , 13 mk. na obszarze dwor. 451 gr. kat. , 1 rz. kat. , 19 izrl. ; 449 Rus. , 3 Pol, 19 Niem. . Par. rzym. kat. w Bolechowie, gr. kat. w Woli Zaderewackiej. We wsi jest cerkiew i kasa poż. gm. z kapit. 412 złr. W r. 1378 Elżbieta, królowa węgierska i polska, nadaje Daniloni Darzbohowycz za usługi oddane synowi, królowi Ludwikowi Loyz, obszary królewskie przyległe do dworu Daniła w Zaderewaczu, z monasterem po obu brzegach rzeki Szuklya, aż do granic dóbr Bolechowskich Kod. Małop. , III, 254. Zaderć, wś włość, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Rohoźna, o 28 w. od Kobrynia, 341 dzies. ziemi włośc. 57 łąk i past. . Zadernica 1. dwór, pow. newelski, własność Jana Gromnickiego, 8 dzies. 2. Z, tamże, Teresy Gromnickiej, 11 dzies. Zadery, os. , pow. przasnyski, gm. Jednorożec, par. Chorzele. Zadąbie 1. os. , pow. grójecki, gm. Drwalew, par. Pieczyska, ma 17 mk. , 5 mr. W r. 1827 było 2 dm. , 6 mk. 2. Z. , wś i fol. , pow. lubelski, gm. Wólka, par, Kalinowszezyzna, odl. 4 w. od Lublina. W 1827 r. 6 dm. , 44 mk. , par. Czwartek. W r. 1885 fol. Z. r. 1869 oddzielony od dóbr Jakubowice Murowane rozl. mr. 1124 gr. or. i ogr. mr. 731, łąk mr. 61, pastw. mr, 37, lasu mr. 266, nieuż. mr. 29; bud. mur. 5, drew. 9; płodozm. 5 i 10 pol. , las urządzouy, pokłady kamienia wapiennego. Wś ma 4 os. , 54 mr. Z. wraz z Jakubowicami wchodziło dawniej w skład dóbr lubartowskich. Zadębie, os. do wsi Rzeszotary, w pow. wielickim. Zadąbieniec, kol. , pow. sieradzki, gm. i par. Gody niec, odl. od Sieradza 12 w. , ma 16 dm. Powstała na obszarze Godynie. Zadąbina, os. , pow. grójecki, gm. Kobylin, par. Worów, ma 7 mk. Zadąłby, os. , pow, śrcdzki, par. Tulce. Powstała w nowszych czasach. Zadica, rzką, ob. Zadyca, Zadienie, ob. Ochwat. Zadiłoni, grupa domów w Trościancu, pow. żydaczowski. Zadiły, część Ulicka Seredkiewicz, pow. Rawa Ruska. Zadki, folw. szl, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 40 1 2 w. od Dzisny, 5 dm. , 53 mk. 49 praw. , 4 kat. . Zadkówka, uroczysko sioła Kupiatycz, w pow. pińskim, dziś gm. Pinkowicze, wspomniane w dokum. XVI w. ob. ,, Piscew. kn. , st. 327. Zadkówka w reg. pobor. , pow. nowogradwołyński, ob. Żydkówka. Żadkowo, pow. chodzieski, ob. Rzadkowo, Zadliska jezioro, ob. Sadliska. Zadni Bór 1. zaśc. nad jez. Narocz, pow. święciański, w 4 okr. pol, gm. Wiszniów o 15 w. , o 74 w. od Święcian, 3 dm. , 23 mk. praw. ; należy do dóbr skarbowych Markowo. ., wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. i okr. wiejski Iźa o 2 w. , 1 dusza rewiz. ; należała dóbr Lubań, Lubańskich. 3. Z. B. , uroczysko, pow. słucki, gm. Hresk, o 3 mile od Słucka. Zadni Most, zaśc. nad rzką Naczą, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Kiszczyna Słobodą, o 22 w. od Borysowa. A. Jel. Zadnia Chmara, zaśc. nad rzką Cbmarką, praw. dopł. Dźwiei, pow. nowogródzki, w 6 okr. pol. snowskim, gm. Czerniechów, grunta wyborne, łąki obfite, miejscowość lekko falista. małoleśna. A. Jel. Zadnieza Ostrów, uroczysko, pow. piński, około wsi Wielka, w gm. Święta Wola, wspo mniane w dokum, z XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 150. A. Jel. Zadnie, Zadnieje, błoto, w pow. ihumeńskim, w pobliżu błota Omelańskie i uroczyska Repnaja Hrada. A. Jel. Zadnie Krewo, uroczysko, pow. piński, w okolicy wsi Kołomska dziś gm. Święta Wola. Zadębie Zadernica Zadąbie Zadery Zadąbrowo Zadąbrowska Wola Zadeksznie Zadelow Zaderewacz Zaderć Zadąbrowo Zadąbieniec Zadąbina Zadąłby Zadica Zadnieprze Zadnieprze Zadnieprze. Nazwę tę dawano u nas połaci województwa kijowskiego, leżącej po lewej stronie Dniepru. Ogarniała ona rozległy przestwór, rozciągający się od ujścia Sożu po za ujście Samary. Wprawdzie na północy, od samej granicy litewskiej pow. rzeczyckiego aż do ujścia Desny prawie, należała do tego przestworu wazka smuga starej ziemi sicwierskiej pod nad sawym Dnieprem, ale niżej za to rozpościerał się on szeroko po Ukrainie stepowej, obejmując całkowicie niemal dorzecza Trubeżu, Supoju, Suły, Psła, Worskły, Oreli aż do samarskiej dzielnicy Zaporoża. Po przywróceniu zaś, utraconej jeszcze na początku XVI w. przez Litwę Czerniehowszczyzny, nazwę Zadnieprza rozciągnięto i na dorzecze Desny z Sejmem. Dla jaśniejszego atoli przedstawienia przedmiotu, wypada nam tu dwie owe składowe części Zadnieprza kijowską i czerniehowską traktować osobno. Przytem, obok ogólnej charakterystyki tych obszarów, pomieszczone tu będą i szczegóły, odnoszące się do pojedynczych osad i okręgów, które dla różnych powodów nie zostały dotąd podane w Słowniku. a Kijowszczyzna, Wytworzone w r. 1471 województwo kijowskie było, jak wiadomo, spadkobiercą dotychczasowego, podzwielzchnictwem Litwy, udzielnego księstwa kijowskiego, ziemi kijowskiej. Pierwotne więc granice onego były też same, co za udzielnych książąt. Za Dnieprem tedy, od strony Ordyńców, szły one tak, jak je sprawdzając kładł wysłaniec ostatniego z nich, namiestnik jogo czerkaski Swirydów Dogiel, Limit. , str. 61. Poczynając obwód od Tawani, na Dnieprze, wyżej nieco jego limanu, gdzie był przewóz i komora celna litewskotatar ska, linia graniczna zwracała się wprost ku Owczej wodzie, dopływowi Samary, zkąd do wierzchowisk tej ostatniej i Orheja, następnie do Dońca i Cichej Sosny. Jednem słowem biegła w górę muromskim szlakiem, wijącym się po wododziale dopływów Dniepru i Donu. Wyżej leżąca część dorzecza Sejmu z Putywlem, zaliczoną była również do Kijowa czas pewien; stale zaś do księstwa a następnie województwa kijowskiego ciężyły zamki Ostrz na dolnej Desnie, oraz Lubecz, gniazdo stare Siewierzan, na Dnieprze, po niżej ujścia Sożu, z ich obwodami, których rubieże stykały się z ezerniehowskimi. Północna przecież dzielnica województwa kijowskiego na Zadnieprzu, którą wierską bardziej nazwaćby można, stanowiła właściwie drobną tylko część onego; główny zaś jego obszar tworzyły najprzód dawna dziedzina księstwa niegdyś perejasławskiego. niby jądro z czasem całego obrębu zadnieprzańskiego, a dalej szerokie za Sułą pustkowia po koczowiskacli połowieckich. Dla nabrania wyraźniejszego pojęcia o rozległości powierzchni owych obszarów, dość sobie przypomnieć, że z wód takowe przerzynających, podług obliczeń Strzelbickiego Superficie de Europe Suła, która przebiega wzdłuż 44, 97 mil, ogarnia swem dorzeczem 370, 77 mil kw. ; Pseł, przy 62 68 mil. biegu, omywa powierzchnię 404 76 mil kw. ; dorzecze Worskły, przy 44, 97mil. biegu, zajmuje obszar 278, 08 mil kw. , Oreli, mającej biegn 32, 35 mili, obszar 182, 30 mil kw. , co razem wzięte daje 1, 235 mil kw. z górą. Nie mówiąc o dorzeczu Samary, zaliezanem już do Zaporoża, które się rozpostarło na przestworze 448, 01 mil kw. , przy 45 43 mil długości biegu samej rzeki. Z powodu pustynnośei swej wszakże były to przestrzenie nominalnie tylko zaliczane do Kijowa, zresztą na początku XVI w. , po utracie Putywla z pobliźszem Posejmieni, sąsiedzi północni i szlak też muromski przekroczyli, zagarniając dalej powoli wierzchowiska Suły, oraz górny bieg Psła i Worskły. W następstwie czego, w połowie tego wieku, całe ciążące do Kijowa Zadnieprze, od Sożu do Samary, obejmowało Źródła dziej. , t. XX, str. 32, wstęp z 2000 mil kw. ogólnej przestrzeni województwa, nie wiele więcej nad 1, 260 mil kw. Rozpostarte na tej przestrzeni obszary nie przedstawiały oczywiście jednostajnego, pod względem topograficznym, charakteru. Zadnieprze tez, podobnie jak przeddnieprska połać Kijowszczyzny, składało się z dwóch, wręcz sobie przeciwnych co do tego dzielnie leśnej i stepowej. Pierwsza z nich, odpowiadająca pasowi kijowskiego Polesia, po prawej stronie Dniepru, stosunkowo mniejsza znacznie, sięgała od granicy litewskiej, po przez wierzchowiska Niemylnej i Wiru, wpadających do Sożu i Pakułki, do Dniepru, oraz dolną Desnę, aż do Trubieża, druga, o kilkakroć rozleglejsza, ogarniała stepy i, , pola dzikie aż do Samary. Myliłby się przecie ktoby sądził, iż ów przestwór stepowy był zupełnie bezleśnym. Owszem, określenie to względnie tylko trafne w połowie XVII w. , a cóż dopiero wcześniej. Istotnie wszędy też na całym owym przestworze spotykamy, jeśli nie bory siewierskie, to liczne dąbrowy i rozległe lasy. Tak oto, poczynając od północy, całe pasmo rozgranicza dwóch wskazanych odłamów topograficznych Zadnieprza, po wierzchowiskach Trbeżu, Supoju, Udaju i Suły, okryte było jak to znajdujemy u Beauplana jeszcze lascami. Dalej ciągnie się po nad Dnieprem, od Trubeżu ku Supojowi las spory. Lewy brzeg Udaju pokryty lasami i dziś jeszcze aż do Pryłuk. Nie mniej widoczne obecnie jeszcze ślady gęstych dawniej II, 375 lasów nad Sułą dokoła Lubien. Międzyrzecze Psła i Worskły okryte podobnież lasami, wśród gęstwi których, na polanach, ho Zadnieprze dowali Kozacy Kulisz, Odpad. , I, 249 stada swych koni i bydła. Średni bieg Worskły i dopływy jej z lewej strony Merla i Kołomak mocno też zadrzewione Beauplan, etc. Brzegi Oreli niemniej obfitują w lasy, na jej wierzchowisku las Koszbajerak Hołub. Peczen. etc, str. 12 z tatarska zwany, niżej zaś puszcza Kozłowa, w stronie mogiły Kosmychy Zr. dz. , XXI, 625. Nakoniec niżowa Samara nawet, nietylko nie była pozbawiona lasów, lecz obfitowała w nie dotyk, że tu właśnie Kozacy zaporozcy budowali swe czajki a Beauplan brał drzewo przy wznoszeniu zamku na Kudaku, co ich miał na wędzidle trzymać. Wogóle jednak dwa te odłamy Zadnieprza kijowskiego przedstawiały wybitne przeciwieństwo, co do swego charakteru topograficznego, ktore to przeciwieństwo uwydatniło się niemniej wyraźnie i w różnicy historycznego tych odłamów rozwoju. Już oto straszliwa nawała mongolska inaczej oddziałała na dalsze losy przestworu stepowego, leżącego otworem, a inaczej na zmienione warunki bytu dzielnicy północnej, osłoniętej przez swe bagna i bory. Gdy bowiem po zburzeniu przez Ordyńców Perejasławia, całe ciążące ku niemu ludne okolę zamieniło się na długie czasy niemal do samego końca XVI w. na pola dzikie, podobne dalszym pustyniom połowieckim; po za moczarami Wydry leżący nad Dnieprem Lubecz, pomimo obrócenia w perzynę Czerniehowa i jego obwodu, pozostał nietkniętym i stał się niejako główną na Zadnieprzu ostoją życia odradzającego się powoli, po gwałtownem przytłumieniu. Odtąd więc, kiedy na północnej Zadnieprza krawędzi, podobnie jak na Polesiu, którego właściwie, razem z czerniehowskiem Podeseniem i Posejraiem, była ona przedłużeniem tylko, snuto dalej wątek życia, trzymając się starej osnowy; w połaci stepowej Kijowszczyzny w ogóle wszystko odtwarzano nanowo. Cały tu wysiłek energii życiowej zwraca się ku zapewnieniu bezpieczeństwa i zagospodarowania kraju, zużywa się na pracę kolonizacyjną nadewszystko; z tą jedynie różnicą, ze Zadnieprze południowe, stojące długo otworem dla koczowników, kroczyło we wszystkiem powolniej i z większym trudem, niż znajdująca się w lepszych warunkach prawa strona Dniepru. Litwa, zagarniając Kijów i starożytną ziemię kijowską, ruską na rzecz własną, zastała tu względniezaludnionym północny pas jej tylko, tak z prawej jak lewej strony Dniepru. Lecz już Witold i udzielni kijowscy książęta z linii Włodzimierza Olgierdowicza, poczęli przykładać starań do ożywienia ruchu osadniczego przez nadawanie pustyń dobrze zasłużonym etc. Tak koło r. 1455 ks. Aleksander Olelko Włodzimierzowicz nadaje Arch. Piasocz. Kij. Star. 1892, t. 36 bojarowi swemu Olechnie Sochnowiezowi, pomiędzy innemi, na Zadnieprzu horodyszcza Stare nad Dnieprem po Kałaurze, Busurraańskie, Jarosławskie i Salkowo oraz sieliszcza Bułatczyn dziś s. Jerkowey za Karania, Kruhłe, Sutnikowo i Brocewo. Które to dobra przechodzą następnie 1524 w posagu na dom Łozów. Tem usilniej jeszcze zabiegali o podniesienie osadnictwa Jagiellonowie po zniesieniu udzielności Kijowa. Pod koniec w. tedy i u świtu XVI nowe osady wychyliły się z zaciszy leśnych na krawędzie pól dzikich. Na Zadnieprzu, w owym czasie, w dzielnicy północnej, w dziedzinie dawniejszej względnie, starszej osiadłości, spotykamy już niemało wyraźnie nawet zaznaczonych osad, z których część znaczniejsza nieznaną była w epoce przedmongolskiej. Tak oto, w najbardziej ku północy wysuniętym obrębie, na Dnieprze samym, poniżej ujścia Sożu, gród Lubecz, chociaż jedno z najbardziej starych gniazd Siewierzan, lecz już za Witolda może, przydzielony do ziemi kijowskiej. W r. 1484 otrzymuje go z włością od króla Kazimierza Jagiellończyka J. Wolff, Kniaz, lit. rus. , 549 kn. Wasil Werejski; następnie od 1503 do 1508 r. włada nim Moskwa; zwrócony, dostaje się dalej w dzierżenie wojewody kij. Jerzego Montowtowicza; w r. 1516 zaś oddany na wieczność w dożywocie zięciowi kn. Werejskiego Olbrachtowi Gasztoldowi Lubaw. , Obłastdel. 224. Niżej Lubcza, podobnież na Dnieprze samym. Nawóz środowisko zadnieprskich posiadłości monasteru pieczarskiego, osada nieznana jednak w epoce rurykowskiej. Niżej jeszcze, już bliżej ujścia Desny, również nowsza osada Czernin, przy jeziorze dnieprowem Opocnie. Na wschód od ciągnących się równoległe z biegiem Dniepru moczarów Wydry, na dorzeczu dolnej Desny i dopływu jej Ostrzu, rozciągała się hospodarska włość osterska, którą kr. Kazimierz Jagiellończyk przysądził był kn. Maryi Trabskiej Holszaiiskiej, po tej zaś odziedziczył wnuk jej Olbracht Gasztold wwda wileń. etc. 1522. Należały do tej włości Lubaw. , 243, 4, oprócz grodu Ostrza i wymienionego już Czernina, nadto, leżące niżej ujścia Ostrza na Desnie Wypołzowo, Bodenki, Żukin, Letki i Rożny, a dalej Nosowo przy dopływie rz. Ostrza oraz Swietylnowo u wierzehowiska Trubeźa. Poprzednio jednak, w w. , znaczna część powyższego obrębu, nadto z dalszemi obszarami, miała należeć Edw. Kulik. , Opis ptu wasyl. , str. 33 etc. do kn. Połowców ze Skwyra, potomków jakoby Tuhorkana, chana połowieckiego, teścia w. ks. kijowskiego Świętopełka 1113, którym z czasem jeszcze ks. Włodzimierz Olgierdowicz potwierdził niby da wne ich, zniszczone następnie przez w, posiadłości, po obydwu stronach Dniepru leżące. Do takowych zaś na Zadnieprzu w Siewierzu, miały należeć Rożny ze wszystkiem, Krechowo, Osowo, Swietylnowo, nadto Berdowo zanikłe, Ostrowiec, Buków Bykowo, Warno, Wołuzow, oraz Niżyn i Dorohin ze wszystkiemi uroczystemi puszczami w tym oddziele, począwszy od Desny, po Udaj i Oster, i Sosnowski udział także ze wszystkiem, i Wysohor. Od wyżej wzmiankowanych Rożnów na Desnie Połowcy ze Skwyra przybierali też nazwę Rożynowskich; koło 1540 r. przecie już wygaśli. Pomimo wątpliwej autentyczności i rodu samego i nadań, jakiemi został tak wcześnie obdarzony, zawarte w tych aktach szczegóły mają pewne znaczenie dla geografii historycznej Zadnieprza, a zwłaszcza ów poczet nomenklatur miejscowości, faktycznie istniejących, bez wątpienia w w. na dorzeczu dolnem Desny etc. Wzbogaca on naszo dane, dotyczące zaludnienia tamtego obrębu w owej epoce, zarazem wszakże wskazać to należy, żo znaczna część tych nomenklatur zanikła następnie. Podobne też znaczenie, co owe nadania Połowcom, ma dla nas znany, iście po tatarsku pretensjonalny jarłyk Mengli Gireja wszystkim ruskim ludziom z r. 1506, w którym chan wypowiada, jako jego przodkowie obdarowali przodków królewskich ziemiami ruskiemi. Chociaż, przy wyszczególnieniu takowych, dotyka bardziej południowego obszaru Zadnieprza, z obrębu zaś północnego zaznacza siewierskie ściślej dziedziny, z pomiędzy których wszakże Putywl na Sejmie, z całym powiatem, juz za czasów udzielności w epoce litewskiej Kijowa, jako jego przynależność był uważanym. Ciągnęły koło r. 1500 do jego zamku zaznaczone po części w owym jarłyku Molna i Biryn na Sejmie, Utieszków na Sule, Żółwiecz na Psie i. Lecz w r. 1503 całe Posejmie z Putywlem odpadło do Moskwy, a razem z tem ustala i dań onego miodowa, idąca 1496 nietylko na rzecz miejscowego namiestnika oraz kijowskiego wwody, lecz na cerkwie ruskie, a niemniej na kijows. biskupa i kanoników Lubaw. , 245, 6; Anton. Ocz. istn. w. kn. lit. , 62. W innej znów stronie, bliżej Kijowa spotykamy Akty Z. i J. R. I, nr. 62 zaznaczoną ziemię Połukniaziowską Kniaźyce, ciągnącą się do Chalepla po prawej stronie Dniepru, którą posiadacz jej Sułtan Albejew sprzedał 1509 r. monasterowi pustyńskiemu. W tym też obrębie, chyba, znajdowało się jako późn. Żerebiatyn i sieliszcze Czatanowo w Miłosławiczach, które Zygmunt I nadał ziemianinowi kijow. Żerebiatyczowi Akty J. i Z. R. , I nr. 124. W dzielnicy południowej Zadnieprza, u schyłku XV i na początku XVI w. , mamy przed sobą najprzód rozległe dziedziny potężnego w w. ks. litewskiem rodu kniaziów Glińskich. Przodek ich, potomek chana Mamaja, Leksa otrzymał od Witolda jeszcze nadanie na dorzeczu Worskły, Hlińsk, Hliniszeza i Połtawo. Rozszerzyli oni następnie bardziej jeszcze ową pierwotną swą posiadłość, tak, źe w r. 1498 dwaj bracia Bohdan i Hrehory Fedorowieze dzielą się ojcowizną w ten sposób, ze pierwszy z nich bierze sewer sulską, t. j. rzekę Sułę, od wierzehowiska do ujścia gdzie tez powstał inny Hlińsk, bliżej Romna; drugi zaś sewer Hlińszczyznę. z Worskłą i Merlą rzeczką od wierzch, do ujścia, nadto Udoj sewer etc. Który to dział drugi, Hlińszczyzna na Worskle, przeszła w wianie koło r. 1537 w dom Bajbuzów Budan. , Arch. kij. , cz. VII, t. 2, str. 133 nst. ; J, Wolff, Kniaz. , 77, 78. W powyżej wspomnianym jarłyku MengliGirej chana z r. 1506 wymieniony tez i Hlińsk prędzej ów na Worskle niż na Posulu ze wszystkiemi ludźmi. Nadto widzimy tam zaznaczone; Snieporod, przy ujściu rzeczki tejże nazwy do Suły, Siniecz na Sule, Łosieze na Psle, Chotmyszl na Worskle. We wzmiance latopisarskiej wcześniejszej nieco epoki, z pierwszej połowy w. XVI Lat. Woskr. p. Lubaw. , 247, spotykamy jeszcze zapisane grody Perosławl ruski na rz. Trubeżu, Sokniatyn pózn. Sniatyn na Sule, Czemosów, Klapiec Klepacze, Hroszyn na Sule, Romen Romno na tejże rzece; nadto zanikłe Kowyła, Worono, Suł, Pesjikosti, oraz Niczun na Psle. Które to grody, na początku w. XVI, były w znaczniejszej części już chyba pustemi horo dysz czarni tylko. Założenie Krzemieńczuka Kermenczyk po tatar. przy ujściu Psła Narbut; Wład. Bud. w Arch. kij. , cz. VII, t. I, 56 przypisują jeszcze Witoldowi; ale daleko na południe wysunięta osada owa pierwej może jeszcze od wznawiającego się, bez wątpienia pod Litwą, Perejasławia była przez Tatarów zburzoną. Na północnozachodniej krawędzi starożytnego księstwa perejasławskiego, zaraz ze świtem w. XVI począł się przecie na nowo ruch osadniczy ożywiać. Oto w 1503 r. w. ks. Aleksander nadaje, jako wysługę, dworzaninowi swemu Daszkowi Iwanowiczowi znaczny obszar ziemi na górnym biegu Trubeża i Supoju Antonowicz, Monogr. , I, 206 a syn tego, znakomity starosta czerkaski Ostafi Daszkowicz, tak gorliwie się zajął ojcowizną, ze w krótkim czasie, w jej obrębie na gruntach basańskim i bykowskim powstały dwa miasteczka Basań i Byków oraz dziewięć siół Stara Basań, Marków, Jurków, Pawłów, Maksymów, Bregińce, Kułaźyn, Karpiłówka i Woronków. Dobra te następnie, po bezdzietnej śmierci tego bohatera niżowego przeszły z ręką jego siostrzenicy r. 1530 w dom Dublańskich. Dalej na południu, na Dnieprze, otrzymały też były niemałe nadania, pomiędzy innemi, monastery kijowskie, osobliwie zaś pustyński. Posiadał on na Niżu bogate wchody myśliwskie, bobrowe gony i tonie rybne, nadane mu jeszcze za pierwszych dzierżawców czerkaskich, poprzedników p. Ostafiego, który już, z powodu wynikających sporów, sprawdzał tylko, na roz Zadnieprze kaz hospodarski, świadkami, że znamię tych wchodów sięga idąc na dół po Jerdan oraz po Maczyne, a w gore po Bystrzycę Wł. Bud. w Arch. kij. , cz. VIl, t. 2, 69 wst. . Lecz nie mniej od innych ciekawem jest zapytanie, kto zamieszkiwał Zadnieprze w epoce mengligirejowskiego wyjęcia tam ludzi pod koniec i na początku XVI w. By na to przecie odpowiedzieć, sięgnąć trzeba nieco głębiej. Otóż powtórzyło się tu chyba to tylko, co zaszło było po wylewie straszliwej nawały mongolskiej. Wtedy ocalała ludność osiadła z pól, uchyliła się była, po zburzeniu Perejasławia i Czerniehowa, jakieśmy to już wzmiankowali wyżej, w bardziej niedostępne głębie borów siewierskich; ale watahy koczowników, rozpierzchłe na razie, wróciły niebawem chyba znów na swe pastwiska i ostępy myśliwskie. Nie byli to już sami dawniejsi Turańcy tylko, owi Torcy perejasławscy i w ogóle Czarne Kłobuki z niedobitkami Połowców, ustępującyeh, po klęsce nad Kałka na prawy brzeg Dniepru i dalej; lecz przeważnie swojscy, czy tylko oddawna zruszczeni usłowianieni może Brodnicy, którzy zdaje się pochłonęli byli już w sobie znaczniejsza część watah owych turańskich. Z wodzem zwanym Płoskinią, zdradzili oni, jak wiadomo, kniaziów na Kałce, więc tem pewniej chyba utrzymali się na pustynnych stepach Zadnieprza połowieckiego, a chociaż spotykamy ich później, razem z Połowcami, aż za Dniestrem, znaczniejsza ich część przecież, niewątpliwie, razem z resztką, tychże pozostała na Zadnieprzu, pod posłuchem baskaków mongolskich. Z czasem jednak przezwiskowa nazwa Brodników, jak pierwej Czarnych Kłobuków, zupełnie tam zanika, ustępując poniekąd miejsca nazwie Czerkasów, którym legenda późniejsza przypisuje powstanie nietylko głośnego z czasem grodu tegoż miana, ale i Kaniowa, przez wychodźców jakoby ze Snieporodu na dopływie Suły t. n. osadzonego. Pod litewskimi książęty całe też Zadnieprze w ogóle poczęło się na nowo wzmagać i zasiedlać, przybyszami głównie od wierzchowisk Dniepru i górnych dopływów onego. Ale nie obeszło się tu i bez współudziału żywiołu turańskiego, ślady którego nietylko widzimy w pasie stepowym, jak przybycie np. protoplasty tatarskiego kn. Glińskich itp. , lecz na północy, gdzie naprzykład przy zamkach hospodarskich Ostrzu i Lubezu do późna nawet na początku XVI w. znajdujemy, osobno zaznaczone osady Czemerysów, ztatarszczonych Czudów prawdopodobnie. W ciągu długoletnich mengligirejowskich spustoszeń Zadnieprza razem z całą Ukrainą, powtórzyło się, w wyższym może jeszcze stopniu to, co było wywołanem niegdyś przez nawałę mongolską, t. j. że niszczona ludność osiadła usuwała się wciąż głębiej w niedostępne puszczo siewier skie, koczownicza zaś rozpraszała się po bezpieczniejszych kryjówkach stepowych. Dla czego odtąd oddający się wyzyskiwaniu ustronnych myśliwskich, rybnych wchodów, poczynają występować pod mianem Sewruków a znaczniejsze obręby samych wchodów zwą się, , sewirami, siwerami itp. , tego należycie wyjaśnić jeszcze nie umiemy. Same wyrazy te Sewruki i Siwery wskazują brzmieniem swym na Siewierzan i Siewierszczyznę, w starożytnym obrębie której nadto znaczna część owych sewirskich wchodów się znajdowała; ale pochodzenie ich, jak i przedmiotu przez nie oznaczonego prędzej turauskie. Sawrug albo, , Sawrak, podług Słownika wild, very impulsive or, tyle zatem co dziki itp a więc i zdziczały. Miano tedy, jakie mogło być pierwotnie nadawanem zdziczałym, odosobnionym, surowym osadnikom śród watah, , brodnickich po wchodach ustronnych, od nich, , Sewerami zwanych. Ślady zaś domieszki krwi turskiej w Sewrukach dotykalne jeszcze do późna nawet śród mieszczan Kijowa 1552 r. Karaj i Ochniat Sewruki, przybysze oczywiście z Zadnieprza; chociaż na początku w. XVI ruska to już ludność przeważnie. Obok Sewruków występują pod koniec w. XV jakby na raz, Kozacy. Wiele pomiędzy nimi początkowo wspólnego. Ale Kozacy, należący u siebie w domu, po ordyńskich. . ułusach do wolnej klasy wojennej; sadowili się, czy sadowieni byli raczej przez władze litewskie, przy zamkach w. księstwa, a pewnie i ukrainnych, na prawie wojennem. Różnili się tedy od Sewruków tą swą wojennością, tak w czysto tatarskiej dobie swego na Ukrainie zjawienia się, jak i wtedy, kiedy przypływ żywiołów przeważnie ruskich, jeśli nie przetworzył, to unarodowił ich zupełnie. Kto wie też, czy nie większa część Kozaków, ,, chutorzan oczywiście, zamków tak Czerkas jak i Kaniowa trzymała się Zadnieprza ob. Etniczna postać Ukrainy etc, w Kwart. hist. , 1893 r. . Daleko wyraźniej przedstawia się nam Zadnieprze kijowskie w połowie XVI w. Dają nam możność obfitszego już zestawienia odnośnych dat geograficznych odbyte wr. 1552 rewizye ukrainnych zamków wydane w cz. , t I, Kijow, archiwu. Brakuje tam jedynie zamku lubeckiego, lecz brak ten zastąpi do pewnego stopnia regestr poboru a miasta Lubieckiego, spisany r. 1571 w Źródeł dziej. . Zestawmyż owe daty, poczynając od dzielnicy północnej Zadnieprza. Otóż w dzielnicy północnej szczyt niejako od strony Litwy stanowi powiat lubecki, rozciągający się wprawdzie po obydwu stronach Dniepru, i aż po za Brahinkę nawet, lecz którego część znaczniejsza jednak na Zadnieprzu leży. Tu w ogniskowem mieście całego powiatu, Lubczu, znajdujemy podane tylko ról 15, ludzi w Zadnieprze Zadnieprze domach miejskich z ogrodami 14, ogrodników 16, rzemieślników zdunów posiad. ogrody 11, przekupni z ogrod. 4, nadto ubóstwa 19, drabów mających swe chałupy 23. Cyfry minimalne oczywiście, ale wskazujące niemylnie, czem to był owemi czasy taki gród zamkowy na lewej stronie Dniepru. Z 15 siół włości zamku Lubieckiego przypada na ten obręb, co wielce znamienne, parę też zaledwie Poznikowicze, Łopatnie; bowiem okrytą osadami, osłoniętą Dnieprem, jest strona prawa. A zapewne, z podanych 63 ról bojarskich ziemiańskich większość po tejże stronie leżała. Chociaż znane Źr. Dz. , nadania Olbrachta Gasztolda, kiedy dzierżył Lubecz, mianowicie, , ziemia Morawelska późn. Siemaki, z. Szczukowska Korolczyce oraz Truchanowszczyzna etc. koło Kuwiezyc znajdowały się po lewej stronie Dniepru, bliżej samego Lubcza. Przebiegając następnie dane owych z 1552 r. rewizyi dzielnicy północnej Zadnieprza, widzimy najprzód, iż rozciągająca się poniżej obrębu lubeckiego wązka po nad Dnieprem smuga, do powiatu czarnobylskiego wtedy zaliczana, jest już bardziej należycie osadzoną. Stanowi ona całą, niemal skupioną podnieprską włość monasteru pieczarskiego, w której znajdujemy zaznaczone, z góry z biegiem Dniepru ku ujściu Desny idące Mniewo, wyżej rz. Pakułki jeszcze, gdzie człowieków 6, Nawóz już wskazywany, gdzie ich 44, Sorokowicze 10, Hłubowo 11, Oszytkowicze 7, Nowosiółki 2, Tarasowieze, poniżej już Czernina 6, nakoniec Sworoml 7. Niżej zaś, w obrębie ciążącym bezpośredniej do Kijowa i jego ściślejszego powiatu obwodu, naprzód, należące podobnież do monasteru pieczarskiego, na dolnej Desnie Dubeezna gdzie człowieków 7, Słobódka 14 i Pohreby 4. Na Dnieprze zaś, naprzeciw samego Kijowa, sioło zamkowe Miłosławce. A dalej równie sioła zamkowe Iwankowce na Alcie, Ostrałuka i Borszczowee na Trubeżu. W powiecie osterskim, rozciągającym się wyżej ku Desnie, ku Czerniehowu i po dorzeczu dopływu jej Ostrza przeważnie, mamy przed sobą najprzód ukrainny gród hospodarski Ostrz, przy ujściu rzeki tejże nazwy, w 10 milach zarówno od Kijowa, jak i Czerniehowa, a od granicy czerniehowskiej o milę tylko, z zamkiem. Zamek wzniesiony dopiero 1538 r. przez Olbrachta Gasztolda, wwdę wileńskiego, na jego dziedziznie, lecz już potrzebujący naprawy. Za to przy zamku ostróg dobrze obwarowany. Domów w ostrogu ziemiańskich i mieszczańskich 50, a za ostrogiem 35. Bojarów obowiązanych nawie dzać szlaki po stronie Dniepru siewierskiej wyjeżdża koni 27 z ojczyzn osiadłych, a pustych ziem między nimi 5. Spotykamy wśród nich i takie nazwy, jak Szemet, Bielik, Kopot, Oreszko, Ostrowski, Letkowski, Seńezykowski, Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 169. Jan Roszkowski, Marcin i Stanisław Draby i in. Grywano na zamek w 3 milach na polu u stolicy, lecz tych czasów pasznia tam opuszczona za niepokojem od Tatar. W łowy na zamek jeżdżono na pole za Trubeżem, w Słuków zajazd, w Minkową łukę, w Jasełek, 5 mil od Ostrza. Z jezior ustępnych do zamku należały w Czerninie, z Dniepru, gdzie 2 tonie, w Krechajewie, z Desny toń 1 i w Jałmunee, też z Desny, toni 2. Karawany kupieckie z Moskwy do Turek i odwrotnie tędy zwykle przechodziły. Ciągnęły do zamku następne sioła, znane nam już po większej części, mianowicie Wypołzów w którem liczono człowieków 7, Elininka 5, Krechajew 5, Bodenkowieze 5, Żukin 11 i Czernin 5. Nadto jeden z mieszczan chodziziemią w Kozielcaeh, na rz. Ostrze. Sioło Lutawa wszakże, pod miastem Ostrzem, na Desnie, o 12 domach ciążyło do zamku kijowskiego. W dzielnicy południowej Zadnieprza wcale widok odmienny rozległe obszary onego przydzielone były do dwóch zamków Kaniowa i Czerkas, leżących po prawej stronie Dniepru; mniej osadzone od przeddnieprzańskiej połaci stepowej, były one przedewszystkiem dziedziną wszelakiego rodzaju wchodów myśliwskich. Tak poczynając od obrębu kaniowskiego, ogarniającego w owej epoce połowie XVI w. dorzecza Supoju, Suły i Psła, widzimy, iż główne łowy na zamek nawet odbywały się na tej stronie, na poblizkiem Supoju właśnie, w odległości 4 mil od Kaniowa, i tak wyłącznie, iż obowiązek brania w nich udziału supojewszezyzną wprost zwano Wprawdzie jest jedno sieliszcze u Dniepru, , o pół mili od zamku, Horodyszczem zwane, z. . pasznią, ale już puste, przez nikogo nietrzymane; dalej przecie aż do putywlskiej resp. moskiewskiej granicy, już tylko wchody same. Tak oto na Sule, na 16 mili od Kaniowa a 9 od Czerkas, wyżej na milę od jej ujścia do rzeczki Perewołoczny, wchód rybny i bobrowe gony monasteru pustyńskiego, do którego należy nie mniej podobnyż wchód o pół mili wyżej tej rzeczki, pod Wojnowym Horodyszczem. Wyżej tego wojnowskiego lądem dwa dni drogi a wodą i więcej, na Sule, wchody Romkowszczyzna i dwa inne, oraz znamię Kolawiatyńskie trzyma ziemianin kaniowski Drab. Dalej, na prawym dopływie SułyZźycy Orżycy wchód niegdyś miejski, oddany następnie słudze zamkowemu Kozakiewiczowi. Tamże, na Zżycy wchód zamkowy Ladwechowszczyzna, oddany podobnież słudze zanikowemu Kołodezskiemu, którego to wchodu ojczyc Rusanowicz, po powrocie z 15 letniego w ordzie jasyru, przypomina się jednak o ojczyznę ową. Powyżej ujścia Orżycy leżąca na Sule ziemia Kaszyna, bojarska; trzymają tam wchody, wyzyskiwane w części przez Kozaków, Morozowicz i Czajka. Nieco wyżej wchód Hostyłowski, zamkowy, od Wo15 łodynej góry do Łubien, dalej ziem mieszczańskich 4 Żołudewa, Ghoroszkowszczyzna i inne, od zamku lądem 4 dni a wodą. 8, gdzie chodzą na starostę połowinniki kozacy. Ziemia Łubny, zamkowa; Żeleznowszczyzna ojczyców kaniowskich Brodowiczów. Na Sule i Snieporodku zaznaczona Holczewszczyzna. Na północo zachód zaś od Łubien, na prawym, podobnież jak Orszyca i Snieporod, dopływie Suły Udoju, najprzód Didkowszczyzna, ojczyca Didkowicza, oraz zamkowa, potem ziemia Piratyńska, ojczyzna bojara kaniowskiego Czajki; Podpiatkowszczyzna cerkwi kaniowskiej św. Bazylego, zaś wchody na Udoju i Olszanicy, cerkwi św. Spasa tamże, nadane jej przez sstę Ostaf. Daszkowicza. Wyżej leżące na Sule ziemie i wchody Połowicze, Łukianowicze, Lichoszerstowo, Chomino, Karezyszczewate zamkowe; Czekmakowo zaś i Makaryno cerkwi zau Terechtemirowa po pr. str. Dniepru. W Równikach Rowni, na rz. Mnozie, ziemia Kołotwińska ojczyca kaniowskiego Kołotwinowicza; Kolenowszczyzna zaś zamkowa pusta, podobnież jak Wołosowszezyzna, Kaszutowszczyzna, oraz Wójtowszczyzna. Ziemię Czabanowską na rubieżu putywlskim, pod Kniażą górą, na rz. Sulicy, trzyma ojczyc kaniowski Czabanowicz. 0 4 mile od Suły, u ujścia Chorołu do Psła, wchody zamkowe, na Psle zaś wszystkie bojar Drab zajął. Wyzyskiwanie przecie tych wchodów odbywa się nie bez niebezpieczeństw i przeszkód. Szkody wchodom onym siwerskim tych czasów jak zaznaczają rewizorowie hospodarscy 1552 r. , dzieją się nie tylko od Tatar ale więcej od swoich Kozaków, którzy ustawicznie tam żyją na mięsie, na rybie, namiodzie z pasiek, ze swepetów i sycą tam sobie miód jako doma. A jeszcze robią przeszkody wchodom innym dodają oni, takowym że obyczajem kopacze z drabów, którzy po horodyszczach i sieliszezach onych chodząc, mogiły rozkopują, szukając tam obręczy i pierścieni, zwłoki pogrzebanych wyrzucają, na pomstę za to żywym i niewinnym. Połać zadnieprzańska powiatu czerkaskiego obejmowała w owej epoce dorzecza Worskły, Oreli, oraz Samary. To podobnież, jak sąsiednia połać powiatukaniowskiego, dziedzina myśliwskich wchodów tylko. Ważniejsze z nich, na samym Dnieprze, poczynając wyżej Czerkas, Duboslej, Jełański, Wołowski, uchody i stany, dalej wchód Kermenczucki, bliżej Psła, Piesielski, na Psle, Kieszyński na Worskle, Wołczy ostrów, wchód Orelski na rz. Oreli, Romanowski, niżej jej ujścia, Protołcz, Koszoum, Otmut; wchód na Samarze, począwszy od Olchowego plesa i Wołezej wody aż do wierzchowiska. Na Poroziech zaś Wolnecz, Nenasytec, Pletennica, Kosowski, Tomachówka, Archaczyn i na Tawani. Z wyżej wymienionych wogöle wchodów czerkaskich 5 tylko, mianowicie; Duboslej, Jełański, Protołcz, Nenasytec i Wolnecz trzymał starosta, zaś inne wszystkie chadzali Czerkaszanie, tak bojarowie jak mieszczanie, za pewną daninę staroście. Dawano przecie wyzyskiwać wchody i obcym przybyszom dorocznym z Kijowa, Czarnobyla, Mozyrza, Petrykowa, Bychowa, Mohilewa i innych miejsc. O wyzysku innych też wchodów przez Kozaków domyślać się tylko możemy. Z monasterów kijowskich miały tu pustyński, oprócz innych, wchód na Dnieprze na 7 mil po rzece, na ujściu, oraz w Piwach, powyżej Krzemieńczuka gdzie dziś sioło Niedoharki, na którem to uroczysku i monaster filialny stanął z czasem; pieczarski zaś na ujściu Samary. Z pośród nielicznych ziemian czerkaskich posiadają na Zadnieprzu, w owej epoce, Hrybunowicze Bajbuzowie zazem z Kiełbowsmi z Małopolski, sieliszcze i horodyszcze w siwerze na Worskle Hlinsko, oprócz dóbr posagowych żon swych Łebedyn po praw. str. Dniepru, z domu ziemian czerkaskich kn, Domontów. Wcale nie więcej, co w połowie XVI w. posiadamy danych geograficznych dla kijowskiego Zadnieprza i z epoki unii lubelskiej 1569 r. , skutkiem której, razem z Kijowem i ono też zostało przyłązonem do Korony. W inwentarzu zamków, miast, miasteczek, wołości etc. we wszystkiem wwdztwie kijowskiem z dostatecznego wywiadywania uczynionym i spisanym przez rewizorów król. natychmiast po Unii r. 1570 Źr. Dziej. , t. , nie znajdujemy wcale zamków Lubcza i Ostrza, jedynych w owej dobie w zadnieprskiej połaci Kijowszczyzny. Za to dowiadujemy się ztamtąd str. 21, że rewizorowie, odpowiednio uchwale roku poprz. ob. II, t. 787 aby pustynie póki mają być rozdawane wiecznością albo lennem, dla osadzenia onych, zrewidowali etc, , przypatrzywszy się temu dobrze, iż horodyszcz w wdztwie kijowskiem pustych jest bardzo wiele, które gdzieby były zabudowane, wielka obrona i bezpieczeństwo od nieprzyjaciół stałaby się etc, sporządzili liczbę takowych, jaką z odpowiedniemi wskazówkami przesłali królowi. Ale dowiadujemy się po to jedynie, by tem więcej jeszcze żałować, że przez niczem już niezastąpioną zatratę owej liczby, poniosła taki uszczerbek geografia historyczna Zadnieprza, razem z całą Ukrainą. Do zdobyczy wszakże geografii historycznej Zadnieprza, z doby jeśli nie samej unii, to lat zaraz po niej idących, wypada policzyć owe liczne nadania Zygmunta Augusta, pod obowiązkiem służby wojennej, jakie król ten porobił, 1571 r. głównie, na rzecz bojarów ziemian, dla zapewnienia większej obronności tak zagrożonemu punktowi, jakim się stał, po odpadnięciu Czemiehowa, stojący otworem prawie, Lubecz. Wprawdzie dane odnośne znamy nie bezpośrednio, lecz ze wskazówek lustracyi królewszczyzn z lat daleko późniejszych Źr. ; fakty sa Zadnieprze Zadnieprze me przecież tu właśnie należą. . A nadań tych w starostwie powiecie ówczesnym było niemało, nadto po lewej stronie Dniepru przedewszystkiem, w pustkowiach tamecznych, gdy strona prawa, była już dawniej osadzoną, jakeśmy to widzieli, bezpośrednio od zamku zawisłemi siołami. Z drobnych tych nadań bojarskich, bardziej po południowej dzielnicy starostwa rozrzuconych, do znanych więcej zaliczyć można następne w pobliżu samego Lubcza ziemia Sierchowska, Kotczyńska, sieliszeze Haików; na wierzchowinie Worzny dopł. Dniepru ziemie Rosudowska, Sielczańska, niżej zaś ziemia Hazenieka; głębiej jeszcze ku południu i granicy starostwa, lecz zarazem bliżej Dniepru ziemia Niedanczycka; na rz, Swiszynie z Biłousem do Desny ziemia Kuwieczycka, Dołżyk etc, u wierzchowiny Pakułki dopł. Dniepru ziemia Obymowska, oraz uroczysko Borek. Nadto inne ziemie, ostrowy, paśnie etc, z któremi spotkamy się dalej, przy przeglądzie rozmieszczenia topograficznego włości na początku XVII w. Co wszystko w znaczniejszej części zmieni z czasem miana, przybierając nowe od nazw posiadaczy, rzadko tylko udzielając im jak Sierchowskim, Rosudowskim, Kuwieczyckim swej własnej. Po za obrębem starostwa lubeckiego nowych nomenklatur z owej doby nie spotykamy już prawie. Nie wiele też nam przybywa danych geograficznych z okresu 20lecia następującego po unii aż do uchwały rozdawania pustyń r. 1590. Tak w regestrze obierania ludzi na służbę wojenną z dóbr król. 1579 r. Źr. d. , t. XX, nb. pierwszych wybrańców, w którym podane na Zadnieprzu starostwo osterskie tylko, znajdujemy z pomiędzy siół onego zaznaczone jedynie Wypołzów, mający 13 podymia ludzi bojarów osiadłych, Jałmuźę Jałmynkę 11 takowych, wieś Bodynkowioką 8, Krechajów 1, Litkowicze Letkowce 13. W regestrze wybierania poborów ziemi kijowskiej r. 1581 Zr. dz. , t. XX spotykamy w dochowanym ułomku nieco też dat dóbr prywatnych dotyczących. Oto Czernin na Dnieprze, wyżej ujścia Desny, Skuminów Tyszkiewiczów, posiadający 8 osiadłych; Woropajów na dolnej Desnie, niżej Ostrza, Tyszów Bykowskich, osiadłych 5, zagrod. 9, ubog. 3. Niżej na tejże Desnie dobra metropolity kijowsk. Świnojedy, osiadł. 6, zagrod. 7, Zazimie osiadł. 4, zagr. 2, Pogrzeby osiadł. 1, zagr. 10. W widłach między Desną a Dnieprem wś Osiecza, monasteru pieczarskiego, mająca osiadł. 3, zagr. 2. Niżej ujścia Desny, nieopodal od Dniepru, posiadłość monasteru pustyńskiego Kniażycze, z 4 osiadł, i Bortniki, z 4 podobnież. Niżej jeszcze, u Karani, niedaleko Dniepru, w stronie Trypola, Żerebiatyn Łozków, o 9 osiadł. i 6 zagr. , a dalej na Karani, ku Trubeżowi, Kowalin, podobnież monasteru pustyńskiego, z 1 osiadł. tylko. Na Basańce, dopływie Trubeża, Basań należący do Bałyków, o 6 osiadł. , gdzie też mają swą cząstkę z 1 osiadł, i Dedkowie Trypolscy. Oto i wszystko. Na obszarach obrębu stepowego Zadnieprza, dotąd wyzyskiwanych wyłączniej przez wszelkiego rodzaju myśliwskich uchodników, w pierwszej chwili po dokonanej unii nie wiele śladów faktycznej inicjatywy samej władzy. Znamy tylko Czt. I. 0. Nest. , ks. jedno nadanie Zygmunta Augusta z r. 1571, Siwery po obu brzegach Worsldy, od Sanczarowskiego przewozu wdół rz. Połuzory i dalej, na prawie lennem, Omelanowi Iwanowiczowi, niżowemu kozakowi i ziemianinowi. Przed końcem jeszcze owego 20lecia zaszedł fakt, którego następstwa musiały nabrać nieobliczonej doniosłości dla całego południa, pod względem ożywienia tam z czasem ruchu osadniczego. Mamy na myśli przywilej dany w r. 1585 ks. Konstantynowi Ostrogskiemu w kopii rękop. na wzniesienie na staroźytnem horodyszczu perejasławskiem nad żem nowego zamku i miasta, które król Stefan obdarza prawem magdeburskiem i wszelakiemi łącznemi z tem wolnościami, oddając je zarazem w posiadanie przez dwa dożywocia książętom Ostrogskim Aleksandrowi, synowi tegoż Konstantego, jako mającym środki odpowiednie i moc wzniesienia i utrzymania obronnej na tak ważnym punkcie osady. Dbały o ubezpieczenie Ukrainy wogóle, co wypowiadał nawet wyraźnie w przywileju powyższym, nie zaniedbywał król Stefan i Zadnieprza. Widzieć się to daje i z innych jego nadań tamże ziemi dobrze zasłużonym, jak np. zatwierdzenia posiadłości na Posulu Bajbuzom etc. Ale prawdziwy ruch osadniczy na Zadnieprza rozpoczął się właściwie od uchwały 1590 r. . leg. , TI, f. 1023, mocą której oddanem zostało w ręce władzy najwyższej rozdawnictwo pustyń na Ukrainie. Zaraz tedy r. 1590 razem z Trechtymirowem, , Czerechczymerowem oddano Baryszpole Boryspol u wierzchowin rz. Alty dopł. Trubeżu, z pobliskiem sieliszczem wankowskiem po wwiązaniu poprzedniem Czanowickiego, podług rękop. Summaryusza arch. ks. Ostrog. panom mołodcom zaporozkim. Co przecież r. 1596 zostało II, f. 1446 kozakom, dla ich swywoli odebrane i oddane niebawem widać, bez Trechtymirowa wszakże, het. Żółkiewskiemu. Dalej zrobiono daninę Horoszy Horoszyna na Sule i jej dopływu prawego Śnieporodu, oraz zienu nad rz. Nieuszcie nazwaną, przy granicy moskiewskiej. leg. , II, 1345. Ale co najważniejsza, nadano całą pustynię rzeki Suły za Czerkasami leżącą ks. Wiśniowieckim, chociaż właściwie podług ustąpienia tylko tymże przez Hrybunowiczów Bajbuzów ich własnego przywileju ibid. . Obok wznowienia Perejasławia było to najważniej szym. faktem w zakresie, wzbierającego już odtąd coraz żywiej a niepowstrzymanie, ruchu osadniczego na Zadnieprzu pod koniec XVI w. Natychmiast bowiem wzięli się książęta do wznoszenia na nowonabytym obszarze zamków obronnych i miast, a najprzód na urocz. Lubny na Sule Aleksandrów, zaś na urocz. Piratyn zwanem na Udąju, Michajłów, które to miasta, późniejsze Łubny i Piratyn, król Zygmunt III już na początku r. 1591 przywilejami kop. rękop. prawa magdeburskiego udarował. Poczem poczęły się sadowić szybko na Posulu i w innych miejscach liczne osady, sioła i miasteczka. Co do pustyń dalszych, za Sułą leżących, wiemy już że Siwery na Worskle, Hlińsk i Bielsk przeszły były jeszcze przed unią od ks. Glińskich do Bajbuzów Hrybunowiczów, w r. 1579 stały się one przedmiotem sporu między tymi ostatnimi a Kiełbowskimi, pod koniec zaś XVI w, przed r. 1590 dostały się w części Proskurom Włod. Budan. w Arch. kij. , cz. VII, t. II, str. 133 4 wst. ; Slow. geogr. pod wyr. Moszny. Co do samych żywiołów osadniczych, kolonizacyjnych, takowych dostarczała Zadnieprzu przedewszystkiem prawobrzeżna Ukraina, sama wciąż zasilana przez inne, bliższe i dalsze ziemie Rzpltej, Płynął tu lud róźnemi drogami, nadto wolny i niewolny. Przy pomocy aktów trybunału lubelskiego Źr. dz. , t. XXI, w którym rozsądzano sprawy o zbiegostwo poddanych, dałyby się wyśledzić nietylko ogniska, lecz nawet linie etapów niejako, któremi posuwało się wychodźtwo z po za prawej strony głównie w dzikie pola coraz głębiej. Odbywało się ono nietylko z wybrzeży dnieprowych, ale i z dalszych okolic. Niektóre atoli wloście dostarczają Zadnieprzu ilość wychodźców większą niż Inne; rozpraszają się też oni szerzej. Tak z Czerniechowa wpow. źytomirskim przytulają zbiegów Bobrowica, Hohołew, Przyłuki; z Rożewa na Zdwiźu w obw. kijowskim Byków, Przyłuki, Seńcza, Łubny; z Chodorkowa, u wierz. Irpeni, najwięcej Bobrowica, Basań, Byków, Berezań, Boryspol, Baryszów, Łubny, Seńcza; z naddnieprowego Trypola Pieszczane, Łukoml, Żołnin; z sąsiedniego Rzyszczowa zaś Jałmynka, Bobrowica, Boryspol, Soszników, Kropiwna, Seńcza. Nowopowstającym zaś na początku w. , razem ze wzmagająeemi się tylko nanowo, miastom i włościom, dostarczają wychodźców najwięcej w pasie północnym, w obwodzie osterskim samemu miastu Ostrzu Zahale, Ostrohladowicze w obw. brahińskim lubeckim, Jałmynce, Martynowce na Uszy, Rzyszczew na Dnieprze; Bodeńkom Woronin późn, Makarów na Zdwiżu; Bobrowicy Czerniechów, Widybor, Osiecz, w pow. żytomierskim, Stawiszcza, Audrzejówka w obw. kijowskim; Basani Chodorków, Szepielicze na Prypeci. W zadnieprskim działku obwodu ściślej kijowskiego Hoholewu dostarczają Czerniechów, Sielec, Widybor, Korczew z pow. żytomierskiego, Turbow z obw. kijow, na Kamionce; Rusanowu Nowosielice, Kniażyce, podobnie obw. kijow, na Irpeni; Boryspolowi z Baryszowem, Iwańkowem etc Beżow, Szczeniów, Czerniechów, Sielec, Łowków pow. żytom. , Pawołocz, Kopaczew, Rzyszczew obw. kijow. , Dziwin nawet na wierz. Źerewu pow. owruc; Rohozowu Beźow; Źerebiatynowi Krynicze bliżej Stuhny, Rożew na Zdwiżu pow. kijow. ; Sosznikowu Rzyszczew. W obwodzie perejasławskim Bykowu na rz. Supoju Ohodorków, Byszew, Roźew; Berezani na Nedrze Ohodorków; samemu Perejasławowi dają nawet Jurewicze i Toczyłowicze pow. mozyrskiego; Pieszczanemu Byszew, Łozowiki na Unawie, Trypol obw. kijow. ; Złotonoszy aż Markuszów ststwa chmielnickiego na Podolu; Kropiwnie Rzyszczew. Nadto w rozległej Wiśniowiecczyznie Żołninowi Werbkowicze pow. mozyr. . Lipki w stronie Chodorkowa, Trypol; Horoszynowi Lisznia w pobl. Byszowa; Łukomli Mininki, Łowków pow. żytom. , Trypol; Lubnom Roże w, Pawołocz obw. kijow. ; Piratynowi Kniażyce, Bezradycze na Stubnie, Żórawce, Kozłówka od str. Pawołoczy; Przyłukom Czarnobyl na Prypeci, Iwanków na Teterwi, Woronin Makarów, Rożew. Krzywe koło Chodorkowa, Czerniechów; Łochwicy Biłkł podobnież koło Chodorkowa; Seńczy Iwanków, Rożew, Chodorków, Rzyszczew. Ale co więcej, dałoby się niemal wskazać, jakiemi drogami i etapami posuwało się wychodźtwo, zbiegostwo z głębszych ziem Rzpltej na Zadnieprze. Tak oto np. zaznaczają się widoczniej następne linie wychodźtwa z Hubkowa, leżącego na Słuczy, na rozgraniczu Polesia wołyńskiego z kijowskiem, powiatów łuckiego z owruckim, przez Rożew, Żerebiatyn, już za Dnieprem, aż na Posule, do Lubien etc; z Kulikowa, pow. krzemienieckiego na Wołyniu, przez Trojanów pod Żytomierzem, Byszew, do Bykowa na Supoju; z Zasławia przez Pawołocz na Rastawicy, do Boryspola na Alcie; z Połonnego nad Chomorem dopł. Słuczy przez Chodorków, Bezradycze, do Piratyna na Udoju; z Chmielnika podolskiego, przez Pików bracławski, Rzyszczew, do Kropiwny etc; z Miziakowa bracławskiego, przez Trypol, do Łukomla, Żołnina etc Pośród włości samego Zadnieprza natomiast niewiele spotykamy zaznaczonych śladów przesuwania się wychodźczego, wsz amp; kźe dostrzegamy je sporadycznie; Tak oto z Miłosławca naprzeciw Kijowa i Jałmynki u Ostrza, do Hoholewa poblizkiego; z Żerebiatyna na Karani, na Posule, do Żołnina, Łukomla, Lubien, Piratyna; z Domontowa, bliżej ujścia Supoju, do Żołnina i Lubien. Chociaż są nawet przykłady zbiegania i naprawy brzeg Dniepru, jak np. z tegoż Domontowa do przeciwległych Moszen, z Żerebiatyna do Oranego na Teterwi. Wogóle nadto łatwo można się zgodzić, że na słobodach Zadnieprze osadnicy, po odsiedzeniu lat woli, nie chcąc poddawać się żadnym następnie ograniczeniom, ciężarom, jako zwyczaj tutecznyeh krajów niesie Źr. dz. , V, 210, posuwali się, zbiegali, dalej na nowe słobody, chutory. Sa tego nawet wyraźne przykłady. Oto Kij. centr, arch. , nr. 13, f. 1035, w Łuczyc. Zajmani r. 1618 podczas wwiązywania księżny Reginy Wiśniowieckiej w dobra zadnieprskie, komisarze musieh wysłuchać od hromad zebranych wielkie narzekania z płaczem. .. , iż ks. j. m. pan kijowski zubożył ich wielce, wybierając niesłychane podatki pieniężne, bydlane, miodów, narzucenie gorzałki i saletry. .. w niwec ich zubożono i zniszczono, dla tego też trochę nie połowica ich rozeszła się. Wogóle ruch osadniczy na Zadnieprzu kijowskiem, potężniejąc od końca XVI w. z dniem każdym, podsycany tak przez zabiegliwych osadców, starościńskich czy wielkopańskich bez różnicy, wabiących lud luźny ponętą, długoletniej woli etc. , jak przez nieprzeparte szerzenie się samorzutnej kolonizacyi kozactwa, doszedł pod koniec pierwszej ćwierci XVII w. do najwyższego może stopnia swego wytężenia. W ostatecznym wyniku tego ruchu Zadnieprze podniosło się i zaluddniło do tyla, że stan onego w tej właśnie dobie, u schyłku panowania Zygmunta III, możemy, przy obfitszym nadto zasobie danych urzędowych z tego czasu w t. V, XX i XXI Źr. dziej. etc. wziąć za podstawę i naszego przeglądu geograficznostatystycznego owej ukrainnej, jednej z najpiękniejszych, dziedziny Rzpltej, w przededniu niemal utracenia takowej. Otóż na przełomie pierwszej ćwierci XVII w. Zadnieprze kijowskie, pomimo znakomitego, od czasu unii, w ciągu pół wieku z górą podniesienia się, stanowiło po dawnemu urzędownie połać tylko jednego niezmiernego powiatu, który nazywano kijowskim. Połać ta po dawnemu, z nieznacznem uszczupleniem może, ogarniała, bez działu niżowego, nie mniej 1250 mil kw. Lecz taki obszar, a jak wiemy, tak niejednostajnego, topograficznego nawet charakteru, musiał faktycznie rozpadać się na kilka pomniejszych działów naturalnych. Osobliwie zaś od czasu, kiedy po wznowieniu z popielisk Perejasławia i przyłączeniu do jego obrębu zamkowego całych dzielnic, odciętych od dawnych powiatów, z epoki litewskiej, kijowskiego, kaniowskiego i czerkaskiego, przybył jeszcze jeden nowy obwód. Obwód ten następnie, przy dalszym rozwoju życia w dotychczasowych dzikich polach, przecięty nowopowstałą na Posulu Wiśniowiecczyzną, rozłamał się sam z kolei na dwa działy, obwody północnozachodni perejasławskołubieński i południowowschodni mirogrodzkopółtawski. Ztąd tedy wytworzyło się z czasem na kijowskiem Zadnieprzu aż ośm osobnych obrębów i obwodów faktycznych, nie oficyalnych, z których cztery przypadało na pas onego północny, leśny, drugie cztery stanowiły obszar stepowy, na południu. Co do powierzchni poszczególnych tych działów i działków, to w północnym pasie nie zaszło prawie żadnych zmian w dawniejszych rozgraniczeniach takowych, za wyjątkiem chyba, iż dorzecze Trubeźu odpadło już od zamku kijowskiego na rzecz nowowskrzeszonego Perejasławia. W bardziej już ustalonych swych granicach, obejmowały obręb zadnieprski obwodu starostwa lubeckiego mil kw. do 60; oderwana po r. 1566 od zamku czarnobylskiego wazka nad Dnieprem smuga dóbr monasteru pieczarskiego przeważnie, ma mil. kw. koło 40; obręb zadnieprski pozostały bezpośrednio przy Kijowie mil kw. do 60; zaś eały obwód, niegdyś powiat osterski, z uszczuplającem się bez przerwy starostwem, 235 mil kw. W pasie południowym, przy Kaniowie, pozostał jedynie skrawek na przeciwległym brzegu, obejmujący nie więcej jak 10 mil kw. ; przy Czerkasach wszakże szerokie pobrzeże Dnieprowe od ujścia Supoju do Oreli, które zajmowało koło 200 mi kwadratowych, a nadto całe dorzecze tej ostatniej, stanowiące samo obszar 180 z górą mil kw. Dorzecze zaś Samary już od zamku czerkaskiego nie zależało; była to wyłączna dziedzina kozactwa zaporoskiego. Pozostały przestwór Zadnieprza kijowskiego przydzielonym został do Perejasławia. Uwydatniły się w nim jednak, przy dalszym postępie zasiedlenia, z powodów geograficznych nawet, już pod koniec niemal pierwszej ćwierci XVII w. , dwa osobne obwody, z których perejasławskołubieński ogarniał, na przestrzeni 330 mil kw. , dorzecza Trubeźu, Supoju, oraz średniego i górnego biegu Suły; mirogrodzkopółtawski zaś, na obszarze 225 mil kw. , część dorzeczy Psła i Worskły. Co do samego geograficznostatystycznego przeglądu Zadnieprza kijowskiego u schyłku pierwszej ćwierci w. XVII, pod koniec panowania Zygmunta III, najodpowiedniej będzie uskutecznić takowy, przedstawiając, przy uwzględnieniu odnośnych danych historycznych etc. rozmieszczenie topograficzne osobnych, w tej epoce, dóbr i włości. Przyczem uprzedzamy tu już z góry zaraz, iż zaznaczane dane statystyczne, daty liczbowe, owych dóbr i włości dotyczące, będą tylko minimalne, jako z wykazów poborowych brane, a nadto pochodzą one z epoki najbardziej ożywionego osadnictwa, kiedy nie tylko dymów, ale całych osad na słobodzie siedzących nie notowano w takich wykazach wcale. Zaczniemy naturalnie od północy, od granicy litewskiej, by posuwając się z biegiem Dniepru, dojść aż do dzikich pól i ostępów samarskich. Tu naprzód w starostwie lubeckiem, składającem się z dwóch włości łojowskiej łojowogórskiej od północy i właściwie lubeckiej od po Zadnieprze łudnia, a którego dzielnica po lewej stronie Dniepru obejmuje do 60 mil kw. , mamy przed sobą, jako główne i teraz ognisko onego, zamek i miasto królewskie Lubecz. Znamy je już nieco lepiej inwentarza r. 1606 w kop. rękop. z ks. skarb, pod nr. 669. Widzimy oto, iż zamek i miasteczko Lubiecz od Niepra na czworo abo pięcioro stajań na górze siedzi; jezioro zaś za 100 od Niepra; przedmieście siedzi pod samą górą. zamkową od Brahinia po prawej stronie Dniepru, głębiej, nad Brahinką jadąc. Tąż bramą do miasta wjeżdżasz, zaś ulicą która idzie w rynek ku górze i przez rynek, który jest bardzo mały, prostą ulicą do drugiej bramy, gdzie wjazd, co do Kijowa jeżdżą, jest tego wzdłuż mało co więcej na strzelenie z łuku. Ulica jedna poprzeczna, a uliczek 3 w rynku. Komor kramnych po obu stronach 15, od których iść do zamku na most, na którem wzwód ze dwoma łańcuchami. Wchodząc w zamek brama i wieża niemała ze dwoma piątrami we dwie ścienie budowana. Od tej wieży idąc, po prawej stronie horodnie dwoje, jedne niższe a drugie wyższe, na nich blankowanie we dwie ścienie budowane, które idzie aż do drugiej ściany wzdłuż i t, d. , na dole błokowz i wieża druga w kącie. Po lewej stronie zaś od tejże bramy także horodnie dwoje etc. od rzeki i jeziora, przy których znajduje się budowanie do mieszkania etc. Za tem budowaniem idą podobnież horodnie dwoje z blankowaniem aż do tej drugiej baszty, która też ze dwoma piątrami etc, podle których horodeń komor 5 miejskich na dole. oóra od zamku miasto dzieli, która znać przekopana, bo okrągła ze wszech stron. .. Przy zamku na tejże górze domów miejsckich 28, cerkwi 2, domów zaś szlacheckich, bojarskich i popowskich i tych co zamkowi przysługują 60. Od bramy kijowskiej wał idzie i ostróg na nim aż do drugiej bramy brahińskiej, która w dole siedzi koniec góry zamkowej, od której ostróg idzie w górę do zamku, poczem idzie na dół i dołem poszedł jako miasto staje; aż zaś w górę gdzie miasto siedzi, odkąd zaś wał poszedł do tejże bramy kijowskiej i ostróg na nim. Na przedmieściach, tak za bramą kijowską jako i za bramą brabinską domów miejskich 202, bojarskich 8. W ogóle zaś bojarów z Czemerysami służeb 35. Pod koniec pierwszej ćwierci w. XVII uwydatnia się wyraźniej na podst. lustr. 1616 i 22 r. w t. Zr. dż. i taryfy 1628 r. w t. oraz Arch. kij, cz. TH, t. I i same starostwo lubeckie razem z całym onego odnośnym obrębem. Tak w Lubczu samym znajdujemy 1628 dymów 60, ubog. 40, rzem. 6, pop. 2; w r. 1616, domów 276, zaś bojarów lubeckich podano już tylko 28 koni. Za to przybyło po lewej stronie siół bezpośrednio ciążących do zamku. Oto najprzód we włości łojowogórskiej r. 1616, w pobliżu granicy litewskiej, Popowce nad Zaczesarką dopł. Dniepru o dym. 18; niżej, w widłach między Dnieprem a Sożem, Abakumy dym. 11; jeszcze niżej, na Dnieprze, po za ujściem Sożu, Kamieńskie dym. 5; dalej, po prawej stronie Zamhłaju dopł. Sożu, Poznachowicze czy Poznopały dym. 18. Z ziem bojarskich w tym działku włości łojowogórskiej da się zaś wskazać nie wiele w widłach Sożu z Namylną, Jaryłowicze i chyba ziemia Sniatyńska na ostrowie Suchowieskim Suchowirskim na Wirze Zamhłaju. We włości lubeckiej do zamku bezpośrednio należą sioła na jej północy Łopatnie nad Dnieprem dym. 9 oraz między błotem Zamhłajem a Oparzystem Grabów dym. 10; bliżej samego Lubcza Bieldziuchy al. Bełdniki dym. 39; nakoniec niżej Lubcza, na Worznie, nad Dnieprem prawie samym, Hubicze dym. 9. Nierównie znaczniejszy przecie obszar włości lubeckiej zostaje już w posiadaniu, na prawie wojennem, bojarów, ziemian, którym liczne a drobne więcej działki ziemie, ostrowy ete. , rozdał był głównie Zyg. . natychmiast po unii, a które pomnożył następnie Zygmunt III. Większość tych działków zatraciła, zmieniła raczej swe miana, co utrudnia dziś porządny topograficzny ich przegląd. Wszakże, z powodu iż spora ilość tych ziem przybrała miana od nazw swych posiadaczy, ułatwia to nam nieco oryentowanie się śród tych puszcz nieprzebytych. Zaznaczymy tedy bardziej uwydatniające się z tych ziemianom nadanych dziedzin. Oto na północy, powyżej Lubcza, pomiędzy Dnieprem a błotem Oparzystem pasznia Juszkowska z ostrowami Zarzeckim, Radutowskim etc póżn. Raduł, nadana przez Zygm. III Zieńkowi Nachybie, którego synowie zwą się Zarzeckimi; niżej nieco ziemia paśnia Sierchowa, dar Zygmunta Augusta przodkowi Sierchowskich Sierchowieckich; ziemia Matkowska i paśnia Sierchowska, dane przez Zygmunta III Tatarynkom Michnowiczom póżn. Tatarzyn. Na północowschód od Lubcza ziemia Morawelska nadana przez Gasztolda przodkowi Siemakowiczów, którzy się teraz Złobickimi zową pewnie to póżn. Siemaki; dalej jeszcze ziemia Koteżyńska Petruszenków póżn. Pietrasze; od tych na południe sieliszcze Haików dzierżenia Zochliczów i inne ziemie. Na górnem dorzeczu Worzny dopł. Dniepru ziemia Rosudowska, nadanie, jak i powyższe, Zygmunta Augusta; tu potomkowie obdarowanego zwą się już Rossudowskimi i posiadają oprócz Rozsudowa w r. 1628 nadto Mysy nad Dnieprem, Holeniszcze i Niedanczyce, gdzie razem podano tylko 6 dym, 8 ogr. , 2 młyn. Na wschód od Rozsudowa, na temźe dorzeczu ziemia Szczukowska, Kordków Masłowiców, jeszcze przez G nadana póżn. Korolczyce; i tuż zaraz ziemia Sielczańska Tarasowiczów późn. Tarasowi Zadnieprze Zadnieprze cze, podobnież dawniejszego nadania. Na dolnej zaś Worznie ziemia Hazanicka Kozłów, dar Zyg. Aug. późn. Kozły; a niżej, nieopodal Dniepru, ziemia Niedanczycka, dar tegoż Hrysiezom Niedanczyńskim. Dalej we wschodnim pasie włości lubeckiej, od granicy czerniehowskiej i osterskiej, poczynając z góry, mamy najprzód ziemię Perocką nadaną przez Zyg. Aug. Rybczycom al. Rzepczycom i Danicom Perockim, gdzie z czasem powstają wsi Rzepki i Danice. W r. 1628 Perock ma tylko 8 ogr. Dalej ku południowi, na Bielowusie dopł. Desny, ostrów Listwiński i sieliszcze Dulęby bojarów lubeckich Puszkareńków, z dawnego nadania. Niżej na Swiszynie ziemia Kuwieczycka etc, dar Zygm. Augusta przodkom Kuwieczyckich; tuż uroczyska rz. Dołźyka i. Na południe ztąd ziemia Makowowska Tupiczów późn. Tupiczów oraz ziemia Poharyska Antonowiczów Antonowicze. Nakoniec na wierzchowinie Pakułki ziemia Obejmicka z sieliszczem Plechowem różnych uczestników oraz urocz. Borek. Inne juź pomijamy. Ciągnący się długą smugą, na południu ststwa lubeckiego, na przestrzeni 40 mil kw. niemal, zadnieprzański obręb powiatu niegdyś czarnobylskiego z przed 1566, chociaż oddawna juź na rzecz pieczarskiego monasteru głównie osadzony, występuje pod koniec pierwszej ćwierci w. XVII podobnież jeszcze wyraźniej. Oto podług taryfy 1628 r. w t. XX Zr. dz. w dobrach pieczarskich posiadają Mniew dymów 5, ogród. 3; Nawoź dym. 12, ogr. 6, ubog. 5, pop 1; Sorokoszyce dym. 6, ogr. 2, nędz. 1; Hlebow dym. 6, ogr. 2, nędz. 1; Oszytkowieze dym. 7, ogr. 2; Nowosiółki dnieprowskie dym. 4, ogr. 1; Tarasowicze dym. 5, ogr. 2, nędz. 1; Swareml dym. 7, ogr. 5, nędz. 5. Z nowszych osad przybyła jedna tylko Pakuła nad rz. Pakułką, o 3 dym. i 3 ogr. Na dolnem dorzeczu Desny, ciągnącem bezpośrednio do Kijowa, na przestrzeni do 20 mil kw. , razem z pobrzeżem Dniepru aż po za ujście Uzołocza, najprzód w posiadłości tegoż monasteru 1628 mają Nowosiołki desneńskie dym. 5, ogr. 3, nędz. 2, pop 1; Dubieczny dym. 5, ogr. 4, oraz nowa słobodą, po lewej juź stronie Desny, Puchowa dym. 4, ogr. 4. Należąca do monasteru pustyńskiego osada Desna Nikolskie dm. 1 ogr. Dla dóbr metropolit. na Desnie; Pohrebów, Zazimia etc. danych nie znajdujemy puszcza tam dotąd, którą 1616 r. sąsiedzi tępią. Dalej na samym Dnieprze, nieco powyżej Kijowa, występuje juź nowa osada zamkowa Miłosławicze, oddana 1613 r. , razem z rz. Supojem i ostrowem Murawcem, w dożywocie horodniczemu kijw. Stan. Wigurze zkąd późn. nazwa Wigurowszczyzna, wr. 1622 jeszcze na słobodzie. Głębiej, w stronie nieco, leżące Kniażyce monasteru nikols. 1628 spustoszone, jak zapewne i należące do niego sąsiednie Bortniki i grunt Darnica; zaś w posiadłości monasteru wydubickiego, niżej u Dniepru, Osotorkach 1616 jeziora głównie Zaton, Rzeczyszcze z rybnemi wchody. Nakoniec w majętności pieczarskiej, dalej na południe u Dniepru położonej, w Hnidynie Chmiedynie na rz. Uzołoczu 1628 dm. 4, ogr. 5; w Wiszeńkach dm. 4, ogr. 2. Starostwo osterskie, ogarniające pod koniec XVI w. 85 z górą mil kw. , na początku w, XVII juź jest uszczuplonem do tego stopnia, że pozostały przy zamku sam Ostrz właściwie i nowa osada Bobrowica. Wr. 1616 do ststwa, wsi ani folwarku nie masz żadnego, dla czego wielkiej by potrzeba robią uwagę lustr. laski JKr. Mci i Rzpltej na to miejsce, które prawie jest jako wrotami, tak lądem jak i wodą, od Putywla i Czerniehowa, dwiema rzekami i Dziesną, pod Ostrz i Kijów wpadającemi. W m. Ostrzu domów miejskich, z których dań idzie, jest nr. 184, bojarów 98, kozaków, którzy w domach wolnych miejskich osiedli gwałtownie nr. 40; mlynów 4 o 12 kamieniach. Dalej, posuwając się z biegiem Desny, znajdujemy juź Wypełznów Wypołzów, o 12 dym. , w ręku Oleszków; Jałmenki, wieś, stara i nowa osada, Kurhany i Beremenicko, oba pół rzeki Desny i Trubeża o 10 dym. , w posiadaniu Wielhorskich, którzy na tym gruncie osadzili też miasteczko Jałmenki, mające 1616 r. 70 podymia; Krahajew, z 10 ludzi dawnych w dzierżeniu Plichtów. Niżej leżące Bodzienki wieś, z uroczyskami Prowale, Nazarowe, Borki, Wydryca, Ubożyć, Bliznów, nad rz. Desną, o 9 służbach pociągłych, dla spustoszenia ukrainnego spustoszałą, trzymają Jałowiccy; zaś Letkowce dwoje, po tamtych, zagarnęli Aksakowie. Było w Letkowcach większych podd. pociągł. 5, kuniczników 12, bojarów koni 14; w mniejszych al. Koleńcach pociągłych 4. Nareszcie, jeszcze niżej na Deśnie horodyszcze. Rożny Rożynów, u samego rozgranicza ststwa osterskiego z obwodem kijowskim jakowe poczynając od lewego brzegu Desny stanowią Spasowe jezioro, błoto Izbrod, bioto Milotycze, z którego wypływa rz. Płoska Ruda, do Trubeżu zmierzająca, dostały się najprzód, pod koniec w. XVI r. 1575, razem ze znaczną częścią osterskiego starostwa w ręce samozwańca, bojara Jerzego Rożnowskiego, wydającego sią za potomka kniaziów Połowców ze Skwyra Rożynowskich, istotnych jakoby dziedziców przed laty dóbr owych; następnie zaś 1609 przejęte zostały od niego przez Aksaków, przeciw którym wystąpili znów od 1613 Jełowiccy, obdarowani królewskim na nie etc. przywilejem. W r. 1628 Rożny mające dym. 6, ogr. 4, z sąsiednią Dymerką dm. 2, ogr. 3, trzyma, pomiędzy innemi, Marc. z ks. Koreckich Hlebowiczo Zadnieprze wa. Pod Bodenkami, po prawym brzegu Desny położony Żukin Źukińskich ma 1628 r. dym. 8, ogr. 2; Woropajow zaś Strybylów dm. 7, ogr. 6. Wyżej Ostrza na Desnie położoną; posiadłością, zamku kijowskiego Łutawą. ogr. 2 władają już w tym czasie Proskurowie Suszczańscy. Po nad Łutawą, po prawej strome Desny, rozciągała majętność biskupów kijowskich, sięgająca aż granicy czerniehowskiej, gdzie trzymali oni stale wś Korop ogr. 9 jedynie, gdyż wyżej jeszcze wysunięty Morowsk Murawiejsko itp. wcześnie im 1594 r. przez sąjsiadów od północy zabrany, wrócił do nich 1619 r. dopiero po zajęciu Czerniehowszczyzny. Znajdujący się już po lewej stronie Desny grunt Łukarzewski ostrów i bór nadany został jeszcze 1560 r. bojarom osterskim Bielikom, którzy go już odtąd stale dzierżą. ; zkąd i nazwa późniejsza osady Bieliki. W sąsiedztwie owych Bielik rozciągają, się po lewej Desny, w górę jej biegu, inne jeszcze podobnej kategoryi posiadłości grunty bojarskie, nadane już po unii, za potwierdzeniem królewskiem przez samych starostów osterskich Ratomskich. Takowe są Machnica, nadana r. 1583. wojew. Baranowskiemu, Olbień r. 1602 wojew. Hrehorowiczowi, Jeziora u Desny r. 1612 Jar. Bronowickiemu, nakoniec tegoż r. Hadenowszczyzna Nadinowka, która leży wedle gruntu Machnicy, między rz. Desną a rz. Smolanką, Orłowskiemu. Smolanka zaś ta stanowi dalej granicę między ststwem osterskiem a księstwem czerniehowskiem; która to granica spada następnie na rz. Ostrz i rz. Ostrzem w niż aż do ujścia rz. Dziewice. .. i potem rzeczką tą aż do wierzchowiny jej powyź mogiły Łusty. .. zkąd aż do Iwanickiego rogu, przy którym jest Płoski kurhan Arch. kij. , VII, t. I, 345. Na dorzeczu Ostrza najprzód, tuż zaraz na wschód od zamku leżąca ziemia Kozielce zaledwie dopiero poczyna być osadzaną; przecie, na rozciągającym się dalej na wschód, po dorzeczu dopływu Ostrza Kobyzczy, gruncie, Ukoł zwącym się, a r. 1597 Kurcewiczom nadanym, Kobysdz już powstała. Wyżej na Ostrze położony grunt Kozar, aż do Smolanki sięgający, przechodzi z rąk do rąk wr. 1595 dany Jermole Chodkiewiczowi, r. 1603 Piasoczyńskim, r. 1611 Oleszkom. Wyżej jeszcze na 0stirze leżący Mryn oddany już bojarom Hyrom; na południe zaś od Mrynu położona Nosowka, nad rz. tejże nazwy, oddawana w dzierżenie różnym bojarom r. 1594 Seredom, 1596 Bielikom etc, następnie pociągnięta razem z innemi dobrami ststwa w zakres uroszezeń samozwańca kn. Rożnowskiego, w r. 1622 zostaje już w posiadaniu Aksaków; dalej ku wschodowi wysunięta Dziewica póż. Wołodkowa Dziewica, na rz. tejże nazwy Nowy Potok, oddanar. 1580 Tołkaczom. Od Płoskiego kurhanu u wierzch. Dziewicy, gdzie bojarowie obowiązani byli jeszcze 1594 r. straż przejeżdżać na granicy, granica ststwa właśnie szła dalej ku południowi Iwanicką dąbrową do ujścia rz. Zwidowca w rz. Supoj, którą następnie w dół aż do Wołotowej mogiły. Po za tą granicą dalej ku wschodowi, na dorzeczu tak Ostrza w górnym onego biegu, jak i dopływów Sejmu, rozpościerała się dotąd jeszcze pustynia, którą dopiero po ubezpieczeniu zupełnem tego pasa od północy przez przywrócenie Czemichowszczyzny z siewierskim Nowogrodkiem, osadzać poczęto na rzecz przyszłego starostwa niżyńskiego oraz dóbr sąsiednich. W pasie południowym ststwa, które sięgało aż do rozgranicza z obwodem kijowskim na linii rz. Płoskiej Rudy dopł. Trubeża, wierzch. Basanki, Łysej Doliny dopł. Nedry do Wołotowej mogiły na górn. Supoju, da się zaznaczyć 1625 ledwo jedno miasteczko zamkowe Bobrowica Bobrownica, na rz. tejże nazwy, dopł. górn. biegu Trubeża, założone 1600 r. a r. 1616 mające już 107 domów osiadłych Arch. kij. , VII, I, 303, choć w taryfie r. 1628 podano tylko dym. 16, ogr. 8, gdy liczne starościńskie słobody, jakie później poznamy, obecnie ledwie powstawać poczynają, z wyjątkiem chyba Zaworzyc na Trubeżu. Niżej leżące na tejże rzece m. Świetylnow, z nowopowstałą Rudnią na Danilwie, oderwane od starostwa w następstwie uroszczeń samozwańca Rożnowskiego, staje się przedmiotem długiego sporu między Jełowickimi i Aksakami. W r. 1628 trzymają je ci ostatni, podano wtedy w m. Świtylnowie dym. rynk. 5, ulicz. 8, ubog. 22, w Rudniku dym. 3; z czasem zaś powstaje tu włość odrębna, ogarniająca 10 z górą mil kw. Na wschód od Świtylnowa nareszcie, na dorzeczu Basanki i Nedry, dawno już po za obrębem właściwego ststwa osterskiego, włośc basańska, o 7 prawie mil kw. , nabyta, po różnych przejściach poprzednich, w r. 1593 przez znany ród kijowski Chodyków Krynickich. Z osad tej włości wr. 1628 podano w Basani Starej na Basance dym. 7, ogr. 8; w nowoosadz. zaś m. Basani na Nedrze dym. 20, ogr. 40. Na południu ststwa osterskiego, w pierwotnym onego obrębie, rozciąga się w kierunku biegu Trubeża, od dopływu onego Rudy aż do Dniepru, obszar, podobnie jak ujście Desny, ciążący bardziej bezpośrednio do Kijowa, a który ogarnia kilka włości, prywatnych przeważnie. Tak najprzód, zaraz za Budą do samego Trubeżu i na wierzch. Starycy, włość hoholewska, obejmująca 7 1 2 mil kw. ; w której, jako należącej do księżąt Koreckich, widzimy r. 1628 zaznaczone m. Hoholew Chochołów o dym. 6, ogr. 10; Krasne Krasiłówka dym. 1, ogr. 2; Płoska na Rudzie dym. 2, ogr. 2 i m. Rusanów dym. 10, ogr. 4; nadto mto Staryca. Na południo wschód od hoholewskiej rozciągała się, na wierzch. Alty i po obydwu brzegach Trubeża, na J przestrz. 14 mil kw. z górą, włość boryspolska, Zadnieprze Żółkiewskich r. 1610 a potem Daniłowiezów r. 1630. którą składają, m. Boryspol na wierzchowinie Alty, mające r. 1628 dym. rynk. 10, uliez. 20, ubog. 40, rzem. 3, pop l, oraz m. Baryszów na Trubeźu dym. ryn. 20, ul. 40, ub. 30, ogr. 20, rzem. 2, pop 1. Nadto należą tu osady Iwanków na Alcie, Ostrołucze na Trubeźu. Dalej na południozachód od horyspolskiej, po górnym biegu Karani, aż do Dniepru, włość woronkowska, 10 z górą mil kw. obejmująca, pierwej od r. 1525 jako ziemia Żerebiatyńska Łozków, potem r. 1628 Olizarów. W obrębie tej włości, tak dogodnie bliżej Dniepru i Kijowa położonej, spotykamy też liczniejsze względnie niż gdzieindziej osady. Oto, poczynając od północy Rohozów bliżej Alty, od którego na południo zachód ku Karani Woronków na Ikwie, a dalej u DniepruProców na Pawłówce i Salków, na Karani zaś Zerebiaytyn i Soszników Sozników. Na samym Dnieprze, przeciw Trypola leżący Kojłów r. 1628, razem ze Stajkami ks. Koreckich. Niżej na Karani położone dobra monasteru pustyńskiego, podobnie jak bliższe Kijowa Kniażycze, spustoszone r. 1628. Starostwo perejasławskie ogarnia przeważnie dolny bieg Trubeza z dopływem onego Nedrą, całe prawie dorzecze Supoju a nadto wierzch. Złotonoszy oraz Czumhak z ujściem onego do Orźycy, obszar 100 z górą mil kw. Sam Perejasław, wzniesiony na starem popielisku nad Trubeźem r. 1585, jest już po upływie lat 10 niespełna r. 1594, za świadectwem Er. Lassoty, duźem miastem; w r. 1616 ma ono domów miejskich posłusznych nr. 300, kozackich 700. W czasie tym wsi żadnych do starostwa tego nie masz, prócz futorów miejskich, których więcej zasiedli kozacy, gdyż ich jest w liczbie więcej, aniżeli poddanych posłusznych, jednak mają też i mieszczanie w nich części swe. .. . Należą do starostwa nadto mstka Berezań na Nedrze i Jahotyn na Supoju, gdzie domów posłusz. jest 50 i kozaków tyleż, a oprócz nich na słobodzie jeszcze siedzące m. Gielmazów Hlemiazów, 1613 osadzone i mające już domów posłusz. 40, koz. 100, i długo pozostające, łącznie z sąsiednią Basanią, w różnych rękach prywatnych, po Ostaf. Daszkowiczu i koło r. 1607 przywrócone od Chodyków do dóbr królew. Byków, tylko co osadzane, o 30 już dom. posłusz. i 25 kozac. Obydwa te mstka podobnież na Supoju, jedno niżej, drugie wyżej Jahotyna; zaś Jabłonów, od roku dopiero osiadający na Orżycy, dopływie Suły, ma już dom. posł. 50, kozac. 30. Z r. 1622 znamy już po imiennie wsi albo futory do tego ststwa należące. Z tych na Trubeźu wyżej Perejasławia, po prawej stronie Borszczowa, Prystromy, Wołczkowo, Hlaniszowo; na Alcie Lubarów, Skopce, Wojtowo, Charkowo; na Karani Stułpiaki Stołpiahy. Po lewej stronie Trubeźu przy Browarce Karatula; zkąd na wschód Stronowa i Pomokłe, na południe Juniszcze Winniszcze, Hrodyszeze i Cyble. Na Supoju Lis sioło przy Jahotynie Lesniaki; niżej Sosnowa, Denisowa, Poleźaje, Bezpalce, Kalenikowo Kalenki. Na Perewodzie, dopł. Udaju Popowce. Nadto kilka rozproszonych osad, jak Machowo, Dubniki, Łazorczyc. W tych wsiach pomienionych jest r. 1622 poddanych posłusznych nr. 280, kozaków zaś więcej niż tysiąc. Na południu ststwa perejasławskiego, rozciągający się po nad Dnieprem, od ujścia Trubeźu niemal do ujścia Supoju, niewielki obszar, bo 10 mil kw. , pozostał i nadal, po wytworzeniu się tegoż starostwa, przy ststwie kaniowskiem. Należały tu 1622 do niego wsi Leplawy, Kereberdye Keleberda i Proehorowo; Rzeszotki, na północ od nich, trzymali kozacy, Bubnów 1628 o 8 dym. Bałakierów. Po za ujściem Supoju, z biegiem Dniepru aż po za Orelę rozciąga się Czerkasczyzna, uszczuplona już obecnie, ograniczona do pasa naddnieprzańskiego, lecz i ten przez włoście prywatne został poprzerywany. Na wstępie tu nawet spotykamy włość prywatną, mianowicie t. . grunt Domontowski, rozpostarty na przestrzeni 10 mil kw. , na dolnym Supoju i średnim biegu Złotonoszy, od granicy perejasławskiej do Dniepru. Dawna, dziedzina Czerkaszan kn. Domontów Moszeńskich, lecz na początku XVII w. już rozdrobiona. W r. 1628 już tylko samo miasteczko Domontów, u Dniepru dym. 20, ogr. 7 należy do nich; Pieszczanę bowiem, na Supoju dym. 6, ogr. 5 trzymają Oleksicze Gieranowscy, zaś Złotonoszy połowa dym. 6, ogr, 2 z Antypówką dym. 3 zostaje w posiadaniu tychże Oleksiczów, druga zaś dym. 5, ogr. 2 Chałaimów. Na wschód od włości domontowskiej, na dolnej Złotonoszy z Kropiwną, oraz Irkleju, od rubieźu perejasławskiego do samego Dniepru, zalegała, ciążąca jeszcze i nadal po rozdaniu pustyń za Czerkasy do tego zamku jedna z dzielnic starostwa, którą Irklejską, dla wyróżnienia od innych, nazwaćby można. Zajmuje ona obszar około 30 mil kw. Na obszarze tym znajdujemy w r. 1616 już dwa, na słobodzie siedzące, miasteczka Arklej Irklej nad rzeką t. n. , dopł. Taśminy, mające domów posłusznych 70, kozaków przeszło 300 zaś w r. 1622 posł. 50, koz. z górą 400, oraz Kropiwnę, nad dopł. Złotonoszy tejże nazwy, o 30 dm. posł. i 60 koz. w 1622 dm. posł. 60, koz. z górą 200 i Bohuszkową słobodą nad rz. Złotonoszką, mającą w r. 1622 domów posł. 5, Koz. 40. Nadto 1622 kilka chutorów wsi bliżej Dniepru, wyraźnie zaznaczonych, jak Lipowskie. Źeliskowo Żelezna, Mutyszyno u ujścia Złotonoszy i Piszczykowo na Irkleju, nadto Popowo i Taranowo. U Wschodniej ściany starostwa perejasławskiego razem z działem irklejskim, przy Czerkasach pozostałym, rozciągało się na przestworze 370 mil kw, dorzecze Suły Posule, Siwera Sulska, dawna dziedzina pustynna kn. Glińskich. Od r. 1590 przeszła ona, po Bajbuzach, w posiadanie ks. Wiśniowieckich, którzy z czasem, na obszarze ogarniającym co najmniej trzy czwarte owego dorzecza, owej siwery sulskiej, osadzili liczne włości, głośne potem Wiśniowiecczyzny. Że. włości te stanowiły zwarty kompleks, wcale nie przerywany, ani przez dobra królewskie, ani przez inne prywatne, wytworzyły tedy ostatecznie jedną niezmierną za Dnieprem Wiśniowiecczyznę, zakrawającą więcej na rozległe księstwo udzielne niż wielkopańskie latyfundyum na dalekich rębach ukrainnych Rzpltej. Możność powstania czegoś podobnego w jej łonie jeszcze na początku XVII w. tłumaczy historya, dla geografii dostatecznie zaznaczyć sam fakt tylko. Wielka owa Wiśniowiecczyzna, jako Posule całe, przedzielała południowe za Dnieprem królewszezyzny, perejasławską i czerkaską na poły, odosobniając zupełnie obwód mirogrodzki etc. od Perejasławia, jako też przerywając związek obrębów czerkaskich, krzemieńczuckiego etc. z irklejskim. Za wyjątkiem atoli nieznacznego względnie do 60 jedynie mil kw. działu, stanowiącego dolne Posule, objęte rubieżem obwodu czerkaskiego, tworzyła ona przeważnie wschodnią, rozleglejszą w poruwnaniu z samem jądrem starostwa, połać obwodu perejasławskiego. Zrobimy tu jednak przegląd jej włości, poczynając od owego drobniejszego południowego, na dolnej Sule, obrębu, dla posunięcia się następnie przeciw biegowi tej rzeki ku jej wierzehowiskom. Otóż naprzód pod koniec pierwszego 25lecia XVII w. , w obrębie dolnej Suły do ujścia Orźycy niemal i poblizkiego jej, z obydwu stron, Podnieprza, w obrębie, który przeważnie źołnińskim nazwaćby było można, znajdujemy, na obszarze do 40 mil kw obejmującym, u samego ujścia Suły niemal, po lewej stronie, Czehryn, Dubrowę, wyżej na Sule m. Żołnin Źownin, osadzone jakoby na gruncie monasteru pustyńskiego, do dóbr jego Khmiatycze należące Źr. dz. , XXI, 290, 632; u ujścia Buremki, Bureml słobodę o 5 dym. , a jeszcze wyżej Horoszyn, nowa osada, ze znanym z dawnych czasów brodem na Sule. Po za Horoszynem w górę Sułą, już zakres obwodu perejasławskiego. Tu, zaraz, na obszarze sięgającym niemal 45 mil kw. , na Sule, aż powyżej ujścia Udaju, oraz prawych jej dopływach dolnej Orżjaj i Śleporodzie, obręb łubieński. Śród włości tego obrębu mamy naprzód, z dołu poczynając, Łukomle na Sule, wyżej Orźewea, miasto posiadające w r. 1628 dym. rynk. 10, ulicz. 25, podm. 24, nędz. 45, rzem. 6, popa 1. Dalej miasteczko Śleporod, nad rz. t. n. , o 2 dym. , 6 ogr. Wyżej na Sule samej m. Łubny Lubnie, pewien czas od założyciela 1591 ks. Al. Wiśniowieckiego, ssty czerkaskiego, Aleksandrowem zwane, posiada 1628 r. 18 dym. rynk. , 8 uliczn. , 40 podm. , 87 nędz. , 18 rzem. , 1 popa. Wyżej nieco Lubien, na Sule samej, leżał Mhar z monasterem, któremu księżna Raina Wiśniowiecka, Mohylanka z domu, nadała 1619 znaczny grunt nad Sułą, od rz. Olszanki aż do Udaju. Wyżej ujścia Udaju m. Śniatyn, mające 7 dym. ryn. , 10 ul. , 5 podm. , 8 nędz. , 4 rzem. , 1 popa; nadto w części nowoosadzonej 5 dm. , 10 ogr. Na samym zaś Udaju, bliżej jego ujścia do Suły, Mnoha Horodyszcze, miasteczko nowoosadzone 8 dym. , 8 ogr. , nazwane od rzeczki wpadającej tam właśnie do Udaju. U południowowschodniej krawędzi obrębu łubieńskiego znajdował się, sąsiadujący również z źołnińskim, drobniejszy od nich koło 25 mil kw. obręb chorolski, wkraczający już na dorzecze Psła, lecz także do Wiśniowiecczyzny zaliczany, z miasteczkiem Chorołem nad rz. t. n. , mająeem 1628 r. 8 dym. rynk. , 15 ul, 8 podm. , 12ubog. , logr. , 5 rzem. , 1 popa. Zwano też ów Choroł przez czas pewien Jarosławiem. Na półn. zaehód od Lubien, tuż o ścianę, roztacza się, na obszarze 60 niemal mil kw. , obręb piratyński, ogarniający dolny bieg Udaju z jego dopływami górną Mnohą z lewej strony, zaś Perewod z Rudą, z prawej, a nadto górny bieg Śleporodu i średni Orżyey, bezpośrednich dopływów Suły. W obrębie tym miasto ogniskowe stanowi Piratyn Pieratyn, założony r. 1591 na uroczysku t. n. i nazwany pierwotnie Michajłowem na cześć ojca założyciela, ks. Al. Wiśniowieckiego. Niżej na Udaju leżące m. Kuryny Kurynka ma 1628 r. 5 dym. , 10 ogr. ; wyżej Piratyna, po lewej stronie Udaju, oddalone nieco występują już r. 1618 Kaplińee. Wyżej obrębu piratyńskiego roztaczał się na dorzeczu tegoż Udaju, po całym prawie górnym biegu onego, przestwór 60 z górą mil kw. , obejmujący obręb przyłucki. Główne ognisko onego stanowiły Przyłuki na Udaju, jedno ze starszych miast na Zadnieprzu, istniejące już w w. przed MengliGirejem. W r. 1628 Przyłuka ma 40 dym. W pobliżu tego miasta monaster Hustyński, odnowiony przez ks. Rainę Wiśniowiecka 1614 r. i obdarowany przez nią gruutem na Udaju, poniżej Przyłuk, z chutorem Maciejówką i młynem w Wałkach. Niżej na Udaju znajdowało się m. Przewłoka albo Międzyrzecz Przewłoczne, Perewołoczna, mające 1628 r. 2 dym. , 4 ogr. , od na wschód, w stronę, m. Srebrne, przy rz. Lysohorze, a jeszcze niżej m. Warwa nowoosadzone, o 10 dym. , 20 ogr. , w pobliżu którego, lecz po prawej stronie Udaju, Ladynka z monasterem dziewiczym Podhorskim założonym po r. 1620 przez ks. Rainę. Nad Udajem podobnież, w stronę Piratyna, m. Żurawka, oraz słobodą Po Zadnieprze łonka. Wyżej Przyłuk, na samym Udaju, Monastyryszcze, na lewym dopływie onego Jezeńce, Jeznik, na Smoźu Horodnia, oraz Iwanica. Wyżej ujścia Udaju roztaczał po Sule i jej dopływach Sulicy, Łoehwiey, Artopołoty etc, przypierający od północy do łubieńskiego, obręb łochwicki, na obszarze 50 niemal mil kw. W obrębie tym znajdowały się m. Łoch wica u ujścia rz. t. n. , mające 1628 r. 6 dym. ; nadto Czernuchy i Woronki nad rz. Mnohą dopł. Udaju, m. Sieńcza na Sule, niżej Łoehwiey, Piski i Artopołot na rz. Artopołocie, Glidsk, wyżej na Sule. Rozciąjgająjcy się, nareszcie, po górnej Sule etc, na przestrzeni nie mniej 50 mil kw. , obręb romeński, to prawie pustynia jeszcze, wszakże zaznaczone już r. 1618 Żr. dz. XXI, 315 jako dziedzina ks. Wiśniowieckich Stare i nowe Rumieńskie, do których dodaóby jeszcze można wyżej na Romnie leżące Medweźo, Lipowe, Krasny, Holadyn. Dorzecze Psła z Chorołem, w całości swej 400 mil kw. z górą obejmujące, w przeciwieństwie do Posula, stanowiło w przeciągu pierwszego 25lecia XVII w. , z małym wyjątkiem, jeszcze królewszczyzny same. Rozpadało się ono na trzy obręby, z których dolny, z poblizkiem pobrzeźem Dniepru, został przydzielonym do Czerkas, dwa zaś inne, razem ze średnim biegiem Worskły, zaliczone początkowo do nowopowstającego od 1585 starostwa perejasławskiego. Oddzielone jednak wkrótce od centra tegoż starostwa przez posulską Wiśniowiecczyznę, wcześnie poczęły wyosobniać się faktycznie w odrębny o 225 mil kw. obwód, jakowy nazwać można mirogrodzkopółtawskim. Otóż dolny ów o, bręb Psła, obręb krzemieńezucki czy hołtwiadski właściwiej, obejmujący obszar 60 około mil kw. , sięgał od Dniepra po za ujścia Chorołu i Hołtwy. W obrębie tym znajdujemy naprzód na samym Dnieprze, powyżej ujścia Psła, Krzemieńczuk Kermenczuk, przy ujściu Kahamłyka; w 1590 r. jeszcze uroczysko, na którem miał być wzniesiony zamek dla pohamowania swawoleństwa ukrainnego. Wyżej na Psle samym Omelnik, po nad którym m. Mandżala, do 1624 r. w dzierżeniu mieszczan kijowskich, 1628 r. ma tylko 4 dym. , horodyszcze na słobodzie, posiadające 1622 r. domów posłusznych 6 a nieposłusznych 16. U ujścia zaś Hołtwy, aa słobodzie m. Hołtwa Ołtwa, w którem r. 1616 dom. posłuszn. 30, kozak. 200, w 1622 zaś posł. 20, koz. 230. Dalej, w zakre przydzielonym początkowo do zamku perejasławskiego, naprzód obręb mirogrodzki, rozpo ścierający się po Chorole i Psle, w średnim onych biegu, na przestworze 80 chyba mil kw. Dolny bieg Chorołu, jak widzieliśmy, został ogarnięty w części, od ujścia, rubieżem czerkaskim, w części zaś, razem z m. Chorołem zagarniętym został na rzecz Wiśniowiecczyzny. Co więcej, wyżej nieco leżące, u samego rębu chorolskiego osady Werhuny i Klepacze zatrzymano jeszcze 1622 przy ststwie kaniowskiem. W samym zaś obrębie mirogrodzkim, na Chorole, m. Mirogród Mirhorod, nowoosadzone, mające w r. 1628 dym. rynk. 20, ulicz. 40, komor. 60; nadto wyżej Chomutec i Kamyszenka. Na Psle zaś, poczynając z dołu. Biało cerkiewka i Bohaczka, oraz Soroczyńee. Nakoniec, ogarniający całe górne dorzecze Psła, z jego dopływami Hrunią taszańską etc, na przestworze do 90 mil kw. , obręb, trakt, hadziacki, to pod koniec pierwszej ćwierci w. pustynia jeszcze, choć pierwsze wspomnienie o samym Hadziaczu spotyka się już pod koniec XVI w. Podana tu nadto w r. 1622 tylko co powstająca słobodą Na horodyszczu Sarskiem, o 10 już dom. , na Psle poniżej Hadziacza, chociaż jako zależna od Czerkas Źr. dz. ,. Dorzecze Worskły, ogarniające w całości swej 280 mil kw. bez mała, pozostaje i w ciągu pierwszego 25lecia XVII w. pustynną krainą myśliwskich wchodów przedewszystkiem. Nadto nie należało ono już niepodzielnie do posiadłości Rzpltej; cały górny bieg samej Worskły, jak i jej dopływów z lewej strony Merli i Kołomaku, zajęty już został, podobnie jak nawet wierzehowiska Suły i Psła, przez sąsiadów posuwających się wytrwale ku Dnieprowemu Niżowi od Putywla i Kurska. Z dorzecza Worskły tedy pozostał jedynie bieg jej średni i dolny, przewozem senżarskim przedzielone. Obręb dolnej Worskły, od Dniepru do owego przewozu w Senżarach, którędy przechodził szlak karawanowy z Perekopu na płn. , obejmujący 60 z górą mil kw. , przy zakreślaniu rubieży nowopowstającego ststwa perejasławskiego, został i nadal zatrzymanym przy Czerkasach. W obrębie tym, który sanżarskim chyba nazwaćby można, posiadają 1616 1628 jedynie pewne sywiery albo grunty na rz. Worskle Proskurowie Suszczańscy, Bajbuzy, Łuczkiewicze, Dobrańscy. Nadto ziemię wschodnią, siwerę, Worskłę z rzeczką Połuzorą i Kustowem Kustołowem poniżej Sanżarow i szlaku tatarskiego, trzyma na prawie lennem syn widocznie obdarowanego tą siwerą przez Zygm. Augusta w r. 1571, Omelana Iwanowicza szlachetny Wasil Melenin Omelenin, potomkowie którego odstępują z czasem praw swych Potockim. Obręb średniego biegu Worskły, z dopływami jej z lewej strony Kahamłykiem i Kołomakiem, obejmujący obszar, podobnież do 60 mil kw. , zaliczony do ststwa perejasławskiego, stanowił jakby dopełnienie tylko obwodu mirogrodzkiego, odciętego przez Wiśniowiecczyznę. Nazwaćby go połtawskim najodpowiedniej. Tu równie same wchody, siwery tylko, Połtawa ledwie dopiero powstaje; gniazdo dawne ks. Glińskich Hiinszczyzna, z mińskiem i Bielskiem zawsze tylko ho Zadnieprze rodyszczami, oraz mogiłą; saletmą Skoroborem, ztąjd Hlinszczyzna Uborska w lat. 1613 24 dziedzictwo Proskurów Suszezańskich Źr. dz. , XXI, 182, 371, 624. Wśród innych ziemian, trzymają też 1628 uchod Worskły pustyni nieosiadłej i Paszkiewicze Źr. dz. ,. Nakoniec na dorzeczu pustynnem Oreli, zaj mującem 180 z górą. mil kw. , mają; 1628 r. wchody swe Czeehowicze Orelsey, Brabowicze i Jankowscy. Na Samarze wyląjcznymi panami już Zapo rozce. Drugie 25leeie XVII w. było dla ukrainnego Zadnieprza wogóle dobą najwyższego wzmożenia się ruchu osadniczego i gospodarczej zabiegliwośei, jakowych tam nie przerwała właściwie, tak jak z prawej strony wybuehająjca u schyłku tej ćwierci wieku burza wojen kozackich. Skutkiem wzmożenia się owego ruchu i zabiegliwośei, zmieniła si oczywiście i postać samej krainy pustynnośó jej zmniejszyła sie, przybyło osad wszędy, a w tych, które już istniały, wzrastała wciąjź liczba osadników. Stopień i doniosłość tej zmiany nie były naturalnie jednostajne, w pasach północnym i południowym, podobnie jak w oddzielnych obwodach i obrębach, lecz nabierzemy o tem wyobrażenia, przeszedłszy dopiero do szczegółów. W pasie północnym Kijowszezyzny zadnieprskiej, dwa jej górne obręby lubecki i pieczarski czarnobylski, rozciągają ee się po nad Dnieprem, z po za Soźu, aż niemal ku Desnie, oddawna lepiej osadzone i ubezpieczone, najmniej zmian przedstawiają. W Lubecczyznie wszystkie prawie, pozostałe do dyspozycyi królewskiej ziemie, ostrowy, paśnie etc, rozdane już zostały, na prawie wojennem, przez Zygmunta Augusta i na początku panowania Zygmunta III. Władysław IV potwierdził tylko nadania owe, z rozdanych z aś osobiście można wskazać chyba część ziemi Obejmickiej, z sieliszezem Pleehowem, na wierzchowinie Pakułki dopł. Dniepru Źr. dz. ,. We włości zadnieprskiej monasteru pieczarskiego, ciągnącej niegdyś, za czasów litewskich, do Czarnobyla, do znanych tam już oddawna osad, jak Nawóz etc, zapewnie już nic nie przybyło, same one tylko wzmódz się mogły. Toż samo podobnież powiedziećby można i o dobrach tegoż monasteru a zarazem i innych kijowskich, rozrzuconych po dolnej Desnie i niżej po Dnieprze. Bliżej tylko Kij owa występuje teraz osada nowa Browary Prowary; oprócz których na mapie Beaplana widzimy jeszcze, bliżej ujścia Desny, Pozniaki, gniazdo pewnie owych bojarów kijowskich tejże nazwy, którzy już 1570 r. Źr. dz. ,, 7 od zamku we 3ch milach osiadłości swe mają etc. Starostwo osterskie, znacznie bardzo uszczuplone i posiadające przed r. 1625, po za miastami Ostrzem i Bobrowicą, parę ledwie nowopowstających chutorów, w ciągu drugiego 25lecia XVII w. okrywa się licznemi osadami. Już w r. 1636 występują tam Źr. dz. , t. , 209 słobodynowe Nowy Ostrzec bliżej zamku, Nadenowszczyzna przy ujściu Smolinki do Desny, Kozielee, m. Kozary i Rżawiec, nad rz. Ostrzem, Kaleta i Semipułki, na południe od Kozielca, zaś Suchiny, Mostowa Słobodą, m. Zaworzyce i Mokrzec, na górnym biegu Trubeźu, m. Bobrowicą, obok starej nowa, nad rz. Bobrowicą dopł. Triibeżu, które powoli zaczyna się wyosobniać na odrębne ststwo, Jarosławka na południe od niej, nad Sagą, dopł. Sasanki; nadto Krasiłówka i Hadanowiczowa. U Beauplana widzimy jeszcze Swidowiee u źródeł Supoju, na wschód od Bobrowicy. Bojarów, pod obowiązkiem służby wojennej poimiennie podanych w tymże roku, znajdujemy 70, pomiędzy którymi wydatniejsze nazwy Baranowski, Biehk, Hira, Hłomazda, Kozoróg. Łapa, Łoś, Palezyk, Serkezowicz, Syraj, Szemetenko, Tetera. Ludzie służebni stanu szlacheckiego w starostwie osterskiem, którzy pewne grunty posiedli, zaznaczeni również poimiennie w liczbie 22, wśród których, obok nazw pochodzenia miejscowego, jak Bronowicki, Chmura, Odanowicz, Kurcewicz, Pulkiewicz, Saczko, osadzca Kozielca, Sibilewicz, Żukiński 2ch, spotykamy już niewątpliwie nazwy przybyszów z zachodu, jak Bagiński, Jackowski, Bierzanowski, Kaszowski, Kruszyński, Krzywicki, Olszewski 2ch, Orłowski 2ch, Trembicki, Zawadzki 2ch. Posiadłość zadnieprska biskupstwa kijowskiego, po przywróceniu Czernichowa i oddania biskupom, założonego na ich gruncie przez sąsiadów Morawiska, rozciągała się teraz, począwszy od kopców m. Ostrza i Łutawy, w górę Desną, sięgając Żurawlinego błota Wydry od ściany zachodniej, aż do granicy Menokiej Mryn etc. , dzierżawy natenczas 1636 r. ojców dominikanów kijowskich, gdzie granica księstwa siewierskiego z księstwem kijowskiem schodzi się. Pretendują też biskupi i do Nadenowszczyzny, po lewej już stronie Desny, u tej granicy leżącej, ale spotykają protest ze strony osterskich starostów Źr. dz. ,, 221. Cały przestwór pustynny, leżący na wschód od właściwego, wskazanego wyżej rubieżu ststwa osterskiego, po górnym biegu Ostrza i Posejmiu wogóle, uważany dawniej za przynależność Osterszczyzny, teraz stanowczo od niej odpada. Do traktatu rozejmu w Dywilinie były tam wchody myśliwskie tylko, wyzyskiwane obustronnie przez poddanych państw sąsiednich; lecz gdy po przywróceniu Czernichowa i siewierskiego Nowogródka, pustoszę owe, przestawszy Zadnieprze Zadnieprze być niepewnem rozgraniczem tylko, poczęły się szybko zaludniać, wypadło granicę między Kijowszczyzną a Czerniehowszezyznąj bardziej ściśle określić. Przyjęto tedy za ogólną przewodniczą, co do tego zasadę, iż co tam dawniejszych osad jest kijowskich, to do wwdztwa kijowskiego, a co za panowania Zygmunta III zasiadło, to do wwdztwa ezerniehowskiego należeć ma, trzymać się której zalecono też. leg. , in, f. 947 wyznaczonej 1638 r. komisyi do rozgraniczenia tych województw. Skutkiem czego wszystkie w owej dobie powstałe na tym przestworze osady, od samego Nieżyna już poczynając, a więc Borzna, Baturyn etc, zaliczone zostały do Czerniehowa. Wyraźnie to już było wypowiedzianem w przywileju danym r. 1625, po wstającemu na nieosiadłem horodyszczu, od nieprzyjaciół rekuperowanem mstu Nieżynowi, jako w księstwie czerniehowskiem leżącemu. Za tem i my dalej cały ów obszar do Czerniehowszczyzny odniesiemy. Niedotyczy to wszakże północnowschodniej krawędzi ststwa, przypierającej do Nieżyna, z jej włościami, z których Mryn na rz. Ostrze, razem z Komarówką na Mołochwie tegoż dopływie i Halczynem, przy jeziorze tejże nazwy, został 1627 nadanym dominikanom czerniehowskim; Nosówka zaś z Kisielówką na Ostrze nadana 1659 r. Hulanickiemu Vol. leg. ,, f. 649, ze wskazówką, że w wwdztwie czerniehowskiem połoźOBa. Południowe pasmo obwodu osterskiego pozostało i nadal w posiadaniu dwóch gniazdowych rodzin tatarsko kijowskich; z tych Aksakowie trzymali włośc świtylnowską, Chodykowie Kryniccy basańską. Bo Switylnowa należą teraz Bobry ki i Rudnia na rz. Danii wie, oraz Bohdanówka, Dymerka i m. Roźówka, w stronie Rożnów i Desny 1651 r. , Opis kij. arch. , ks. 20, nr. 26. Basań, od czasu nadania jej ojcu Ostaf. Daszkowicza, szła ciągle razem z sąsiednim Bykowem, przechodząc z rąk do rąk, od spadkobierców jego Dublańskich, w r. 1578 do mieszczan kijowskich, tatarskiego rodu, Koszkoldowiczów, a od tych w r. 1593 do podobnychże im Kobyzewiczów Chodyków, którzy następnie od nabytych po prawej stronie Dniepru, bliżej Kijowa Krynicz, Krynickimi zwać się poczęli. Zakwestyonowane 1605 r. przez ks. Janusza Ostrogskiego, jako ststę perejasławskiego, całe te dobra rozpadły się, tak, że Byków utrzymano przy ststwie a ostatecznie Krynickim tylko włość basańska pozostała Antonowicz, Monogr. , I, 198 etc, którą oni też władają aż do ruiny. W południowym obrębie dzielnicy zadnieprzańskiej obwodu kijowskiego zmiany w drugiej ćwierci XVII w. wcale znaczne. Włośc hoholewska, do któ rej, oprócz Holiolewa i Rusanowa, wchodzą Płoska, Staryca i Krasiłówka, dziedzictwo 1640 r. jeszcze Marcyanny z ks. Koreckich, przechodzi ostatecznie w ręce sąsiednich posiadaczy Switylnowa, Aksaków 1651r. , Opis kij. arch. , ks. 20, nr. 26. Na pustkowiu dotykającem zachodniego rębu tej włości, na sieliszczach Iwanicze i Wełnicze, należących jakoby do monasteru św. Trójcy bolniekiego, między dobrami Browary Browary a Boryspolem znajdujących się, właściciele tego ostatniego Daniłowicze osadzają nieprawnie niby wsi Trybuehówkę i Dudarów Wypis z ks. tryb. kij. , 1633 r. . W samej włości boryspolskiej widzimy już najbardziej dotykalny przykład skrzętnej owej doby zabiegliwości osadniczej, obok znanych bowiem z poprzedniego 25lecia osad jej znaczniejszych, jak Boryspol, Baryszów, Iwanków, Ostrołucze, spotykamy teraz 1631 r. , Opis kij. arch. , ks. 14, nr. 639; 1631 r. , wypis z ks. tryb. kij. , nadto, poczynając od płn. , po lewej stronie Trubeża Jodłówkę, Rudnickie, Nowe Ostrołucze, SeHszcze, Chłopków, Dernówkę; po stronie prawej Staryce, Sezanków, Pasieczne; na południu zaś, po za Altą, w stronie Worońkowa Głębokie Hłubokie. Nie dosyć na tem spotykamy jeszcze osady, jak Jurkowce czy Juszkowce, Teblijówka, Żabokrzyki, Kościne, których nazwy już zanikły. Ależ ho znaną jest zabiegliwość gospodarcza ówczesnych dziedziczek tej włości, córki i wnuczki hetmana Żółkiewskiego, Zofii Daniłowiczowej i Teofili Sobieskiej 1640 r. . Włość worońkowska przechodzi od Łozków na rzecz Olizarów Wołczkowiczów i Krasieńskich. Do znanych w ubiegłym 25leeiu osad, jak Worońków, Żerebiatyn etc. , przybywa teraz Zofiówka na Pawłowce, Krasnopol na Karani, a co więcej jeszcze w r. 1640 niezapomniane ob. ks. tryb. dawnych w obrębie tej włości horodyszez, jak Besurmańskie, Jarosławskie, a na Kałaurach powstała była nawet 1629 r. nowa słobodą Kałaurówka Opis. kij. arch. , ks. nr. 17. Starostwo perejasławsłde pozostaje w jądrze swem nad Trubeżem i Supojem w dotychczasowych rubieżach, ale wewnętrz takowych inna zupełnie postać pustynie gęściej osadzone i same osady Mniejsze. Stołeczny Perejasław, po upływie lat 50 od czasu jak z woli króla Stefana został wznowionym, korzystając z dobrodziejstw prawa magdeburskiego, stanął już w szeregu pierwszorzędnych grodów Ukrainy. Za świadectwem Beauplana było to miasto jedno z najznaczniejszych, liczące około 6000 dymów, miejsce to utwierdzone przez naturę zdaniem tego inżyniera, sztuką mocniej szem uczynióby można, stał tam pułk kozacki. Władysław IV, potwierdzając 1633 r. dawne nadania króla Stefana, nadto, pomiędzy innemi Zr. dz. , V, 217, aby mieszczanie, podczas niebezpieczeństwa od nieprzyjaciół pogranicznych następujących, tem sposobniejszymi do wszelakich potrzeb wojennych odprawowania byli, onych od prowadzenia saletr do Kijowa i od corocznego chodzę Zadnieprze nia do obozu, wiecznemi ezasy, uwolnię miłościwie raczył, wyjąwszy pospolite ruszenie, na które tylko przy boku JKról. Mci wójt z chorągwiąj swa konno z orężem przy stój nem stanąć powinien. Posiadał też Perejasław i koUegium ks. jezuitów, fundowane przez ststę Łukasza Żółkiewskiego. Na czarnoziemnyeh obszarach ststwa perejasławskiego, usianych staroźytnemi mogiłami kurhanami i horodyszczami, wytworzona została od czasów jeszcze ks. Janusza Ostrogskiego, kaszt, krakow. , dzierżawcy administracyi saletr ukraińskich Źr. dz. ,, 221, administraeya dóbr saletrnych, oddawanych zwykle w dzierżenie samym starostom. W ściślejszym obrębie perejasławskim należały do niej teraz mstka Berezeń, Byków i Jabłonów, nadto sioło Czumhak, na dopływie Orźycy tejże nazwy, w strome Jabłonowa, Krukpol na Nedrze, wyżej Berezani i Krasnopol nad Karania. . Wr. 1644 występuje już Czumhak jako mstko Wyp. z trb. kij. . Oprócz znanych już w poprzedniem 25leeiu osad, znajdujemy nadto zaznaczone u Beauplana Iskryn na dolnej Alcie, Kozińce na Trubeźu niżej Perejasławia, na dopływach lewej str. Trubeźa Kozłów, Lecki, oraz Połohowskie Werhuny na Broworce, Chacki, Taszań i Żernoklewy na Supoju, Niczypowka u źródeł Czumhaku, Krupodryńce u jego ujścia, Denisówka, Sawińce i Zołotuchy niżej nieco, na rz. Orźycy. W szczupłym obrębie pozostałym przy ststwie kaniowskiem na Zadnieprzu, po r. 1625 zmian nie wiele. Do dawnych osad już znanych przybyła chyba jedna tylko, Rzeszotki na Dnieprze, powyżej Kaniowa, pierwej przez kozaków trzymana. Prochorów zaś, niżej leźący, stał się 1636 przedmiotem sporu pomiędzy ststą kaniowskim głośnym Sam. Łaszczem a rektorem koUegium ks. jezuitów perejasławskiego Śtan. Bronowskim, odwołująjcym się do nadania zakonowi tej osady, z wolnemi łowami, budami, saletrami etc, przez Łukasza Żółkiewskiego, ststę perejarfawskiego, mirogrodzkiego etc. Zr. dz. , V, . Za to obszary ciągnące do zamku czerkaskiego poniżej Supoju, na pobrzeżu Dniepru, przedstawia teraz wcale różną postać. Obręb złotonoski kn. Domontów chociaż r. 1641 jeszcze kwestyonowany w Tryb. lub. przez wdowę Apolonię z Bykowskich ks. Domontową i Olekszyców należy już do ks. Wiśniowieekieh, wchodzi w skład Wiśniowiecczyzn; skutki zaś tej zmiany widome w podniesieniu się tam osadnictwa. Tak koło 1645 r. spotykamy tam już w Złotonoszy gospodarstw 273, w Pieszczanej 230, w Domontowie 243, nie licząc 26 kół młyńskich, we wszystkich osadach razem. Co więcej, niepoliczone w tem prawdopodobnie dymy dosiadające jeszcze słobody. Nadto u Beauplana Drabowce nad rz, Złotonoszą. Czy odpowiednie podniesienie osadnictwa i zaludnienia dałoby się dostrzedz i w sąsiadującym z powyższym od południowschodu obrębem irklejskim ststwa czerkaskiego, powątpiewać o tem niema powodu, choć brak nam danych wyraźnych. Nie mogło się dziać gorzej w działku tym królewszczyzny, dobrami Wiśniowieekieh jakby opasanej juź teraz. U Beauplana, oprócz znanych dawniej osad, spotykamy jeszcze Pańskie nad Dnieprem, Samowicę w pobliżu, nad rz. tejże nazwy, Krupskie nad rz. Kropiwną. Posule, stanowiące obecnie jedną zwartą w sobie Wiśnio wieeczyznę, występuje teraz przed naszemi oczyma wyraźniej od wszystkich innych dzielnic kijowskiego Zadnieprza. Szczęśliwy bowiem wypadek zrządził, iż w Czarnym Ostrowiu na Podolu przechował się wypis z inwentarza dóbr księcia Jeremiasza Wiśniowieekiego, który Al. Przezdzieeki podał w 1. 1 str. 41 44 dzieła swego p. t. Podole, Wołyń, Ukraina. Znajdujemy tam wykaz szczegółowy chociaż dość bezładny i niepoprawnie co do nazw odpisany osad, razem z zaznaczeniem w każdej z nich ilości gospodarzów samych osiadłych, oraz liczby kół młyńskich. Oczywiście cyfry tam podawane nie odnoszą się do wymienionej osady jedynie, lecz wogóle do całej ciężącej ku takowej drobnej włości i t. p. i w tem też znaczeniu przyjmowane być winny. Nadto pamiętać należy, że to wykaz samych tylko osiadłych poddanych, który innych warstw ludności wcale nie obejmuje, chociaż, jako prywatny, domowy, jest bezwzględnie daleko bliższym faktycznej prawdy niż wszelkie poborowe taryfy i t. p. wykazy urzędowe. Dane zaś owego inwentarza przedstawimy tu rozgrupowane podług znanych juź głównych obrębów posulskiej Wiśniowieeczyzny, poczynając od najbardziej południowego, nad samym Dnieprem rozciągającego się działku. Na dolnem Posulu tedy w obrębie żołnińskim sam Żołnin ma gospodarzy 312, wyżej leżące na Sule Buroml gosp. 158, Horoszyn kwestyonowany w r. 1631 w Tryb. lub. przez Zofię z Żółkiewskich Daniłowiczową a w r. 1640 przez Teofilę z Daniłowiczśw Sobieską gosp. 107, u ujścia Suły Czehryn Dubrowa gosp. 137, w stronie, ku południozachodowi Jeremijówka gosp. 327; wszystkie nadto razem kół młyńskich 32. Nowopowstających słobód zaś, jeszcze i u Beauplana nie znajdujemy. W obrębie łubieńskim, tuż wyżej na Sule leżącym Lubnie z czasem stolica poniekąd całej zadnieprskiej Wiśniowiecczyzny, z klasztorem bernar dynów fundowanym przez ks. Jeremiasza mają gosp. 2, 646, Śniatynka gosp. 436, Mnoha Horodyszcze gosp. 285, niżej Lubien położone; Łukoml gosp. 524, Orźyca gosp. 90, nadto Choroł, już na dorzeczu Psła, gosp. 1298; przyczem kół mł. razem 79. Oprócz powyższych, znaj dujemy u Beauplana zaznaczone następne jeszcze w tym obrębie osady Kmty Brzeg na Sule, poniżej ujścia Mnohy, na Śleporodzie Czerewki, Choroszki, Pulińee, Jeskowce, Aleksandrówka, za rz. Orźowcem Ostapowka, na Orźycy Piechów. W przylegającej od południowschodu do obrębu łubieńskiego włości chorolskiej, w późniejszym już czasie przyznanej ks. Wiśniowieekim, znajdujemy u Beauplana, oprócz m. Chorołu, jeszcze pomniejsze osady, jak Wiszniaki, Faszczówka, Trubaj, Jeńki, Bołbasówka, Jeremijówka. W obrębie piratyńskim, na dolnym Udaju Piratyn ma gosp. 1749, niżej leżąca Kurynka gosp. 346, wyżej Biełoszapki przy rz. Perewodzie gosp. 374, Derżykraj gosp. 318; kół mł. razem 65. Nadto Perewod nad rz. t. n. ; u Beauplana zaś Linowica, oraz Smotryki, Malutjńce, Kułażyńce, Korowaj i Kornijówka nad Orźycą, Charkowee bliżej Piratyna, a niżej nad Udajem Powstyn i Dejmanówka. Na górnym Udaju, w obrębie przyłuckim Przyłuka gosp. osiadłych tylko 366, niżej na Udaju Perewołoczna gosp. 426, Warwa gosp. 2637, Zórawka gosp. 474, wyżej Monasterzyszcze gosp. 939, Iczna nad rz. Jezenką gosp. 1494, Horodnia nad Smoźem gosp. 312, Iwania nad rz. Łozową gosp. 336, Siekierzyna nad rz. Utka gosp. 128, Srebrne gosp. 1830; kół młyn. ogółem 138. W tymże obrębie r. 1640 Halica nad rz. Irodą i Buremka nad rz. tejże nazwy, dopł. Udaju; nadto zaznaczone u Beauplana; Turówka nad Perewodem, zaś Iwankowce, Orobijowce, Ozerany, po lew. str. Udaju, wyżej Warwy. Wracając na Sułę, na średnim biegu onej, w obrębie łoehwiekim Łochwica ma gosp. 3325, wyżej nad Sułą Hlińsk, 1264, niżej Sieńcza gosp. 1403, nad rz. Mnogą zaś Worońki gosp. 145 i Czerniuchy gosp. 644, przy ujściu Artopołoty Piski Piaski gosp. 349; kół młyn. ogół. 98. W tymże obrębie r. 1646, naprzeciw Hlińska, nad Sułą Andryaszówka i Perekopówka u Beauplana zaś nadto Żabki na Łochwicy, Pozniaki i Melechy na Mnodrzo, Zdany na Sulicy, a po lewej stronie Suły, Hudymy, Biełohorełka, Łuka, Jeskowce oraz Tokary przy Artopołacie. W obrębie górnej Suły, romeńskim Romno same ma 6000 osiadł, gosp. , wyżej leżące nad rz. Bomną Hałka gosp. 824, Lipowe 381, Krasne Krasny Koladyn; 995, Holenka 304, Sambor 198, Korybutów 600, bliżej źródeł Udaju Kropiwna 184, nad rz. Berezówką dopł. Romna Tałałajówka 60; nadto kół mł. ogółem 21 tylko. U Beauplana znajdujemy oprócz tego Hajworon nad rz. tejże nazwy, Dmitrówkę nad Romną, Bubny przy Dziegciarce, Bobryk przy Bobryku, Moskalewkę nad Sułą. Ale Wiśniowiecezyzna przekroczyła już na wschodzie wododziałowy grzbiet dorzecza Suły i sięgnęła górnego biegu Chorołu, już w obwodzie mirogrodzkim. W wykazie też owym osad zadnieprskich ks. Jeremiasza Wiśuiowieckiego, spotykamy, znajdujące się już w obrębie hadziaekim, na Chorole Rozbiszówkę i Serkijówkę o 214 gosp. , Lipową Dolinę o 150, Opanasówkę o 17; w mirogrodzkim zaś Komyszne i Ruezyńee Ruezki o 1194 gosp. , Chomutec o 446, przyczem 19 kół mł. A zdaje się, że i podane tam nadto Carówbród o 104 gosp. i Krajgród o 37 gosp. , znajdowały się gdzieś w tych rębach. Chociaż z urzędu uważano, jak to zobaczymy niżej, dobra podobne za przywłaszczone tylko przemocą możnowładzezą. Czy zaś trzymał kiedy ks. Jeremiasz i zamieszczoną też w spisie Pułtawę o 812 gosp. i 11 koł. is yń. , o tem nieco wątpimy. Beauplana widzimy tam jeszcze nad rz. ChoroljBm, idąc z góry Berestówkę, Rusanówkę, Petrówkę, Berezową Łukę, naprzeciw Chomutca, Dołhalówkę. Obwód mirogrodzki wyosobnił się już prawie ze ststwa perejasławskiego, wyrazem czego urzędowym nawet staje się rozszerzony tytuł starostów, jako perejasławskich i mirogrodzkieh. Obwód ten cały, w wyższym jeszcze stopniu od rdzennego obrębu perejasławskiego, stał się już dziedziną administracyi dóbr saletmych ks. Jeremiasz przedewszystkiem. Należą do niej obydwa głównie środowiska tego obwodu m. Mirogród i Pułtawa jeszcze na słobodzie. Nadto osobnym przywilejem Władysława, do tejże administracyi uroczyska pewne na osadzenie są naznaczone, t. j. miasteczko Hadziacz z przyległościami, mian. Kamienne na Psie wyżej Hadziacza, niżej zaś Sary, Raszowa, Lutynka; na dopływie Psła Taszmańskiej Hruni Zińków, na Worskle, powyżej Połtawy, Bielsk i Hlińsk, które wszystkie powyższe uroczyska dopiero się r. 1636 sadzić poczynają, a nadto i drugie temże podobieństwem zaczynają się sadzić. A rueh ten osadniczy płynie też i samorzutnie wezbranym widać korytem, jeśli lustratorowie 1636 r. czują się w obowiązku zaznaczyć str. 215 co nast. Więc że siła gruntu Rzpltej do administracyi dóbr saletrnych różne osoby Zr. dz. t. , 214, 215 odjęły i wiele osad nowych, penitus nullo sobie uczynili, za własne swoje dziedziczne dobra te grunty mienią, injungimus jmp. staroście, aby z powinności swej, jak najprędzej te dobra rekuperował, i sine intermissione przez instygatora koronnego to uczynił. W ogóle obwód mirogrodzki tak uchodził za bardziej wyłączną dziedzinę, takiej ówcześnie wagi bogactw saletrzanych, że nawet poeci ową cechą właśnie zapadłą tą krainę pól dzikich do niedawna wyróżniali; tak Andrzej Morsztyn w Kanikule swej 1647 r. , w wierszu p. t. Rzeki, rz. Worskłę raczej by Pseł zarazem charakteryzuje, że przez saletrne płynie Hadziackie osady. Następnie Hadziacz, nadany Aleks. Koniecpolskiemu, wr. 1646 został zagarniętym Zadnieprze przez ks. Jer. Wiśniowieckiego. Niżej na śred. biega Psła leżące m. Bohaczka stanowiło w r. 1636 dzierżawę Kłosińskich; w r. zaś 1650 razem z Bialocerkiewką nadane zostało Hołubom. Co do dawnej siwery nad średnią Worskłą, wyraźniej z horodyszczarai mińskiem i Bielskiem, nie zrzekają się Proskurowie Suszezańscy swego prawa do niej i jeszcze w r. 1640 prawują się o nią w tryb. Wyp. z ks. tr. kij. , nie tylko z ks. Jerem. Wiśniowieekim, z Anną z Żółkiewskich Herburtową, lecz i ze Stan. Koniecpolskim, jako ststą perejasł. i mirogr. Gdy tymczasem owe Horodyszeza puste dwoje, Hlińskie i Bielskie zwane, wyżej Pułtawy nad rz. Worskłem i podle mogiły u Skoro bora nazwanej za rz. Psłem na Ukrainie w wwdztwie kijowskiem leżące, zostały Arch. kij. ,, I, nr. 151 już 1632 r. nadane, na prawie dziedzicznym, Mirowickim. Podobnie słobodą pusta Pułtawa nadana 1630 r. M. K. ks. 178, f. 29 Obałkowskim; lecz 1641 r. jest to już mato należące Akty J. Z. R. , III, 54 do Aleks. Koniecpolskiego. U Beauplana, oprócz wskazanych już wyżej osad w obwodzie mirogrodzkim, znajdujemy nadto zaznaczone osady nad Ohorolem, które jako zagarnięte na rzecz Wiśniowiecczyzny pierwej już poznaliśmy; na górnym Psie, od Kamiennego ku Hadziaezowi Pleszywiec, Knyszówka i w stronie nieco Ole sznia, niżej Hadziacza na Taszmańskiej Hruni Borki, niżej Soroezyniec na Psie samym Szywraki, a od Białocerkwi niżej, Bałakleja; na Worskle wyżej Połtawy, bliżej Hlińska, Oposznia, a wyżej jeszcze wśród lasów rozległych Aehtyrka nawet. Można tu przytem jeszcze zaznaczyć, iż dobra rzeki Horo zostały w r. 1649 przyznane ks. Jerem. Wiśniowieckiemu za włość jego, przez komissyą do Moskwy odpadłą, Nedryhajłów na górn. Sole zwaną IV, f. 286; zaś dzierżawy Hadziacka i Mirhorodzka były 1661 r. chwilowo Jerzemu Chmielnickiemu nadane Vol. leg. ,. Nie słabszym jak w obwodzie mirogrodzkim okazuje się ówczesny postęp osadnictwa etc. i w dzielnioy ezerkaskiej na dolnym biegu Psła i Worskły oraz na Oreh. Na dorzeczu dolnego Psia, w obrębie krzemieńczuekim, sam Krzenaieńeczuk najprzód, który, , niegdyś miasteczko jeszcze wr. 1636 leżał Zr. dz. ,, 226 pustem polem, trzymanem z innemi uroczyskami do tego naleźąeemi, za przywilejem królewskim przez Rudzkich, a gdzie Beauplan zastał tylko ruiny dawnego zamku kermen, kermenczuk i r. 1635 twierdzę tam zakresił, jest w r. 1647 Opis kij, arch. , ks. 19, nr. 552 już miastem w posiadaniu Potockich. W r. 1639 nadaną została Arch. kij. , VI, 1. 1, nr. 158 Stanisławowi Potockiemu, na prawie lennem, leżąca na zachód od Erzemieńczuka, bliżej Dniepru, na rz. Bystrzy ku, Maksymo wka, z horodyszczem i ze słobodami u rz. Piwy, Jerdanki i Białego jeziora, oraz słobódki Bużyn i Woronówka po Bystrzyk rz. , po Starzec etc. W r. 1647, oprócz Erzemieńczuka i Maksymówki, należało do domu Potockich Opis kij. ar. , ks. 19, nr 552; ks. 20, nr 71 więcej jeszcze osad. Tak na zachód od Erzemieńczuka, bliżej Dniepru, na Jerdance, Własówka, na Psie zaś nieopodal Nowy Potok Potoki i Browarki, pomijając już inne Bończa, Budejkówka, o nazwach zanikłych. Wyżej na Psie leżące Omelnik, Mandżała, Hołtwa, Ostapów oraz Reszetyłówka na rz. Hołtwie, należały do dóbr król. , r. 1640 w dzierż. Śtan. Górskiego Wyp. z Tryb. kij. . Nadto u Beauplana znajdujemy zaznaczone na dolnym Chorole Zajczyńce, Bielaki, Radołówkę, Zubany, Fedorówkę. bliżej Dniepru, nad rz. Hirmanem, Hradyżesk. Na dolnej Worskle, siwera tameczna, rozciągająca się od ujścia prawie tej rzeki od Połuzory aż do przewozu Sanźarskiego, którą w pierwszej ćwierci tego wieku trzymali jeszcze spadkobiercy owego Omelana Iwanowicza kozaka niżowego i ziemianina, który ją był r. 1571 od Zygm. Augusta otrzymał, teraz przyznaną została, widocznie ad narrata, mimo prawa tamtych, Stanisławowi Górskiemu, później stście kahorlickiemu. Górski odstępuje nabytek ten w r. 1643 Niemiryczom, wbrew czemu spadkobiercy Omelana zrzekają się swych praw na rzecz Potockich, utrzymali się jednak przy posiadaniu Niemirycze, do których też w r. 1648 należy cały obręb kobylacki, gdzie spotykamy, poczynając od ujścia Worskły Perewołocznę, Eiszyn, Kobylaki, Bielików Bród, oraz Senźarów. Czt. J. 0. VIII, 86; Eij. arch. ks. zap. , nr. 2, 160 611; Opis kij. ar. , ks. 21, nr. 9. W r. 1636 jednak Bilipol miasteczko i Sandzarów podane Źr. dz. , t. , 224 jako dobra królewskie, do ststwa czerkaskiego należące. Dorzecze Oreli, wyzyskiwane dotąd przez 0relskich, dostaje się także najwidoczniej owemu Śtan. Górskiemu, który je podobnież jak dolny bieg Worskły odstępuje 1643 r. Niemiryczom. Oi też następnie trzymają w swera ręku sioło Orle Orlik, oraz rz. Orel z Orczykiem i Berestową Opis kij. arch. , ks. 21, nr. . 9. U Beauplana znajdujemy zaznaczony leżący na Burczaku, dopływie Oreli, Eonstantynogród. Samara stale już w ręku Niżowców, nńmo wzniesionego Eudaku. b Czerniehowazczyzna. Obszar ten w szerszem znaczeniu jako księstwo czerniehowskie z nowogródsiewierskiem, utracony przez Litwę jeszcze przy końcu w. , wrócił w posiadanie Rzpltej dopiero na początku XVII w. Od tego więc tylko czasu, odrozejmu dywilińskiego 1619 Zadnieprze r. , a ostatecznie formalnie od traktatu polanowi skiego 1634 r, , weszła ona w integralny skład Zadnieprza ukraińskiego, uzupełniając przez to niejako północny onego przestwór, o niepewnych rubieżach. Linia rubieży tjeh przesunęła się teraz dalej na północ, aż na rozgraniczę smoleńsko starodubowskie, stanowiąc tu nadto ścianę, nie od carstwa moskiewskiego, lecz po jednoczesnem przywróceniu Smoleńska, juz od Litwy. Z tej nowozdobjtej krainy wytworzono w r. 1635 odrębne województwo, na rzecz którego przysądzono zarazem i ów jeszcze pustynny na początku XVII w. obszar, rozciągający się na wschód właściwego obrębu ststwa osterskiego, po dorzeczach Ostrza górnego i lewych dopływów Sejmu, a który to obszar był uważanym dotąd nominalnie za przynależność wwdztwa kijowskiego. W ostatecznej tedy swej postaci województwo czerniehowskie otrzymało odmienne nieco od poprzednich za księstwa granice. Wprawdzie u ściany zachodniej dotykało ono po dawnemu naprzód powiatu rzeczyckiego który zaliczano do wwdztwa mińskiego, dalej obwodu lubeckiego obydwóch jego włości zarówno, nakoniee północnowschodniego narożnika włości zadnieprskiej Nawozu monasteru pieezarskiego. Podobnież od południa, na początku szły graniczne ręby onego ze starostwem osterskiem, po lewym dopływie Desny, rz. Smolance, w górę biegu takowej, lecz zamiast posuwać się ku jej źródłom, by dalej przejść na Desnę i po za Sejm, jak to było dotąd nominalnie, spadały one teraz, po za liczeniu nowowytworzonego starostwa nieżyńskiego do Czerniehowa, na rz. Ostrz, mimo błota Płoskiego, niżej nieco ujścia Dziewicy Nowego Potoku i potem tą rzeką w górę ku jej wierzchowisku. Dalej granica południowa wwdztwa czernichowskiego posuwała się już właściwie wododziałem rz. Ostrza z jednej a wierzchowiskami Udaju i Romna, dopływów Suły, aż do spotkania się z rubieżem putywlskim carstwa moskiewskiego. Wschodnia granica Czerniehowszczyzny od carstwa, poczynająca się na wododziałowej grzędzie Romna z Sejmem, przekraczała dalej Sejm poniżej Putywla, by następnie biedź w górę po dopływie tej rzeki, Kleweni, aż do jej wierzchowiska, zkąd zwracała ku północy, trzymając się rubieźu siewskiego i ostatecznie, po pod południową ścianą ustąpionego w r. 1638 sąsiadom za zwrot Hadziacza księstwa trubeckiego, spadała na Desnę. Po prawej stronie Desny, biegnie nakoniee, w kierunku zachodnim, zmierzającym już wprost ku Dnieprowi, powyżej ujścia Sożu, granica północna wwdztwa czerniehowskiego, dzieląca je z powiatem starodubowskim, zaliczonym do wwdztwa smoleńskiego. Trzyma się ona naprzód linii odpowiadającej poniekąd rozgraniczu dzisiejszych powiatów nowogródsiewierskiego ze starodubowskim, poSłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 160. tem przekroczywszy wpadający do Desny Snów, dalej, po przez jej drobne dopływy z prawej strony, zmierza na rubieże powiatu rzeczyckiego, i wpadłszy na dopływ Sożu Teruehę, dochodzi z jej biegiem do rozgranicza pow. rzeczyckiego ze stwem lubeekiem, od ściany którego rozpoczęliśmy byli właśnie niniejszy obwód granic. W takich granicach zamknięta ogniskowa dziedzina starożytnych Siewierzan, teraz wwdztwo czerniehowskie tworząca, ogarniała obszar około 500 mil kw. , rozścielający się po dorzeczu Desny, zajmującem wogóle powierzchnię 1, 575 z górą mil kw, od ujścia do niej Smolanki w górę, aż do ujścia Sudości, oraz dopływów Desny z prawej strony, Snowu, w górę jego biegu, aż po za ujście Irwańca, z lewej zaś Sejmu aź do ujścia Kleweni, oraz Ostrza, od ujścia Dziewicy Nowego Potoku aź do samych źródeł. Pod względem charakteru topograficznego przestwór to leśny przeważnie, odpowiadający najzupełniej Polesiu kijowskiemu, którego stanowi właściwie przedłużenie tylko za Dnieprem. Wyjątek w tem, do pewnego stopnia, tworzy jedynie nieznaczne pasmo, ciągnące się po lewej stronie Sejmu, w stronę rozgranicza z Kijowszczyzną, które przybiera już więcej cechę stepu. Wogóle zaś wielka obfitość wód oprócz licznych rzeczek i strumieni, nadto częste jeziora i błota. Wytworzone w r. 1635 z obszaru przywróconej Siewierszczyzny wwdztwo czerniehowskie zostało podzielonem na dwa powiaty czerniehowski i nowogródzki siewierski. Z tych pierwszy ogarnął południowozachodnią dzielnicę wwdztwa, zajmującą do 225 mil kw. powierzchni, drugi północnowschodnią, o 275 milach kw. z górą. Linia wzajemnego ich rozgranicza nie była wszakże ściśle określoną, w głównym kierunku jednak szła ona, ile ze wskazówek ubocznych wnosić można, poczynając od rubież u starodubowskiego resp. smoleńskiego, w punkcie, gdzie rzeka Trubeż wpada z prawej strony do Snowu, po przejściu na lewy brzeg tej rzeki, naprzód wododziałem pomiędzy jej dopływami Turyą i Berczem a dorzeczem dopływu prawego Desny, Ubiedzi, następnie pomiędzy Mieną a tąź Ubiedzią, poczem spadała na samą Desnę, a przeszedłszy na jej brzeg lewy, biegła dalej wododziałem Borzny z jednej strony a Sejmu i Konotopu z drugiej, by ostatecznie zatrzymać sią na rębie Posula kijowskiego. Czerniehowszczyzna wogóle, zdaniem miejscowych badaczy jej przeszłości, dostała się Ezpltej po ciężkich wojnach, jako pustynia prawdziwa, puszcz pełna, wśród których kryło się kilka gródków, wspierających, wyciągnięty na Sejmie i Desnie łańcuch pomniejszych ostrogów strażniczych. Nie tu miejsce na wyjaśnienie przyczyn tego; dość, że wszystkie osady, jakie poznamy poniżej, powstały, z małym chyba wy16 Zadnieprze Zadnieprze jątkiem, już po djwilińskim rozejmie. 1 niech nas nie zastanawia myśl, że przecież trzeba było na to nadzwyczajnej jakiejś chyba zabiegliwośei osadniczej, by w ciągu 35lecia dokonać tego, co dokonano. Właśnie zabiegliwość ta była i jest dobrze znaną. Najznaczniejsza też część ziem nowozdobytej krainy została rozdaną, na prawie lennem, możnym ziemianom i dostojnikom, tak pochodzenia miejscowego, jak i przybyszom z prawej strony Dniepru i dalszych wwdztw koronnych. Własność prywatna nie ograniczona, dziedziczna, ledwie zaczęła się b jła wytwarzać. Jeszcze pod r. 1646. leg. , IV, f. 100 czytamy Dobra lenne wieczyste w wwdztwie ezerniehowskiem, naturam terrestrium praeseferentes, ponieważ tam merę dziedzicznych nie masz. .. Zanim przystąpimy atoli do zarysu geograficznego rozmieszczenia dóbr i włości, winniśmy pierwej uprzedzić, że będzie to obraz jeszcze uboższy od tego, jakiśmy mogli dać odnośnie do Zadnieprza, ponieważ, jak dotąd, posiadamy jeszcze mniej materyaiów archiwalnych. Nie znamy ani jednej lustracyi dóbr królewskich tego wwdztwa, ani jednej dotyczącej cnego taryfy poborowej. Cały nasz zasób stanowią wypisy z aktów trybunalskich wwdztwa ezerniehowskiego, wykaz poimienny jedynie dóbr domu Piasoczyńskich głównie, w akcie komisyi warszawskiej 1668 r. , kilka urywków z archiwów prywat. ziemiańskich, nadto już tylko rozproszone daty w dziełach drukowanych, tak naszych jak rossyjskieh osobliwie w pracach p. ALŁazarewskie go. W naturalnem tego następstwie musimy do czasu poprzestać na gołych nazwach, bez dat cyfrowych, wzywając zarazem bardziej specyalnych badaczy do pilniejszego poszukiwania pożądanych źródeł. Rozmieszczenie topograficzne dóbr i włości da się przedstawić najodpowiedniej w każdym z osobna powiecie, dorzeczami, przy uwydatnieniu drobniejszych obrębów zarazem. Otóż naprzód w powiecie ezerniehowskim, poczynając od północnej ściany onego, przypierającej do powiatu rzeezyckiego w woj ew. mińskiem, mamy przed sobą dorzecze Snowu, pra wego dopływu Desny. Średni bieg ouego, razem z zasilająeemi go rzeczkami Werbiczówką i Smiaczem z prawej strony a Turyą i Breczem z lewej, stanowi obręb horodeński, zajmujący powierzchnię przenoszącą 55 mil kw. Obszar to nietyle pustynny może, ile zupełnie prawie nieznany. Ogniskiem głównem tego obrębu była Horodnia, trzymana przez Chwaszczów Faszczów, do których należała i włość okoliczna. Znajdowała się ona w samym środku zachodniej połaci tego obrębu, rozsciełającej się po prawej stronie Snowu, nad rzeką tejże nazwy, wpadającą do Smiażu. Czy zaś leżące na Snowie Horsk, u samej granicy północnej, poniżej ujścia Wahy, oraz Smiaez na południu, u ujścia rz. tegoż miana, wchodziły w skład włości horodeńskiej, tego nie wiemy. Suliczówka zaś na samym południowozachodnim narożniku obwodu, u granicy lubeckiej położona, była w ręku Hraznych, następnie od 1630 r. Mazapetów. Dorzecze dolnego biegu Snowu, z prawym jego dopływem Czybryżem, łącznie z górnym biegiem Berezny, niżej nieco do Desny płynącej, tworzyło obręb siedniewski, 20 mil kw. obejmujący. W obrębie tym m. Siedniew nad Snowem, z włością, do której należy i Tupiczew na wierzchowisku Czybryża, stanowi posiadłość Paców resp. Tryznyów; niżej na Snowie położone Kłoczkowo Oharlęskich; Berezna, u źródeł rz. tejże nazwy, Potockich. Na południozachód od poprzedniego rozpościerał się po Desnie i jej prawych dopływach Zamchaju, Stryźniu i Biłousie, obręb ststwa czernichowskiego, ogarniający koło 25 mil kw. Nie mamy przecie należytego pojęcia o stanie istotnym samej stolicy wwdztwa, mieście królewskiem Czernichowie pod koniec pierwszej połowy XVII w. Zachowało się podanie, jakoby Czernichów, po zburzeniu go, przy zdobyciu przez Hornostaja, miał pozostawać całe lat 12 nieodbudowanym. W r. 1623 dopiero Zygmunt III nadał miastu temu prawo magdeburskie a za herb św. Władysława, w zbroi rycerskiej, chorągiew trzymającego, uposażając je zarazem znacznym obszarem ziemi, tak w pobliżu, jak i dalej w obrębie ststwa. Posiadał też Czerniehów, położony w mocnej z natury pozycyi u ujścia Stryźnia do Desny, zamek obronny. Nie mniej klasztor dominikanów później katedra borysohlebska, przywilej fundacyi którego był następnie w r. 1635 zatwierdzonym Vol. leg. , III, f. 884. Wskażemy tu przy okoliczności, iż pod względem wyznaniowym wwdztwo czernichowskie zależało nie od Kijowa lecz od Smoleńska, nietylko wyznawcy obrządku łacińskiego, lecz i greckiego nawet, starożytne bowiem władyctwo czernichowskie dawno już było zanikło, archiepiskopia zaś powstała dopiero później. Wykazu szczegółowego włości ststwa czerniehowskiego nie posiadamy, spotykamy jednak jako do jego obrębu należące na rz. Zanikłaju Wielką Wieś, bliżej źródeł, oraz Terechówkę i Łopatyn niżej nieco; na Stryźniu Roiszcze; na Biłousie Biłous, Żołwinkę i Huszczyn; na dolnym biegu tej rzeki, bliżej Czernichowa, podobnie posiadłość dominikanów Kijenkę. Na górnym zaś biegu Biłousa leżą Jurjewka, Koszówka, zaś przy dopływie jego Byczałce Rutka, oraz Czortykowszczyzna Czernecczyzna, należące, po Piotrowskich, do Rzeczyńskieh. Położony u wierzchowiska niemal Stryźnia Sebereż w stanie Kołohorodnym, Wsi Wielkiej i Małej na Zamhłaju i przy siedhskach Siereszkowie etc. i przy horodyszezu Rohoszczem Roiszczu na Stryżniu, nadany został 1645 r. przez Władysława po Wieliskich, Piasoczyńskim. Po lewej stro nie Desny leżały Wibły, zamkowe zapewne, oraz I Kołczewka Sołtyków. Na południe od włości ststwa czerniehowskiego, na dorzeczu Desny i jej dopływów Kozła, ze strony prawej, oraz Łebedia z lewej, aż do samej Smoliuki i granicy kijowskiej resp. ststwa osterskiego, rozciągał się, na przestrzeni około 25 mil kw. , obwód słabiński. Obejmował on przeważnie dobra rodu Hraj znych, do których tu należą m. Słabin, bliżej ujścia Kozła, wyżej na Desnie po prawej stronie Szestowica, na Łebediu Zdwiź i Łukaszówka, na południu nieco Skoroniec, przy jez. Hrebniu. Położona nad rz. Smolinką Serednicę Seredynkę trzymali Ilińsey. Leżący po prawej str. Desny, u samego rubieźu osterskiego morowskiego Smolin ciążył chyba wprost do zamku czerniehowskiego. Na wschód dwóch powyższych obrębów czerniehowskiego i słabińskiego rozciągał się po dorzeczu Wereseczy, dopływu Desny, oraz po samej Desnie od rz. Berezny, w górę ku dorzeczu Mieny, obręb weroseeki, do 35 mil kw. obejmujący. Znaczniejszą część tego obrębu stanowią dobra Sołtyków, do których należą tu po prawej stronie Desny Błystanówka, na rz. Pulce a prawdopodobnie i w sąsiedztwie, na rz. Domnie dopł. Desny leżące Stolne; po stronie lewej, na samej Desnie, Kolczyn Kowczyn powyżej Awdyjówki, przez Orańskich trzymany i Sołtykowa Dewica grunt Dewicki, na starem horodyszczu przez Sołtyków wznowiona; nad rz. Wereseczą nadto Wereseez, starsza wśród innych osada; dalej ku wschodowi Brytauówka na uroczysku Stadnicy później Kazanowskich a jeszcze dalej, nad rz. Smoleźem, Ilińee i Komarówka. Oprócz powyższych osad należą jeszcze do Sołtyków gdzieś na Desnie o nazwach zanikłych Boezakowe sieliszcze i na Ozerynie Jeziorzany. Do leżącej niżej m. Weresecza Chybałówki występował 1660 r. z prawami wójt nieżyński Wasiutyński. Dalej, w stronę ku Nieżynowi, leżała, werkijewska maję1 tność Kazanowskich, którą składały m. Werkijewka, osadzone nad rz. Bogaezką dopł. Wereseczy przez Werkija, zkąd nazwa, Koszelówka Wielka i Mała, oraz Brytanówka chyba od Sołtyków nabyta; nadto, w pobliżu gdzieś o nazwach zanikłych bagna Wołoczkowskie i pasieki Sawińskie. Na wschód dolnego dorzecza Snowu ze Słabinem i rz. Berezny rozciągał się obręb mieński, ogarniający, na przestrzeni jakich 40 mil kw. , dorzecze Mieni z prawej strony Desny, z lewej zaś bieg Berezy i dolnej Borzny. Zachodnią smugę tego obrębu, po obydwu brzegach Desny, zajmowały dobra Hraznych, mianowicie Usznia na Desnie grunta Uszańskie, Dubrowka, nieopodal ujścia Mieni, oraz las Czomorowski na rz. Djaheni, nadto Wołowica przy ujściu Berezy i Stepanówka nad jez. Woroną. Wyżej nad rz. Djahową dopł. Mieni położone Wołoskowice trzymali Sołtykowie. Znaczniejsza część obrębu, ogarniająca włość miedską, należała do Kazanowskich, od których nabyli ją Kisiele. Wchodziły w jej skład m. Miena nad rz. tejże nazwy, Kisielówka wyżej, widocznie przez Kisielów osadzona, Maksaki nad Desną, gdzie 1642 r. kasztelan kijowski Adam założył monaster czerneów, któremu nadał po lewej stronie tej rzeki leżące s. Ohołmy nad Berezą, Krasnystaw na Doczy, Jeduty na Wołoznie i dalej ku wschodowi Pralniki Pracze, w leśnych ostępach ukryte, a tak. klucz zadeseński czy krasnostawski stanowiące. Wyżej Maksaków na Desnie leżały Kukowicze, w skład włości mieńskiej podobnież wchodzące. U ściany wschodniej obrębu wereseekiego a na południu włości mieńskiej jej klucza zadesneńskiego roztacza się na dorzeczu Borzny aż do jej wierzchowisk, . zajmując obszar około 40 mil kw. , obręb borzneński. Ognisko onego stanowi m. Borzna, założone przez podkom, nowogródzkiego Wyszła. Do znaczniejszych zaś osad należały tu Konaszówka niżej m. Borzny u spływu rz. Borzny z Doczą, nad rz. Łahorówką Olenówka i Zahorówka, nad Pliska Pliska w posiadaniu Kossakowskich, pierwej zaś Wizgerdów Jackowiczów. W tym też obrębie znajdują się; Bachmacz u źródeł Borzny Wiśniewskich, Horodyszcze i Docz na wierzchowisku Doczy. U rubieżuzaś krasnostawskiego, na Doezy podobnież Wysokie Straszów, lecz nabyte widać przez Adama Kisiela, kiedy je też nadał monasterowi moksakowskiemu. Najbardziej ku południowi wysuniętą krawędź powiatu czerniehowskiego, pomiędzy pozostałe przy Kijowie dziedziny, stanowi dorzecze górne Ostrza. Tu, poczynając od ściany zachodniej, do której przytykają włość mryńska ks. dominikanów czerniehowskich i królewska Nosówka, trzymana ostatniemi czasy przez Ad. Kisiela, mamy przed sobą naprzód ststwo niźyńskie. Niżyn Nieżyn, wznowiony na horodyszczu po starożytnym Unienieźu, nad rz. Ostrzem, otrzymał r. 1624 od Zygmunta III obszar ziemi, dokoła którego rubieże zostały zakreślone w sposób następny poczynały się one u rz. Dziewicy, dzielącej go od Nosówki, a po przekroczeniu rz. Ostrza, mijały błoto Płoskie, zmierzając ku wierzehowiskom Smolanki, zkąd zwróciwszy się na wschód, szły naprzód suchodołem do Berezowej rzeczki, a dalej przez rz. Bybiec do horodyszcza Zejwołoźa Siwołoźa, Wsewołoźa staroźyt. ; ztamtąd załamywały się ku południowi, przekraczały mimo Pieczylesów po raz drugi Ostrz i spadały na rz. Cliimówkę dopł. Kropiwny, dotykającą gruntu Dorohińskiego; poezem po przez rz. Kropiwnę, mimo Rźawiec i Obsirówki zawracały do tychże dwóch Dziewie, zkąd się granica poczęła, t. j. do punktu. Zadnieprze gdzie po spływie dwóch mniejszych strumieni, biegła już do Ostrza wzmożona Dziewica dziś Nowy Potok jednem korytem. W r. następnym 1625 otrzymał też Nieżyn prawo magdeburskie Wkrótce po owem nadaniu powstały na tym obszarze Wołodkowa Dziewica później Nowy Potok, przez Wołodkiewicza osadzona, nad rz. tejże nazwy; nad rz. Kropiwna Tałałajówka trzymana przez Bakowskich, Kropiwna, Siniaki; nad Ostrzem, powyżej Niżyna, Perejasławka z Burkowka nad Rybcem, w posiadaniu Siniawskich, Kruty, Kahorłyki, Peczy Peczylesy, oraz Horosze Ozero nad jeziorem tegoż miana. Po za obrębem już wyżej wskazanych granic widzimy I jeszcze w stronie wierzehowisk Ostrza Ombysz, posiadłość Uhornickich, z monasterem czernic, oraz Iwangród, na miejscu Iwanhorodyszcza Raców; u wierzchowiska zaś Dziewicy Łosie Głowy późn. Łosinówka, nadane 40 włók 1627 r. przez królewicza Władysława Małachowskim, po których wzięli to Czyże i Wiśniewscy, od tych ostatnich zaś, oraz Bielkiewiezów, posiadaczy drugiej części Łosich Głów, nabyli je Uhomiccy i potem zapisali monasterowi ombyskiemu. Do obrębu niżyńskiego, ogarniają, cego tedy co najmniej 35 mil kw. , wypada zaliczyć i wązki skrawek na górnym biegu Udaj u, gdzie znajdowały się Krupiczpol i Dordhinka Kossakowskich, którzy w sąsiedztwie posiadali jeszcze grunta między Choma, Chinówką, i Kropiwna dopł. Ostrza. Dorohinka munitum oppidum et Udai dextram Cellaryusz, nadana została Kossakowskim przez Zygmunta III, Krupiczpol nabyli widać później 1638 r. . Co zaś do samego Niźyna, to był on u schyłku drugiej ćwierci XVII w. miastem dość już znacznem i posiadał klasztor ks. dominikanów, którego przywileje fundacyjne były jeszcze 1635 r. zatwierdzone Vol. . Przechodząc do powiatu nowogródzkiego winniśmy naprzód zaznaczyć, iż posiadamy danych geograficznych, cnego dotyczących, daleko więcej niż dla powiatu czerniechowskiego. Przyczyna zaś tego zupełnie przypadkowa. Oto bardzo znaczna część tego powiatu, przy rozdawaniu ziemianom pustyń siewierskich do osadzenia, na prawie lennem, dostała się możnej rodzinie Piasoczyńskich Aleksandrowi, kaszt, kijow, i stścio nowogród. , którzy teź istotnie położyli wielkie zasługi w sprawie podniesienia nowozdobytej po rozejmie dywilińskim krainy. Pamiątka pracy ich zabiegliwej, oraz faktycznych wyników takowej pozostała w archiwum tego domu, którego przeważna, zdaje się, część na szczęście ocalała. Co więcej, zanim z czasem stanie się ono bardziej udostępnionem, już i dziś znane sa odpisy z pewnych, niepośledniej wagi, znajdujących się w niem dokumentów. Pomiędzy innemi odpis wykazu dóbr zadnieprskich Piasoczyńskich, przedstawionego komisyi warszawskiej 1668 r. , a zawierającego materyał bardzo obfity. Choć i tu nie bez braku mianowicie w wykazie owym, sporządzanym w oddali czasu i miejsca, przy wyszczególnianiu osad we włościach, poplątano je niemało, co zmusza do mozolnych sprostowań; nadto sporo tam nazw, nietylko zanikłych ale i przekręconych może. Podamy przecie i takowe, w niepłonnej nadziei, że specyalni badacze Siewierszczyzny w tej epoce, a przed innymi obecny prezes towarzystwa Nestora p. Aleksander Łazarewski, wątpliwości nam z czasem rozjaśnią. W powiecie nowogródzkim siewierskim przegląd rozmieszczenia włości rozpoczniemy podobnież jak w czernichowskim od północy, zatem od obrębu ściśle nowogrodzkiego, który właśnie zajmuje najbardziej wysuniętą ku północy i granicy starodubowskiej smoleńskiej krawędź powiatu. Obręb ten ogarnia dorzecze Desny, od ujścia niemal Sudości aż po za ujścia Małoteczy i Szostki, a więc obszar przerżnięty przez jej dopływy z lewej strony Znobówkę, Byezychę i Iwot w dolnym onego biegu, z prawej zaś Smiacz, po której teź stronie sięga on aż po za Rewnę, dopływ Snowu. Ogarnia więc powierzchnię 80 bez mała mil kw. Ogniskiem tu środkowem jest sam Nowogródek nad Desną, stolica powiatu, lecz oddany zaraz po układzie polanowskim 1634 r. , razem z całą włością starostwem, na dziedzictwo Piasoczyńskim. Były tu dwa klasztory ks. dominikanów, założony natychmiast po rozejmie dywilińskim 1619 r. , lecz r. 1632 przez sąsiadów zburzony i odnowiony dopiero po r. 1634, oraz jezuitów, wzniesiony przez Piasoczyńskich. Przywileje fundacyjne zatwierdzone zostały dla pierwszych r. 1635. leg. , III, f. 884, dla drugich zaś 1647 r. , f. 132 Starożytny monaster św. Spasa zburzonym został jeszcze przy oblężeniu Nowogródka przez Samozwańca 1604 r. , po rozejmie dywilińskim czerńey opuścili rumowiska, dobra zaś monasteru zostały oddano klasztorom dominikanom głównie. Czy Zygmunt III obdarzył Nowogródek prawem magdeburskiem pewności nie ma. Do włości nowogródzkiej Piasoczyńskich dziedzicznej jakoby chociaż właściwie stanowiła ona starostwo, należały w tym obrębie, oprócz miasta Koman, tuż poniżej nad Desną, Iwot nad rz. Iwotem, Biryn wyżej przy ujściu rz. Torkni, Oczkin na Desnie samej, Porochon na wierzch. Znobówki, a nadto Oleszkiewicze, Straczów, Nowosiółki, Żornów i Harapowicze, lecz to już chutory chyba, których nazwy następnie zanikły. Oprócz tych dóbr dziedzicznych znajdowały się jeszcze w tym obrębie osady, należące do włości na prawie lennem przez tychże Piasoczyńskich trzymanych. Takiemi są Korki na Desnie, poniżej Komani, Pajewszczyzna Pajewka dalej ku zachodowi, nieopodal nad rz. Małoteczą, Stachórszczyzna, pamiątka imienia po dzielnym Zadnieprze osadcy Piasoczyńskieh Stachórskim. Po lewej zaś stronie Desny Znob na Znobowce, niżej nieco nagruncie znobskim, , osadzona przez kozaka Mefoda, Sy bilo wyżej na tejże Znobowce i Romaszków; na rz. Byezysze Chiłezyce przez Chilkiewicza, , sługę Piasoczyńskieh, założone, nad rz. Świd dopł. po przedniej, Krywonosówka, na Desnie samej, niżej ujścia Szóstki Sobycz. Posiadały w tym obrębie niemałe też dobra i obydwa klasztory nowogródzkie, powstałe przeważnie na gruntach naleźąjcych poprzednio do monasteru spaskiego, a które następnie, po ruinie, wróciły w znaczniejszej części do odnowionego monasteru. Lecz po za Domotkanowem i Pohrebkami, osadami dawniejszego pochodzenia, leżacemi tuż w pobliżu miasta, jedna po prawej a druga po lewej stronie Desny, które napewno stanowiły posiadłość ks. dominikanów, odnośnej przynależności innych znanych dóbr duchownych wykazać nie potrafimy. Ihnatówka chyba, na Desnie, poniżej ujścia Małoteczy, sądząc z nazwy, przez ks. jezuitów była założona, a zdaje się do nich należało i całe dorzecze Łoski, zamykające od południa, po prawej stronie Desny, obręb nowogródzki, zazem z Loską, Lanka i Studenką; ich też były Berezki, Ogółem zaś biorąc, wśród dóbr duchownych, oto przypadające na ten obręb po prawej stronie Desny Horbów, starszej daty 1552 r. osada, Czułatów, Dechtiarówka, Kudłajówka, wszystkie na południe od miasta; po lewej zaś Hłazow 1620 r. nad rz. Byczyehą, Ołtar niżej nieco, Swierż, nad rz. tejże nazwy. Z drobniejszych ziemiańskich posiadłości w tym obrębie zaznaczyć się dadzą po lewej stronie Desny Czyliin nad rz. Świdą, osadzony przez Śtan. Dragomira, a zapewne i Zychów, nieco wyżej leżący; po prawej zaś Juchnów nad samą Desną, poniżej Nowogródka i Komania, Wrońskich. Mizin Sołowijów czy Sołomijów, potem Karskich. Do tego obrębu nakoniec zaliczyć wypada i włość żadowską trzymaną na prawie lennem przez Piasoczyńskieh, jądro której znajdowało się na dorzeczu Rewny resp. Rwańca, do1 pływu Snowu. Leżą tam właśnie Zadów, Pohorelce i Maszew. Lecz nadto w akcie odnośnym komisyi warszawskiej 1668 r. widzimy poi dane, jako należące do włości żadowskiej, Piasoczyńskieh 12 osad, chutorów może, o mianach zupełnie chyba zanikłych. Gdzie osady te znajdowały się bo w leżącej o miedzę smoleńskiej starodubowszczyznie śladów ich nie znać oraz i w co się zamieniły ich nazwy, rozstrzygnięcie tego zostawiamy miejscowym badaczom i znawj com, którym tu nomenklatury owych zagadko1 wych osad wymienimy. Oto one, Buczyn, Tarszyce, Pawszeńsk, Rojatycze, Horbackie, Przyborsk, Lubecz, Lwowszezyzna, Naroby, Malkowszczyzna, Kobeein. Na południowschód obrębu nowogródzkiego rozciągał się, na powierzchni 60 mil kw. z górą, aż do rozgranicza putywlskiego nad rz. Klewenią dopł. praw. Sejmu i po za Sejm nawet, obwód głuchowski. Ogarniał on wtedy górny bieg Iwotu dopł. Desny ze Swiesą, całe dorzecze Jesmani dopł. Sejmu, a nadto wierzchowiska Szóstki i Rjetu, dopł Desny. Środkowe ognisko onego stanowił Głuchów Hłuchów nad rz. Jesmanią i Berezą, warowne miasto, na staroświeckiem horodyszczu przez Piasoezyńskich wznowione. Do włości głuchowskiej, aa prawie lennem przez nich trzymanej, należały w tym obrębie, oprócz samego. Nowym Ostrorogiem zwanego, miasta na rz. Kleweni, nad granicą putywlską, Swarków, Chołzówka, Wołokityn; nad Jesmanią, poniżej Głuchowa, Wiktorów i Koczerhy; nad Worhłą Zazezki, Worhła i Litwinowieze; nad Sejmem, po lewej stronie, u samej granicy, Chyżki i Staryki, zaś po prawej Kamień Mytyn, Bożek, m. Lubitów, Nowosiółki, Ozarycze, Zabłotów; ztąd na północ nieco Spaskie pole, a na północowschód Loknia i Pohrebki; bliżej Głuchowa Śleporód nad rz. Werbówką, Czartowszczyzna Czortoiyhy nad rz. śliwką jak i Zemlanka. W pasie zaś północnym obrębu do włości głuchowskiej Piasoczyńskieh należą Woroneż nad Osotą dopł. Desny, który zaledwie począł osiadać tylko; wyżej nad rz. Szóstką Krupiee, Łokotki, Maków, Sabiezew; nad Swesą Kniaźyee; bliżej Kleweni Boezewka. Lecz oprócz owych, powyżej wskazanych osad, znajdujemy w wykazie 1668 włości głuchowskiej b. dóbr Piasoczyńskieh nadto niemało nazw zanikłych, mianowicie Worów, Kozicinka, Szuleszów, Bytowskie, Czołhuzy, Ryczewo, Byleez, Targowica, Zadorowskie, Soszcze, Baszurów, Podkamiemie, Marehowa. Obok Piasoczyńskieh mieli tu swe posiadłości, chociaż drobniejsze już, i inni też jeszcze ziemianie oraz klasztor ks. dominikanów nowogródzkich. Tak do Roztopezów należała cała północna krawędź obrębu nad rz. Iwotą, gdzie widzimy, nadane im przez Władysława dobra Klin Stary póżn. Janpol i słobodka Klińska, nad rz. Studenkiem, Kojakowicze nad tąż rzeką; nadto pustoszę Chocieszyn, Horodecka, Hłuszyea. Pustohorod na rz. Swesie trzymali Miehnowscy, Jesmań nad rz. tejże nazwy, Jagnięcy, Berezę nad rz. Bereżą, Osińscy, Studenek nad Klewenią, Ossolińscy. Niżej zaś Głuchowa, na dorz. Jesmani, Nekrasze dzierżyli Boguccy, Szczerby przy Werbowce Pescy, Dunajec, nad rz. tejże nazwy, ciż i Łuszczewscy, Uzdycę, przy rz. tegoż miana, ci ostatni, Jarosławiec na wierzch. Worhły osadzili Jarosławscy, Zimno Ziemin ku południozachodowi nieco trzymali Głogowscy, do których nadto Horyczów należał. Ks. zaś dominikanie nowo Zadnieprze grodzcy posiadali tu Bystryk i Tulihołow na rz. Rjecie, Obłożki nad rz. Rakitą. , Połoszkiprzy Werbowce, ułanów nad Łokcią, a nadto na gruncie ułanowskim, przez osadźców Jastrzębskiego i Suchodolskiego założone Jastrebszczyna i Suehodolszczyna. Na zachód obrębu głuchowskiego a na południe od Nowogródka rozciągał się, na powierzchni 40 mil kw. z górą, po obydwu stronach Desny i jej dopływu Rjetu, w dolnym onego biegu, obręb koropski. Krawędź południowa togo obrębu, po lewej stronie Desny przeważnie, stanowi sama włość koropska dział nowomłyńskiej względnie, zostająca w posiadaniu Piasoczyńskieh. Wchodzą; do niej, oprócz, m. Koropu nad Desną na horodyszezu starożytne1 go Ghorobra, prawdopodobnie założonego, oraz miast Rożdestwennego i Korylska dalej, ku południowi nieco, na dorzeczu Nakotu Byłka Byłocz, na wierzchowisku tejże rzeki, Ałtynowka bliżej Sejmu; nad Desną niżej Koropu, Rybotyn, Sochazze, na południe od nich Chrystowszezyzna, na wschód Koropu Dobrotów. Nadto znajdujemy w wykazie 1668 r. zaznaczone Napień, Studeniec, Batkowskie, Czudynowo, Bezobrazowo, Korzeniowe i in. , których nazw dziś już nie spotykamy, że zanikły istotnie lub przekręcone tylko. Po prawej stronie Desny posiadali Piasoczyńsey w tym obrębie nie mniejszą, od poprzedniej włośc, która w wykazie 1668 r. , niewiedzieć dla czego, nazwę kniaźyckiej nosi. Na obszarze tej włości, sięgającej aż granicy obrębu nowogródzkiego, znajdujemy, poczynając od północy Pakoszyee w dorzeczu Loski dopł. Desny, nad rz. Hołowesną Jaruchy i Kryszki, nad rz. Bohaczką m. Ponornicę i, na południe ztąd Rychłowski ostrów, na północ Andrejewkę i Chłopenniki. A oprócz tych, w wykazie 1668 r. jeszcze Lipki, Mikulszczyznę; Ostrów Opiatowski Obtów, Byłocz, Warwińsko, Łabanówkę, Pruski alias Olizarów, Nowyki, Sielim, Byków, zanikłe chyba. Pomiędzy powyzszemi lennemi posiadłościami Piasoczyńskich roztaczały się wyżej nad Desną ku Nowogródkowi drobniejsze dobra ziemiańskie. Tak zaraz naprzeciw Koropu, po prawej stronie Desny Błonie Obołoń, Horodyszcze, Sawenki oraz na północ nieco Hlinna alias Budyszcze należały do Roztopczów, którzy też trzymali Klin etc. w obrębie głuchowskim; nadto między ich dobrami spotykamy jeszcze Tahanów jakiś. Wyżej nad Desną, Radyezew Sołowijów czy Solomijów, trzymających też Mizin, a jeszcze wyżej, pod Mizinem, Psiarówka Psarowszczyzna Petrykowskieh, do których też należały Choroszki. Po lewej zaś stronie, idąc od Koropu w górę nad samą Desną naprzód m. Rajhorodek Załęskich; dalej w dorzeczu Rjetu m. Królewiec nad rz. Swidną, osadzony przez Szcz. Wyszła, poniżej której to osady cała włośc należąca do Wyszlów, jakową składały Reutyńce, Obtów, Pohorełówka z lewej strony Rjetu, nad rz. Osotą zaś Łuczniki, Czaplijówka i Kliszki, których grunta dotykały już obrębu nowogródzkiego. Zachodnią ścianę powiatu nowogródzkiego stanowił obręb sosnicki, ogarniający całe dorzecze Ubiedzi po prawej stronie Desny oraz dolny bieg Sejmu i Nakofu po lewej; co zajmowało powierzchnię więcej niż 40 mil kw. Sama włość Sośnicka zostawała w posiadaniu Piasoczyńskich. Należały do niej, po prawej stronie Desny m. Sośnica, nie opodal ujścia ubiedzi, wyżej nieco Ławy, jeszcze wyżej na samej Ubiedzi Rudnia, niżej Bohdanowo, nad Pieslą Uście Małe, nad Desną zaś Jaklicze Niższe i Wyższe, Zmietniów i Koniatyn. Po lewej stronie Desny m. Uście Wielkie, wyżej m. Nowe Młyny; nad Sejmem Piekarów i Piekarowska słobodą, oraz Kosturów Stary i Kosturowska słobodą; nad Desną, wyżej ujścia Nakotu, Sieniatyńce, na południe Nowych Młynów Hołoniewska Hołoweńka. Nadto spotykamy w wykazie dóbr Piasoczyńskieh z 1668 r. przy Sośnicy Krasnosiółkę, Zrodki, Iwanicze, Kiwenowszezyznę, Kozów, Rachmanów, Poselskie, Bosurów, Mikulin, Wołki; przy Nowych Młynach zaś Niedźwiadkę, Werekin, Tekowice, Chorycę, Skłakowszczyznę, Terebińsk, Osman, Zanikało, Lepki, z których to nazw niejedna przekręcona widocznie do niepoznania. Z dóbr duchownych w tym obrębie znamy tylko Spaskie sosnickie, własność niegdyś monasteru spaskiego w Nowogródku, po upadku zaś onego, prędzej ks. dominikanów tamecznych niż jezuitów. Między zieraiańskiemi zaś dobrami drobniejszemi znajdujemy Kozlenicze na Ubiedzi Budę Kozlenicka Osuchowskich, potem 1646 r. Kijowskich, oraz Szabalinów, po lewej stronie Desny, powyżej Nakotu, Pęskich. Południową krawędź powiatu nowogródzkiego tworzy obręb baturyński. Zajmuje on lewą przeważnie stronę Sejmu, z dopływami onego Nakotyłówką i Jezuczem, ogarniając zaciśnięty między rubieże putywlski moskiewski, remeński kijowski i niżyński czerniehowski, obszar nie przechodzący 25 mil kw. To też zawiera on w sobie dwie tylko włoście baturyńską i konotopską, powstałe na pustoszy nadanej z czasem po 1634 r. przez Władysława kanclerzowi Jerz. Ossolińskiemu, a które miały wejść następnie przez jogo córki pierwsza włość w dom Lubomirskich, druga Kalinowkich. Baturyn sam wcześniej przecie nieco, jeszcze przed nadaniem Ossolińskiemu, został założonym bo w r. 1625 z polecenia Zygmunta III. Wykonał je Maciej Stachórski, umocowany Aleks. Piasoczyńskiego, ststy nowogródzkiego, do którego z urzędu należało osadnictwo nowozdobytych pustyń p. Edw. Rulikowski Jan Stachórski w Dz. Warsz. , 1855 r. , nr. 257 263. Nazwę swą Zadnieprze Baturyn otrzymał gród ten najprawdopodobniej od uroczyska podobnego miana nad rz. Sejmem, ktore to miano przypominało jakiegoś Batura, przezwisko zbyt pospolite w świecie turańskim, a w tym razie może sewruka jakiego. Potrącamy o to mocniej, gdyż jeszcze w art. pod wyrazem Baturyn t. I, 118 pokutuje ostatni już jakby odgłos, wielce rozpowszechnionej choć niedorzecznej legendy, źe to niby król Stefan jeszcze założył to miasto i na stolicę etc. etc. hetmanów wojska zaporozkiego je przeznaczył. A którą, to, jeśli nie stworzył, to podniósł wysoce, autor znanego a długo branego na seryo, fantazyjnego małorossyjskiego pamfłetu, nosząjcego tytuł Hist. Rusów. Do włości baturyńskiej należały osady Obmoezew niżej nieco miasta na Sejmie, na południe zaś na drobnych dopływach onego Trościanka, Palczyki, Mitczenki i Krasne. Bo konotopskiej zaś oprócz m. Konotopu, które później znacznie od Baturyna po 1634 r. powstało nad rz. Jezuczą, tylko Fopówka na rz. Nakotyłówee oraz Uścianka, a pewnie i Sosnówka, założona przez podst konotop. Sosnowskiego w pobliżu horodyszeza starożytnej Targowicy. Na zamknięcie powyższego przeglądu dodamy, iż w braku dat dotyczących ludności osad wwdztwa czerniehowskiego w rozważanej epoce, moglibyśmy przytoczyć, dla pewnych z nich przynajmninj, cyfry dymów etc. z blizkiego roku 1654 następnej połowy w, XVII jakie znajdujemy w t. Akt. J. i Z. R. ; ale cóż cyfry te powstały w popisie sporządzonym przez nowe władze jako wyraz statystyczny zmienionego już po wybuchu 1648 r. poprzedniego stanu rzeczy. Po wypowiedzeniu posłuszeństwa Rzpltej, w następstwie wybuchu kozackiego 1648 r. , i wytworzeniu się na przestworach Ukrainy nowego, na podstawie wyłącznie wojennej opartego, porządku rzeczy, zanikły na Zadnieprzu dawne przedziały województw, powiatów i obwodów. Na ich miejscu powstały pułki. Zaznaczono ich, przy popisie 1654 r. aż 9 na Zadnieprzu, z których dwa jednak, z ogniskami po prawej stronie Dniepru. Podamy tu wykaz wchodzących w skład każdego z nich osad; nie tyle wszakże dla wskazania do jakiego stopnia nowy ten układ administracyjnowojenny opierał się o układ poprzedni starostw i włośei, ile dla dopełnienia niejako braków poprzedniego naszego przeglądu. W wykazie tym bowiem mamy wyszczególnione miasta i miasteczka, które już i przed wybuchem istniały przecież. Oto więc sam wykaz pułków zadnieprskieh 1654 r. , po czynając od strony Zaporoża i posuwając się ku Starodubowskiej Smoleńszczyźnie p. Wład. Budanow, w Kij. Star, , 1888. Naprzód pułk czerkaski obejmował, oprócz Czerkas i Moszen po prawej stronie Dniepru, na Zadnieprzu mm. Domontów, Pieszczane, Złotonoszę, nadto jeszcze 9 większych osad. Do półku półtawskiego zaliczone zostały miasta Półtawa, Hadziacze, Wepryk, Zieńków, Raszówka, Lutenka, Borki, Bohaczka, Bałaklijka, Opuszuiańskie Oposznia, Czerkaskie Czerkasówka, Kuzemin, Sanźarów Stary, Kobylak, nadto 6 słobód Białocerkowce, Burki, Reszetyłówka, Kotelwa Zaworskiego, Bielsko, Sanźarów Nowy, oraz mstko Kowalowka i m. Podolsk; Krzemieńczuk wtedy do pułku ezehryńskiego pociągano. W pułku mirogrodzkim znajdowały sią miasta Mirogród, Łubny, Łoehwica, Seńcza, Komysznia, Krasnopole, Zygmuntów, Choroł, Hlińsk, Romów, Śmiałe, Konstantynów; nadto mstka Kreski i Piski, oraz Baranówka i Ghomutec. Pułk kropiwieński obejmował miasta Kropiwnę, Irklej, Piratyn, Czernuchy, Jabłonów, Orźycę, Źurawkę, Kurynkę, Horodyszcze. Do pułku perejasławskiego nałeźały miasta Perejasław, Gielmazów, Jahotyn, Byków, Berezań, Basań, Baryszówka, Boryspol, Woronków, Hoholew, Krukpole. W pułku przyłuckim miasta Przyłuki, Monastyryszeze, Halica, leżnia, Perewołoczna, Warwa, Srebrne, Krasny, Holańce, Korybutowo. Do pułku kijowskiego przydzielono na Zadnieprzu Browary, Rożówkę, Ostrz, Karpiłówkę, Kozielsk, Bobrowice, Zaworycze. Do pułku czerniehowskiego wchodziły miasta Czerniehów, Słabuń, Siedniew, Lubecz, a pewno Borezna, Miena, Sośnica etc. W składzie pułku niżyńskiego nakoniee znajdowały się miasta Niźyn, Sołtykowa Dewica, Oliszewka, Kozary, Mryn, Nosówka, Kobyżca, Wołodkowska Dewica od ściany zachodniej; ku wschodowi zaś Siwołocz, Borzna, Iwanhorodek, Bachmacz, Nowe Młyny, Baturyn, Bożestwenne, Królewiec; a dalej Głuchów, Nowogródek Siewierski; a nawet smoleński Starodub ete. Po ostateeznem odpadnięciu Zadnieprza mocą układu andrusowskiego 1667 r. , ustalił się tam wcale odmienny porządek co do ilości nawet pułków i terrytoryalnego wzajem ich stosunku. Ale to już wkracza w dziedzinę Małorossyi, powstałej na owym wyosobnionym dziale Ukrainy. Aleksander Jahlonowshi, Zadniestrze, inaczej Tłuste pasze. Tak lud nazywa okolicę między Karpatami a prawym brzegiem Dniestru, od źródeł tej rzeki aż po ujście pot. Tłumaekiego. Zadniszówka al. Zadnieszówha, wś, pow. skałacki, 18 kim. na płn. wsch. od sądu pow. w Skałaeie, tuż na płd. zach. od Podwołoczysk, nad pot Samcem, ddopł. Zbrueza, przy linii dr. źel. Karola Ludwika. Własn. wiek. ma roli or. 84, łąk i ogr. 213, past. 16, lasu 71mr. ; wł. mn. roli or. 104, łąk i ogr. 96, past. 139, lasu 2 mr. W r. 1890 było 263 dm. , 1938 mk w gm. , 3 dm. , Zadnieprze Zadobryno Zadobrycze Zadobrówka Zadoje Zadol Zadole Zadolińce Zadolze Zadomla Zadońsk Zadobrzanka 18 mk. na obszarze dwór. 884 rz. kat. , 784 gr. kat. , 268 izrl. ; 1113, 804 Rus. . Par. rzym. kat. ffKaczanówee, gr. kat. w Staromiejszczyznie. We wsi jest szkoła 1 klas. Lu. Dz. Zadobrówka al. Zadobriwka, wś, pow. czerniowieeki, ma cerkiew paraf. gr. nieun. , sąd pow. , par. katol, i urząd poczt, w Sadagórze odl. 5 klmi. Gmina ma 801 mk. , obszar większej własności 34 mk. Zadobrośc, dobra, pow. czerykowski, dziedzictwo Hołyńskieh, ma wraz z Krzyczewem 1588 dzies. 307 roli, 274 łąk, 784 lasu. W dobrach gorzelnia i 3 młyny wodne. Zadobrościańskie, jezioro, pow. czerykowski; rocznie pojawia się około 100 pudów szczupaków, linów i karasi. Zadobrycze, wś nad rzką Zadobrzanką, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jakszyee, par. praw. Bohuszewicze, 3 osady, cerkiewka mogilna; odl. o 25 w. od Ihumenia. Zadobryno, obręb leśny nad rz. Szezarą, na płd. krańcu pow. nowogródzkiego, w okolicy wsi Tuchowicze, niegdyś własność jezuitów nieświeskich, od r. 1775 Potockich, przy dom. krzywoszyńskiem. A. Jel. Zadobrzanka, Zadobranha, rzeczka, w pow. ihumeńskim, w obrębie gminy Jakszyee, zaczy na się za wsią Lada, przecina trakt poczt, ihumeńsko jakszycki, płynie pod wieś Zadobrycze i o parę wiorst za nią, połączywszy się z rzeką Husaczok, daje początek rzece Usie, dopływu Usy berezyńskiej. Długość biegu puszczami około 2 mil. A. Jel. Zadobrze, wś, pow. kozienicki, gm. i par. Jedlna, odl. od Kozienic 20 w. , ma 19 dm. . 81 mk. , 276 mr. włośc, i 15 dwór. Wchodziła w skład dóbr Jedlna. Zadoje, wś skarbowa, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , parafia i dobra skarb. Dusiaty, o 38 w. od Nowoaleksandrowska. Zadole 1. al. Zadoły, wś, pow. wieluński, gm. i par. Skomlin, odl. od Wielunia 15 w. , ma 3 dm. , 24 mk. 2. Z. , pow. olkuski, gm. Rabsztyn, par. Olkusz. 3. Z, folw. , pow. miechowski, gm. Nieszków, par. Słaboszów. 4. Z. , os. w dobrach Kalina, pow. miechowski. 5. Z. , wś, pow. nowoaleksandryjski, gm. Opole, par. Kluczkowice. Zadole, folw. , pow. połocki, 98 dzies. , własność Michiejewych. Zadole, os. do wsi Wrzawy, w pow. tarno brzeskim, ma 13dm. i75 mk. 39 męż. , 36 kob. , leży na lew. brzegu Sanu, na płd. wsch. od Wrzaw, między os. Czekaj płn. a wólką Sado wie płd. . Mac. Zadolińce, grupa domów na obszarze dwór. Żukowa, pow. cieszanowski. Zadolze, jezioro, pow. piński, na Zarzeczu, gm. Kuchecka Wola, należy do dóbr Zadołże Czarneckich, 2 w. długie, około 1 2 w. szerokie. Zadołie, wś i dobra nad jez. t. n. , pow. piń ski, na Zarzeczu, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Kuchecka Wola, par. praw. Kuehcza, par. katol. Lubieszów, o 90 w. od Pińska. Wś ma 28 osad; dobra, własność Czarneckich, około 118 włók. Z. były niegdyś dobrami królewskiemi, oddane przez Zygmunta Starego królowej Bonie. Królewszczyznę tę od XVIII w. posia dają Czarneccy. Miejscowość nizinna, leśna, rybołówstwo. A. Jel. Zadomla, wś i folw. nad bezim. dopł. Usiaży, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Ostroźyce, o 25 w. od Mińska, ma 12 osad; miejscowość dość leśna. Folw. , przeszło 1 2 włóki, własność Korzonów. A. Jel. Zadońsk, mto powiat, gub. woroneskiej, pod 52 23 płn. szer. a 56 35 wsch. dług. , na lew. brzegu Donu, przy ujściu rzki Teszewki, odl. o 84 w. na płn. zaeh. od Woroneża, przy szosie tulskoworoneskioj, w 1861 r. miało 693 dm. 35 murów. , 6897 mk. obecnie 9753 mk. , 4 cerkwie, monaster męzki, 149 sklepów, 3 szkoły powiatowa, ludowa i parafialna, szpital, dom przytułku. Do mta należy 518 dzies. Dochód w r. 1862 wynosił 4323 rs. Handel i przemysł nieznaczny. W 1861 r. było tu 342 rzemieślników 87 majstrów i 8 niewielkich zakładów przemysłowych, produkujących za 4395 rs. Targi odbywają się dwa razy tygodniowo, jarmarki zaś 3 do roku. W miejscowości zajętej przez miasto wzniesiono w 1627 r. cerkiew, przy której powstał wkrótce monaster a następnie słobodą, zwana Teszewską. Przy utworzeniu namiestnictwa woroneskiego w 1779 r. słobodę tę przezwano Zadońskiem i naznaczono na mto powiatowe. Zadoński powiat zajmuje północny zakątek gub. woroneskiej i podług Schweizera ma 45, 6 mil al. 2209 w. kw. Powierzchnia powiatu na lewym brz. Donu przedstawia równinę, poprzerzynaną głębokiemi dolinami rzek, uchodzących do Donu i Woroneżu. Wogóle nosi charakter stepowy. Gleba przeważnie czarnoziemna, urodzajna; miejscami znajdują się przestrzenie piaszczyste. Pod względem geognostycznym występują obnażenia wapienia formacyi dewońskiej. W płn. części powiatu spotyka się, w niewielkiej zresztą ilości, ruda żelazna. Zachodnią część powiatu zrasza Don, przybierający Łubnę, Studeniee, Rohoznię, Teszewkę, Repiec i Gniłuszę. Rz. Woroneż oddziela powiat zadoński od gub. tambowskiej i przybiera od praw. brzegu rzki Olszankę, Griaznowkę, Olchowkę, Sińkę, Mieczok i Łazowkę. Nieznaczne jeziora znajdują się w dolinie Donu, błota zaś nad Donem i Woroneżem. Lasy zajmują 57500 dzies. , t. j. 25 ogólnej przestrzeni w tem 20693 dzies, lasów skarbowych. W 1860 r. było w powiecie 96227 mk. , zamieszkujących 159 miejscowości 53 siół, 6 słobód, 87 Vsi i folw. i 13 Zadobrościańskie Zadobrośc Zadobrówka Zadobrze Zadorje Zadorawka drobnych osad. W t. r. było 55 cerkwi. Głó wne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo. Pod rolą; znajduje się przeszło 130000 dzies. , t. j. 56 ogólnej przestrzeni. Sieja głównie żyto, owies, dalej tatarkę i proso, w końcu pszenicę i jęczmień. W łąki powiat niezbyt obfituje, znajduje się pod niemi do 11000 dzies. , t. j. niecałe 5 ogólnej powierzchni, i dla tego też hodowla bydła stoi na niższym stopniu niż w innych powiatach gubernii. Ogrodnictwo i sadownictwo słabo rozwinięte, kwitnie natomiast pszezelnictwo. Przemysł fabryczny nieznaczny. W r. 1860 było 12 zakładów przemysłowych, produkujących za 130600 rs. fabryka sukna z prod. 9498 rs. ; 3 cukrownie z prod. 13983 rs. , 7 gorzelni i 1 fabryka krochmalu. Zadorawka, karczma na obszarze dwór. Szwajkowiec, w pow. czortkowskim. Zadorje, wś nad rzką Omniszewką. dopł. Wilii, pow. borysowski. Zadorówka, wś, pow. homelski, gm. Telesze o 3 w. , ma 30 dm. , 192 mk. , zapasowy spichlerz gminny. Wś nabytą, została w 1864 r. przez kilku włościan, ma 335 dzies. 105 roli, 60 łąk, 135 lasu. Zadorowszczyzna, wioska nad bezim. dopł. Lucynki, pow. miński, w 2 okr. pol rakowskim, gm. Pierszaje, o 55 w. od Mińska, ma 3 osady, Zadoroie 1. Zadorożje, wś, pow. sieński, gm. Moszkany, ma 44 dm. , 248 mk. 2. Z. , wś, pow. bobruj ski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horodok, o 26 w. od Bobrujska; grunta piaszczyste. Por. Korytno. 3. Z. , zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, par. katol. Korzeń, o 63 w. od Bory sowa. 4. Z. al. Ozarnorucze, folw. i dwa zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hajna, o 57 w. od Borysowa. Folw. , własność Drozdowiczów, ma 158 dzies. 5. Z. , zaśc, pow. borysowski, ob. Łapiszki. 6. Z. , wś, pow. miński, w 3 okr. pol. i gm. Kojdanow o 11 w. , o 41 w. od Mińska; miejscowość małoleśna; grunta szczerkowe. 7. Z. al. , wś i folw. , pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Pierszaje, o 9 mil od Mińska. Wieś ma 8 osad; folw. , do niedawna własność Czaplińskich, teraz Orłowskiego, włók. 8. Z. , ob. Zadroże, . Zadoroie, uroczysko koło Borek, w pow. kowelskim. Zadoroże, część wsi Kruszelnicy, w pow. stryjskim. Zadory, dobra, pow. połocki, własność Edwarda Hrebnickiego, 1380 dzies, ziemi dworskiej. Zadory, północne przedmieście Wieliczki. Zadory, wś gosp. nad Kopanieą północną dopł. Obry, w pov. kościańskim, okr. urzęd. czempiński, urz. stanu cyw. w Głuchowie, poczta i st. kol. żel. w Czempiniu, na linii PoznańWrocław, szkoły w Boszkowie, par. katol, w Modrzu, sądy w Kościanie i Lesznie. Obszaru 256 ha, 24 dym. , 202 dusz 6 ew, . 2. Z. , wś dwór. , tamże, ma obszaru 1090 ha, 13 dym. , 336 dusz. Należy do klucza głuchowskiego, własność Żółtowskich. Do pod. grunt, oszaco wano czysty dochód na 9283 mrk. Leży o 8 staj na zach. płn. od Gzempina, była gniazdem rodziny Zadorskich. W r. 1387 Dobiesław Za dora świadczył wspólnie z Żmisławem Grorzyckim z Gorzyc czempińskich, Tomisławem z Grzybowa i innymi. Później występował mię dzy świadkami Rzeszotarskiego z Rostarzewa. Wr. 1394 pozywał Dobiesław Zadora o obelgę Jacka Krajewskiego z Krajewic gostyńskich a w r. 1393 zasiadał w gronie podsędków. W r. 1580 część Jana Zadorskiego obejmuje 2 lany os. , 4 zagród. , 1 komor. , 2 os. i 1 pustkę; część Grabskiego Andrzeja 3 zagr. , 1 os. i 1 4 łanu z karczmą. Wr. 1793 jest dziedzicem Jan Chła powski na Modrzu. Na obszarze Z. zachowały się nazwy Na skrętce, Kamionki, Topiołka, Brzeźniki, Polesie, Kociołki, Wisielec. W. Ł. Zadorynka, zaśc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Serweez o 6 w. , okr. wiejski i dobra Koziełłów Żary, 9 dusz rewiz. Zadoszczenie, wś i dwa folw. na rz. Szaezą, pow. ihumeński, okr. pol. i par. katol. Uzda, gm. , par. praw. i st poczt. Szack o 3 w. , o 75 w. od Ihumenia, ma 56 osad; grunta lekkie, dobre łąki nadrzeczne. Z. od dawnych czasów należało do dom. SzackBiały, dziedzictwa prawie przez cały XVIII w. i do drugiej połowy b. w. rodziny Oskierków h. Murdelio. Józef Gabryel Oskierko, starosta mozyrski, sprzedaje w r. 1789 Z. , wraz z folwarkami Gabryelówka i Pogorzelce Ludwikowi i Zofii z Jaworzyńskich Hruszwickim, rotmistrzowstwu wwdztwa brzeskiego. W inwentarzu nadawczym liczyło się wtedy w Z. 61 dym. ; włościanie z dymu robili tygodniowo po 2 dni męzkie z uprzężą i po 2 dni kobiece, płacili przytem czynszu z całej wsi 360 złp. , kolendy i włóczebnego 16 złp. , podorożczyzny 125 złp. Dawali dziekła z dymu po 2 ośminy żyta, 2 ośminy owsa, 3 ośminy chmielu sic, 1 1 2 talki przędzy, 1 kapłona, 1 kurę, 3 kurcząt 15 jajek, 1 1 2 kopy grzybów. Obowiązani byli z chaty wyrobić 15, dranic, prząść nici niewodowe. Niezależnie od tych ciężarów włościanie obowiąźeni byli odrabiać gwałt, mianowicie każdego tygodnia od zaczęcia żniwa aż do ostatnich dni września, t. j. póki się dokończy wszystkie żytnie i jarzynne żniwa, zostawując tylko jedną osobę w chacie dla strzeżenia ognia, po jednym gwałcie. Dalej gwałty do orania poparu z parą wołów, a kto ma jednego, z jednym wołem. Tak samo i do podorywania mieszania, do pasiek gwałt jeden a drugi do przybierania drzewa, z białej płci; wreszcie do wożenia gnoju na popar po 2 gwałty, jeden z wozem a drugi do rozI Zadorawka Zadory Zadoroże Zadoroie Zadorówka Zadra cza nadto, iż Ludwik Kruszwicki zaprzysiągł intratę z dóbr nabytych na czego zobowiązał się płacić podatku ofiary rocznie 277 złp. 12 gr. , co komisya wojewódzka zaświadczyła na tymże inwentarzu urzędownie i odłączyła tę sumę z podatku ofiary na Szack wyznaczonego poprzednio. Folwarki powyższe wraz z Z. , stały się potem własnością znowu Oskierków, a z kolei przy eksdywizyi Szacka Z. zostało rozdrobnione. Posiadali tu poddanych Puciatowie, robiących do dom. Gabryelówka i Stary Szack. Wziął też małą schedę Stanisław Brylewski i założył tu folw. Uborek. Obecnie posiadają w Z. Brylewscy l1 1 2 włóki i Wernikowscy 1 1 8, A. Jel. Zadow niem. , ob. Czadowo i Szadowo ob. t. XI, . ZadowSee niem. , Czadowshie jezioro pod Czadowem, na płdl od Frydlandu Marchijskiego, odpływa Zgniłą Strugą do Korytnicy ob. , Powiat wałecki w XVII w. , str. 13. Ks. Fr. Zadowa al. Żadowa, Szadowa wś, pow. staroźyniecki. Gmina ma 2350 mk. , obszar dwór. 269. We wsi cerkiew par. gr. uieun. i urząd poczt. Zadowczański, chutor, pow. kobelaeki gub. połtawskiej, gm. Kulikowskie, 149 dm. , 1210 mk. , 22 wiatraków. Zadowczykowa, góra 761 mt. , na obszarze Wisłoczka, w pow. sanockim, na 49 29 płn. szer. , 39 31 wsch. dług. Karta wojsk. , 8, XXVI. Zadowice, wś i folw. nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm. Żydów, par. Godziesze, odl. od Ka lisza 13 w. Rzeka Prosną stanowi tu granicę od w. ks. poznańskiego. Wś ma 4 dm. , 172 mk. , folw. 3 dm. , 56 mk. W r. 1827 było 20 dm. , 205 mk. W r. 1885 folw. Z. rozl. mr. 1141 gr. or. i ogr. mr. 587, łąk mr. 54, pastw. mr. 154, lasu mr. 392, nieuż. mr. 54; bud. mur. 10, drew. 9; płodozm. 9 pol. ; las nieurządzony. Wś Z. os. 28, mr. 51. Wspomniana w akcie uposa żenia klasztoru w Ołoboku r. 1213. W nadaniu z r. 1253 powiedziano Damus etiam dominabus sepius nominatis, partem cum castoribus, a Zadowicz ad locum de Prosną procedit Kod. Wielkop. , 81, 311, 675. Według ieg. pobór. pow. kaliskiego z r. 1579 wś Zadowice, w par. Gać Powężowa, mia ła 4 łany, 3 zagr. , 1 kom. , 2 rzem. Pawiński Wielkop. , 1, 119. Br. Ch. Zadowie niem. , pow. inowrocławski, ob. Sadowie, Zadowo, Zaddow w dok. , jestto dzisiejszy Szadów, w pow. tureckim. Zadra, os. , pow. słupecki, gm. Dłusk, par. Samarzewo, odl. od Słupcy 13 w. , ma 1 dm. , 4 mk. Leży na granicy od w. ks. poznańskiego. Zadrany, zaśc, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Szydłów, o 23 w. od Bossień. Zadrasz, os. karcz. , pow. łódzki, gm. Rąbień, ma 2 dm. , 6 mr. dwór. Zadresnowka, dawniej Siemionówha, mstko nad rz. Rewnią, pow. nowozybkowski gub. czernihowskiej, o 62 w. od Nowozybkowa, przy drodze do Nowogrodu Siewierskiego, ma 1287 dm. , 7774 mk. , 2 cerkwie, szkołę, bazar, 3 jarmarki. Mieszkańcy zajmują się przeważnie garncarstwem, szyciem kożuchów, garbarstwem, pędzeniem dziegciu i handlem bydła. Z. stała się głośną w czasie wojny Karola XII z Piotrem W. , tu bowiem Mazepa otwarcie przeszedł na stronę pierwszego. Zadrowie, wś, pow. orszański, gm. Kochano wo. Zadrozdzie 1. wś nad rzką Drozda, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk o 4 w. , okr. wiejski i dobra Kamieńskich Suszkowo, o 62 w. od Wilejki, 14 dm. , 153 mk. w 1865 r. 60 dusz rewiz. , młyn wodny. 2. Z. , zaśc, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Wilejka, okr. pol. Barowee, o 13 w. od gminy, 10 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Urżecz. Zadroże, wś i folw. , pow. olkuski, gm. Jangrot, par. Zadroże, leży przy drodze z Wolbromia do Skały, śród wyżyny olkuskiej, ma kościół par. drewniany, 65 dm. Fol. poduchowny, mająey 295 mr. , drogą hcytacyi przeszedł w ręce prywatne około r. 1884. W r. 1827 było 45 dm. , 401 mk. Wymienione w dok. z r. 1262, uposażającym klasztor w Skale. W r. 1271 Świętosława, przełożona klasztoru, nadaje Z. Janowi z Radoszowa dla osadzenia tej wsi na prawie niemieckiem nowotarskiem. W r. 1275 Jan sołtys w tej wsi, ojcu swemu Godkonowi dwa łany wolne sprzedaje za 5 grzyw. W r. 1334 biskup krakowski Jan ustępuje klasztorowi połowę dziesięcin pobieranych z tej wsi, tudzież ze Skały i Wielmoży Kod. Małop. , I, 69, 71, 74, 99, 104, 198, 231. Zapewne za staraniem klasztoru powstała tu wcześnie dość parafia. W połowie w. wś. ma kościół par. drewniany, uposażony rolą i łąkami. Łany kmiece, w liczbie 18, dają dziesięcinę klasztorowi św. Andrzeja w Krakowie, wartości 15 grzyw. Pleban pobiera ze wsi tylko kolędę i denar św. Piotra. Sołtystwa nie ma. Karczma z rolą dawała 5 grzyw, czynszu klasztorowi. Kmiecie dawali czynsz po fertonie, 60 jaj i 2 kary z łanu. Były trzy łany wolne Długosz, L. B. ,, 47 i III, 330. Według reg. pobór. pow. proszowskiego z r. 1581 starosta czorsztyński płacił tu od 6 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 3 zagr. bez roli, 4 kom. bez bydła, łanu karcz. Pawiński, Małop. , 25. Obecny kościół wystawiły 1776 r. zakonnice od św. Andrzeja w Krakowie, właścicielki wsi. Z. par. , dek. olkuski dawniej skalski 1576 dusz. Br. CL Zadrożce, Zadoroże 1. wś włośc i fol. skarbowy w pobliżu jez. Mniuta, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Plissa o 5 w. , okr. wiejski Zadow Zadowa Zadowczański Zadowczykowa Zadowice Zadowie Zadowo Zadrany Zadrasz Zadresnowka Zadrowie Zadrozdzie Zadroże Zadrożce Zadow Zadrucka Słobodą Zadrucie Zadrucie Zadroże, o 46 w. od Dzisny, 7 dm. , 48 mk. , ko ściół paraf, katol. , bank wkładowozaliczkowy. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Jankowo, Markowo, Pilipowo, Tuszyno, Usowo, Za droże i Zaułki, wogóle w 1865 r. 201 dusz rewiz. b. włośc, skarbowych. Kościół paraf. , p. w. N. M. P. Łaskawej, wzniesiony został z drzewa przez Piotra Orzechowskiego, wojskiego połoekiego, dzierżawcę dóbr królewskich Zadorożo, który nadto opatrzył go dostatecznym fundu szem na utrzymanie plebana i sług kościelnych. Zygmunt III potwierdził erekcyę w 1601 r. i darował na kościół wś Z. i grunt Glińskich Krukowszczyznę. Parafia katol. , dekanatu dzisieńskiego, 3898 wiernych. Filia w Boryskowiczacli, kaplice na cmentarzu i w Krukowszczyźnie. 2. Z. , wś rządowa, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 46 w. od Dzisny, 6 dm. , 44 mk. 3. Z. , ob. Zadoroże, J. Krz, Zadrucie, wś przy ujściu Druci do Dniepru, pow. rohaczewski, gm. Łuki, o kilka wiorst po niżej Rohaczewa, ma 24 dm. , 136 mk. ; przystań leśna. Zadrucka Słobodą, wś nad Drucia, pow. mohylewski, gm. Bieliczany, 39 dm. , 222 mk. , cerkiew. Zadrujka al. Zadmjek, folw. nad Drujką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Druja, okr. wiejski Zadrujka, o 56 1 2 w. od Dzisny, 2 dm. , 15 mk. katol. , 449 dzies. , młyn wodny na rz. Drujce; własność Szaumanów. Stanowi awuls do folw. Malkowszczyzna. Okr. wiejski stanowi wś Trybuchy, mająca w 1865 r. 63 dusz rewiz. Za Drybniakową, góra 427 mt. lesista, położona na granicy Stratynia i Rohaczyna, a tem samem na granicy pow. rohatyńskiego i brzeżańskiego, na 42 24 1 2 wsch. dług. 49 28 1 2 płn. szer. Wody z niej odpływają na zach. do pot. Studennego, na wsch. do Lipy Karta wojs. , 8, XXXI. Zadryniłowicze, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Kniahynin o 9 w, okr. wiejski i dobra Wolskich Paszkowszczyzna, 27 dusz rewiz. i w części należącej do dóbr Otkup, Zahorskich, 29 dusz rewiz. Zadrypanka, karczma, pow. latyczowski, okr. pol. i par. Międzyboz, przy drodze z Ihnatowiec do Skoworodki i Beregieliniec. , Zadrysień, pow. drysieński, ob. Janin. Zadrze, mylnie, ob. Zaorze. Zadubce, wś i folw. , pow. hrubieszowski, gm. i par. Moniatyeze, odl. 10 w. od Hrubieszowa. W r. 1827 było 45 dm. , 266 mk. , par. Trzeszczany. Władysław, ks. mazowiecki i bełzki, uposażając około połowy w. klasztor dominikanów w Hrubieszowie, nadał mu wieś Zadubce. Nadanie to potwierdził Zygmunt I w r. 1527. W r. 1633 dochody z tej wsi przeznaczono dla klasztoru w Poznaniu. Dobra Z. składały się w r. 1886 z folw. Z. i Wierzbica, rozl. mr. 1371 gr. or. i ogr. mr. 726, łąk mr. 225, lasu mr. 306, nieuż. mr. 14; bud. drew. 17, las nieurządzony, pokłady wapna. Wś Z. os 55, mr. 548. Br. Ch, Zadubie 1. wś, pow. lubelski, gm. i par. Bychawa. W r. 1827 było 21 dm. , 120 mk. 2. Z. , fol. , wchodził w skład dóbr rząd. Pachole, w pow. włodawskim. 3. Z. , ob. Zadubce, Zadubie, rzką, w pow. pińskim ob. t. VIII, . Zadubie 1. folw. , pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Jeziory, o 25 w. od Grodna, gorzel nia, należy do dóbr Jeziory hr. Lewaszewych. 2. Z. , wś, pow. rohaczewski, gm. Dowsk o 12 w. , dwa zapasowe spichlerze gmin ne. 3. Z. , wś, pow. piński, na Zahorodziu, w 1 okr. pol. Pohost Zahorodny, gm. Dobrasławka, par. praw. Mała Płotnica, o 66 w. od Piń ska, ma 16 osad; grunta lekkie, położenie nizin ne, bez dróg. A. Jel. Zadubienie 1. wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krzywicze o 7 w. , okr. wiejski i dobra Koziełłów Pokucie, o 40 w. od Wilejki, 13 dm. , 141 mk. w 1865 r. 59 dusz rewiz. . 2. Z, , wś, tamże, 3 dusze rewiz. ; aaleźy do dóbr Koziełłów Berkowszezyzna. Zadubienie Stare, wś nad Dubną, pow. mgliński gub. czernihowskiej, gm. Iwajteńki, 53 dm. , 398 mk. , cerkiew, młyn wodny. Zadubieńskie, jezioro, w pow. grodzieńskim, przez kanał Tyzenhauzowski połączone z rz. Pyrrą ob. t. II, 834. Zadubin, osada, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Wysokie Litewskie, 96 dzies. 19 nieuż. ; własność Sułkowskich. Zadubrowce, wś, pow. śniatyński, 16 kim. na płn. zach. od sądu pow. i urz. poczt, w Sniatynie. Na wsch. leżą Krasnostawce, na płd. wsch. Bełełuja, na płd. zach. Wołczkowce, na zach. Hańkowce i Słobódka Polna wś pow. kołomyjskiego, na płn. Targowica, na płn. wseh. Toporowce obie w pow. horodeńskim. Wś le ży w dorzeczu Prutu, do którego podążają stru gi. Zabudowania wiejskie leżą na płd. Własn, więk. marolior. 724, łąk i ogr. 122, past. 36, lasu 50 mr. ; wł. mn. roli or. 1484, łąk i ogr. 185, pastw. 37, lasu 2 mr. W r. 1890 było 289 dm. , 1465 mk. w gm. , 11 dm. , 67 mk. na obsza rze dwór. 1479 gr. kat. , 10 rzym. kat. , 36 izr. , 7 innych wyzn. ; 14 Pol, 1511 Rus. , 15 Niem. . Par. rzym. kat. w Zabłotowie, gr. kat. w miej scu, dek. śniatyński. We wsi cerkiew i szkoła 1 klasowa. Lu. Lz. Zadubro wie, osada, pow. kob ryński, w 4 okr. pol. , gm. Drohiczyn, 101 2 dzies. 2 łąk i past. , 1 lasu. Zadubrówka, folw. , pow. witebski, własność Jerzego Kocha, 223 dzies. Zadubro, osada, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Drohiczyn, własność Pieńków Zadubienie Zadubie Zadubce Zadrze Zadrysień Zadrypanka Zadryniłowicze Zadrujka Zaduszne Pole Zadworczany Zaduranów , 24 dzies. 4 lak i pastw. , 5 lasu, 2 nieuż. . Zadumka, Zadunha, rzką, w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Biesiedzi lew. dopł. Soźy. Przybiera Krupni. Leży nad nia mstko Niegin, w pow. klimowickim. Zaduranów, fol. , pow. opatowski, gm. Julianów, par. Gliniany, odl. od Opatowa 31 w. , ma 4 dm. , 31 mk. , 494 mr. Zaduszne Pole al. Zalesie, fol. , pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna, o 21 w. od Słonima, należy do dóbr Miłaszewicze, Mokrzeekich. Zaduszniki, w w. Zadusniki, wś i fol. nad rzeczka odprowadzającą, do Wisły wody je ziora Zbytkowo, pow. lipnowski, gm, Oleszno, par. Zaduszniki, odl. 13 w. od Lipna, ma kościół par. , urząd gm. , młyn wodny i wiatrak, 41 dm. , 538 mk. W 1827 r. było 23 dm. , 221 mk. W r. 1885 fol. Z. rozl. mr. 1026 gr. or. i ogr. mr. 622, łąk mr. 167, pastw. mr. 79, lasu mr. 94, wody mr. 26, nieuż. mr. 38; bud. mur. 15, drew. 8; las nieurzadzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 50, mr. 231. Nadane były podobno przez Jana, wojewodę łęczyckiego, około połowy XIII w. cystersom, którzy osiedli naprzód w Bobro wie a następnie założyli klasztor w Byszewie, przeniesiony wreszcie do Koronowa. Wymienio ne w dok. z r. 1321, rozgraniczającym dyecezyę kujawską od płockiej Kod. dypl. pol. , 232. Klasztor byszewski zamienił tę wieś na inue, należące do Hektora z Łącka w r. 1358. W dok. powiedziano Zaduczhnik cum tronatus et cum toto lacu Cucyno et fluentihus et effluentibus Kod. Wielkop. , Nr. 1372 i 1376. W dok. z 1372 r. Jan, opat byszowski, ustępuje dziesięciny z Z. biskupowi ku jawskiemu Ulanów. , Dok. kujaw. , 262 84. Parafia istnieje tu w XVI w. Erekcya nieznana. W r. 1564 wś kościelna Z. , w ziemi dobrzyń skiej, składa się z dwu części. W jednej Albert Chodowski płaci od 5 kmieci na łanach, 1 na pół łanku, 3 zagr. , 1 komor. , karczmarza, zaś Mateusz Orłowski od 8 kmieci na łanach, 8 za gród. , karczmarza. Ogółem fi. 9 gr. 12 sol. 2 Pawiń. , Wielkp. , szym zasłynął z cudów obraz M. Boskiej i ścią gał pobożnych na odpusty. Wr. 1831 kościół spłonął i na jego miejscu stanęła kaplica. W r 1789 właścicielami Z. są Kuczkowscy. Z. par. , dek. lipnowski, 1897 dusz. Br. Ch. Zaduszniki wś, w pow. mieleckim, paraf, rz. kat. w Gawłuszowicach, leżj na praw. brzegu Wisły. Położenie ma niskie, tylko wały chronią wieś od wylewów. Wś ma w płd. stronie wólkę Majdanek 18 dm. , 83 mk. ; 72 rz, kat. , 11 żyd. . Wraz z wólką i obszarem tabularnym liczą Z. 76 dm. i 325 mk. 164 męż. , 161 kob. , 285 rz. kat. a 40 izrael Pos. tabul. Rozalii i Hermana Kroo wynosi 196 mr. 1571 sąź. kw. obszaru, w czem jest 60 mr. lasu; pos. mn, 194 mr. roli, 7 mr. łąk i 16 mr. past. Z. były zdawna własnością kapituły sandomierskiej. Wymienione są w dok. z r. 1191 w liczbie wsi dających dziesięcinę kolegiacie sandomierskiej. W r. 1366 król Kazimierz pozwala Michałowi, dziekanowi kolegiaty, przenieść Z. i inne wsi na prawo niemieckie Kod. Małop. , I, 5 i 337. W wieku zamienił je Helias, dziekan sando mierski, z Mikołajem Gołębiowskim h. Janina za Mótycze Wielkie; miały wówczas Z. 3 półłanki kmiece i predium szlacheckie. W r. 1508 po siadał je z częścią Bybitew i Szczyglicami Piotr Zaduski; w 1581 r. Sebastyan i Stanisław Zaduscy. W tym czasie było już 20 kmieci, 1 2 7 komor, bez bydła i 4 rzemieśln. wiejskich Pawiński, Małop. , 200. Z. graniczą na zach. z Domacynami i Wojakowem, na płn. z Przy kopem, na płd. z Kłębowem. Mac. Zadwieja, rzeczka, lewy dopływ uszy Niemnowej, przyjmuje Żmijkę i Chmarkę. Zadworańce, wś, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza o 5 w. , okr. wiejski i dobra Radziwiłowiczów Bukiszki, o 10 w. od Wilna, 3 dm. , 25 mk. katol, w 1865 r. 8 dusz rewiz. . Zadworce 1. wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Horodek o 12 w. , okr. wiejski Chołchła, o 40 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt, z Mołodeczna do gr. pow. mińskiego, 15 dm. , 140 mk. w 1865 r. 27 dusz rewiz. w części Jasińskich i 33 w części Druźbickich. 2, Z. , wś, tamże, okr. wiejski Siemierniki, 5 dusz rewiz. ; należała do dóbr Poradowszczyzna, Kórnickich. 3. Z. , zaśc, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Rukojnie o 2 w. , okr. wiejski Zakońce, 13 dusz rewiz. 4. Z. , ob. Zadworze. Zadworcy al. Zadworje, Zadwory, wś i zaśc. nad rz. Occedą, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Stołbce, o 45 w. od Mińska a 2 brzeskiej. Wś ma 14 osad; zaśc. 1 osadę. Grun ta szczerkowe, lasu mało. Pod wsią rz. Oeceda przecina tor dr. żel. moskiewskobrzeskiej, ro zlewa się w staw i obraca młyn. A. Jel. Zadworczany, pow. lidzki, ob. Nieciecz 3. Zadworje 1. wś, pow. słucki, . w 1 okr. pol. starobińskim, gm, Kijewieze, par. prawosł. Mokrany, o 39 w. od Słucka, ma 20 osad; za poddaństwa należała do domin. Mokrany, Wojniłłowiczów. Grunta lekkie. 2. Z. , zaśc. nad rzką Brodnicą, lew. dopł. Szczary, pow. słucki, w pobliżu linii dr. żel. poleskiej, w 2 okr. pol. kleckim, gm. i do niedawna par. kat. Niedźwiedzica, o 81 w. od Słucka; miejscowość dość leśna, grunta lekko faliste. 3. Z. , wś nad rz. Szczarą, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Lachowicze, o 85 w. od Słucka, ma 14 osad; Zadworce Zadworje Zadumka Zadumka Zadworcy Zadworańce Zadwieja Zaduszniki Zadworzany Zadworna Wieś Zadworna Wieś miejscowość falista, dość leśna. 4. Z. , ob, Zadworze, A. Jel. Zadworna Wieś, wś i fol. , pow. koniński, gm. i par. Tuliszków, odl. od Konina 15 w. ; wś ma 10 dm. , 335 mk. ; fol. 6 dm. , 7 mk, ; os młyn. 2 dm. , 6 mk. W r. 1827 było 18 dm. , 220 mk. R. 1579 Villa Tuliskowska. ZłotniekimaO yan. Zadworne, fol. , pow. radzyński, gm. ZahajM, par. Drelów, ma 4 dm. , 10 mk. , 300 mr. Zadworne, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Bohiń o 18 w. , okr. wiejski Bohdanowo, o 106 w. od Dzisny, 4 dm. , 48 mk. w 1865 r. 29 dusz rewiz. . Zadwórne, przedmieście Drohobycza. Zadworne Porzecze, ob. Porzecze 6. Zadworniki 1. wś włośc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Święciany, o 4 w. od gminy, 6 dm. , 41 mk. katol. 2. Z. , wś, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Szumsk o 13 w. , okr. wiejski Dreweniki, o 44 w. od Wilna, 9 dm. , 65 mk. praw. i 7 katol, w 1865 r. 30 dusz rewiz. ; należała do dóbr Dreweniki, Mackiewiczów. 3. Z. , wś, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Konstantynowo, o 94 w. od Rossień. 4. Z. , wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszezenice, o 45 w. od Borysowa; grunta lek kie. J. Krz. A. Jel. ZadworskieSieliszcze, uroczysko, w pow. pińskim, wspomniane w dokum. XVI w. w oko licy wsi Kupiatycze, dziś gm. Pinkowicze ob. Piscew. kn. , str. 298. A. Jel. Zadworyszki, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 5 w. od Nowoaleksandrowska. Zadworzańce 1. wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Biskupce, o w. od Wołkowyska, 628 dzies, ziemi włośc 2. Z. J i 2, wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Tołoczmany, o 10 w. od Wołkowyska, 190 dzies, ziemi włośc i 16 1 2dzies, należących do Balejków. 3. Z. , fol. , tamże, należy do dóbr Świą, tnica Wielka, Kołłupajłów. Zadworzanie, wś, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Podorosk, o 27 w. od Wołkowyska, 198 dzies, ziemi włośc Zadworzany 1. wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Ostrzyna, okr. wiejski i dobra, Baranowskich, Łyczkowee, o 48 w. odLidya 10 w. od Wasiliszek, 12 dm. , 165 mk. katol, w 1865 r. 49 dusz rewiz. . 2. j Z. , wś włośc, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Wojska, o 44 w. od Brześcia, 132 dzies, ziemi włośc 3. Z. 9 wś, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Nikitycze, o w. od Prużany, 97 dzies, ziemi włośc 4. Z. al. Lwowszczyzna, wś, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Derewna, o 21 w. od Słonima, 304 dzies, ziemi włośc 64 łąk i past. , 4 lasu, 11 nieuż. . 5. Z. , przysiółek do wsi Prud, tamże, o 18 w. od Słonima, 33 dzies, ziemi włośc 6. Z, wś włośc, pow. sokolski, w 1 okr. pol. , gm. Kruglany, o 6 w. od Sokółki, 192 dzies, ziemi włośc 26 łąk i past. , 14 nieuż. . 7. Z, folw. , pow. miński, należy do dóbr Sołomereeze, ma 10 dm. , 30 mk. , 140 dzies. Zad worze, wś i fol. , pow. krasnastawski, gm. i par. Krasnystaw. Pol. Z. al. Krasnystaw, rozl. mr. 379, wchodzi w skład majoratu rząd. barona Fryderyksa. Wś ma 10os. , 56 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 67 mk. Zadworze 1. wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 8 w. od Dzisny, 5 dm. , 32 mk. katol. 2. Z. wś nad jez. Świadowo, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Prozoroki o 10 w. , okr. wiejski Ziabki, o 42 w. od Dzisny, 9 dm. , 69 mk. w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; należała do dóbr Ohwoszczowo, Podwińskich. 3. Z. , zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Malaty o 10 w. , 10 dusz rewiz; należy do dobr skarbowych Jęczmieniszki. 4. Z. , fol. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, należy do dóbr Orniany. 5. Z. , zaśc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm, Serwecz o 5 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Kościeniewieże, 14 dusz rewiz. . 6. Z. , wś włośc, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm, Mickuny o 8 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wierzby, o 12 w. od Wilna, 10 dm. , 181 mk. katol, w 1865 r. 21 dusz rewiz. . 7. Z. al. Zadworce, wś włośc, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Kosieze, o 6 w. na wschód od Brześcia, za Tryszynem, przy linii dr. żel. moskiewskobrzeskiej, 208 dzies, ziemi włośc 8. Z. IVyszyn, ., wś włośc, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Turna, o 22 w. na wschód od Brześcia, 415 dzies, ziemi włośc, 112 łąk i past. , 14 nieuż. . 10. Z, dobra, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Rewiatycze, o 46 w. od Prużany, własność Szczeglewskich, 60 dzies. 20 łąk i past. , 9 lasu, 5 nieuż. , li. Z, wś, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kuryłowicze, o 48 w. od Słonima, wraz z osadą Niwiszcza 263 dzies, ziemi włośc 12. Z, wś, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kostrowicze, o 91 2 w. od Słonima, 397 dzies, ziemi włośc 13. Z. , dobra, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzaa, o 21 w. od Słonima, własność Rezwiakowych, mają 179 dzies. 23 łąk i past. , 49 lasu, 28 nieuż. , b. st. poczt, między Słonimem a Zdzięciołem. 14. Z. Karolin, wś, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecz, o 24 w. od Wołkowyska, 98 dzies, ziemi włośc. 15. Z. , wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Samarowicze, o 18 w. od Wołkowyska, między Krzemienicą a Rossą, 354 dzies, ziemi włośc 98 łąk i past. , 2 nieuż. . 16. Z. , fol. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Jużynty, własność Rosenów, wraz z Gaczanami Zadworne Porzecze Zadwórne Zadworniki Zadworskie Zadworyszki Zadworzańce Zadworzanie Zadworze Zadybie Zadwórze Zadyborze Zadwórze Zadworzyszcze Zady 517 dzies. 77 lasu, 103 nieuż. . 17. Z. al. Zadworje, wś, pow. nowogródzki, w pobliżu gośe. z Szczors do Niehniewicz, w 1 okr. pol. , gm. Niehniewicze, o 18 w. od Nowogródka, niegdyś własność Chreptowiczów, ma 8 osad; miejscowość bezleśna, grunta urodzajne, lekko faliste. 18. Z, ob. Zadworje. J. Krz. A. Jel. Zadwórze 1. wś, pow. przemyślański, 30 kim. na płn. zaeh. od Przemyślan, 12 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Glinianach, urząd pocz. i st. kol. Karola Ludwika w miejscu. Na wsch. leży Połtew, na płd. i zach. Połonice, na płn. Chreniów i Ubinie obie w pow, kamioneekim. Wzdłuż granicy płn. płynie Jaryczówka Rokitna. W jej dolinie leżą zabudowania wsi. środkiem obszaru idzie tor dr. żel. Wznieś, na zach. sięga 249 mt. Własn. wiek. ma roli or. 534, łąk i ogr. 405, past. 27, lasu 412 mr. ; wł. ran. roli or. 984, łąk i ogr. 1125, past. 23, lasu 22 mr. W r. 1890 było 231 dm. , 1538 mk. w gm. , 21 dm. , 142 mk na obsz. dwór. 1236 gr. kat. , 364 rz. kat. , 80 izr. ; 1404 Rus. , 276. Par, rz. kat. w Glinianach, gr. kat. w miejscu, dek. uniowski. We wsi jest cerkiew, szkoła 2klas. , kasa pożyczk, gm. z kapit. 1743 złr. , tartak i młyn parowy. 2. Z. , wś, pow. liski, w zwartej górskiej dolinie, wzn. 564 mt. npm. , u źródłowisk Strwiąźa, przy gościńcu z Ustrzyk Dolnych 10 3 klm. do Lutowisk. Dolinę otacza od zachodu pasmo lesiste Żuków, sięgające na zachód od wsi do 724 mt. , na wschód niższe wzgórza, mające jednak do 693 mt. Mała osada, liczy 24 dm. i 167 mk. 75 męż. , 92 kob, 153 gr. kat. , przydzielonych do parafii w Hoszowie, 2 rz. kat. należących do par. w Jasieniu i 12 żydów. Pos. tabularna Ad. Ziętarskiego ma ll5 mr. 1281 sąż. kw. obszaru, w połowie lasu; pos. mn. 348 mr. roli. Gleba jest owsiana, jałowa, lasy świerkowe. Z. graniczy na północ z Hoszowem i Hoszowezykiem, na zachód z Daszówką, na wschód z Moczarami, na połud. z Kainem. 3. Z. , wólka do Wadowie Górnych, w pow. mieleckim, ma 73 dm. i 307 mk. 153 męż. , 154 kob. , leży na zach. od Wadowie. 4. Z. , wólka do Brenia Ossuchowskiego, w pow. mieleckim, liczy 11 dm. i 76 mr. 40 męż. , 36 kob. . 5. Z. , wólka do Woli Mieleckiej, w pow. mieleckim, składa się z 6 dm. i 17 mk. 9 męż. , 8 kob. . Lu. Dz. Mac, Zadworzyszcze, wś, pow. tomaszowski, gm. Kotlice, par. Dub. Założona 1860 r. za dworem, od czego nazwę wzięła. Ma 8 dm. , 64 mk. , w tem 28 r. 1. ; 68 mr. Ludność rolnicza. Kś. S. S. Zady 1. wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. Johojskim, gm. Pleszczonice, o 44 w. od Borysowa. 2. Z. , zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. i par. katol. Ziembin, o 42 w. od Borysowa, ma 11 osad; miejscowość dość leśna, wzgórzysta. 3. Z. , uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. , gm. i par. katol. Uzda, o 95 w. od Ihumenia. 4. Z. , fol. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Citwa, o 62 w. od Ihumenia, przeszło 30 włók, należał zawsze do domin Citwa, dziedzictwa bardzo dawnego Janiszewskich; po śmierci Lu dwika, b, marszałka ihumeńskiego, przy podzia le pomiędzy 4 synów jego, Z. dostał się najmłod szemu Ludwikowi razem z domin. Woronicze. Grunta lekkie, łąk i pastwisk obfitość. 5. Z. , wś, pow. połocki, gm. włodzimierska, 2 dm. , 14 mk. , dziegciarnia. A. Jel. Zady 1. góra 323 mt. , na granicy Koniuszek i Czahrowa, w pow. rohatyńskim, na 42 12 wsch. dług. , 49 1 2 płn. szer. Karta wojs. , 8, . 2, Z. Szerokie, wzgórza bezleśne po praw. brzegu Bybełki, w Bokowie, pow. podhajecki i w Podszumlańcach, w pow. rohatyńskim Karta wojs. , 8, XXXII, . St. M. Zady 1. os. w Wołowem, pow. bóbrecki. 2. Z. , karczma koło Pomorzec, obsz. dwór. Rzepińce, pow. buczacki. 3. Z. , fol. koło Radenic, pow. mościski. 4. Z, grupa domów w Cisowej, pow. przemyski. 5. Z. , część Wołoszczy, w pow Samborskim. 6. Z. , gajówka w Płotyczu, pow. tarnopolski. 7. Z. , fol. na obszarze Majnicza, w pow. Samborskim. 8. Z. , wólka do Kramarzówki, w pow. jarosławskim, składa się z 61 dm. i 363 mk. 180 męż. , 183 kob. j. Zadybie, wś i fol. , pow. garwoliński, gm. Kłoczew, par. Żelechów, odl. 28 w. od Garwolina, ma szkołę początkową, dwa młyny wodne, cegielnię, gospodarstwo rybne. 51 dm. , 507 mk. W 1827 r. było 53 dm. , 323 mk. Dobra Z. składały się w r. 1894 z fol. Z. , Huta Zadybska, nomenklatur Olszyniak i Korzelaty, rozl. mr. 2636 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 1004, łąk mr. 258, pastw. mr. 41, lasu mr. 669, nieuż. mr. 115; bud. mur. 2, drew. 40; płodozm. 13poL, las nieurządzony, pokłady torfu; folw. Huta Zadybska gr. or. i ogr. mr. 382, łąk mr. 3, pastw. mr. 6, lasu mr. 149, nieuż. mr. 10; bud. mr. 1, drew. 8; płodozm. 4pol. , las nieurządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Z. os. 50, mr. 874; wś Zaryte os. 20, mr. 501; wś Korzelaty os. 9, mr. 224; wś Kąty os. 6, mr. 135; wś Stryj os. 42, mr. 782; wś Pyrka os. 2, mr. 16; wś Huta Zadybska os. 4, mr. 32. Lassota, kasztelan, , de Zadupe, asystuje w Sandomierzu przy boku Kazimierza W. r. 1345 podczas spisania aktu dla klasztoru w Wąchocku. Tenże Lassota pożycza klasztorowi w 1354 r. 20 grzyw, i opat zabezpiecza mu je na wsi Jabłonicy. W drugim tym akcie nazwany jest kasztelan de Zadib Kod. Małop. , III, 58, 102. Według reg. pobór, z r. 1569 wś Zadibie r. 1510 Zadyb, w par. Żelechów, należała do ststwa stężyckiego i płaciła od 11 łan km. , 7 zagr. , 3 kom. Pawiu. , Małop. , 340. Br. CL Zadyborze, osada, pow. kobryński, w 3 okr. Zadyca Zadyby Zadylewo Zadybska Wola Zadybska Wola pol. , gm. Ilosk, 6 dzies. , własność Siernakowskich. Zadybska Wola, wś, pow. garwoliński, ob. Wola Zadybska. Zadyby, wś nad Turja, pow. kowelski, gm. Tahaczyn, 41 dm. , 457 mk. , cerkiew, młyn wodny, gorzelnia. Własność niegdyś Zadybskich, których ścisnąwszy, skupił kn. Fedor Sanguszko, ssta włodzimierski. Ze wsi tej był obowiązany do utrzymywania 1 horodni zamku włodzimierskiego i jednej zamku łuckiego Jabłonowski, Rewizye, 7, 53, 83. Podług reg. pob. pow. włodzimierskiego z 1577 r. wś. Z. należy do Niesuhojeży kn. Romana Sanguszki, który płaci ztąd z 10 dym. dworz. po 20 gr. , 3 ogr. W 1583 r. w dzierżawie monasteru mielnickiego, płaci z 10 dym. , 3 ogr. , 3 kół dorz. , 1 rocz. , 1 stępn. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 65, 113. Zadyca, rzką, w pow. dzisieńskim, pod zaśc. Kazaniewicze. Zadylewo, kol. do Sokoligóry, pow. wąbrzeski, paraf. kat. Pluskowesy. Zadzawa, potok, pow. doliński, ob. SadzaZadzeń, os. leś. , pow. będziński, gm. Sulików, ma 1 dm. , 18 mr. Zadziele 1. wólka do Dobry, w pow. lima nowskim, składa się z 24 dm. i 170 mk. 76 męż. , 94kob. rz. kat. ; leży na płn. od Dobry, przy dro dze do Stróży Struszkiewicz. 2. j Z. , wś, w pow. żywieckim, liczy 96 dm. i 633 mk. 311 męż. , 322 kob. , 608 rz. kat. a 25 izrael. Parafia rz. kat. w Żywcu. Leży u ujścia pot. Łękawki do Soły o 5, 2 kim. , na płn. od Żywca. Attyn. dóbr żywieckich arcyks. Albrechta, ma tylko 38 mr. nieużytków moczarów. Graniczy na płn. z Oczkowem, na wsch. z Łękawicą a na płd, ze Starym Żywcem. Mac, Zadzielsko, wś, pow. turczański, 23 klm. na płd. wseh. od Turki, 15 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Boryni, 11 klm. na płn. zach. od urz. poczt, w Smorzem. Na płn. leżą Jabłonów i Mołdawsko, na wsch. Zawadka i Dołżki, na płd. Krasne, na zach. Komarniki. Na płd. na staje pot. Magóra, dopływ Zawadki, i płynie na płn. W jego dolinie lożą zabudowania. Na płd. wznosi się szczyt Magóra do 1013 mt. , na płn. Klewa do 901 mt. Własn. wiek. ma roli or. 37, łąk i ogr. 5, pastw. 12, lasu 132 mr. ; wł. mn. roli or. 1157, łąk i ogr. 112, past. 698, lasu 151 mr. W r. 1890 było 142 dm. , 790 mk. w gm. 772 obrz. gr. kat. , 18 izr. ; wszyscy naród, rusińskiej. Par. gr. kat. w Krasnem. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała. Według lustracyi z 1686 r. wś należała do ststwa Sambor skiego, krainy Unickiej. Lu. Dz. Zadziennica, uroczysko, pow. piński, w pobliżu wsi WielkaHać, w gm. ŚwiętaWola, wspomniane w dokumencie XVI w. ob. Piseew. kn. , str. 148, 150. A. Jel Żadziew 1. mko, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Jasiewo, okr. wiejski Nowy Dwór, dobra skarbowe Zahacz o 3 w. , 2 dm. , 19 mk. , kościół, jarmark 6 sierpnia. 2. Z, Zadziewie, folw. i wś nad jez. t. n. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Mańko wicze o 13 w. , okr. wiejski Dołża, o 80 w. od Wilejki a 120 w. od Wilna. Fol. ma 1 dm. , 76 mk. katol. , wś zaś, zwana mkiem, 5 dm. , 74 mk. t. wyzn. w 1865 r. 32 dusz rewiz. , kościół paraf, katol. ,. kaplica cmentarna, 1 jarmark. Własność Świętorzeckieh. Kościół paraf. , p. w. Przemienienia Pańskiego, z drzewa wzniesiony w 1760 r. przez biskupa Zienkowieza. Parafia katol. , dekanatu nadwilejskiego, 4289 wiernych. Kaplica na cmentarzu miejscowym. Zadziewały, wś, pow. orszański, gm. Lubawicze, ma 22 dm. , 179 mk. , garbarnia. Zadzieź, wś skarbowa, pow. drysieński, par. Oświej, przy trakcie z Połoeka do Oświei, miała 78 chat, 264 dusz rewiz. W 1639 r. własność Tomasza Ohrafowickiego, później przechodzi do Teofila Chrapowiekiego, którego syn Dadzibóg w 1683 r. sprzedaje Z. za 18000 złp. Jerzemu i Annie z Hłasków Zabielskim Szczyttom, wojskim inflanckim. Ci w 1716 r. zapisują Zadzieź wraz z innemi dobrami ks. dominikanom wołynieckim, poczem, jako dobra poduchowne, przechodzi na rzecz skarbu. Zadzikierz, przys. Ocieki, w pow. ropczyekim. Zadzim, w XVI w. Zadzym, wś, fol. i dobra, pow. sieradzki, gm. i par. Zadzim. Leży o 26 w. napłn. płn. wsch. od Sieradza, przy trakcie do Łęczycy, posiada kościół par. murowany, sąd gm. okr. , urząd gm. , 27 dm. , 468 mk. , dwa wiatraki. W r. 1827 było 27 dm. , 192 mk. Dobra Z. składały się w r. 1883 z fol Z. i Wola Zaleska rozl. mr. 1384 gr. or. i ogr. mr. 749, łąk mr. 73, lasu mr. 507, nieuż. mr. 54; bud. mur. 18, drew. 22; płodozm. 13pol. ; las urządzony. Wś Z. os. 51, mr. 60; wś Wola Zaleska, os. 18, mr. 272. Miejscowa tradycya głosi, jakoby istniało kiedyś na obszarze Z. miasto zwane Jakuszew, lecz zostało zniszczone przez Tatarów i morowe powietrze. Podstawą do tego podania było istnienie z dawnych czasów targowiska w Z. , o czem świadczy wzmianka o karczmarzach w Lib. Ben. Łaskiego i dwa jarmarki na św. Małgorzatę i św. Mateusz, które odbywały się do r. 1860 wraz z przypadającemi w te dni odpustami. Kościół parafialny, p. w. św. Małgorzaty, powstał dość wcześnie, bo już w r. 1416 w konsystorzu gnieźnieńskim, w sprawie o dziesięciny z Rybna, staje jako świadek pleban zadzimski. Na początku XVI w. kościół ma 4 łany działy, łąkę. Istnieje już dom szkolny. Dziesięcinę z łan. kmiecych, wartości do 3 grz. , Zadzim Zadzikierz Zadzieź Zadziewały Zadzielsko Zadziele Zadzeń Zadzawa pobiera archidyakon uniejowski, ale kmiecie o1 sadzeni na rolach należących poprzednio do trzech dworów szlacheckich, płaca pleban, w Zadzimiu. Wś ta była pierwotnie częściowych właścicieli, którzy rozradzając, tworzyli nowe osady w pobliżu, jak Wola Zadzimska Flaszczyna Wola, Wola Sypińska Wiecławkowa, Wola Konopczyna dziś Zaleska. W r. 1552 w Z. sa trzy działy sors Hieronymi 1553 r. Jaroslai z 6 osad. na łan. , sors Nicolai Plias też Flaszka zwany z 5 osad. na 5 1 2 łan. , sors Johannis z karczma i 4 osad. Pawiń. , Wielkop. , II, 230. Altarya założona przy kościele w XV w. , zapewne została przeniesiona przed r. 1523 do Powidza. Fundatorem jej był jakiś Michał, dziedzic Budzisławia w pow. słupeckim a następnie dzierżawca Powidza Łaski, L. B. , I, 321, 386. Wzrastająca w zamożność szlachta sieradzka, która w ciągu XVI i pierwszej połowy XVII w. wyda długi szereg wybitnych rodów, bierze w opiekę kościół zadzimski, jako miejsce wiecznego spoczynku. Do ostatnich czasów mieściło się w podłodze kościoła ośm płyt kamiennych z wykutemi herbami Jastrzębiec, Zagłoba, Poraj, Rola, Kościesza, Dołęga. Obecny murowany kościół sklepiony, z podziemiami, wystawił r. 1624 Aleksander z Otoka Zaleski, podsędek sieradzki, później referendarz koronny. Arcyb. Jan Wężyk wyniósł kościół do godności prepozytury, ustanowił przy nim mansyonarzy i wcielił do parafii, jako filie, kościoły w Glinnie i Brodni później i Zygry. Nową erekcyą potwierdził Władysław na sejmie z r. 1641. Portret fundatora, Zaleskiego, naturalnej wielkości, wisi dotąd, mocno zniszczony, w kościele po lewej stronie. Z nagrobków za najstarszy uważany jest kamień grobowy Rudnickich z Rzeczycy w lewą ścianę wmurowany, z zatartym napisem polskim i herbami. Drugi, lepiej przechowany, jest grobowcem Bużeńskich, Jana z Buźenina, dziedzica Ralewic 1538, i zony jego Katarzyny z Dziatkowic 1526. Wystawił go Hieronim Buźenski, żupnik krakow. , sekretarz królewski. Inne nagrobki, późniejsze znacznie są pamiątką po właścicielach dóbr zadzimskich. Dobra te przeszły w XVIII zapewne wieku w ręce Dąmbskich z Lubrańca. Józef Dąmbski, spokrewniony ze Stanisławem Leszczyńskim, miał trzech synów, z których Karol, pułkownik wojsk koron. , wojewodzie sieradzki, otrzymał po ojcu Zadzim i tu osiadł. Wróciwszy z koronacyi Stanisława Augusta urządza stary dwór modrzewiowy, wedle wzorów francuskich, ściany okrywa obiciami zdobnemi w malowidła, ujętemi w ramy złocone, zdobi Wielkiemi lustrami i zegarami grającemi. Zakłada park, ze szpalerami, fontanami i zaczyna budować pałac, który nie wzniesie się po nad fundamenty. Drogą posagu przeszedł Z. w dom Jarocińskich. Wojciech Jarociński podniósł upadające gospodarstwo, odbudował folwark, dom, wzniósł gorzelnią, odnowił kościół i otoczył murem, 0czynszował włościan i odbudował im domy. Z. par. , dekan. sieradzki, 2945 dusz. Z. gmina należy do sądu gm. okr. w miejscu, st. poczt, w Szadku, ma 12591 mr. obszaru i 4043 mk. Śród stałej ludności było 25 protest. Br. Ch. Zadziory, os. leś. , pow. przasnyski, gm. Jednorożec, par. Chorzele, odl. o 26 w. od Przasnysza, ma 2 dm. , 14 mk. , 15 mr. Zadziów por. t. , 476 mylnie, ob. Zadiwieją. Zadziwię, fol, pow. ciechanowski, gm. i par. Opinogóra, odl. 6 w. od Ciechanowa, 1 dm. , 4 mk. , 93 mr. Zadżwieja al. Zadźwiej, dwie wsi i fol. nad rz. Dźwieją, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Żuchowicze, o 46 w. od Nowogródka. Wś Z. al. Krzywe Sioło ma 23 osad; wś Z. al. Stare Sioło 24 osad. Folw. , własność Mierzejewskich, ma około 49 włók, w gruntach wybornych, łąki obfite. W r. 1777 Paweł Makuszyński zapisał na Z. 1050 rubli monasterowi bazylianek św. Trójcy w Wolnej ob. Ist. mińsk, ep. Archim. Mik. , 133. Istniał tu do r. 1866 kościół paraf. , dekanatu stołowickiego. W r. 1868 ustanowiono tu parafią prawosł. , należącą do 2go dekanatu błagoczynia pow. nowogródzkiego. W r. 1886 odbyła się tu specyalna misya władyki mińskiego ob. Mińsk. ep. wied. , Nr. 22, str. 541. O kościele w Z. ob. dzieło p. t. Biskupstwo mińskie str. 204. Zadźwińce, zaśc. szl. nad pot. Przesiełówką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 32 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. katol. Za Dżwinie, jedna z pięciu części na jakie do 1772 r. dzieliło się mto Połock ob. t. VIII, 717. Zaekiau al. Zoekau, 1295 r. Socolow, wś i dobra, pow. kozuchowski, par. kat. Zoelling, ew. Kożuchów. W r. 1885 dobra miały 395 ha, 3 dm. , 29 mk. ew. Wś miała 183 ha, 48 dm. , 216 ew. Składa się z trzech części Ober, i. Zafilee, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol, gm. Wołożyn, okr. wiejski Kibudźce, o 60 w. od Oszmiany, 6 dm. , 50 mk. praw. , 7 katol. 27 dusz rewiz. Zaforoszcze niwy, na obszarze Popielan, w pow. lwowskim. Zafraksztyn, niem. Za Frankenstein, kol. do Skępska, pow. wąbrzeski, st. p. Elgiszewo, 1885 r. 2 dm. , 22 mk. Zafrancuzka grobla, okolica nad rzką Bołoczanką, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, par. katol. Błonie; miejscowość poleska, łąk obfitości. A. Jel Zagać, grupa domów w Piwowszczyźnie, pow. sokalski. Zadziory Zagaje Zagać, , Zagacie, folw. , pow. bielski, gm. Kostomłoty, par. Kodeń, ma 1 dm. , 11 mk. , 432 mr. Dawniej własność kościoła w Kodniu. Zagacie 1. wś, pow. krakowski, przy drodze z Liszek do Kai wary i, w okolicy lesistej, par. w Czernichowie. Do wsi należą dwie wólki Na Bandach i Wyźrak. Wraz z niemi ma 66 dm. i 434 mk. 208 męż. , 226 kob. rzym. kat. Posiadłości tabularnej nie ma; pos. mn. wynosi 202 mr. roli, 108 mr. łąk i 32 mr. pastw. Graniczy na płd. z Czerniehówkiem, na zach. z Kłokoczynem, na wsch. z Rączną a na płd. z Nowa Wsią. 2. Z, , os. dom. do Wysokiej, pow. rzeszowski. 3. Z. , część Rolowa, nad rzką Trudnicą, pow. drohobycki. Zagaj 1. wś, pow. nieszawski, gm. i par. 0sięciny, ma 12 os. , 53 mk. , 62 mr. 2. Z. , wś i folw. nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. Tum, par. Góra św. Małgorzaty, odl. od Łęczycy 8 w. ; wś ma 14 dm. , 247 mk. ; folw. 5 dm. , 8 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 195 mk. W r. 1893 fol. Z. rozl. mr. 473 gr. or. i ogr. mr. 320, łąk mr. 99, pastw. mr. 34, nieuż. mr. 20; bud. mur. 7, drew. 4. Wś Z. os. 37, mr. 51. Wieś tę wraz z innemi daje r. 1287 Władysław, ks. łęczycki i kujawski klasztorowi w Trzemesznie, dla wyku pienia karczem i targowego, które klasztor po siadał w Łęczycy. Czy wś książęca t. n. w dok. z r. 1349 tę samą oznacza osadę, trudno stanow czo powiedzieć, wobec tego, źe aktem poprze dnim Zagaj przeszedł na własność klasztoru Kod. Wielkop. , 281 i 1288. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę kanonii łęczyckiej, folw. kościołowi w Górze Łaski, L. B. , Według reg. pobór. pow. łęczyckiego z r. 1576 Puczek płaci tu od 3 łan. , 4 zagr. , karczmy, 8 osad. Pawiński, Wielkop. , II, pow. turecki, gm. Piekary, par. Śkęczniew, odl. od Turka 21 w. , ma 8 dm. a wraz z kol. Michniówką 143 mk. , 12 osad i 304 mr. Wchodziła w skład dóbr Piekary. Os. karcz. , zwana Krzy żówka, ma 9 mk. 4. Z. , kol. nad rz. Wartą, pow. kolski, gm, Koźmin, par. Dobrów, odl. od Koła 10 w. , ma 8 dm. , 46 mk. , 13 os. , 74 mr. Wchodziła w skład dóbr Kwiatków. 5. Z. Boleshi, folw. , pow. opatowski, gm. Waśniów, par. Kunów, odl. od Opatowa22w. , mai dm. , 10 mk, , 150 mr. 6. Z. Grzegorzewski al. Zagaje folw. , pow. opatowski, gm. Waśniów, par. Grzegorzewice, odl. od Opatowa 22 w. , ma 2 dm. , 12 mk. , 198 mr. 143 mr. roli i 49 lasu. W r. 1862 oddzielony został od dóbr Grzogorzewice. W r. 1827 było 6 dm. , 11 mk. Znajdują się tu pokłady marmuru ciemnego. Ob. Grzegorzewice 3. j. 7. Z. Szarlotowo, kol. , pow. kolski, par. Koło odl. 10 w. , ma 9 dm. , 43 mk. 8. Z. , ob. Zagaje, Br. Ok Zagaj 1. zaśc, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Poniewieźa. 2. Z. al. Zagaje, Słownik aeograficMy T. XIV. Zeszyt 160. dobra, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Kowarsk, o 26 w. od Wiłkomierza, własność Dujków, 171 dzies. 76 lasu, 10 nieuż. . 3. Z. , wś, nad rz. Citewką, praw. dopł. Swisłoczy, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puehowickim, gm. Nowosiółki, o 40 w. od Ihumenia, ma 14 osad; za poddaństwa własność Ratyńskich, przy dom. Nowosiółki; grunta urodzajne, łąki obfite. 4. Z. al. Zagajny, folw, , pow. miński, w 2 okr. pol. , gm. i par. katol. Raków, o 37 w. od Mińska. Zagaj, przyl. Gdowa, pow. wielicki. Zagaj, folw. do Węgierskiego, w pow. środzkim, okr. urz. kostrzyńskim, ma urz. okr. w Drzazgowie, pocztę w Węgierskiem, st. kol. żel. w Kostrzynie, na linii PoznańWrześnia, par. katol, w Czerlejnie, sąd w Środzie i Poznaniu; 2 dm. , 23 mk. 2. Z. , pole, w Kaliszkowieaeh Ołobockieh, w pow. ostrzeszewskim. 3. Z. , fol. do Urbania, pow. i okr. urz. obornicki, parafia i poczta w Szamotułach, 1 dm. , 24 mk. Należała r. 1793 do Żółtowskich. 4. Z. , pow. obornicki, ob. Popów 10. . Zagajcie, wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Onikszty, o 38 w. od Wiłkomierza. Włościanin Andrykanis ma w Z. i Leszczypczyszkach 58 dzies. 4 lasu, 7 1 2 nieuż. . Zagaje 1. os. , pow. opatowski, gm. Sadowie, par. Ruszków, odl. od Opatowa 7 w. , ma 1 dm. , 21 mk. , 23 mr. włośc. 2. Z. , folw. dóbr rząd. Kunów, w pow. opatowskim. 3. Z. , os. , powsandomierski, gm. Górki, par. Olbierzowice, odl. od Sandomierza 21 w. , ma 5 dm. , 28 mk. , 20 mr. włośc, W r. 1827 było 4 dm. , 14 mk. 4. Z, , os. , pow. olkuski, gm. i par. Minoga. W r. 1827 leży w par. Wysoeiee, ma 4 dm. , 28 mk. 5. Z. , folw. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Sędziszów. 6. Z. , wś i folw. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Mierzwin, odl. 7 w. od Jędrzejowa. W r. 1827 było 18 dm. , 155 mk. W r. 1888 fol. Z. rozl. mr. 770 gr. or. i ogr. mr. 618, lasu mr. 133, nieuż. mr. 19; bud. mur. 6, drew. 15; płodozm. 12 pol. , las nieurządzony. Wś Z. os. 32, mr. 285. Według reg. pobór, pow; ksiązkiego z r. 1581 wś Zagaje i Konary, w par. Nawarzyce, własność S. Dembieńskiego, miiały 5 1 2łan. km. , 1 czyn. , 3 zagr. bez roli, 5 kom z bydłem, 1 rzem. Pawiń. , Małop. ,, 93. 7. Z. , wś, wchodząca w skład dóbr Łapszów, w pow. pińczowskim, ob. Podgaje 6. . 8. Z. , os. , pow. pińczowski, gm. Nagorzany, par. Kościelec. 9. Z. Dębiańskie, wś i folw. , pow, pińezowski, gm, Drożejewiee, par. Stradów. Folw. ma 309 mr. , wś 12 os. , 45 mr. Wchodziły w skład dóbr Dębiany. W r. 1827 było 7 dm. , 38 mk. 10. Z. al. Z. Stradowskie, wś, pow. pińezowski, gm. Chroberz, par. Stradów. Wr. 1827 było 9 dm. , 48 mk. 11. Z. Zborowskie, folw. , pow. stopnicki, gm. Zborów, par. Solec. Wchodzi w skład dóbr Kików. W 1827 r. 1 dm. , 6 mk. , par. Dobrowoda. 12. Z. , wś, pow. miechowski, gm. i 17 Zagaj Zagać Zagajcie Zagajek Zagaje Zagajew Zagąjeiwice Zagajewiczki Zagąjewo Zagajki Zagąjkowa Zagajne Zagajne Sierzputy Zagajnik Zagajny Zagajów Zagaje par. Iwanowice. Należała do wsi Biskupice, włości biskupów krakowskich, W r. 1827 było 6 dm. , 38 mk. 13. Z. , folw. , pow. miechowski, gm. Miechów, par. Nasieehowiee. W r. 1875 miał 266 mr. Oddzielony od dóbr Zarogów. 14. Z. , folw. , pow. miechowski, gm i par. Luborzyca. W r. 1827 było 3 dm. , 11 mk. 15. Z. , os. , pow. miechowski, gm. i par. Racławice. 16. Z. , os. , pow. lubelski, gm. i par. Niedrzwica. 17. Z. , Mole, pow. nowoaleksandryjski, ob. Nowa Osada 2. . 18. Z. ,, folw. , pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Lejpuny, odl. od Sejn 43 w. , ma 1 dm. , 20 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 17 mk. , par. Wiejsieje. Zagaje 1. chutor, pow. pruźański, w 2 okr. pol. , gm. Bereza, o 30 w. od Pruźany, należy do dóbr Stary. Zdzitów, Mikulskich. 2. Z. , ob. ZaZagaje 1. os. dom. na obszarze dwór. Branic, pow. krakowski. 2. Z. , wólka do Woli Żarczyńskiej, w pow. łańcuckim, liczy 24 dm. i 120 mk. 62 męż. , 58 kob. . 3. Z, folw. na obszarze dwór. Błotnica, pow. przemyślański. 4. Z. , część Beńkowej Wiszni, pow. rudeeki. Zagajek, folw. , w pow. mławskim, ob. Łąiek 8. . Zagajew al. Zagajów, wś i folw. , pow. turecki, gm. Bartochów, par. Warta, odl. 36 w. od Turka, ma 12 dm. , 147 mk. Wr. 1827 było 10 dm. , 125 mk. W r. 1883 folw. Z. rozl. mr. 661 gr. or. i ogr. mr. 603, łak mr. 39, nieuż, mr. 19; bud. mur. 7, drew. 5; płodozm. 8 pol. Wś Z. os. 20, mr. 19. Na początku XVI w. dziesięcinę z łanów km. i folw. dawano plebanowi, prócz tego kmiecie płacili mu po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 411. Według reg. pobor. pow. sieradzkiego z r. 1553 wś Z. miała 4 łan. km. Pawiński, Wielkop. , II, . Zagąjeiwice, wś i folw. , pow. nieszawski, gm. Osięciny, par. Kościelna Wieś, odl. 20 w. od Nieszawy, ma 100 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 115 mk. W r. 1886 folw. Z. rozl. mr. 556 gr. or. i ogr. mr. 507, łąk mr. 16, pastw. mr. 24, nieuż. mr. 9; bud. mur. 8, drew. 6. Wś Z. os. 13, mr. 11. Według reg. pobór. pow. brzeskiego z r. 1557 wś Z. , w par. Osięciny, miała 7 1 2 łan. , 2 zagr. , 1 kom. Pawiń. , Wielkop. , II, 12. Leży na zachód Służewa, a na płd. wsch. Gniewkowa. R. 1583 siedzą tu Zagajewscy, Stanisław i Marcin, Paweł Łąkocki i Piotr Grabski. Zagąjewice, wś dwór. , w pow. inowrocławskim, okr. urz. dąbrowski, ma urząd stanu cyw. i pocztę w Murzynnie, st. kol. żel. w Gniewkowie Argenau, na linii Inowrocław Toruń, szkoła katol, w Ośniszczewie, ew. w Wonorzu, par. katol. wBrudnie, ew. w M. Murzynnie, sądy w Inowrocławiu i Bydgoszczy. Obszaru 325 ha, 6 dym. , 166 dusz 79 katol. . W r. 1258 eomes Sdeslaus, frater comitis Boguslai, castellani Wladislaria w kościele, kruszwickim nadał kościołowi włocławskiemu trzy wsi, w tej liczbie Kod. dypl. pol. , II, 61. Ob. Sławsko. Zagajewiczki, niem. Fordach, wś dwór. ; co do położenia ob. Żagajewice, Obszaru 124 ha, 5 dym. , 62 dusz 24 prot. . Czysty dochód od gruntu 3985 mk. Leżą na płd. wsch. Gniewkowa, na zach. Służewa. Zagąjewo, wś i folw. , pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Czerwińsk, odl. 10 w. od Płońska, ma 3 dm. , 45 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 20 mk. W r. 1874 fol. Z. lit. AB rozl. mr. 240 gr. or. i ogr. mr. 191, łąk mr. 13, lasu mr. 26, nieuż. mr. 10; bud. drew. 10. Wś Z. os. 5, mr. 3. R. 1567 we wsi Z. , w par. Naruszewo, Stanisław Urbano płacił od 4 włóki, 1 ogr. , Ya wł. i 2 ogr. Pawiński, Mazowsze, 350. Zagąjewo, wś, w par. Dębnica dziś pow gnieźnieński. Istniała jeszcze na początku XVI w. Był tu dwór szlachecki i jeden kmieć na roli. Jan z Zagajewa, pleban dębnicki, oświadcza w Gnieźnie r. 1459, że pożyczył od ojca swego, Jana, dziedzica Zagajewa, 100 dukatów. Tenże pleban r. 1464 sprzedaje dziesięciny z Z. za 20 grzyw. Łaski, L. B. , I, 50, przypisy. Regestra pobór, z XVI w. nie podają tej wsi. Dziś nie istnieje. Zagajki, ob. Zahajki. Zagąjkowa Woła, folw. , os. , pow. nieszawski, ob. Wola Zagajhowa, Zagajne, os. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. Rogów, par. Wilków. Skorowidz Zinberga podaje tę osadę p. n. Zagajdzie, Zagajne Sierzputy, ob. Sierzputy 11. . Zagajnik, folw. , pow. mławski, gm. Niechłonin, par. Sarnowo, odl. 24 w. od Mławy, ma 2 dm. , 23 mk. , 47 mr. Zagajnik, niem. Zaganik, wyb. do Kłosowa, pow. kartuski, st. p. Przodkowo; 1885 r. 7 dm, , 38 mk. Zagajny, ob. Zagaj 4. . Zagajów 1. wś i folw. , pow. stopnicki, gm. Zborów, par. Piasek Wielki, odl. 9 w. od Stopnicy. W r. 1827 było 20 dm. , 106 mk. Pol. Z. r. 1881 oddzielony od dóbr Bzegocin, w l886r. rozl. mr. 459 gr. or. i ogr. mr. 335, łąk mr. 65, past. mr. 13, lasu mr. 42, nieuż. mr. 4; bud. mur. 3, drew. 3; płodozm. 4 pol. , las nieurządzony. W połowie w. wś Z. ,, w par. Piasek Wielki, własność Spytka z Melsztyna h. Leliwa, miała łany km. , karczmę z rolą, z których dziesięcinę, wartości 4 grzyw. , dawano biskup, krakow. Karczma z rolą, własność plebana w Wielkich Piaskach, płaciła czynszu 2 grzyw. Długosz, L. B. , n, 421. W 1508 r. łączył się Z. ze Skarbisławicami w jedną całość dóbr. W r. 1579 Gnojeńska płaciła tu od 14 osad, 31 2 łan. , 1 Zagajówek Zagarów Zagarb łanu sołtys. Pawiń. , Małop. , 211, 486, 487, 488. 2. Z. , wś i folw. nad rz. Mierzawa, pow. pińezowski, gm. i par. Góry, odl. 7 w. od Pińczowa. W 1827 r. wś Z. Tomickiego miała 27 dm. , 220 mk. Dobra Z. składały w r. 1888 z folw. Z. Karolów, Kołków, Jelcza, rozl. mr. 1452 folw. Z. Karolów gr. or. i ogr. mr. 588, łąk mr. 91, pastw. mr. 85, lasu mr. 22, przestrzenie sporne mr. 89, nieuż. mr. 14; bud. mur. 8, drew. 4; płodoz. 10 pol. ; fol. Kołków gr. or. i ogr. mr. 238, pastw. mr. 40, lasu mr. 161, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1, drew. 8; fol. Jelcza gr. or. i ogr. mr. 113, nieuż. mr. 2; bud. mur. 2, drew. 1, las nieurządzony, pokłady kamienia budowlanego Wś Z. os. 47, mr. 161, wś Jelcza Mała os. 8, mr. 34, wś Kołkowe os. 9, mr. 35, wś Karolewo os. 9, mr. 21. 3. Z. , wś i folw. , pow. pińczowski, gm. Wawro wice, par. Kazimierza Mała, odl. 25 w. od Pińczowa. W r. 1827 było 26 dm. , 162 mk. W r. 1879 folw. Z. z os. Bugaj rozl. mr. 573 gr. or. i ogr. mr. 377, łąk mr. 47, pastw. mr. 59, lasu i zarośli mr. 80, nieuż, mr. 10; bud. mur. 1, . 14, las nieurzadzony. Wś Z. os. 31, mr. 118, os. Bugaj os. 1, mr. 5. W połowie XV w. wś Z. , w par. Kazimierza Mała, miała łany km. , karczmy, zagród. , od których dziesięcinę dawano bisk. krak. Fol wark rycerski dawał dziesięcinę kościołowi w Chełmie Długosz, L. B. ,, 146, 420. Na począjtku XVI w. łany folw. tej wsi, które poprzednio były kmiecymi, dawały dziesięcinę altaryi św. Michała przy kościele w Chełmie pow. noworadomski. Dziesięcinę tę dawano pieniędzmi, w ilości 3 grzyw, rocznie Łaski, L. B. , II, 206. W r. 1579 płacono od 12 osad, 6 łan. 4 zagr. , 8 biednych Pawiń. , Małop. , 216. Zagąjówek wś i folw. , pow. pińczowski, gm. Góry, par. Michałów, odl. 6 w. od Pińczowa. W r. 1827 było 7 dm. , 38 mk. W r. 1883 folw. Z. , oddzielony od dóbr Pawłowice, rozl. mr. 178 gr. or, i ogr. mr. 127, łąk mr. 6, pastw. mr. 40, nieuż. mr. 5; bud. mur. 2, drew. 2; płodozm. 6 pol; pokłady kamienia wapiennego. Wś ma 14 os. , 150 mr. Istniał tu w XVI w. kościół i oddzielna parafia. W r. 1579 należały do niej wsi Zagajówek Wielki i Zagajów Mały. Ta ostatnia w części kasztelana radomskiego, dzier żawionej przez biskupa krakow. miała 1 łan, w drugiej części może biskupiej Bartłomiej Kołek płaci od 10 os. , 5 łan. km. , 3 zagr. , 7 chałup, 1 kom, 8 ubogich, 7 rzemieśl. Pawiń. , Małop. , 222. Kiedy kościół przestał istnieć, niewia domo. Br. Ch. Zagałczewko według Kętrzyńskiego miejscowość w pow. brodnickim. Zaganka, wybud. i młyn do Rożnowa, w pow. i okr. urz. obornickim, urz. st. cyw. , poczta i st. kol. żel. w Obornikach, na linii PoznańPiła, szkoły i par. kat. w Rożnowie, 1 dm. , 10 mk. R. 1793 dzierżył Z. Karol Gliszczyński. 2. Z. , pole w Żelicach, w pow. wągrowieckim. 3. Z, , łąka w Dobrajewie, pow. szamotulski. Zagarbie 1. os. dom. do wsi Hadle Szklarskie, w pow. rzeszowskim. 2. Z. , część Bolanowie, pow. mościski. . Zagarów, grupa domów w Rajczy, pow. żywiecki. Zagartowice, ob. Zegartowice, Zagaryszki 1. w spisie urzęd. Żegaryszhi, wś i folw. , pow. maryampolski, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. 51 w. od Maryampola, ma 20 dm. , 178 mk. W r. 1827 było 3 dm. , 63 mk. 2. Z. , w spisie urzęd. Źegartysz, wś i folw. , pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk, odl. 28 w. od Suwałk. Wś ma 14 dm. , 127 mk. , folw. 2 dm. , 13 mk. W r. 1827 wś rząd. Zegary szki, miała 4 dm. , 59 mk. Zagaryskie starostwo niegrodowe, w wwdztwie i pow. trockim, podług spisów podskarbińskich z r. 1766 obejmowało opustoszałą wieś Z. z przyległościami. W tymczasie posiadał je Giedroić, chorąży wileński, opłacając kwarty złp. 18 gr. 22, a hyberny złp. 10. Ostatnim dzierżawcą podług, legum był w r. 1775 Urban Normieki. Br. Ch. Zagasło, folw. do Krzyków, pod Kępnem i Baranowem, w pow. ostrzeszowskim kępińskim, ma urz. st. cyw. , parafię, szkołę, pocztę i st. kol. żel. w Kępnie, 1 dym, 14 dusz. Na łące folw. tego znajduje się kopiec, około 40 stóp wysoki. Ze strony zachodniej były w r. 1860 szczątki wałów. Wykopano tu drzwi żelazne. Podanie niesie, źe przechód podziemny łączył ten kopiec z baranowskim. W, Ł. Zagaty, wś nad rz. Orzye, pow. przasnyski, gm. Krzynowłoga Wielka, par. Chorzele, odl. 25 w. od Przasnysza, ma 11 dm. , 89 mk. , 166 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 95 mk. Zagdańsk, w w. Zagnansko, w XVI dańsho i Zagnańsko, dziś również bywa często zwany Zagnańsk, wś, pow. kielecki, gm. Samsonów, par. Zagdańsk. Leży w punkcie zbiegu dwu pasm wyniosłości rozpoczynających pasmo Łysogórskie, wznieś. 1025 stóp n. p. m. , leży przy linii dr. żel. dąbrowieekiej, mającej tu swą stacyę, odl. 16 w. od Kielc a 17 od Suchedniowa, posiada kościół par. murowany, łomy marmuru ciemnego i do 2000 mk. W r. 1827 było 154 dm. , 1071 mk. W połowie XV w. wś ta, własność biskupów krakowskich w kluczu kieleckim, należała do par. Kielce, miała 15 łan. km. , 2 łany sołtysie i dziesięcinę, wartości do 10 grzyw. , dawała wiceprepozyturze kieleckiej. Była we wsi karczma Długosz, L. B. , I, 443 W r. 1540 było 11 łan. osiadłych i 2 sołtysie; 1573 r. płacono pobór od 14 łan. km. i 2 sołtysich. Gdy na początku XVII w. włoscy przedsiębiercy, braci Caccia, powznosili w Samsonowie i innych dobrach biskupich zakłady żelazne, wtedy utworzono i w Z. piec żelazny. Biskup krak. Andrzej Trzebicki dla wzrastającej ludno Zagartowice Zagaryszki Zagdańsk wzniósł kościół i założył parafią, w r. 1664 Z. par. , dek. konecki dawniej bodzentyński, ma przeszło 2000 dusz. Obręb leśny Z. jest częścią leśnictwa rządowego samsonowskicgo. Zagdańsk, wś, oznaczona na mapie niego, na zach. płn. od Wałcza, pod Marcinkowem, pow. wałecki ob. CaUier Pow. wałecki w XVI w. , str. 56. Kś. Fr. Zagern, wś, pow. brunsberski, st. p. Brunsberg Ostpr. Zaggern, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Aglonen. Zagielnica por. Mielowce, mylnie za Jagielnica. Zagieswa, zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm, Mejszagoła o 3 1 2 w. , okr. wiejski i dobra, Maeulewiczów, Bobrykowszezyzna, 6 dusz rewiz. Zaglinie, uroczysko osiadłe, pow. ihumeń ski, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Wierchmień, o 26 w. od Iliumenia. A. Jel. Zagliniszcze, ob. Zaglonki, grupa chat w Bzeszotarach, pow. wielicki. Zagłówka, mylnie, ob. Żaglowka, Zagłoba, fol. dóbr Koźle, w pow. brzezińskim, ma 430 mr. Zagłońna, wś u źródeł bezim. dopł. Młynówki, pow. uszycki, okr. pol. Dunajowce, gm. , par. katol, sąd i st. poczt. Mińkowce o 6 w. , poniżej wsi Pobójny, ma 40 osad, 294 mk. Własność dawniej Marehockich, dziś skarbowa. Zagłówki, kol. , pow. piotrkowski, gm. Bujny, par. Kociszew, ma 19 dm. , 188 mk. , 329 mr. Wchodziła w skład dóbr Kociszew. Zagłuszę, kol, pow. radzymiński, gm. Jadów, par. Kamieńczyk. W 1827 r. było 3 dm. , 27 mk. Zagnanie, jezioro, w dobrach Sarnowo, pow. kośeierski. Ob. Podlesie t. VIII, 424. Zagnatowo, pow. makowski, ob. KolakiZ, Zagocie, wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Wołkołata o 7 w. , okr. wiejski Wirze, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Firkowszczyzna. Zagada, grupa domów w Nikonkowicach, pow. lwowski. Zagodzonka, rzeczka, ob. Zagozdznka. Zagojska Wola, wś, pow. pińczowski, ob. Wola Zagojaha i Zagość. Zagoliczna, rzeczka, w pow. mozyrskim, uchodzi do rz. Mobilny. Zagolowno, zaśc, pow. święciauski, w 1 okr. pol, gm. aleksandrowska, okr. wiejski i dobra, Paszkiewiczów, Stracza, o 50 w. od Święcian, 1 dm. , 13 mk. katol w 1865 r. 4 dusze rewiz. . Zagonty. zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Daugieliszki o 3 w. , o 27 1 2 w. od Święcian, 1 dm, , 7 mk. katol. Zagony, folw. dóbr Kluki, w pow. piotrkowskim, ma 3 dm. , 4 mk. , 60 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 18 mk. Zagople, dawna nazwa wsi Szarlej, w pow. inowrocławskim. Zagóra, fol dóbr Jedlnia, w pow. noworadomskim, ma 1 dm. , 9 mk. , 154 mr. Zagoraukowszczyzna, folw. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Siedliszcze, własność Jankowskich. Ob. Opiła 2. Za Górą 1. grupa domów w Hanaezowie, pow. przemyślański. 2. Z. G. , grupa domów w Bełżcu, pow. Rawa Ruska. 3. Z. G. , grupa domów w Pomorzanach, pow. złoczowski. 4. G. Z. , część Podlipiec, pow. złoczowski. Zagórce 1. wś włośc, pow. grodzieński, w 4 okr. pol, gm. Żydomla, o 24 w. od Grodna, 448 dzies, ziemi włośc. 2. Z. , wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Traby, okr. wiejski Gruszeńce, o 40 w. od Oszmiany a 23 w. od Dziewieniszek, ma 11 dm. , 32 mk. prawosł, i 62 katol w 1865 r. 34 dusz rewiz. ; należy do dóbr Roszczewszczyzna, Walickich. 3. Z. al Za, holocie, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Radoszkowicze o 8 w. , okr. wiejski Klimonty, 97 dusz rewiz. ; należała do dóbr Bakszty, Kowalewskich. Zagórciszki 1. al. Czajkiszki, okol szlach. , pow. święciański, w 2 okr. pol, o 28 w. od Święcian, 4 dm. , 36 mk. katol 2. Z. , zaśc szlach, nad błotem, tamże, o 68 w. od Święcian, 1 dm. , 9 mk. katol Zagórczańska Niwa, kol, pow. będziński, ob. Niwa Zagórzańska, Zagóreczko, wś, pow. bóbrecki, 32 Mm. na płd. od Bobrki, tuż na płd. od sądu pow. i urz. poczt, w Chodorowie. Na płn. zach. leży Chodorów, na płn. wsch. Wołczatycze, na wsch. Suchrów, na płd. i zach. Dobrowlany. Wzdłuż granicy płn. zach. płynie pot. Ług, dopł. Stryja i tworzy staw dobrowlański. Na wsch. wznosi się Zagóreczko do 349 mt. Własn. wiek. ma roli or. 197, łąk i ogr. 69, past. 22, lasu 198 mr. ; wł. mn. roli or. 473, łąk i ogr. 110, past. 123, lasu 4 mr. W r. 1890 było 125 dm. , 637 mk. w gm. , 3 dm. , 23 mk. na obsz. dwór. 521 gr. kat. , 124 rz. kat. , 15 izr. ; 5 49 Rus. , 102 Pol, 9 Niem. . Par. rz. kat. w Chodorowie, gr. kat. w miejscu, dek. Chodorowski. Do par. należą Dobrowlany. We wsi jest cerkiew p. w. Narodź. N. M. P. i szkoła 1klas. Lu. Lz. Zagórki 1. w XVI w. Zagorzyczky, folw. nad rz. Wartą, pow. sieradzki, gm. i par. Oharłupia Mała, odl. od Sieradza w. , ma 1 dm. , 9 mk. W r. 1827 było 6 dm. , 65 mk. Na początku XVI w. wś Zagorzyczky, w której były wyłącznie kmiece łany, płaciła z połowy ról pleb, w Charłupi, z drugiej zaś połowy, za dro Zaggern Zagielnica Zagieswa Zaglinie Zagliniszcze Zaglonki Zagłówka Zagłoba Zagłońna Zagłówki Zagłuszę Zagnatowo Zagocie Zagada Zagodzonka Zagojska Wola Zagoliczna Zagolowno Zagonty Zagony Zagople Zagoraukowszczyzna Zagórciszki Zagórce Zagórczańska Zagóreczko Zagórki Zagdańsk Zagdańsk Zagern Zagórniany Zagórnie Zagórnik Zagórniki Zagórny Zagorodnia Zagórów Zagórna Zagórki Zagórki gą; do Skoscierzyna Kościerzyn, kanonikom kaplicy grodu sieradzkiego. Plebanowi dawano kolędę po pół grosza z łanu Łaski, L. B. , I, 437. 2. Z. , kolonia w pobliżu rz. Warty, pow. turecki, gm. Lubola, par. Brednia, odl. od Turka 30 w. , ma 16 dm. , 159 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 53 mk. Fol. Z. lit. A w 1880 r. rozl. mr. 110. gr. or. i ogr. mr. 66mr. 2, nieuż. mr. 3; bud. drew. 5, pokłady tor fu. Wś Jadwiga Stara al. Jadwichna os. 12, mr, 9; wś Jadwiga Nowa os. 25, mr. 428. 3. . Z. , os. , pow. będziński, gm. Łosień, par. Sławków. W nowszych spisach pominięta. Br. Ch. Zagórki, chutor, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Dojlidy, o 6 w. od Białegostoku, należy do dóbr Dojlidy hr. Riedigerów. Zagórki, niem. Sagerke, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, st. poczt, i kol. Zollbrueck, par. kat. Słupsk. Kś. Fr, Zagórna al. Zagóry, wś nad Mereezanką, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. llino o 7 w. , okr. wiejski Turgiele, odl. o 34 w. od Wilna, ma 3 dm. , 20 mk. katol. Należała do dóbr Mereez Julianowo, Kochanowskich. Zagórne Zalesie, wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyro wice, o 14 w. od Słonima, 250 dzies, ziemi włośc. Zagórniany, grupa domów w Miłoszewicaeh, pow. lwowski. Zagórnica 1. pow. słupecki, ob. Zagónnica. 2. Z. , przyl. dóbr Ludynia, w pow. jędrzejowskim. Zagórnie 1. zaśc. szl. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 37 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. katol. 2. Z. , ob. Zahornie, Zagórnie, grupa domów w Kamionce Wołoskiej, pow. Rawa Ruska. Zagórnik, wś, pow. wadowicki, par. rz. kat. w Inwałdzie, leży na płd. wsehód od Andrychowa 4, 5 klm. , nad dopływem Wieprzówki, uchodzącej z lew. brzegu do Skawy. Liczy 122 dm. i 896 mk. 425 męż. , 471 kob. , 887 rz. kat. i 9 izr. Obszar tabularny Adama hr. Romera ma 380 mr. lasu świerkowego; pos. mn. 482 mr. roli, 28 mr. łąk, 161 mr. past. i Ul mr. lasu. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 104 posiadał Z. wraz z Inwałdem Stanisław Inwałdzki; wś miała 6 zagród z rolą, 1 zagr. bez roli i komornika bez bydła. Istniała w współcześnie wś Zagorniczek, należąca do zamku Zatorskiego, w par. Andrzychów. Obecnie nie znana. Z. graniczy na płn. z Inwałdem i Andrychowem, na płd. z Bzykami, na zach. z Sułkowicami, na wschód ma obszerne bory na górach. Mac. Zagórniki 1. wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Hoża, o 26 w. od Grodna, 207 dzies, ziemi włośc. 15 łąk, 10 lasów, 59 nieuż. . 2. Z. , wś nad rzką Oszmianką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Polany o 7 w. , okr. wiejski Sylwestrowo, o 3 w. od Oszmiany, 7 dm. , 69 mk. katol. ; należy do dóbr Ukropiszki Waźyńskieh. 3. Z. , karczma, tamże, 1 dm. , 8 mk. żydów. Zagórny, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 12 w. od Nowoaleksandrowska. Zagórny 1. wyb. do Skorzyna. pow. słupski; 1885 r. 4 dm. , 34 mk. 2. Z. , według topogr. Goldbeeka z r. 1789 pustkowie do Sulęczyna, w pow. kartuskim. Zagorodnia, wś nad rzką Czernicą, pow. witebski, gm. Wieliszkowicze, 37 dm. , 270 mk. , cerkiew. Zagórów 1. al. Zgórowo, zwykle Zagurów, osada, dawniej miasteczko, na krawędzi szerokiej doliny Warty, pow. słupecki, gm. i par. Zagórów, odl. 13 w. na płd. od Słupcy, o 4 w. na płd. zach. od Lądka, leżącego na praw. brzegii Warty, o 4 w. od drogi bitej idącej od granicy powiatu do Pyzdr. Osada ma kościół par. kat. murowany, kościół par. ewang. , dom przytułku dla starców, szkołę początkowa, sąd gm. okr. IV, urząd gm. , 204 dm. około 30 murów. , 2178 mk. W r. 1827 było 198 dm. , 1565 mk. ; 1864 r. było 214 dm. 25 mur. i 2148 mk. 551 żydów. Odbywa się tu 6 jarmarków rocznie. Według dokum, z r. 1261 wś Zagórowo była zdawna własnością klasztoru w Lądzie. Dziesięciny ze wsi oddawano pierwotnie kaplicom św. Andrzeja i św. Piotra przy grodzie w Lądzie lecz arcyb, gnieźn. Fulko przeznaczył je dla tamecznego klasztoru Kod. Wielk. , 222, 393. Akt z r. 1324 wymienia Z, w liczbie włości klasztoru lądzkiego Kod. dypl. pol. , I, 187. Zapewne już w XIV w. założyli tu opaci kościół parafialny, skoro w r. 1453 występuje w konsystorzu gnieźnieńskim Paweł, pleban zagórowski, jako świadek. Na początku XVI w. kościół ten, p. w. św. Piotra i Pawła, jest pod zarządem brata Alberta z klasztoru lądzkiego. Trzyma on dwu kapelanów. Przy kościele jest szkoła. Uposażenie kościoła stanowią dwa łany roli, trzy kawały łąki, pięć placów na dwu siedzą zagrodnicy. Mieszczanie mający role płacą plebanowi za meszne po 3 gr. a nie mający roli po groszu za kolędę. W r. 1680 pleban Seb. Dybowski przybudował do kościoła drewnianego kaplicę murowaną. Obecny kościół murowany wzniósł około r. 1720 opat lądzki Antoni Łukomski. Znajdują się w nim relikwiarze drewniane, pochodzące z kościoła lądzkiego. Prawo miejskie zapewne otrzymał Z. wciągu wieku, gdyż Lib. Ben. Łaskiego nazywa osadę oppidum. W r. 1579 szosu dupie płacono 3 fi. 6 gr. , od 4 bań gorzałczanych, od 18 rzemieślników, 2 rybaków, 1 koła młyn. dziedzicznego, 1 przekupnia soli, od 9 1 2 łanosiadł. , 4 szynkarzy, 7 komorników, 2 smolarzy, 1 wiatraka, od 4 warzących piwo, ogółem fi. 34 gr. U. Do końca XVIII w, nie było wolno mieszkać w mieście żydom. W magistracie tutejszym przecho Zagórne Zalesie Zagórnica Zagórówka Zagórów Zagórz Zagórszczyzna Zagórska Wola Zagórów r. 1864 przywileje, miejskie najstarszy z XV wieku i księgi wójtowskie. Z. par. , dek. słupecki, około 6500 dusz. Par. ewang, obejmuje do 2000 dusz. Z. I gmina należy do sądu gm. okr. w miejscu; i urz. poczt, w Trąbczynie. Gmina ma 3173 mr. obszaru i 3161 mk. Śród stałej ludności jest 137 protest, i 920 żydów głównie w osadzie. 2. Z. , wś i fol. , pow. bialski, ob. Zahorów. Zagórów, wr. 1581 Zarogów, wioska, w pow. limanowskim, par. rz. kat. w Przyszowy. Leży na lew. brzegu Słonki, dopł. Dunajca z lew. brzegu. Okolicę ma podgórską, lesistą. Li czy 15 dm. i 111 mk. 57 męż. , 54 kob. rz. kat. Posiadłości tabularnej niema. Pos. mn. wy nosi 85 mr. roli, 9 mr. łąk i 56 mr. past. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 132 zapisano tę wio skę pod nazwą Zarogów; miała 3 półłanki kmie ce i była własnością Stanisława Rogowskiego. Graniczy ua płd. ze Stroniem, na wsch. z Dłu gołęką, na płn z Przyszowem a na zach. z Za wadą. Mac. Zagórowa, wś, pow. olkuski, gm. Jangrot, par. Imbramowice. W 1827 r. było 27 dm. , 137 mk. Wymieniona w dok. z r. 1274 między włościami klasztoru w Dłubni Kod. dypl. pol. , I, 94. W połowie w. wś Z. , własność klasztoru w Imbramowicacli, miała łany km. , z których czynszu płacono po 1 fertonie, dawano po 20 jaj, 2 koguty, sery, i uprawiano role klasztorne. Odbywano powab i dawano osep. Były też karczmy, zagrodnicy, folwark i 2 łany sołtysie. Wszystkie role kmiece i sołtysie dawały dziesięcinę, wartości 12 grzyw. , klasztorowi Długosz L. B, 110, 111. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Z. , w par. Imbramowice, miała łan. km. 5, zagr. bez roli 4, kom. z bydł. 2, roli 1 4 Pawiń. , Małop. , 23. Po kasacyi klasztoru w Imbramowicach wś wchodziła w skład dóbr rząd. ekonomii Imbramowice. Zagórówka, pow. łucki, ob. Jahhnld, Zagorówka, wś oznaczona na mapie Zannoniego na płn. zaeh. od Wałcza, pow. wałecki ob. Gallier. Zagórowszczyzna 1. okolica szlach, nad Źyżmą, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Lidy, 2 dm. , 24 mk. 2. Z. , okolica szlach. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Lipniszki o 10 w. , okr. wiejski Ścierkowe, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarb. Dziewieniszki. 3. Z. , folw. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Traby, okr. wiejski Sęńkienięta, o 18 w. od Oszmiany, 3 dm. , 32 mk. katol. ; w 1865 r. własność Tamowskicb. Zagórska rzeka al. Biała struga, niem. Sagorshach, rzeczka na Kaszubach, w pow. wejherowskim. Wypływa z drobnych jezior marehowskieh, wzu. 153 mt. npm. Bieg jej, przy długości około 3 3 mili, ma kierunek głównie z płd. ku płn. Minąwszy Koleczkowo i Starą Piłę, płynie przy Szmelcy, przez malowniczą okolicę niem. Schmelzthal. Pod Zagórzem przerzyna szosę i kolej wejherowską, mija wś kościelną Rumię i przybiera przy Kazimierzu kierunek wschodni. Wreszcie wpada przez Mostowski kanał młyński do zatoki Puckiej ob. Die Kassubei Tucbler Haide v. Pernin, str. 66, Rzeczka ta słynie z obfitości pstrągów. Zagórska Sznielca, pow. wejherowski, ob. i Szmelca. Zagórska Wola, fol. , pow. będziński, ob. Wola Zagórska. Zagórszczyzna, dwór, pow. lepelski, własność Zakrzewskich, 24 dzies. Zagóry, w r. 1579 Zagórzyce, folw. , pow. rawski, gm. i par. Czerniewice, odl. 14 w. od Rawy, ma 1 dm. , 3 rak. , 358 mr. W r. 1827 było 5 dm. , 20 mk. Fol. ten, oddzielony od dóbr Czerniewice uległ parcelacyi. Na początku XVI w. wś Zagorzyce, w par. Krzemienicą, dawała dziesięcinę z łan. km. i dwór. plebanowi Łaski, L. B. , II, 303. W r. 1579 wś Zagorzyce, w par. Czerniewice, miała w dziale Trzemeskieh 1 8 łan. km. , w części Stan. Kozarskiogo, 4 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 176. Za góry, ob. Zagóma i Zagórzany. Zagóry, wólka do Woli Zgłobieńskiej, w pow. rzeszowskim, liczy 15 dm. i 96 mk. Zagóry, wyb. do Sulęczyna, pow. kartuski; 1885 r. 2 dm. , 34 mk. Zagoryszki 1. zaśc, pow. święciauski, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Kiemieliszki o 1 3 w. , 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr Świrany, Szyszków. 2. Z. , wś, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny o 10 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Ławaryszki, 13 dusz rewiz. Zagórz, wś, pow. sanocki, posiada parafią rzym. i gr. kat. , urząd poczt. , szkolę i węzłową pograniczną od Węgier, stacyę kolejową. Wś leży w malowniczej podgórskiej okolicy, na lew. brzegu Sanu, 5 klm. na płd. od Sanoka. Ztąd rozchodzą się linie dróg żelaznych do Stryja na wsch. , do Zwardonia na zach. i do Laborcz na płd. do Węgier. Okolica obfituje w kopalnie nafty. Stacja kolei, zwana Nowy Zagórz, jest zasłoniętą górami od wsi. Wś ma 205 dm. i 1639 mk. 826 męż. , 813 kob. , 953 rz. kat. , 470 gr. kat. , 9 prot. i 207 żyd. Pod względem narodowości jest 1200, 370 Rus. , 26 Niem. , 5 Anghk. Założenie parafii łac. odnoszą do czasów Kazimierza W; w r. 1343 stała tu bowiem kaplica filialna do parafii w Poraźu. Jakie było pierwotne uposażenie niewiadomo. W r. 1697 ufundował tu Piotr Głoski, proboszcz Poraża, prebendę a w 1724 powiększył jej uposażenie Piotr Konstanty Stadnicki, kaszt, biecki. W 1750 r. , na prośbę Józefa z Tęczyna Ossolińskiego, chorążego kor. , i jego żony że Żmigrodu Stadnickiej, którzy powiększyli uposażenie, zamienił bisk. Wacław Zagórska Zagoryszk Zagóry Zagórowszczyzna Zagórska Sznielca Zagórowa Zagorówka Zagorzałowo Zagórzany Sierakowski prebendę na parafię. Dawniej istniał tu także klasztor karmelity eh bosych, założony na początku XVIII w. przez Jana Adama Sta dnickiego, wojew. wołyńskiego, do którego ten że fundator dodał w r. 1713 uposażenie na utrzymanie w klasztorze 12 żołnierzy inwalidów pochodzenia szlacheckiego, których przedsta wiać miał dziedzic Liska. Gdy wr. 1831 spahł się klasztor, suprymował go cesarz Franciszek I a dobra kazał włączyć do funduszu religijnego. Parafia obejmuje Nowy Zagórz, t. j. stacyę ko lejową i Zasław. Należy do dyec. przemyskiej, dek. sanockiego. Parafia gr. kat. ma cerkiew murowaną i obejmuje Dolinę i Zasław. Byee. przemyska, dek. olchowiecki. uposażenie tej parafii składa się z 32 mr. roli, 4 mr. łąk i 137 złr 70 et. dodatku. Nadto fundusze w obligaeyach wynoszą 1450 złr. Pos, tabularna dzie li się na dwa korpusy Zagórz Kościelny wła sność parafii łacińskiej i Zagórz z Zagórzem Klasztornym dra Erazma Łobaczewskiego. Pier wszy ma 18 mr. roli, drugi 899 mr. obszaru, w czem jest 564 mr. lasu. Pos. mn. 506 mr. roli, 40 mr. łąk i 144 mr. past. Z. graniczy na wsch. z Zasławiem, na płd. z Wielopolem, na wsch. z Zahutynem a na płn. z Doliną. Mac, Zagorzałowo, w r. 1578 Zgorzołowo, wś, pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Jelonki. W 1827 r. było 13 dm. , 75 mk. W r. 1578 Walenty Górski, właściciel Trynos, płaci ze Z. od 1 2 łan. km. i 1 rzem. Pawiń. , Mazowsze, 403. Zagórzanie al. Nawołoki, Podoziercy wś nad jez. Babino, pow. lepelski, gm. Babinieze o 1 w. , o 53 w. od Lepla, 2 dm. , 24 mk. , zarząd gminy, szkoła, szpital. Zagórzanie al. Rabczanie, jeden z rodów góralskich zamieszkujący okolicę górnej Raby, kotlinę zawartą między północnemi stokami polskiego Beskidu. Ob. Eahczanie, Zagórzankiy Zahoranki, Zahorianki, wś i dobra, pow. mohylewski, gm. Kruhłe. Wś ma 20 dm. , 96 mk. ; dobra, od 1881 r. własność Kuncewiczów, 321 dzies, 79 roli, 56 łąk, 95 1 lasu. Kaplica katol. par. Szkłów. Zagóriańska Niwa, pow będziński, ob. Niwa 7. Zagórzany 1. wś i fol. , pow. stopnicki, gm. Zborów, par. Ostrowce, odl. 11 w. od Stopnicy. W 1827 r. było 18 dm. , 78 mk. W r. 1885 fol. Z. rozl. mr. 406 gr. or. i ogr. mr. 296, łąk mr. 49, lasu mr. 50, nieuż. mr. 11; bud. mur. 3, drew. 8, las nieurządzony. Wś. Z. os. 21, mr. 179. Wymienione w dok. z r. 1232 w liczbie wsi dających dziesięciny klasztorowi w Sulejowie z nadania Fulkona, arcyb, gniein. Kod. Wielkop. , 593. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 wś Z. płaciła gr. 27. W r. 1579 Gnojeńska płaciła tu od 6 osad. , 3 łan. , j 1 zagr. z rolą, 3 kom. , 5 biednych Pawiński, Małop. , 212, 488. 2. Z. , wś pod Ogrodzieńcem dziś pow. olkuski. W połowie własnością Salomona, rajcy krakow. , i należy do par. Włodowice Długosz, Ł. B. , II, 216. Istnia ła jeszcze na początku XVI w. jako pustka, z której dziesięcinę, w sumie jednego dukata, po bierał wiceprepozyt kolegiaty kurzelowskiej. Wydawca Lib. Ben. Łaskiego I, 547 mylnie odnosi te Z. do wsi w pow. stopnickim, w par. Ostrowce. JBr, Ch, Zagórzany 1. wś włośc, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Łunna, o 46 w. od Grodna, 312 dzies, ziemi włośc. 113 łąk i pastw. , 7 nieuż. . 2. Z. , wś. pow. wołkowyski, w 2 okr. pol, gm. Hornostajewicze, o 21 w. od Wołkowyska, dzies, ziemi włośc. 3. Z, w spisie miejscowości Zagóry, wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Roś, o 8 w. od Wołkowyska, 113 dzies, ziemi włośc. 4. Z. , Zago rjany osada, pow. horodocki, gm. Wyszedki, gorzelnia, młyn wodny. Zagórzany, Zagorjany, wś, pow. uszycki, okr. pol. Żwańczyk, gm. Kosikowce, par. praw. Buczaja, katol. Sokólec, sąd i st. poczt. Mińkowce o 12 w. , odl. o 18 w. od Uszycy, ma 114 osad, 561 mk. , 561 dzies, ziemi wleśc, 520 w części skarbowej. Należała do Trzecieskich, Iżyckich, Dajczmana, dziś włośc. Beregowy ma 180 dzies. Dr. M, Zagórzany 1. wś, w pow. gorlickim, w 0koliey podgórskiej, nad pot. Moszczanką, lew. dopł. Ropy; ma parafią rz. kat. , szkołę ludową i dworzec kolei państwowej. Od Z. poprowadzono odnogę kolei do Gorlic 5 klm. . Stacya Z. odl. o 20 klm. na wsch. od st. Stróże a o 7 kim. na zach. od Biecza. Nadto przechodzi przez wieś gościniec z Biecza do Ciężkowic. Wś ma 253 dm. , zabudowanych w ulicę nad potokiem i drogą dworzec kolejowy stoi na wschodnim krańcu wsi i 1498 mk. 693 męż. , 805 kob. , 1471 rzym. kat. a 27 izr. Pos. tabularna Skrzyńskiego Adama ma 493 mr. obszaru, z czego 167 mr. przypada na lasy; pos. mn. 1178 mr. roli, 156 mr. łąk, 328 mr. past. i 147 mr. lasu, O dacie erekcyi kościoła i parafii nie ma wiadomości. Istniała już w w. Nowy kościół murowany zbudowano w r. 1816. Należy do dyec. przemyskiej, dek. bieckiego. O posiadanie tej wsi wiedli w r. 1319 spór opat tyniecki z Jakubem, podkomorzym sandomierskim. Rozstrzygnął go Władysław Łokietek na korzyść klasztoru Kod. dypl. tyn. , XXXV, str. 62 i, str. 63 i od tego czasu aż do supressyi opactwa były Z. własnością klasztorną. W połowie w. wś ta ma kościół par. p. w. św. Wawrzyńca. Wieś wraz ze wsią Moszczany miała 6 łan. km. , dających czynsz pieniężny, przytem po 6 jaj, koguta i ser z łanu. Odrabiali robocizny. Była karczma klasztorna z rolą. Dziesięcina razem z czynszem pobierana wynosiła po 2 grzyw. 16 Zagorzałowo Zagórzanie skotów z łauu. Jeden łan był wolny. Sołtys miał 2 łany. Pobierał on 6ty denar z czynszów. Kmiecie dawali osep w ilości 8 miar Długosz, L. B. , III, 201. Wraz z Moszczenicą Moszczany liczyła w 1581 r. wieś 25 półłanków kmiecych, 1 za gr. z. rolą, 7 zagr. bez roli, 15 komor, z bydłem, 4 bez była, 5 rzem. i dudę. Płacił ze wsi Piotr Sułowski Pawiń. , Małop. , 111. Z. graniczą na wsch. z Klęczanami, na zach. z Wolą Łużańską, na płn. z Moszcząnieą i Kwiatonowicami, na płd. z Glinikiem. 2. K. z Wolą Zręczychą, wś, w pow. wielickim, paraf, rz. kat. w Gdowie. Wś leży w okolicy podgórskiej, wzn. 241 mt. npm. , urozmaiconej gajami, przy gościńcu z Gdowa 6 kim. do Łapanowa. Osada Wola Zręczyeka 9 dm. leży na płn. od wsi ku Klęczanom. Wraz z obszarem tabularnym Feila mają Z. 92 dm. i 586 mk. 273 męż. , 318 kob. , 565 rz. kat. a 21 izr. Pos. tabularna wynosi 493 mr, , w tem 167 mr. lasu; pos. mn. 282 mr. roli, 76 mr. łąk, 38 mr. past. i 17 mr. lasu. Za Długosza L. B. , I, 115 było tu 12 łanów, które uprawiała sama szlachta, przeważnie Gryfici. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 62 działy mieli Lesziowski 1 2 łanu, 4 zagrody z rolą i 3 bez roli dzierżawił Klemp, Stojowski, Stanisław Klemp, Śtan. Grzegorzowicz, Wrzosowski, Walenty Dziadoń i Wojciech Zagórski. Z. graniczą na płd. wseh. z Łapanowem, na zach. z Zalesianami, na płn. z Zręczycami i Podolauami a na wsch. z Kobyleem. 3. Z. , grupa domów w Wiszence, pow. gródecki. Mac. Zagórze 1. dawniej, wś, pow. łowicki, gm. Dąbkowice, par. Łowicz u św. Ducha, ma 6 dm. , 35 mk. , 113 mr. , wiatrak. W 1827 r. było 4 dm. , 28 mk. Należała dawniej do miasta Łowicza. W r. 1579 arcyb. Uchański w zamian za Z. dał miastu wieś Zielkowice i przyłączył Z. do dóbr arcybiskupich. Dnia 16 marca t. r. , kiedy jeszcze Z. należało do miasta, role i łąki uległy zalewowi przez młyn arcybiskupi pod zamkiem wystawiony, za uczynioną więc szkodę arcybiskup miastu pozwolił wystawie łaźnię. 2. Z. , wś i folw. , pow. rawski, gm. Wałowice, par. Kurzeszyn, ma 14 dm. , 135 mk. , 279 mr. włośc, i 286 dwór. Fol. należy do dóbr Konopnica. Wr. 1827 wś Z. , w par. Rawa, miała 9 dm. , 56 mk, 3. Z. , wś, pow. rawski, gm. i par. Budziszewice, odl. 29 w. od Rawy, ma 9 dm. , 41 mk. , 53 mr. 4. Z, kol. , pow. kutnowski, gm. Sójki, ma 133 mk. , 183 mr. 5. Z. , wś i fol. , pow. noworadomski, gm. Wielgomłyny, par. Chełmno. Wś ma 22 dm. , 234 mk. , 395 mr. włośc; fol. 9 dm. . 1 mk, 1134 mr. 528 roli. W 1827 r. było 27 dm. , 205 mk. Dobra Zagórze po dopełnionej segregacyi składały się w r. 1887 z fol. Z. i Karczew, rozl. mr. 1484; bud. mur. 9, drew. 18, pokłady piaskowca. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Z. os. 29, mr. 395; wś Goszczowa os. 35, mr. 144; wś Wólka os. 10, mr. 90; wś Srokou al Sroków os. 6, mr. 113; wś Karczewo os. 27, mr. 243; wś Zawodzie os. 8, mr. 113; wś Kubiki os. 7, mr. 98. Na początku XVI w. był tu dwór szlachecki z folw. i łany km. , dające dziesięcinę pleb. w Chełmie Łaski, L. B. ,, 202. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552, wś Z. , w par. Chełm, miała 10 osad. , 2 łan. Pawiń. , Wielkop. , II, 275. 6. Z. , wś i os. karcz, nad rzką Bogusławką, pow. noworadomski, gm. Gidle, par. Pławno. Wś ma 10 dm. , 63 mk. , 146 mr. ; os. 1 dm. , 6 mk. , 3 mr. W 1827 r. było 8 dm. , 59 mk. 7. Z. , wś i fol, pow. częstochowski, gm. Przyrów, par. Żóraw. odl 15 w. od Częstochowy. Wś ma 14 dm. , 161 mk. ;, fol 3 dm. , 34 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 133 mk. W r. 1893 fol Z. rozl mr. 539 gr. or. i ogr. mr. 522, past. mr. 5, nieuż. mr. 12; bud. mur. 8, drew, 7, pokłady kamienia wapiennego. Wś Z. os. 14, mr. 147. Wymienione w dok. z r. 1220 w liczbie wsi dających dziesięcinę klasztorowi we Mstowie Kod. Małop. , 27. W połowie XV w. wś Z. , w par. Żóraw, własność Potockiego h. Szreniawa, miała łany kra. , karczmę, zagr. , od których dziesięcinę dawano klasztorowi we Mstowie; folwark rycerski dawał dziesięcinę kościołowi w Potoku Długosz, L. B. , II, str 215. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r, 1581 wś Z. miała łan. km. Pawiń. , Małop. , 77. 8. Z. , wś i fol nad rzką Okszą, pow. częstochowski, gm. Kamyk, paraf. Kłobucko, odl. 13 w. na płn, od Częstochowy, kilka wiorst od Kłobucka. Posiada szkołę początkową, młyn parowy, gorzelnię, tartak, pałac i zwierzyniec. Wś ma 44 dm. , 490 mk. ; fol 10 dm. , 50 mk. ; os. leś. 1 dm. , 13 mk. Wr. 1827 było 41 dm. , 322 mk. Folw. Z. do r. 1864 posiadał 8 domów. Mieszkańców stałych 49 kob. 20, męż. 29, chłopów bezrolnych, katolików, niestałych 125, w tej liczbie 76 obcych poddanych. Ogółem ludności 174, obszaru gruntów 4829 mr. 182 pr. W r. 1887 miał folwark sam obszaru 519 mr. 111 pr. pod zabud. mr. Z pr. 72, ogród. mr. Ipr. 126, pszen. mr. 50, żytn. mr. 404 pr. 198, łąk mr. 51 pr. 13, past. mr. 5 pr. 247, wód mr. 1 pr. 136. Obecnie posiada pod uprawą mr. 496, łąk mr. 52, past. mr. 8, wody mr. 6, lasu mr. 863, nieużytków i placów mr. 32, osad młynar. i karczem, mr. 64, razem mr. 1521; bud. mur. 12, drewn. 16. Wś Z. do r. 1864 posiadała 52 domy. Mieszkańców stałych 459 męż. 227, kob. 232, w tem 42 bezrolnych, wszyscy katolicy; ludności niestałej 31, ogółem 490. Ziemi mr. 669 pręt. 183. Rząd pruski nadał te dobra ministrowi Haugwitzowi, który z chwilą przejścia tych stron pod rządy księstwa warszawskiego sprzedał dobra za bezcen Benedyktowi Lemańskiemu. Od sukcessorów tegoż nabył znowu Niemiec baron Henkel r, . Majątek ten, znany pod nazwą Zagórze państwa Zagórskiego, należał do najbogatszych w okolicy, szczególniej pod względem wybornie urządzonych lasów. Według opisu A. A. Kosińskiego Gazeta Codzienna z r. 1845 Zagórze, główna wieś dóbr, ozdobiona jest pałacem wybudowanym przez ministra Haugwitza na wzór tego, jaki w Berlinie posiadał, struktura nieosobliwa, lecz wewnętrzne urządzenie piękne; godne sa tu widzenia małe alabastrowe posągi znakomitych literatów francuzkich, podarowane Haugwitzowi przez dyrektoryat francuzki na zawdzięczenie pokoju w 1795 r. zawartego. Miejscowy ogród obszerny i dobrze urządzony, jedyny jest w naszym kraju z plantaeyi sosny amerykańskiej, piękne to drzewo dobrze się przyjęło i warte jest upowszechnienia. Przed kilku laty Z. wraz z eałemi dobrami kłobuekiemi nabyte zostało na własność prywatną cesarską i wchodzi w skład dóbr Ostrowy. W połowie XV w. wieśkrólewska Zagorze, w par. Kłobucko, miała 18 łan. km. , dających dziesięcinę snopową i konopną kościołowi w Kłobucku, wartości do 6 grzyw. Dworzec królewski i folw. dawały temuż kościołowi, również i sołtystwo na 2 łan. Był młyn królewski lecz bez roli Długosz, L. B. , III, 167. W r. 1581 wś Z. , należąca do grodu krzepickiego, płaciła od 5 łan. km. i 2 zagr. z rolą. Następnie wchodziła wieś w skład ststwa niegro dowego kłobuckiego, nadanego klasztorowi częstochowskiemu za Jana Kazimierza na sejmie r. 1658. 9. Z. , wś i fol. , pow. będziński, gm. Górnicza, par. Zagorze, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, hutę cynkową od 1842 r. , 94 dm. , 721 mk, 988 mr. włośc, 1135 mr. dwor. i 6 mr. kościelnych. W 1827 r. było 76 dm. , 457 mk. Dobra Z. składały się w r. 1867 z folw. Z. , Klimontów i Niwka, rozl. mr. 3196 gr. or. i ogr. mr. 1131, łąk mr. 140, lasu mr. 1609, past. i zarośli mr. 151, nieuż. mr. 165. Wś Z. os. 86. mr. 1060; wś Klimontów os. 52, mr. 551; wś Niwka al. Henryków os. 40, mr. 87; wś Józefów os. 50, mr. 89 wś Dandówka os. 10, mr. 20; wś Bobrek os. 12, mr. 28. Kazimierz, ks. opolski, nadaje w r. 1228 wś Z. i Czeladź wraz z innemi eomesowi Klemensowi za położone zasługi. Tenże Klemens uposażając r. 1238 klasztor w Staniątkaeh nadał mu, między innemi, otrzymane od księcia włości Kod. dypl. pol. , III, 15 i 34. Zdaje się, źe klasztor pozbył się zarówno Czeladzi jak Zagórza, jako zbyt oddalonych od Staniątek. W połowie XY w. wś Z. , należała do par. Mysłowice, miała 15 łan. km. , od których dziesięcinę dawano kościowi w Czeladzi, wartości do 6 grzyw. ; folwark rycerski, karczmy i zagrodnicy dawali dziesięcinę pleban, w Mysłowicach Długosz, L. B. , II, 198 i 204. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1581 wś Zagórze, w par. Mysłowice, własność Jarockich, miała 15 1 2, łan. km. , 2 zagr. bez roli, 1 kom. bez bydła Pawiń. ., Małop. , 36, 433. W r. 1857, po wzniesieniu kościoła przez Jadwigę Mieroszewską, dziedziczkę Z. , przeniesiono tu parafią z sąsiedniej Niwki, której kościół stał się filialnym. Od Mieroszewskich dobra Z. i Niwka przeszły na własność Gustawa y. Kramsta. Z. al. Niwka parafia należy do dekau. będzińskiego, ma około 5000 dusz. 10. Z. , wś i fol. , pow. opoczyński, gm. Skrzyńsko, par. Skrzynno, odl. od Opoczna 30 w. , ma 20 dra. , 158 mk. , 540 mr. dwor. a 34 os. i 193 mr. włośc. Fol. wchodzi w skład dóbr Komorów. W 1827 r. było 14 dm. , 103 mk. Wymienione w dok. z r. 1234 w liczbie wsi, których dochody przeznaczył arcyb, gnieźn. Pulko dla klasztoru sulejowskiego Kod. Małop. ,, 56, 213. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wś Z. , w par. Skrzynno, miała 1 2 łan. , 4 kom. Pawińskl, Małop. , 316, 478. 11. Z. , wś, pow. kielecki, gm. Dyminy, par. Kielce. Leży tuż pod miastem. W 1827 r. było 42 dm. , 273 mk. W połowie w. wś ta, stanowiąca pierwotnie uposażenie plebana kieleckiego, przeszła następnie na własność schoiastykow kieleckich. Mieli tu oni swój dwór, folwark trzypolowy, pasieki, łąki i dwie sadzawki. Wieś była osadzona na prawie niemieekiem, miała 1 2łan. km. , dających czynszu po pół grzy wny rocznie, po 4 koguty, 10 jaj, 2 sery, dwie miary owsa. Obowiązani byli do robót na folw arku orka, siew i żniI. Dwu kmieci miało pasieki, jeden dawał scholastykowi kwartę miodu, drugi pół kwarty. Był też zagrodnik odrabiający dzień w tygodniu. Dziesięcinę od kmieci, wartości do 6 grzyw, , pobierał scholastyk. Sołtys miał dwa łany wolne, siódmy denar z czynszów, pewien dochód z mły na na stawie scholastyka. Obowiązany był wozić listy i spełniać usługi dla scholastyka, dawał za ohiedne fertona. Kmiecie byli wolni od obiednego Długosz, L. B. , I, 449 i 450. Według reg. pobor. pow. chęcińskiego z r. 1540 wś Z. należała do seholastryi kieleckiej, miała 2 łan. uprawne, 1 łan sołtysi 1 łan folwarczny, sadzawkę, czynszu płacono 2, grzyw. Cała wś oceniona na 60 grzyw. W r. 1573 Zagórze miało 6 łan. , 1 łan sołtysi Pawiński, Małop. , 276, 585. 12. Z. , fol. , pow. jędrzejowski, gm. Prząsław, par. Cierno. W 1827 r. 1 dm. , 6 mk. 13. Z. , przyl. dóbr Dąbie, w pow. jędrzejowskim. 14. Z. al. Bykowa Wola, wś, w par. Wrociryz, własność prepozytury św. Michała na zamku w Krakowie, będzie to zapewne dzisiejsza Wola Lubecka, w pow. jędrzejowskim. W połowie XV w. było tu 7 łan. km. , z których płacono czynszu po 16 skotów, dawano przytem po 4 koguty, 30 jaj i dwie miary owsa i robocizny. Wieś stała pustką; nie było w niej ni folwarku, ni karczmy, ni dworu. Dziesięcinę dawano prepozytowi. W reg. pobor. z r. 1581 Wola Lubecka należy do par. Zagórze Zagórze w Lubezy, ma 14 półłanków a więc też 7 łau. . Położenie Zagórza, wedle opisu Długosza, odpowiada prawie zupełnie, położeniu Woli Lubeckiej. 15. Z. , pow. włoszczowski, gm. Radków, par. Dzierzgów. 16. Z. , fol. dóbr Mekarzów, w pow. włoszezowskim, gm. Moskarzów, w r. 1890 miał 458 mr. 17. Z. , wś i folw. , pow. włoszczowski, gm. i par. Irządze, odl. 30 w. od Włoszczowy. W r. 1877 foL lit. B rozl. mr. 307 gr. or. i ogr. mr. 184, łąk mr. 2, lasu mr. 111, nieuż mr. 10 bud. mur. 1, drew. 5; płodozm. 13po. , las urządzony, pokłady kamienia wapiennego. Wś Z. os. 26, mr. 122 18. Z. , wś, pow. włoszczowski, gm. Lelów, par. Staromieście Lelów. W 1827 r. było 13 dm. , 56 mk. R. 1581 Jakub Zagórski płaci tu od 2 pół łan. km. i 1 zagr. z rolą, Zagórscy od 2 połłan. i 1 zagr. z rolą Pawiński, Małop. , 68. 19. Z. , os. , pow. włoszczowski, gm. i par. Słupia. W r. 1827 było 4 dm. , 23 mk. 20. Z. , wś i fol. , pow. pińczowski, gm. i par. Sancygniów. Wś ma 5 os. , 26 mr. fol. 120 mr. Wchodziła w skład dóbr Dziewicczyce. 21. Z. , pow. miechowski, ob. Wielko Zagórze, 22. Z. , folw. , pow. janowski, gm. i par. Zaklików. 23. Z. , fol. , pow. chełmski, gm. Cyców, par. świerszczów. 24. Z. , os. , pow. sokołowski, gm. Sterdyń, ma 1 dm. , 5 mk. , 35 mr. 25. Z. Szypitłhi, pow. mławski, ob. Szypitlki 2. 26. Z. , wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Krasnopol, odl. od Suwałk 3 w. , ma 1 dm. , 6 mk. Br. Ch, Zagórze, Zahorze i. wś, osada i dobra, pow. pruźański, w 4 okr. pol. , gm. Nikitycze, o w. od Pruźany. Wś ma 855 dzies, ziemi włośc. 434 łąk i pastw. , 13 nieuż. , osada 70 dzies. 13 łąk i past. , 4 nieuż. ;, dobra zaś, własność Andrzejkowiczów, 103 dzies. 1 2 łąk i past. , 1 nieuż. . 2. Z. Blotczyzna, dobra, tamże, o 11 w. od Prużany, własność Turskich, 65 dzies. 19 łąk i past. , 4 1 2 nieuż. . 3. Z. Gąswszczyzna, dobra, tamże, własność Strokowskicb, dzies. 1 2 łąk i pastw. , 3 lasu. 4. Z. Tulowazczyzna, dobra, tamże, własność Skabałłanowiczów, 1 1 2 dzies. 10 łąk i past. , 7 lasu, 10 nieuż. . Podług lustr. z 1566 r. sioło Zahorze, w sstwie pruźańskiem, miało 22 włók ob. Lustr. , IV, 163. Następnie wś Zahorze należała do ekonomii pruźańskiej, wreszcie do dóbr Linowa, Trębickich. 5. Z. , wś włośc, pow. sokolski, w 2 okr. pol, gm. Trofimówka, o 30 w. od Sokółki, 396 dzies, ziemi włośc. 100 łąk i past. , 22 nieuż. . 6. Z. , wś, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol, gm. Izabelin, o 12 w. od Wołkowyska, wraz z wsią Niziany 85 dzies, ziemi włośc. 7. Z. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 54 w. od Nowoaleksandrowska. 8. Z. al. Zahorje, zaśc, pow. miński, w 3 okr. pol. i paraf, katol. Kojdanow o 8 w. , gm. Stanków, o 30 w. od Mińska, należy do domin. Stanków hr. Czapskich; oddawna trzyma w dzierżawie szlachcic Jurewicz. Grunta szczerkowe, urodzaj ne, miejscowość lekko falista, małoleśna. 9. Z. , Zahorje, wś, pow. mohylewski, gm. Szkłów o 4 w. , ma 23 dm. , 156 mk. , zapasowy spichlerz gminny. 10. Z. Zagorie, dobra, pow. orszański, od 1871 r. Ozmidowych, 709 dzies. 68 roli, 87 łąk, 483 lasu; młyn wodny i folusz dają 350 rs. 11. Z. , Zagorie, wś, pow. rohaezewski, gm. Polesie o 25 w. , ma 34 dm. , 189 mk. , zapasowy spichlerz gminny. 12. Z y wś nad jez. Zalesie, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, Oskierków, Zaleś, o 60 w. od Dzisny, 15 dm. , 110 mk. w 1865 r. 48 dusz rewiz. . 13. Z. , ZaJwrze, Zahorz, wś i dobra nad jeziorem t. n. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. i par. Miory o 5 w. , okr. wiej ski Zagórze, o 37 38 w. od Dzisny a 30 w. od st. dr. żel. Balbinowo. Fol. ma 1 dm. , 26 mk. 1 praw. , 9 katol. , 16 starów. , wś zaś 16 dm. , 146 mk. 8 prawosł. , 180 katol, 8 żydów; wła sność Mirskich, przed 1754 r. Sapiehów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Łatyszenka i Zagórze, w ogóle 48 dusz rewiz. 14. Z. , folw, nad jez. Ukle, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 76 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. starow. 15. Z. , zaśc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Mikołajewo o 12 w. , okr. wiejski i dobra gen. Frołowa. Łąka, o 5 w. od Dzisny, 3 dm. , 19 mk. prawosł, 16. Z. , wś i fol nad rzką Kantusią, pow. oszmiański, w 1 okr. pol, gm. Holszany o 9 w. , okr. wiejski Giejstuny, o 24 w. od Oszmiany. Folw. ma 1 dm. , 25 mk. katol, wś zaś 15 dm. , 45 mk. prawosł, i 36 katol w 1865 r. 34 dusz rewiz. f własność dawniej Chodźków, potem Skibińskich i Ślepść Duninów. 17. Z. , wś i folw. nad potokiem, pow. oszmiań ski, w 2 okr. pol, gm. Bienica o 7 w. , okr. wiejski Zagórze, o 49 w. od Oszmiany, 34 dusz rewiz. w części do dóbr Zagórze, Pileckich i 2 dusze w części do dóbr Daubuciszki, Kryczyńskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Łoszany, Siwki i Zagórze oraz zaśc Goreniaty, Łasiewicze, Muswiszezyzna, Rymtelc Rymciele i Siwki, w ogóle w 1865 r. 163 dusz rewiz. włośc uwłaszczonych. 18. Z. , fol, pow. wilejski, w 2 okr. pol, o 48 w. od Wilejki, 1 dm. , 11 mk. katol. 19. Z. , pohost, pow. siebieski, gm. Szumicliy o 2 w. , cerkiew, szkoła, targi 2 lutego i 12 czerwca. 20. Z. , ob. Zwjurze, J. Krz. A. Jel. Zagórze w dokum. , pow. dubieński, ob. Zahorce. Zagórze 1. wólka do Żarek, w pow. chrzanowskim, przy drodze z Chrzanowa ua płd. do Babic, otoczona ze wszystkich stron lasami, 3 kim. na płn. zach. od Lipowca. Składa się z 19 dm. i 124 mk. rz. kat. , przyłączonych do parafii w Babicach. Pos. tabularna hr. Henkel ma 61 mr. roli, 784 mr. lasu i 54 mr. Zagórze nieuż. Pos. mu. wynosi 898 mr. roli, 20 mr. łąk i 96 mr. past. Zagórze było w 1581 r. wraz z wszystkiemi wsiami parafii w Babicach własnością biskupów krakowskich i miało 4 łany km. , 5 zagród z rola, 2 kom. z bydłem i 5 kom. bez bydła. Graniczy na wsch. z Pogorzycami, na zach. z Żarkami, na płn. z Kościelcem a na płd. z Mętkowem. 2. Z. , os. dom. do Luszowic, w pow. dąbrowskim. 3. Z. , wólka do Przegini Duchownej, w pow. krakowskim, liczy 55 dm. i 188 mk. 4. Z. , wólka do Krościenka Wyżnego, w pow. krośnieńskim, leży nad pat. Burkatem, na płn. od Krościenka Wyżnego a na płd. od Korczyny; liczy 15 dm. i 79 mk. 5. Z. , wś, w pow. łańcuckim, rozciąga się długą ulicą nad pot. Mleczka, przy drodze z Kańczugi 9, 2 klm. na płd. od Jawornika. W stronie płd. ma obszerno lasy. Liczy wraz z trzema obszarami tabularnemi 81 dm. i 525 mk. 253 męż. , 272 kob. , 495 rz. kat. należących do par. w Pantalowicach i 30 izr. Pierwsza pos. tab. Maryi Hoszowskiej ma 345 mr. , przeważnie roli; druga pos. hr Scipiona 338 mr. , prawie samego lasu a trzecia część Naftalego Fromera, zwana Fromerówką, 11 mr. roli i pastwiska. Wś graniczy na wsch. z Łopuszką Wielką, na zach. z Hadlem Kańczuckiem, na płd. z Widaczowem a na płn. z Monasterzem. 6. Z. , wólka do Januszkowic, w pow. pilzneńskim, liczy 14 dm. i 72 mk. 35 męż. , 37 kob. rz. kat. 7. Z. , wś, w pow. pilzneńskim, na lew. brzegu Wisłoki, przy gościńcu z Pilzna 10 klm. na Jodłową do Ryglic i Tuchowa; liczy 75 dm. i 327 mk. 156 męż. , 171 kob. , 323 rz. kat. i 4 izrael. Należy do par. w Przeczycy. Pos. wiek. Ign. Jaworskiego ma 132 mr. roli; pos. mu. 330 mr. roli. W połowie w. wś miała łan. km. , dających czynszu po 1 grzyw. , 12 jaj, 2 koguty, sery. Odrabiano jutrzyny. Karczma z rolą płaciła czynsz, kmiecie dawali klasztorowi za dziesięcinę po 6 skotów, przytem osep po 2 miary owsa z łanu. Sołtys miał 2 łany i pobierał z czynszów 14 skotów Długosz, L. B. ,, 246 i III, 202, W r. 1536 Pawiński, Małop. , 530 Z, własność klasztoru tynieckiego, miało 12 kmieci, którzy płacili czynszu 3 grzyw. i 2 grosze, 6 korcy owsa, kury, jaja itd. Prócz tego dawali do skarbu królewskiego 12 korcy żyta i 12 korcy owsa i 16 groszy. Był nadto sołtys, mający 2 łany, 2 zagrody i karczmę. Pańszczyznę odrabiali do Dęborzyna. W spisie pob. z r. 1581, 244 zapisano Z. jako Zagorzicze, miały 10 kmieci, 2 łany, 5 zagr. , i kom. z bydłem, 3 kom. bez bydła i 1 rzem. Trzymał wś od klasztoru tynieckiego Jakub Kasiczki. Z. graniczy na płn. z Słotową, na wsch. z Dęborzynem, na zach. z Lubczą a na płd. z Dzwonową. 8. Z. , os. dom. do Żyżnowa, w pow. rzeszowskim. 9. Z. , wś, w pow. sądeckim, w okolicy podgórskiej, na lew. brzegu Dunajca, ktory tworząc tu zakręt, opasuje obszar wsi od południa, wschodu i północy. Odl. od Nowego Sącza 25 klm na płn. , od Gródka nad Dunajcem 3, 2 klm. Parafia rzym. katol. w Rożnowie, leżącym na praw. brzegu Dunajca. Na zachód graniczy z Witowicami Górnemi i Dolnemi. Wraz z wólką Gierową 7 dm. i obszarem tabularnym Jana hr. Stadnickiego liczy Z. 26 dm. i 201 mk. 95 męż, 106 kob. rzym. kat. Pos. tabul. ma 174 mr, w połowie lasu a w połowie roli; pos. mn. 181 mr. roli. W XVI w. należało Zagórze i Girowa Pawiński, Małop. , 140 do par. Świradz w Tropiu. G. była własnością Stan. Białowodzkiego i miała 3 półłanki km. , zagrodę z rolą i 2 kom. bez bydła; Z. należało do dóbr ks. Konstantego Ostrogskiego i liczyło 6 łan. km. 10. Z. , wś, w par. Zbyszyce dziś pow. sądecki podana jest w spis. pobor. z r. 1518 Pawiński, Małop. , 136 jako własność Adama Rożna, mająca 6 zagrod. z rolą i komornika bez bydła. Obecnie nie istnieje pod tą nazwą. 11. Z. , wś, w pow. wielickim, o 6 klm. na płd. od Niepołomic a 4 klm. na płd. wsch. od Podłęża, w równinie podmokłej, wzn. 210 mt. n. p. m. Graniczy na płn. z Podborzem i Staniątkami, na zach. z Słomirogiem, na płd. z Suchorabą a na wsch. z Gruszkami, częścią Brzezia. Wraz z osadami Grochotowcem, Jeruzalem i Podkowcem liczy 57 dm. i 276 mk. 142 męż. , 134 kob. , 265 rzym. kat. i 11 izrael. Obszar tabularny klasztoru staniąteckiego ma 132 mr. roli, łąk i pastw. ; pos. mn. 410 mr. obszaru. Wymieniona w dok. z r. 1242 w liczbie włości klasztoru w Staniątkach Kod. , Małop. ,, 64. Za Długosza było tu 7 łan. km. , dających czynszu po 17 skotów a przytem po 2 kapłony, 20 jaj, 2 sery z łanu. Za miodowe płacono po pół grosza a za oprawne też po pół gr. z łanu. Dawano też osep po 2 kor. owsa z łanu. Dziesięcinę, wartości do 4 grzyw. , dawali kmiecie prebendzie krakowskiej, inne role i folwark klasztorowi Długosz, L. B. , I, 128, II, 110 i III, 288, 289. Potok, przepływający przez wś, nazywano Samicą. Na mapie Kummersberga nazwano go Baranówką. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 65 należało Z. do par. w Bodzanowie i miało 7 półłanków km. , 2 zagr. z rolą, 1 kom. z bydłem, 1 kom. bez bydła. Teraz należy do par. w Brzeziu. 12. Z. , wólka do Pawęzowa, w pow. tarnowskim, ma 2 dm. i 8 mk. 13. Z. , folw. do Łękawic, w pow. wadowickim, par. Stryszów. Dawniej nazwa ta zapewne ogarniała obszar, na którym później powstały Dąbrówka i Ostałówka. Według reg. pobor. pow. szląskiego z r. 1581 wś Zagórze Dąbrówka i Ostalówka, w par. Stryszów, miały 5 łan. km. , 3 zagr. bez roli, 1 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 103. 14. Z. , z przys. wś, pow. brodzki, 34 klm. na płd. wch. od Brodów, 10 klm. na płn. od sądu pow. i urz. poczt. w Załoźcach. Na płd. leżą Gaje Załozieckie część Załoziec, na płd. zach. Zagórze zach. Kutyszcze i płn. zach. płn. Panasówka, wsch. Panasówka i pow. krzemieniecki gub. wołyńska. Zabudowania wiejskie leża w środku obszaru, na praw. brz. pot. Seret zwanego, który sie rozlewa w staw. We wschod. części obszaru znajdują się folwarki Baronówka, Pietrówka i las Wereszczak. Własn. wiek. Edwarda Garapicha ma roli or. 1168, łąk i ogr. 415, pastw. 45, lasu 775 mr. ; wł. mn. roli or. 2132, łąk i ogr. 278, pastw. 43, lasu 23 mr. W r. 1890 było 210 dm. , 1530 mk. w gm. , 16 dm. , 123 mk. na obszarze dwor. 1463 gr. kat. , 94 rzym. kat. , 96 izrael; 1464 Rus. , 141, 48 Niem. . Par. rzym. kat. w Załoźcach, gr. kat. w miejscu, dek. załoziecki. We wsi jest cerkiew i szkoła 1klas. , założona w 1873 r. , z jez. wykł. ruskim. W okolicy liczne mogiły, z których największa, , Sowyj horb. 15. Z. , przedmieście miasta Doliny. 16. Z. , grupa domów w Michałowicach, pow. drohobycki. 17. Z. , grupa domów w Szkle, pow. jaworowski. 18. K. , część Bonowa, pow. jaworowski. 19. Z. , wś, pow. kałuski, tuż na płd. od Kałusza sąd pow. , urz. poczt. i st. kol. . Własn. wiek. rządowa i mniejsza tworzą z Kałuszem jedna gminę katastralna. W r. 1890 było 98 dm. , 589 mk. w gm, 425 gr. kat. , 70 rzym. kat. , 88 izrael. , 10 innych wyzn. ; 549 Rus. , 7 Pol. , 25 Niem. , 8 innej narod. . Par. rzym. kat. w Kałuszu, gr. kat. w Chocinie. We wsi jest cerkiew p. w. św. Andrzeja, kasa poż. gm. z kapit. 570 złr. , młyn i browar. 29. Z. , wś, pow. lwowski, 16 klm. na płd. od Lwowa, 14 na płd. zach. od sądu pow. w Winnikach. Na płn. leżą Żyrawka i Wołków, na wsch. Wołków, na płd. Kuhajów, na zach. Porszna. Wschod. część obszaru przepływa pot. Zubrza. W jego dolinie leżą zabudowania wsi. Własn. więk. konwentu benedyktynek we Lwowie ma roli or. 134, łąk i ogr. 138, pastw. 20 mr. ; wł. mn. roli or. 512, łąk i ogr. 115, past. 69 mr. W r. 1890 było 66 dm. , 394 mk. w gm. , 3 dm. , 20 mk. na obszarze dwor. 234 rz. kat. , 142 gr. kat. , 10 izrael. , 28 innych wyzn. ; 235, 163 Rus. , 16 Niem. . Par. rzym. i gr. kat. w Wołkowie, dek. szczerzecki. We wsi jest szkoła 1klas. 21. Z. , wś, pow. rudecki, 10 klm. na płd, zach. od Rudek sąd pow. i urz. poczt. . Na płn. leżą Kupnowice Stare i Szeptycze, na wsch. Chłopczyce, na płd. Koniuszki Sieniawskie, na zach. Ostrów. Wzdłuż granicy płd. płynie Strwiąż. Wś tworzy gminę katastralną z Koniuszkami Sieniawskiemi. W r. 1890 było 117 dm. , 621 mk. w gm. , 3 dm. , 17 mk. na obszarze dwor. 437 gr. kat. , 175 rz. kat. , 26 izrael. ; 356, 272 Rus. . Par. rzym. kat. w Rudkach, gr. kat. w miejscu, dek. komarniański, dyec. przemyska. Do par. naleźą Koniuszki i Chłopczyce. We wsi jest cerkiew i szkoła jednoklasowa. 22. Z. , karczma na obszarze dwor. Hostów, w pow. tłumackim. 23. Z. , część Łoszniowa, w pow. trembowelskim. 24. Z. Knihynickie, wś, pow. rohatyński, 12 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Rohatynie, tuż na wsch. od urzędu poczt. w Knihyniczach. Na płn. leżą Psary, na wsch. Sołoniec i Jawcze, na płd. Jawcze i Wasiuczyn, na zach. Knihynicze. Wzdłuż granicy zach. płynie Świrz i tworzy staw Knihynicki. Zabudowania wiejskie leżą nad stawem. Na w. wznosi się wzgórze Mo giłka do 357 mt. Własn. więk. ma roli or. 561, łąk i ogr. 177, pastw. 31, lasu 302 mr. ; wł. mn. roli or. 795, łąk i ogr. 296, pastw. 77, lasu 9 mr. W r. 1890 było 101 dm. , 578 mk. w gm. , 15 dm, , 109 mk. na obszarze dwor. 599 gr. kat. , 65 rz. kat. , 23 izr. ; 594 Rus. , 83 Par. rzym. kat. w Podkamieniu, gr. kat. w Kni hyniczach. We wsi jest cerkiew. 25. Z. Konkolnickie, wś, pow. rohatyński, 32 klm. na płd. wsch. od Rohatyna, 16 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Bursztynie, 8 klm. na płn. wsch. od urz. poczt. w Bołszowcach. Na płn. leżą Herbutów, Skomorochy Stare i Bybło, na wsch. Jabłonów, na płd. Słoboda i Konkolniki, na zach. Herbutów. Środkiem wsi płynie Bybełka. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. arcybiskupstwa łacińskiego we Lwowie ma roli or. 23, łąk i ogr. 31, pastw. 2, lasu 260 mr. ; wł. mn. roli or. 714, łąk i ogr. 115, past. 81, lasu 6 mr. W r. 1890 było 132 dm. , 768 mk. w gm. , 1 dm. , 12 mk. na obszarze dwor. 448 rzym. kat. , 302 gr. kat. , 30 izrael. ; 407, 373 Rus. . Par. rzym. kat. w Konkolnikach, gr. kat. w Jabłonowie. We wsi jest cer kiew i szkoła 1klasowa. Wieś tę, jako wła sność arcybiskupią, wymienia dokument z r. 1430. Ob. Pokropiwna. Mac. Lu. Dz. Zagórze, folw. do Plugawic, w pow. ostrzeszowskim, okr. urz. grabowskim, ma urz. stanu cyw. w Morawinie, pocztę w Doruchowie, sąd i st. kol. żel. w Ostrzeszowie, na linii OstrowoKę pno, szkoły w Skarydzewie, par. katol. w Wyszanowie, ew. w Kępnie. Ma 2 dym. , 10 dusz. Leży między Grabowem a Wieruszowem. 2. Z. , część miasta Poznania na wyspie tumskiej, mię dzy Wartą a Cybiną. Ob. Poznań. 3. Z. , wzgórze pod Zajączkami, w pow. ostrzeszowskim. 4. Z. , pole w Skotnikach, pow. strzeliński. W. Ł. Zagórze 1. niem. Sagorsch, wś włośc. na Kaszubach, nad Zagórską rzeką, przy linii dr. żel. i szosie wejherowskiej, pow. wejherowski, st. p. Rumia, par. kat. Reda. Zawiera 6 posiadeł włośc. i 22 zagród, z obszarem 599 ha 264 roli orn. , 284 łąk, 2 lasu. W r. 1885 było 77 dm. , 151 dym. , 713 mk. , 576 kat, , 137 ew. wyb. Biała 19 dm. , 186 mk. . Posiada szkołę 2 klasową, symultanną, trzy młyny, tartak, dwie hamernie i wolne sołectwo i od r. 1892 zakład dla leczenia osób, ulegających nałogowi pi Zagórze Zagórze jaństwa, stojący pod zarządem protestanckim. Z. jest starą, osada; r. 1891 znaleziono kilka popielnie. W zeszłym wieku należało Z. do możnej rodziny Prebendowskich. Piotr Prebendowski wystawił tu kaplicę głównie dla pątników, którzy kilka razy do roku udawali się w procesyi ze Stolcenberga pod przewodnictwem tamtejszych reformatów na odpusty do Wejherowa. Po drodze odpoczywali tu w Z. ob. Utrac. kośc. przez ks. Fankidejskiego, str. 220. Kaplica jeszcze istnieje. W dok. pojawia się po raz pierwszy Z. w przywileju Mestwina II z r. 1283, jako wś graniczna, p. n. Zagorz ob. P. U. B. , str. 323. Tartak istniał tu już za czasów krzyżackich, czynszu płacił 5 grz. R. 1413 nadaje go razem z karczmą komtur gdański Henryk Reuss r. Jakubowi Gellenczen, który także 5 grz. czynszuje, lecz w karczmie wolno mu tylko piwo i chleb sprzedawać. R. 1621 uzyskuje sołtys tutejszy potwierdzenie swego przywileju. R. 1651 podaje starosta pucki Jan Zawadzki do wiadomości, że młyn nad droga do Zagórza w ostatniej wojnie został spalony, Jan Zadach wystawił tam nowy własnym kosztem. Starosta nadaje mu go na lat 50, wraz z 1 morgiem nad Białą; , 3 morgami łąk, z błotem młyńskiem, 2 ogrodami i 1 szkółką drzew. Dołącza też wolną paszę i wolne drzewo opałowe i budulcowe. Cztery razy do roku wolno mu z 5 korcy warzyć lekkie piwo. Za to płaci młynarz i jego spadkobiercy od 1652 r. 30 zł. rocznie; podwyższenie tego czynszu nie ma być dozwolone. Tenże starosta nadaje r. 1651 pustą karczmę tutejszą Jerzemu Doeringowi na lat 50, wraz z 11 2 włók. roli i 6 mr. łąk, dołączając prawo rybitwy, warzenia piwa, pędzenia gorzałki i pieczenia chleba za opłatą 50 złp. rocznie ob. Gesch. des. Kr. Neustadt v. Prutz, str. 207. Lustracya stawa puckiego z r. 1678 podaje Wieś Zagórze Ta wieś ma włók 7; założona w piaszczystym gruncie. Na sołtystwie siedzą sukcesorowie Jerzego Sadacha, żona i trzech synów Michał, Jerzy i Adam; dzieci z matką mają 1 włókę wolną ex usu, powinność ich listy odsyłać do Gdańska i do zamku i w drogę czasem jechać na pańskim wozie dla dozoru rzeczy, ale na strawę z zamku sołtysowi dawano. Ciż trzymają 1 wł. pustą, dają z niej na św. Marcin fl. 15. Andrzej Sadach, poddany, ma żonę, dziecię jedno podrosłe, na włóce jednej pustej siedzi przez arendę, daje na rok na św. Marcin fl. 12. Budynki całe powinien zachować. A ponieważ nie płaci i źle gospodaruje, inszego na te miejsce obmyślić kazaliśmy. Jerzy Sowa, poddany, ma żonę, dzieci sześcioro niedorosłych; na 1 wł. siedzi arendą, daje czynszu 17 fl. ; budynek sam zbudował, w którym mieszka. Jakub Kuszyk, leśny sługa zamkowy. Na rok bierze pieniędzy fl. 40, żyta korcy 71 2, , śledzi pół beczki, soli achteli 2, masła stofów 4, gomołek kóp 3, grochu pół korca, owsa korcy 8, dla koni siana fur 2, słoniny połeć, sadło jedno, piwa beczki półczwartej. Powinność jego lasów pańskich pilnować. Tenże w Zagórzu trzyma włókę jedne pustą arendą, z której płaci do zamku fl. 20. Młyn we wsi Zagórzu Młyn ten jest o 2 kołach, jedno mączne, drugie słodowe; należy sukcesorom niegdyś Jana Cadacha, który według cesyi IM. pana Zawadzkiego, starosty natenczas puckiego, od króla IMC. approbowany, ten młyn swoim kosztem zbudował; że tedy propter onera ciż pomienieni succesores tego młyna odstąpili, trzyma go Grzegorz Krzyżak ex instantia kredytorów za konsensem zamkowskim i płaci jak i pierwej fl. 30 na rok. Karczma, należy do niej 24 morgi, trzyma ją pan Zacharyasz Zapio, mieszczanin gdański jure emphiteutico do lat 50 vigore cessionis nieboszczyka IM. pana Jana Zawadzkiego, podkomorzego parnawskiego i starosty puckiego za approbacyami królów Ich MM. Jana Kazimierza de data die 20 mensis Septembris, a. Dni 1651, potem Michała, nakoniec nam szczęśliwie panującego Jana III. Na rok daje kanonu do zamku fl. 50, za wyszynkowanie zaś beczek 30 piwa na rok fl. 60. Tenże pan Zacharyasz Zapio płaci na rok za rzekę Zagórską fl. 40. Hamer zagórski. Teraz pusto stoi po ekspiracyi lat emphiteutici Pana Reinolda Brandysa originaliter jemu, a potem po wojnie po śmierci tegoż pomienionego p. Brandysa w długu przez Jana Zacharyasza Zapio, mieszczanina gdańskiego, do konstytucyi lat emphiteuseos pusty przez ruinę nieprzyjacielską, w posesyą wzięty, z którego pomieniony pan Zapio, choć pustego po wojnie, płacił jak było powinno do zamku fl. 200. Gdy zaś lata wyszły, puścił go. W którym teraz mieszkają, ponieważ żaden się go na ten czynsz podjąć nie chce. Konrad Colter daje od mieszkania fl. 6, Zuzanna wdowa fl. 6, Jerzy Strzyżewski daje fl. 8, Matyasz Omul za mieszkanie i ogród fl. 15. Na tym terminie uczciwy pan pewnie, sługa pana Zacharyasza Zapio, mieszczanina gdańskiego, przełożył nam, że pryncypał jego, pan Zapio, suplikował IKM. , że od panów Gdańszczan, jako administratorów sstwa puckiego, turbowany był, aby względem statków i inwentarza Hamru pustego zagórskiego wyżej położonego który po expiracyi lat emphiteuseos zamkowi puckiemu, tak jako odebrał po wojnie oddał nie oddanego fl. 600 do zamku puckiego zapłacił. Co że JKM. do nas odesłał, prosił nas tenże Echt, abyśmy, uczyniwszy inkwizycyą, wolnym go uczynili. My inkwizycyą ludzi tam będących, wiary godnych uczyniwszy, że te statki według inwentarza przez Szwedów są cale zabrane i pan Zapio ich nie odebrał, co i sami panowie Gdańszczanie administratorowie przyznali, wolnymeśmy tego pomienionego pana Zapio od tego uczynili. Hakbuda, z której płaci Pan Zapio do zamku na rok Zagórze Szmelca zagórska jest Hamer, mosiężną tego posesorem jest pan Zacharyasz Zapio, mie szczanin gdański, nabywszy prawa od pani Brandysowej według przywileju JKM. Jana Kazimie rza die 20 mensis Februarii a. 1654 pani Brandysowej in niej per privil. panu Zapio ad a. 1690 prorogowanego. Płaci z niego grunt czynszowy fl. 20 ob. st. 7 9; ma nuskrypt w Pelplinie. Według wizyty Rybiń skiego z r. 1780 było tu 99 kat. , 14 akat. str. 120; mesznego pobierał prob. ztąd 9 kor. ży ta i 8 kor. owsa. W topogr. Goldbecka z r 1789 zapisane jest Z. jako wś król. , z kaplicą, lemaństwo, młyn i karczma, o 14 dymach str. 196. 2. Z. , niem. Sagorsch, os. leśn. do Gniewowa, pow. wejherowski, 1 dm. , 7 mk. Kś. Fr. Zagórznica, także Zaguznica, kol. , pow. słupecki, gm. Grodziec, , par. Królików, odl. 31 w. od Słupcy, ma 16 dm. , 100 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 65 mk. Zagórzyce 1. wś i folw. , pow. nieszawski, gm. Radziejów, par. Piotrkowo, odl. 35 w. od Nieszawy. Wś ma 24 os. , 65 mk. , folw. 102 mk. W r. 1827 było 16 dm. , 136 mk, , par. Kaczewo. W r. 1892 folw. Z. rozl. mr. 801 gr. or. i ogr. mr. 716, łąk mr. 54, pastw. mr. 3, nieuż. mr. 58; bud. mur. 10, drew. 3; płodozm. 11 pol Wś Z. os. 24, mr. 176, wś Rudzk Wielki oś. 20, mr. 1190, wś Lisianki os. 5, mr. 49. Według reg. pobor. pow. radziejowskiego z r. 1557 wś Zagorzyce, w par. Kaczewo, miała 7 łan. , 6 zagr. Pawiń. , Wielkop. ,, 30. 2. Z. , kol. nad rz. Ner, pow. łęczycki, gm. i par. Poddębice, odl od Łęczycy 30 w. , ma 30 dm. , 266 mk W r. 1827 było 16 dm. , 126 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. dawano klasztorowi sulejowskiemu, zaś plebanowi w Poddębicach meszne, po korcu żyta z łanu Łaski, L. B. , II, 371. Według lustracyi z r. 1564 wś Z. , własność opactwa sulejowskiego, ma 4 łany kmiece Lustr. , V, 232. Według reg. pobor. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Zagorzyce, własność klasztoru sulejowskiego, miała 4 łany, 1 zagr. , 5 osad Pawiń, Wielkop. ,, 54. 3. Z. , wś nad rz. Wartą, pow. łaski, gm. Zapolice, par. Strońsko, ma 10 dm. , 99 mk. , 113 mr. Wchodziła w skład dóbr Beluń Beleń. W r. 1827 było 18 dm. , 131 mk. Na początku XVI w. łany folw. dawały dziesięcinę pleb. w Strońsku, zaś łany kmiece kościołowi w Sieradzu Łaski, L. B. , I, 431, 477. Według reg. pobor. pow, Szadkowskiego z r. 1552 wś Z. , w par. Strońsko, miała 17 osad, 61 2 łan. w czterech działach. Były dwa młyny i karczma. Siedzieli tu Byleńscy z Bylenia, dziś Beleń, Klonowski i Głowacki Pawiń. , Wielkop. ,, 244. 4. Z. , wś, w par. Glinno, wymieniona w reg. pobor. z r. 1553, jest to dzisiejsza Jadwichna al. Zagórki, w pow. tureckim, gm. Lubola. 5. Z. , wś i folw. , pow. sandomierski, gm. Górki, par. Szczeglice, odl. od Sandomierza 28 w. , ma 22 dm, 116 mk. W r. 1827 było 18 dm, , 28 mk. W r. 1884 fol. Z. rozl. mr. 285 gr. or. i ogr. mr. 233, łąk mr. 21, pastw. mr. 11, lasu mr. 15, nieuż. mr. 5 bud. drew. 7. Wś Z. os. 20, mr. 113. W połowie w. wś Z. , w par. Szczyglice, miała drobnych posiadaczy na kilku łanach, karczmę, 2 zagr. , folwark, z których dziesięcinę dawano pleban. w Szczyglicach Długosz, L. B. ,, 331, 332. Według reg. pow. sandomierskiego z r. 1578 w części Lipnickiego było 5 osad. , 11 4 łanu, 1 zagr. , 1 kom. , 1 rzem. W działach Marcina Dzindy, Jeleniowskich, Swiesków, 1 łan bez kmieci i 1 kom. ubogi Pawiu. , Małop. , 175, 176. 6 Z. , wś i folw. , pow. pińczowski, gm. Kazimierza Wielka, par. Kazimierza Mała, odl. 28 w. od Pińczowa. W r. 1827 było 27 dm. , 245 mk. W r. 1887 folw. Z. rozl. mr. 307 gr. or. i ogr. mr. 176, łąk mr. 17, lasu mr. 107, nieuż. mr. 7; bud. mur. 1, drew. 8; gospodarstwo 40 polowe, las nieurządzony. Wś Z. os. 38, mr. 278. W połowie XV w. wś Z. , w par. Kaźmierza, miała łany km. , z których dawano dziesięcinę w połowie biskup. krakow. a z drugiej połowy pleban. w Kaźmierzy Małej Długosz, L. B. , II, 145. Według reg. pobor. pow. wiślickiego z r. 1508 Z. płaciły grzyw. 1 gr. 32 den. 13. W r. 1579 Strasz płacił tu od 11 osad. , 6 łan. , 3 zagr. z rolą, 1 kom. , 3 rzem. Pawiń. , Małop. , 216, 486. 7. Z. , wś, pow. pińczowski, gm. Chroberz, par. Młodzowa, ma 25 os. , 280 mr. Wchodziła w skład dóbr Kozubów, należących do ordynacyi Wielopolskich. W r. 1827 było 19 dm. , 109 mk. Według reg. pobor. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Z. , w par. Chroberz, własność biskupa krakow. , miała 7 osad. , łanu, 3 zagr. , 4 chałup Pawiński, Małop. , 218. 8. Z. , wś, pow. miechowski, gm. Wielko Zagórze, par. Miechów. W r. 1827 było 18 dm. , 131 mk. W liczbie posiadłości klasztoru miechowskiego podana w dok. z r. 1198. Dał tę wieś klasztorowi wraz z Miechowem i Komorowem dominus Jaczo cum uxore według jednego aktu a według drugiego współczesnego aktu biskup krakow. Getko odstąpił dla klasztoru dziesięciu swych z tych wsi. Potwierdził klasztorowi te dziesięciny Urban w r. 1262 Kod. Małop. , II, 13, 17, 117. Według zeznania prokuratora rządzcy klasztornego Grzegorza, zw. Sampia, wieś dawała w. 1339 r. 2 grzyw. dziesięciny, karczma jedną, młyn 2 grzywny Kod. Małop. , III, 33, 78, 93. Według reg. pobor. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Z. miała 5 łan. W r. 1581 było 10 półłanków km. , 2 kom. bez bydła, 1 łan sołtysi, 1 4 roli, 1 4 młyn. , 1 2, wś i folw. , pow. miechowski, gm. Michałowice, par. Więcławice, odl. 24 w. Zagórznica Zagórzyce Zagórznica Zagórzyce Zagórzyce . 1827 było 21 dm. , 117 mk. i W r. 1886 folw. Z. rozl. mr. 326 gr. or. i ogr. 1 mr. 298, łąk mr. 7, pastw. mr. 2, nieuż. mr. 19; bud. mur. 5, drew. 9; płodozm. 14 pol. W po łowie XV Zygmunta Zagórskiego, miała łany km. , folw. rycerski i zagrodników, od których dziesięcinę dawano bisk. krakow. ; role folw. dawały pleb. w Więcławicach Długosz, L. B. , reg. pobor. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Zagorzyce, w par. Wiecławice, była własnością opata jędrzejowskiego. Dzierżawca Borek pła cił od 6 łan. km. , 3 zagr. z rola, 1 kom. z bydł. , 6 kom. bez bydła, 2 zagr. czyn. Pawiń. , Małop. , 21. Br, Ch. Zagórzyce, u Długosza Sogorczycz, wś, w pow. ropczyckim, par. rzym. kat. w Górze Ropczyckiej, rozciąga się nad górnym biegiem pot. Budzisza, dopł. Wielopólki, w okolicy podgór skiej i lesistej. Liczy 412 dm. i 2305 mk. 1134 męż. , 1172 kob. , 2247 rzym. kat. a 58 izrael. Fos. tabularna hr. Potockich ma obszaru 524 mr. , w tem połowa lasu; pos. mn. 2821 mr. ro li, 192 mr. łąk, 380 mr. pastw. i 759 mr. lasu. W połowie XV królewska, miały łany km. dające dziesięcinę w części bisk. krakow. , w części pleban. w Sędzi szowie. Był łan sołtysi. Z. Nowe miały 2 ła ny km. , dające dziesięcinę w części bisk. krak. , w części pleb. w Sędziszowie Długosz, L. B. , I, 650, , 281. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 251 były Z. własnością Zygmunta Zebrzydow skiego i miały 65 kmieci, 42 łanów, zagrodę, 15 komor. z bydłem, 12 kom. bez bydła, smolarza, kijaka, łan sołtysi i chałupnika. Później posia dali tę wieś hr. Starzeńscy. Graniczy na zach. z Gnojnicą i Łączkami, na płd. ze Szkodną, na wsch. z Wierczanami i Iwierzycami a na płn. z Ropczycką Górą. Mac. Zagórzyce, niem. , wś w Pomeranii, pow. słupski, par. katol. Słupsk, kościół par. ewang, w miejscu. W r. 1885 było 602 mk. ewang. Kś. Fr. Zagórzyce, dawna własność klasztoru w Lubiążu, ob. Sagritz. Zagorzyn, wś i folw. nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm. i par. Pamięcin, odl. od Kalisza w. 5; wś ma 12 dm. , 176 mk. ; folw. 5 dm. , 23 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 128 mk. Dobra Z. składały się w r. 1893 z folw. Z. i Pruszków, rozl mr. 1058 folw. Z. gr. or. i ogr. mr. 605, łąk mr. 87, pastw. mr. 34, lasu mr. 20, nieuż. mr. 74; bud. mur. 13, drew. 4; płodozm. 11 pol; folw. Pruszków gr. or. i ogr. mr. 210, past. mr. 7, lasu mr. 12, nieuż. mr. 8; bud. mur. 3; pokłady torfu. Wś Z. os. 31, mr. 84, wś Pruszków os. 24, mr. 113 Marcin z Z. występuje w dok. z r. 1326 Kod. Wielkop. , 1070. Na początku XVI w. łany folw. dają dziesięcinę plebanowi, kmiece zaś po mierze owsa i mierze żyta Łaski, L. B. ,, 81. Według reg. pobor. pow. kaliskiego z r. 1579, wś Zagorzino, w par. Pamięcino, miała 5 łan. , 2 zagr, , 2 kom. , 2 rybaków Pawiński, Wielkop. , I, 125. Br, Ch. Zagórzyn, wś, w pow. sądeckim, w okolicy podgórskiej, nad pot. Czarną Wodą, uchodzącym pod Łąckiem 4 klm. z lew. brzegu do Dunajca. Ma szkołę ludową i liczy 72 dm. i 592 mk. 275 męż. , 317 kob. rzym. kat. , należących do par. w Łącku. Pos. tabularna Leona Jaffego ma 1 mr. łąki; pos. mn, 1210 mr. roli, 250 mr. łąk, 841 mr. pastw. i 492 mr. lasu. Graniczy na płn. z Kosnową Wolą, na płd. z Łąckiem i Czerńcem, na zach. z Kamienicą a na wsch. z Czar nym Potokiem. Z. był własnością klasztoru w Starym Sączu. Ks. Kunegunda dała Z. , wraz i innemi wsiami, klasztorowi sądeckiemu, przy erekcyi w r. 1280. Wymieniony w liczbie po siadłości klasztoru w dok. zr. 1283 i 1358 Kod. Małop. , I, 121, II, połowie XV czynsz płacono rozmaity. Dawano 1 koguta, 2 sery i 20 jaj z łanu, odrabiano powabę, dawano osep po miarce jęczmienia i 2 miarki owsa i cztery gr. oprawnego. Sołtys miał 1 łan wol ny i młyn własny. Byli zagrodnicy i karczma. Wszystkie role płaciły dziesięcinę, wartości 5 grzyw. , klasztorowi. Dwa łany dawały dziesię cinę klasztorowi w Łącku Długosz, L. B. , 252 i III, 348, 359. W r. 1581 Pawiń, Małop. , 129 Z. liczył 9 półłanków km. , łan sołtysi, za grodę z rolą, łan plebański, 3 zagrody bez roli, 1 kom. z bydłem i 1 kom. bez bydła. Mac. Zagorzynek, dawniej Zagórzynko, wś i folw. nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm. Żydów, par. Kalisz odl. 3 w. . Wś ma 11 dm. , 101 mk. , fol. 5 dm. , 40 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 84 mk. Folw. uległ parcelacyi na kolonie i małe folwar ki 74 mr. największy. Według reg. pobor. pow. kaliskiego zr. 1579 wś Zagorzynko, w par. Dobrzeez, miała 2 łany, 1 zagr. Pawiń. , Wiel kop. , I, 116. Br. Ch. Zagość, wś i folw. na lew. hr. rz. Nidy, nieco poniżej od Chrobrza na praw. brzegu, o 9 w. w linii powietrznej, na zach. , zaeh. płd. od Buska, pow. pińczowaki, gm. i par. Zagość. Starożytna ta osada leży śród szeroko rozwiniętej doliny Nidy, odl. 13 w. od Pińczowa, posiada kościół par. murowany, dom schronienia dla starców, szkołę początkową, urząd gminny, 64 dm. W r. 1827 było 64 dm. , 369 mk. Dobra Z. w r. 1835 nadane zostały naprawach majoratu generałowi Tutczek. Składały się z folw. Zagość, Winiary i Bogucice, z ogólnym obszarem mr. 3713, w tem gruntów ornych i ogrodów mr. 1460, łąk mr. 171, pastw. mr. 422, lasu mr. 1578, nieuż. mr. 76. Do dóbr należały wś Z. os. 57, mr. 611, wś Boguszyce os. 120, mr. 1204, wś Winiary os. 49, mr. 507, wś Skotniki os. 96, mr. 1316, , wś Wola Zagojska os. 82, mr. 1091, Zagorzyn Zagórzyn Zagorzynek Zagość wś Grochowiska os. 3, mr. 196. Z. jest dawną, bardzo osada, wsią książęcą. . Pierwotny obszar objęty tą nazwą był wielce rozległy, obejmował kilka tysięcy morgów. Z czasem powstały na nim oddzielne wsi Skotniki Zagojskie i Wola Zagojska a może i Winiary. Istniał tu zdawna zapewne dwór książęcy. Książę Henryk, syn Bolesława ducis Poloniae z posiadłości otrzymanej z woli ojca, dla zbawienia duszy rodziców i własnej, nadaje około r. 1153 szpitalowi św. Jana w Jerozolimie dwie wsi quorum una Zagost et alia Boreszowie et alio Wlaszow. Dalsze uposażenie daje ciekawe świadectwo o rozkwicie pasterstwa i hodowli bydła w dolinie Nidy, o czem zresztą świadczą liczne nazwy Skotniki, Kobylniki. Książę nadaje w obu wsiach 60 wołów i 10 koni, w Zagości 50 sztuk bydła roboczego jumenta cum emmissariis, przytem pasterzy tego bydła, których imiona są Esgler i Szilga. Daje również owce i krowy z pasterzami, których liczbie 12 wylicza imiennie, daje vineam cum dzisiejsze Winiary, których imiona są Dornavi et Zabor, dalej daje też karczmę w Czechowie. Ponieważ książę ślubował wystawić w Zagości kościół, p. w. Jana Chrzciciela, i ślubu nie wykonał, przeto dodaje za to szpitalowi bobry w Małagoszczy i de Kirę. Dalej daje 10 włościan rusticos, którzy kiedyś byli w Chrobrzu, następnie przez ks. Bolesława brata Henryka zostali przeniesieni do Kujaw, lecz znowu przez ks. Henryka wróceni i osadzeni w Zagości. Daje przytem rzemieślników swych, siedzących w Zagości, których imiona są Bliszus i brat jego Scarbis, Radon i Sulisław. Prosi w końcu braci swych starszych Bolesława i Mieszka, tudzież młodszego Kazimierza o zachowanie tych nadań i zastrzega dla poddanych klasztoru wolność od prawa polskiego. nulli iurisdictioni polonicae subjaceant Kod. dypl. , III, 4 i 5. Leszek Biały, opiekując się fundacyą stryja, zwiększył uposażenie. Kiedy stanął kościół i szpital niewiadomo. Bolesław Wstydliwy, potwierdzając nadania poprzedników, wspomina w dokumencie swym o przedstawionych mu dawnych przywilejach in senibus. Wtedy już bracia szpitalni posiadali w Zagości swój dom i mieli, prócz innych, cztery wsi Zagość, Janina, Włoszczowice i Januszowice, należące do grodu w Czechowie o 7 w. od Pińczowa. Dawały one przedtem po 8 miar owsa do grodu. Bolesław, ks. krakow. i sandom. , wraz z matką Grzymisławą, na colloąuium, odbytem w Chrobrzu, przy udziale arcyb. Fulkona i bisk. krak. Prandoty, potwierdził i rozszerzył nadania, zwalniając posiadłości szpitala od ciężarów prawa polskiego. Szczegóły te podaje akt, którym w r. 1317 Władysław heres regni Poloniae, na prośbę Teodoryka, brata szpitalnego św. Jana Chrzcz. , komendatora w Zagości, potwierdza przywilej Bolesława, ks. krakow. i sandomierskiego Kod. Małop. ,, 234 i 235. Dziekan sandomierski i rektor domu krzyżowców Cruciferorum de Zagost czynią, wobec biskupa krakow; Prandoty, w r. 1248 w Sandomierzu zamianę dziesięciny z Winiar pod Zagością na wieś Ruszczę, należącą do rektora krzyżowców Kod. , Małop. , I, 36. Długosz opowiada w swej Historyi polskiej, iź ks. Henryk, udając sio do Palestyny, wzniósł tu kościół p. w. św. Jana i oddał go braciom szpitalnym, zwanym templaryuszami. Jednakże w Lib. Benef. , 378 pisze, iź wedle podania miał w Zagości fundować kościół ks. Henryk, lecz o templaryuszach nic nie wspomina, ni o szpitalu. Fundacyą ta upadła zapewne w XV w. wieś jest królewską, rektorem kościoła jest ks. Wojszyk, kustosz krakowski. Wś ma 8 łanów kmiecych, młyn królewski bez roli, karczmę, dwu zagrodników z rolą. Dziesięcinę, wartości do 15 grzyw. , dawano plebanowi. Pleban miał role ciągnące się na trzy staje prawie. Folwark królewski miał amplos agros. Kościół tutejszy wzniósł Kazimierz W. około r. 1353 na miejscu dawniejszego, uiszczając się z pokuty za zabicie Baryezki. W r. 1606 Zygmunt III przeznaczył probostwo w Z. na uposażenie wikaryuszów kollegiaty wiślickiej. Hieronim Olszewski, podstoli wieluński, uposażył r. 1676 bractwo Pocieszenia N. P. Maryi, założone przez ks. Wojciecha Żukowicza przy kościele tutejszym. Wojska Rakoczego złupiły kościół, który na nowo musiał być poświęconym r. 1667. Po zniesieniu kollegiaty wiślickiej r. 1819 parafia Zagość stanowi oddzielne probostwo. Kościół starożytny, z ciosowego kamienia, nie przechował żadnych zabytków. Lustraeya ststwa wiślickiego z r. 1564 podaje w tej wsi kmieci żadnych niemasz co bydłem robią, tylko zagrodników. Mają po trosze ról, płacą czynszu 6 pro per gr. 2, a 5 per gr. 4, włodarz niepłaci. Oprawnego per gr. 6, wieprzowego gr. 20. Karczmarz płaci z roli i karczmy mar. 2, gr. 12. Spy owsianej dawają per. 3 kmieci 6, a 5. 7 1 2. Serów 25, kurów 25, jajec kop. 2, owsa chrostowego per cor. 1. Ostatnia zaś lustraeya 1789 r. wyraża Dzierżawy tej posesorem jest ur. Feliks Łubieński od 1785 r. Rezydencya dosyć obszerna i wygodna na błoniu ku Nidzie. Sam dwór na podmurowaniu, o kilkunastu pokojach, drewniany, pod gątem, nietylko dla wygody użyteczny, ale i do struktury nie mało kosztujący. Ogród włoski wokoło szpalerami obwiedziony, gdzie oranżerya murowana, bez dachu, pusta. Kościół murowany p. w. św. Jana Chrzciciela, w kollacyi kapituły wiślickiej zostający. Suma rocznego dochodu z Zagości zł. 11090, gr. 11. W tej wsi nie znaleźliśmy żadnego miejsca stosownie przyzwoitego do oddzielenia na zasianie lasu z przyczyny, że grunt jest sposobniej Zagoźdż Zagowszczyzna Zagrazie Zagościniec Zagranicze Zagradzie Zagoździe Zagraba Zagóźnica Zagozdżonka Zagościńce Zagożdżon wydania produktów zbożnych, aniżeli dre wnianych. Kościół nie posiada żadnego pom nika, ani napisu kształt zaś budowy, długie a nader wązkie okna, świadczą o jego starożytno ści. Złupiony i uszkodzony przez Szwedów, po odnowieniu poświęcony został 1667 r. przez Mik. Oborskiego, bisk. laodyceńskiego. Z. par. , dek. pińczowski, około 3000 dusz. Z. gmina należy do sądu gm. okr. w Wiślicy, st. poczt. w Busku. Gmina ma 13, 010 mr. obszaru i 5018 mk. Śród stałej ludności jest 2 praw. i 80 żyd. Zagojskie starostwo niegrodowe, w wojew. sandomierskim, pow. wiślickim, otrzymał r. 1748 Jan hr. na Pieskowej Skale i Żywcu Wie lopolski. Podług spisów podskarbińskich z r. 1771 obejmowało ono wsi Zagość, Bogucice, Winiary, Wolę Zagojską, Kobylniki i Skotniki Bia łe. W tym czasie posiadał je Józef Wielopol ski, opłacając kwarty złp. 5855 gr. 9, a hyber ny złp. 2670 gr. 26. Na sejmie jednak z r 1773 1775, Stany Rzpltej nadały te dobra na rodowe w posiadanie emfiteutyczne Ogińskiemu, sekretarzowi w. ks. litew. , łącznie z ststwem gu zowskiem. W r. 1789 ostatnim starostą był Feliks Łubieński i za niego dochodu rocznego z tych dóbr było złp. 11090 gr. 11. Na począ tku obecnego wieku mieszkał tu Feliks Łubień ski, znany minister sprawiedliwości za w. ks. warszawskiego. Br. . Ch. Zagościńce, wś pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Dzisny, 4 dm. , 41 mk. kat. Zagościniec 1. wś i cztery folw. , pow. radzymiński, gm. Ręczaje, par. Kobyłka odl. 6 w. od Radzymina, ma browar, 134 mk. W r. 1827 było 13 dm. , 114 mk. W r. 1867 folw. Z. miał 989 mr. obszaru 355 roli, 32 łąk, 350 lasu, 241 zarośli. Po dokonanej parcelacyi folw. Z. część I miała w r. 1879 obszaru 426 mr. 137 roli. 17 łąk, 25 pastw. , 223 lasu, 24 nieuż. ; część II miła 142 mr. 44 roli5 łąk, 21 pastw. , 62 lai su, 10 nieuż. część III mr. 140 45 roli, 5 łąk, 22 pastw. , 60 lasu, 7 nieuż. ; część mr. 140 43 roli, 5 łąk, 21 pastw. , 61 lasu, 8 nieuż. . 2. Z. al. Maciejówka, folw. , pow. bielski, gm. Kościeniewicze, par. Piszczac, odl. 14 w. od Biały, ma 2 dm. , 3 mk. , 250 mr. 140 roli, 47 łąk, 17 pastw. 19 lasu, 39 zarośli, 2 wody, 5 nieuż. . Oddzielony został od dóbr Kościeniewicze przed r, 1875. Zagowszczyzna, wś, pow. sejneński, gm. Hołny Wolmera, par. Łozdzieje, odl. od Sejn 18 w. , ma 11 dm. , 75 mk. W r. 1827 było 3 dm. , 40 mk, par. Berzniki. Zagoźdż 1. wś i folw. , pow. warszawski, gm. Zagoźdź, par. Źerzeń, odl. 10 w. od Warszawy, ma 102 mk W r. 1827 było 8 dm. , 52 mk W r. 1879 folw. Z. , utworzony z połączenia 8 kolonii, rozl. mr. 122 gr. or. i ogr. mr. 93, łąk mr. 21, zarośli mr. 5, nieuż. mr. 3; bud. drew. 8, pokłady torfu. Do włościan należy 180 mr. Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 160 Z. gmina należy do sadu gm. okr. w os. Wawer, urz. poczt. Praga. Gmina ma 8579 mr. obszaru i 2465 mk. Śród stałej ludności jest 11 prawosł. , 468 prot. i 134 żydów. Urząd gm w Wólce Zerzeńskiej, szkoła gm. we wsi Zerzeń. 2. Z. , pow. nowoaleksandryjski puławski, gm. i par. Baranów. W r. 1827 było 9 dm. , 67 mk Zagoździe, wś, pow. łukowski, gm. Prawda, par. Tuchowicz, ma 24 dm. , 177 mk. , 773 mr. W r. 1827 było 21 dm. , 136 mk Według reg. pobor. pow. łukowskiego z r. 1531 wś Z. , w par. Tuchowicz, miała 4 łany. W r. 1552 było 18 osad. ; r. 1580 p. Pracz Kaymier od 6 półwłóezków osiadłych 3 fl. , od 2 pustych gr. 10. Suma fl. 3 gr. 10 Pawiń. , Małop. , 378, 394, 429. Zagożdżon, wś nad rzką Zagożdźonką, pow. kozienicki, gm. i par. Jedlnia, odl. od Kozienic 14 w. , ma 29 dm. , 275 mk, 727 mr. włośc, i 31 dwor. W r. 1827 było 7 dm. , 83 mk. Zagozdżonka, niekiedy Czarna, Koztelniczka rzeczka, bierze początek ze strug i zbiorni ków wód leśnych, na wschód od Jedlni, w pow. kozieniekim. Dwa główne strumienie, ze wschodu od Meciszewa i Suchy, zachodni zaś od Czarny w pow. radomskim łączą się we wsi Płachty. Odtąd płynie Z. przez Pionki, prze pływa przez rozległy staw we wsi Zagożdźon, od której bierze nazwę, skręca ku wschodowi do wsi Januszno, ztąd przez lasy kozienickie ku płn. wsch. , płynie przez wieś Kociołki, od której bywa zwana Kocielną, skręca ku północy, rozdzie la się na dwa ramiona, opływa Kozienice, poczem te ramiona łączą się pod Piotrkowicami i Z. pły nie równolegle od Wisły przez Mironice, Świe rze Górne i pod Antoniowem, na płd. od Ryczy wołu, wpada z lew. brzegu do Wisły. Część ta od Kozienic do ujścia bywa też zwana Łachą. W początkowym zaś biegu do Zagożdżona bywa zwana Pionką. Pod Janikowem, na wsch. Ko zienic, przyjmuje z praw. brzegu jedno z ramion Zwołki. Lustracya starostwa jedlińskiego z r. 1615 wymienia młyn Zagwożdźon i staw Za gożdźon, którego spust roczny był oceniony na 166 fl. J. Bliz. Zagóźnica, kol. nad rzką b. n. , pow. słupecki, gm. Grodziec, par. Królików, odl. od Słupcy 31 1 2 w. , ma 16 dm. , 100 mk Zagraba al. Gonaszew, kol. , pow. łódzki, gm. Wiskitno, ma 1 dm. , 60 mr. Zagrabie, folw. dóbr Bydlin, w pow. olkuskim. Zagradzie 1. dobra, pow. lepelski, własność Przesieckich 350 dzies. i Maksymowiczów 49 dzies. 2. Z. , wś, pow. połocki, miejscowość wzgórzysta. Zagranicze, wólka do Domatkowa, w pow. kolbuszowskim, ma 20 dm. i 114 mk. Zagrazie, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. 18 Zagrabie Zagościńce Zagroble Zagrebiszki Zagrebla Zagrebiszki , okr. wiejski i dobra, hr. Czapskich, Łużki o 5 w. , 34 dusze rewiz, Zagrebiszki, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 24 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. katol. Zagrebla 1. grupa domów w Piaskach, pow. lwowski. 2. Z. , grupa domów w Siemianówce, pow. lwowski. Zagroba, zwana Kościelna, wś, pow. płocki, gm. Kleniewo, par. Zagroba, odl. 16 w. od Pło cka, ma kościół par. drewniany, 3 dm. , 81 mk. W r. 1827 były 4 dm. , 42 mk. . W r. 1886 fol. Z. rozl. mr. 240 gr. or. i ogr. mr. 204, łąk mr. 14, pastw. mr. 18, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, drew. 7, pokłady torfu. Wś Z. os. 4, mr. 2. W dokum, z r. 1388 i 1389 spotykamy śród człon ków kapituły płockiej kanonika Włodzimierza z Zagroby, syna Michała. Kościół par. , p. w. św. Wojciecha, dość wcześnie był tu założony. Prze chował się akt z r. 1490, którym Margaretha Ruszparkowna, dziedziczka na Kleniewie Wielkim i patronka kościoła w Z. , po śmierci Krystyna ze Smarszewa, plebana tamecznego, przedstawia biskupowi płockiemu na to probostwo Mikołaja z Chudzyna, magistra sztuk wy zwolonych, w miejsce przedstawionego poprze dnio, lecz odwołanego, Dobiesława, kurata w Mo chowie Kod. Mazow. , 108 i 302. Obecny ko ściół pochodzi z r. 1791, odnowiony r. 1826. Uposażenie plebana w ziarnie było bardzo hojne. Wedle reg. pobor, z r. 1570 do kościoła należy 5 łan km. , 1 łan sołtysi, 2 piwowarów, 4 zagr. We wsi płaci wdowa Gisson od 3 łan. km. i 4 zagr. z rolą Pawiń. , Mazowsze, 35, 131. Z. par. , dek. płocki, 3057 dusz. Br. Ch. Zagrobela 1. al. Z, Zadnieszowiecka, część Podwołoczysk, pow. skałacki. 2. Z. , karczma i gajówka na obszarze dwor. Berezowicy Wielkiej, pow. tarnopolski, tuż nazach. od sądu pow. , st. kol. i urz. poczt. w Tarnopolu. Na płn. leżą, Kutkowce, na zach. Dołżanka, na płd. Petryków. Wzdłuż granicy wsch. płynie Seret. Zabudowani wsi leżą na wschód. Na obszarze dworskim pałac i ogród. Własn. wiek. ma roli or. 1027, łąk i ogr. 106, pastw. 36, lasu 610 mr. ; wł. mn. roli or. 1025, łąk i ogr. 72, pastw. 58 mr. W r. 1890 było 138 dm. , 955 mk. w gm. , 27 dm. , 254 mk. na obszarze dwor. 855 rzym. kat. , 215 gr. kat. , 136 izrl; 974 Pol, 125 Rus. , 4 Niem. . Par. rzym. i gr. kat. w Tarnopolu. Jest tu kaplica, w której się nabożeństwo odprawia, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. , z kapit. 1444 złr. 4. Z. , część Pomorzan, w pow. złoczowskim. 5. Z. , przedmieście Zborowa, w pow. złoczowskim. Zagrobelka al. Zagrehelki Zarwanich folw. w Zarwanicy, pow. podhajecki. Zagrobelne, wś, pow. krasnostawski, par. Fajsławice. Według spisu z 1827 r. było 14 dm, , 90 mk. Nowsze spisy nie podają tej osady. Zagrobka, wś, pow. płocki, gm. Kleniewo, par. Zagroba, odl. 17 w. od Płocka, ma 7 dm. ,, 104 mk. W r. 1891 folw. Z. rozl. mr. 297 gr. or. i ogr. mr. 245, łąk mr. 30, pastw. mr. 11, lasu mr. 2, w odpadkach mr. 2, nieuż. mr. 7; bud. drew. 9. Wś Z. os. 12, mr. 121. W r. 1578 we wsi Zagroba minor, wdowa Olbracht płaci od 1 1 2 łanu km. ,. zagr. , ma prawo wyrobu piwa. Bracia Zamnowie mają 1 łan bez kmieci i Jan Karcz 1 łan Pawiu. , Mazowsze, 23, 35. Ob. Zagroha. Br, Ch. Zagrobki, folw. , pow. łęczycki, gm. i par. Mazew, odl. o 12 w. na płn. zach. od Łęczycy, ma 3 dra. , 54 mk. , 211 mr. w tem 4 mr. łąk i 2 wód. W r. 1827 było 6 dm. , 50 mk. We wschodniej stronie na granicy od wsi Skrzynki wznosi się wzgórze złożone ze żwiru, pokryte głazami narzutowemi. Przy dobywaniu żwi ru napotykano tu na skorupy popielnic. W okolicy, na obszarze wsi Skrzynki i Jacki znaj dują się podobne wzgórza ze śladami cmen tarzysk przedhistorycznych. Na początku XVI w. wś należała do par. w Słaboszewie i tam dawała dziesięcinę. Ról kmiecych nie było. R. 1576 siedzi tu drobna szlachta 10 dziedziców, Skrzyneccy, Zagrobscy, Zabokrzeccy, mający działki po 1 8, 1 4 i 1 2 łanu Pawiń. , Wielkop. , II, skich posagiem przeszły do Konstantego Rusz kowskiego, dziś jogo sukcesorów. Na wzgórku, po za wsią, stoi wiatrak należący do Zagróbek, zwany Toboły, jedyny ślad istniejącej tu wsi Thobolkj, o której wspomina Lib. Ben. Łaskie go. Od 1812 r. wieś przyłączoną została do par. Mazew. Br. Ch. M. Wit Za Groblą 1. karczma w Ratyszczu, pow. brodzki. 2. Z. G. , grupa domów w Krowicy Hołodowskiej, pow. cieszanowski. 3. Z. G. , grupa domów w Łukawcu, pow. cieszanowski. 4. Z. G. , dom myśliwski koło Witkowa Nowego, obsz. dwor. Radziechów, pow. Kamionka Strumiłowa. 5. Z. G. , część Kalnikowa, pow. mościski. 6. Z. G. , grupa domów w Kopaniu, pow. przemyślański. 7. Z. G. , część Świrzyka, pow. przemyślański. 8. Z. G. , folw. w Rakowej, pow. Samborski. 9. Z. G. , folw. w Sałaszach, pow. Rawa Ruska. 10. Z. G. , grupa domów w Ottynii, pow. tłumacki, 11. Z. G. , młyn w Bedrykoweach, pow. zaleszozycki. Lu. Dz. Zagroble, wś, pow. krasnystawski, gm. i par, Turobin. Zagroby 1. wś i folw. nad rz. Narwią, pow. warszawski, gm. Nieporęt, par. Zegrze. Wieś leży przy szosie z Jabłonny do Serocka, ztąd jest tu most na Narwi. Wś ma 41 mk. , 382 mr. dwor. , 74 włośc. W r. 1827 było 5 dm. , 90 mk. , par. Wieliszew. W r. 1580 Marcin Rogala seabinus juratus villae Zagrobi płaci od 1 1 4 łan. km. Wieś należy do par. Wieliszew Pawiń. , Mazowsze, 257. 2. Z. , wś szlach. , pow. kutnowski, gm. i par. Żychlin, ma 7 dm. , 84 mk, , 86 mr. Mieszka tu szlachta drobna. W Zagroba Zagrobela Zagrobelka Zagrobka Zagrobki Zagroby Zagrodnica Zagroda Zagrodnik 1827, wś nad rz. Pilica, pow. kozienicki, gm. i par. Roźniszew, odl. od Kozienic 84 w. , ma 17 dm. 219 mk. , 436 mr. włośc, i 30 dwor. W r. 1827 było 10 dm. , 83 mk. W r. 1576 Marcin Giżycki płaci tu od łan. km. Pawiń. , Mazowsze, 244. 4. Z. Łętownica, wś szlach. , pow. łomżyński, gm. i par. Zambrowo. W r. 1827 było 18 dm. , 116 mk. W r. 1578 we wsi istnieje sześć działów szla checkich, z których największy ma Ogółem płacą, od 14 łan. km. Pawiń. , Mazow sze, 377. 5. Z. Zakrzewo, wś, pow. łomżyń ski, gm. i par. Zambrowo. W r. 1827 było 15 dm. , 73 mk. R. 1578 wś Zakrzewo Zagroby płaci od 9 łan. km. , należąjcych do 3 właścicieli. Jeden ma 6 łan. 6. Z. , wś szlach. , pow. łom żyński, gm. i par. Szczepankowo. W XVI w. nie istniała. Spis z r. 1827 nie podaje tej wsi. 7. Z, folw. , pow. kolneński, gm. i par. Jedwa bno. W r. 1577 wś Zagroby, w par. Przytuły, płaciła od 2 łan. km. Mieszkała tu drobna szla chta Pawiń, , Mazowsze, 359. Br, Ch. Zagroda 1. os. leś. , pow. brzeziński, gm. Mikołajewo, par. Łaznów, ma 2 dm. , 52 mk. , 339 mr. dwor. i 1 dm. , 6 mk. , 1 mr. w osadzie dróżnika drogi żel. warsz. wied. 2. Z. , kol. , pow. będziński, gm. i par. Włodowice, ma 1 dm. , I 7 mk. , 136 mr. dwor. 3. Z. , wś nad rzką Uherką, pow. chełmski, gm. Krzywieczki, par. Dopułtycze, posiada szkołę początkową, browar. W r. 1827 było 38 dm. , 237 mk. , par. Chełm. 4. Z, os. , pow. chełmski, gm. Pawłów. 5. Z. , wś, pow. krasnostawski, gm. Rudka, par. r. 1. Siennica Rożana, r. gr. Żdżanne, ma szkołę począjtkową. . W r. 1827 było 29 dm. , 159 mk. , par. Kumów. 6. Z. , folw. dóbr Józefowo, w pow. maryampolskim, ma 4 dm. , 93 mk. W r. 1827 był 1 dm. , 6 mk. Br. Ch. Zagroda, uroczysko osiadłe, pow. nowo gródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Darewo, o 66 w. od Nowogródka. A. Jel. Zagroda, wś, pow. połocki ob. t. VlII, . Zagroda 1. część Dmytrowa, pow. Kamionka Strumiłowa, 2. Z. , część Hodynia, pow. mościski. Zagródki, wś, pow. biłgorajski, gm. Potok Górny, par. r. 1 Potok, r, g. Lipiny. W 1827 r. było 46 dm. , 278 mk. Zagródki 1. os. na obszarze dwor. Kościelnik, w pow. krakowskim. 2. Z. , przys. gm. Jeżowe, pow. niski. 3. Z, wś, pow. lwowski, 28 klm. na płd. zach. od Lwowa, tuż na zach. od sądu pow. , urz. poczt. i st. kol. w Szczercu. Wś tworzy gminę katastralna ze Szczercem. W r. 1890 było 17 dm. , 118 mk. w gm. 52 gr. kat. , 13 rzym. kat. , 35 izrael. , 18 innych wyzn. ; 48 Rus. , 17 Pol, 52 Ńiem. . Par. rzym. i gr. kat. w Szczercu. 4. Z. , część Dmytrowic, w pow. mościskim. Lu. Dz. Zagrodna Wola, wś, pow. konecki, ob. Wola Zagrodna, Zagrodnica, kol, , wś i folw. , pow. kolski, gm. i par. Izbica, odl. od Koła 24 w. Kol. ma 12 dm. ,. 157 mk. , 14 mr. , wś ma 28 dm. , 169 mk. , 24 os. , 80 mr. ; folw. ma 8 dm. , 36 mk. , wcho. dzi w skład dóbr Izbica; os. ma 1 dm. , 10 mk. 1195 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 287 mk Zagrodnik, przys. gm. Jeleehowice, w pow złoczowskim. Zagrodniki 1. Dzbanki, kol. nad rzką Widawką, , pow. łaski, gm. Dzbanki, par. Restarzew, ma 9 dm. , 69 mk. Utworzona na obszarze dóbr Dzbanki. W 1827 r. było 4 dm. , 34 mk. 2. Z. al. Oleśnica Podzagrodniki, wś, pow. łódzki, gm, Puczniew, par. Kałów, ma 15 dm. , 150 mk. , 215 mr. utworzona na obszarze dóbr Puczniew. Zagrodniki, część miasta Rybnika, na górnym Szląsku. Zagrody 1. os. leśna, pow. brzeziński, gm. Gałkówek, par. Gałków, ma 1 dm. , 3 mk. , 962 mr. lasu rząd. , należącego do majoratu Gałków. 2. Z, wś nad rz. Kamienną, pow. opatowski, gm. Ruda Kościelna, par. Bałtów, odl. od Opatowa 24 w. , ma 17 dm. , 100 mk. , 20 mr. 3. Z. , wś, w pow. opatowskim, gm. Malkowice, par. Iwaniska, odl. od Opatowa 16 w. , ma 7 dm. , 38 mk. , 62 mr. Wchodziła w skład dóbr Łopacionka, folw. Z. należał do dóbr Grzybów. W r. 1827 było 5 dm. , 37 mk. 4. Z. , wś, pow. sandomierski, gm. Obrazów, par. Jankowice, odl. od Sandomierza 12 w. , ma 11 dm. , 82 mk. , 87 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 86 mk. Ob. Komorna. 5. Z. , wś, pow. kielecki, gm. Korzecko, par. Chęciny. W r. 1827 było 12 dm. , 72 mk. 6. Z. , wś nad rz. Czarną, pow. stopnicki, gm. i par. Kurozwęki, ma 7 os. , 125 mr. obszaru. Wchodziła w skład dóbr Kurozwęki. Znajduje się tu młyn amerykański, drugi holenderski, o 4 kamieniach, młyn do mielenia gipsu i tartak, wyrabiający bale, deski, laty. W r. 1827 było 10 dm. , 69 mk. 7. Z. , wś i folw. , pow. stopnicki, gm. Grabld, par. Gnojno. Folw. ma 425 mr. , wchodzi w skład dóbr Januszowice, wś ma 20 os. , 102 mr. W r. 1827 było 13 dm. , 99 mk. 8. Z, część dóbr Janowice, pow. stopnicki. 9. Z. , wś, pow. miechowski, gm. Wielko Zagórze, par. Miechów. W r. 1827 było 15 dm. , 138 mk. 10. Z, os. , pow. lubelski, gm. Wólka, par. Bystrzyca. 11. Z. , wś pow. nowoaleksandryjski puławski, gm i par. Żyrzyn, W 1827 r. było 23 dm. , 227 mk. 12. Z, wś, pow. nowoaleksandryjski puławski, gm, i par. Opole. W r. 1827 było 28 dm. , 204 mk. W r. 1676 kasztelan połaniecki, dziedzic dóbr Opole, płaci tu od 67 poddanych. 13. Z. , wś, pow, zamojski, gm. i par. Goraj, ma 28 dm. , 270 mk. , w tem 255 r. I; 890 mr. roli żyznej. Ludność rolnicza. Do ordynacyi Zamoyskich należy tu bez folwarku 514 mr. gruntu, 476 lasu. W r, 1676 płacił tu Zagroda Zagruszany Zagroń Zagrodzie Zagrodziany Zagrody pogłówne od ka rodziny, dwu chłopców, 5 dworskich sług, 39 poddanych Pawiń. , Małop. , 2la. 14. Z. Dą browice, folw. , pow. biłgorajski, gm. Puszcza Solska. Należy do dóbr ordynacyi Zamoyskich. 15. Z. Derezniańskie, folw. , pow. biłgorajski, gm. Sól, par. r. 1. Puszcza Solska. Należy do dóbr ordynacyi Zamoyskich. 16. Z, Gniazdowice, os. młyn. , pow. miechowski, gm. Klimon tów. Młyn wodny. Należy do dóbr Gniazdowice. 17. Z. Janowskie, wś, w nowszych spi sach nie podana. Według spisu z r. 1827 leży w pow. tarnogrodzkim dziś janowski, w par. Biała dziś nie istnieje ta parafia, miała 7 dm. , 46 mk. Weszła zapewne w skład miasta Jano wa. 18. Z. Lubartowskie, wś i fol. , pow. lu bartowski. Fol. ma 670 mr. , wchodził w skład dóbr Lubartów. W r. 1827 było 15 dm. , 171 mk. 19. Z. Łukowieckie, wś, pow. lubartowski, gm. i par. Firlej, ma 15 os. , 251 mr. Wcho dziły w skład dóbr Lubartów. W r. 1827 było 8 dm. , 53 mk. , par. Lubartów. 20. Z. Maliń skie, wś i folw. nad rzką Ładą, w wyniosłem po łożeniu, pow. zamojski, gm. i par. Goraj. Graniczą. z os. Goraj, odl. 62 w. na zach. od Zamościa. Osad włośc. 26, ziemi ornej 447 mr. , 269 mk. 13 praw. . Gleba glinka popielatka, z rzad ka pomieszana z piaskiem, urodzajna. Przed uwłaszczeniem włośc, wś należała do klucza Go raj dóbr ordynacyi Zamoyskich. Folw. , należą. cy do ordynacyi, ma 1104 mr. obszaru i 4 dm. dwor. Leży o 1 2 w. od Goraja, nad stawem, utworzonym z wód rzeczki Łady, na wzgórzu, utworzonem z kamienia i wapna. Materyał ten mógł być nagromadzonym tylko ręką. ludzką, , co naprowadza na domysł, żew tym właśnie miej. seu egzystował kiedyś zamek Gorajskich. W r. 1827 Z. Malińskie miały 20 dm. , 145 mk. 21. Z. Myszorka, pow. brzeziński, ob. Miszorka. 22. Z. Ostrów, os. , pow. miechowski, gm. Klimontów, cegielnia. 23. Z. Proszowskie, wś i fol. , pow. miechowśki, gm. Klimontów, parafia Proszowice. Browar piwny z produkcya na 3300 rs. W 1827 r. było 28 dm. , 165 mk. Ob. Kościejów. 24. Z. Rudy, wś, pow. biłgorajski, ob. Rudy 4. 25. Z. Skalbmierskie, os. , pow. pińczowski, gm. Boszczynek, par. Skalb mierz. 26. Z, Skalskie, pow. olkuski, gm. Mi noga, par. Skała. W 1827 r. było 8 dm. , 43 mk. Br. Ch. Zagrody 1. wólka w Kolbuszowy Dolnej, pow. kolbuszowski, leży na wsch. od wsi a na płn. ód mta Kolbuszowy, składa się z kilku chat. 2. Z. ,, wólka do Faścieszowy, w pow. brzeskim, liczy 12 dm. i 61 mk. 3. Z. , wólka do Woli Rogowskiej, w pow. dąibrowskim, liczy 37dm. i 108 mk. 55 męż. , 53 kob. . 4. Z. , wólka do Korzenie, w pow. jarosławskim, ma 31 dm. i 181 mk. 92 męż. , 89 kob. . 5. Z. , wólka do Skołoszowa, w pow. jarosławskim, ma 39 dm. i 196 mk. 98 męż. , 98 kob. . 6. Z. , wól ka do Mechowca, w pow. kolbuszowskim, liczy 12 dm. i 69 mk. 31 męż. , 38 kob. 7. Z. , wólka do Ostrowów Tuszowskich, w pow. kol buszowskim, ma 26 dm. i 161 mk. 76 męż. , 85 kob. , 8. Z. , os. na obszarze dwor. Brenia Osuchowskiego, w pow. mieleckim. 9. Z. , wól ka do Tyczyna, w pow. rzeszowskim, ma 33 dm. i 203 mk. 92 męż. , 111 kob. . 10. Z. , os. dom. do Klikowa, w pow. tarnowskim, liczy 14 dm. i 98 mk. 43 męż. , 55 kob. . 11. Z. , os. dom. do Tuchowa, w pow. tarnowskim, ma 15 dm. i 103 mk. 46 męż. , 53 kob. . 12. Z. , os. dom. do Jankówki, w pow. wielickim, składa się z 6 dm. i 39 mk. 18 męż. , 21 kob. . 13. Z, wólka do Rzeszotar, w pow. wielickim, liczy 59 dm. i 485 mk. 236 męż. , 249 kob. . 14. Z. , część Chotylubia, pow. cieszanowski. 15. Z. , część Narola Starego, pow. cieszanowski. 16. Z. , część Oleszyc Starych, pow. cieszano wski. 17. Z. , przedmieście Drohobycza. 18, Z. , grupa domów w Arłamowskiej Woli, pow. mościski. 19. Z. , wś, pow. mościski, 15 klm. na wsch. od Mościsk, tuż na płn. od sądu pow. , urzędu poczt. i st. kol. w Sądowej Wiszni. Na płn. zach. leży Zarzecze, na płn. wsch. Bortiatyn. Wzdłuż granicy płn. płynie Wisznia. W jej dolinie leżą zabudowania wsi. Własn. mn. ma roli or. 232, łąk i ogr. 101, pastw. 64 mr. W r. 1890 było 74 dm. , 373 mk. w gm. 349 gr. kat. , 21 rz. kat. , 3 izr. ; 362 Rus. , 11 Pol. Par. rzym. i gr. kat, w Sądowej Wiszni. 20. Z. gajówka koło Siedlisk, pow. Rawa Bu ska. 21. Z. , przedmieście Kulikowa, pow. żół kiewski. Mac. Lu. Dz. Zagrody, fol. , pow. lepelski, własność Górskich, 162 dzies. Zagrodziany, część Międzybrodzia Lipnickiego, w pow. bialskim Galicya. Jest tu 14 dm. i 94 mk. Zagrodzie, przyl folw. GralaDąbrowizna, w pow. siedleckim. Zagrodzie, przyl. Brzozowy, pow. tarnowwski. Zagroń, wzgórze lesiste w płn. części gm. Lipowicy, w pow. dolińskim. Wzn. 823 mt Zagruszany, wś włośc, pow. białostocki, w l okr. pol, gm. Zabłudów, o 12 w. . od Białegostoku, 300 dzies. ziemi włośc. 79 łąk i past. , 4 lasu, 19 nieuż. . Zagruszno, fol, pow. rzeczasycki, w 2 okr, pol. i gm. Jurewicze, 864 dzies. ; własność Łobodów, dany w nagrodę Włodzimierzowi Łobodzie w r. 1869. A, Jel Zagruzow, chutor, pow. kupiański. gub. charkowskiej, gm. Sieńkowa, 172 dm. , 981 mk. Zagrzeby, przysiołek wsi Nowosiołki, pow. kobryński, w 2 okr. pol, gm. Wiercholesie. Zagrzewo, niem. Sagsau, w dok; . Sagese, Sagsche, wś i dobra, pow. niborski, st. p. Nei Zagrzewo Zagrzeby Zagruzow Zagruszno . 1412 ponieśli wojsk polskich szkody sołtys 7 koni, Mikołaj 1 konia, Marcin 2 wołów, Michał 2 konie i tyleż Tomasz. Marcin Truchses, w. m. , nadaje r. 1483 w Niborku Mikołajowi Drużbicowi Drauschwitz wś Zagrzewo, obejmująjcą. 40 włók w tem 4 sołeckie, na prawie magdeb. , sądownictwo niższe i wyższe, rybołówstwo w jeziorze Sienno na potrzebę stołu, z obowiązkiem jednej służby wojskowej na koniu i w pancerzu. Ks. Olbracht nadaje r. 1537 w Niborku 40 włók w Zagrzewie Jakubowi z Zagrzewa i 5 włók przezeń wykupionych w Grabówce, od których winien pół służby a gdyby nabył jeszcze 6 włók, to całą służbę. R. 1614 Stefan Zadorski, sekretarz królewski, kupuje w Z. 15 włók za 3000 zł. a 1620 r. oddaje tamże fiskusowi 20 wł. za 19 w Łynie i 2401 grzyw. R. 1632 ks. Jerzy Wilhelm nadaje tamże Bartłomiejowi Mieczmkowskiemu, podkomorz. ziemi płockiej, 20 wł. za 2000 zł. R. 1666 mieszkali w Z. Franc. Radzimiński i spadkobiercy Konstant. Radzimińskiego dwaj Czapkowscy Kętrz. , O ludn. pol, 342, 343. Zagubiczypek, Zahubyczypok, fol. , pow. kaniowski, par. Bohusław, leży w lesie na drodze z Bohusławia do Koszowatej. Należy do klucza bohusławskiego, dawniej Branickich, dziś Apanaży udiołow. Zagumienki 1. część Mostów Wielkich, pow. żółkiewski. 2. Z. , częśó wsi Popowce, pow. brodzki. 3. Z, las na obszarze Słochyni, w pow. staromiejskim. Zagumienny, las na obszarze Skwarzawy Starej, w pow. żółkiewskim. Zagumnie al. Folwarki Miejskie, przedmieście mta Kamieńca. Zagurów, pow. słupecki, ob. Zagórów. Zaguzie, dwór, pow. witebski, własność PacPomarnackich, 28 dzies. Zagwizdy, wś nad rz. Sonią, pow. płoński, gm. Modzele, par. Nowemiasto, odl. o 19 w. od Płońska, ma 2 dm. , 30 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 59 mk. W r. 1567 Jan Lekowski płaci pobór od 3 ćwierci łanu km. Pawiń. , Mazowsze, 325. . W r. 1872 fol. Z. rozl. mr. 197 gr, or. i ogr. mr. 145, łąk mr. 27, past. mr. 3, lasu mr. 17, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, drew. 8. Wś Z. os. 2, mr. 2. Zagwździe, niem. Friedrichsthal, kol i wielka huta żelazna Kreuzburger Huette, pow. opolski, par. kat. Budkowice Stare, ewang. Kupy. Kol. ma 675 ha 407 roli, 42 łąk, 165 dm. , 308 gospodarstw, 1406 mk. 216 prot. , 3 żyd. . Na Kreuzburger Huette przypada 11 dm. , 106 mk. ; Reilswerk 9 dm. , 74 mk. ; Paulsmuehle 2 dm. , 19 mk. , leśniczówkę Budkowice 1 dm. , 7 mk. Mieści się tu królewski zarząd hutniczy. Do r. 1842 zakłady tutejsze fryszerki i wielki piec były puszczane w dzierżawę lecz odtąd przeszły pod administracyą rządu, W miejscu dom modlitwy ewangielicki, szkoła katolicka od r. 1784 i szkoła ewangielieka od 1765 r. Zagwoźdź, rus. Zahwizdie, wś, pow. stani sławowski, 6 klm. na zach. od sądu pow. i urz. pocz. w Stanisławowie. Na płn. leżą Krechowa ce, Pacyków i Posiecz wś pow. bohorodczańskiego, na płn. zach. Rypianka i Mysłów, na płd. Rybno, Uhrynów Górny i Pasieczna. Płd. wsch, część obszaru przepływa Bystrzyca Zło ta i kilka jej lewobocznych dopływów, między niemi Czereczenków, płynący wzdłuż granicy płn. i Jamnica, zwana w dalszym biegu Pawełczem. Wzdłuż granicy zach. płynie Łukawica i przyjmuje od praw. brz. Czarny Potok. Zabu dowania leżą w dolinie Bystrzycy. Zach. część obszaru lesista. Własn. więk. ma roli or. 335 łąk i ogr. 141, past. 59, lasu 3693 mr. ; wł. mn. roli or. 979, łąk i ogr. 1490, past. 171, lasu 147 mr. W r. 1890 było we wsi i w przysiołkach Breunerówka Dolna i Górna 281 dm. , 1549 mk. w gm. , 20 dm. , 104 mk. na obsz. dwor. 1462 gr. kat. , 82 rz. kat. , 106 izr. , 3 innych wyzn. ; 1430 Rus. , 220 Pol, , 3 Niem. . Par. rz. kat. w Stanisławowie, gr. kat. w miejscu, dek. stani sławowski. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. , kasa poż. gm. z kapit. 1174 złr. i tartak paro wy. Po utworzeniu kolegiaty w Stanisławowie r. 1669 wś ta stanowiła uposażenie kustosza. Na obszarze wsi jedna grupa domów nosi nazwę Manaster. Lu. Dz, Zagwoździno, wś, pow. borecki, gm. browna o 7 w. , zapasowy śpichlerz gminny. Zahacie 1. Zahatje, wś, pow. sieński, gm. Wysoki Horodek, 27 dm. , 170 mk, , folusz. 2. Z. , wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wołosewieze, o 75 w. od Borysowa, ma 11 osad; grunta lekkie. 3. Z. , wś nad rzką Miłą, dopł. Brusienki, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Dołhe, o 107 w. od Ibumenia, ma 27 osad; miejscowość małoludna, poleska, grunta lekkie, równe. 4. Z. , dobra, pow. lepelski, 1471 dzies. ziemi dworskiej. Własność około 1691 r, Ewy z Korsaków lma voto Casartoryskiej, 2do Sołomereckiej, później ks. jezuitów, dziś sukcesorów Arkadyana Lubińskiego, Adeli Sielawiny i Mikulskich, Jest tu kościół paraf. kato. drewniany, p. wez, św. Trójcy, fundowany przez jezuitów w 1773 r. Parafia katol. , dekanatu lepelskiego, 1566 wiernych. Kaplice Nacza, Bezdziedowicze, Swaraszczyzna i Stołyżnik, 5. Z. , folw. , pow. lepelski, własność Wajnowskich 33 dzies. i Rzeszewskich 42 dzies. . Zahaciec, wś, pow. borysowski, w 1 okr, pol. chołopienickim, gm. Zaczyste, par. prawosł. Barany, o 30 w. od Borysowa, ma 6 osad; grunta lekkie. A. Zahacz, wś włośc, nad jeziorem t. n. , pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. Jasie Zahacie Zagubiczypek Zahacz Zahaciec Zahajpol Zahajkowiec Zahajki Zahajkany Zahajka w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Zahacz, o 43 w. od Święcian, 32 dusz rewiz. ; zarząd gminy. W skład okr. wiejskiego wchodzą, wsi Daszki, Drobysze, Duki, Litwinki, Mała Olsą, Rudzie i Zahacz, w ogóle w 1865 r. 350 dusz rewiz. b. włośc, skarbowych. Zabadka 1. al. Zahatka, grupa domów w Strzemilczu, pow. brodzki. 2. Z. , fol. w Turynce, pow. żółkiewski. Zahady, dobra, pow. siebieski, własność Biedrzyckich, mają 227 dzies. Zahąj, las na obszarze Laszkowa, w pow. brodzkim. Zahajce 1. Małe, wś, pow. krzemieniecki, gm. Dederkały, par. praw. Zahajce Wielkie o 1 w. , 42 dm. , 275 mk. , monaster meczki p. w. św. Jana Miłościwego. Własność hr. Potockich. Monaster tutejszy założony został w XVII podobno 1636 r. przez Irenę z Bohowitynów Jarmolińską dla bazylianów. Wzniesiony jest na wyniosłej górze, na której stał niegdyś za mek, otoczony rowem i wałami. 2. Z. Wtelkie, wś nad dopływem Wilii, pow. krzemieniec ki, gm. Dederkały, st. poczt. Jampol o 15 w. , st. dr, żel. Rudnia Poczajowska o 50 w. , odl. o 28 w. od Krzemieńca, wraz z należącą do pa rafii wsią Zahajce Małe ma 205 dm. , 1634 mk. Cerkiew paraf. , p. wez. Podniesienia Krzyża św. , drewniana, na fundamencie murowanym, wznie siona w 1705 r. a przebudowana kosztem para fian w 1864 r. , uposażona jest 38 1 2 dzies. zie mi. Na cmentarzu grzebalnym kaplica murowa na, p. w. św. Maryi Magdaleny. Kaplica katol. par. Szumbar. Porządny dwór murowany. Wła sność hr. Potockich. W 1546 r. wś należała do ks. Beaty Ostrogskiej, jak widać z pozwu wnie sionego przez kn. Kuźmę Zasławskiego do sądu ostrogskiego, że z polecenia pozwanej urzędnik jej Jarosz z ludźmi z Brodowa i Zahajec naje chał i ograbił majętność powoda Czerniechów Arch. ks. Sanguszków, , 4712. Podług reg. pobor, pow, krzemienieokiego z 1583 r. p. Marcin Łaszcz ze wsi Zahajecz wnosi z 31 dym. , 14 ogr. , 14 ogr. , 2 kół waln. Jabłonow ski, Wołyń, 147. Z. należały dawniej do Błę dowskich, około 1838 r. Bobrów. W r. 1750 zmarł tu ks. Paweł Sanguszko, marszałek w. ks. lit. Uroczyska noszą nazwy Chmieszcze, Popowiecki staw, Sidorówka, Stupny staw, Styjewka. Do włości zahajeckiej należały Horbowce, Mielechy, Myziuryńce, Nowostaw, Szum bar, Tiemnohajcze. W Z. Wielkich była dawniej cukrownia. J Krz. Zahajce, wś, pow. podhajecki, tuż na płn od sądu pow. i urzędu poczt. w Podhajcach, nad Koropcem, który się tu rozlewa w staw Zahajecki. Wieś tworzy jedną gminę z Podhajcami. W r. 1890 było 62 dm. , 451 mk. w gm. , 6 dm. , 50 mk. na obsz. dwor. 303 rzym. kat. , 170 gr. kat, 26 izr. , 2 innych wyznań; 383 Pol, 118 Rus. . Par. rzym. i gr. kat. w Podhajcach. Pod względem geologicznym badał okolicę prof. Łomnicki ob. Sprawozdania z badań geolog. dokonanych między Gniłą Lipą a Strypą, Kosmos, Lwów, 1880, t. V, . Za Hajczyna, fol. i gorzelnia w Nowosiołkach Gościnnych, pow. rudecki. Zahajka, karczma w Pomorzanach, koło Kalnego, pow. złoczowski. Zahajkany, wś, pow. bielcki gub. bessarabskiej, par. Bielce, przy trakcie z Perożoty do Zabryczan. X. Zahajki al. Zagajki, wś i os. , pow. radzyński, gm. Zahajki, par. r. l. Międzyrzec, r. g. Drelów, odl. 27 w. od Radzynia, ma urząd gmin ny, 40 dm. , 370 mk. , 1088 mr. ; os. 1 dm. , 4 mk. , 3 mr. W r. 1827 było 36 dm. , 240 mk. Z. gmina należy do sądu gm. okr. I w Stołpnie, st. poczt. i dr. żel. w Międzyrzeczu. Ma 21548 mr. obszaru i 3145 mk. , w tem 2948 praw. i 245 katol. W skład gra. wchodzą Brzoza, Dre lów, Kwasówka, Łużki, Przeszkodzisko, Rudniki, Sawki, Stołpno, Tuliłów, Wysokie, Zadwornie, Zahajki i Zapowiednik. Br. Ch. Zahajkowiec, grupa domów na obszarze dwor. Hoszowa, pow. doliński. Zahajlice w dokum. , ob. Zahalce, Zahajpol, wś, pow. kołomyjski, 15 klm. na wsch. od urzędu poczt. w Kołomyi, 7 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Gwoźdźcu. Na płd. leży Nazurna i Załucze, na płn. zach. Podhajczyki, na płn. Gwoździec Stary, na wsch. Gwoździec Mały i Kobylec. Srodkiem obszaru płynie Turka. W jej dolinie leżą zabudowania. Własn, więk. ma roli or. 346, łąk i ogr. 19, past. 5 mr. wł. mn roli or. 975, łąk i ogr. 33, past. 6 mr. W r. 1890 było 171 dm. , 915 mk. w gm. , 7 dm. , 26 mk. na obsz. dwor, 761 gr. kat. , 149 rz. kat. , 31 izr. ; 893 Rus. , 17 Pol, 31 Niem. . Par. rz. kat. w Gwoźdźcu, gr. kat. w Nazurnie. We wsi jest cerkiew p. w. Narodz. N. M. P. i kasa poź. gm. z kapit. 1364 złr. Zahajpole, wś, pow. lipowiecki, ob. Justyn. Leży o 100 w. od Lipowca, ma 2806 mk. Zahal, Zakale 1. wś, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Laskowicze o 20 w. , o 76 w. od Mozyrza a 20 w. od Petrykowa. Niegdyś królewszczyzna w pow. mozyrskim. Dzierżawcy Z. płacili w r. 1717 kwarty na wojsko 1136 złp. ob. VI, fol 375. Podług spisów podskarbińskich z 1766 r. posiadał sstwo Józef Wojciech Bystry, łowczy nadworny litew. , opłacając kwarty złp. 674 gr. 13 a hyberny złp. 610. Na sejmie 17735 r. Stany Rzpltej nadały w posiadanie emfiteutyczne sstwo zahalskie Ignacemu Burzyńskiemu, wwdzicowi mińskiemu, łącznie ze sstwem krasnosielskiem Vol leg. , VIII, fol 681 i wtedy płaciło ono kwarty 1017 złp. 6 gr. 2. Z, , w dokum. Żahal, wś i dobra nad rz. Wić, pow. rzeczycki, przy drodze Zahajce Zahąj Zahady Zahadka Zahal Zahajpole Zahajlice Zahałom Zahalce z Jurewicz do mstka Chojnik, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Chojniki, o 78 w. od Rze czycy, 17 osad. Cerkiew paraf. p. w. św. Trój cy, ma z dawnych zapisów 1 1 2 włóki gruntu, przeszło 2000 parafian. Filie w Chrapkowie św. Mikołaja i w Borjsowszczyźnie Podwyższe nia św. Krzyża. Były to niegdyś dobra stołowe królewskie, ze wsiami Gnojów, Kliwy, Chwojna, Kniaziowska Słobodą, Kozia Łuża, Słobódka i zaśc. szlacheckim Potażnia, dziś skarbowe, obejmujace przeszło 400 włók, przeważnie w puszczach. Siedziba leśniczego. Długi czas starostami tej królewszczyzny byli Szujscy. W pierwszej ćwierci b. wieku sąsiedni obywate le Prozor, Oskierko i Jastrzębski urościli pretensyę do obszaru sstwa zahalskiego i wygrali sprawę w pierwszej instancyi, atoli senat uka zem z d. 16 listopada 1850 r. , skasowawszy wszystkie pretensye powodów, zawiesił docho dzenie do chwili generalnego rozgraniczenia dóbr w kraju zachodnim. Z, pamiętnym jest zniesieniem w r. 1649 przez Gąsiewskiego i Denhoffa oddziału Kozaków, przyczem zginął dowódca ich Elijasz Hołota. W okolicy stare kurhany. Grunta urodzajne, łąk obfitość, w ostatnich latach osuszone przez odprowadzenie wód przez rzeczkę Wić do Prypeci. W błotach przyległych głębokie torfowiska. A. Jel. Zahalce, w dokum. Zakale, Zakale, Zahalcze, Zahajlice, wś nad błotem dawnem jeziorem Hałło, pow. kijowski, w 1 okr. pol. , gm. Borodzianka o 8 w. na zach. , odl. o 58 w. od Kijowa, ma 723 mk. W 1783 r. było w Z. 95 chat i 730 mk. , obecnie podług Pochilewicza jest 1210 mk. prawosł. i 19 żydów. Włościanie, w liczbie 330 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 2095 dzies. , ze spłatą po 1074 rs. 9 kop. rocznie. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, z drzewa wzniesioną w 1768 r. na miejsce dawnej, zrujnowanej. Uposażenie parocha wynosi 36 dzies. Do par. należą Buda Nowa o 2 w. , Halenka o 2 w. , Kaczały o 3 w. , Buda Kaczalska al. Stara o 2 w. od poprzedniej, Piaskówka o 14 w. i chut. Potasznia. Dawne jezioro a następnie błoto Hałło, mające do 5 w. długości a około 3 w. szerokości, osuszone zostało obecnie zapomocą kanałów. Na obszarze wsi znajdują się błota Mokre i Pilewo. W pobliżu wsi, śród lasu, znajdują się szczątki dawnego grodziska lub zamku. W zamku tym w 1652 r. stał oddział wojska z chorągwi ks. Radziwiłła, na który napadł pułk. Chmielnickiego Ilia Hołota, został jednak na głowę rozbity przez przybyłego z odsieczą Gosiewskiego. W tymże lesie ciągną się także dwa dawne wały do rz. Teterwi. Podług podania wś założoną została po raz trzeci przed 300 laty. Qsadźcą miał być Klimiec. Podług reg. pob. wwdztwa kijowskiego z 1581 r. własność Szczęsnego Charlińskiego, podkomorzego kijowskiego, który płaci z 3 osiadł. i 1 zagr. ; kn. Wład. Zbaraski z Makarowiczem z 5 osiadł. i 1 zagr. a Iwan Suszczański z 1 osiadł. Jabłonowski, Ukraina, I, 37, 41, 42. W 1600 r. Jan Szczęsny Charliński zapisuje Z. w dożywocie żonie swej Katarzynie Sulimiańce, która wyszła za Stefana ks. Zbaraskiego. Jednocześnie jednakże zapiski sądowe podają pod r. 1595 i 1598 jako właściciela Z. Mikołaja Makarewicza Iwasieńczewicza, który w 1602 r. zapisuje je, między innemi, żonie swej Annie z Charłęźa. W następnych latach jako dziedzice wymienieni są jednocześnie Zbarascy i Makarowicze Iwaszeńczewieze oraz Stefan Łożka i matka jego Halszka z Hulewiczów Jabłonowski, Ukraina, . W 1628 r. Krzysztof Makarewicz wnosi z Zakala z 2 dym. . I, 70. Następnie Z. ualeźały do dóbr iwankowskich Koniecpolskich ob. t. III, 314 obecnie zaś do klucza horodziańskiego, dawniej Potockich, obecnie Szembeków. J. Krz. Zahale 1. wś i własności ziemskie, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i par. katol, Hłusk, gm. Laskowicze, o 94 w. od Bobrujska, ma 17 osad. Cerkiew św. Jerzego, uposażona z dawnych zapi sów około 2 wł. gruntu i łąk na 70 wozów; około 700 parafian. Miejscowość małoludna, dzi ka, poleska, grunta lekkie. Jeszcze wr. 1878 posiadali tu własności szlachta Kosobudzcy włók 11 teraz 1 wł. , Okuliczowie znaczną schedę teraz nic, Piekarscy 20 włók teraz nic. Obecnie mają tu Krukowscy 6 wł. , Kul czyccy 1 wł. , Mohortowie 5 wł. , Ortyńscy 2 wł. , Płyszewscy i 10 wł. , Suszyńscy 2 1 2 wł. , Tarasewiczowie 3 1 4 wł. i Szpakowscy 2 wł. 2. Z, al. Zakałom, olbrzymie bagna leśne na płd. krańcu pow. mozyrskiego w gm. Bierozów, rozciąga jące się w obręb pow. owruckicgo. 3. Z. , ob. Zahal. A. Jel, Zahale 1. fol. , pow. jampolski, okr. pol. i par. katol. Tomaszpol, par. praw. Żołoby. 2. Z. , ob. Zakalce. Zahalicze, wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Różany, o 42 w. od Słonima, 532 dzies. ziemi włośc. Zahalska Słobodą al Słobódka, wś nad rz. Wić, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Chojniki, par. praw. Zahal, odl. o 81 w. od Rzeczycy, ma 8 osad; grunta urodzajne, łąki rozległe. Należała niegdyś do sstwa zahalskiego, obecnie skarbowa. Porów. Słobodą 56. Zahałom, pow. mozyrski, ob. Zahale 2. Zaharajce, część Tustanowic, w pow. drohobyckim. Zaharowce, wś wymieniona w w. jako należąca do klucza czarnoostrowskiego ks. Wiśniowieckich na Podolu, przeto w dzisiejszym pow. proskurowskim. Zaharowka, rzką, w pow. borzeńskim gub. czernihowskiej, pod wsią Olenówką. Zahalce Zahale Zahalicze Zahalska Słobodą Zaharajce Zaharowce Zaharowka Zaharowo Zahbille Zahibiel Zahibły Zaharowo wś, pow. drysieński, par. rzeczycki. mylnie X, str. 135, tweg, wś, w hr. kościół paraf. , młyn wodny fabrykę gwoździ, 807 mk. Zahbille, łotew. , ob. Zahibiel al. Usochy, Usocha, zaśc. nad rz. Talką, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Omelno, o 2 1 2 w. od. st. Talka dr. żel. lipawskororaeńskiej, ma 2 osady. A. Jel. Zahibły, uroczysko, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Różany. o 30 w. od Słonima, należy do dóbr Uhły, Fiednszków. Zahińce, mylnie Zaińce, w dokum. Zayncze, Zahyncze, wś, pow. latyczowski, okr. pol, , st. poczt. i sąd Zińkowce o 13 w. , gm. i par. katol. Michałpol o 2 w. , odl. o 40 w. od Latyczowa a 30 w. od st. dr. żel. i poczty w Proskurowie, przy drodze z Michałpola do Faszczyjówki, ma 239 osad, 1371 mk. , 1014 dzies. ziemi włośc, 1324 dworskiej, cerkiew. Stara osada istniała już w l493 r. i liczyła 17 dm. Podług reg. pob. pow. zinkowieckiego z 1530 r. miała 4 łany uprawne. W 1542 r. płaci od 5 1 2 pługów. W 1569 r. własność Podfilipskich, płaci od 3 pługów Jabłonowski, Wołyń i Podole, 169, 170, 221. Następnie należały do dóbr zieńkowskich, stanowiąoycli własność Odrowążów, poczem jako wiano posagowe przeszły do Kostków, Sieniawskich, Czartoryskich i ks. Wirtemberskich, od których drogą kupna nabył Jan Starzyński, rotmistrz kawaleryi narod, , i testamentem przekazał teraźniejszemu właścicielowi Bolesławowi Starzyńskiemu, znanemu miłośnikowi sztuki i rzeźbiarzowi. Do majątku tego należą wioska Mikityńce i część Michałpola, nabyte od Wisłockich. Piękna rezydencya we włoskim guście, ozdobiona kamiennemi balustradami i niszami, z białemi marmurowemi statuami i. biustami, otoczona pięknym obszernym parkiem, oranżeryą, cieplarniami itp. Do pałacu domurowane osobne skrzydło, w którem pomieszczona jedna z największych prywatnych bibliotek w kraju i zbiór dzieł sztuki. Zbiory te wielkim kosztem zebrane przez braci Krzysztofa i Antoniego Urbanowskich, początkowo mieściły się w Rachiach Lasowych na Podolu, następnie prze niesione do Horodca na Wołyniu pow. kowelski, gdzie z nich korzystał J. I Kraszewski. Po śmierci Antoniego Urbanowskiego dostały się drogą sukcesyi Starzyńskim. Obecny właściciel Bolesław Starzyński w 1863 r. przeniósł je do Zahiniec i pomieściwszy w osobnym pawilonie, z każdym rokiem powiększa. Obecnie ilość tomów dochodzi 16000. Prócz wielu rzadkości bibliograficznych znajdują się tu ciekawe rękopisy, jak rękopis Waleriusza cuzku z in folio z miniaturami, ozdobami, kosztowny i ślicznie dochowany. Z tegoż wieku rękopisy matematyczne, dawniejsza jeszcze jedna księga akt kaplicy biskupiej tuluzańskiej, modlitewnik arabski i wiele innych rękopisów łacińskich i polskich. Z rzadkich druków na pargaminie drukowane Horae 13 M. , z ozdobami ksylograficznemi, Biblia norymberska, Catholicon Jana Balbi, druku Fausta. Wiele także inkunabułów polskich, jak życie św. Stanisława Długosza, Opuscula Tucholczyka, Statut Łaskiego, Wrocławskie Hallera, Żółtarz Wrobla itd. Z rzadkości Deorum Klonowicza, Dzieła Bielskiego, Paprockiego, Reja Źwierciadło, biblia brzeska, biblia ostrogska, herbarze, Volumina legum, Dyaryusze sejmów itp. Prócz tego piękne i rzadkie druki i Aldów, wielkie edyeye klasyków, biblie w wielkim komplecie, mnóstwo podróży. Na niektórych książkach własnoręczne podpisy sławnych ludzi, jak np. Grochowskiego, Orzechowskiego, Komeniusza i dedykacya Aleksandra Sanuta Batoremu. Galerya obrazów dochodzi do 215 numerów. Ze znakomitszych obrazów są; św. Jan Leonarda da Vinci, dwa obrazy Rubensa, jeden wyobrażający kobietę nagą w futrze, drugi zaślubiny N. Panny. Roelanda Savery obraz z r. 1619, wyobrażajacy wyjście zwierząt z arki, św. Cecylia, Rafaela obrazek mały na blasze św. Familia, Zwiastowanie, św. Franciszek Seraficki jednego z Carachiów. Z późniejszej szkoły Familia Daryusza, Gwido Reniego N. Panna, Karnawał rzymski, Samarytanki, kilka oryginałów szkoły holenderskiej. Niektóre z tych obrazów chwilowo przeniesione do Nizzy, zimowej rezydencyi Starzyńskich, mają jednak wkrótce wrócić do kraju. Portrety familijne przez Lampiego, , Baciarelli ego, zbiór sztychów, w którym kilka unikatów, kolekcya mapp i atlasów. Z rzeźb popiersia Voltair a, Rousseau a, przez Houdon a z w. , biusty różnych osób ojca właściciela przez Janusza Załuskiego, posąg marmurowy Minerwy z XVIII w. i wiele innych. Tu dodać należy dzieła rzeźbiarskie Bolesława Starzyńskiego Trębacz, odlew warszawski, Luzak, odlew paryzki, Teorbanista, Tarccsa przedstawiająca bitwę chocimską, urna z wjazdem Sobieskiego o Wiednia, kielich złoty ofiarowany katedrze krakowskiej, Radziwiłł Czarny, Wit Stwosz i wiele innych. Z porcelany saskiej bardzo rzadkie okazy. Gobelin piękny z czasów Ludwika XIV i wiele rzadkich i cennych rzeczy, jak np. szafy gdańskie z XVII w. zbiór monet, nabyty od Wincentego Potockiego w Niemirowie, przeniesiony do Drezna, przez matkę właśoiciela częściowo został rozprzedany. Dr, M. Za Hlemą, , grupa domów w Niedzieliskaeh, pow. przemyślańskich. , Zahińce Zahłażewo Zahłubocze Zahorany Zahoranki Zahołototce Zahołodie Zaholiczna Zahodziec Zahoczewie Zahnitków Zahmin na gruntach wsi WyżStara, w pow. kowelskim. Zahliniszcze al. Zagliniszcze, uroczysko osiadłe, pow. piński, na Zahorodziu, w 4 okr. pol. łohiszyńskim, gm. Porzecze, par. katol. Pińsk o 20 w. . A. Jel. Zahlinne, wś, pow. czerykowski, gm. Dołgie, ma 25 dm. , 110 mk. Zahlinniki 1. wś, pow. sieński, gm. Łukoml, ma 23 dm. , 95 mk. 2. Z. , fol. , pow. lepelski, własność Świrszczewskich, 45 dzies W 1644 r. własność Bohdana Sokolińskiego, później Teofila Chrapowickiego, wojskiego połockiego, który w 1673 r. sprzedaje Karolowi i Aleksandrze z Chrapowickich Lisowskim, w r. 1751 zaś Jan i Ludwika z Wnorowskich Lisowscy sprzedają Janowi Ciechanowskiemu. Zahłotce, wś wymieniona w w. jako naleźąjca do klucza Daniłowszczyzna Wiśniowieckich na Wołyniu, przeto w płd. wsch. części dzisiejszego pow. krzemienieckiego. Por. Zaholom 3. Zahłażewo, fol, pow. sieński, od 1874 r. Apraksinych i Mazurowych, 146 dzies. 27 roli, 7 łąk, 101 lasu. Zahłubocze, wś, pow. piński, należała niegdyś do klasztoru bazylianów w Pińsku oh. t. VIII, str. 172. Zablubokie, zaśc, pow, bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horbacewieze, o 15 w. od Bobrujska; grunta lekkie. A, Jel Zabłuszecze, uroczysko leśne, pow. ihumeń ski, w gm. Szack, należy do domin. Michałów, własność Hruszwickioh. A. Jel. Zahmin, wś, wchodziła w skład sstwa mścisławskiego ob. t. . niem. , pow. złotowski, oh. Trzciany. Zahnitków, mstko niedaleko rz. Wodomyjki, dopł. Dniestru, pow. olhopolski, okr. pol. Pieszczanka, gm. , par. katol. i st. . poczt. Raszków o 12 w. , st. dr. żel kij. odesekiej Popioluchy o 26 w. , odl o 60 w. na płd. zach. od Olhopola. Położone między jarami głębokiemi i skalistemi, ma 763 dm. , 3134 mk 197 żydów, 2871 dzies, ziemi włośc, 8636 dworskiej, 68 cerkiewnej. Cerkiew paraf p. w. św. Michała, wzniesiona w 1825 r, z 2213 parafianami, kaplica katol dekanatu balekiego, dom modlitwy żydowski, azkoła ludowa 1 kl. 2 naucz. , 60 uczniów, gorzelnia, 2 młyny, 25 rzemieślników. Była tu fabryka mączki cukrowej, przed kilku laty zamknięta. Prawo miejskie otrzymał Z, w 1805 r. W skład dóbr wchodzą; wsi Studenica, Podejma Podejmica, Waladynka. Należy do Bolesława Starzyńskiego i obejmuje ogółem 10000 dziesięcin ziemi dwor. i duże lasy dębowe. Dobra te nabyte w przeszłym wieku przez Urbanowskich, drogą, sukcesyi przeszły do Starzyńskich. Znajdują się na obszarze Z. ciekawe pieczary, wyżłobione głęboko w ziemi i daleko się ciąignące. W jarze Waladynieckim są. również pieczary, w których Sienkiewicz każe ukrywać się kniaziównie Kurcewiczównie. Na ganku domu w Z. , w czasie ostatniego napadu Tatarów zamordowany został rząjdca ks. Lubomirskich. Dr. M. Zahoczewie, mylnie Zachoczewie, wś, pow. liski, na lew. brzegu Hoczewki dopł. Sanu, w okolicy podgórskiej i lesistej. Graniczy na płn. wsch. z Nowosiołkami, na płd. zach. z Choceniem pow. sanocki, na zach. z Seredniem Wielkiem, na wsch. z Źerdenką, Ma 72 dm. i 485 mk. 398 gr. kat. , 44 rz. kat, i 43 żyd. . Większa własność ma dwie części, jedna Beno Minckwitza ma 422 mr. , druga Ludw. Dunin 185 mr. Pos. mn. ma 657 mr. roli, 91 łąk, 230 past. , 96 lasu. Gleba owsiana, uboga, Mac. Zahodziec, wś, niegdyś, w dzisiejszym pow. ostrogskim. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. należy do Ostroga kn Konstantyna Ostrogskiego, wwdy kijowskiego, który płaci z Zahodcza z 8 dym. , 3 podsus. Jabłonowski, Wołyń. 81. Zaholiczna, rzeczka, w pow. mozyrskim, lewy dopływ Mogilny, w obrębie gm. Bujnowicze, płynie lesistemi bagnami i puszczami w kierunku północnozachodnim około dwóch mil; pa zlaniu się z Mogilną przybiera nazwę Mołodoja, która ubiegłszy 3 w. ma ujście do Uborcia z prawej strony, naprzeciwko wsi Świnna. Zahołodie, fol. w pobliżu ujścia Chołnicy do Uświaczy, pow, siebieski, bród. Zahołototce, , właściwie Zaboltec jak podano w reg. pobor, z 1577 r. , wś nad pr. dopł. Bugu, pow. włodzimierski, na zach. od Litowiża. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1583 r. należy do Litowiża kn. Michałowej Czartoryskiej, która wnosi z 8 dym. , 5 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 124. Por. Zahlotce. Zanołowje, wś, pow. borysowski, w 3 okr. pol, dokszyckim, gm. Berezyna, o 91 w. od Borysowa, przy drożynie z Berezynówki do Pustosiela, ma 12 osad; miejscowość falista, grun ta lekkie. A, Jel. Zahoranki, ob. Zagórzanki. Zahorany, wś, pow. augustowski, gm. Balia Wielka, par. Balia Kościelna, odl od Augustowa 55 w. , ma 11 dm. , 67 mk. W 1827 r. było 7 dm, 46 mk. , par. Teolin. , Zahorany L wś i fol, pow. borysowski, przy samej granicy pow. wilejskiego, w 3 okr. pol, gm. i par. katol. Dokszyce, odl. o 98 w, od Borysowa, Wieś ma 7 osad; fol, od r, 1845 własność Zabłockich, 7 włók, niegdyś należało tu 22 włościan poddanych. 2. Z. , wś, pow. miński, w 3 okr. pol i gm. Kojdanów o 17 w. , o 40 w. od Mińska. 3. Z. , pow. miński, ob. Pieniaki 4 Z. al Zahorne, wś na prawym brzegu rozlewów rzeki Prypeci, na wprost ujścia rz, Ipy, pow. mozyrski, gm. Skryhałowska Słobodą, od Mozyrza w. 12, paraf. Zahlinie Zahliniszcze Zahlinne Zahlinniki Zahłotce Zahorce Zahorje Zahorie Zahorianki Zahoresze Zahorenka Zahorecze Zahorby Zahorbki Zahorbań Zahorany Zahorany prawosł. Skryhałowska al. Słoboda Michałowska, o 12 w. od Mozyrza, ma cerkiewkę filialną św. Trójcy, fundacyi Leńkiewiczów, uposażoną z dawnych zapisów 16 mr. gruntu i łąki na 25 wozów. Miejscowość lekko falista, łąk obfitość, rybołostwo. W okolicy kurhany przedhistoryczne. 5. Z. , dobra, pow. witebski, własność Karelinych, 225 dzies. Stanowiły niegdyś sstwo niegrodowe, które powstało w początkach XVII w. okolo 1605 r. i obejmowało ziemie zahorańską i hołubowską. Posiadali je kolejno Zawiszowie, Kosowie, Duninowie ze Skrzynna, Wojnowie, Koszczycowie, Nowaccy, Ogińscy. Z mocy przywileju Augusta III z d. 18 września 1750 r. ks. Ogińska, wwdzina witebska, ustąpiła sstwo Michałowi Judyckiemu, który opłacał 675 złp. kwarty a 100 złp. hyberny. Zahorany, ob. Zhorany. Za Horą, przys. Ulicka, pow. Rawa Ruska. Zahorbań, wś, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. lenińskim, gm. Żytkowicze o 15 w. , odl. o 137 w. od Mozyrza. Miejscowość małoludna, poleska. A. Jel. Za Horbem. grupa domów w Paportnie, pow. dobromilski. Za Horbiskiem, grupa domów w Sarnach, pow. jaworowski. Zahorbki, las w Korczynie, pow. sokalski. Zahorby, część Małnowa, pow. mościski. Zahorce, os. , pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Sejny, odl. od Sejn 3 w. , ma 1 dm. , 6 mk. Zahorce 1. dobra, pow. wilejski, mylnie ob. Skołubiszcze, za Zabrze. 2. Z. , wś, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, o 50 w. od Mińska, ma 5 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe. 3. Z. , wś, pow. drysieński, par. Zabiały. 4. Z. , fol. , tamże. Mają tu Domicela Bielińska 8 dzies. , Józef Weryha 24 dzies. , Magdalena Korsakowa 18 dzies. 5. Z. , dobra, pow. lepelski, własność Niedźwiedzkich, 660 dzies. Zahorce 1. , w dokum. Zagórze, dwie wsi, pow. dubieński, na płd. zach. i płd. od Dubna. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1383 r. należy do włości mta Dubieńskiego kn. Konstantyna Ostrogskiego, który płaci ztąd z 8 dym. , 4 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 82. 2. Z. , wś nad strumieniem, o 2 w. od Horynia, pow. krzemieniecki, gm. i st. poczt. Jampol o 10 w. , o 35 w. od Krzemieńca a 57 w. od Rudni Poczajowskiej st. dr. żel. , wraz z należącą do par. wsią Michajłówką o 1 w. ma 103 dm. , 836 mk. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , drewnianą, na murowanym fundamencie, wzniesioną w 1871 r. na miejsce dawniejszej, fundowanej w 1730 r. przez ówczesną dziedziczkę wsi hr. Maryą Esterhazy. Uposażenie cerkwi stanowi 341 2 dzies. ziemi. Kaplica katol. par. Jampol. Szkółka cerkiewna od 1888 r. Od Esterhazych wś około 1754 r. przeszła na własność Antoniego MokosiejaDe nisko, w rodzie którego pozostawała do 1839 r. , w którym nabył ją Lambert Jełowicki, obecnie własność syna jego Józefa. 3. Z. , wś nad rzką ką Hubarychą, pow. ostrogski, gm. Pererosłe, par. praw. Juśkowce o 3 w. , ma 34 dm. , 274 mk. praw. , 11 katol. i 9 żydów. Posiada cerkiew filialną do 1830 r. parochialną, p. w. św. Onufrego, z drzewa wzniesioną w 1791 r. i uposażoną 31 2 dzies. ziemi z zapisu Hieronima Walewskiego, dziedzica wsi, z 1810 r. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1583 r. wła sność Ławryna Piesoczyńskiego, podkomorzego bracławskiego, który z Zahorecz i Juszkowicz wnosi z 17 dym. , 1 koła waln. , 1 stępn. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 148. Pod koniec XVI w. wziął w posagu Zahorce i Juskowce ku. Kiryk Rużyński za Jadwigą Chwalczewską ob. t. VII, 918. J. Krz. Zahorce, wś, pow. złoczowski, 19 klm. na płn. od Złoczowa, 7 klm. na wsch. od sądu pow. w Olesku, tuź na płn. od urzędu poczt. w Podhorcach. Na wsch. i płd. leżą Podhorce, na zach. Chwatów, na płn. Czyszki i Czechy wś pow. brodzkiego. Własn. większa ks. Eusta chego Sanguszki ma roli or. 9, łąk i ogr. 3, pastw. 9, lasu 76 mr. ; wł. mn. roli or. 361, łąk i ogr. 202, past. 15 mr. W r, 1890 było 63 dm. , 295 mk. w gm. , 1 dm. , 4 mk. na obsz. dwor. 255 gr. kat. , 40 rz. kat. , 4 izr. ; 271 Rus. , 28 Pol. Lu. Dz. Zahorecze, uroczysko, w pow. pińskim, w okolicy wsi Koszewicze, wspomniane w dokum. XVI w. , dziś gm. Stawek ob. Piscew. kn. , str. 332. A. Jel. Zahorenka, ob. Zahorynka. Zahoresze, wś włośc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 49 w. od m. Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii o Radoszkowicz, 5 dm. , 58 mk. Zahorianki, ob. Zagórzanki. Zahorie, ob. Zagórze. Zahorje 1. zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hajna, o 58 od Borysowa; grunta lekkie. 2. Z. , wś nad rzeką Hajną, pow. borysowki, w 2 okr. pol i gm. Łohojsk, o 60 w. od Borysowa, ma 7 osad łąki dobre, grunta lekkie. 3. Z. , wioska, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszsczenice, o 57 w. od Borysowa, ma 2 osady; grunta lekkie. 4. Z. , wś, pow. borysowski, w 2 okr pol łohojskim, gm. Smolewicze, o 42 w. od Borysowa. 5. Z. , zaśc. poradziwiłłowski, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Dudzicze, par. katol. do niedawna Annopol, teraz Kalwarya, o 28 w. od Mińska a 66 w. od Ihumenia; należał zawsze do domin. Samuelów, obecnie hr. Czapskich. Biedzą tu oddawna rodziny szla Zahorna Ruta chty zagonowej Bułhaków, Śliziewiczów i Ale ksandrowiczów; płacą arendę od włóki po 100 rubli. Grunta szczerkowe, urodzajne; miejscowość lekko falista, małoleśna. 6. Z. , górna część wsi Hrebień ob. , pow. ihumeński, w. Dudzicze, zwykle figuruje urzędownie pod jedną nazwą Hrebień ale przez mieszkańców i dominium odróżniana. Parafia prawosł. od r. 1893 w miejscu, katol. Kalwarya, niegdyś Dukora i z kolei Annopol. 7. Z. , folw. , pow. ihumeński, przy gość. poczt. wojennym ihumeńskim, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Dukora, par. katol. Ihumeń, należy do domin. Horodyszcze Wańkowiczów. Grunta szczerkowe, urodzajne, w pobliżu duże lasy i łąk obfitość. 8. Z. , okolica szlachecka nad rzką Słouść, pow. miński, w 1 okr. pol. i gm. Siennica, o 17 w. od Mińska, ma 9 osad. Mają tu małe własności Narejkowie i Romanowscy; grunta szczerkowe. 9. Z. , wś nad kotliną Świsłoczy z lewej strony, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, . Zasław, o 2 w. od st. Zasław dr. żel. lipawskoromeńskiej, o 26 w. od Mińska, ma 12 osad; miejscowość lekko falista, lasy wytępione, grunta szczerkowe. 10 Z. , chutor, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. i. Lenin o 41 w, , o 204 w. od Mozyrza. 11. Z. al Zahory, wś nad rzką Wołownią, lew. dopł. Niemna, naprzeciw ujścia do niej rzki Osy, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol i. Lubcz, paraf. prawosł. sieńska, o 20 w. od Nowogródka. Ma 31 osad, cerkiewkę z r. 1852, p. w. N. M. ., szkółkę wiejską. Niegdyś ks. Radziwiłłów, jako wieś przeważnie bojarska; według inwentarza z r. 1737 było tu 60 osad na czyn szach a w tem 5 osad ubogich sic, 2 majstrów. Osadnicy posiadali 10 wołów, 31 koni. 23 ulów pszczół. Synów przy rodzicach było 45. Miejscowość falista, bezleśna, grunta wyborne. 12. Z. al Zahory, wś, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol i gm. Lubcz, o 18 w. od Nowogródka, ma 37 osad; miejscowość falista, bezleśna, grunta żyzne, pszenne. 13. Z, folw. w pobliżu rz. Maryanówki, dopł. Lipnicy, pow. nowogródzki, . Krzywoszyn, par. katol do niedawna Krzywoszyn, teraz Nowa Mysz, o 90 w. od Nowogródka; miejscowość poleska, grunta lekkie. Własność hr. Potockich przy domin. Krzywoszyn. 14. Z. , wś, pow. nowogródzki, w 3 okr pol Nowa Mysz, gm. Stołowicze, o 49 w. od Nowogródka, ma 23 osad; miejscowość bezleśna, grunta urodzajne. 15. Z. , wś i zaśc. poradziwiłłowski, pow, nowogródzki, w 4 okr. pol mirskim, gm. Jeremicze, o 37 w. od Nowogródka. Wś ma 37 osad; miejscowość bezleśna, grunta faliste, pszenne. 16. , wś, pow. rzeczycki, nieopodal tr. poczt. mozyrskorzeczyckiego, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Karpowicze, par. praw. Eutuszkiewicze, odl o 82 w. od Rzeczycy, ma 9 osad; grunta lekkie. 17. Z. , ob. Zahory. Zahorna Ruta ob. Ruta, wś, pow. nowo gródzki, w 1 okr. pol Lubcz, o 14 w. od Nowo gródka, ma 17 osad; miejscowość falista, mało leśna. A. Jel. Zahorne 1. zaśc. nad rzką Ziembinką, pow. borysowski, pod mstkiem Ziembinem, w 2 okr. pol. łohojskim, par. katol Ziembin, o 25 w. od Borysowa, ma 2 osady. 2. Z. , ob. Zahorany. Zabornie al. Zagórnie, zaśc. , pow. lidzki, w 4 okr. pol, o 35 od Lidy a 1 2 w. od Wasiliszek, ma 2 dm. , 2 mk. katol i 2 żydów. Zahorno, wś, pow. orszański, gm. . Zahornoje al. Mściż ob. pow. borysowski, w gm. A. Jel. Zahorocze, zaśc. , pow. słucki, w 3 okr. pol kopylskim, gm. Zahorodny Pohost, metko, pow. piński, na t. zw. . Zahorodów, wś niegdyś, w pow. włodzimierskim. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. własność Chwiedora Pietrewicza Zaorowskiego, który wnosi ztąd z 23 dym. po 10 gr. , 10 ogr. po 10 gr. Jabłonowski, Wołyń, 73. Por. Zahorów. Zahorodyski Majdan, pow. chełmski, gm. Siedliszcze, par. Pawłów. W 1827 r. było 21 dm. , 101 mk. Zahorodyszcze, wś nad rzką Irklejewą, pow. zołotonoski gub. połtawskiej, . Irklejew, 154 dm. , 756 mk. , 6 wiatraków. Zahorodzie 1. zaśc. nad rz. Hajną, pow. borysowski, gm. i par. katol Łohojsk, o 57 w. od Borysowa, ma 8 osad. 2. Z. , uroczysko łączne, pow. ihumeński, pod wsią Terebelką, . Dudzicze, mające około 11 2 włóki, nadane włościanom w r. 1876 przez domin. Zamość, przy rozgraniczeniu i odseparowaniu gruntów dworskich i wiejskich na wieczne czasy. Przez środek uroczyska przepływa rzka Terebelka. 3. Z, wś, pow. miński, w 3 okr. pol i. Kojdanów o U w. , odl o 40 w. od Mińska; miejscowość małoleśna 4. Z. , część pow. pińskiego, z lewej strony rz. Piny, pomiędzy Piną a Jasiołdą, za grodem, t. j, za Pińskiem leżąca, z bardzo urodzajną napływową glebą, wśród okalających dzikich przestrzeni Polesia. Tę żyzną i wyższą część Pińszczyzny zajmują gminy Pohost, Łunino, Kożangródek, Stawek, Pińkowicze, Porzecze, oraz w części gminy Dobrosławka, Łohiszyn, Żabczyce i Brodnica. Według świadectwa ks. Antoniego Moszyńskiego, gruntownego znawcy Pińszczyzny, i teraz jeszcze w niektórych miejscowościach Zahorodzia, zwłaszcza w Albrychtowie, Dobrowoli, Weleśnicy, Wyzłowiczach, zbiory wydają 20 i więcej ziarn urodzaju ob. Pińszczyzna i Pińsk, str. 4. Zahorna Ruta Zahorodzie Zahorodyszcze Zahorodyski Majdan Zahorodów Zahorodny Pohost Zahorocze Zahornoje Zahorno Zahorne Zahorynka Zahory Zahorowszczyzna Zahorowka Zahorówka Zahorowce Zahorów Zahorodzki Ostrów Zahoroszcz Porów. ,, Kontryma o topografiimacie Zahorodzia A. , uroczysko leśne, w pow. pińskim, na t. zw. cy wsi Parszewicz, nadane w r. 1520 włościa nom parszewickim przez kn. Teodora Jarosławowicza Pińskiego ob. Rewizya Puszcz, str. 312. A. Jel. Zahoronów, dobra, pow. horodecki, własność Ulanowskich, 1924 dzies. Zahoroszcz, u Teodorowicza Zahorowszczyzna, wś, pow. ostrogski, gm. Zdołbica, par. praw. Nowomylsk o 3 w. , odl. o 27 w. na płn. zach. od Ostroga a 11 2 w. na płd. od st Zdołbunowo dr. żel. płd. zach. , ma włóki obszaru, w tem 110 mr. łąk, 200 mr. lasu dębowego i grabowego. Grunta wyniosłe, glebę stanowi czar, na podłożu gliniastem. Włościanie z powodu sąsiedztwa ważnej stacyi kolejowej a ztąd łatwego zbytu produktów i zarobku, są. bardzo zamożni. Wś należała pierwotnie do klucza taj kurskiego i była własnością Kierdejów, Czołhańskich, Pepłowskich, Wielopolskich, hr. Turno. Ponieważ na kluczu tajkurskim ciążył dług holenderski, który spłacił rząd, przeto cały klucz a z nim i Z. przeszedł na rzecz skarbu. Dopiero hr. Józef August Iliński przyjąwszy na siebiwypłatę długu, otrzymał majątek. Obecnie własność wnuka jego hr. Aleksandra IlińZahorów, wś i fol. , pow. bielski, gm. Połoski, par. Kodeń, odl. 28 w. od Biały, ma 49 dm. , 325 mk. W 1827 r. było 26 dra. , 229 mk. W r. 1885 folw. Z. rozl. mr. 1345 gr. or. i ogr. mr. 433, łąk mr. 151, past. mr. 154, lasu mr. 676, nieuż. mr. 31; bud. mur. 1, drew. 11; las nieurządzony; wiatrak. Wś Z. i Wołoszki os. 45, mr. 1258. Zahorów 1. Stary, wś, pow. włodzimierski, gm. Chorów, 52 dm. , 390 mk. , cerkiew. 2. Z. No. Podług reg, pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. p. Michajło płaci z Z. z 8 dym. dworz. , 2 ogr. po 4 gr. , 7 ogr. po 2 gr. a w 1583 r. Michajło Janowicz Zahorowski z Zahorowa, Kremieszowa i Diechtiewa z 13 dym. , 13 ogr. , 6 ogr. , 2 kół waln. , 2 dorocz. , 7 ról pustych Jabłonowski, Wołyń, 72, 116. Nadto reg. pobor. z 1570 r. podają. Z. w pow. łuckim, należący do Piotra Zaborowskiego. Pobór oddzielnie niewykazany ob. tamże, 33. Zahorowce, sioło puste, ciągnące się do zamku krasiłowskiego przeto w dzisiejszym pow. starokonstantynowskim, darowane, wraz z innemi, przez Zygmunta Starego kn. Konstantemu Ostrogskiemu ob. Jabłonowski, Rewizye, 107. Porów. Zahorodów. Zahorówka 1. wś nad lewobocznym dopł. Styru, pow. łucki, w pobliżu granicy pow. kowelskiego. Nabyta, wraz z innemi okolicznemi włościami, w 1602 r. przez Jana Kaszowskiego, miecznika ziemi wołyńskiej, od Mikołaja z Kubkowa Siemaszki i przyłączona do Kaszówki ob. III, 902. 2. Z. , w dokum. Zahorowska Wólka, wś, pow. łucki, na płn. wsch. od Sokóla. Zahorowka 1. Wielka, wś nad rzką Kudiną, pow. borznieński gub. czernihowskiej, gm. Zahorowka Wielka, o 10 w. na płd. wsch. od Borzny, 610 dm. , 3076 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, 3 wiatraki. 2. Z. Mała, wś nad Kudiną, tamże, 154 dm. , 823 mk. , cerkiew. Zaborowskie, okolica szlachecka, pow. miń ski, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Kojdanów, o 52 w. od Mińska. Mają, tu własności Borow scy przeszło 3 włóki i Kłoczkowscy 177 dzies. Grunta szczerkowe, urodzajno. A. Jel. Zahorowszczyzna, ob. Zahoroszcz. Zahory 1. al. Zahorje, wś nad bezim. dopł. Ruty, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Korelicze, o 19 w. od Nowogródka. Miej scowość górzysta, bezleśna, grunta pszenne, urodzajne. 2. Z. , ob. Zahorje. A. Jel. Zahorynka. Zahorenka, wś i dobra nad Pronią, pow. czauski. Pod wsią. na dnie rzeki zalega pokład gliny żelazistej. Dobra, od 1878 r. własność Szebeków, mają wraz z Świetozieriem 13501 dzies. 300 roli, 1080 łąk, 9821 lasu. W dobrach 6 młynów wodnych i folusz dają. 625 rs. , 6 karczem 610 rs. Zahorynka al. Zagorzanka, część Samołuskowiec, w pow. husiatyńskim. Zaborze, ob. Zagórze. Zaborze, wólka na obszarze gm. Skalica, w pow. cieszyńskim, ma 18 dm. , 115 mk. Zahradowka. sioło nad Ingulcem, pow. i gub. chersońska, o 120 w. na płn. wschód od Chersonu, ma 1200 mk. , 3 jarmarki doroczne, od 1810 r. , gorzelnię. Własność ks. Koczubejów. Zahrady, Zahradzie, osady, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, osiadłe przez starowierów, mają około 8 włók. A. Jel. Zahradzie 1. folw. , pow. ihumeński, w 4 okr, poł. puchowickim. gm. Pohorełe, o 53 w. od Ihumenia. 2. Z. , fol, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Carewce, par. kat. Słuck o 19 w. , w pobliżn gośc. wiodącego od Słucka do mstka Urzecza; miejscowość poleska, grunta lekkie. 3. , wś, pow. rohaczewski, gm. Luki, ma 22 dm. , 198 mk. 4. Z. , ob. Zahrady. Zahrebanie, słoboda, pow. sośnicki gub. czernihowskiej, pod mtem Sośnicą. , ma 480 mk. Zahrebelje, wś nad Ubiedzią, pow. sośnicki gub. czernihowskiej, gm. Sośnica, 102 dm. , 527 mk. , cerkiew. Zahrebienie, wś nad rzką. Mnohą, pow. łochwicki gub połtawskiej, gm. Worońki, 162 dm. , cerkiew, 804 mk. , 6 wiatraków. Zahrebla, chutor, pow. ihumeński, w 4 okr. Zahoronów Zahrebla Zahrebienie Zahrebelje Zahrebanie Zahradzie Zahrady Zahradowka Zahrunowka Zain Zaimi zycze Zaiłosk Zaiłgi Zaile Zaikin Zaiczeńce Zahyrynek Zahyrne Zahyncze Zahubyczypok Zahutyn Zahuty Zahustyn od Ihumenia. A. Zahrebla, grupa domów w Jabłonicy, pow. nadworniański. j Zahrunowka, wś nad Hrunią, pow. zieńkowski gub. połtawskiej, gm. Kowalewka, o 26 w. na płd. zach. od mta powiat. , ma 143 dm. , 1300 mk. , cerkiew, 14 wiatraków. Zahryćkowo, Zahryczkowa, wś, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Derewna, o 15 w. na płn. wsch. od Słonima, 648 dzies. ziemi włośc. Zahrydowo, uroczysko, pow. Słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Hiczyce, o 46 w. od Słonima. Zahryńkowo, fol, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Staro Sioło, własność Za niewskich. A. Jel. Zahuba al. Ochreje, chutor, pow. nowogradwołyński, gm. i par. praw. Połonne o 13 w. . Zahubyczypok, ob. Zahukowie, w dokum. Zahukovye, , wś, w dawnym pow. kamienieckim. Podług reg. pobor. pow. kamienieckiego z 1530 r. płaci od 2 a w 1542 r. od 1 pługu. W 1569 r. własność Lanckorońskiego, płaci od 1 pługu, podobnie jak i w 1583 r. Należy wówczas do ssty skalskiego Jabłonowski, Wołyń i Podole, 162, 184, 226, 304. Zahumniki, wzgórze 295 mt. , we wsi Krynicy, w pow. drohobyckim. Zahustyn, wś nad rzką Sożenką, pow. klimowicki, gm. Zahustyn, o 45 w. od Klimowicz, ma 60 dm. , 346 mk. , cerkiew paraf. drewnianą, szkołę ludową, zarząd gminy, centralny zapasowy śpichlerz gminny, ambulatoryum wiejskie, dziegciarnię produkującą za 1200 rs. rocznie. Gmina obejmuje 38 miejscowości, ma 1065 dm. , 16726 mk. włościan, uwłaszczonych na 18276 dzies. 6687 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 6794 dzies. 390 roli większej posiadłości, 597 dzies. ziemi skarbowej i 207 dzies. 54 roli ziemi cerkiewnej. Cały obszar gminy obejmuje 25874 dzies. 7131 roli i ma 7272 mk. W gminie znajduje się 2904 dzies. lasów prywatnych i 3956 włościańskich. Zahuty, część Jawornika Buskiego, pow. dobromilski. Zahutyn, wś, w pow. sanockim, na lewym brzegu Sanu, o 3, 2 klm. na płd. od Sanoka, należy do par. rz. kat. w Sanoku a gr. kat. w Stróżach Wielkich; ma cerkiew gr. kat. drewnianą, 88 dm. i 611 mk. 299 męż. , 312 kob. , z których jest 559 gr. kat, 40 rz. kat. i 12 izr. Pos. tabularna dzieli się na dwie części, z nich większa ma 838 mr. 523 mr. lasu, mniejsza 106 mr. roli, łąk, past. i moczarów. Obie części posiadają izraelici. Pos. mn. ma 634 mr. roli, 65 mr. łąk, 160 mr. past. i 5 mr. lasu. Z. był królewszczyzną i należał do ststwa sanockiego. Graniczy na płn, z Posadą Olchowską, na płd. z Porażem, na zach. ze Stróżami Wielkiemi a na wsch. z Zagórzem. Jest to dawna osada. Wedle dokum. z r. 1448 ludność wsi obo wiązana była do reparacyi 18 przęseł w parka nach obronnych Sanoka. Mac. Zahyncze, ob. Zahińce. Zahyrne, las na obszarze Kulikowa, w pow. kamioneckim. Zahyrynek, część Borysławia, w pow. drohobyckim. Zaiczeńce, wś nad pot. Bezładowką, pow. zieńkowski gub. połtawskiej, gm. Zaiczeńce o 30 w. od Zieńkowa, 293 dm. , 1510 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, 21 wiatraków. Zaikin, chutor nad rzką Białą, pow. starobielski gub. charkowskiej, gm. Aleksiejewka, 96 dm. , 641 mk. Zaile, pow. kalwaryjski, ob. Zajle. Zaiłgi, okolica szlach, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i par. Sumiliszki o 7 w. , okr, wiejski Bogdanańce, 34 dusz rewiz. jednodworców; należy do dóbr skarbowych Olkieniki. W 1850 r. mieli tu Domkont, Dymsza, Kozakiewicz, Kudrewicz i Popławski 321 dzies. Zaiłosk, osada, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Iłosk, o 21 w. od Kobrynia, 40 dzies. ; własność Zareckich. Zaimi zycze. fol. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , o 52 w. od Wilejki, 1 dm. , 12 mk. Zain, rzeka i jezioro t. n. , w pow. reszelskim. Jezioro, podobno osuszone obecnie, leżało w dobrach Bischdorf. Rzeczka zaś bierze początek z odpływów jeziornych w płd. wsch części powiatu, w górnym biegu nosi nazwę Ryn od wsi t. , n. , wpłynąwszy w jezioro Zain przybiera jego nazwę. płynie pod miastem Reszlem i uchodzi do rz. Guber dopł. Łyny. Zaińce, ob. Zahińce. Zainhammer niem. , fryszerka na obszarze kol. Karlsgrund, . Zainkowcze, wś, w dawnym pow. zinkowieckim, podług reg. pobor. z 1542 r. płaci od 3 pługów Jabłonowski, Wołyń i Podole, 171. Zainsk, mstko nad rz. Zają, pow. menzeliński gub. orenburskiej, o 84 w. na płd. zach. od Orenburga, 334 dm. , 1981 mk. , cerkiew, targi tygodniowe, wielki jarmark siedmiodniowy od 24 listopada. Mieszkańcy zajmują się pszczelnictwem. Zaiwanie, osada i dobra, pow. newelski, gm. Karolin, kaplica, szkoła, młyn. Dobra, własność Jankowskich, mają 1041 dzies. Zaiwiś, wś nad jez Szo Sto, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Prozoroki o 9 w. , o 54 w. od Dzisny, 4 dm. , 42 mk. 26 dusz rewiz. ; należała do dóbr Szo, włas. Żabów. Zajaciński Bór al. Zajański Bór, kol. i os. karcz. , pow. częstochowski, gm. i par. Przystajń, ma 69 dm. , 493 mk. , 935 mr. 741 roli; os. karcz. 1 dm, 7 mk. , 21 2 mr. Ob. Bór Zajański. Zahukowie Zahuba Zahryńkowo Zahrydowo Zahryćkowo Zahrebla Zaińce Zainhammer Zainkowcze Zainsk Zaiwanie Zaiwiś Zahumniki Zajazd Zajatele Zajasowszczyzna Zajaski Zajasiołda Zajarzemie Zajamno Zajaczkówka Zajaczówka Zajaczyce Zajajówka Zajakubie Zajałowie Zajameczno Zajamie Zajamna Zajamnica Zajazie Zajaczkówka Zajaczkówka, Zajączkówka 1. wś nad rzką t. n. , dopł. Udycza, pow. humański, w 1 okr. pol, gm. Kuźmina Grobla, odl. o 20 w. na zach. od Humania par. katol. , ma 138 mk. 25 katol. , 586 dzies. ziemi dworskiej. Podług Pochilewicza w 1861 r. było tu 805 mk. , 1462 dzies. Posiada cerkiew p. w. św. Trójcy, z z drzewa wzniesioną w 1763 r. i uposażoną. 36 dzies. Należy do Władysława Hulanickiego. , wś nad Jatranią, tamże, w 2 okr. pol. , gm. Podwysokie, o 13 w. na płd. wsch. od Humania, ma 376 mk. Zajaczówka, wś nad Stochodem, pow. kowalski, gra. Powórsk, 40 dm. , 370 mk. , cerkiew, młyn wodny. Zajaczyce, wś, w pow. włodzimierskim. Istnieje w r. 1545, ob. Tyszkowicze. Zajajówka 1. w spisie urzęd. Zachewka, wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Druja o 12 w. , okr. wiejskii dobra, Wasilewskich, Drujka, o 57 w. od Dzisny, 19 dusz rewiz. 2. Z. , zaśc. , pow. dzisieński, ob. Jajówka. Zajakubie, fol. , pow. bobrujski, w 4 okr. pol. i par. katol. Świsłocz, gm. Bacewicze, o 42 w. od Bobrujska, 10 włók; należy do domin. Bacewicze, Niezabitowskich. . Zajałowie, wś, pow. lepelski, 40 dzies. , należy do domin, Mosarz, dawniej Szczytów, dziś Zabiełowej. Zajameczno, okolica szlachecka, pow. miń ski, w 1 okr. pol. , gm. Siennica, par. katol. Koreliszczewicze, odl. 19 w. od Mińska, posiada ka plicę katolicką. Mają. tu dziedzictwa szlachta Andruszkiewiczowie 23 4 włóki, Ancielewscy przeszło 11 2 włóki, Birulowie 3 1 2 włóki, Bielinowiczowie około 31 4 czowie 1 2 wł. , Niedźwiedzcy 2 wł. , Muśniccy wł. , Olechnowiczowie wł. , Połoniewiczowie około 3 4 wł. , Sawiccy 1 wł. , Stefanowiczowie 5 wł. , Urbanowiczowie 2 wł. , Jarmułkiewiczowie 3 4 wł. . Miejscowość dość le śna, grunta szczerkowe żyzne. A. Jel. Zajamie, zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Kiszczyna Słoboda, o 5 mil od Borysowa. A. Jel. Zajamna, rzeczka, w pow. mińskim, mały prawy dopływ Niemna. Zaczyna się za fol. Zajamno, płynie na południe pod wś Zajamno, po niżej której ma ujście na błoniach dwoma kory tami. Długość biegu około mili; cała w obrębie gm. Stołbce. A. Jel. Zajamnica, wólka do Trzęsówki, w pow. kolbuszowskim, liczy 4 dm. , 18 mk. , 8 męż. 10 kob. . Zajamno 1. fol, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. i gm. Smiłowicze, o 42 w. od Ihumenia, własność Dobrowolskich, 594 dzies. ; grunta lekkie. 2. Z. , fol. , pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jurewicze, o 30 w. od Ihumenia, ma 576 dzies. ; własność Kudzinowiczów. 3. Z. , wś i fol. nad rzką Zajamną, praw. dopł. Niemna, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Stołbce, odl. o 80 w. od Mińska, 6 w. od st. Stołbce dr. żel. mosk. brzeskiej. Wieś ma 41 osad; folw. 159 dzies. ; własność Czujkiewiczów. Grunta szczerkowe, urodzajne, miejsco wość małoleśna, lekko falista. Niegdyś Z. nale żało do domin. Kowalewszczyzna możnej rodzi ny Służków. W r. 1649 Antoni Sielawa, metro polita kijowski, poszukiwał na tych i innych do brach u Bogusława Służki, podskarbiego nadw. litew. , 205000 złp. i trybunał litewski przysą dził mu tą summę, skazując Służkę zarazem na wieżą za przeciąganie sprawy ob. Akty Wil. Arch. Komiss. , t. A. Jel. Zajarzemie, wioska, dziś nie istniejąca, leżała na wschódpłd. Pleszewa. Zajasiołda, leśnictwo wśród głuchej pusz czy, pow. piński, w 4 okr. pol łohiszyńskim, gm. Stawek, par. katol. do niedawna Łohiszyn, teraz Pińsk o 23 w. ; miejscowość odludna, nizinna. A. Jel. Zajaski, wś i os. les. , pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 11 w. Wś ma 4 dm. , 32 mk. , os. leś. 1 dm. , 5 mk. Zajasowszczyzna al. Zajaszowo, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gra. Dziewieniszki o w. , okr. wiejski Utkany, o 42 w. od Oszmiany, 4 dm. , 22 mk. katol. w 1865 r. 12 dusz rewiz. ; należy do dóbr Albertyn, Umiastowskich. Ząjasynowa al. Jasynowa, grupa domów w Jabłonowie, pow. turczańskim. Zajatele, płn. zach. przedmieście mstka Turowa, nad Prypecią, w pow. mozyrskim. Zajazd, wś nad Udajem, pow. przyłucki gub. połtawskiej, gm. Rudowka, 231 dm. , 1411 mk. , cerkiew, 5 olejarni, 26 wiatraków. Zajazd, część Wiszenki, pow. gródecki. Zajazie, wólka do Przegini Duchownej, pow. krakowski. Ma 19 dm. i 134 mk. Zając 1. wś, pow. będziński, gm. olkuskosiewierska, par. Gołonóg, ma 18 dm. , 220 mk. , 52 mr. Leży tuż pod Gołonogiem. 2. Z. , wś i fol, pow. węgrowski, gm. Ruchna, par. Wyszków, odl. 8 w. od Węgrowa, ma 22 dm. , 246 mk. , 913 mr. W 1827 r. było 16 dm. , 172 mk. W r. 1877 fol, Z. al. Andrzejów rozl. mr. 323 gr. or. i ogr. mr. 222, łąk mr. 8, past. mr. 20, lasu mr. 45, nieuż. mr. 28; bud. drew. 16. Wś ma 32 os. , 146 mr. , wchodziła w skład dóbr Jarnice. Spis z r. 1827 wymienia jeszcze trzy drobne osady t. n. , jedna w par. Siennica dziś pow. nowomiński miała 4 dm. , 34 mk. , druga w par. Małyń pow. sieradzki 1 dm. , 8 mk. , trzecia w par. Wrząca Wielka pow. kolski 1 dra. , 4 mk. Nowsze spisy nie podają tych osad. Zając, grupa domów w Pustomytach, pow. lwowski. Zając, niem. Hasenmuchle al Bukowitzer, Zając Zające Zajączek Zajączki Zajączków Niedermuchle, młyn szlach. nad ujściem Strugi I Bramkowskiej do Bukowieckiej, pow. świecki, obwód domin. i st. poczt. Bukowiec. W 1885 r. 2 dm. , 15 mk. R. 1776 należała ta os. do Bukowca i obejmowała także tartak i papiernię. Zające 1. wś nad rz. Jaźnicą, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 121 2 w. od Dzisny, 3 dm. , 1 20 mk. Był tu młyn wodny i fabryka sukna. 2. Z. , wś nad Jaźnicą, tamże; o 141 2, 3 dm. , 33 mk. Zające 1. grupa domów w Berlinie, pow. brodzki. 2. Z. , grupa domów w Jazowie Starym, pow, jaworowski. Zajączek, kol. , pow. gostyński, gm. Skrzany, ma 2 dm. , 18 mk. W. W. Zajączek, rzeczka, w pow. starokonstantynowskim, dopływ Słuczy, uchodzi pod wsią Klitna. Leży nad nią wś Koszelówka. Zajączek 1 staw w Kawęczynie, pow. ostrzeszowski Kępno. 2. Z. , pole w Kębłowie, pow. wrzesiński. Zajączek 1. Wielki, niem. Gross Sajonschek, wyb. do W. Bukowca, pow. starogardzki, st. p. i par. kat. Kurcz; 2 dm. , 16 mk. 2. Z. Mały, niem. Klein Sajonschek, folw. , tamże, puszczony w wieczystą dzierżawę 2 dm. , 16 mk. , 145 ha, dziedzic Alb. Ferd. Raykowski. Urząd poczt. i tel. w Skórczu, o 3 klm. , st. kol. Czerwińsk, o 14 klm. Mieszkają tu t. Zajączki 1. wś i folw. , pow. kaliski, gm. Ostrów Kaliski, par. Godziesze, odl od Kalisza 20 w. ; wś ma 26 dm. , 146 mk. ; folw. 5 dm. , 18 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 162 mk. Dobra Z. i Rożenno, oddzielone od dóbr Opatówek, rozl. w r. 1875 mr. 4783 gr. or. i ogr. mr. 737, łąk mr. 283, pastw. mr. 37, lasu mr. 3649, nieuż. mr. 77; bud. drew. 11; płodozm. 18 pol; las urządzony. Wś Z. 22 os. , 325 mr. Por. Opatówek. 2. Z. , os. leś. , pow. noworadomski, gm. i par. Pajęczno, ma 1 dm. , 4 mk. , 15 mr. Spis z r. 1827 podaje wś Zajączki, w par. Kobiele Wielkie, mającą 2 dm. , 76 mk. Dziś nie znana. 3. Z. , kol, folw. i os. leśna nad rz. Lizwartą, pow. częstochowski, gm. Kuźniczka, par. Danków, odl 35 w. na płn. od Częstochowy, niedaleko szosy wieluńskoczęstochowskiej i Krzepic, posiada kościół filialny parafii Danków, szkołę początkową. Kol ma 192 dm. , 1428 mk. , 2328 mr. 1615 roli, Z. Poduchowny, kol, 3 dm. , 14 mk. , 28 mr. , folw. 6 dm. , 19 mk. , 398 mr, os. leś. 376 mr. lasu rządowego, os. kościelna 2 dm. , 3 mk. , 8 mr. , cztery osady karcz. 30 mr. W r. 1827 było 149 dm. , 866 mk. Folw. Z. nadany był jako donacya gen. Giecewiczowi. Na początku XVI w. wś królewska Zajączki miała 10 łan. os. , które dawały za dziesięcinę po 10 gr. klasztorowi w Krzepicach. Było też siedm stawów, młyn, łąki dostateczne, a głównie jedna, zwana Błonią. Wieś należała do par. Danków i dawała plebanowi meszne po mierze owsa i żyta Łaski, L. B. , bor. pow. wieluńskiego z r. 1552 wś królewska Zajączki, w par. Danków, należała do zamku krzepickiego miała 22 osad, , łan sołtysi, karczmę, trzy młyny dziedziczne, dwa młyny roczne, młyn prepozyta krzepickiego Pawiń. , Wielkop. , II, 298. W r. 1565 Zygmunt August wzniósł tu kościół filialny, drewniany, który zastąpił para fianom kościół w Dankowie, zabrany przez dzie dziców Warszyckich na zbór kalwiński. Do r. 1641, w którym zwrócono go katolikom, nabo żeństwo parafialne odprawiało się w Z. Józef Wiener, dzierżawca ststwa krzepickiego, wzniósł r. 1750 nowy kościół drewniany, w miejscu sta rego, konsekrowany r. 1763 p. w. św. Rocha. Z. w r. 1660 wchodziły w skład ststwa krzepi ckiego. 4. Z. , folw. , pow. płoński, gm. Błędówko, par. Kroczewo, odl. 17 w. od Płońska, ma 2 dm. , 51 mk. W r. 1827 był 1 dm. , 9 mk. W r. 1888 folw. Z. rozl. mr. 206 gr. or. i ogr. mr. 195, lasu mr. 9, nieuż. mr. 2; bud. mur. 1, drew. 7. Br. Ch. Zajączki 1. wś nad Zbruczem, pow. proskurowski, okr. pol. , sąd i st. poczt. Satanów, gm. Sarnów, par. katol Tarnoruda o 6 w. , odl. o 18 w. od st. dr. żel Wołoczyska, ma 125 osad, 619 mk. , 422 dzies. ziemi włośc. , 722 dworskiej z Postułówką, cerkiew, posterunek straży pogranicznej. Własność dawniej Malczewskich, dziś Petrowa, pomocnika gen. gub. warszawskiego. 2. Z. , wś, pow. jampolski. Ob. Zajączkówka. Zajączki, wś gosp. , nad strugą uchodzącą do Porajówki lewy dopł. Prosny, w pow. ostrzeszowskim, okr. urz. mikstackim, ma par. kat. i ew. , urz. st. cyw. , pocztę i st. kol. w Ostrzeszo wie, na linii OstrowoKępno, szkolę katol w Neumannshof. Obszaru 347 ha, 37 dym. , 246 dusz 8 prot. . Leży o 4 staje na płn. wsch Ostrzeszowa. Nadane r. 1295 kla sztorowi ołobockiemu, przez Stojgniewa kaszt. rudzkiego. W r. 1662 należały do ststwa ostrzeszowskiego. W. Ł. Zajączki 1. niem. Hasenberg, dawniej Sassenpile, wś, dobra ryc. , młyn nad rzką Gryźlą dopł. Drwęcy, pow. ostródzki, st. p. Seubersdorf. 2. Z. , dawniej Sassendorf, później Hasenberg i Hasendorf, ztąd pol Zajączki, wś, na płn. od Łukty, w pow. ządzborskim czy ostródzkim, w dawnej ziemi Saskiej. Zajączków 1. wś nad rz. Iłżanką, pow. iłżecki, gm. Chotcza, par. Chotcza Dolna, odl od Iłży 31 w. , ma 24 dm. , 135 mk. , 448 mr. W r. 1827 było 13 dm. , 112 mk. , par. Ciepielów. Według reg. pobór. pow. radomskiego z r. 1508 wś Zajączków i Choczcza płaciły grzyw. 1 gr. 24. W r. 1569 wś Z. , w par. Czepielów, miała 2 1 2 łanu Pawiń. , Małop. , 304, 472. 2. Z. , wś i folw. , pow. opoczyński, gm. Zajączków, par. Zajączkówka Zajączkowice Sławno, odl. od Opoczna 17 w. , ma 33 dm. , 155 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 118 mk. W r. 1882 folw. Z. rozl. mr. 814 gr. or. i ogr. mr. 464, lak mr. 19, lasu mr. 301, nieuż. mr. 30; bud. mur. 3, drew. 8; płodozm. 10 pol. , las nieurządzony. Wś Z. os. 56, mr. 299, wś Syski os. 14, mr. 272, wś Bukowiec os. 40, mr. 767. Wspomniana w dok. z r. 1412 Kod. dypl. pol, n, 380. W połowie XV w. wś ta, w par. Sławno, własność Mniszkowskiego, miała łany km. , z któ rych dziesięcinę dawano kollegiacie łęczyckiej. Był tam folwark, karczma, zagrodnicy Długosz, L. B. , I, 506. Na początku XVI w, dziesięcinę z łan. folw, nawet tych ról, na których osadzono kmieci, dawano kościołowi w Sławnie. Wartość jej wynosiła około 1 grzyw. Łaski, L. B. , I, 635. Według reg. pobor. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś Zajączków, własność Zajączkow skich, płaciła gr. 24. W r. 1577 miała w pię ciu działach Zajączkowskich 4 1 2 łan. km. , 5 zagr. z rolą, 31 2 bez roli Pawiń. , Małop. , 291, 482. Z. gminą, z urzęd. we wsi Małe Konskie, ma 10680 mr. 6455 włośc. i 2941 mk. Śród stałej ci okr. VI skład gm. wchodzą Błogie, Bukowiec, Julianów, Józefów, Karolinów, Konstantynów, Małe Koń skie, Potok, Smardzewice, Syski, Tresta szlache cka i rządowa, Twarda, Trzebiatów, Trzebiatow skie Górki, Wesoła, Wideraków al. Wydraków, Zajączków i Zarzęcin. 3. Z, wś pow. kielecki, gm. Zajączków, par. Małagoszcz, leży między lasami należącymi do Bakoszyna pow. jędrzejowski, ma szkołę początkową i urząd gm, w fol. Buda Zajączkowska. We wsi łamy marmuru czerwonego. W r. 1827 było 67 dm. , 281 mk. R. 1367 król Kazimierz daje Albertowi z Z. las królewski Gnieździska dla lokacyi wsi na prawie niemieckiem Kod. Małop. , III, 211. W połowie XV ska, miała łany km. i 2 lany sołtysie; kuźnica żelaza z gruntem płaciła dziesięcinę, wartości 4 grzyw. , prebendzie św. Jerzego w Krakowie Dłu gosz, L. B. , I, 595. Według reg. pobor. pow. chęcińskiego z r. 1573 wś królewska Z. , należą ca do starostwa chęcińskiego, miała 6 łan. km. Pawiń. , Małop. , 378, 394, 429. Por. Ruda Zajączkowska, Gmina Z. należy do sądu okr. , ma 2912 mk. , st. p. Małagoszscz. 4. Z. , fol, pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Opole, odl. 36 w. od Puław, ma cegielnią i pokłady wapienia. W r. 1827 było 4 dm. , 23 mk, W r. 1888 folw. Z. , oddzielony od dóbr Opole, rozl mr. 508 gr. or. i ogr. mr. 205, łąk mr. 14, pastw. mr. 9, lasu mr. 263. 5 Z. al. Zajączko, wś i folw. , pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl od Suwałk 10 w. Wś ma 21 dm. , 192 mk. , folw. 4 dm. , 26 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 114 mk. Br. Ch. Ząjączkowice, wś i folw. , pow. opatowski, gm. i par. Waśniów, odl od Opatowa 18 w. , ma 20 dm. , 179 mk. , 309 mr. dwor. i 109 włośc. W r. 1827 było 17 dm. , 127 mk. ,, Thoma de Z. występuje w dok. z r. 1335 Kod. Małop. , I, 238. W połowie w. wś ta, w par. Waśniów, należąca do prebendy sandomierskiej, miała 6 półłanów, z których czynszu płacono pół grzywny, 3 dni w roku odrabiano własnym pługiem, dawano 2 kapłony, 30 jaj, 2 korce owsa miarą waśniowską; 1 zagr. z rolą odrabia jeden dzień w tygodniu pieszo. Dwór i folw. płacił dziesięcinę, wartości 2 grzyw. , do Waśniowa. Wszystkie role kmiece dawały dziesięcinę, wartości do 7 grzyw. , opactwu wąchockiemu. Trzy sadzawki i młyn płaciły czynszu 1 grzyw. Długosz, L. B. , I, 353, II, 472, III, 412. Według reg. pobor. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Z. , w par. Waśniów, własność kanonii sandomierskiej, miała 8 osad, 5 1 2 łan. , 2 zagr. z rolą, 5 kom. , 6 biednych, 1 rzem. Pawiń. , Małop. , 195 Ząjączkowice 1. część wsi Lipiny, w pow. pilzneńskim, leży na zach. od Lipin, pod lasem, składa się z 17 dm. i l07 mk. 49 męż. , 58 kob. Graniczy na zach. z Makową, na płd. Kozią Wolą 2. Z. , część Stynawy Górnej, w pow. stryjskim. Zajączkówka, rzeczka, w pow. humańskim, lewy dopływ Udycza. Zajączkówka 1. wś nad rzką Klekotynką, dopł. Murachwy, pow. jampolski, okr. pol, gm. i par. Murachwa, st. poczt. Dźuryn o 13 w, , st. dr. żel Jaroszynka o 11 w. , ma 106 osad, 663 mk, , 689 dzies. ziemi włośc. Stanowi właściwie przedmieście Murachwy. Własność dawniej hr. Mostowskich, dziś Potockich. 2. Z. , ob. Zajączkówka, Ząjączkówka al Małe Ząjączkowo, niem. Klein Sanskau, wś, pow. świecki, st p. Grudziądz, par. kat, W. Lubień; 185 ha 103 roli orn, 15 łąk, 23 lasu; 1885 r. 8 dm. , 11 dym. , 64 mk. , 2 kat. , 52 ew. , 10 dyssyd. W r. 1732 darował tę wieś August Teofili Potockiej. R. 1765 płaciło tu 4 włościan, 360 zł. pruskich. Kś. Fr. Ząjączkowo, dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol, gm. Wilkija, o 46 w. od Kowna, własność Zajączkowskich, 17 1 2 dzies 1 lasu, 3 nieuż, . Ząjączkowo, wś gosp. , w pow. szamotulskim, okr. urz. , sąd, par. ewang. , urz. stanu cyw. i poczta w Pniewach, st. kol żel w Lubocinie, na linii PoznańRokietnica Międzyrzecz, par. kat. i szkoły w Psarskiem. Obszaru 424 ha, 43 dym. , 390 dusz 98 prot. . 3. Z. , wś dwór. , tamże. Obszaru ma 794 ha, 11 dym. , 194 dusz 2 prot. . Czysty dochód gruntowy 2808 mrk. W XV w. Z. było siedzibą rodziny Zajączkowskich h. Zaręba, którzy już wtedy zbudowali tam kościół paraf. przed r. 1610. Po spaleniu w r. 1643, odbudował go Jan Przedzyński, kanonik kolegiaty św. Mikołaja w Poznaniu. Ponownie r. 1720 odbudował nieznany fundator, aż nare Ząjączkowo szcie gdy i ten kościół spłonął na początku bieźącego wieku, przyłączono parafią do Psarskiego. Wś leży na płn. wsch. Pniew, zach. płd. Szamotuł. W r. 1369 Mroczko z Z. jest świad kiem na przywileju sołtysa z Murzynowa. W r. 1385 występuje tenże Mroczko, na którym Ja nusz Stular, mieszczanin poznański, ustał rok o 17 grz. długu. R. 1389 na rokach poznańskich, dwaj podsędkowie, do których się Stular odwo łał, zeznali, że przed pożarem miasta 1385 r. tenże Stular uzyskał prawnie 7 grz. na Mroczku, bracie Domarata, kasztel. pozn. , i na Zajączkowie, dziedzictwie jego. R. 1393 Andrzej Gryźyński z pod Kościana prawuje się z Mroczkiem z Z. i żydem Abrahamem. R. 1398 Z. odgrani czone jest od Koźla, dziedzictwa Mikołaja Kozielskiego. W r. 1536 występuje Jan Zarę ba Zajączkowski. W r. 1580 mają tu działy Maciej i Stanisław Wajnowscy i Kasper Potulicki, który płaci od 5 półłanków. W r. 1694 dzierży Z. Teresa Drozdowska. W r. 1773 to czą się spory graniczne z Kwileckim, kasztela nem lędzkim. W r. 1785 dzierży Z. Mikołaj, a r. 1793 z Przedborowem Ludwik Źółtowski. Księgi kościelne sięgają r. 1731. W kościele mieszczą się nagrobki Olbrachta Ciechanowskiego t 1764 i Ign. Granowskiego t 1791. W ostatnich czasach Z. z rąk Libeltów przeszło drogą subhasty w ręce niemieckie W. Ł. Ząjączkowo 1. niem. Gross Sanskau, wś nad szosą, niedaleko Wisły, pow. świecki, st. p. Grudziądz, par. kat. W. Lubień szkoła ewang. w miejscu; 601 ha 430 roli orn. , 40 łąk, 37 lasu; 1885 r. 32 dm, 53 dym. , 286 mk. , 56 kat. , 214 ew. , 16 dyssyd. Około r. 1400 nadaje komtur pokrzywnicki Leopold y. Eglingen uczciwemu Cuncke wś Zajączkowo Sentczkaw z 28 ogrodami, na prawie chełmińskiem, celem jej osadzenia. Każdy ogród ma 1 1 2 mr. obejmować. Za to mają płacić po 9 skojców czynszu co rok, pracować za opłatą 5 feników na dzień, żniwić za 10ty korzec, młócić za 20ty i pomagać przy naszej grobli pod Zajączkowem. Cuncke dostaje 3 morgi, nadto wolne pastwisko, drzewo na opał co leży na ziemi i drzewo budulcowe, wyjąwszy dębowe ob Wegner Ein, II, 73. Przywilej na karczmę wystawił wójt rogoziński Wolfgang Sawir r. 1447 ob. tamże, str. 79. Za czasów Rzlpltej było Z. z Rogoźnem połączone. E. 1590 był tenutaryuszem Reinhold Heidenstein, sławny historyk i sekretarz królewski; od r. 1710 Józef Potocki. W r. 1773 liczyła wś 50 dym. i 247 mk. ewang. ob. Zeitch des Westpr. Gesch. Ver. , I 1886, str. 295. 2. Z. , niem. Sanskau, folw. i wś, pow. świecki, st p. Grudziądz, odl o 6 klm. , par. kat. W. Lubień, 141 ha 78 roli orn. , 10 łąk, 12 lasu; 1885 r. 14 dm. , 15 dym. , 83 mk. , 5 kat. , 65 ew. , 13 dyssyd. ; hodowla bydła. R. 1773 był dzierżawcą Jan ESłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 160. berlin. 3. Z. , niem. Zajonskowo, w dom. Saynzko, Sanskau, Sanczkow, Senskau, Seinskau, kau, Senczkaw, Zagenczkow, dobra ryc, pow. toruński, st. p. Ryńsko, 4 km. , st. kol. Kowalewo 11 km. , par. kat. Dźwierzno; 396 ha 316 roli orn. , 38 łąk; 1885 r. 7 dm. , 26 dym. , 133 mk. , 107 kat. , 26 ew. , wiatrak, hodowla i sprzedaż bydła. rasy; od r. 1834 w ręku rodziny Hertell. Z. pojawia się po raz pierwszy r. 1222 w przywileju łowickim p. n. Saynzko. Za czasów krzyżackich należało do wójtowstwa lipińskowieldząckiego. W XVI w. posiadają je Rokuszowie ob. Kętrz. , O naród, pol. , str. 126. R. 1526 odnawia Zygmunt I Jakubowi Rokuszowi przywilej na Dźwierzno, Ostrowo, Bocień i połowę Zeglna ob. Woelky Urk. d. Bist. Culm. , str. 703. Dawniej był w Z. kościół kat. p. w. św. Jana Chrz. , który jeszcze r. 1641 był parafialny. Oprócz Zajączkowa należała do niego Prątnica, Świętosław i Bocień. Był z kamiehia murowany, miał trzy ołtarze. Proboszcz posiadał 4 włóki, które z czasem zmniejszyły się o dwie. Dla tego przyłączono go ostatecznie do Dźwierzna. Ostatnie nabożeństwo odbyło się r. 1835. W r. 1875 został rozebrany; pozostały tylko resztki murów obwodowych ob. Fankidejski Utrac, kościoły, str. 55. Dwa dzwony Zajączkowskie przechowują się jeszcze w Dźwierznie; jeden pochodzi z r. 1745, drugi z r. 1775. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymieniona jako szl. folw. i wś, o 11 dym. , w posesyi Mieroszewskiego str. 262. 4. Z. , niem Zajonskowo, wś nad Wlem, pow. lubawski, st. p. Lubawa, st. kol w miejscu, par. kat. Tylice, 124 ha 66 roli orn. , 43 łąk; 1885 r. 9 dm. , 15 dym. , 67 mk. , 63 kat. , 1 ew. , 3 żyd. Szkoła kat. istnieje tu od r. 1833. 5. Z. , dobra ryc, tamże, 407 ha 334 roli orn. , 59 łąk, 2 lasu; 1885 r. 13 dm. , 30 dym. , 143 mk. , 132 kat. , 11 ew. Kolej wiodąca od Z. do Lubawy została 1884 r. otworzona. Jest też w miejscu młyn wodny i cegielnia. Dobra te posiadają od r. 1834 Rożyccy. R. 1893 sprzedał Wład. Różycki na Wlewsku, poseł do parlamentu, dokra tutejsze synowi swemu Stanisławowi, dotychczasowemu dzierżawcy. Z. jest starą osadą. Tam, gdzie dziś stoi cegielnia, był dawniej okop starożytny, w którym znaleziono skorupy popielnic ob. Die Westpr. von Liek, str. 16. W dok. zachodzi pod nazwą Seykau, Seentczka, Senczkav, Senszkaw, Seykaw. Za czasów krzyżackich należała wójtowstwa bratyańskiego. R. 1404 występuje Howke Senczkow, t. j. Howko z Z. ; jego żoną jest r. 1433 Hasko von Lodwigisdorf. t. j. Haśka czyli Halźbieta, t. j. Elżbieta z Łodygowa, B. 1409 zachodzi Hannos Saynczkow, t. j. Hanusz z Z. a r. 1454 Niklasz z Z. ob. Kętrz. , O narod. , pol, str. 126. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa, że Zajączkowskie dobra dzieliły się na 2 części, z kto19 Zajączkowo Zajcewo rych jedno, 12 włók obejmującą, posiadał Stan. Chełstowski, drugą F Bystram ob. str. 299. 6. Z. , niem. Liebenhof, folw. , pow. tczewski, st. p. i par. kat. Miłobądz; 455 ha 291 roli orn. , 126 łąk; 1885 r. 10 dm. , 32 dym. , 147 mk. , 138 kat. , 9 ew. Własność braci Biber Pałubickich. Z. pojawia sic po raz pierwszy r. 1256, jako Zamscowo, razem z Mieszczynem ob. Słow. geograf. , , 361. R. 1284 nadaje ks. Mestwin Piotrowi, synowi Glabuny, dzy innemi wsiami i połowę Z. oh. Perlbach P. U. B. , str. 339. R. 1286 pozwala ks. Mestwin biskupowi kujawskiemu Wisławowi, nad strugą, miedzy Miłobedzem a Z, , stawiać młyny cum captura seu ciausione littoris utriusque 1. c. , 362. R. 1338 czyni Augustyn Cegenberg, dziedzic Z. , z Teodorykiem hr. z Altenburga, zamianę dóbr Zajączkowskich za wieś Suchostrzygi Lunau, ob. Kętrz. , O narod, pol, str. 123. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacili tu poddani od 1 2ł. osiad. , ogr. wolnego i najemnika 126 zł. 24 gr. a poddani od 10 wł. osiad. , hakarza i 4 ogr. 42 fl. 12 gr. ob. Roczn. Tow. Przyj. N. w Pozn. , 1871, str. 175. Kś. Fr. Zajączkowo 1. niem. , dok. 1301, dobra ryc. w Pomeranii, st. p. Gr. Schloenwitz, o 6 klm. , 445 ha; 1885 r. 14 dm. , 158 mk. ew. Dziedzic v. Courbiere. R. 1301 potwierdza książę rugijski Sambor burgrabiemu Mateuszowi ze Sławna wszystkie posiadło ści, między któremi jest i Zajączkowo ob. Pcrlbach P. U. B. , str. 527. 2. Z. , pustkowie do Studzienic, pow. bytowski. Kś. Fr. Zajączkowskie, wólka do Nieszkowic Wielkich, pow. bocheński. Ząjączyce, Zajczyce, w dokum. Zajaczyce, Zayeczycze, wś, pow. włodzimierski, na płd. wsch. od mstka Łohacze, 524 dzies. ; własność Mijakowskich. Podług reg. pobór. pow. włodzimierskiego z 1570 r. własność Balczera Gniewosza. Pobór oddzielnie niewykazany. W r. 1583 Gniewosz Oleksowski płaci z Zajeczycz z 14 dym. , 14 ogr. , 11 komor. Jabłonowski, Wołyń, 22, 122. Ząjączyszki, zaśc, pow, poniewieski, w 1 okr. pol. , o 16 w. od Poniewieża. Zajce, wś, pow. i gub. czernihowska, gm. Kozioł, 107 dm. , 592 mk. , 5 wiatraków, olejarnia. Zajcew 1. chutor, pow. Żmijewski gub. charkowskiej, gm. Źmijew, 26 dm. , 510 mk. 2. Z. Chutor, wś nad rzką Kaczą, pow. horodniański gub. czernihowskiej, gm. Jaryłowicze, 124 dm. , 730 mk Zajcewa Słobódka 1. al Hołynka, folw. , pow. czerykowski, od 1849 r. Michniewiczów, wraz z Darliwem 100 dzies. 53 roli, 12 łąk, 27 lasu. 2. Z. , dobra, pow. czerykowski, od r. 1878 Teluszkinych, 308 dzies. 30 roli, 10 łak, 259 lasu. Zajcewicze, uroczysko, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Werejki, własność Kapryzów, 9 1 2 dzies. Zajcewo, osada górnicza u wierzchowin rz. Bachmutki, pow. bachmucki gub. ekaterynosławskiej, o 25 w. na płd. od Bachmutu, 458 dm. , 3664 mk. , cerkiew, st. dr. żel. łozowosewasto polskiej, pokład węgla kamiennego, mający do 17 stóp grubości. Ząjcowa mogiła, kurhan przy drodze z Polachowy do Białogródki, pow. zasławski, przy dawnym szlaku kuczmańskim. Zajcowo 1. wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, o 56 w. od Rossień. 2. Z. , wś nad rzką Wołtą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra ks. Radziwiłłów Czeress o 9 w. , o 31 w. od Dzisny, 5 dm. , 59 mk. prawosł. i 3 katol. w 1865 r. 26 dusz rewiz. . 3. Z. , wś, pow. drysieński, par. Oświej. 4. Z. , folw. , pow. witebski, własność Wysockich, 20 dzies. 5. Z, słobódka, nad Kasplą, tamże, własność Tiełunowych, 299 dzies. ; prom. Ząjcy 1. al, icze, wś, pow. bobrujski, w 2 okr. pol, paryckim, gm. Broża, przy gośc. z Hłuska do Broży, ma 17 osad; grunta lekkie. 2. Z. al. Sieniewo, zaśc. nad rz. Schą Chą, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Kiszczyna Słobodą, o 20 w. od Borysowa, ma 4 osady; grunta lekkie. 3. Z. , wś, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Klinek, o 6 w. od Ihumenia, ma 4 osady, grunta lekkie. 4. Z. , zaśc, pow. drysieński, gm. Sarya, par. Rosica, około 40 dzies. Zajczyce, ob. Zajączyce, Ząjczyki, wś włośc, pow, białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zawyki, o 23 w. od Białegostoku, 199 dzies. ziemi włośc. Zajdogło, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, ma 2 os. , 59 mr. Wchodziła w skład majoratu Ludwinów. W r. 1827 był 1 dm. , 7 mk. Ząjdow, niem. Kleinsaidau, wś na Łużycach saskich. Zajdy, niem. , wś, pow. margrabowski oleckowski, st. p. Gonsken. Ob. Ślepu, Zajedź, Zojadź, błoto, pow. piński, na Zahorodziu, w okolicy pomiędzy Zaborowcami i Ozaryczami dziś w pow. bobrujskim, wspomnia ne p. r. 1558. Szła tędy granica puszczy kró lewskiej od Zaborowców ku Ozaryczom ob. Re, . Ząjeleńce, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 55 w, od Nowoaleksandrowska. Zajelenie, wś włośc, pow. kobryński, w 4 okr. pol, gm. Chomsk, o 50 w. od Kobrynia, 376 dzies. ziemi włośc. Za Jeleśną al. Paleniska, wzgórze leśne, w hr. orawskiem, na obszarze Lipnicy. Zajelna al. Ząjelno, wś i folw. ordynacyi kleckiej ks. Radziwiłłów do r. 1874, odtąd or Zajcowo Zajączkowo Zajczyce Zajdogło Zajelna Zajączkowo Zajączkowskie Zajce Zajcew Zajcewa Słobódka Zajcewicze Zajeniszcza Zajelszczyzna Zajelniczy Zajelnianka Zajelniaki Zajemne Zajemna Zajergieńskie Zajezdnica Zajezierny młyn Zajezierskie Zajezięrze dyn. uieświeskiej, pow. słucki, w 2 okr. pol. i par. katol. Kleck, gm. i par. praw. Hrycewicze, o 55 w. od Słucka. Wieś, przy samej szosie brzeskobobrujskiej, ma 15 osad; cerkiewkę filialną p. w. Narodzenia N. M. P. Folw. , 260 dzies. , według inwentarza z r. 1891 był wypu szczony w dzierżawę za 1327 rs. A. Jel. Ząjelniaki 1. al. Zajelniczy, wś i folw. nad rzką Zajelnianką, dopł. Hajny, pow. borysowski, w 2 okr. pol. i gm. Łohojsk, o 65 w. od Borysowa. Wieś ma 6 osad. Była tu kaplica katol. b. par. Hajna. 2. Z. , wś, nad bezim. rzką, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Chotenczyce o 1 1 2 w. , okr. wiejski Riabce Rabce, o 45 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt, z Ilii do Radoszkowicz, 8 dra. , 64 mk w 1865 r. 29 dusz rewiz; należała do dóbr Łowcewicze, Bohdanowiczów. 3. Z, , przysiółek, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino, okr. wiejski Niemież, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Szaterniki. Zajelnianka, rzeczka, w pow. borysowskim, mały prawy dopływ Hajny, zaczyna się za wsiąSieliszcze, płynie bystro w kierunku północnym około wsi Horeliszcze, Łohozy, Puniszcze i naprzeciwko wsi Dobryniewo ma ujście. Długość biegu miejscowością wzgórzysta około 2 mil. Zajelniczy, ob. Zajelniaki. Zajelszczyzna, okolica szlach. , pow. lidzki, w 1 okr. pol, gra. Lida, okr. wiejski Przepieczyce, o 5 w. od gminy, 3 dusze rewiz. Zajemna, druga nazwa rz. Biała dopł. Bukowy, w pow. Janowskim. Zajemne, osada, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Odryżyn, należy do wsi Odryżyn. Zajeniszcza, wś, pow. bobrujski, w 3 okr, pol hłuskim, gm. Laskowicze, o 94 w. od Bobrujska. A. Jel. Zajergieńskie, sioło nad rz. Ajdarą, , pow. starobielski gub. charkowskiej, o 2 w. od Starobielska, ma 154 dm. , 1832 mk. Zajezdnica, jezioro, pow. homelski; rocznie poławia się około 55 pudów ryb. Zajezierny młyn, niem. Seemuehle, pow. międzyrzecki, na płn. od Pszczewa, przy ujściu strugi Gorzyckiej do jez. Pszczewo. Niegdyś własność bisk. poznańskich. Zajezierskie, niem. Hintersee, jezioro, w stronie zach. od mata Sztumu, w Prusach zachodnich, ma 83 ha obszaru. Zajezięrze 1. al. Zajeziorze, wś nad rz. Wisłą, pow, kozienicki, gm. i par. Sieciechów, odl. od Kozienic 17 w. , ma 49 dm. , 355 mk. , 428 mr. W r. 1827 było 40 dm. , 278 rak. Według reg. pobor. pow. stężyckieg. 0 z r. 1569 Z. , wś kró lewska, należąca do starostwa stężyckiego, mia ła 2 łany Pawiń. , Małop. , 339. R. 1664 wś Z. , w ststwie i pow. stężyckim, ma 23 dm. , 1mk. , l 1 4 łanu km. , jezioro, Lesno zwane, bezrybne. 2. Z, ob. Zajeziorze, Br. Ch. Zajezierze 1. w dok. z r. 1232, wś i dwór, w pow. wrzesińskim, par. katol. , szko ła kat. , sąd urz. , okr. , poczta i st. kol. żel. w Wrześni, urz. stanu cyw. w Obłaszkowie. Ma 139 ha, 5 dym. , 49 dusz. Obecnie własność komisyi kolonizacyjnej. Leży między Wrześnią a Miłosławiem. R. 1232 Paweł, bisk. pozn. , otrzymał Z. i Księginki w zamian za grunta, na których stanął klasztor lędzki. Z. nie przesta ło być własnością bisk, pozn. aż do chwili zabo ru pruskiego. R. 1563 składało się z 2 łan. os. i 5 pustych. Z łanu osiadłego składano bisku pom po 1 grzyw, gr. czynszu, 4 ćwiertnie owsa, 2 kury, 20 jaj i baraniego 3 gr. 6 denarów. Ła ny puste wydzierżawione były kmieciom miej scowym za 15 grzyw. Łany te nie były jeszcze osadzone w r. 1620. R. 1578 gospodarował tu. Salnik, urzędnik kasztelana bydgoskiego, który snadź dzierżawił tę wieś. Z. wchodziło w skład dóbr Winnogóra, nadanych gen. Dąbrowskiemu. 2. Z. , przedmieście Gniezna, własność niegdyś penitencyarzy gnieźnieńskich. 3. Z. , niem. Seedorf, leśnictwo w dobrach Cierpice, pow. inowrocławski. W. Ł. Zajezierze 1. niem. Hi, dobra ryc, pow. sztumski, st. p. , tel. i kol. Sztum, 1, 5 klm. , par. kat. Sztumska Wieś; z karczmą Lindonkrug i młynem 636 ha 549 roli orn. , 13 łąk, 1 lasu; 1885 r. 13 dm. , 35 dym. , 190 mk. , 177 kat. , 13 ew. , wiatrak, chów bydła holend. , wych i wyścigowych, owiec, odstawa mleka od 60 krów do mleczarni sztumskiej. Dziedzic Henryk Brochwicz Donimirski, poseł do parla mentu niem. na pow. szturaskokwidzyński, wy brany r. 1892 głosami 8432 przeciw 7330 gło som, które otrzymał Wessel. W dok. pojawia się r. 1477 p. n. Sloissthendorf, 1483 Schloeschendorf, Schloyschendorf, Szlosendorf, 1592 rZajezlerze, 1710. Pod koniec dzierżą te dobra Powierscy i Wenedygerowie. R. 1507 kupuje je Ebert z Powierza; na końcu XVI w. posiadają je Kostkowie, r. 1710 Konopaccy ob. Kętrz. , O narod, pol, str. 195 i Schmitt cka z r. 1789 zapisane jako dobra szl. , z karczmą i młynem, o 7 dymach, w posesyi Wilczewskich str. 76. W Kłosach z r. 1890 podał Andriolli ryciny, przedstawiające dworek w Zajezierzu i kamień na pamiątkę ugody ze Szwedamii. znajdujący się w pobliżu Zajezierza w Sztum skiej Wsi. 2. Z. , niemi. Hintersee, wś, pow. kwi dzyński, st. p. i par. kat. Tychowy, 70 ha 37 roli orn. , 2 łąk; 1885 r. 14 dm. , 22 dym. , 102 mk. , 51 kat. , 51 ew. Ks. Fr. Zajezierze, nazwa dawana przez ludność polską obszarom dorzecza Pregoły. Zajeziorce 1. wś włośc, pow. białostocki, w 1 okr. pol, gm. Zabłudów, o 10 w. od Białegostoku, 240 dzies. 55 łąk i pastw, , 1 nieuż. , 2. Z. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 56 w. od Nowoaleksandrowska. 3 Z. , Zajezierze Zajeziorce Zajeziorze Zajeziory WŚ, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. i par. Owanty, własność dawniej Downarowiczów. Włośc. Medejsza, ma tu 23 1 2 dzies. 2 nieuż. . 4. Z. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 20 w. od Dzisny, 3 dm, , 39 mk. praw. 5. Z. , wś nad jez. Ryże, pow. oszmiański, w 1 okr pol. , gm. Soły o 8 w. , okr. wiejski Zajeziorce, o 23 w. od Oszmiany, ma 14 dm. , 119 mk. katol, w 1865 r. 74 dusz rewiz. ; należy do dóbr Benisławskich Bonifacowo. W skład okręgu wiej skiego wchodzą wsi Ościozierze, Raczuny, Śnigiany, Wolejkowicze i Zajeziorce, oraz zaśc. Koupry, Łuściszki, Pieski, Podnierezy, Sikuń i Snigiany, wogóle w 1865 r. 253 dusz rewiz. włośc, uwłaszczonych i 19 b. włośc, skarbowych. 6. Z. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Sitce o 16 w. , okr. wiejski Duszewo, 103 dusz rewiz. ; na leży do dóbr Derkowszczyzna, Domejków. 7. Z. , zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza o 9 w. , okr. wiejski i dobra Siestrzeńcewiczów Niemenczynek, 10 dusz rewiz. 8. Z. , wś, nad jeziorem Wilnoje, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza o 9 w. , okr. wiejski Halin, o 20 w. od Wilna, 3 dm. , 26 mk. katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; należy do do dóbr Suuderwa Branciszewska Narzymskicli. 9 Z. , zaśc. nad jez. Szeszole, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty o 14 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Szeszole, o 64 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. 10. Z. , wś włośc, nad jez. Biebrusy, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 7 w. , okr. wiejski Biebrusy, o 55 w. od Wilna, 5 dm. , 100 mk. 31 praw. , 69 kat. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. 11. Z. , wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzeź o 8 w. , okr. wiejski Wiżulany, 4 dusze rewiz. ; należała do dóbr Pikieliszki, Pisanków. J. Krz. Zajeziorek, wś, pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Żale, odl. 7 w. od Rypina, ma 5 dm. , 27 mk. , 129 mr. Ząjeziorki, osada, pow. Słonimski, w 3 okr. pol, gm. Dereczyn, 18 dzies. roli; własność Połubińskich. Zajeziorne, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Wiazyń o 19 w, , okr. wiejski Poniatycze, 22 dusz rewiz. ; należała do dóbr Sieliszcze, Koziełłów. Zajeziorskie, jezioro, w pow. bialskim gub. smoleńskiej. Zajeziory 1. wś, pow. szawelski, w 4 okr. pol, gm. 28 w. od Szawel. Jansonowie mają tu 26 dzies. 3 nieuż. , Kiejstrowie 7 dzies. 2. Z. , dobra, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , gm. Siady, o 22 w. od Telsz, własność Gadonów, 409 dzies. 39 lasu, 34 nieuż. . 3. Z. , wś, tamże, o 19 w. od Telsz. 4. Z. , ob. Zajeziorze. Zajeziorze 1. wś i folw. nad rz. Samborką, pow. sandomierski, gm. i par. Samborzec, odl. od Sandomierza 8 w. , ma 36 dm. , 279 mk. , wiatrak. W r. 1827 było 40 dm. , 218 mk. W r. 1886 folw. Z. rozl. mr. 668 gr. or. i ogr. mr. 317, łąk mr. 92, pastw. mr. 53, lasu mr. 81, w odpadkach mr. 12, nieuż. mr. 113; bud. mur. 1, drew. 19; płodozm. 13 pol. , las nieurządzony. Wś Z. os. 42, mr. 213; wś Bogorya Zajezierska os. 7, mr. 55; wś Bystrojowice os. 12, mr. 118. W połowie w. wś Zajezierze, w par. Samborzec, własność Tresthki h. Gryf, miała 9 łan. km. i role, z których dziesięcinę wartości dwunastu grzyw. , dawano kościołowi w Samborcu. Folwark rycerski i role dworskie dawały dziesięcinę kościołowi w Bobowy Długosz, L. B. , II, 316, 317. Według reg. pobor. pow. sandomierskiego z r. 1578 Skotnicki płacił tu od 12 osad. , 6 łan. , 7 zagr. , 7 kom. , 2 rzem. , 1 rybaka Pawiń. , Małop. , 163, 457. 2. Z. , wś nad Bugiem, pow. węgrowski, gm. Płatkownica, par. Brok, ma U dm. , 100 mk. , 196 mr. ; wchodziła w skład dóbr Kołodziąż. W r. 1827 było 4 dm. , 26 mk. , par. Sadowne. 3. Z. , folw. nad jeziorem b. n. , pow. lipnowski, gm. i par. Skempe, odl. 12 w. od Lipna, ma 3 dm. , 90 mk. , 1051 mr. 4. Z. , wś nad płd. wsch. brzegiem jez. Moszczonne, pow. lipnowski, gm. i par. Kikoł, odl. 15 w. od Lipna, ma 18 dm. , 171 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 90 mk. W r. 1886 folw. Z. rozl. mr. 663 gr. or. i ogr. mr. 492, łąk mr. 91, przestrzenie sporne mr. 53, nieuż. mr. 17; bud. mur. 4, drew. 10, pokłady torfu. Wś Z. os. 19, mr. 58. R. 1789 dzie dzic Z. Marcin Sumiński wysiewał tu 50 kor. żyta, 2 kor. pszenicy; z propinacyi brał 360 zł. czynszu. 5. Z. , ob, Zajezierze, Br. Ch. Zajeziorze 1. al. Zajeziory, wś włośc, i dobra nad jeziorem Motolskiem, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Osownica, o 91 w. od Kobrynia. Wś ma 559 dzies. ziemi włośc. 362 łąk i past. ; dobra, własność von Werneków, 2153 dzies. 520 łąk i pastw. ,, wś, na zach. od jez. Horodyszcze, pow. piński, w 1 okr. pol, gm. Kuchecka Wola, 63 mk. 3. Z. , wś, pow. sieński, gm, Pustyń, ma 9 dm, , 86 mk. 4. Z. , Zajezierje, Zaozerje, wś o 1 w. od jez. Świętego, pow. sieński, gm. Ulanowicze, ma 11 dm. , 98 mk. 5. Z. Wielkie, dobra, pow. sień ski, dziedzictwo Kłoczkowskiej i Szebekowej, mają wraz z Z. Małem, Turowem, Luką i Stajkami 3684 dzies. 413 roli, 352 łąk, 1942 lasuj; 4 jeziora dają 450 rs. , 3 karczmy 100 rs. , 2 młyny wodne i folusz 360 rs. 6. Z. , wś nad rz. Udranką, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Radoszkowicze o 10 w. , okr. wiejski Bachmetówka, o 49 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, 9 dusz rewiz. ; należała do dóbr Dowborowo Herberskich. W spisie z r. 1866 podana jako zaśc, mający 1 dm. , 5 mk. praw. J. Krz. Zajeziorze 1. przedmieście Mogilna. 2. Z. , wś gospod. , w pow. inowrocławskim, ma parafię Zajeziorek Zajeziorek Zajeziorne Zajeziorskie kat. i ew. , urz. okr. , urz. stanu cyw. , pocztę i st. kol. żel. w Gniewkowie, szkoły w miejscu, sąd w Inowrocławiu. Obszaru 254 ha, 26 dym. , 213 dusz ew. Leśnictwo ma 1 dym, 14 dusz. Leży na płn. wsch. Gniewkowa. Należało dawniej do starostwa gniewkowskiego. Zajeziorze l. al Zajeziory, wyb, do Borzestowa, pow. kartuski; 1885 r. 5 dm. , 46 mk. 2. Z, wyb. do Cieszyna, pow. brodnicki, 2 dm. , 16 mk. Zającza góra 1. niem. Hasmberg, wyniosłość na obszarze Dzierzna Małego, w pow. czarnkowskim wieleńskim, wzn. 124 mt. n. p. m. 2. Z. g. , obszar w Bojanicach, w pow. leszczyńskim. 3. Z. g. , wzgórze na Dulinowie, w pow. czarnkowskim. Zajęcza góra, pow. wałecki, ob. Lolaszewo. Zajęcza Kępa al. Zajączek, os. , pow. gostyński, gm. i par. Słubice. W r. 1827 r. było 2 dm. , 18 mk. , par. Życk. Zającziniki, wś włośc, i dobra nad rzką Bujakówką dopł. Rugu, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol, , gm, Siemiatycze, o 50 w. od Bielska. Wś ma 318 dzies, ziemi włośc. 52 łąk i pastw. , 8 nieuż. ; dobra należą w części do Niewiarowskich 351 dzies. , Smorczewskich 105 dzies. i Padarewskich 80 dzies, . Zajęczy Kąt, przyl. folw. Grala Dąbrowizna w pow. siedleckim. Zajęczy Kąt 1. niem. Ottersteig, leśnictwo, pow. świecki, st. p. Osche. Należy do Szarłaty. 2. Z. Kąt, niem. Hasenwinkel, leśnictwo, pow. świecki, st. p. Laskowitz. Zajęczyce, folw. nad rz. Dzitwą, pow, lidzki, w 1 okr. pol, gm. i okr. wiejski Gończary, o 16 w. od Lidy, 1 dm. , 26 mk. ; w 1865 r. własność Łęskich. Zajęklewo, ob. Zanklewo. Zajferdzie, zaśc, pow. nowoalekeandrowski, w 4 okr. pol. , o 63 w. od Nowoaleksandrowska. Zajki 1. okolica szlach. , pow. białostocki, w 3 okr. pol, gm. Krypno, o 38 w. od Białegosto ku, 408 dzies. 30 łąk i pastw. , 35 lasu, 65 nie uż. . 2. Z, wś, pow. sieński, gm. Pustyń, ma 5 dm. , 38 mk. 3. Z. , folw. , pow, lidzki, w 1 pol, gm. Lida, okr. wiejski Sukurcze, o od Lidy, 20 mk. ; w 1765 r. własność Woje wódzkich. 4. Z, , wś, pow. drysieński, par. Rosica. Zajkiszki, zaśc. szl. nad jez. Wilańce, pow. święciański, w 2 okr. pol, o 22 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. starow. Zajkiszki, niem. Saikischekk, przyl. wsi Podunaj, w pow. selburskim. Zajkowo 1. zaśc. poradziwiłłowski, pow. słucki, w 1 okr. pol starobińskim, gm. Wyzna, par. katol Starczyca, przy dr. ze wsi Mozole do mstka Wyzny, ma 2 osady; miejscowość równa, grunta szczerkowopiaszczyste. 2. Z. , osada i dobra, pow. horodecki, gm. Zajkowo, odl o 23 w. od Horodka, zarząd gminy, cerkiew par. , szkoła, gorzelnią, 3 jarmarki. Dobra, własność Czebyszewych, 1577 dzies. Gmina, położona we wschodniej części powiatu, graniczy od wsch, z gm. Uświaty pow. wieliskiego, od płn. z gm. Dubokraj, od zachodu z gm. Horki i Wyszedki, od płd. z gm. Tiosta, obejmuje 58 miejscowości, mających 862 dm. włośc, obok 64 należących do innych stanów, 6448 mk. włośc, uwłaszczonych na 1125 dzies. Oprócz tego w obrębie gminy jest 8832 dzies, większej posiadłości 1264 roli, 2080 dzies. ziemi skarbowej 6 roli, 439 cerkiewnej. Zajkowszczyzna 1. folw. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol, gm. Bzostowica Mała, o 50 w, od Grodna, należy do dóbr Darguże, Glazerów. 2. Z. , uroczysko, pow. sokólski, w 2 okr. pol, gm. Kamionna, o 34 w. od Sokółki, należy do wsi Nowo Kamionna. 3. Z. , folw. , pow. orszański, od 1842 r. własność Koźlińskich, ma 556 dzies. 64 roli, 40 łąk, 406 lasu; młyn wodny, folusz i karczma dają 600 rs. 4. Z. , zaśc nad rz. Dzitwą, pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 33 w. od Lidy a 9 w. od Ejszyszek, ma 4 dm. , 33 mk. katol 5. Z. , folw. dóbr Dziczkańce, pow. lidzki. . Zajkowszczyzna, miejscowość niegdyś, między Czopowiczami a Hołowką i Romanczycami dziś Romanówka, t. j. w dzisiejszym pow. radomyskim. W 1598 r. Stefan Łóżka, marsz. mozyrski, pozywa archim. pieczerskiego kijowskiego i całą kapitułę, że dobra Brusyłów, nadane na monaster od czernicy Pałahei, bez konsensu króla i Rzpltej zamienił z Jackiem Rutowiczem, chorążym kijowskim, na kawałek ziemi, zwany Zajkowszczyzną. W 1619 r. Jełysej Płotnicki, archim. pieczerski, pozywa Filipa, Konstantyna i Fedora Jelców o zabranie ostrowów do dóbr Z. należących a leżących między Czopowiczami monasterskiemi a Romanczycami i Hołowką Jelców. Proces ten toczy się jeszcze w 1617 r. ob. Jabłonowski, Ukraina, , 23, 5. 63, 588. Zajle, wś nad błotami Pale, pow. kalwaryjski, gm. Krasna, par. Simno, odl od Kalwaryi 28 w. , ma 39 dm. , 262 mk. Jedna z osad włościańskich ma 104 mr. 73 roli, 27 łąk. W r. 1827 były dwie części jedna miała 16 dm, , 125 mk, , druga 7 dm. , 61 mk. Zajma, wś włośc, pow, białostocki, w 1 okr, pol, gm. Zabłudów, o 20 w, od Białegostoku, 72 dzies. ziemi włośc. Zajmańska, wś nad Orelą, pow. konstantynogradzki gub. połtawskiej, gm. Aleksandrowska, 101 dm. , 567 mk, , 3 wiatraki. Zajmica, rzeczka, w pow. mozyrskim i pińskim, prawy dopływ Śmierci, uchodzi pod Lubaczynem. Zajmiszcze 1. wś, pow. Słonimski, w 3 okr. pol, gm. Kuryłowicze, o 46 w, od Słonima, 440 Zajeziorze Zajeziorze Zającza góra Zajęcza góra Zajęcza Kępa Zającziniki Zajęczy Kąt Zajęklewo Zajferdzie Zajki Zajkiszki Zajkowo Zajkowszczyzna Zajle Zajma Zajmańska Zajmica Zajmiszcze Zakabłuki dzies. ziemi włośc. 91 łąk i pastw. , 10 nieuż. . 2. Z. , wś, pow. homelski, gm. Markowicze, ma 42 dm. , 266 mk. 3. Z. , wś, pow. horecki, gm. Niczyporowicze o 8 w. , 32 dm. , 195 mk. , zapasowy spichlerz gminny. 4. Z. , wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Prusewicze, w okolicy pomiędzy wsiami Omniszewo i Chorosza, o 65 w. od Borysowa, ma 4 osady; miejscowość leśna, grunta lekkie. 5. Z. , wś nad Snowem, pow. horodniański gub. czernihowskiej, gm. Szczymel Wielki, 55 dm. , 204 mk. , cerkiew, 2 młyny wodne, browar i gorzelnia. Zajmy, wś, należąca do dóbr Liszków, ob. Żejmy. Zajnów, dobra, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Woropańszczyzna, par. lkaźń, okr. wiej ski Zajnów, o 76 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. ka tol. ; własność Mirskich. W skład okręgu wiej skiego wchodzą wsi Bialoboki, Cezarki, Głębowszczyzna Hlebowszczyzna, Inowo 1 i 2, Sporuny, Szawlany, Ukla, Woropańszczyzna al. Obrępalszczyzna, Zabłocio i Zaprunsany, oraz zaśc Borowe, Linkowszczyzna, Pieczary, Staryki, Taryłowo i Zołwica, wogóle w 1865 r. 520 dusz rewiz. włośc, uwłaszczonych w tej liczbie 4 jednodworców. W 1597 r. własność Bohu sza Kopcia, w 1605 r. Andrzeja Wołłowicza, który tu wystawił cerkiew, w 1608 przechodzi do Piotra Wołłowicza, od którego w 1646 r. do Mikołaja Wołłowicza, w 1708 r. własność Danie la Platera, od niego przechodzi do syna jego Ja na. W 1771 r. Antoni Plater sprzedaje Z. Józefowi i Rozalii Platerom, sstom subockim. W r. 1789 r. Rozalia Platerowa sprzedaje dobra ge nerałowi Tomaszowi Mirskiemu, ten zaś w 1793 r. odstępuje Tadeuszowi Mirskiemu, mie cznikowi bracławskiemu. Następnie własność Aleksandra i Ferdynanda Mirskich, od 1818 r. przechodzi do Ignacego Mirskiego, dziś syna je go Piotra. J. Krz. Zajrzew 1. wś, pow. skierniewicki, gm. Dębowa Góra, par. Żelazna, ma 52 mk. , 110 mr. W r. 1827 było 8 dm. , 58 mk. R. płacono tu od l 1 2 łanu km. Na początku XVI w. wieś dawała dziesięcinę arcyb, gnieźń. , zaś plebanowi tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 287. . 2. Z. , folw. przy źródłach rzki Brzuszni, pow łowicki, gm. Łubianko w, par. Dmosin, odl 21 w. od Łowicza, ma 24 mk, W r. 1874 folw. Z. rozl mr. 210 gr. or. i ogr. mr. 192, łąk mr, 14, nieuż. mr. 4; bud. z drzewa 8. Na początku XVI w, dają tu dziesięcinę i kolędę, po pół grosza z domu, pleban, w Dmosinie Łaski, L, B. , II, 342. Zajście, zapewne Zajście, rzeczka, lewy dopływ Niemna, uchodzi pod wsią Poźajście, w pow. maryampolskim. Zajułowie, folw. nad Uświaczą, pow. wieliski, bród. Zajuryeczkowce, wś, niegdyś, w płn. części dzisiejszego pow. ostrogskiego. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1570 sioło bojarzyna Iwana Kierdeja Milskiego. Pobór oddzielnie nie wykazany Jabłonowski, Wołyń, 4. Zajurze, w spisie urzęd. , Zagórze, wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol, gm. Pojurze, par. Żwingie, o 84 w. od Rossień. Zajzdra 1. folw. , pow. sokólski, w 1 okr. pol, gm. Kruglany, własność Ziniewiczów, należy do dóbr Sternejki. 4. Z. , wś na praw. brzegu Wilii, pow. kowieński, należała do Macińskiego. W spisie urzędowym nie podana. Zajłdrość, zaśc. i karczma, pow. trocki, w okr. pol, gm. Troki, okr. wiejski Bobrówka, o w. od Trok, 5 dm. , 24 mk. katol w 1865 r. 10 dusz rowiz. ; należał do dóbr Wieliczkowo, Wasilewskich. Zakabłuki, wś, pow. miński, w 2 okr. pol rakowskim, gm. Stare Sioło, o 23 w. od Mińska, ma 6 osad; miejscowość lekko falista, grunta szczerkowogliniaste. A. Jel. Zakajcze, zaśc. szl nad jez. Wołkosznie, pow. trocki, w 1 okr. pol, o 23 w. od Trok, 1 dm. , 10 mk. katol Zakale 1. wś włośc, pow. kobryński, w 5 okr. pol, gm. Drużyłowicze. 2. Z. , wś włośc, pow. sokólski, w 2 okr. pol, gm. Trofimówka, o 27 w. od Sokółki, 164 dzies, ziemi włośc. Zakale w dokum. , od Zakalce. Zakalew, wś, pow. łukowski, gm. Białobrzegi, par. Kock, ma 27 dm. , 238 mk, 579 mr. W 1827 r. było 33 dm. , 231 mk. W r. 1569 wś należała do par. Kock; dwaj Zerzyńscy mieli tu po pól łan. km. i 1 kom. Pawiń. , Małop. , 333. Następnie wchodziła w skład dóbr Kock. Zakalinek al Zakalińsk, fol, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Białorucz, o 23 w. od Miń ska, własność Szamowiczów, 2 włóki; grunta szczerkowe, urodzajne. A. Jel. Za kalinki, wś i fol, pow. konstantynowski, gm. Zakanale, par. r. l. Janów, r. gr. Konstantynów, odl 10 w. od Janowa, ma 26 dm. , 342 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 197 mk. W r. 1886 fol Z. , w r. 1877 oddzielony od dóbr Konstantynów, rozl. mr. 1490 gr. or. i ogr, mr. 773, łąk mr. 71, past mr. 12, lasu mr. 618, nieuż. mr. 16; bud. mur. 10, drew. 7; płodozm. 8 i 10pol, las nieurządzony. Wś ma 22 os. , 886 mr. Zakalińsk 1. wś, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Siennica, odl 10 w. od Mińska. 2. Z. , ob. Zakalinek, A. Jel. Zakalne, ob. Zakolno, Zakalnicie, fol, pow. kobryński, w 2 okr. pol, gm Błoty, o 9 w. od Kobrynia, należy do dóbr Błoty Pojezuickie, Hanów, Zakaluba, wś, pow. słucki, w 8 okr. pol kopylskim, gm. Teladowicze, o 51 w. od Słucka. A. Jel Zakaluże, wś i dobra, pow. borysowski, w 2 Zajmy Zakaluże Zakaluba Zakalnicie Zakalne Zakalińsk Zakalinek Zakalew Zakale Zakajcze Zakiczera Zakamycze Zakanale Zakaplicze Zakaracino Zakarczenine Zakarklinie Zakaryszki Zakasanka Zakaźń Zakącie Zakalwiszki okr. pol łohojskim, gm. i par. katol. Ziembin, o 5 mil od Borysowa, Dobra, dość dawna wła sność Święcickich, mają, 2800 dzies. , dochód z młynów; ehańscy. Dwa młyny wodne. A. Jel. Zakalwiszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Dukszty, o 24 w. od Nowoaleksandrowska, 1 dm. , 34 dzies. ; należy do dóbr Magunele, Dowgiałłów. Zakałcze, niem. Sakautschen al. Sokollschen Gross i Klein, dobra, pow. węgoborski, st. p. Benkheim. Zakałoda al Zakałodek, zaśc, pow. ihumeń ski, w okolicy mstka Piaseczno, w 1 okr. pol uździeńskim, gm. Mobilna; miejscowość leśna, grunta lekkie. A, Jel. Zakamleń, osada, nadana w 1366 r. przez Kazimierza W. Lubartowi; ob. Szumsk 1. Zakamienice al Piekło, przedmieście Nowego Sącza, w stronie wschodniej, przy gościńcu do Grybowa. Przez to przedmieście płynie rzeczka Kamienica. Ma 58 dm. i 522 mk. 238 męż. , 284 kob. . Zakamienny Klin, węg. Zakamene Klin, wś, w komitacie orawskim, po obu brzegach potoku Klinianka, dopł. Białej Orawy. W r. 1890 było 1776 mk. 1713 Słowaków i Polaków, 10 Wę grów i 29 innej narodowości; pod względem religii 1719 rzym. kat, , 3 prot. i 54 izrael; 354 dra. , 7454 mr. obszaru. Kościół par. rzym. kat. w miejscu, par. prot, w Dolnym Kubinie, sąd obwód, w Rosenbergu Rozahegy, urząd poczto wy w miejscu. W. H Zakaminem, część Mikuliczyna, w pow. nadworniańskim. Zakamionka, wś, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. Daugieliszki o 8 w. , okr. wiejski Przyjaźń, o 33 w. od Święcian, 14 dm. , 117 mk. katol, 7 starow. , 10 żydów podług spisu z 1865 r. 37 dusz rewiz. ; należała do dóbr Dudy, Mikuliczów. Zakamycze 1. część wsi i obszaru dwór, gm. Chełm, w pow. krakowskim, ma 11 dm. , 75 mk. rz. kat. 2. Z. , wólka do Czernichowa, w pow. krakowskim, składa się z 2 dm, i 15 mk. Zakanale, wś, pow. konstantynowski, gm. Zakanale, par. r, I Janów, r. gr. Konstantynów, odl. 8 w. od Janowa, ma urząd gm. , 23 dm. , 360 mk. , 49 osad, 955 mr. Wchodziła w skład dóbr Konstantynów. W 1827 r. było 25 dm. , 226 mk. Z, gmina należy do sądu gm. okr. 11 w Horoszkach, urząd pocz. w Janowie, ma obszaru 17923 mr. i 4424 mk. Śród stałej ludności było 2995 prawosł. , 630 katol i 1505 żydów. W skład gm. wchodzą Antolin, Buda, Gnojno, Dubicze, Kaźmierów, Koraarno, os. miejska Konstantynów, Koszelówka, Nosowska Wólka, Pasieka, Peredyło, Polinow, Polinowska Wólka, Smolarnia, Stasiówka, Sulinki, Tartak, Ustronie, Wandopol, Wieohowice, Witoldów, Zakalinki, Zakanale, Zalesie i Zamieście. Zakaplicze, wś, pow. Słonimski, w 5 okr. pol, gm. Dobromyśl, o 41 w. od Słonima, 207 dzies, ziemi włośc. 33 łąk i past. , 15 nieuż. . Zakaracino al Sokółka, uroczysko, pow. Słonimski, w 3 okr. pol, gm, Starawieś, 24 dzies. 2 lasu, 1 nieuż. ; należy do Sokołowskich. Zakarczenine al Jarhowo, uroczysko osia dłe, pow. miński, w 2 okr. pol rakowskim, gm. Stare Sioło, 1 w. od Mińska, należy do domin. Jarkowo. A. Jel. Zakarklinie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, gm. i okr. wiejski Dnkszty, 5 dm. , 106 dzies. ; należy do dóbr Dukszty Dowgiałłów. Zakaryszki, zaśc, pow. szawelski, w 2 okr. pol, gm. Kurszany, o 37 w. od Szawel Zakasanka, zaśc. pryw. , pow. lidzki, w 1 okr. pol, o 3 w. od Lidy ku Wilnu, 2 dm. , 19 mk. Zakawie, wś, pow. będziński, gm. olkuskosiewierska, par, Gołonóg, ma 23 dm. , 257 mk. , 110 mr. Wchodziła w skład Strzemieszyc. Zakazanka, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol, gm. Miedna, o 14 w. od Brześcia, 106 dzies, ziemi włośc. 22 łąk i pastw. . Zakaźń, wś na Łużycach Saskich, po prawej stronie Szprewii. Ludność serbska. Zakącie, pow. lubelski, gm. Chodel, par. urzędów. Zakąty, wś, pow. augustowski, gm. Szczebro Olszanka, par. Wigry, odl od Augustowa 20 w. , ma 14 dm. , 88 mk. Zakącie, wś, pow. gostyński, gm. Duninów, par. Gostynin, ma 48 mk. , 44 mr. włośc. Zakąciny, ob. Zakoniczyno, Zakąpie, wś, pow. łukowski, gm. i par. Serokomla, ma 21 dm. , 204 mk. , 629 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 75 mk. W r. 1552 wś szlachecka, w par. Wojcieszków, miała 8 osad. W r. 1580 we wsi Kempye, w par. Serokomla, płaci Krzysztof Kyemsky od 8 półwłóczków osiadłych fi 4 Pawiń. , Małop. , 402, 425. Zaki, dwór, pow. szawelski, w 3 okr. pol, gm. Janiszki, o 18 w. od Szawel Zakiczera, przys, wsi Komarniki, w pow. turczańskim. Zakie, wś włośc, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol, gm. Kamieniec Żyrowicki, o 19 w. od Brześcia, 488 dzies, ziemi włośc 30 łąk i pastw. , 3 lasu i 3 nieuż. i 292 dzies, ziemi prywatnej 77 łąk i pastw. , 18 lasu, 54 nieuż. . Zakielnik, os. , pow. miechowski, gm. i par, Luborzyca. Zakieńce, wś włośc, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Rukojnio o 2 w. . Zakawie Zakąty Zakąciny Zakąpie Zaki Zakie Zakalwiszki Zakałcze Zakałoda Zakamleń Zakamienice Zakamienny Klin Zakaminem Zakamionka Zakiertynie Zakijanka Zakliczewo Zaklęte pole Zakletenie Zaklecień Zaklasztorne Budy Zakla Zakirchale okr. wiejski Zakieńce, o 16 w. od Wilna, 25 dm. , 17 mk. prawosł, i 156 katol, w 1865 r. 128 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Michałówka i Zakieńce, oraz zaśc Łukszyna, Zadworce i Zacisze, w ogóle w 1865 r. 243 dusz rewiz. b. włośc, skarb, i 7 jednodworców. Zakiertynie, wś, pow. rossieński, w 3 okr. pol, gm. Botoki, . Zakijanka, rzeczka, w pow. berdyczowskim, lewy dopływ Hujwy. Ma źródła pod wsią Gurowce Hurowee, przepływa pod wsią Puzyrki, Panasówka, mstkiem Białopole i pod wsią Kaszperówką ma ujście. Przed samem ujściem przybiera pot. Synhajówkę. Zakijanka, wś nad pot. t. n. , dopł. Hujwy, w dzisiejszym pow. berdyczowskim, w połowie w. należała wraz z Kaszperówką ob. do hr. Michała Tyszkiewicza. Dziś pod tą nazwą nie istnieje. Zakirchale, wś na płn. od Żabna, w pow. dąbrowskim, ma 19 dm. i 107 mk. 50 męż. , 57 kob. rz. kat. Parafia rz. kat. w Żabnie. 0sada położona za cmentarzem, zdaje się być nowszego pochodzenia, jako kolonia niemiecka. Rozciąga się przy drodze do Podlesia Dębowego i graniczy na zach. z Konarami a na wschód z Odporyszowem ob. . Zakla, os. nad pot. Jasianowycia, pow. doliński. Zakłady hutnicze w Wełdzirzu. Zaklasztorne Budy, wś, pow. skierniewicki, gm. Korahiewice, par. Chojnata, mają 301 mk. , 683 mr. W r. 1827 było 47 dm. , 358 mk. Zaklecień, zaśc. pod rzką Ozercień, lew. dopł. Sławeczny, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Mieleszkiewicze; miejsco wość małoludna, bez dróg, nizinna, grunta lek kie, łąk obfitość. A. Jel. Zakletenie, wś włośc, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Bezdzieź, o 63 w. od Kobrynia, 552 dzies, ziemi włośc. Zaklęte pole, ob. Lukomla. Zakliczewo, wś nad rz. Orzyc, pow. makowski, gm. Smrock, par. Maków. W r. 1827 było 20 dm. , 139 mk. Mieszka tu drobna szlachta i włościanie. W r. 1582 we wsi Zakliczewo magna Paweł Czirnowski płaci od 5 łan. , 2 łan. pustych, 4 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 391. W r. 1867 fol. Z. rozl. mr. 940 gr. or. i ogr. mr. 494, łąk mr. 50, past. mr. 50, lasu mr. 207, zarośli mr. 48, nieuż. mr. 9L Wś Z. os. 38, mr. 187. Zakliczyn 1. wś, pow. wielicki, nad pot. Wolnicą, wpadającą pod Droginią z lew. brzegu do Raby. Dobrze nawodnione grunta są glinką urodzajną. Okolica pagórkowata jest urozmaicona małemi gajami. Wznieś. 332 do 350 mt. npm. Wieś ma kościół paraf, rz. kat, i szkołę ludową, 179 dm. i 988 mk. 486 męż. , 501 kob. rz. kat. Pos. tabularna Józefy z Grabowskich Koppfowej ma obszaru 361 mr. , w tem Ul mr. lasu; pos. mn. 566 mr. roli, 115 mr. łąk i ogr. , 101 mr. past. i 41 mr. lasu. Jestto starożytna osada, Aleksander z Z. pojawia się w sfałszowanym dokum, z r. 1305 jako świadek. W dok. z r. 1 365 występuje Hanco de Z. , wójt myślenicki. Tenże w r. 1381 nabywa za 80 grzyw, dwóch kopaczy soli w Wieliczce od Mikołaja zw. Gysko Kod. Małop. , III, 191, 339. Tenże Hanco, haeres de Z. nabywa r. 1378 od Jana Erstosa 6 kopaczy soli w salinach boch eńskich. Występuje też w dok. Ludwika z r. 138 1 Kod. Małop. , I, 164, 407, 418. Za Długosza L. B. , I, 44 posiadał tę wieś znany żupnik wiel icki Jordan h. Trąby, wójt myślenicki. Miała wtedy 10 łan. i 2 zagr. W tym czasie wykupił dziedzic 2 łany sołtysio i zamienił na dworski grunt. Parafia istniała wtedy i miała kościół drewniany, W 1581 Pawiń. , Małop. , 44 posiadał wieś Mikołaj Wiktor i płacił od 3 łan. kra. Według wizytacyi dekanatu dobczyckiego z r. 1596 była parafia dobrze uposażoną ale od r. 1566 nie miała proboszcza, bo dziedzic zniszczył aparaty kościelne, jako zwo lennik reformacyi, role kościelne zagarnął, tak że później zaledwie trzecią część odzyskano. Teraźniejszy kościół drewniany zbudował w r. 1774 proboszcz Wojciech Brandysiewicz przy pomocy parafian. Przechował się w nim starożytny obraz Matki Boskiej, słynący cudami. Przy kościele są księgi chrztów od r. 1652. Parafia obejmuje Czechówkę, Stojowice i Słkorzyniec. Należy do dyec. krakowskiej, dekan. wielickiego. Z. graniczy na wsch. ze Stojowicami, na płn. z Czechówką, na wsch. z Zawadą Szembek a na płd. z Brzązowicami. 2. Z. , mylnie Zakluczyn, miasto na praw. brzegu Dunajca, przy gościńcu z Wojnicza do Cieszkowie, na pochyłości zbudowane, ma kościół paraf. rz. kat. , klasztor reformatów, szkołę 4klas. mieszaną, urząd poczt, i tel. , aptekę i jest siedzibą dwóch lekarzy. Schludna ale mała i z powodu oddalenia od kolei uboga osada. Obszar miejski wraz z gruntami mieszcz. ząjmuje 630, 5 mr. Wraz z wólką Grabiną ma Z. 186 dm. i 1341 mk. 1074 rz. kat. a 267 izr. . Majątek czynny gminy wynosi 34692 złr. , bierny 318 złr. ; dochód w r. 1894 wynosił 3606 złr. , rozchód 4631 złr. Ludność chrześeiańska trudni się uprawą roli, garbarstwem i szewstwem. Szewcy tutejsi wyrabiają głównie obuwie dla włościan i sprzedają takowe na jarmarkach okolicznych. Powstało nawet w tych stronach przysłowie; Śpieszy się jak szewc z Zakliczyna na jarmark. Lud jest spokojny, pracowity i pobożny, ale nieradny i ztąd ubogi. Niema w osadzie kasy zaliczkowej, któraby rękodzielnikom ułatwiała nabycie materyałów i narzędzi. Jedyną instytucyą jest zakład dla ubogich, utworzony r. 1807 z legatu Józefa Gałkie Zakliczyn Zakiertynie Zaklików Zakliczyn wicza, posiadająjcy dom i 3 mr. 609 sąż. kw. gruntu. Pozostaje pod zarządem gminy. Miasto wywodzi swą nazwę i początek od słynnej w tej stronie rodziny Zaklików. Założono zostało na gruntach wsi Opatkowice i Lucławice za Zygmunta Augusta Staroż. Polska, U, 230. Po Zaklikach posiadali miasto Spytkowie Melsztyńscy; wojewoda krakowski wyjednał w r. 1562 u Zygmunta Augusta przywilej przenoszący targi na mięso z niedzieli na soboty a na inne produkty na czwartki. Niedługo potem posiadali Z. może tylko część Taszyccy. W spisie pobór. z r. 1581 Pawiń. , Małop. , 154 podano, że szos przyniósł fi, 7 gr. 6; łany kmiece 3, kół dorocznych 6, folusz 1, koło stempne 1, szewców 19, krawców i kuśnierzy 7, bednarzów, kołodziejów, garncarzy, stolarzy 12, płócienników 6, sukienników 4, czapników 1, piekarzów 9, rzeźników 5, przekupnie 2, łaziebnik 1, komorników 22. Summa fl 16 gr. 6. Było więc 96 rodzin zajmujących się przemysłem i rolą, znacznie więcej, niż w Tymbarku, Myślenicach, Dobczycach i Skawinie. Wówczas należał Z. do par. w Lucławicach Lusławicach, t. j. tej części, która na miasto zamienioną; została Fawiński, Małop. , 144. Część Lusławic posiadał Stanisław Taszycki, część zaś Błoński. Taszycki Achacy brat Stanisława sprowadził tu w 1570 Fausta Socyna, krzewiciela sekty socynianów lub nowoaryanów i założył szkołę z drukarnią. , które krótki czas kwitnęły. W 1604 r. umarł Faust Socyn i został pochowany w Lusławicach, gdzie grobowiec dotychczas się zachował. Achacy Taszycki powrócił do katolicyzmu a szkołę i drukarnię zamknięto. W 1622 r. posiadał Z. Zygmunt Tarło, kasztelan sądecki, który tu sprowadził zakon reformatów i zbudował im klasztor drewniany. W tym klasztorze odbyła się pierwsza kapituła nowego zakonu w Polsce r. 1623. Około r. 1652 darował Tarło budynki dawnej szkoły socyniańskiej reformatom i tam klasztor przeniesiono. Ale w r, 1656 spalili Szwedzi miasto z klasztorem i kościołem parafialnym, wówczas drewnianym. Klasztor od budowali Tarłowie. Tu znajdują się ich grobowce i piękne pomniki marmurowe. Niedługo potem przeszedł Z. w dom Lanckorońskich, którzy w r. 1768 wybudowali murowany kościół parafialny. W r. 1815 zgorzał klasztor reformatów, został jednak odbudowany a w 1895 zawaliła się wieża kościoła parafialnego i uszkodziła sklepienie. W parafii przechowują; się metryki od r. 1681. Obecnie pos. tabularna Teofili hr. Komorowskiej wynosi ogółem 105 mr. Parafia należy do dyec. tarnowskiej, dek. czchowskiego, obejmuje Bieśnik, Faśoiszową; , Janowice, Kończyska, Lusławice, Słoną; , Stróże, Wesołów, Wolę Stróskąi, Wr. óblowice i Zdonię, t. j. wszystkie to wsie, które i w r. 1581 do tej parafii należały. Miasto otaczają, wsi od zachodu Wesołów, od południa Zdonia, Kończyska i Paściszowa, od wschodu Lusławice. Za Dunajcem leżą, Rostoka, Zawada i Charzewice i ruiny Melsztyna. Mac, Zaklików, osada miejska, dawniej miasteczko, nad rz. Sanną; , pow. janowski, gm. i par. Zaklików. Leży śród lesistej okolicy, o 21 w. od Janowa, 20 w. od Kraśnika, 7 w. od granicy Galicyi i przy komórka Łążek Zaklikowski, 18 w. od Wisły przy Zawichoście. Z. połączony jest z granicą drogą bitą przechodzącą przez osadę fabryczną Irena, o 3 w. odległą. Szosa ta zbudowaną została około 1860 r. z źuzli fabrycznych i tymże materyałem dotąd bywa odnawiana. Z. jest połączony z Kraśnikiem telefonem przeprowadzonym w r. 1892, lecz służącym jedynie do użytku straży pogranicznej. Przepływająca pod Ż. rzeczką Sanna tworzy obszerne rozlewisko, obecnie zużytkowane przez urządzenie stawów, w których przed kilku laty zaprowadzono gospodarstwo rybne na przestrzeni około 300 mr. , zostające pod zarządem Warszawskiej Spółki rybackiej, której prezes Adam Przanowski jest współwłaścicielem dóbr Zaklików. Hodują się tu przeważnie karpie morawskie wywożone do Warszawy. Cała kotlina rzeki Sanny pod Z. aż do fol. Antoniówka nosi dotąd nazwę Stawisko. Wyżej położone miejscowości nadrzeczne. obecnie zamieniono na łąki irygowane, zasilane wodą przepływającą od rzeki Sanny systemem kanałów starannie utrzymywanych. Wśród tych Stawisk znajduje się wyniosłość zwana Zamczyskiem, gdyż dawniej stał tu zameczek obronny, stanowiący rezydencyę właścicieli Z. Dotąd są widoczne ślady wałów miejsce to okalających. Obeenio zarosty olszyną i wikliną. Na rzece Sannie pod samym Z. stoi dworski młyn turbinowy o 4 kamieniach; dalej cegielnie. Na drodze kraśnickozaklikow skiej na rzece Sannie przed kilkoma laty zbudowano most kamienny, z balustradą żelazną, kosztem około 5000 rs. , z funduszów skarbowych i miejskich. Kościół parafialny murowany, p. w. św. Trójcy, zbudowany w XVI w. przez ówczesnych właścicieli dóbr Z. Annę z Gródeckich i Piotra Gniewoszów, konsekrowany w 1609 r, przez biskupa krakowskiego Piotra Tylickiego, a około 1880 r. odrestaurowany kosizstem parafian, za staraniem proboszcza. Na dawnym cmentarzu grzebalnym znajduje się kilka grobowców ciosowych, a w tej liczbie piękny grobowiec zmarłego w 1827 r. i tu pochowanego Józefa Puchały, kasztelana, dziedzica dóbr Z. , oraz dzwonnica murowana czworokątna w formie baszty, w niej dwa dzwony znacznych rozmiarów. Osada Z. posiada 232 dm. 8 murowanych, innych zabudowań i stodół175. Oprócz rynku Z. ma 4 ulice główne Sandomierska, Janowska, Kraśnicka i Lipska. W środku rynku stoi budynek drewniany miesz Zakluczyn Zakluczyn czący narzędzia oguiowe. W bocznjch ulicach znajduje się synagoga żydowska i dom modlitwy, szkoła elementarna, apteka, urząd gmiuny, posterunek straży pograuicznej i posterunek żandarmeryi. Ludność wynosi 2300 dusz 1180 męż. i 1120 kob. , w tej liczbie żydów 960 dusz. W r. 1827 było 139 dm. , 964 mk. Ludność katolicka odznacza się niezwykłą, w miasteczkach iuteligencyą, zamożnością i zamiłowaniem porządku. Ludność ta trudni się kamieniarstwem, wyrobem gwoździ i mularstwem. Mularze corocznie na wiosnę opuszczają osadę i udają się do Warszawy i innych miast dla zarobków i dopiero w końcu jesieni powracają do domów, przynosząc często znaczne zarobki. Wielu z nich upraia grę na różnych instrumentach, ztąd w zimowej porze tworzą orkiestry grywające po dworach okolicznych. Kobiety pozostające w domach zajmują się uprawą roli na małych działkach miejskich, Ilodują różne ogroduwizny na sprzedaż lub tkają płótno na domowych warsztatach. Cały handel znajduje się w rękach żydów, utrzymujących tu do 100 sklepików i kramnic. Towar w nich lichy, dawniej zasilany kontrabandą z Galicyi. Gruntów mieszczańskich osada ma 382 mr. ; gleba przeważnie piaszczysta lub podmokła, jednakże wskutek silnego nawożenia i dobrej uprawy daje dobre plony i ceny ziemi pod osadą dochodzą do 500 rs. za morgę i wyżej. Rezydencya i zarząd właścicieli dóbr Z. mieszczą się we wsi Zdziechowice, odl. 3 w. od Z. Dwa cmentarze chrześciański i żydowski, są oba starannie ogrodzone i zadrzewione. Dom schronienia dla starców i kalek przy kościele parafialnym, uposażony kapitałem dającym rocznie 42 rs. procentu. Przywileju erekcyjnego Z. nie posiada, gdyż takowe zaginęły, znanym jest tylko jeden przywilej z 1593 r. przez Marcina Gniewosza dziedzica dóbr nadany, powołujący się na poprzednie przywileje Stanisława Zakliki, przez Zygmunta Augusta i Zygmunta III potwierdzono, podług których mieszkańcy Z. mają nadane na własność role, łąki i ogrody i część lasów dworskich od strony południowej na przestrzeni 500 morgów. Lasy te w czasach późniejszych zostały ptzez dziedziców samowolnie odebrane, a mieszkańcom osady Z. przyznano służebności leśne i pastwiskowe w lasach dziedzicznych. Początek osady odnieść należy do casasów Władysława Jagiełły i ówczesnej kolonizacyi leśnych przestrzeni nad Sanem. Nazwę osadzie dał ród Zaklików h, Topor a mianowicie ta gałąź, która się pisała z Czyżowa położonego w pobliżu na obszarze ziemi sandomierskiej. Wspomniany wyżej Stanisław Zaklika był synem sławnego bojownika kresowego Hieronima z Wojsławic, który podług ówczesnej pieśni gnał Tatarów od granic. Później władał dobrami syn tegoż Stanisława Zygmunt, kasztelan bełzki. żonaty z Anną Koniecpolską. Po wygaśnięciu tego ro du dobra przeszły we władanie możnego rodu Gniewoszów h. Kościesza, piszących się z Dalewic w sandomierskim. Piotr Gniewosz był fun datorem kościoła a syn jego Marcin, podkomo rzy lubelski, wydał dla Z. wspomniany wyżej przywilej r. 1593. W r. 1676 płaci tu pogłówne 75 mieszczan i 19 żydów. Ogólna wiec lu dność mogła dochodzić z dziećmi do 150 dusz. Ze dworu płaci Załuski, łowczy rawski od 4 osób. Około połowy XVIII w. dobra przeszły w ręce Małachowskich. W r. 1780 osada ma 130 domów. Małachowscy sprzedali dobra Pucha łom. Po Jozefie Puchale przeszły na żonę i jej ro dzinę Szlubowskich od których nabyła dobra obej mujące około 500 włók w r, 1872 spółka oby watelska za 102, 000 rs. Dobra Zaklików Zdziuchowice składały się w r. 1885 z fol. Zdziecho wice Zaklików. Karkowka, Józefów, Antoniowka, Łążek, attyu. leśne Dubisz, Zarogi, Kamienna, Góra rozl. mr. 11377 fol. Z. Zdziechowice gr. or. i ogr. mr. 399, łąk mr. 153, past. mr. 200, zarośli mr. 20, wody mr. 10, nieuż. mr. 83; bud. mur. 7, drew. 26; płodozm. 6 i 9poL; fol. Kar kówka gr. or. i ogr. mr. 583, past. mr. 51, nieuż. mr. 15; bud. drew, 11; płodozm. 12pol. ; fol. Józefów gr. or. i ogr, mr. 435, pastw. mr. 10, zarośli mr. 2, nieuż. mr. 9; bud. mur. 1, drew. 8; fol. Antoniówka gr. or. i ogr. mr. 166, łąk mr. 63, past. mr. 3, lasu mr. 93, wody mr. 38, nieuż. mr. 13; bud. mur. 1, drew. 6; folw. Łążek gr. or. i ogr. mr. 71, łąk mr. 41, zarośli anr. 9, wody mr. 11, nieuż. mr. 10; bud. drew. 19; w lasach mr. 8684, wody w lasach mr. 12 i w nieuż. mr. 193, razem mr. 8889; lasy urzą dzone. Pokłady wapna, gorzelnia, fabryka żela zna w Irenie, trzy młyny wodne, cegielnia, piec wapienny, fabryka gontów. Wś Zdziechowice os. 115, mr. 1875; wś Łążek Zaklikowski os. 29, mr. 594; wś Irena os. 90, mr. 151. Parafia Z. obejmuje całą gminę, z wyłączeniem wsi Łysa ków, liczy 3600 dusz. Do kościoła należy ka plica św. Jana Nepomucena, stojąca pod folw. Antoniówka. Gmina Z. należy do sądu gm. okr. III w Potoku, st. pocz. w Bachowie, Gmina ma 22800 mr. obszaru i 6623 mk. Śród stałej lu dności jest 3 prawosł, i 1343 żydów przewa żnie w osadzie Z. . W skład gminy wchodzą Zdziechowice wś z fol Józefów, Karkówka, An toniówka, Łążek Zaklikowski, Łysaków, Baraki, Lipa, Goliszowiee, Podłychów, Maziarnia, Belkowszczyzna, os. miejska Zaklików i os. fabr. Irena. E, Frz, Zakluczyn, fol, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol suowskim, gm. i par. katol. Darewo, o 75 w. od Nowogródka, własność Dzierdziejewskich, ma 171 dzies. ; grunta szczerkowe urodzajne, lasu niewiele w okolicy, A. Jel Zakoniczyn Zakluczyna, wólka do Cergowy, wsi w pow. I krośnieńskim, liczy 6 dm. , 47 mk. 20 męż. , 27 kob. . Zakłady, os. leś. , pow. sandomierski, gm. Górki, par. Olbierzowice, odl od Sandomierza 27 w. , ma 1 dm. , 5 rak. , 2 mr. Zakłócice, wś nie istniejąca obecnie pod tą nazwą. Ob. Zachlodzice, Wieś ta była własnością, klasztoru w Trzemesznie, który następnie, dla zbytniej odległości od klasztoru, sprzedaje Z. za 30 grzyw, i kupuje Jakubowo. Wskutek tego Zygmunt, marg. brandeb. , regni Poloniae, aktem z r. 1382 sprzedaż tę zatwierdza i przenosi wś Z. z pod prawa duchownego na prawo ziemskie Kod. Wielkop. , No 1803. Zakłodzie, wś i folw. , pow. zamojski, gm. Sułów, par. Mokrelipie. Folw. należy do dóbr Bodaczów, wchodzących w skład ordynacyi Zamoyskich; młyn wodny. W r, 1827 było 34 dm. , 151 mk. Zakłodzie, niem. Zacklatzker, jeziorko na W. Dziorznie, ku płn, od Wielunia, w pow. czarnkowskim wieleńskim. Zakobiel Duża al Wielka i Mała, dwa folw. i wś nad pot. Turka, pow. płoński, gm. Błędówko, par. Cieksyn, odl. 14 w. od Płońska Z. Wielka ma 6 dm. , 73 mk. , Z. Mała 8 dm. , 122 mk. Folw. Z. Wielka ma 189 mr. 107 roli, 16 łąk, 58 lasu, Z. mała, folw. , ma 255 mr. 195 roli, 8 pastw. , 41 lasu. Wś Z. Wielka ma 124 mr. W 1827 r. Z. Duża ma 7 dm. , 41 mk. , Z. Mała 4 dm. , 25 mk. W r. 1576 wś Zakobiel minor płaci od 1 łanu a Z. major od 2 łan. Mieszka tu szlachta zagrodowa. Zakobyle, wś, pow. achtyrski gub. charkowsklej, gm. Rasne, 114 dm. , 667 mk. , folusz. Zakobyle, pierwotna nazwa wsi Lutcza, w pow. rzeszowskim. Zakocie, góra, na obszarze Nowosiółek Balowych, w pow, liskim. Zakocie, ob. Zakucie, Zakole, folw. i os. młyn. , pow. nowomiński, gm. i par. Mińsk odl. 5 w. , ma 88 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 19 mk. Folw. Z, oddzielony od dóbr Barcząca, rozl. mr. 484 gr. or, i ogr, mr. 210, łąk mr. 21, pastw. mr. 9 lasu mr. 171, nieuż. mr. 23; bud. drew. 9; las nieurzadzony; pokłady torfu. Do włościan należy 13 mr. Zakolno al. Zakalne, wś i folw. poradziwiłłowski, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Zabołocie, par. praw. Jeremicze, odl. 103 w. od Bobrujska. Wś ma 69 osad. ; dobra, z kolei ks. Wittgensteinów, a obecnie ks. Hohenlohe, 1801 dzies, Miejscowość nizinna, pole ska, grunta lekkie; lud hoduje dużo pszczół w puszczy. A. Jel. Zakolpie, zaśc. szl. nad jez. karacińskiem, pow. trocki, w 1 okr. pol, 11 w, od Trok, 1 dm, , 34 mk. katol Zakomarze, wś, pow. złoczowski, 21 klm. na płn. zach. od Złoczowa, 12 klm. na płnzach. od sądu pow. w Olesku, 8 klm. na płn. zach. od urz. poczt, w Białym Kamieniu. Na płn. leży Ożydów st. kolei, na wsch. Podlesie, na płd. Rozważ i Pitrycze, na zach. Stronibaby, na płn. zach. Humniska pow. Kamionka Strumiłowa. Wś ta jest najniżej położoną, częścią; obszaru po wiatu. Własn. wiek. ma roli or. 2, łąk i ogr. 122, pastw. 1, lasu 372; wł. mn. roli or. 404, łąk i ogr. 732, pastw. 60 mr. W r. 1890 było 108 dm. , 667 mk. w gm. , 2 dm. , 13 mk. na ob szarze dwór. 625 gr. kat. , 33 rzym. kat. , 23 izrael; 623 Rus. , 57 Pol. Par, rzym. kat. w Olesku, gr. kat, w miejscu. We wsi jest cer kiew, szkoła 1klas. z jez. wyki, ruskim i kasa poż. gm, , z kapit. 1498 złr. W r. 1511 należąła do dóbr Piotra z Oleska. Ob. Olesko t. V466. Lu. Lz. Zakomelle, ob. Uświat, Zakomornia Rudnia, wś nad Irszycą, pow żytomierski, gm. Uszomir, par. praw. Kropiwna o 1 w. . Porów, Rudnia 73. . Zakoniczyn, w dok. Zakonicj, niem. Zankenschin, dobra, pow. gdański górny, st. p. Gdańsk, 3 4 mili, par. kat. Kłodawa; 251 ba 223 roli or, , 15 łąk; 1885 r. 9 dm. , 25 dym. , 139 mk. , 91 kat. , 48 ew. Jestto starożytna osada. Znale ziono tu cmentarzysko przedhistoryczne, Ob. Goręcin i Lostowice, Kś. Fr. Zakoniczyno al Zakęciny, nie. m, Zackenzin, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. lęborski, st. p. Żelazna, par. kat. Lębork. B. 1885 liczyła wś 128 ew. mk, , dobra 241. R. 1362 nadaje komtur gdański Giselbraecht v. Dudelscheim uczciwemu wś Sakoczin, t. j. Zakoniczyno, o 37 włókach, na prawie chełm. , z sądo wnictwem, wyjąwszy drożne, z 4 wł. wolnemi. Na św. Marcin mają płacie od każdej wł. 10 skojców, 4 korce owsa i dwie kury. Jeden rok mają być wolni, a przez sześć lat następnych mają tylko część płacić ob. Cramer Gesch, der II, księdze czynszowej z r. 1437 czytamy Czatkenczin, t. j. Z, ma 33 włók; każda czynszuje 10 skojców i 4 korce owsa, młynarz daje 3 grzy wny, karczmarz 5 wiardunków, razem 19 grzy wien ob. tamże, str. 294. . Kś. Fr. Zakonowiek, folw. nad rz, Gulidówką, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 64 w. od Dzisny, a 14 w. od Głębokiego, 1 dm. , 11 mk. katol Do Z. należy pustkowie Mosztarki. Zakonowo, wś, niegdyś, pod Janowcem dziś pow, wągrowiecki, w okolicy Łopienna, Żernik i Mieściska, Jakub Brudziński, łowczy kaliski 1490, kupił r. 1485 Z. za rzeką Wełną od Sędziwoja Gzarnkowskiego, kasztel santockiego. Na początku XVI w. stoi pustką Łaski, L. B. , 1, 83. Zakluczyna Zakonowo Zakonowiek Zakoniczyno Zakomornia Rudnia Zakomelle Zakomarze Zakolpie Zakolno Zakole Zakocie Zakobyle Zakobiel Zakłodzie Zakłócice Zakłady Zakluczyna Zakopane Zakopane Zakopane, wś, pow. nowotarski, leży pod 37 37 wsch. dług. , 48 18 płn. szer. , przy go śeińcu krajowym nowotarskim, u samych stóp Tatr polskich, na obszernej i równej dolinie, lekko podnoszącej się ku Tatrom, poprzerzynanej licznemi potokami, które ostatecznie spływają w jeden strumień, zwany Zakopianką. Strumień ten, razem z pot. Porońcem, tworzy poniżej Zakopanego, we wsi Poroninie, Biały Dunajec. Położenie i układ powierzchnL Dolina zakopańska jest częścią wielkiej wyżyny, rozłożonej na północ od Tatr, zwanej Podhalem. Pogarbione licznemi wzgórzami wygładza się Podhale na obszarze Zakopanego, tworząc, równinę ujętą w ramy okalających ją wyniosłości. Od płn. zamyka tę dolinę rozłożyste wzniesienie, zwane Gubałówką 1123 mt. , która w przedłużeniu ku zachodowi łączy się z Palenicą 1198 m. już po za obrębem Z. , nad sąsiednią wsią Kościeliskami, zaś ku wschodowi przechodzi w Purmanową, ponad kończyną Z. i w Losiówki już ponad Poroninem. Od głównego grzbietu Gubałówki, ciągnącego się w kierunku wschodniozachodnim, odrywa się ku płn. po nad dolinę zakopańską kilka krótkich ramion, opadających stopniowo. Są to, począwszy od zachodu Polana Szymoszkowa, Choćkowski Wierch, Polana Gładka, Wałowa Góra, Kotelnica. Od wsch. zasłania dolinę szereg dużo niższych wzgórz, stanowiących odnogę Tatr, a łączących się przez przechylisko, na którem rozciąga się polana Bystre z Nosalem. Począwszy od płd. w szeregu tym wznoszą się Kozienice 949, Antołówka 962 z Szymonim Wierchem, a ostatni, na półnoeowschodnim końcu, Bachledzki Wierch 990. Od południa zataczają ogromny łańcuch Tatry polskie, z wierzchołkami wybiegającymi do znacznej wysokości, ubielonemi, nawet w lecie, śniegami. Po nad Z. bezpośrednio czernią się północne podnóża Tatr, pokryte lasami, t. zw. regle. Z szeregu turni wybiega najbliżej ku Zakopanemu Giewont 1900, stanowiący odnogę grzbietu głównego Tatr. Giewont, panujący nad doliną zakopańską, nadaje swą nagą, półkolistą ścianą charakterystyczną cechę krajobrazowi zakopańskiemu i tej dekoracyjnej roli zawdzięcza swą sławę i popularność. Choć niższy od wielu przyległych szczytów, dzięki pionowej ścianie od północy i blizkości położenia, wydaje się pozornie potężnym i wyniosłym. Po za nim sterczące w głównym grzbiecie Tatr szczyty, aczkolwiek wyższe, jak Czerwone Wierchy Krzesanica 2128, Małołączniak 2101, Goryczkowa Czuba 1913, KasprowaCzuba 1977, maleją dla oka; obserwującego je z doliny. Giewont jest węzłem, skupiającym zbiegające ku Z. regle, między któremi kryją się dolinki drugorzędne, odznaczające się pięknością położenia. Począwszy od wschodu są to NadCapki, Białe, KuDziurze, Strążyska, Suchy Żleb, Za Bramką, Mały Żlebek. Szereg regli sterczących nad dolir ą Z. zaczyna na wschodzie Nosal 1215 uwieńczony malowniczych kształtów skałami. Dalej ku zachodowi wznoszą się Krokiew 1378 rozłożysta i Sarnia Skała 1375, połączona z Giewontem, wysyłająca odnogi ku północowschodowi, Spaleniec ponad Białem i Spadowiec 1279, a ku północozachodowi Nad Kaczką 1194. W dalszym ciągu na zachód od Sarniej Skały wznoszą się Łysanki 1457, od których odchodzą ku północowschodowi Jatki 1314 z ramieniem północnowschodnim Samkowym Wierchem 1187 i północnozachodnim Nad Suchym Żlebem, oraz ku północozachodowi Jaśkowa Czuba 1259 i Mały Wierch. Ostatnim reglem na zachodzie po nad doliną zakopańską jest Hruby Regiel 1339, który przez przechylisko zwane Gaberówką, łączy się z układem Gubałówki i Palenicy. Od zachodu zamyka dolinę, zaobrębemZ. , właśnie ten nizki grzbiet Gaberówki 931, który stanowi również dział wodny między dorzeczem Białego a Czarnego Dunajca. Częściowo także otacza od zachodu dolinę zakopańską Gubałówka z Palenicą, zbaczając w tym końcu na południe. W takiem otoczeniu rozciąga się obszerna dolina Z. , w postaci równi pochyłej, na której ledwo w jednem miejscu podnoszą się połogie pagórki, zwane Walczaokim Wierchem wsch. i Gąsienicowym Wierchem zach. , 868, wznoszące się na płd. od środka wsi w stronę regli. Jedynie wstęp do Z. , począwszy od granicy sąsiedniego Poronina, aż po Chramcówki część Z. różni się od całej równiny, będąc wazką doliną, gdzieniegdzie dającą zaledwie miejsce dla drogi i potoku. Na opisanej równinie rozłożyło się szeroko Zakopane, środek doliny wznosi się na 837 mt n. p. m. niedaleko od kościoła starego, zaś w dolnym końcu Z. istnieje wzniesienie 760 mt. na rozdziale dróg do Zakopanego i Olczy, t. zw. Ustup. Od dołu podnosi się Z. w dwu kierunkach stale w górę, ku Kościeliskom na zachód i ku Kuźnicom na południe. W pierwszym kierunku najwyższy punkt spotykamy aa Skibowce 863 mt. , a w drugim na górnym końcu Kuźnic 989 mt. Inne miejsca wznoszą się ujście Białej Wody do Młynicznej 837, Chramcówki 908, Bachledówka 789, Gutówka 792 mt. Obszar doliny Z. jest znaczny. Od granicy poronińskiej do kościeliskowej przez całą długość Z. długość drogi wynosi 8 klm. Zaś droga od Chramcówek do końca Kuźnic, t. j. przez całą szerokość Z. , wynosi 6 klm. W tym jednak kierunku do szerokości doliny zakopańskiej weszły i Kuźnice, ściśle biorąc stanowiące odrębny fizycznie obszar, choć tworzące z Z. wsią jedną gminę. Dolinę zakopańską w części zalegają lasy, a w części łąki, pastwiska i role. Górne Krupówki po regle kryje las świerkowy, zwany Krupowa Rówień, od Chramcówek, w górę Bystrej Wody, łączy się z nim pas lasu na stokach Antołówki i Kozieńca, ku Strążyskom, po za Gąsienicowym Wierchem, rośnie las, zwany Gąsienicowa Rówień. Stoki Gubałówki pokrywają tu i owdzie laski, poprzerywane polanami, wyrobionemi nieraz na liche role. Regle tatrzańskie porasta las ciągły lub wyręby prawidłowo zalesione. Widok na pasmo Tatr z doliny Z. odznacza się rozległością i bogactwem szczegółów. Z Tatr bielskich widać szczyty Murań, Nowy Wierch i Hawrań, z Tatr wschodnich Łomnicę, Lodowy i sąsiednie szezyty. Począwszy od Koszystej aż po Czerwone Wierchy w szeregu stoją szczyty liczne, z Kościelcem i Świnnicą w pośrodku. Na zachodzie widnieją odległe Rohacze, a kończy widok Osobita. Przez wyłom doliny zakopańskiej, ku wschodowi, pokazują się wzgórza nad Poroninem, Galicowa Grapa i Koślowa Góra. Dla nabrania dokładnego pojęcia o dolinie Z. najlepiej oglądać ją z Gubałówki, zkąd przedstawia się jako rozległa mapa plastyczna, ujęta w ramy wyniosłości, zamykających ją z czterech stron. Wody. Liczne potoki przerzynające Z. zlewają się ostatecznie w jeden strumień, zwany Zakopianką, która powstaje ze spływu dwu głównych potoków, płynącej z zachodu Cichej Wody i z południa Bystrej Wody, . Cicha Woda tworzy się z dwu głównych dopływów, pot. Butorowskiego i Małołąokiego, a dostaje nazwę Cichej Wody po przybraniu pot. Krzeptowskiego na prawym brzegu. Potok Krzeptowski płynie w Krzeptowskim Żlebie, głębokim parowie, tocząc wody z Małego Źlebku wsch. i z polany Potok. W dalszym biegu Cicha Woda zabiera z praw. brzegu a Miśkowieo, złożony z pot. Za Bramki i Mraźnicy z Suchego Żlebu; b Samków potok ze źródła nad Samkami; c Walczacki potok pomiędzy Gąsienicowego a Walczaekiego Wierchu; d Młyniczną Wodę z doliny Strążysk. Młyniczna Woda jest znacznym dopływem, a sama zabiera kilka potoków z dolin w reglach. I taks z trzech potoków z pod Czarnej Turni zach. Siklawicy płd, i ze Zdziarów powstaje Strążańska Woda, niżej zwana Młyniozną Wodą. Z prawego brzegu zabiera Młyniezna Woda potok od Dziury, Spadowiec i Białą Wodę z trzech dolin reglanych. Biała Woda z nich najznaczniejsza. Już nie daleko od ujścia swego do Cichej Wody łączy się Młyniczna Woda na prawym brzegu z obfitym pot. Foluszowym, który zabiera z lew. brzegu Czarny potok, wypływający Zimnika, obfitego źródła nad Capkami. Zachodzi tu ciekawy stosunek, a mianowicie Foluszowy potok czyli Krupowiańska Woda, puszczony pierwotnie w przeszłym wieku na folusz, a teraz poruszający tartaki i młyny, zabieraprzeważną ilośó wody z Bystrej Wody, płynącej z Kuźnic, tak, że właściwe koryto Bystrej Wody, poniżej odejścia pot. Foluszowego pod niźnią papiernią ledwie nieco toczy wody. Jedynie w czasie wezbrania wód, kiedy stawidła skierują prąd na właściwe koryto, Bystra Woda jest bystrą i to aż nadto, wyrywając nadbrzeżne drzewa, zagrażając budynkom. Z lewego brzegu do Cichej Wody wpadają małe potoki z pod Gubałówki a Dziadusiów potok, b Szymoszków potok, c Gładczański potok, d Walów potok. Cicha Woda z Bystrą Wodą koło Starej Polany, w tak zwanych Roztokach połączywszy się, tworzy Zakopiankę, opłukującą stopy Gubałówki i dalszych wzgórz tego działu. Zakopianka z prawego brzegu zabiera pot. Hyców, niżej pot. Bachledzki i znaczny dopływ 01czankę. Olczanka, na dorzeczu której legła Olcza, przys. Zakopanego, płynie z doliny zwanej 01czyskiem z pod Królowej Niźniej, jako potok 01czysko. W dolinie tej, potok często nawet wysychający, wzmacnia ogromne źródło, zwane wywierzyskiem w Olczysku. W dalszym biegu zabiera Olczysko potoczek Cieplik z Cieplicy w Jaszczurówce z lew. brz. i potoki z Nosala lew. brz. , z Małego Regla praw. brz. i z Pardołówki lew. brz. . Odtąd wchodzi na dolinę Olczy i dostaje z lęw. brzegu potok z Oberconiówki i pot. Mrowców, zaś z praw. brzegu pot. Hławowski, pot. Huciański, Piszczurów, Walkosów i Rybków. Na samej granicy Z. i Poronina wpływa Olczanka do Zakopianki. Dolinę Olczy otaczają od wschodu i zachodu wzgórza, będące odnogami regli tatrzańskich. Od Nosala, po za Bystrem, wznoszą się ze wschodu nad Olczą, wspomniana Antołówka i Bachledzki Wierch, a z zachodu od CyrhU Toporowej Hrube Wyżnie, Toporów Wierch, Walkosów Wierch i Fraczków Wierch. Do Zakopianki z lewego brzegu to jest niżej połączenia się Cichej Wody z Bystrą Wodą uchodzą pot. Tatarski, pot. Kotelnioki, zbierający Michnów i pot. Reblów, pot. z Oiągłówki, pot. Eljaszów i z Losiówek. Obfitości potoków dopełniają jeszcze źródła, których kilka posiada Zakopane. Oprócz wielu małych źródeł z wydatniejszych zasługują na wzmiankę pod reglami koło żelaznej drogi, źródło nad Capkami, zwane Zimnikiem, źródło nad Samkami, źródło na Krupówkach, źródło pod Łukaszówką i t. d. Podobnie jak gdzieindziej, na Podhalu rozciągają się też w Z. błota torfowe, zwane borami. Bory Chrapkowe na Krupówkach i Pardołowe na Pardołówce zajmują około 15 mr. Zakopane 1890 1894 154 1895 140 Ruch ludności przedstawia się Rak Skonów Urodzin Małżeństw 1879 1880 1881 101 1882 125 1883 101 1884 1885 107 Zakopane 1886 109 1887 1888 128 1889 Kuźnice. Położenie tej osady jest zupełnie różne od obszaru Zakopanego. Kiedy Z. leży na obszernej dolinie podtatrzańskiej, Kuźnice rozkładają się już w wązkiej dolinie tatrzańskiej. Dolina Kuźnicka, zwana doliną, Bystrej Wody, ma kierunek pła. południowy, ze zboczeniem zachodniem w końcu dolnym. W najszerszych miejscach liczy koło 300 mt. , przy długości 1, 5 kim. Jest tedy wązką, doliną, którą, przerzyna główny potok, zwany Bystrą Wodą także Hamerski potok, z maóstwem drobnych od toków, przepustów i przykopów, zrobionych na użytek kuźnic, dziś pozaniechaniuich, będącychzwykłemi potokami. Na około oprócz ujścia dolnego otaozają dolinę kuźnicka regle. Od wschodu wznosi się Nosal 1215, który przez Obłaz 1199 łączy się z Nieborakiem i Boconiem 1280. Od zachodu ciągnie się nad Kuźnicami długi grzbiet Krokwi 1378. Na południe zamyka Kuźnice lesiste Czoło Jaworzyńskie 1327, będące zakończeniem grzbietu Gładkiego Jaworzyńskiego, odrywającego się od Kopy Magóry. Po nad Kuźnicami rozciąga się kilka dolin, które w swych ujściach dolnych są tak wązkie i ku sobie zbił, źone, że dążąc do nich trzeba byó dobrze obeznanym z miejscowością, aby do właściwej doliny dotrzeć. Począwszy od wschodu pierwsza rozciąga się dolina Jaworzynka, z której potok uchodzi do Bystrej Wody pomiędzy Nieborakiem a Czołem Jaworzyńskiem. Następujące doliny Kasprowa, Goryczkowa, Kondratowa łączą się w dolnych częściach z sobą, i tak Kondratowa z Goryczkową, a niżej z Kasprowa. Z pod Upłazu Kalackiego uchodzi ku połączonej dolinie dolina Kalatówki i z pod Krokwi Szeroki Żleb, poniżej których poczyna się górny koniec doliny Kuźnickiej. Z doliny Goryczkowej i Kondratowej potoki w sposób właściwy strumieniom tatrzańskim giną w kamienistych korytach suchych, dopiero obok polany Kalatówek odradzają się ich nurty w wywierzysku Kalaokłem, ogromnem źródle Bystrej Wody. Bystra Woda zabiera z lewego brzegu Kasprowy potok, teź cieszący się osobliwością wywierzyska własnego i potok Jaworzyński z doliny Jaworzynki. W dalszym biegu dąży Bystra Woda na dolinę zakopańską, aby razem z Cichą Wodą utworzyć Zakopiankę. Dane statystyczne i informacyjne. Ogólny obszar gminy Zakopanego wynosi 6026 mr. 633 sążni kw. , czyli 18, 353 arów Ilość mieszkańców podług spisu wr. 1890 3372, z tego mężczyzn 1659, kob. 1713; rodzin 683. Ilość analfabetów 1483. Domów jest 762. Do mieszkańców należy 284 koni, 1117 wołów i krów, 1157 owiec, 147 świń. Na obszarze dworskim przebywa 300 mieszkańców. Bydła około 100, koni 20, domów 50, Ruch ludności przedstawia się jak następuje Rak Skonów Urodzin Małżeństw 1879 60 80 26 1880 86 95 29 1881 71 101 36 1882 57 125 27 1883 57 101 21 1884 58 92 22 1885 61 107 19 1886 71 109 32 1887 69 99 38 1888 100 128 28 1889 84 93 41 1890 64 130 35 1891 90 128 38 1892 88 144 20 1893 78 165 27 1894 85 154 25 1895 83 140 35 Między skonami wliczono przypadki śmierci śród gości. Stosunek wieku do skonów w r. 1894 był taki, że z 85 skonów przypadło na niemowlęta aż do roku życia 34, na dzieci do 10 lat 10, na starców powyżej 70 lat 17, a reszta skonów na lata od 10 70. Ze starców był jeden dziewięćdziesięcioletni, jeden ośmdziesięciosiedmio, trzynastu ośmdziesięcio, a dwu siedemdziesięcioletnich. Dobra zakopańskie, własność Władysława hr. Zamoyskiego, obejmują 18000 mr. , z czego lasy z halami zajmują 12000 mr. a reszta 6000 mr. nieuż. W obrębie tych dóbr znajduje się przeważna część Tatr polskich, z doliną Kościelisk i Morskiem Okiem. Służba leśna składa się ze starszego leśniczego, dwu leśniczych, jedenastu leśnych i jednego dozorcy. W części zakopańskiej i kościeliskowej istnieją następujące hale Upłaz, ma ognisk w szałasach 2, Stoły 1, Pisana Niżnia 1, Pisana Wyżnia 1, Smytmia 3, Ornak 3, Ornak Płaśnia 1, Pyszna 1, Tomanowa 2, Smreczyny 2, Mała Łąka 9. Bazem pasie się na wymienionych halach 48 koni, 246 krów, 235 jałówok, 24 cieląt, 3161 owiec, 382 jagniąt, 50 kóz. Za paszę opłacają górale do dworu zakopańskiego razem 189 złr. 59 cent. W dobrach znajdują się dwie fabryki miazgi drzewnej surowiec papieru i tektury w Kuźni cach. Fabryka, t. . papiernia dolna, założona była r. 1879, skończona 1881, o motoriie wodnym turbina 210 sił, druga zaś, t. . górna, założona r. 1884 turbina 370 sit. Obie przerabiają rocznie na miazgę i tektury do 3000 metrów sześciennych drzewa. Prócz tego opodal papierni dolnej stoi tartak turbinowy, zwany Zwierzyniec, założony r. 1884 turbina 75 sił, dwa gatty, piła taśmowa, cyrkularka, heblarka. 130 1891 128 1892 144 1893 165 Zakopane W papierniach i tartaku zatrudnionych jest przeszło stu robotników i 4 urzędników. Rocznie te trzy zakłady wyrabiają towaru za 130000 złr. Górale zakopańscy posiadają w Tatrach cząstki hal pokupowane w nowszych czasach. Jedna tylko hala jest cała w posiadaniu licznego rodu Gąsieniców i ztąd zwana Stawy Gąsienicowe. Hala ta leży już na obszarze innej gminy Murzasichle w Tatrach, w dolinie Stawów Gąsienicowych, obejmuje 1385 mr. 393 sążni kw. , z czego przypada na las w dolnej części hali 82 mr. 742 sążnie kw. W miesiącach letnich wypasają się na tej hali krowy i owce, dla których pobudowano liczne szopy. Gospodarstwo szalaśne czyli wyrób serów owczych obecnie zaniechane, a tak krowy jak owce bywają razem dojone. Ludność nie mogąc utrzymać się z ziemi jałowej, która ledwo wydaje ziemniaki i owies, szu ka innego zarobku. Zjazd gości zarówno w lecie, jak w zimie dostarcza jej dochodu z wynajmowania mieszkań, z przewodnictwa po Tatrach, odwożenia gości do stacyi kolei, dostawy nabiałii, drobiu, z posługi i t. p. Wieś pierwotnie zabudowała się około drogi stanowiącej gościniec nowotarski w kierunku od Poronina do kościoła starego, a odtąd w dalszym ciągu przy drodze gminnej do Kościelisk. Druga droga prowadzi od środka wsi w górę do Kuźnic, przez t. . Cała osada składa się z gromady domostw mających osobne nazwy. Jadąc z Poronina przebywa się najpierw Ustup, następnie leżą Gutówka, Bachledówka, Spyrkówka, Hycówka, Chramcówki ztąd idzie odnoga drogi do Kuźnic, Stara Polana. Odtąd ku reglom na południe rozlegają się Krupówki. Od środka wsi przy starym kościele ku Kościeliskom leżą Osiedle Niżnie. Średnie i Wyżnie, Pólka, Skibówka. W stronę ku Strąźyskom leży Kasprusie. Osobną część stanowi Bystre pod Nosalem, na drodze do Jaszczurówki. Wymienione części są najważniejsze, prócz nich jeszcze wiele poszczególnych, lecz mniej ważnych lub na uboczu położonych. Przez napływ gości postać Zakopanego się zmieniła, a oddzielne gromady domostw zwykłej wsi góralskiej połączyły się z sobą zapomocą nowych budynków w ulice z osobnemi nazwami. Najdawniejsza część wsi, około drogi do Kościelisk pobudowana, tworzy ulicę Kościeliskową, a prowadzi na zachód od kościoła starego. W przeciwnym kierunku idzie ulica Nowotarska, która na końcu wschodnim przechodzi w ulicę zwaną Starą Polaną. Na zbiegu ulic Kościeliskowej i Nowotarskiej zaczyna się ulica Krupówki, długa, naj główniej sza ulica, idąca ku Kuźnicom. Od Starej Polany ku Kuźnicom również idzie uliea Chramcówki, wyżej mostu na Bystrej Wodzie zwana ulicą Chałubińskiego. W stronę Giewontu ku Strąźyskom prowadzi ulica Kasprusie. Pomniejsze ulice mają nazwy Przecznica, Nad Wodą, Kościelna. Wzdłuż kilku ulic porobiono niedawno chodniki. Drogi na tych ulicach pobudowane przez wydział krajowy mają następujące wymiary od końca drogi krajowej nowotarskozakopańskiej do Kościelisk 1600 metrów, uliea Chramcówki 1600 mt. , do Jaszczurówki 1700 mt. , Przecznica 300 mt. , ulica Chałubińskiego 900 mt. , ulica Krupówki 1800 mt. , z Krupówek do Kuźnic 1900 mt. Droga krajowa nowotarskozakopańska, wybudowana r. 1887, ma 24 kim. Wzdłuż ulic rzeczonych rozłożyły się zagrody góralskie, domki dla gości, wytworne dworki, wille, hotele, pensyonaty, wszystko pomieszane ze sobą, tworząc razem całość różnorodną. Z tego powodu czyni Z. wrażenie niezwykłe, bo jest całkiem niepodobne do innych miejsc leczniczych. Od kilku lat powstają tu budynki stawiane w stylu miejscowego ludowego budownictwa. Kierunek ten zapoczątkowany przez dr. Wł. Matlakowskiego i Stan. Witkiewicza, rozwijając się dalej nada całemu Zakopanemu piętno odrębnej. W środku Z. stoi stary kościół drewniany św Klemensa, wybudowany r. 1847 po założeniu tu parafii osobnej. Obok kościoła cmentarz z pomnikiem pamiątkowym i grobowcami Chałubińskiego i Stolarczyka. W okolicy kościoła znajduje się ognisko życia handlowego. Kilka sklepów, zajazdy dla wozów, strażnica pożarna. Główny skład kupiecki posiada t. zw. Spółka handlowa, chrześciańskie towarzystwo udziałowe. W lecie co tydzień, a w zimie co dwa odbywają się targi. Na dolnym końcu ulicy Krupówek wznosi się nowy kościół, z kamienia ciosowego, skończony na zewnątrz r. 1895, w stylu romańskim, blachą kryty, podług planu budowniczego Księżarskiego z Warszawy. Okna z barwnego szkła jak również ołtarze i urządzenie wewnętrzne zaczęte w nowym stylu góralskim podług projektów. Oprócz szkoły ludowej czteroklasowej istnieją w Z. szkoła zawodowa przemysłu drzewnego i szkoła koronkarska. Szkoła przemysłu drzewnego założona pierwotnie jako szkoła rzeźbiarstwa drobnego przez Towarzystwo Tatrzańskie r. 1878, obecnie utrzymywana przez rząd i kraj, obejmuje następujące oddziały rzeźbiarstwo ornamentacyjne, rzeźbiarstwo figuralne kościelne, stolarstwo meblowe, stolarstwo budowlane, ciesielstwo, tokarstwo i snycerstwo drobne. Ściąga uczniów z całego kraju, którzy po cztero lub pięcioletniej nauce wychodzą jako samodzielni pracownicy uczniów około 100. Szkoła koronkarska założona r. 1883, utrzymywana przez kraj, uczy wyrabiać misterne ko Zakopane ronki, poszukiwane przez znawców uczennic około 50. W Kuźnicach znajduje się od r. 1889 zakład wychowawczy gospodyń Jadwigi hr. Zamoyskiej, matki dziedzica, który kształci na gospodynie około 130 uczennic z całego kraju, a posiada do 10 nauczycielek. Stowarzyszenia istnieją tu następująjce towarzystwo muzyczne utrzymujące orkiestrę z ludności góralskiej złożoną. , towarzystwo zaliczkowe, towarzystwo gimnastyczne, straż pożarna, towarzystwo szkoły ludowej, towarzystwo muzeum tatrzańskiego im. Chałubińskiego. W lecie Towarzystwo tatrzańskie, mające siedzibę w Krakowie, utrzymuje tu kancelaryą we własnym dworcu tatrzańskim. Tam znajdują się sala zabaw, widowisk, koncertów, czytelnia i biblioteka z wypożyczalnią książek. Wyjaśnień co do pobytu, mieszkań, podwód, itd. udziela biuro klimatyczne, w którem urzęduje również inspektor zdrojowy, czuwający nad bezpieczeństwem gości. Urząd pocztowy i telagraficzny istnieje cały rok wraz z kilku listonoszami, skrzynkami listowemi i innemi dogodnościami. Mieszkania dla gości znajdują się w hotelach pod Giewontem i w dworcu tatrzańskim, w pensyonatach Chwistek, Jordanowa, Kronhelmowa, Makswaldowa, Mizerska, Świderska, w willach licznych i w domkach wiejskich, które ogółem mają 2500 pokoi. Restauracyi bywa zazwyczaj trzy, czwarta w Kuźnicach, cukiernie dwie, sklepy ze śniadaniami. Podczas lata odbywają się często koncerty, zabawy z tańcami, wieczorki, przedstawienia teatralne, wspólne wycieczki W parku grywa muzyka dwa razy dziennie. Zakład fotograficzny posiada obfity zbiór widoków tatrzańskich. Wyroby snycerskie miejscowe osnute są na stylu tatrzańskim. Od kilku lat istnieje też muzeum tatrzańskie im. Chałubińskiego, utrzymywane przez osobno towarzystwo tej nazwy, powstałe r. 1889. Obejmuje okazy zwierząt, roślin i skał tatrzańskich, także przedmioty etnograficzne oraz turystyczne z Tatr. Zbiory, których jądro stanowi spuścizna po ś. p. Chałubińskim, są juź pokaźne i ściągają wielu gości w czasie lata. Obok muzeum urządzono stacyę meteorologiczną z zasiłku stacyi klimatycznej. W Zakopanem znajdują się dwa zakłady dolecznicze, łazienki z kąpielami zwykłemi, borowinowemi i kosodrzewiowemi, apteka, stały lekarz klimatyczny i kilku innych stale tu przebywających. Opiekę nad stacyą klimatyczną sprawuje komisya, która pobiera na pokrycie wydatków statutem określonych opłatę od gości. Każdy gość bawiący dłużej niż 6 dni obowiązany jest uiścić 4 złr. Rodzina złożona najmniej z trzech osób płaci tylko 10 złr. Do zadań komisyi klimatycznej należy staranie się o wygody i bezpieczeństwo gości. W tym celu utrzymuje komisya biuro wywiadowczo, meldunkowe, czuwa nad cenami, taryfą wózków, wykonywa policyę sanitarną, zajmuje się oczyszczaniem ulic, usuwaniem nieczystości, skrapianiem ulic w upały, utrzymywaniem dróg, budową chodników, oświetleniem ulic, stawianiem ławek, kładek, poręczy. Również urządza czytelnię, wydaje listę gości, opłaca muzykę, utrzymuje stacyę meteorologiczną, park itd. Pora lecznicza trwa właściwie cały rok, lecz zwykle za porę leczniczą zimową uważa się czas od października do maja a letnią od 1 lipca do września. Główny napływ gości bywa w lecie, zaś na zimę przyjeżdżają przeważnie chorzy. Dojazd do Zakopanego odbywa się z Krakowa czy Lwowa koleją żelazną do Chabówki, a ztąd na Nowytarg w sześciu godzinach gościńcem. Z Chabówki można jechać pocztą, powozem lub wózkiem, budą płócienną krytym. Wkrótce 1896 r. ma się rozpocząć budowa kolei wązkotorowej z Chabówki do Zakopanego za staraniem właściciela Z. Wład. hr. Zamoyskiego. Znaczenie Z. jest dwojakie. Dla podróżników zwiedzających Tatry jest wybornym stanowiskiem, oraz wytchnieniem lotniom dla szukających wypoczynku letniego. Prócz tego jest uzdrowiskiem dla chorych rozmaitych, potrzebujących leczenia klimatycznego, a przeważnie t. zw. . Do obszaru stacyi klimatycznej należy część gminy po prawym brzegu Cichej Wody i Zakopianki od Skibówki do Sperkówki włącznie, po granice obszaru dworskiego, tudzież na lewym brzegu część stoków Gubałówki od Gładkiej Polany po Tatary włącznie. Stosunki klimatyczne Z. , jakkolwiek prowadzono tu od lat kilkunastu spostrzeżenia meteorologiczne, nie są jeszcze należycie zbadane. Ważnemi dla celów leczniczych cechami klimatu tutejszego są zmniejszone ciśnienie powietrza wskutek znacznego wyniosionia, mniejsza ciepłota z małemi różnicami w jej wysokości i mniejszą wilgotnością względną, silne działanie słońca, szczególnie w zimie, czystość powietrza, wolnego od pyłu i drobnoustrojów. Zimową porę zalecają tu ważne przymioty jak bezwietrzność, jednostajna ciepłota, suchość powietrza, brak mgły, trwałość pokrywy śnieżnej, silne nagrzewanie w czasie dni słonecznych, łagodne przejście stopniowe między jesienią i wiosną. Wskazania lecznicze klimatu zakopańskiego są następujące nieżyt oskrzelowy przewlekły, nieżyt szczytowy, pozostałości po zapaleniu płuc i opłucnej, gruźlica płucna, , lub skłonność do niej, zwłaszcza dziedziczna, rozedma płuc, Zakopane choroby sercowo w okresach początkowych, bladaczka, niedokrwistość, wątłość w wieku dziecięcym, słabość nerwowa, choroba Basedowa, niestrawność nerwowa, atonia jelit, zimnica, powrót do zdrowia po ostrych chorobach zakaźnych i zabiegach chirurgicznych, zwłaszcza w gruźlicy gruczołów chłonnych i kości, wreszcie otyłość. Ludność miejscowa cieszy się zdrowiem czerstwem, nie łatwo podlega chorobom, a niektóre, jak gruźlica płuc, są rzadkością, zaś zimnica całkiem nie istnieje. Spostrzeżenia następujące wskazują główne cechy klimatu Średnia ciepłota w dziesięcioleciu 1876 85 wynosiła w Zakopanem i w Nowymtargu grudzień4, 0 styczeń 5, 6 luty 3, 0 marzec 1, 3 kwiecień 5, 1 maj 9, 0 czerwiec 13, 6 lipiec 15, 3 sierpień 14, 1 wrzesień 11, 1 październik 6, 1 listopad 0, 2 4, 5 6, 7 4, 0 0, 0 7, 1 11, 9 16, 5 17, , 6 16, 4 12, 7 6, 3 0, 0 5, 0 6, 1 w rotu Z porównania ciepłoty w miesiacach zimowych w Z. a w Nowymtargu wynika, źe z ogólnego prawidła obniżania się średniej ciepłoty rocznej w miarę większego wzniesienia miejsca istnieje wyjątek. W zimie jest ciepłej w Z. niż w Nowymtargu, w lecie zaś odwrotnie. Jest to objaw zwany odwrotem ciepłoty w wysokich dolinach górskich. Przez to ciepłota Z. jest więcej jednostajna, niź np. Nowegotargu, nie wykazuje tak znacznych przejść między ciepłotą lata a zimy. Najzimniejszem miesiącem w Z; jest styczeń, najcieplejszym lipiec. Różnica ciepłoty średniej w tych miesiącach wynosi 20, 9 kiedy w Nowymtargu równa się 24, 3. W trzech miesiącach zimowych ciepłota średnia w dolinie Dunajca z dziesięciolecia 1876 85 była następująca w Nowym Sączu 290 mt. grudzień 1, 9, styczeń 3, 1, luty 0, 6; w Szczawnicy 491 mt. grudzień 3, 7, styczeń 4, 8, luty 2, 4; w Maniowy 527 mt, grudzień 4, 1, styczeń 6, 0, luty, 3, 5; w Nowymtargu 594 mt. grudzień 4 5, styczeń 6, 7, luty 4, 0; w Czarnym Dunajcu 677mt. grudzień 3, 7, styczeń 4, 8, luty 2, 3; w Poroninie 742 mt. grudzień 4, 1, styczeń 6, 0, luty 3, 4; w Zakopanem 830 mt. grudzień 4, 0, styczeń 6, 8, luty 3, 2; w Kuźnicach Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 160. 3, 5, styczeń 4, 7, luty 1000 mt. grudzień 4, 1. Od Nowego Sącza opada ciepłota w miarę wznoszenia się nad poziom morski i w Nowymtargu osiąga najmniejszość. Tutaj rozdziela się dolina na dolinę Czarnego i Białego Dunajca i odtąd też zaczyna się odwrót ciepłoty ku Czarnemu Dunajcowi i ku Zakopanemu. Tylko w lutym odwrót ten ciepłoty, t. j. jej przybieranie, zatrzymuje się w Kuźnicach, kiedy w samem Z. jeszcze trwa. Ciśnienie barometryczne w Z. jest w ogóle w zimie wysokie, w lecie zaś nizkie. Ponieważ powietrze ciężkie jest suche, a lekkie wilgotne i ciepłe, rozkład opadów snadnie się da z tego wywnioskować. Ilość opadów w dziesięcioleciu 1876 85 w milimetrach w Zakopanem w Nowymtargu styczeń 39 31 luty 31 34 marzec 64 50 kwiecień 55 39 maj 122 74 czerwiec 156 92 lipiec 179 127 sierpień 145 106 wrzesień 108 62 październik 73 50 listopad 53 46 grudzień 60 35 746 1085 w roku Z. należy do obszaru opadów letnich, których największość przypada na lipiec. Zebrawszy miesiące w pory roku wypadną następujące ilości opadów w odsetkach rocznej ilości w Zakopanem zima 11, 4, wiosna 21, 6, lato 44, 3, jesień 21, 5. W zimowem półroczu od paźdz, do marca 29, 7; w letniem półroczu od kwietnia do września 70, 3. Przez porównanie ilości opadów w odsetkach podczas zimowego a letniego półrocza wybitnie pokazuje się przewaga opadów letnich. Z porównania klimatu Z. z podobnie położonem np. Gasteinem w Alpach austryackich wynika, źe w Z. ciepłota w zimie i w roku jest niższą, zaś w lecie, mimo posunięcia znacznego na północowschód, prawie równa ciepłocie Alp austryackich. Najwięcej się różni ilość opadów, która w Alpach jest znacznie większa niź w Zakopanem. Średnistan barometr 674, 3 mm. Słońcowa. nie insolatio, jako objaw silnego promieniowania słonecznego jest znaczne i posiada wielką wartość leczniczą głównie w zimie. Zaczęte świeżo spostrzeżenia przez lekarza stacyi klimatycznej za pomocą termo metru insolacyjnogo w próżni wykazały w 1895 r. 20 różnica 40, 0 35, 8 26, 2 4, 39, 5 r ciemu 1 5, 8 8, 2 14, 5 7 7, 3 14, 2 dnia listop. listop. listop. listop. grudn. grudn. 29 grudn. godz. 12 12 9 8 1 12 1 insolatio 41 41, 6 18 10, 5 32, 5 32, 7 19, 7 Powietrze pod względem bakteryologicznym jest bardzo czyste. Badania prof. Bujwida wykazały r. 1894 dnia 25 czerwca powietrze zaczerpnięte na Krupówkacli Dolnych posiadało 12 bakteryi w 10 litrach, z Kościeliskowej ulicy 24, z Chramcówki 25. Dnia 7 lipca wzięte z Kościeliskowej ulicy 20, z Kalatówek 7, z Kuźnic Górnych 17. Dla porównania nałoży wiedzieć, że w tej samej objętości powietrza na ulicy w Paryżu bywa 5500 bakteryi, więc wziąwszy ilość 20 z Zakopanego wypadnie stosunek 1 275. W bakteryacli ze Z. nieznaleziono ani jednej chorobotwórczej. Dzieje, Zakopane jest osadą, dość dawną, ; data założenia jej nie jest znana. Prąd osadniczy idą. cy od Nowego Targu ku Tatrom dotarł tu później, niż w innych punktach Podhala. Początek Zakopanego objaśniają, podania ludowe, z których, jak również na podstawie zestawienia z począjtkiem innych osad górskich, możemy wytworzyć sobe dość prawdopodobny zarys. Pierwotnie zalegały dolinę zakopańską; lasy królewskie, w których opactwo szczyrzyckie na mocy przywileju Bolesława Wstydliwego r. 1255 miało prawo łowów aż po góry Tatry. W następnych czasach powstawały wzdłuż rzek głównych Czarnego i Białego Dunajca wsi książęce i klasztorne zakładane na prawie niemieckiem. Osadnicy poza wsiami w lasach ku Tatrom wyrabiali sobie polany, a w samych Tatrach na halach wypasali bydło. Na polanach stawiali letniki, t. j. budowle dla pasterzy i bydła przeznaczone na czas pastwiska letniego. Najlepiej kutemu nadawały się na późniejszej dolinie zakopańskiejstoki poludniwe Gubałówki, podane ku południowi. I tutaj to na wyrobisku zwanem Szymoszkową Polaną, miał wedle podania, przezimować na próbę w letniku przodek dzisiejszych Zakopian. Pokazują tara ślad jego studni. Próba się udała, osadnik zamieszkał stale. Wziął, się do uprawy roli, wyrobił polanę zwaną Zakopiskami ponad Gładką Polaną ku Gubałówce, gdzie zakopywał ziarno bez orania, od czego i nazwa miała powstać. Ziarno zeszło, osadnik spuścił się niżej w samą dolinę. Środek nowej osady miał się znajdować koło dzisiejszej plebanii, w miejscu zwanem Nawsie. Najdawniejsze zagrody stanęły w pobliżu na niwach nazwanych Osiedlem Niżniem, Średniem i Wyżniem. Bód Gąsieniców, pochodzący od założyciela osady, rozrósł się na Osiedlach. Początek nazwy Gąsienicy wywodzą od sukni przodka, w jakiej miał chodzić, a urobił ją sobie z torby juhaskiej moręgowatej. Tyle mówią podania i domniemania. W dokumentach występuje Zakopane po raz pierwszy w r. 1578, gdy Stefan Batory wydał osadnikom przywilej na posiadłości, nieznany dziś lecz wspomniany w przywileju króla Michała Wiśniowieckiego z r. 1670. Należy przypuścić, że powstanie wsi jest wcześniejsze niż r. 1578, w którym wydano przywilej na istniejące już posiadłości. Przywilej króla Michała Wiśniowieckiego brzmi w skróceniu jak następuje Oznajmuemy tym listem naszym wszem komu to wiedzieć będzie należało, iż lubo dawnenii przywilejami od najjaśniejszych Przodków naszych, poddanym naszym, starostwa nowotarskiego, wsi Zakopane nadanemi, namienione i opisane były grunta, lasy, góry, pastwiska, rzeczki do tejże wsi nadane i przyległe, które poddani nasi pomienionej wsi trzymają i zdawna onychże aż dotąd zażywają, gdy nam jednak suplikowali, abyśmy onym na miejsce zgubionych praw dawnych nowym przywilejem prawa do tychże gruntów, gór, lasów, pastwisk, których własność używania inkwizycya przez poddanych tegoż starostwa w roku 1665 wywiedziona nietylko nieprzerwaną ustawiczną sukcesyą weryfikuje, utwierdzili My do supliki słuszności i przełożenia od pp. konsyliarzów naszych, tudzież i świadectw ekstraktem z ksiąg grodzkich sandeckich, namienionego roku wyjętych, skłaniający się, poddanych zakopańskich przy wszystkich gruntach, lasach, wyrobiskach, pastwiskach i halach zdawna do wsi należących i w posesyi onychże dotąd zostających, które się aż do granic wsi przyległych Poronina, Zubsuchego, Dzianisza, Witowa i Bukowiny, z drugiej zaś strony granicą przez Tatry aż do państwa spiskiego ciągną, tak wierzchami jako też dolinami, mianowicie wedle oznaczonych wyrobisk i granic, a to ciągnących się końcem wsi Zubsuchego, aż do końca na ścianie poładniowej wsi Zakopanego aż po wierzchy Tatry, powszechnie nazwane Reglami i innych przynależytośclach, tak jako się ich ściany i węgły wszerz i wzdłuż a termino, a quo, ad terminura, ad, rozciągają lub wierzchami gór wynoszą, tndzież i przy wolnych pastwiskach w halach Tatrach zwanych aż do granie ciągnących się wedle przywileju za króla Stefana wr. 1678 danego przynależących, zachowujemy, prawo i posesyą pomienionych poddanych zakopańskich umacniamy itd. grudnia 1670 r. Przywilej ten potwierdzony potem r. 1722. Z XVII w. wymienieni w aktach jako osadnicy zakopańscy Samuel Gąsienica, Jan i Seba Zakopane styan Topór. Jakoby Zakopane lub inne osady na Podhalu miały pochodzić od Tatarów jest baśnią; bezpodstawna, błąkającą się w opisach Tatr od czasów wydania Podróży do Tatrów Sewer. Goszczyńskiego 1835 Z. za Rzeczypospolitej należało razem z wielu wsiami dzisiejszego powiatu nowotarskiego do dóbr królewskich starostwa nowotarskiego, które miały 13, 4 mil kw. powierzchni. Mieszkańcy mieli rozmaite przywileje, i tak właściwej pańszczyzny nie odrabiali. Byli tylko obowiązani do pewnych danin w płodach owies, gęsi, kury, sarny oraz do zwozu drzewa, rąbania na sągi, oddawania gotowych gontów itp. Ziemia dzieliła się na role, na których siedzieli t. . cali gazdowie, prócz tego były zagrody. W lasach pańskich używali wieśniacy polan za pewną, danią; . Potrzeby ludności były małe, to też praca w skąpej glebie i handel owcami wystarczały. Po utworzeniu Galicyi rząd austryacki początkowo zostawił dawne stosunki. Starostwo nowotarskie oddał w dożywocie ostatniemu staroście Franciszkowi Bychterowi, dopiero po jego śmierei r. 1783 utworzył ze starostwa skarbowe dobra nowotarskie kameralne, złożone z 46 wsi i miasta. Z początku zarządzane przez własnych urzędników, w latach 1819 1824 sprzedał rząd dobra te, podzielone na sześć części czyli działów. Trzy części, w liczbie których mieściło się Zakopane i 14 wsi innych, ku pił od skarbu na publicznej licytacyi Emanuel Homolatsch 24 maja 1824 r. za 65030 zł. reńskich monety konwencyjnej. Z. z Olczą i Kościeliskami razem z wsiami Zubsuche, Ratułów, Stare Bystre, Międzyczerwone i Maruszyna stanowiło dział czyli klucz zakopański dział piąty szacunkowy Zakopane z przyległościami, Odtąd majątek ten nazywano zwykle dobra Kościeliska. Po nabyciu dóbr przez nowych właścicieli powstały długie spory z góralami z powodu praw do rozmaitych części ziemi w miejscu, gdzie nigdy niebyło dziedzica. Za Homolatschów rozwinęły się wielce kuźnice zakopańskie. Edward Homolatsch syn Emanuela sprzedał dobra zakopańskie r. 1869 Ludwikowi bar. Eichbornowi, bankierowi z Berlina, za sumę 400000 złr. Następnie przeszły dobra w ręce zięcia jego Magnusa Pełza, który zniszczył lasy a własność tak obdłużył, że dobra musiały być sprzedane na licytacyi sądowej. Gospodarstwo rabunkowe M. Pełza niemieckie sprawiło znaczne szkody w lasach zakopańskich. Wyrąb leśny wynosił ze względu tylko na masę drzewną trzy razy więcej a ze względu na jakość cztery razy więcej, niżby było wolno wyciąć według prawidłowej gospodarki leśnej. Dnia 9 maja 1889 kupił dobra zakopańskie na licytacyi sądowej w Nowym Sączu Władysław hr. Zamoyski, który postawił sobie za zadanie przywrócić stan prawidłowy gospodarce majątku i podnieść go przemysłowo. Polany i role. Z. posiadało polany i role rozmaite, których nazwy zmieniły się z biegiem czasu. Z lat 1784, 1818 i 1824 spisy wykazują wiele polan i ról i dziś istniejących. Następujące polany na obszarze Z. posiadali poddani za dzierżawą roczną w czasie kamery a potem za Eman. Homolatscha r. 1824 Swierkówka, Prokopowskie Pole, Szymoszkowa Łąka, Pająkowa na Osadzie, Pastwisko na Szymosiowej, Przy Potoku, Glyczkowe Pole i Łąka. Łukaszówka, Wykrocisko na Buńdówce, Młynisko, Kałużysko, Oranina przy Osiedlu, Pastwisko przy Solisku, Pod Buńdówką, Pastwisko przy Cyrhli, Grześkówka, Wykrocisko przy Białej Wodzie, Pod Polaną Żywczańską, Bystre Pole i Kokoszówka, Krzeptówka oranina i pastwisko, Gronikówki, Na Hławówce, Pastwisko Skaliska, Na Kotelnicy, Lemierzyska pod Palenicą, Zakopisko, Pod Blahówką oranina, Pastwiska Sobiczkowe, Ustup Bucznik, Wykrocisko od Spadzistej Wody, Ustup Buczny, Pastwisko Burdelowe, pole pod Mościskiem, Pod Butorową Gęstą, Dewkówka. Spalenisko, Cyrhla, Skibiszówka. Role, które posiadali za danią za kamery r. 1784 i po Sprzedaniu, były następujące Gutówka, Ustup, Pardołówka, Bachledówka, Strachatówka, Ciągłówka, Krowiarczyska, Chycówka, Kotelnica, Jantołówka. , Ślimakówka, Krupówka, Pośrednia, Kurtówka. Stopkówka, Stopkówka druga. Jaszczurowa, Bystra, Kokoszówka, Żywczańskie, Suchy Potok, Krzeptówka, Potok, Stawiańczyska, Skibówka, Prokopówka, Gronik, Siedliska Dwoje, Niźnie, Nowa Osada, Grześkówka; zaś na Olczy role Marduła, Matusiówka, Czernikówka, Zoniówka, Mietanówka, Toporowa Stara Polana, Walkosówka, Przednie Toporowe, Grubczyna, Kiełbasówka, Stawieńczyska, Matuszówka Cyrhla, Wirch Pośredni, Jarząbkówka, Huciska, Mrówcówka, Mrówoówka druga, Rzepkówka, Toporowa. Prócz tego na Ustupie rola zwała się folwarczna. Inwentarz z r. 1811 w Zakopanem wymienia następujące role i polany, których nazwy czasem się różnią od podanych wyżej. Są następujące rola Hycówka z należącą do niej polaną Kotelnica, polana Spyrkówka, rola Bachledzka, r. Gutówka z p. Oberconiówką i p. Pardołówka, p. Mrówcówka, r. Walfcospwa z p. Czernikówka, r. Mrówcowa, r. Strachatówka z p. Ciągłówka. r. Stara Toporowa z p. Posiadniówką, p. Czerniczną Milanowa, p. Zoniówka, p. Stawiaucami, p. Hrubem Niżniem, p. Hrubem Wyżniem i p. Cyrhla, r. Kurtkówka z p. Bilinówką, p. Cyrhlicą czyli Stopkową i p. Stopko Zakopane wą drugi, r. Osiedle Gąsieniców z p. Bystrem, p. Zakopiskami, p. Gładka, p. Szymoszkową, i p. Bystrem czyli Grześkową; polany stanowiące jedne rolę razem Rzepkówka, Hucisko, Hławówka i Walkosowa; polany tworzące jedna rolę Krzeptówka, Bystre, Potok czyli Bystre, Kokoszówka, Krowiarczyska; rola pańska Ustup, p. Zajączyniec, p. Rysołówka, p. Szeligówka, p. Stawiańco, p. Dewkówka i Dewkówka z Cestą, p. Parszywówka, p. Prokopówka, p. Świerlikówka, p. Blachówka z Dewkówka, p. Kiełbasówka, p. Weszkówka, p. Budzówka, p. Wielkie Choćkowskie, p. Łasiówka, p. Jamrychówka, p. Gaberówka, p. Spyrłówka, p. Gronik, p. Skibuszówka, p. Skibówka, p. BundiSwka, p. Gronik, p. Żywczańskie i Cyrblica, p. Bogówka. Z, razem z Kościeliskiem liczyło w 1818 r. 340 domów, 446 rodzin, 871 mężczyzn, 934 niewiast; w roku 1848 samo Z. wykazało 385 domów, 562 rodzin, 1147 mężczyzn, 1257 niewiast, zaś Kościeliska w tym roku już osobno liczone 96 domów, 114 rodzin, 247 mężczyzn, 303 kobiet. R. 1818 miało Z. z Kościeliskami koni 202, wołów 85, krów 907, owiec 1559, świń 87; r. 1848 bez Kościelisk koni 298, wołów 58, krów 1094, owiec 1706, świń nie liczono, zaś Kościeliska równocześnie koni 76, krów 339, owiec 490. Z. z Olczą, i Kościeliskami stanowiło jedną; całość, którą r. 1845 18 paźdz. rozdzielono na dwie części, a komisya 2 lipca 184C rozgraniczyła gminy Kościeliska i Zakopane z 01czą, . Poprzednio Kościeliska stanowiły gminę podatkową nieoddzeloną od Z. , w której nawet od r. 1843 urzędował własny wójt. Kuźnice zakopańskie powstały w przeszłym wieku, a za ostatniego starosty Franciszka Rychtera około r. 1757 podniosły się znacznie, tak że dochód z nich skarbu wynosił do 17000 złp. zysku. Rychter po utworzeniu Galicyi podał prośbę do cesarza Józefa II 3 stycznia 1773, aby synowi jego zatwierdzono posiadanie kuźnie i żeby wolno było używać lasów na potrzebę hut. Cesarz jednak pozwolił tylko korzystać z lasu na opał mieszkania starosty. Po objęciu starostwa nowotarskiego przez rząd austryacki oddano do kuźnic przetapianie dział lanckorońskich i tynieckich oraz broni odebranej w Myślenickiem. Kuźnice zakopańskie po podziale Rzeczypospolitej dostały się razem z dobrami w posiadanie rządu austryackiego. Jednak były tak źle prowadzone, że już r. 1791 zostały zamknięte. W r. 1792 na nowo rozpoczął w nich pracę zarządźca salin bocheńskich Reichersdorfer. R. j 1794 zbójcy spalili w nocy kuźnice, a urzędników zrabowali. Odbudowane, mało wyrabiały, bowiem zabrakło rudy. R. 1804 kupił je Blutowski, od którego r. 1806 przeszły na własność Jana Homolatscha i składały się z jednego pieca wielkiego i dwu fryszerek w r. 1818 z trzech fryszerek. W wielkim piecu wyrabiano tygodniowo 120 cetnarów żelaza surowego. Robotników było zatrudnionych 140 160, produkowano 2600 3000 cetnarów żelaza sztabowego. Był to wytwór niały, a i kopalnie żelaza skąpe, tak, że Emanuel Iłomolatsch syn Jana chciał sprzedać kuźnico, kiedy tymczasem 1814 1817 odkryto w Magórze nadzwyczaj obfite żyły rudy. Niebawem zaczęły jednak kuźnice podupadać, aż r. 1834 Edward Homolatsch znacznym nakładem je rozszerzył i oddał pod znrząd B. Elsnera. Wówczas wielki piec wyrabiał tygodniwo 230 275 cetnarów żelaza surowego, a przy rozmaitych nowych zakładach do przerabiania żelaza na blachy, sztaby grube i drobne, wyroby śhisarskie, gwoździe, pracowało stale 540 ludzi, z zarobkiem rocznym około 160000 złr. Na przemysłowej wystawie w Wiedniu r. 1839 okazały kuźnice zakopańskie rozmaite wyroby żelazne, jak blachy, gwoździe, lane świeczniki, ozdoby do pieców, drobne przedmioty zbytkowne itd. Pomału podupadły, bo powierzchowne pokłady rudy się wyczerpały, robotnik i opał był coraz droższy, a zwiększone współzawodnictwo obcych fabryk zniweczyło zupełnie istnienie Kuźnic. W latach 1870 78 jeszcze były w ruchu, poczem poszły w rozsypkę, tak że dziś oprócz zwalisk budynków tylko nazwa miejsca pozostała. Zamiast nich stanęły r. 1879 1884 dwie papiernie, przerabiające drzewo na miazgę drzewną i tektury. Kościół. Pierwotnie Z. należało w XVH w. Małop. , Pawiń. , t. I, str. 146 do paraf w Nowymtargu, a następnie również częściowo w Czarnym Dunajcu. Później przeszła część należąca do Nowegotargu do kościoła filialnego w Szaflarach. W pierwszej dziesiątce obecnego stulecia gospodarz zakppański Paweł Gąsienica wystawił na własnej roli Osiedle murowaną kapliczkę, zaopatrzył ją w przybory kościelne i wystarał się o pozwolenie odprawiania mszy kilka razy rocznie. Kiedy jednak r. 1817 stanął kościół drewniany w Poroninie, jako filialny do Nowegotargu, przeniesiono przybory kościelne z kaplicy zakopańskie tamże, a Zakopane przydzielono częściowo do parafii w Poroninie i. w Chochołowie. Dopiero r. 1847 wystawiono kościół drewniany p. w. św. Klemensa w Zakopanem i utworzono osobną parafię tutąj razem z Kościeliskami i z wyłączeniem pierwotnie 01czy. W tymże roku został pierwszym proboszczem zakopańskim ks. Józef Stolarczyk 1893, który położył wielkie zasługi przez pracę nad wychowaniem ludu a także zasłynął jako tater Zakopane nik, torujący wstęp na najwyższy szczyt Gierlachowski r. 1874. R. 1880 zaczęto budowę nowego kościoła z kamienia, a r. 1895 ukończono ją na zewnątrz razem z wieżą. Napływ gości. Z. , jakiem je dziś widzimy powstało pod wpływem zjazdu corocznego gości w miesiącach letnich, a od kilku lat również podczas zimy. Z powodu dogodnego położenia pod samemi Tatrami stało się Zakopane stanowi skiem ulubionem dla podróżników zwiedzających to góry. Zbierają się tutaj w lecie tłumy gości, do kilku tysięcy dochodzące, którzy czynią wycieczki w głąb Tatr do dolin i na szczyty lub odpoczywają po trudach całorocznych. pojąc się widokami. Ten napływ gości, skupiający się w Zakopanem, nadaje właściwo piętno całemu powiatowi nowotarskiemu, zwracając nań oczy ogółu, a odbija się bardzo korzystnie na stanie tego kawałkaziermi, któryo ileźby inaczej wyglądał nieodwiedzany przez podróżnych. Nietylko dobrobyt ludności, ale również urządzenie powiatu pod wielu względami, jak połączeń drogowych, jest następstwem wynikłem ze zjeżdżania się tutaj gości. Tatry polskie zwiedzali podróżni od dawna, stanowiskiem jednak dla nich nie było Z. , ale Nowy Targ, skąd zwiedzając dolinę Kościelisk i Morskie Oko, tylko przelotnie zawadzali o Zakopane. Powoli garstka podróżnych zjawia się w lecie w Zakopanem i ztąd wyrusza na zwiedzanie Tatr. Geolog Ludwik Zejszner opisuje Tatry w r. 1849 i wyraża się o Z. Jakież przecudne miejsca możnaby w długiej wiosce Zakopane obrać na wiejskie siedziby, któreby sama przyroda otoczyła najcudniejszemi ogrodami angielskiemi. Ze smakiem założone wille uczyniłyby również głośną tę dolinę, jak pobrzeźa jeziora Como lub Genewskiego. Tatry mają tyle właściwości, tyle niezrównanych wdzięków, że byłby tu pobyt bardzo ponętny; ale trudno przewidzieć, czyli się ziszczą kiedyś te życzenia Bibl. Warsz. , 1849, t. III, str. 480. O czem marzył Zejszner spełniło się obecnie, ale nie odrazu doszło do teraźniejszego stanu. Przybywali do Z. przyrodnicy na lato, przebiegali Tatry goniąc za zdobyczą naukową Berdau, Janota, Nowicki, to studenci z pieśnią dorywczo zwiedzali nasze góry, po za tem jednak bardzo szczupła garstka podróżnych odważała się na pobyt w biednej wiosce górskiej. R. 1800 poznał Tatry Walery Eliasz, artystamalarz z Krakowa, i zjeżdżając odtąd co roku do Z. prawie za cel życia obrał sobie ściągnięcie podróżnych do tej wsi tatrzańskiej. W r. 187D wydał on w Krakowie Przewodnik, który doczekał się dotąd czterech wydań i stał się niezbędnym dJa każdego kto się udaje do Z. i w Tatry. Jednocześnie zjeżdżający corocznie do Z. prof. i lekarz Tytus Chałubiński zaczął przykładem i radami swemi ściągać coraz liczniejszych gości z Warszawy i dalszych stron a inicyatywą swą wpływać na wprowadzenie stopniowe różnych udogodnień i porządków w samem Z Towarzystwo tatrzańskie, zawiązane r. 1874, zabrało się do urządzenia w Z. punktu zbornego dla podróżnych, a głównie skierowało swą pracę ku uprzystępnieniu Tatr polskich. Tymczasem stopniowo zaczęło uwydatniać się znaczenie Z. pod względemleczniczym, jako znakomitego uzdrowiska powietrznego. Wyborne warunki położenia i wyniesienia znacznego nad poziom morski uczyniły Z. przyrodzoną lecznicą rozmaitych chorób. Lekarze przybywający tu licznie z różnych stron kraju za przykładem Chałubińskiego zaczęli coraz częściej przysyłać tu chorych lub słabowitych. Za staraniem Chałubińskiego uznane zostało Z. dnia 3 paźdz. 1886 r. za uzdrowisko czyli stacyę klimatyczną, a w następstwie tego otrzymało odpowiedni ustrój na podstawie usta wy krajowej o miejscach leczniczych. Obecny statut, potwierdzony 3 maja 1894 przez namiestnictwo, naznaczył do zarządu uzdrowiskiem t. . komisyę klimatyczną, złożoną z delegatów namiestnictwa, wydziału krajowego, naczelnika gminy, lekarza klimatycznego, dwu delegatów lekarzy mających zakłady lecznicze, dwu delegatów rady gminnej, delegatów towarzystwa tatrzańskiego, właścicieli will i gości. Od czasu założenia stacyi klimatycznej uczyniły urządzenia Z, wielki postęp. Domki miejscowej ludności stały się czystsze, wygodniejszo i zdrowsze, opatrzono je piecami, zaprowadzono dezinfekcyą i nadzór nad miejscami ustępowemi, pozakładano liczne studnie, otworzono stałą aptekę, lekarza stacyi, założono stacyą meteorologiczną, park obszerny, chodniki na wielu ulicach, ułożono cenniki dla wózków, dozór nad środkami spoźywczemi, zaczęto wysadzać drogi drzewami, poustawiano ławki, liczne latarnie naftowe, porobiono kładki i mosty, wprowadzono skrapianie ulic w lecie. Główną podwaliną rozwoju Z. było wybudowanie drogi krajowej z Nowegotargu. Roboty zaczęte r. 1882 ukończono r. 1887. Już na rok 1886 były skończono wszystkie mosty. Poczta pierwotnie znajdowała się w Nowymtargu, dokąd co drugi dzień chodził posłaniec, Od r. 1870 powstała poczta w Zakopanem, najpierw w Kuźnicach, ztąd przeniesiona do Z. r. 1881. Od r, 1882 istnieje urząd telegraficzny. Spostrzeżenia meteorologiczne pierwotnie czynione staraniem prof. dra Baranowskiego z War szawy, obecnie prowadzi Muzeum im. Chałubińskiego. Wydział krajowy poparł rozwój Zakopanego przez budowę najpierw gościńca krajowego od Nowegotargu, gdzie się kończyła dobra droga z Krakowa, a następnie stwarzając całą sieć dróg w samem Zakopanem i w okolicy. Zakopane Zakopianka Zakopane Zakopaniec Zakopane Obecnie kończą, gościniec z Z. przez Jaszczurówkę do Łysej Polany na granicy węgierskiej, odkąd ma być zbudowana nowa droga do Morskiego Oka. Połączenie to z Węgrami ułatwi dostęp do Z. dla turystów przybywających od strony węgierskiej. W rozmaitych czasach wychodziło w Z. w lecie czasopismo, również lista gości, ilość przybyłych do Z. od utworzenia stacyi klimatycznej coraz się zwiększa, jak to wykazują, następują. ce cyfry w r. 1886 było osób 2152 1887 2489, , 1888 2782 1889, , 2764, , 1890, , 3415, , 1891 3468 1892 3618, , 1893 3486, , 1894 3411 wreszcie 1895 liczba gości doszła do 4894 Nazwa, Znaczenie nazwy Z. jest zapewne w związku ze słowem kopać w znaczeniu karczować. Kochanowski w Satyrze mówi Aleśeieje lasy tak długo tu w Polsce kopali. Paprocki Herby, 390 wyd. Tur. powiada, że za naszych czasów rozkopano tu lasy na Podlasiu. Na obszarach przeznaczonych do założenia wsi wkopywano teź słupy ze znakami lub napisami na wolność. Możnaby więc ztąd wnosić, iż Zakopane znaczy tyle co miejsce, pole utworzone przez wycięcie lasu lub świeżo założona osada. Spis rękopiśmienny wsi i miast z XVII w. podaje nazwę Zakopane Pawiń. , Małop. , 146. Najdawniejsza wzmianka drukowana zwie tę wieś Zakopany Bel, Notitia Hungariae norae historicogeographica, Viennae, 1736, t. vicus polonicus Zakopany, spotykamy teź formy Zakopania Protokóły i dokumenty do gór mineralnych należąjce r. 1767, archiw. Muzeum Czartoryskich, Zakopana Christian Genersich, die Carpathen. 1807, str. 223, Zakopańce Sta nisław Staszic, O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski. Warszawa, 1815. Stęczyński w swym poemacie używa kilka razy formy Zakopana. Przymiotnik od Zakopanego brzmi w ustach miejscowej ludności zakopiański. Literatura. Oprócz wielkiej części literatury tatrzańskiej, zajmująjcej się też Zakopanem, następujące prace dotyczą, szczegółowo tej miejscowości Steczkowska Marya. Obrazki z podróży do Tatr i Pienin. Kraków, wydanie II, 1872. P. Berdau. Zakopane opis wsi i charakterystyka ludnośei, artykuł w Encykl. Orgelbranda t. XXVII z r. 1867. Janota Eugeniusz Dr. Przewodnik w wycieczkach na Babią, górę, do Tatr i Pienin. Kraków, 1860. Stęczyński Bogusz Zygmunt. Tatry, poemat z 80 rysunk. . Kraków, 1860 pisany około r. 1850. Eljasz Walery, Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic, Poznań 1870; 11 wydanie Kraków 1881; HI wyd. Kraków 1886; IV wyd. Kraków 1891. Eljasz Walery. Szkice z podróży w Tatry. Poznań i Kraków 1874. Dr. K. Dobrski w Pamiętniku Tow. lekar. warsz. z r. 1871. Dr. Śeiborowski w Przegl. lekar. z r. 1877. Opis Z. z rycinami podał Tyg. Illustr. z r. 1874 t. XIV. Kś. A. W. Sutor. Przewodnik do Zakopanego i po Tatrach. Kraków 1878. Kolbenheyer Karol. Zakopane und seine Umgebungen. Jahrb. d. ung, KarpathenVereines. II. 1875. Kolbenheyer Karol. Die Klimatischen Verhaeltnisse der ZentralKarpathen und ihrer Umgebung. Jahrb. d. ung. Karp. . XVII. 1890. Kolbenheyer Karol. Die TemperaturVerhaeltnisse von Zakopane. Meteorol. Zeitschrift. 1890. Ponikło Stanisław Dr. Zakopane jako miejsce klimatyczne. Studyum klimatologiczne. Kraków, 1890. Ponikło Stanisław Dr. Zakopane polnischen Tatra klimatische Hoehenstation. . 1893. Florkiewicz Władysław Dr. O klimacie górskim Podhala tatrzańskiego i stacyi klimatycznej w Zakopanem. Warszawa 1894. Gustawicz Bronisław. Kilka wspomnień z Tatr. Wędrowiec, 1879. Kryński Ad. Ant. Gwara zakopańska. Studyum dyalektologiezne. W Krakowie, 1883 Rozpr. i spraw. wydz. filolog. Ak. X. Kosiński Władysław. Przyczynek do gwary zakopiańskiej tamże. Kryński Leon Dr. Wyniki badań bakteryologicznych powietrza w Zakopanem. Kraków, 1892 Pam. Tow. Tatrz. . Łapczyński Kazimierz. Zasiągi pionowe niektórych roślin w części Tatr najbliższej Zakopanego Pam. fizyogr. , t. III, 1883. Matlakowski Władysław. Budownictwo ludowe na Podhalu. Kraków, 1892. Witkiewicz Stanisław. Na przełęczy, wrażenią i obrazy z Tatr. Warszawa, 1891. Rękopiśmienne materyały tyczące się Zakopanego w posiadaniu piszącego są opis Tatr z r. 1827, prawdopodobnie przez P. Kleina, leśniczego za kamery; akta dóbr Kościelisk i Ludzimirza zebrane przez J. Temnitschkę w 6 tomach do r. 1848; Liber memorabilium ks. Józefa Stolarczyka od r. 1848; własne zbiory. Lr, Stantsiaw Eljasz Radzikowski Zakopane, młyn koło Synowódzka Niżnego, w pow. stryjskim. Zakopaniec. szczyt górski, na obszarze gm. Jawora, w pow. turczańskim, na lewym brzegu Stryja, w półn. krańcu wsi, na granicy od wsi Isaje. Wznieś. 747 mt. Zakopce, grupa domów w Suchej Woli pow. cieszanowski. Zakopianka, potok podtatrzański, powstaje Zakopce Zakościelce Zakopiec Zakorki Zakornicie Zakorycyn Zakorzany Zakorze Zakościele Zakosie Zakośnik Zakot Zakota Zakotna Zakotne Zakowale Zakowanka Zakowce na obszarze Zakopanego, z połąjczenia się potoków Bystrego i Cichej Wody na Krupówkach zakopańskich. Płynie przez obszar Zakopanego do Poronina, gdzie w pobliżu kościoła łączy się z Porońcem, tworząc odtąd Biały Dunajec. Z. przyjmuje dopływy Bachledzki potok i Olczę al. Olczyski potok, na granicy Poronina z praw, brzegu. Ob. Zakopane, Zakopiec, pow. miechowski, gm. i par. Pałęcznica. Za Korczewem al. Pod Buczyną, Zapust, Zapuicte, grupa domów w Woli Gnojnickiej, pow. jaworowskim. Zakorki, wś, przy ujściu dwóch rzeczek do Berezyny od lewego brzegu, pow. ihumeński, w 3 okr. pol berezyńskim, gm. Jakszyce, o 43 w. od Ihumenia, ma 24 osad; łąk wielka obfitość, rybołówstwo znaczne, grunta lekkie, lud flisaczy i rolniczy. Za poddaństwa własność Szemeszów. A. Jel. Zakornicie, w dokum, także Zakormie i Zakominów, sioło niegdyś, we włości wielednickiej, t. j. w dzisiejszym pow. owruckim. W 1561 r. należy do Filona Kmity Czarnobylskiego, wwdy smoleńskiego. W 1600 r. ks. Jerzy Drucki Korski i żona jego Bohdana Filonówna Emicianka Czarnobylska zastawują dobra Wieledniki między niemi i wś Zakormie Kindynowi Chomiakowi Smordowskiemu. W r. 1613 Łukasz i Zofia Emicianka Sapiehowie zastawują dobra Wieledniki między niemi i wś Z. Wacławowi Wilhorskiemu. W 1616 r. własność Zofii Czarnobylskiej Łukaszowej Sapieżyny Jabłonowski, Ukraina, I, 38; II, . Zakorycyn, zaśc, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Horodziej; mają tu własności włościanie Dudko 1 włókę i Abramowicz około 1 1 2 Zakorzany, folw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Jody, w 1865 r. własność Downarów Zapolskich. Zakorze, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Jody o 3 w. , o 81 w. od Dzisny, 6 dm. , 100 mk. w 1865 r. 36 dusz rewiz. ; należała w połowie do dóbr Obuchówka, Łęczyckich, w drugiej do dóbr Zakorzany, Zofii z Szyrynów Downar Zapolskiej, dziś włośc. Wojniłowicza. Stanowiła attyn. Aleksandrynowa, Zakościelce, wś i przysioł. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Zamoyskich, Iwie o 1 w. , 44 dusze rewiz. Zakościele 1. wś nad rz. Pilicą. , pow. rawski, gm. Lubochnia, par. Inowłódz, ma 7 dm. , 9 os. , 65 mk. , 171 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Inowłódz. W r. 1827 było 7 dm. , 56 mk. Na początku w. pleban w Inowłodzu pobiera ztąd dziesięcinę ze wszystkich lól, za konopną po 2 gr. z łanu i kolędę po groszu z domu Łaski, L. B. ,, 317. Według lustracyi z r. 1664 wś miała 10 łan. Według reg. pobor. pow. brzezińskiego z r. 1576 wś Z. , należąca do Inowłodza, miała 9 łan. kmiecych i łan sołtysi Pawiń. , Wielkop. , II, 89. 2. Z. , wś, pow. opoezyński, gm. i par. Drzewica, odl. od Opoczna 20 w. Ma wraz z Zakościeleni Poduchownym 24 dm. , 253 mk. , 495 mr. Z. Poduch. 8 dm. , 151 mr. . W r. 1827 było 18 dm. , 127 mk. 3. Z, wś, pow. miechowski, gm. i par. Bacławice. Wchodziła w skład dóbr Kościejów. W r. 1827 było 14 dm. , 72 mk. . Zakościele, wś, pow. mośeiski, tuż na płd. od sądu pow. i urzędu poczt. w Mościskach. Na wsch. leżą Rzadkowice, na płd. Erysowice, na zach. Czyszki. Wsch. część obszaru prze pływa Siecza al. Sieczka. W jej dolinie leżą zabudowania wsi. Najwyższe wzn. za płn. 251 mt. . Własn. wiek. hr. Stanisława Stadnickiego ma roli or. 172, łąk i ogr. 32, lasu 33 mr. ; wł. mn. roli or. 370, łąk i ogr. 33, pastw. 59, lasu 14 mr. W r. 1890 było 99 dm. , 588 mk. w gm. 542 rzym. kat. , 20 gr. kat. , 26 izrael. ; wszyscy narodowości polskiej. Par. rzym. i gr. kat. w Mościskach. We wsi jest kościół p. w. św. Michała Archanioła. Lu. Dz. Za Kościołem, część Biłki Szlacheckiej, w pow. lwowskim. Zakosie, uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. , gm, i par. katol. Uzda, o 95 w. od Ihumenia. A. Jel, Zakośnik, os, pow. opoczyński, par. Drzewica. W 1827 r. 1 dm. , 6 mk. Zakot, pow. Ostrogski, ob. Zahorska. Zakota, futor, pow. lityński, gm. Bahrynowce, o 21 w. od Lity na, 2 dm. , 10 mk. Zakotna, słobodą nad rzką Ajdarą, pow. starobielski gub. charkowskiej, gm. Zakotua, o 24 w. na płn. od Starobielska, 498 dm. , 3450 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, 3 jarmarki. Zakotne, wśnadDońcem płn. , pow. zmijewski gub. charkowskiej, gm. Jampol, 141 dm, , 813 mk. Zakowale al. Podmłynie, zaśc. nad rz. Strawą, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Merocz o 1 1 2 w. , o 85w. od Trok, 7 dm. , 56 mk. katol. , 7 żydów podług spisu z 1865 r. 16 dusz rewiz. ; młyn wodny. Zakowanka, rzeczka, w pow. rzeczyckim i mozyrskim, jest przedłużeniem rz. Hłyboczek, która od wsi Małych Autucewicz przybiera nazwę Z. ; płynie na zachód leśnemi moczarami pod wś Rulewicze, o 4 w. poniżej wkracza w pow. mozyrski i ma ujście do jeziora. Wialikoje. W ostatnich latach została skanalizowaną w stronę Prypeci, na przestrzeni kilkunastu wiorst, przez co osuszono wielkie moczary w okolicy, pomiędzy wsiami Autucewicze i Zamoście pod tor. dr. żel. mozyrskohomelskiej. A. Jel, Zakowce, slow. Zsakoc, niem. Eisdorf, w dok. Villa Zakopiec Zakowiszki Zakoziel Zakowo Zakowiszki Zakoziniec Zakrakówka Zakraska Zakraszunie Zakrenicze Zakręt Zakrewie Zakręcie Zakręcielka Zakrętki Zakrocin Zakrocz Zakrocze Zakroczek Zakroczym kiem, pow. tatrzańskim, odl. 2 kim. od Mięguszowiee Mśnhard na zach. W r. 1890 było 180 mk. rz. kat. , 503 prot, 6 izrael. Z. istnia ły już na początku XIII w. Podług szematyzmu dyecezyi spiskiej parafia założona została 1245 r. W. H. Zakowiszki, wś, pow. wiJeński, w 2 okr. pol. , gm. Mejszagoła o 6 w. , okr. wiejski i dobra ks. Giedrojeiów Eorwie, 17 dusz rewiz. Zakowo, ob. Żakowo. Zakowy Pniewo, ob Pniewo 2. . Zakoziel, Zakoziele, dobra, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Wołowie, o 46 w. od Kobrynia, przy trakcie AntopolOsowce, własność 0rzeszków, wraz z 6 folwarkami mają 8018 dzies. 4205 łąk i pastw. , 135 lasu, 3069 nieuż. . Była tu kaplica b. parafii katol, w Braszewiczach. Zakoziniec, zaśc. poleski u źródeł rzki Wiązy, praw. dopł. Czernicy, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowtckim, gm. Wierchmień; grunta piaszczyste, okolica małoludna, dzika. A. Jel. Zakrakówka, os. , pow. miechowski, par. Książ Wielki. W 1827 r. 1 dm. , 3 mk. Zakraska, uroczysko na gruntach Trypoia, w pow. kijowskim. Zakraszunie, wś, pow. sieński, gm. Łatygowo, ma 7 dm. , 42 mk. Zakrenicze 1. wś nad bezim. dopł. Boski, pow. taraszczański, w 3 okr. pol. , gm. Żywotów, o 86 w. od Taraszczy, ma 544 mk. Podług Pochilewicza w 1861 r. było tu 925 mk. , 1446 dzies, ziemi. Posiada cerkiew p. w. św. Jana Bohosłowa, z drzewa wzniesioną w 1742 r. i w posaźoną 72 dzies. Poprzednio wś należała wraz z sąsiednią wsią Czołnowice do hr. Pocie jów, od których w 1824 r. kupił Jakub Wilczyn ski, następnie syna jego Jana. W Z. urodził się Aleksander Groza. 2. Z. , ob. Zakrynicze. Zakręt 1. dobra skarbowe na lew. brz. Wilii, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza, okr. wiejski Białuny, o 1 1 2 w. poniżej Wilna. Miejsce to, przy zakręcie rzeki położone zkąd nazwa, stanowiło niegdyś dziedzictwo ks. Radziwiłłów, podobnie jak i inne miejscowości nad Wilią w okolicach Wilna. Stanisław ks. Radziwiłł, marszałek w. lit, , darował Z. jezuitom wileńskim, którzy przenieśli tu swą letnią rezydencyę i na początku XVIII w. zaczęli wznosić gmachy i zakładać ogrody. Na ścianach otaczających je dokoła murów, znajdowały się we framugach prześliczne freski. W środku gmachu była kaplica. Po upadku jezuitów gmach ten stał się własnością ks. Ignacego Massalskiego, biskupa wileńskiego, po nim przeszedł na własność miasta, wreszcie nabyty został za 12000 rs. przez gubernatora wojennego wileńskiego, hr. Beningsena. Powiększył on mury dawnego klasztoru i przerobił na piękny pałac, w którym kilkakrotnie gościł ces. Aleksander I. Po wejściu Francuzów do Wilna pałac tutejszy zamieniony został na szpital wojskowy, który od wynikłego przypadkiem ognia zgorzał wraz z znajdującymi się w nim rannynch. Następnie Z. nabył od hr. Beningsena ces. Aleksander I. 0becnie należy do zarządu pałacu cesarskiego w Wilnie. Opis z widokiem podał Tygodnik Ilusir. z 1872 r. No 215. 2. Z, zaśc. nad Wilią, tamże, w 1 okr. pol. , o 1 1 2 w. od Wilna, 2 dm. , 18 mk. 14 kat oh, 4 żyd. 3. Z. , folw. nad Wilią, tamże, w 6 okr. pol. , o 4 w. od Wilna, I dm. , 35 mk. prawosł. , 15 katol. , 15 ewang. , cegielnia. Zakrewie 1. i 2, dwa zaśc, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Krewo o 3 w. , okr. wiejski Sakowicze, 1 i 5 dusz rewiz. ; należą do dóbr skarbowych Łosk. Zakręcie, przedmieście Krasnegostawu. Zakręcie, wólka do Szczurowy, w pow. brzeskim Zakręcielka, rzką, ob. Krzywulka, Zakręt 1. wś, pow. warszawski, gm. i par. Wiązowna, odl. 17 w. od Warszawy, ma 205 mk. , 248 mr. dwor. kolonie i 75 mr. włośc. 2. Z. , kol, pow. nowomiński, gm Wawer, par. Wiązowna. 3. Z. , folw. , pow. nieszawski, gm, i par. Piotrkowo, odl. 49 w. od Nieszawy. W r. 1886 fol. ten, oddzielony od dóbr Gradowe, rozl. mr. 274 gr. or. i ogr. mr. 174, łąk mr. 32, past. mr. 4, lasu mr. 60, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, drew. 3; płodozm. 5 i 7 pol; pokłady torfu. 4. Z. , os. leś. , pow. pułtuski, gm. Kleszewo, par. Pułtusk, ma 45 mr. Wchodzi w skład dóbr Górki. W r. 1827 było 2 dm. , 15 mk. Zakrętki, struga pod Dobrosławiem, pow. wieluński. Zakrocin, uroczysko, pow. piński, na Zarze czu, w okolicy wsi Domaszyce, gm. Żabczyce, wspomniane w dokum. z XVI w. ob. Piseew. kn. , str. 280. A. Jel. Zakrocz, wś i folw. nad rz. Rypienicą, pow. rypiński, gm. Czermin, par. Rypin odl. 6 w. , ma młyn wodny, karczmę, 14 dm. , 192 mk. , 1028 mr. 80 włośc. Folw. i młyn należą do dóbr Businowo. W r. 1827 było 10 dm. , 74 mk. Wspomniana w akcie erekcyi kościoła paraf, w Nowym Rypinie w r. 1356 Ulanów, Dok. kujaw. , 326 36. Według reg. pobór, pow. rypińskiego z r. 1664 wś Z. , w par. Rypin, miaia kilku osadników na 2 1 2 łanach, 3 zagr. , młyn o 1 kole korzecznik. Płacono 2 fl 9 gr. 1 so lid Pawiń, Wielkop. , I, 289. Br. Ch. Zakrocze, folw. , pow. Jędrzejowski, gm. i par. Małagoszcz. Zakroczek al. Sosnowo, os. młyn. , pow. rypiński, gm. Pręczki, par. Rypin odl. 7 w. , ma 2 dm. , 11 mk. , 82 mr. W r. 1827 było 2 dra. , 14 mk. W r. 1789 własność Maryanowskicb, którzy płacą czynszu 800 zł. Zakroczym, w dok. z XII w. Zaoroczin, miasto na praw. brzegu Wisły, znacznie tu wznie po nad poziom rzeki, pod 52 26 33 szer. płn. i 38 16 56 dług. wsch. od F, , w pow. płońskim, odl. o 25 w, w linii powietrznej u a zach. płn. od Warszawy, około 3 w. na zach. od Modlina, posiada kościół par. murowany i drugi poklasztoruy pokapucyński; , dwie bóżnice, dwie szkoły początkowe, urząd miejski, urząd poczt. Należy do sadu pokoju okr. I w Płońsku, st. dr. żel. w Nowogieorgiewsku Miasto ma 5211 mk. 2605 męż. , 2606 kob. . Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 50 prawosł, , 11 prot. i 2895 żydów. Pod miastem na Wiśle było w r. 1864 około 12 młynów pływaków. W r. 1880 istniała tu fabryka papieru ołowianego. W r. 1864 było 166 dm. 22 mur. i 3874 mk. 2301 żyd. . W r. 1877 dochód miasta wynosił rs. 10194. W r. 1827 było 116 dm. i 1189 mk. Do mieszczan należy 260 mr. ziemi. Zawiązkiem osady był starożytny gród, pilnujący brodu i przewozu przez Wisłę. Przeprawę ułatwiały tu dwie wielkie kępy na Wiśle Zakroczymska i Grochalskt. Gród stał na wyniosłości oddzielonej od reszty obszaru dwoma jarami spływającemi ku Wiśle. Jedynie od północy brakowało naturalnej ochrony. Już akt uposażenia klasztoru w Mogilnie XII w. wymienia Z. w liczbie grodów obowiązanych do opłat i danin na rzecz klasztoru. Zamek tutejszy często służy książętom mazowieckim za miojsce zjazdów. Dnia 8 czerwca 1335 r. Ziemowit i Trojden odnawiają tu z w. m krzyż. Teodorykiem de Aldenburch przymierze zawarte poprzednio z Lutderem de Brunswik Ulanów, Dok. kujaw. , 309, No 25. W r. 1355 Ziemowit, ks. mazow. , otrzymuje od króla Kazimierza zamki Zakroczym i Wiznę na lat trzy. Odbywają się tu następnie zjazdy dostojników mazowieckich convencio generalis. W r. 1387 Janusz ks. warszawski, wydaje tu prawa dla swych poddanych. W r. 1426 uchwalono dodatkowe prawa na zjeździe wobec Ziemowita, ks. czerskiego, i jego synów Trojdena i Władysława. Janusz, ks. warszaw, w 1428 r. wraz z synowcami określa prawne stosunki mieszkańców przyległych dzielnic. W 1462 r, wobec Władysława IV, ks. warsz. , i Władysława I, ks. płockiego, zebrani dygnitarze wybrali deputatów do rozsądzenia spraw między mieszkańcami prajyległych dzielnic. W r. 1464 odbywa się też podobny sejm. Zapewne już w XIV w. powstały tu sądy ziemskie dla ziemi zakroczymskiej, której istnienie zaznacza akt z r. 1374. Ślady działalności sądów ziemskich w 1424 r. przechowały się w dokum, archiwum płockiego dziś w Warszawie. Kasztelana zakroczymskiego Niemierę wspomina akt z 1388 r. a Scibor, podkomorzy występuje wr. 1424 Kod. dypl. pol. , I, 246. Kiedy i od kogo otrzymał Z. prawo miejskie; nie wiadomo dotąd. Anna, ks. mazow. , uwalnia Z. w r. 1511, po zniszczeniu przez pożar, na lat 16 od podatków. W r. 1535 Zygmunt I pozwała miastu sądzić sprawy kryminalne. W r; 1536 było tu 180 mieszkańców. Dzięki jednak postępom kolonizacyi na obszarach praw. brzegu Wisły i handlowi solą, której skład istnieje tu oddawna, zniszczona osada wkrótce się odbuduje. W r. 1549 Zygmunt August przywilejem wydanym w Zakroezymiu w sobotę przed św. Agnieszką, nakazuje osadnikom, mieszkającym na poświętnem, pod kościołem św. Krzyża kościół miał 3 łany ziemi, posłuszeństwo burmistrzowi i pomaganie przy reparaeyi dróg. Według lustracyi z r. 1564 bjło tu 276 domów awl616r. 214 rzemieślników, między niemi 71 warzących piwo, 38 palących wódkę, 35 piekarzy. Wzrost Warszawy w drugiej połowie XVI w. musiał niekorzystnie oddziałać na dalszy rozwój Z. W spisach pobór, z r. 1576 podano przy Z, Noluit dare contribitionem Może ponowny pożar był tego przyczyną. W r. 1619 Zygmunt III potwierdza w Warszawie dawne przywileje miasta, zaś Władysław w r. 1633 dozwala wolnego handlu solą bez opłaty Wr. 1656, po zajęciu Warszawy przez Szwedów, wojska nieprzyjacielskie rozłożyły się pod Z. i zrabowały miasto. Mimo nadania dwu nowych jarmarków przez Jana Kazimierza w r. 1666, nadania opłat targowych przez Michała Korybuta w r. 1670 i ponowienia dawniejszych przywilejów dla kupców i solarzów przez Jana III w r. 1679, miasto upadło. w swej podróży powiada otwarte miasto, ma dwa kościoły dobrze zabudowane. W r. 1800 znajduje się tylko 61 domów. Nieliczna ludność trudni się żeglugą i rybołówstwem. Z inicyatywy władz pruskich rozpoczęto budowę ratusza murowanego, lecz brak funduszów nie pozwalał dokończyć takowej. Z zabytków przeszłości przechowały się dwa kościoły. Parafialny, wedle trądycyi opartej na przypadkowych zapewne i dość niewyraźnych znakach, znalezionych na jednej z cegieł, miał pochodzić z 1001 r. Zapewne początkowo, może przy końcu XII w. , powstała przy grodzie kaplica, zaś kościół parafialny powstał prawdopodobnie razem z założeniem miasta w ciągu XIV w. . Restauraoye i przebudowy zatarły pierwotne cechy, które przechowały się jedynie w szczycie, nad kaplicą N. M. P. od strony północnej. Kościół sam jost dość obszerny, obok głównej nawy idą po bokach dwie niższe znacznie, jednym dachem nakryte. Presbiteryum ma równą wysokość z nawą. Po bokach kościoła poprzystawiano kaplico. Na froncie dwie okrągłe, ciężkie i nizkie wieże, trzecia nad presbiteryum. Wogóle całość przedstawia się ciężko i nieproporcyonalnie. Ołtarz wielki z XVI w. pochodzi, ołtarz. M. Boski Różańcowej ma boczne skrzydła, złożone z czterech obrazów malowanych na drzewie z podkładem kredowym, ołtarz św. Anny ma starożytną drewnianą figurę świętej, wreszcie w ołtarzu kaplicy Niepokal Zakroczym Zakrynica Zakry Zakroczynska Kępa Zakrużka Annopolska Zakruże Zakruplec Zakroczymska Kępa Zakroczymskie Zakrośnica Zakrunki Zakruźce Poczęcia spotykamy 4 rzeźbionych z drzewa ewangielistów i Bogarodzicę też w drzewie rzeźbioną, . W kaplicy św. Barbary są groby i dwa nagrobki starostów zakroczymskich Marcina 1574 ł Piotra t 1608 Chądzyńskich. Ze czterech dzwonów, w drewnianej dzwonicy, jeden ma starożytny nieczytelny napis, najwjękzy zaś odlany był w Toruniu r. 1632. W r. 1819 kościół ten z powodu ruiny został zamknięty i na nowo po odbudowie otworzony r. 1840. Drugi kościół wraz z klasztorem kapucynów wzniósł tu w r. 1757 Józef Młocki, starosta. Zbudowany jest on wedle ogólnie przyjętego typu kościołów tego zakonu. Do ostattnich czasów przebywali przy nim zakonnicy, których niedawno przeniesiono do innych etatowych klasztorów. Trzeci kościółek św. Ducha, ze szpitalem fundacyi Anny, ks. niazow. , w r, 1518, dawno już upadł dla braku funduszów. Istniał jeszcze w końcu XVII w. Szpital stal się dziś kamienicą prywatną Co się tyczy zamku, to jakkolwiek Gwagnin podaje, że był tu arx colle murata, moźnaby przez to rozumieć murowany dworzec, który służył za mieszkanie starostom i ulegał zapewne licznym przebudowom. Obecnie istnieje on jeszcze, lecz nie należy do miasta a włączony został do obrębu utworzonych tu dokoła twierdzy kolonii zaludnionych przez osadników wielkorossyjskich. Par. Z. , dek. płoński, ma 1500 dusz. Opis Z. z ryciną podał Tyg. llustr. z r. 1865 t. VII, str. 67 i 112. Obszerniejsze prace o Z. mieści gazeta Wiek z r. 1875 No 27, 28, 30 i Korespondent płocki z r. 1884 No 14 i następnej. Leśnictwo rządowe zakroczymskie, w pow. płońskim, złożone z dwu straży Kossewo i Orzechowo, obejmuje 7694 mr. Zakroczymskie starostwo grodowe, w województwie mazowieckiem ziemi zakroczymskiej, podług lustracyi z r. 1660 obejmowało miasta Zakroczym, Sierociee dziś Serock i wsi Wrona, Kossowo, Mogilno, Suehodół, Gałachy, Kazuń i Grocholę. W r. 1771 posiadał je Józef Młocki, opłacający kwarty złp. 2752 gr. 13, a hyberny złp. 1861 gr. 12. Ziemia zakroczymska pojawia się w XIV w. i następnie dzieli się na powiaty zakroczymski, nowomiejski i serocki. Br. CL Zakroczynska Kępa, os. włośc, nad rz. Wisłą, pow. płoński, gm. Pomiechowo, par. Nowy Dwór, odl. 29 w. od Płońska, ma 1 dm. , 5 mk. , 70 mr. 52 nieuż. . Zakroczymskie 1. Starostwo, os. nad rz. Wisłą, pow. płoński, gm. Pomiechowo, par. Zakroczym, ma 5 dm. , 161 mk. , 4 mr. 2. Z. Wójtowstwo, wś nad rz. Wisłą, pow. płoński, gm. Pomiechowo, odl. 29 w. od Płońska, liczy 6 dm. , 21 mk. , 374 mr. Par. prawosł, w kol. Aleksandryno. W r. 1827 było 3 dm, , 27 mk. Zakrośnica, mylnie Zakrynica ob. Pina, t. VIII, 158, wś włośc, i osada, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm, Zalesie, o 11 w. od Kobrynia, 549 dzies, ziemi włośc. 75 łąk i pastw. , 152 nieuż. . Osada ma 24 dzies. 7 łąk i pastw, i 1 nieuż. . 2. Z. al. Piotrowo, dobra, tamże, o 12 w, od Kobrynia, własność Cytowiczów, 410 dzies. 100 łąk i pastw. , 6 lasu, 57 nieuż. . W okolicy zaczynają się olbrzymie błota, dające początek rz. Pinie. Zakrunki. zaśc, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 20 w. od Kowna. Zakruplec, wś, pow. czerykowski, gm. Długie Dołhoje, ma 44 dra. , 216 mk. Zakruźce, wś, pow. zasławski, gm. Michnów, par. prawosł Czyżówka o 1 w. , należy do dóbr sławuckich ks. Romana Sanguszki. Zakruże 1. wś nad rz. Świeszenką, pow. homelski, gm. Wylewo o 10 w. , 189 dm. , 509 mk. , cerkiew paraf, drewniana, zapasowy spichlerz gminny, wiatrak. Wzniesienie pod wsią dochodzi 630 st. n. p. m. 2. Z. Nowe, wś, tamże, gm. Wylewo o 10 w. , 60 dm. , 155 mk. , zapasowy spichlerz gminny. 3. Z. , dobra, pow. homelski, dziedzictwo Saburowych, 2827 dzies. 795 roli, 575 łąk, 1165 lasu; karczma daje 250 rs. Zakrużka Annopolska, wś nad kotliną rz. Ptycz, pow miński, w 1 okr. pol. , gm. Samochwałowicze, par. prawosł, piaciowska, o 28 w. od Mińska, ma 17 osad; należała za poddań stwa do domin. Annopol ks. Radziwiłłów. Przez wś przechodzi gościniec z mstka Dudzicz do An nopola. Karczma t. nazw. przy gość. i wsi; grun ta szczerkowe urodzajne; włościanie tu odse parowani i bez serwitutów; miejscowość równa, dość leśna. A. Jel. Zakry, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 56 w. od Poniewieża. Zakrynica, ob. Zakrośniva i Zakrynicze. Zakrynicie al. Zakrynica, wś, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Białorucz, o 29 w. od Mińska, ma 5 osad. 2. Z. , folw. , pow. miński, w 1 okr, pol. , gm. Białorucz, o 30 w, od Mińska, własność Miłaszewskich, ma około 4 3 4 włók; miejscowość lekko falista, grunta szczerkowe. Zakrynicze, Zakrenicze 1. wś, pow. nowogradwołyński, gm. Żałobne, par. praw. Mokre o 4 w. , 45 dm. , 330 mk. poprzednio 118 dusz rewiz. , 412 dzies, ziemi włośc, 2289 dworskiej, szkółka paraf. od 1870 r. . Wś należała dawniej do dóbr berezdowskich, od ks. Stanisława Jabłonowskiego kupiona przez Dorofiejewiczów, następnie Górskich. 2. Z. , wś nad rzką Dżurbą, pow. zasławski, gm. i st. poczt. Antonin o 2 w. , odl. o 36 w. od Zasławia, 26 w. od Staro konstantynowa a 45 w. od Szepietówki st. dr. żel, ma 125 dm. , 1030 mk. prawosł. , 11 katol i 13 żydów. Cerkiew, p. w. św. Trójcy, z drze wa wzniesiona w 1736 r. kosztem parafian, upo Zakrynicze Zakrynicie Zakrze Zakrze saźona jest grzebalnym kaplica murowana. Szkółka cerkie wna od 1872 r. Własność hr. Potockich. 3. Z. , wś, pow. Ostrogski, gm. i par. praw. Kuniów o 4 w. . J. Krz. Zakrze, wś i folw. nad rzką. Stoczek, pow. konstantynowski, gm. Czuchleby, par. Niemojki, odl. 28 w. od Janowa, ma 15 dm. , 235 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 132 mk W r. 1878 folw. Z. rozl. mr. 658 gr. or. i ogr. mr. 406, łąk mr. 62, pastw. mr. 23, lasu mr. 135, nieuż. mr. 33; bud. mur. 18, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 23, mr. 200. Zakrzew 1. wś, pow. radzymiński, gm. Strachówka, par. Pniewnik, ma 196 mk. , 26 os. , 462 mr. 281 według wykazu urzęd. . Wchodziła w skład dóbr Pniewnik. W r. 1827 było 12 dm. , 84 mk, W akcie Konrada, ks. mazow. , z r. 1476 wymienionym jest Stanislaus Thargonya de Pnyewnyk bonaque ejus et ville Pnyewnyk Zakrzewo in districtu liwensi Kod. mazow. , 271. Z. , w par. 5 łan. . Pawiń. , Mazowsze, 419. 3. Z. , os. , pow. grójecki, gm. Kobylin, par. Worów, ma 10 mk. 3. Z 9 wś i folw. nad st rum. Nidą, pow. sochaczewskj, gm. i par. Kozłów Biskupi, odl. 9 w. od Sochaczewa, ma 146 mk. W r. 1827 było 8 dm. , 109 nik. W r, 1885 folw. Z. rozl. mr. 532 gr. or. i ogr. mr. 299, łąk mr. 66, pastw, mr. 78, lasu mr. 70, nieuż. mr. 19; bud. mur. 5, drew. 8, las nieurządzony. Wś Z. os. 11, mr. 112. W r. 1390 sąd ziemski w Sochaczewie rozstrzyga spór między Albertem, dziedzicem Z. a Mikołajem, bisk. poznań. , z powodu jeziora i linii granicznej między Z. a wsią biskupią Kozłowem Kod. Wielkop. , No 1900. W r. 1579 w dziale Mateusza i Jerzego 1 2 łan. km. , 5 zagr. , 2 rzem. , 4 kom. , część Borka 1 łan km. Pawiń. , Mazowsze, 139. 4. Z. , wś i folw. nad rz. Bzurą, pow. łowicki, gm. Bielawy, par. Sobota, odl. 21 w. od Łowicza, ma 11 dm. , 162 mk. W r. 1827 było 24 dm. , 141 mk. Fol. Zakrzew Przyzwisk w r. 1886 rozl. mr. 952 gr. or. i ogr. mr. 500, łąk mr. 114, pastw. mr. 58, lasu mr. 255, nieuż. mr. 25; bud, mur. 4, drew. 14; płodozm. 16 pol. , las nieurządzony. Wś Z. os. 16, mr. 49, wś Przyzwiska os. 19, mr. 309. Według innych danych wś Z. ma 8 os. i 7 mr. włośc. W r. 1445 Jan Stopka, dziedzic Zakrzewa, rości pretensye do prawa patronatu względem kościoła w Waliszewie. R. 1484 Przedwój z Soboty, pleban, i Jan, dziedzic Zakrzewa, poręczają, że Tomasz Król, pleban w Zdunach, odnowi plebanię. Na początku XVI w. istnieje Zakrzewo i Zakrzewko i dają dziesięcinę pleb. w Sobocie Łaski, L. B. ,, 503. Według reg. pobór. pow. orłowskiego z r. 1576 ze wsi Z. , w par. Sobota, Stefan i Maciej Zakrzewscy płacą od 7łan. , 5 zagr. , karczmy, młyna o 6 kołach, 16 osad. Część wdowy po Janie Tarnowskim płaciła od 3 łan. , 3 osad. Pawiń. , Wielk. , II, 107. 5. Z. al. Zakrzewo Ostrołęczka, wś, w par. Warka dziś pow. grójecki, nad rz. Pilicą. Na początku XVI w. własność Andrzeja Święcickiego w posagu za Ciołkówną. W r. 1576 płacą, tu od 2 łan. km. Dziś pod tą nazwą nie istnieje. 6. Z. , wś i folw. nad rzką Białką, pow. rawski, gm. Maryanów, par. Biała, odl. 15 w. od Rawy. Wś ma 9 dm. , 119 mk. , folw. 16 dm. , 173 mk Młyn wodny. W r. 1827 było 13 dm. , 96 mk. Folw. Z. z nomenklaturą Olszak, w r. 1875 oddzielony od dóbr Porady Podleśne, rozl. mr. 531 gr. or. i ogr. mr. 401, łąk mr. 68, pastw. mr. 28, lasu mr. 19, nieuż. mr. 15; bud. mur. 5, drew. 7, pokłady torfu. Wś ma. 83 mr. W r. 1579 mieszka tu drobna szlachta, nie mająca kmieci; w ośmiu dzia łach mają 3 1 2 łana Pawiń. , Mazowsze, 184. 7. Z. , folw. , pow. Piotrowski, gm. Bogusławice, par. Wolborz, ma 1 dm. , 15 mk. , 610 mr. W r. 1827 było 11 dm. ,. 90 mk. Na początku XVI w. wś ta należy do par. Wolborz. Dziesięcinę ze dwu łan. km. pobiera pleban w Wolborzu, z działu zwanego Bradkowski Bradlowski, idzie dla plebana w Moszczenicy, wartości do 7 grzyw. , z pewnych zaś ról dawano kościołowi w Białobrzegach, wartości koło 1 2 grzyw. Łaski, L. B. , 1, 632 i, 177. Według reg. pobór. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś Z. , w par. Wolborz, miała posiadaczy drobnych cząstek Zakrzewscy i Lubiatowscy, którzy płacą, od 6 osad. na 2 1 2 łan. Pawiń. , Wielkop. , II, 268. 8. Z. , wś i folw. nad rz. Wartą, pow. turecki, gm. Ostrów Warcki, par. Jeziorsko, odl. od Turka 30 w. Wś ma 24 dm. i wraz z wsią Tądów Dolny 379 mk. ; folw. 5 dm. , 54 mk; os. młyn. 1 dm. , 5 mk W r. 1827 było 18 dm. , 162 mk. Wr. 1892 folw. Z. i Szczutków rozl. mr. 562 gr. or. i ogr. mr. 423, łąk mr. 97, pastw. mr. 3, lasu mr. 16, nieuż. mr. 23; bud. mur. 7, drew. 14, wiatrak. Wś Z. os. 30, mr. 151. Na początku XVI w. Z. stanowi jedną całość z przyległą wsią Szczodrkowo dziś Szczutków i daje dziesięcinę z łan. km. i folw. pleb. w Jeziorsku. Prócz tego kmiecie dają za dziesięcinę lnianą po 2 gr. i za kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 408. Według reg. pobór. pow. sieradzkiego z r1553 było tu 10 łan. km. Był jeszcze drugi Zakrzów w pow. sieradzkim, w par. Gruszczyce, miał 2 łany i 2 zagr. Dziś nie istnieje Pawiń. , Wielkop. ,, 218 i 222. W r. 1734 wojska Augusta III zniszczyły tę wieś. 9. Z. Wielki, wś i folw, , pow. noworadomski, gm. Dmenin, par. Kodrąb. Wś ma 19 dm. , 260 mk. , 304 mr. ; folw. 7 dm, 32 mk. , 661 mr. W r. 1827 było 20 dm. , 260 mk. Na początku XVI w. łany km. i folw. dają. dziesięcinę pleb. w Kodrąbiu i za kolędę po korcu żyta Łaski, L. B. , I, 505. Według reg. pobór. pow. radomskiego z r. 1552 we wsi Z, , w par. Kodrąb, Jan Zakrzewski płacił od 9 osad. , 4 1 2 łan. Zapewne druga połowa tej wsi nale Zakrzew Zakrzew Zakrzew Zakrzewce żalą do par. Radomsk i tu Melchior Zakrzewski płacił od 6 osad. 2 1 2 łanu Pawiński, Wielkop. , II, 272 i 273. 10. Z. , wś i folw. nad rzką Oksą, pow, częstochowski, gm. Kamyk, par. Kłobucko, leży o 2 w. na zach. płn. od Kłobucka. Wś ma 16 dm. , 173 mk. , 287 mr. ; folw. 9 dm. , 22 mk. , 4250 mr. 205 roli, reszta przeważnie lasu; dwie os. leś. 4 dm. , 10 mk. , 54 mr. Folw. wchodził w skład dóbr Zagórze a poprzednio w skład ststwa kłobuckiego, nadauogo klasztorowi jasnogórskiemu. W r. 1827 było 31 dm. , 225 mk. W połowie w. wś Z. , własność królewska, miała 17 łan. km, z których dziesięcinę, wartości 15 grzyw. , dawano kościołowi w Kłobucku Długosz, L. B, , III, 122, 124, 168. Według reg. pobór, pow lelowskiego z r. 1581 wś Z, należąca do grodu krzepickiego, miała 3 1 2 łan. km. , 2 zagr. bez roli Pawiń. , Małop. , 79. 11. Z. , os. , pow. włoszczowski, gm. Secemin, par. Czaraca. Osadę tę podaje Skorowidz Zinberga z r. 1877. Spis wsi z r. 1827 nie zna tej osady. Nie oznacza jej karta wojennotopograficzna. Wspomina o niej Lib. Ben Łaskiego w spisie par. Secemin Dawała kościołowi w Seceminie dziesięcinę, wartości 1 2 grzyw. Łaski, L. B. , I. 565. W reg. pobór, z 1540 r. podano wś Zakrzówek, w par. Secemin, własność Piotra Szafrańca. Miała 2 łany kmiece osiadłe, łąki i role Pawiń. , Małop. , 569. Widocznie zespoliłasię z jedną ze wsi przyległych lub weszła w skład Secemina. 12. Z. , wś, pow. łukowski, gm. Skrzyszów, par. Ulan, ma 40 dm. , 275 mk. , 964 mr. W r. 1827 było 31 dm. , 281 mk. Według reg. pobór. pow. łukowskiego z r 1552 wś Z. , w par. Ulan, miała 1 łan kmiecy i dwa półłanki. W r. 1580 p. Wojciech i Stanisław Tworkowie z Tworkowskiej części, od 2 włók, które sami orzą, płacą po gr. 15; Marek z Marcinem i Piotroska od 2 włók, które sami orzą, 1 fl. i od trzeciej osiadłej 1 fl. Suma Sil. . , wś, pow. garwoliński, gm. i par. Wilga, ma 16 dm. , 165 mk. , 196 mr. 14. Z. , dawniej Zakrtów, wś i folw. nad Wieprzem, z lew. brzegu, pow. lubolski, gm. Mełgiew, par. Łęczna. Wieś składała się z trzech części największa rozłożyła się wzdłuż łąk nadwieprzańskich. druga na wzgórzu przy skrzyżowaniu się dróg do Łańcuchowa i Mełgwi, trzecia, najmniejsza, składa się z pięciu chat. Stoi tu młyn amerykański. Fol wchodzi skład dóbr Krzesimów; wś miała w 1866 r. 39 os. , 418 mr. W r. 1827 było 28 dm. , 143 mk. R. 1676 Zbigniew Suchodolski płacił tu pogłówne od 42 poddanych Pawiń. , Małop. , 27a. 15. Z. al Zakrzów wś nad Wisłą, pow. nowoaleksandryjski gm. Kamień, par. Piotrowin, ma 84 dm. , 591. mk Leży śród rozległej doliny Wisły z praw. brzegu. Długosz powiada, iż znajduje się na wyspie. Być może, iż wtedy jedno z ramion, na jakie się tu Wisła dzieli I okrążało wś od wschodu. Dziś isnieje tylko ła cha, która jednak tylko poniżej Zakrzewa łączy się z Wisłą. W r. 1827 było 39 dm. , 297 mk. , par. Chotcza. W połowie XV Chotcza na przeciwnym brzegu Wisły, własność klasztoru św. Krzyża, miała 7 łan. kra. , z któ rych płacono czynszu po 17 gr. , 30 jaj, 2 kogu ty, 1 ser. Zagr. płacił 10 gr. Z każdego łanu dawano korzec chmielu. Wszystkie role dawa ły dziesięcinę, wartości jednej grzywny, klaszto rowi św. Krzyża. Odrabiano jeden dzień w ty godniu Długosz, L. B. , II, 16. Z. , wś i folw. , pow. krasnostawski, gm. Za krzewo, par. Targowisko, odl. 42 w. od Krasnegostawu, posiada szkołę początkową, urząd gminny. W r. 1827 było 49 dm. , 336 mk. W r 1870 folw. Z. rozl mr. 2700 gr. or. i ogr. mr. 1315, łąk mr. 95, pastw. mr. 20. lasu mr. 1215, zarośli mr. 20, nieuż. mr. 35; bud. mur, 4, drew. 23, gospodarstwo 4 pol. las nieurządzony, smolarnia. Wś Z. os. 65, mr, 1093; wś Budy os. 5, mr. 49. Według reg. pobor, pow, lubelskiego z r. 1531 wś Z. leżała w par. Tar gowisko. W r. 1676 mają tu działy Mateusz Domański 6 poddanych, Jałowicki, łowczy wo łyński 30 poddan. , Franc. dan. , Jan Łukawski bez poddanych, 2 osoby służby. Gmina Z. należy do sądu gm. okr. I, we wsi Wysokie, urz. poczt, w os. Żółkiewka. Gmina ma 18069 mr. obszaru i 4734 mk. Śród stałej ludności jest 259 praw. 43 prot. i 80 ży dów. W skład gminy wchodzą Annów, Boć ków, Budy, Feliksów os. karcz. , Gwardyjówka folw. , Podgaj, Ponikły, Stara Wieś, Stara Wieś Majdan, Stasiu folw. , Stawce, Targowisko, Tar nowa, Wola Studziańska. Wólka Pouikiewska, Zakrzew. 17. Z. , ob. Zakrzów. Br. Ch. Zakrzew 1. wś gospod, w pow. pleszewskim jarocińskim, okr. urz. kotlińskim. Ma urząd okr. , par. ew. , sąd, pocztę i st. kol żel w Jaro cinie, szkoły w Prusach, par. katol w Witaszycach. Obszaru 81 ha, 12 dym. , 94 dusz. 2. Z. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obsz. 1027 ha, 13 dym. , 322 dusz 94 ew. . Do po datku grunt, oszacowano czysty dochód na 4401 mk. Leży ua płd. wsch. Jarocina, pod Witaszyeami a graniczy ze wsią Prusami W r. 1679 siedzą tu Mikołaj Noskowski I Franciszek Gosław Nadarzycki Wtedy wś się zwala PrusyZakrzewo. Na obszarze Z. zachowały się na zwy Wiadoma, pole; Szulec i Żdżary, łąka; Ochodza, las. W. Ł. Zakrzewce, wś, pow. tłumacki, 18 klm. na płd. zach. od Tłumacza, 21 kim. na pld. wsch. od sądu pow. w Tyśmieniey, 5 kim. na wsch. od st. kol i urz. poczt, w Ottynii. Na płn. leży Hostów, na wsch. i płd. wsch. Targowica, na płd. zach. Grabież, na płn. zach. Ottynia. Środkiem obszaru płynie potok, podążający na zach. do Ottynii, gdzie wpada do Worony. Własn. Zakrzewek więk. ma roli or. 244, łąk i ogr. 87, pastw. 17 mr. ; wł. mn. roli or. 469, ląk i ogr, 75, pastw. 7 mr. W r. 1890 było 107 dm. , 575 mk. w gm. , 3 dm. , 22 mk. na obszarze dwór. 530 gr. kat. , 62 rzym. kat. , 5 innych wyzn. ; 560 Rus. , 81 Pol. , gr. kat. w Targowicy. We wsi jest cerkiew p. w. św. Dymitra i kasa poi. gm. z kapit. 251 złr. Lu. Dz. Zakrzewek 1. kol, pow. radzymiriski, gm. Strachówka, utworzona r. 1876 na obszarze folw. Dąbrowa, 2. Z w XVI w. Sakrzewka, kol, , wś i folw. nad jez. Zakrzewskiem, pow. kolski, gm. Sąpolno, par. Mąkolno, odl. od Koła 18 w. ; wś i kol, mają 29 dm, , 215 mk, ; folw. 3 dm. , 22 mk. W r. 1827 było 13 dm. , 111 mk. W r, 1886 folw, Z. rozl. mr. 189 gr. or. i ogr. mr. 85, łąk mr. 31, nieuż. mr. 73; bud. mur, 4, drew. 3, pokłady torfu. Wś Z. os. 26, mr. 652; wś Ostrówek os. 13, mr. 229; wś Suszewy os. 5, mr. 208. Na początku XVI w. łany km. i folw. dawały dziesięcinę pleb. w Mąkolnie i kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 213. Według reg, pobór. pow. kaliskiego z r, 1579 wś Z. miała 2 łany, 2 zagr. bez roli, 2 rzem. Pawiń. , Wielkop. , I, 234. 3. Z. , wś, pow. włocławski, gm. Smiłowice, par. Choceń, ma 14 os. , 96 mr. Założona została w r. 1844 na obszarże dóbr Choceń, po wyciętym lesie, przez ówczesnego właściciela tychże dóbr Zakrzewskiego4. Z. , kol, pow. nieszawski, gm. Boguszyoe, par. Sadlno, ma 115 mk. , 319 mr. W r. 1827 było U dm. , 98 mk, 5. Z. al. Zakrzówek, wś, pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Jelonki, Mieszka tu drobna szlachta. Wchodziła w skład dóbr Lubiejewo. W r. 1827 było 3 dm. , 23 mk. 6. Z. , ob. Zakrzówek. Br. Ch. Zakrzewek, folw. proboszczowski w pow. szremskim, okr. urz. mosińskim. Ma urz. stanu cyw. w Żabnie, pocztę i st. kol. żel. wSzołdrach, na linii CzempinSzrem, szkoły i par. kat. w Brodnicy, 5 dym. , 39 dusz. Leży na wsch. Czempinia, pod Brodnicą. Zakrziewice, wólka do Woli Zabierzewskiej, w pow. bocheńskim, ma 27 dm. i 131 mk. Zakrzewiec, r, 1567 Sakrzewice, 1827 Zakrzywiec, wś i folw. , pow. włocławski, gm. Baruchowo, par. Grabkowe, odl. 28 w. od Włocławka, ma 8 dm. , 50 mk, 120 mr. dwór. , 60 mr. włośc. W wykazie urzęd. osad gub. warsz. podano 210 mr. dwór. i 610 włośc. W spisie z r. 1827 podano tę wieś p. n. Zakrzywiec, miała 5 dm. , 34 mk. Według reg. pobór. pow. kowalskiego z r. 1557 wś Zakrzewiec, w par. Gołaszewo w 1557 r. Zakrzewice, par. Kłotno, miała 7 łan. Część Boruckiego 1 2 łanu Pawiń. , Wielkop. , II, 16. Zakrzewki, folw. do Ociąża, pow. odolanowski ostrowski, urz. st. cyw. w Podkocach, okr. urz. i st, kol. żel, w Ostrowie, poczta w Skalmierzycach, szkoły i par. kat, w Ociąźu, 3 dym. , 68 dusz. Zakrzewko 1. wś, jeszcze w r. 1811, należała do par. Bzeczyca w dawniejszym pow. inowrocławskim. Leżała w okolicy Piotrkowa kujawskiego. Według reg. pobór. pow. radziejowskiego z r. 1557 wś Zakrzewko istniała w par. Rzeczyca Pawiń. , Wielkop. , II, 29. Dziś nie znana pod tą nazwą. 2. Z. , kol. , pow. płocki, gm. Ramutówko, par. Zakrzewo, odl. 21 w. od Płocka, ma 75 mr. Powstała na obszarae Zakrzewa. 3. Z. , wś i folw. , pow. sierpecki, gro. Lisewo Liszewo, par. Gozdowo, odl. 18 w, od Sierpca, ma 6 dm. , 83 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 40 mk. W r. 1885 folw. Z. rozl. mr 407 gr. or. i ogr. mr. 391, łąk mr. 5, nieuż, mr. 11; bud. mur. 5, drew. 7. Do włościan należy 19 mr. Zakrzewko 1. wś gosp. , w pow. międzyrzeckim, okr. urz. zbąszyńskim, ma urz, st. cyw. , sąd, par. kat. i ew. w Zbąszynie Beatschen, pocztę w Belęcinie, st. kol. żel. w Stefanowie, na linii ZbąszyńWolsztyn, szkołę katol. w miejscu. Obszaru 357 ha, 37 dym. , 241 dusz 115 ew. . W r. 1580 Zakrzewo minor, na płd. wsch. Zbąszynia, ma 6 półłanków, 1 4 łanu karcz. , 4 zagr. W r. 1793 dziedziczy Stefan Garczyński na Zbąszynie. 2. Z. , wś gosp. w pow. szamotulskim. Ma okr. urz. i stanu cyw. , parafie i szkoły w Dusznikach, pocztę w Śliwnie, st. kol. źel. w Buku, na linii Poznań Zbąszyń; sądy w Szamotułach. Obczaru 129 ha, 21 dym. , 190 dusz 15 ew. . 3. Z. folw. do Nie wierzą, w temże położeniu, ma 4 dym. , 81 dusz. Leży na płn. zach. Buku pod Dusznikami. W r. 1560 ma tu Zofia Zbyszewska 8 łan. os. , 2 zagr. , 2 komor. 4. Z. , wś, w pow. szamotulskim, w par. Biezdrowo. W r. 1580 Zakrzewo; płaci Jbu Barbara Rogozińska od 6 połłan. i 1 komor. Między r. 1793 a 1800 własność Ign. Bnińskiego. Zakrzewko 1. dobra ryc, pow. toruński, st. p. i kol. Ostaszewo, odl. 2 kim. , par. kat. Papowo, 264 ha 244 roli or. , 4 łąk; 1885 r. 6 dm. Własność Bronisławy z Mazowieckich Ozarlińskiej, W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako folw. sz. i wś o 7 dymach w ręku Mazowieckich str. 262. W dek. zachodzi p, n, al. Casemansdorf i Kassmannsdorf. R. 1508 sprzedają małżonkowie Jerzy Rubit i żona jego z domu Eassmannsdorf dobra te rajcy Erasrausowi v. Esken za 1008 grzyw. R. 1580 nabyło miasto Toruń za 5000 fi. , lecz już r. 1586 sprzedało je za tę samą cenę dr. Marcinowi Michinger ob. Wernicke Beschr. von Thorn 1832, str. 212. 2. Z. , niem. Zakrzewken, folw, pow. tczewski, st. p. Sobowidz, odl. 2 klm. , st. kol. Pszczółki, odl. 9, 5 klm. , par. kat. Kłodawa; 159 ha, 132 roli orn. , 14 łąk; 1875 r. 4 dm. , 11 dym. , 71 mk, 65 kat. , 6 ew. ; hodowla bydła i owiec. R. 1789 własność Czap Zakrzewki Zakrzewiec Zakrzewko Zakrziewice Zakrzewek Zakrzewo Zakrzewo skich, 1885 Steffensa. R. 1280 nadaje ks. Mestwin wś Sacrsevo, t. j. Zakrzewo, klasztorowi ladzkiemu ob. Perlbach P. U. B. , str. 268. 3, Z. , niem. Zakrzewke al. Seefelde, wś i kol. , pow. wałecki, st. p. i par. kat. Więcbork, szkoła w miejscu; 584 ha 430 roli orn. , 53 łęk, 1 lasu; 1885 r. 79 dm. , 89 dym. , 473 mk. , 220 kat. , 253 ew. Starożytności osady dowodzą znalezione tu groby skrzynkowe ob. Die Praehistor. Denkmaeler v. dr. Lissauer, str. 85. 4. Z. , niem. Neu Zakrzewo, kol. , powstała r. 1826 na obszarze Zakrzewa, pow. złotowski, st. p. i par. kat. Zakrzewo; szkoła ew. w miejscu; 1885 r. 44 dm. , 269 mk. M Fr. Zakrzewo 1. wś, folw. i dobra, pow. włocławski, gm. Baruchowo, par Białotarsk, odl. 29 w. na płd. wsch. od Włocławka, na połowie drogi między Kowalem a Gostyninem, ma 16 dm. , 177 mk. , wiatrak, cegielnią. W r. 1827 było 15 dm. , 128 mk. Dobra Z. składały się w r. 1887 z folw. Zakrzewo i Okna rozl. mr. 1143 folw. Z. gr. or. i ogr mr. 591, łąk mr. 42, past. mr. 9, lasu mr. 114, nieuż. mr. 7; bud. mur. 12, drew. 10; płodozm. 7 i 10 pol. ; fol. Okna gr. or. i ogr. mr. 176, łąk mr. 182, nieuż. mr. 5; bud. drew. 5. W skład dóbr poprzednio wchodziły wsi Z. os. 26, mr. 114, Czesławowo os. 9, mr. 226, Lubaty os. 14, mr. 118, Okna os. 14, mr. 165, Radziszewo os. 4, mr. 42, Załuskowo os. 6, mr. 25, Rumunki Skrzyneckie al. Skrzyneczki os. 10, mr. 56, Skrzynki os. 17, mr. 259, Trzebowo os. 6, mr. 120, Trzebówek os. 3, mr. 58, Czarne os. 8, mr. 117. Według reg. pobór. pow. kowalskiego z r. 1557 wś Z. , w par. Białotarzek, miała 7 1 2 łan. , 3 zagr. , 1 rzem. Pawiń. , Wielkop. , II, 18. 2. Z. , wś, kol. i folw. , pow. nieszawski, gm. Sędzin, par. Straszewo, odl. 19 w. od Nieszawy a 12 w. od Aleksandrowa pogranicznego; wś ma 227 mk. , koJ. 103 mk. We wsi kościół pokarmelicki, murowany. W r. 1827 było 26 dm. , 236 mk. , par Zakrzewo. W r. 1886 folw. Z. rozl. mr. 1489, gr. or. i ogr. mr. 1120, łęk mr. 113, pastw. mr. 203, nieuż. mr. 53; bud. mur. 17, drew. 6; płodozm. 19 pol. Wś Z. os. 52, mr. 414, wś Wola Bachorna os. 22, mr. 29. Według uvzęd. spisu osad gub. warsz. z r. 1876 wś miała 116 mr. włośc, a kolonia 297 mr. ; ziemi dwór. podano 580 mr. Wś ta miała w XVI w. kościół parafialny. Według reg. pobór. pow. brzeskiego z r. 1557 wś kościelna Z. miała 5 łan. km. , 6 zagr. , 1 rzem. Pawiń. , Wielkop. , II, 6. W r, 1745 właściciele dóbr Z. Stanisław i Anna Sokołowscy sprowadzili tu karmelitów bosych, wystawili im klasztor drewniany i na uposażenie darowali przyległy folwark Gęsia. W w 1857 gwardyan a później prowincyał zakonu ks. Surtel z ofiar dobrowolnych wystawił klasztor piętrowy murowany. Po kasacyi w r. 1865 kościół wcielono jako filię do par. Straszewo. W kościele znajduję się dwie statuy kamienne św. Józefa i N. P. Maryi, dłuta Zweibacka. 3. Z. , wś i os. nad jez. Lubotyńskiem, pow. kolski, gm. i par. Lubotyń, odl. od Koła 22 w. ; wś ma 39 dm. , 313 mk. , 30 os. , 676 mr. ; os. 1 dm. , 7 mk. W r, 1827 było 16 dm. , 168 mk. Wchodziła w skład dóbr Lubotyń. Według reg. pobór. pow. przedeckiego z r, 1557 wś Z. , w par. Lubotyń, miała 17 łan. , 9 czynsz. , 3 łany sołtysie, 1 czynsz, 1 łan plebana, 3 zagr. Pawiń. , Wielkop. , II, 20. 4. Z. Kościelne, w XVI w. Zakr zew major, wś, pow. płocki, gm. Ramutówko, par. Zakrzewo, odl. 24 w. od Płocka, posiada kościół par. drewniany, 18 dm, 180 mk. , 516 mr. 215 nieuż. . Folwark został rozkolonizowany i nosi nazwę Zakrzewo Kolonia. W r. 1867 folw. Z. Kościelne rozl. mr. 953 gr. or. i ogr. mr. 177, łęk mr. 16, lasu mr. 450, nieuż, mr. 300, pastw. mr. 10. Wś Z. Kościelne os. 26, mr. 60, wś Z. Holendry os. 12, mr. 113. Kościół i parafię erygował w XVI w. przed r. 1576 Marcin Lasocki, dziedzic wsi. W r. 1576 wś kościelna Zakrzew Wielki, w pow. wyszogrodzkim, ma 7 łan km. , 4 zagr. Pawiń, , Mazowsze, 301. Z. par. , dek. płocki dawniej wyszogrodzki, około 1800 dusz. 5. Z. Holendry i Z. Kolonia, pow. płocki, dwie wsi nad Wisłę, gm. Ramutówko, par. Zakrzewo, odl. 24 w. od Płocka. Z. Kolonia ma 19 dm. , 159 mk. , 411 mr, ; Z. Holendry, 11 dm. , 85 mk. , 92 mr. Z. Kolonia, powstało z parcelacyi folw, w Zakrzewie Kościelnym. W r. 1827 Z. Holendry par. Miszewo 11 dm. , 53 mk, 6. Z. , wś i folw. , pow. płocki, gm. Żęgoty, par. Bielsk, odl. 18 w. od Płocka, ma 7 dm. , 98 mk. W r. 1827 było 9 os. , 94 mk. W r. 1880 folw. Z. rozl. mr. 312 gr. or. or. i ogr. mr. 230, łęk mr. 47, pastw. mr. 26, nieuż. mr. 9; bud. mur. 4, drew. 5, wiatrak. Wś Z. os. 9, mr. 49. 7. Z. , wś i folw. , pow, lipnowski, gm. Czarne, par. Mokowo, odl. 18 w. od Lipna, ma 14 dm. , 93 mk. W r, 1827 było 14 dm. , 156 mk. W r. 1885 folw. Z. rozl mr. 300 gr. or. i ogr. mr. 242, łęk mr. 29, lasu mr. 15, nieuż. mr. 14; bud. mur. 1, drew. 11; płodozm. 5 i 7 pol, pokłady torfu. Wś Z. os. 24, mr. 191; wś Kamienne Brody os. 17, mr. 123. Według reg. pobór, ziemi dobrzyńskiej z r. 1564 miało 3 łany, 3 zagr. , płacono 1 fi, 12 gr, Pawiń. , Wielkop. , I, 281, 8. Z. , wś i folw. , pow. szczuczyński, gm. Radziłów, par. Słucz, odl. 14 w. od Szczuczyna. W r. 1827 było 12 dm. , 76 mk. W r. 1557 Zakrzewo Kramarzewo, w par. Słuck, ma w części Jakuba i Piotra 2 łany km. , Andrzej i Jan 2 łany km. Pawiń. , Mazowsze, 362. W r. 1884 folw. Zakrzewo Czaple, oddzielony w r, 1842 od dóbr Podliszewo Pace, rozl. mr. 691 gr. or. i ogr. mr. 466, łęk mr. 37, pastw. mr. 166, nieuż, mr. 23; bud. mur. 5, drew. 5. Wś Z. os, 24, mr. 146, wś Czaple os. 7, mr, 55. 9. Z. , os. , Zakrzewo pow. pułtuski, gra. Obrytte, par. Lubiel. 10. Z. , wś i folw. , pow. makowski, gm. Karniewo, par. Maków odl. 4 w. . W r. 1885 folw. Z. rozl. mr. 206 gr. or. i ogr. mr. 167, łąjk mr. 20, pastw, mr. 12, nieuż. mr. 8; bud. drew. 7. Wś Z. os. 4, mr. 5. 11. Z. Froczki i Z. Hanki, dwie wsi, pow. mławski, gm. Mława, par. Wieczfnia Kościelna, odl. 14 w. od Mławy. Z. Froczki al. Fraczki ma 8 dm. , 77 mk. , 243 mr. ; Z. Ranki al. Ramki ma 8 dm. , 52 mk. , 183 mr. W r. 1827 Z. Froczki ma 12 dm. , 61 mk. , Z. Ranki 5 dm. , 43 mk. , Z. Żaki 7 dm. , 45 mk. Mieszka w tych wsiach drobna szlachta. W r. 1578 Zakrzewo Froczki ma dwie części. Albert i Franciszek z Chmielewa z części Jana Czecha płacą od 2 łan. ; Jan Andrzej Niemierza od 1 łanu km. Pawiu. , Mazowsze, 75. 12. Z. Kopiejki, Z. Słomy 1 Z, Wielkie, trzy wsi, pow. ostrowski, gm. Zaręby Kościelne, par. Zuzel. Mieszka tu drobna szlachta. Z. Kopiejki ma 10 dm. , 87 mk. ; 1827 było 5 dm. , 32 mk. Z. Słomy ma 3 dm. , 36 mk. ; w r. 1827 było 5 dm. , 44 mk. Z. Wielkie 15 dm. , 115 mk. ; wr. 1827 było 12 dm. , 83 mk. Istniały też Z. Wypychy, 5 dm. , 32 mk. W r. 1578 Jan Jerzy i Abraam, wraz z wielu innymi płacą od 18 3 4 łan. km. Pawiń. , Mazowsze, 398. Wieś leży w pow. nurskim. 13. Z. Małe i Z, Wielkie, dwie wsi nad rz. Łydynią. , pow. ciechanowski, gm. Grudusk, par. Łysakowo, odl. 14 w. od Ciechanowa. Z. Małe ma 8 dm. , 68 mk. , 87 mr. ; Z. Wielkie 14 dm. , 110 mk. , 382 mr. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 Z. Małe miało 10 dm. , 45 mk. a Z. Wielkie 16 dm. , 93 mk. W r. 1567 wś Z. Wielkie płaci od 2 włók, 1 ogr. i kilku działów od 1 4 do 1 włóki. Z. drugie Małe od 2 ogr. , 3 4 wł. , 2 ogr. , 1 4 wł, 5 mr. , dwóch półwłóczków, 13 mr. , 25 mr. . 1 4 wł. , 11 mr. , 1 ogr. Pawiń. , Mazowsze, 337. 14. Z. Stare i Nowe, pow. łomżyński, gm. i par. Żambrowo. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 Z. Stare miało 22 dm. , 108 mk. a Z. Nowe 3 dm. , 18 mk. Wspominane w aktach sąd. z r. 1423. W r. 1578 Zakrzewo antiqua ma 5 działów, obejmujących 13 1 2 łanu, km. i 4 zagr. Największy dział ma 6 łan. Z. Nowe ma w 3 działach 3 lany km. Pawiń. , Mazowsze, 377. Wieś leży w pow. zambrowskim. 15. Z. Wielkie, folw. , pow. mławski, gra. Mława, par. Wieczfnia Kościelna, odl. 13 w. od Mławy, ma 8 dm. , 78 mk, 327 rar. W r. 1827 było 2 dm. , 15 mk. R. 1578 Zakrzewo major, w pow. mławskim, ma 6 działów, mających ogółem 1 2 łanu km. 16. Z. Zalesie, wś, pow. ostrowski, gm. Zaręby Kościelne, par. Zuzel. Zapewne tą wieś podają reg, pobor, z r, 1578, w par. Zuzel, pod mylnie napisaną nazwą Zglesse. Mieszka tu drobna szlachta, mająca l1 1 2 łan. km. . i 2 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 398. W r. 1827 było 11 dm. , 79 mk. 17. Z. Żaki, ob. Z. Froczki. Br. Ch. Zakrzewo, okolica szlach. , pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Maleszę, 54 dzies. 4 łąk i pastw. , 11 lasu, 1 Zakrzewo 1. niem. Sackern, wś gosp. , w pow. krobskim rawickim, okr. urz. bojanowskim, ma urz. st. cyw. i par. ew. w Górce, sąd i st. kol. żel. w Rawiczu, pocztę w Sarnowie Same, szkoły i par. kat. w miejscu. Obszaru 323 ha, 25 dym. , 234 dusz 12 ew. . 2. Z. , wś, w temźe położeniu. Obszaru 666 ha, 11 dym. , 226 dnsz 32 ew. . Do podatku gruntów, oszacowano czysty dochód na 7681 rak. Leży na zach. płn. Górki Miejskiej, płn. zach. Rawicza. Jest to gniazdo rodzinne Zakrzewskich Wyszogorskich al. Wyssogotów. Oni fundowali kościół tu paraf. p. w. św. Klemensa. Wspomniany już jest r. 1510. Już w r. 1484 występuje Jan z Zakrzewa Zakrzewski jako poręczyciel plebana ze Zdun. Na początku XVII w. w miejsce spalonego kościoła, nieznany fundator zbudował nowy, drewniany, do którego w r. 1647 Mikołaj Wyssogota Zakrzewski przystawił murowaną kaplicę N. M. P. , którą wraz z kościołem w r. 1658 poświęcił Tholibowski, bisk. pozn. Podupadły i od ognia zniszczony kościół w r. 1728 odbudował z drzewa Franciszek Wilkoński, kaszt, krzywiński, dziedzic Z. W r. 1387 nabył Z. Jan de Donyn od Wincentego z Granowa, kasztel, nakielskiego. W r. 1580 ma tu Wojciech Zakrzewski 9 łan. os. , 5 zagr. , 2 komom, i karczmę; Anna Zakrzewska 7 1 2 łan. os. , 4 zagr. , 4 komor. , 1 rzem. , 45 owiec i wiatrak. Na obszarze Z. zachowały się nazwy Po lachowiec, pole; Kał, las. 3. Z. , w dok. Zakrow, Sakrow, wś gosp. , w pow. babimojskim, okr. urz. Hammer, ma urz. st. cyw. , pocztę i st. kol. żel. i par. ew. w Bolęcinie, na linii ZbąszynWolsztyn, szkołę katol. w miejscu, parafie obu wyznań i sąd w Zbąszyniu. Obszaru 219 ha, 31 dym. , 227 dusz 29 ew. . 4. Z. , wś dwór. , w temże położeniu, ma obszaru 334 ha, 4 dym. , 68 dusz 14 ew. . Dawniej stała tu kaplica r. 1641 z drzewa zbudowana przez dziedzica Mikołaja Chłapowskiego. W r. 1673 poświęcił ją Maciej Kurski, sufr. poznański. Na początku wieku bieżącego kaplica ta upadła. Wś leży na płd. Zbąszynia. W r. 1320 nadana klasztorowi paradyskiemu, zachodzi w dypl. pod r. 1320. W 1793 dziedzic Aleks. Mielecki. 5. Z. , wś gosp. , w pow. gnieźnieńskim, okr. urzęd. kłeckim, ma lirz st. cyw. , pocztę i szkołę ewang w Kłecku, st. kol. żel. w Gnieźnie, szkoła katol, w Gorzuchowie, par. katol, w Sławnie, ewang, w Kłecku, sądy w Gnieźnie. Obszaru 62 ha, 4 dym. , 24 dusz. 6. Z. , wś dwór. , w temże położeniu. Ma obszaru 780 ha, 71 dym, 238 dusz. Z. wraz z fol. Kamionek i wsiami dwor. Gorzuchowem, Zmiołkami, Kamińcem i Sławnem tworzy klucz obszerny, który w ostatnich czasach z rąk Węsierskich przeszedł do Chełmiokich. Istnieje Zakrzewo tu gorzelnia, młyn parowy i tartak. Okazały paląc, stanowiący rezydencyę dziedziców, mie ści piękne zbiory archeologiczne, zawierające, między inuemi przedmioty wykopaue na ostrowie lednickim. Leży nad Wełnłanką, dopływem Weł ny, między Kłeckiem a Kiszkowem. W r. 1793 dziedzic Mikołaj Węsierski. 7. Z. , Zakref, Za, wś gosp, w pow. szremskim, okr. urz. , urz. stanu eyw. w Książu, tamże poczta i para fie obu wyzn. , st. kol. żel. w Chociczy Falkstaedt na linii PoznańJarocin, szkoły na Holen drach Zakrzewskich, sąd w Szremie. Obszaru 24 ha, 2 dym. , 14 dusz. 8. Z. , folw. do wsi Książek, w temże położeniu, ma 6 dym, , 148 dusz. 9. Z. Holendrzy w temże położeniu; ob szaru 322 ha, 28 dym, 240 dusz 109 ew. . stniała już r. 1793. Wś Z. , leżąca na płn. Ksią ża, nadana r. 1230 klasztorowi paradyskiemu, występuje w dypl. z lat 1236, 1240 i 1247. W r. 1256 zamienia klasztor Z. na inne włości. Wr. 1580 ma Z. 3 łanyos. , 1 komor. 10. Z. , ho lendry, w pow. poznańskim zachodnim, okr. urz. komornicki, ma urz. st. cyw. , pocztę i st. kol. żel na linii PoznańZbaszyń w Dąbrówce, szko ły w miejscu, paraf. katol, w Skórzewie, ew. w miejscu, sądy w Poznaniu. Obszaru 416 ha, 48 dym. , 358 dusz 127 katol. Z. to także nosi na zwę Cztery Wiatraki Vierwindmuehlen. 11. Z, . folw. do Redgoszcza, w pow. wągrowieckim, ma urząd okr. w Mieścisku Mietschisko, tamże pocztę i par. katol. , urz. stanu cyw. w Ja nowcu, st. kol. żel. w Rąbczynie, na linii Wągrowiec Inowroclaw, szkołę katol, w Wybranowie, ewang, w Eąbezynie, par. ew. w W. Mir ko wicach, sądy w Wągrowcu. Ma 10 dym, 141 dusz. Leży na wsch. płn. Mieściska, zach. płn. Janowca. W r. 1399 występujący w gronie szlachty z Włoszanowa, Łopienna, Stanisław de Sagrzewo, mógł ztąd pochodzić. W r. 1523 dziesięcinę snopową z ról dziedzicznych bierze prob. mieściski a kmiecie i karczmarz płacą mesznego czyli kolędy po groszu z dymu. W r, 1556 ma Z. 2 1 2 śl. os. i 4 zagrody. W r. 1798 należy do Żabiczyna. W końcu posiadali Z. Łąccy, obecnie Połczyńscy. Na obszarze Z. zachowały się nazwy Tumidaj, Mokitki, Stu dzienka, pola; Przystań, Wysoka Góra, Duży Ostrów, wzgórza. 12. Z. ,, pow. pieszewski, ob. zakrzew. W. Ł. Zakrzewo 1. niem. Kressau al. Cressau, dobra ryc, pow. grudziądzki, st. p. i par. kat. Radzyń; 379 ha 271 roli, 11 łąk, 52 lasu; 1885 r. 6 dm. , 17 dym. , 102 mk. , 80 kat. , 22 ew. Osada ta pojawia się po raz pierwszy w regestrach czynszowych krzyżackich z r. 1415, jako posiadłość w ręku lemana Clawco, który czynszu płacił 1 grzywnę. R. 1432 posiadał te dobra Erazm z Z. , ale zadłużywszy się, oddał je zakonowi krzyżackiemu, a komtur radzyński Mikołaj Goerlitz wyznaczył mu za nie 14 włók w Rywałdzie i dług mu opuścił. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 opiewa, że Z. posiadał wówczas Jakub Zakrzewski. Pobór na symplę wynosił 1682 r. 1 fi. 20 gr. R. 1724 nabył Z. od Walentego Ostrowickiogo Jan Zaleski ob. Gesch. d. Graudenzer Kreises Proehlich, I, 355. R. 1885 posiadał je Herm. Gerth. 2 Z. , dok. Sackeraw, wś, pow. chełmiński, st. p. M. Czyste, par. kat. W. Czysto, 292 ha 280 roli orn. , 3 łąk; 1885 r. 15 dm. , 26 dym. , 149 mk. , 86 kat. , 63 ew. Dawniej własność benedykty nek w Chełmnie. R. 1761 pobierał klasztor od tutejszych włościan 492 zł. czynszu ob. Kla sztory żeńskie, p. ks. Paukidejsklego, str. 116. 3. Z. , niem. dorf, dobra ryc. w dwóch działach, tuż nad granicą Pomeranii, pow. wejherowski, st. p. Lubań, par. kat. Strzepcz, 559 ha 380 roli orn. , 22 łąk; 1885 r. 6 dm. , 10 dym. , 64 rak. , 25 kat. , 39 ew. ; własność powiatowej spółki oszczędności w Lęborku. Wtopogr. Goldbeoka z r. 1789 zapisane jako wś i fol szl o 14 dym. ; posiadaczami byli r. Weyher i v. Drywa ob. str. 263. Za czasów Rzpltej należało Z. do pow. mirachowskiego. R. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu Zakrzewski od 8 włók fol 8 fi, Siemirowski od 4 wł. folw. 4 fl ob. Rocz. , Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 193. Według taryfy pobór, na symplę z r. 1717 płacili tn Marcin Gostomski 4 gr. , Lorencowa Kossowa 6 gr. , Andrzej Zaleski 4 gr, Kowalski i Dąbrowski 6 gr. , Waw. Zakrzewski 6, gr. Bogusław 8 gr, , Michał Drywa 4 gr. ob. Cod. Beln. , 99. 4. Z. , wś kośc, pow. złotowski, nad koleją pilslkoehojnicką, posiada st. p, i kol, szkołę kat. 2 klas. i 1212 ha obszaru 864 roli orn. , 87 łąk, 15 lasu; 1885 r. 160 dm. , 195 dym. , 1031 mk. , 815 kat, 206 ew. , 10 żyd. ; na kol Zakrzewko Neu nych 44 dm. , 269 mk. Wś ta dzieli się na trzy części w jednej mieszkają Polacy, w drugiej Niemcy katolicy, w trzeciej luteranie. Kościół jest z kamienia zbudowany, wieża w pruski mur. Pochodzi z r. 1839, konsekrowany 1842. Jest patronatu książęcego, p. w. św. Maryi Magd Wostatnich czasach został odnowiony i ozdobiony czterema oknami kolorowemi. Okna te, wyko nane w zakładzie Bednara w Wrocławiu, przed stawiają św. Maryą Magd, Pana Jezusa, Najśw. Maryą Pannę i św. Józefa. U dołu znąjdąją się stosowne napisy, świadczące o 4 dobrodziejach, którzy to okna sprawili. Przy kościele istnieje bractwo Niepok. Pocz. N. M, P. od r. 1851 i brać. trzeźwości od r. 1859. Kościoły filialne są w Głomsku i w Wiśniewce. Wsi parafialne Zakrzewo, Potulice, Łąkie, Osowo, Lipka, Koe nigsdorf, Oarlsdorf, Gr. , KI i MittelFriedrichs berg, Wersk, Prochy i Stalluhnermuehle, Tu tejsza parafia dek. kamińskiego liczyła 1894 r. Zakrzewo Zakrzewo 3525 dusz. Folwark plebański w Z. obejmuje około 470 mr. prus. Do szpitala należy oko ło 210 mr. W dok. pojawia się Zakrzewo r. 1453. W XVII w. należało do Zakrzewskich, potem Królikowskich a według wizyty Trebnica z r. 1656 do Andrz. Grudzińskiego, woj ew. kaliskiego str. 164. W topogr. Goldbeeka z r. 1789 jest Z. zapisane jako wś szlach, o 82 dym. str. 267. 5. Z. 1e al. Karlshorst, i Z. 2e al. , dwa leśn. , należące do nadleś. Kujan, pow. złotowski, st. p. Zakrzewo; 1885 r. 1 dm. , 10 mk. i 1 dm. , 8 mk. Kś. Fr. Zakrzewo 1. niem. Sakrau Gross i Klein, dobra ryc. i wś, pow. niborski, st. p. Koslau. W. M. Rudolf Koenig nadaje w Działdowie r. 1343 Mikołajowi Megerlin 50 włók nad Szkotówką, na takiem prawie jakiego zażywa Piotr z Leszcza, przy 10 latach wolności. R. 1426 nadaje Paweł z Rusdorfu Jankowi z Z. 3 włóki i 2 mr. na takiem prawie, jakie mają dobra jego Zakrzewo, w nagrodę za szkody w łąkach sprawione przez wystawienie młyna w Sarnowie Kętrz. , O lud. pol, 312. 2. Z. Polskie al Pawlin, w dok. Paulin, Sachrszech an der Działdowke, Sackeraw 1409, wś, pow. niborski, st. p. Soldau. Winryk v. Kniprode nadaje r. 1371 w Ostródzie Piotrowi i Nikoszowi braciom, 12 włók chełm. w Pawlinie. Jednocześnie też daje tamże 12 włók Marcinkowi i 12 włók Maćkowi. Przy dokonaniu pomiaru tegoż roku wykazała się w Pawlinie nadwyżka 8 włók od strony Rywocin, które podzielono między Mikosza, Piotra i Marcinka. R. 1409 Fryderyk v. Zollem, komtur ostródzki, nadał 15 mr. łąk nad Działdówką, pizy granicy Zakrzewskiej, Hanuszowi z Kozłowa Wildenau Kętrz. , O ludn. pol, 316, 317. Zaikrzewska Uklej, ob. Uklej 2. . Zakrzewska Wola 1. właściwie Zakrzowska Wola, wś i folw. , pow. radomski, ob. Wola Zakrzewska, 2. Z. Wola al Wólka, wś, pow. sandomierski, ob. Wola Zakrzewska. Zakrzewski Bugąj i Z. Wapiennik, dwie os. , pow. noworadomski, gm. Dmenin, par. Kodrąb. Z. Bugaj ma 4 dm. , 27 mk. , 56 mr. włośc, i 3 dwór. ; os. prob. do Kodrębia 1 dm. ; Z. Wapiennik 2 dm. , 32 mk. Zakrzewski Majdan, kolonia, pow. latyczowski, okr. pol i par. katol Deraźnia, par. praw, KalnoDerażnia, gm. Wójtowce, o 14 w. od Latycezowa, ma 50 dm. , 220 mk. , w pow. wyrzyskim, we wsi Zakrzewo, wzn. lio mt. n. p. m. Wypływa z niego rzeczka Lubcza, dopł Łobżonki, łącząca to jezioro z jez. Stryjewo. Zakrzewszczyzna 1. wś włośc, i folw. , pow. grodzieński, w 4 okr. pol, gm. Żydomla, o 20 w. od Grodna. Wś ma 7 dm. , 66 mk, , cerkiew paraf. , 110 dzies, ziemi włośc, i 32 cerkiewnej; folw. , własność Aleks. Russau, 353 dzies. 139 łąk i past. , 45 lasu, 9 nieuż. . 2. Z. białor. Słownik g T. XIV. Zeszyt 161. Zakkreuszczyna, folw. , pow. ihumeński, w 1 okr. pol, gm. i par. kat. Uzda, o 87 w. od Ihumenia. 3. Z. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. Łnżki o 9 w. , okr. wiejski Jakubionki, o 40 w. od Dzisny, 5 dm. , 64 mk. praw. w 1865 r. 24 dusz rewiz. ; należała do dóbr Zapotasznia, Hryniewskich. 4. Z. , folw. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Lipniszki, okr. wiejski Roubowicze, o 52 w. od Oszmiany a 14 w. od Dziewieniszek, 2 dm. , 8 mk. katol i 3 żydów; w 1865 r. własność Wołków Karaczewskich. 5. Z. al Pokrzyzyszki, wś, pow, święciański, w 2 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Daugieliszki o 6 w. , okr. wiejski Cejkin, o 20 w. od Święcian, 3 dra. , 28 mk. katol w 1865 r. 11 dusz rewiz. . Zakrzewszczyzna, część obszaru tabularnego w Witanowicach, w pow. wadowickim, ma 113 mr. Leży nad Skawą, 6, 8 klm. na płn. od Wadowie. Zakrzów 1. Kościelny, wś i folw. nad rz. Radomką Radomierzą, pow. radomski, gm. i par. Zakrzów, odl 10 w. od Radomia a 6 w. od Przytyka; posiada kościół par. murowany, urząd gm. , gorzelnią, cegielnią, 39 dm. , 434 mk. W r. 1827 było 27 dm. , 221 mk. W r. 1885 fol. rozl mr. 1777 gr. or. i ogr. mr. 1025, łąk mr. 226, past. mr. 35, lasu mr. 376, w odpadkach mr. 70, nieuż. mr. 45; bud. mur. 17, drew. 14; płodozm. 12 pol, las wycięty. Wś Z. Kościelny os. 45, mr. 250 wedle wykazu urzęd. 387 mr. . W połowie w. wś Z. z kościołem paraf, drewnianym, własność Eustachego i Dersława h. , miała 20 łan. km. , z których dziesięcinę oddawano rozmaicie; jedna część dawała prepozyturze sandomierskiej, wartości do 12 grzyw. , druga część klasztorowi sieciechowskiemu, odgraniczał ją strumień Dunaj; trzecia część, najmniejsza, tak zwane Przymiarki albo Rola Mieczkowska, dawała dziekanii kieleckiej. Folwark rycerski, 3 karczmy, 5 zagr. z rolą dawały dziesięcinę kościołowi w Zakrzewie Długosz, L. B. , I, 307, II, 535. Według reg. pobór. pow. radomskiego z r. 1508 wś Zakrzów i Wola Zakrzewska płaciły 3 grzyw. 1 gr. 12 den. W r. 1569 wś Zakrzów miała 11 lan. km. , 4 zagr. Pawiń. , Małop. , 301, 471. Kościół i parafię erygować miał r. 1417 Andrzej, dziedzic wsi. 0becny, murowany, wystawił r. 1770 Stefan Ksaw. Korwin Kochanowski, dziedzic Z. Z. par. , dek. radomski, 1310 dusz. Z. gm. należy do sądu gm. okr. IV, w Przytyku tamże urz. poczt, ma obszaru 14059 mr. , w tem ziemi dwór. 10079 mr. i 3830 mk. Śród stałej ludności jest 186 żydów. W skład gminy wchodzą Bielicha, , Borowiec folw. , Borowina Cerekiew, Ohruślin, Golędzin, Gulin, Gulinek, Jaszowioe, Kierzków, Kozia, Kozinki, Michałów, Milejowiee, Mleczków, Nieczatów, Sorokino, Taczów, Taczowska Wola, Zakrzów, Zakrzówek, Zakrzewska Wola, Zatopolice i Zdzieehów. 2. Z. Zakrzewska Wola Zakrzewski Bugąj Zakrzewski Majdan Zakrzewszczyzna Zakrzów Zakrzewo Zakrzewo Zakrzów nad Pilicą, wś, pow. kozienicki, gm. i par. Bożniszew, odl. od Kozienic 43 w. , ma 18 dm. , 108 mk. , 628 mr. W r. 1827 było 9 dm. , 61 mk. 3. Z. , wś i folw. , pow. opoczyński, gm. i par. Białaczów, odl. od Opoczna 8 w. , ma 37 dm. , 311 mk. , 695 mr. dwór. , 452 mr. włośc. W r. 1827 było 29 dm. , 204 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę z lan. dwór. i roli karczemnej, wartości około 1 1 2 grzw, , pobierał pleban w Białaczowie Łaski, L. B. , I, 708. Według reg. pobór. pow. opoczyńskiego z r. 1508 istniała wś Zakrzów, W r. 1577 wś Z. , w par. Białaczów, własność Załuskiego, miała 6 1 0 łan. km. , 8 zagr. Pawiń. , Małop. , 288, 481. 4. Z. , wś i folw. , pow. sandomierski, gm. Klimontów, par. Goźlice, odl. od Sandomierza 25 w. , ma 31 dm. , 248 mk. W r. 1827 było 21 dm. , 162 mk. Dobra Z. , po dopełnionej segregacyi, składały się w r. 1888 z folw. Zakrzów i Grabiny al. Wola Zakrzewska, rozl. mr. 691 folw. Z. gr. or. i ogr. mr. 361, łąk mr. 10, pastw. mr. 40, nieuż. mr. 6; bud. mur. 1, drew. 22; płodozm. 11 pol. ; folw. Grabina gr. or. i ogr. mr. 256, łak mr. 8, pastw. mr. 4, nieuż. mr. 5; bud. drew. 7; pokłady kamienia piaskowego, wiatrak. Wś Z. os. 39, mr. 327, wś Wólka Zakrzewska os. 4, mr. 69, wś Goilice os. 22, mr. 341. Długosz w opisie tej wsi podaje za dziedziców, raz Birkowskiego Jana h. Topor, drugi raz Andrzeja Ossolińskiego też Toporczyka. Dziesięcinę z łanów km. dawano kolejno, jednego roku kościołowi św. Pawła w Sandomierzu za murami, drugiego pleban, w Goźlioach. Dalej podaje Długosz, że wszystkie role kmiece dają pleban, w Goźlicach co drugi rok, prócz pól przyległych do wsi Dwiekozy, dających kościołowi św. Pawła. Pol. rycerski, dwie karczmy i zagrodnicy dawali pleban, w Gozlicaeh Długosz, L. B. , 11, 315, 332. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Z. miała w jednej części 4 zagr. z rolą, 1 kom. ; druga część 1 osad. , 1 4 łanu. Część Ossolińskich 9 osad. , 2 1 2 łan. , 2 kom. , 1 rzem. Eawiń. , Małop. , 173. 5. Z. , wś w par. Solec dziś pow. iłżecki. Obecnie nie istnieje. Według reg. pobór. pow. radomskiego z r. 1569 wś Z. miała 1 1 2 łanu, 3 osad. , 2 komor. Pawiń. , Małop. , 321. 6. Z. , wś i folw. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Węgleszjn, odl. 14 w. od Jędrzejowa, posiada młyn wodny, pokłady torfu i kamienia budowlanego. W r. 1827 było 17 dm. , 103 mk. W r. 1885 folw. Z. z nomenklaturą Wrona rozl. mr. 674 gr. or. i ogr. mr. 332, łąk mr. 84, pastw. mr. 162, lasu mr. 83, wody mr. 5, nieuż. mr. 8; bud. drew. 16, las nieurządzony. Wś Z. os. 28, mr. 220. Na początku XVI w. dziesięcina z ról kmiecych, wynosząca 3 do 4 grzyw. , szła na utrzymanie magistra szkoły przy kolegiacie kurzelowskiej, z folwarku zaś pobierał pleban w Węgleszynie, wartości do 1 grzyw. Dziedzice wsi mieli prawo patronatu nad kościołem, kolejno z dziedzicami Węgleszyna Łaski, L. B. , I, 547, 574. Według reg. pobor. pow. chęcińskiego z r. 1508 wś Zakrzów i Zaleśce płaciły 23 gr. W r. 1540 wś Z. , w par. Węgleszyn, własność Arnolfa Szreniawy, miała 2 kmieci na 1 1 2 łan. , 1 łan pusty, 4 zagr. , 4 pustki, 2 dwory i folwarki, 3 sadzawki, młyn, łąki i lasy. W r. 1573 było 1 2 łan. km. , 3 zagr. , 2 rzem. Pawiń. , Małop. , 274, 484, 565. 7. Z. , wś, dziś nie istniejąca. Skorowidz Zinberga z r. 1877 podaje osadę t. n. w pow. jędrzejowskim, gm. i par. Wodzisław. Będzie to zapewnie pozostałość po wsi istniejącej w XVI w. , w par. Piotrkowice. Według reg. pobor, pow. ksiąskiego z r. 1581 wś Z. , w par. Piotr kowice, miała 6 półłanków km. , 3 zagr. bez roli, 1 kom. z bydłem, 3 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 84. 8. Z. , wś i fol. pow. pińczowski, gm. Góry, par. Młodzowy. W r. 1827 było 21 dm. , 152 mk. W r. 1867 folw. Z. rozl. mr. 830 gr. or. i ogr. mr. 123, łąk mr. 128, pastw. mr. 254, nieuż. mr. 325. Wś Z. os. 34, mr. 278. W połowie w. wś Z. , w par. Młodzowy, wła sność Czesława z Kurozwęk h. Róża, miała łany km. , karczmę z rolą, z których dziesięcinę da wano prebendzie wiślickiej. Dwór rycerski i folwark dawały dziesięcinę pleban, w Młodzowy Długosz, L. B. , I, 427. Według reg. pobor, pow. wiślickiego z r. 1579 wś ta, własność ka sztelana krakowskiego, dzierżawiona przez bi skupa krakow. , miała 11 osad. , 5 1 2 łan. , 2 cha łup. , 3 kom. , 3 biednych, rybaka Pawiń. , Ma łop. , 218. 9. Z. , wś i folw. , pow. pińczow ski, gm. Boszczynek, par. Skalbmierz, leży przy szosie ze Skalbmierza do Proszowic, odl. 23 w. od Pińczowa, ma pokłady gipsu. W r. 1827 było 26 dm. , 164 mk. W r. 1885 folw. Z. rozl mr. 478 gr, or. i ogr. mr. 455, łąk mr. 2, past. mr. 3, zarośli mr. 2, nieuż. mr. 16; bud. mur. 11, drew. 11; płodozm. 4 i 8 pol. Wś Z. os. 22, mr. 124, wś Zakrzówek os, 6, mr. 34. We dług reg. pobor. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Z. miała 7 1 2 łan. W r, 1581 było 7 łan. km. , 2 zagr. bez roli Pawiń. , Małop. , 18, 442. 10. Z. , ob. Zakrzew. Br. Ch. Zakrzów 1. , wś, pow. wadowicki, w okolicy podgórskiej i lesistej, u źródeł pot. Strzyżówki, praw. dopł. Skawy. Grunta wsi przecina tor kolei na linii SuehaSkawina, między stacyami Stronie 7 klm. od Kalwaryi na płd. i Stryszów 14 klm. na płn. od Suchej. Par. rzym. kat. w Stryszowie. Wś ma 138 dm. i 797 mk. 373 męż. , 424 kob. rzym. kat. Pos. tabularna arcyksiążęeego klucza dóbr izdebnickich ma 836 mr. obszaru, w tem 403 mr. lasu szpilkowego; pos. mn. 817 mr. ról, łąk, pastw, i lasu. Za Długosza wś królewska, należała do grodu w Barwałdzie; łany kmiece dawały dziesięcinę scholastykowi krakowskiemu. We wsi był kościół par. p. w. św. Anny, uposażony rolą Zakrzów Zakrzówek Zakrzów Zakrzów i łąkami Długosz, L. B. , I, 88 i, 292. W r. 1581 Pawiń. , Małopol, 100 posiadał ją Krzysztof Komorowski, który w tych stronach założył wielką, fortunę, złożonii z państw żywieckiego i łagodowickiego. Było we wsi wtedy 8 półłanków kmiecych i 3 kom. bez bydła. Później był Z. znowu królewszczyzną. Parafia widocznie już w XVI w. wcielono do Stryszowa. Wś graniczy na płn. ze Stroniem, na zach. ze Stryszowem, na płd. oddziela ja góra Chełm 604 mt. od Mareówki, na wsch. ma Skawinkę. 2. Z. , z os. Zakrzowcem i Balachówką, wś, pow. wielicki, w równinie, przy gościńcu z Wieliczki do Niepołomic, na płd. zach. od Podłęża st. kol. , z której tory rozchodzą się do Krakowa, Niepołomic i Lwowa. Graniczy na zach. z Węgrzcami, na płn. z Podłężem, na płd. z Bodzanowem, na wsch. z Chrościem i Staniątkami. Balachówka jest wysunięta na płn. , Zakrzowiec Jeży na wsch. od wsi. Z. należy do par. w Bodzanowie i od założenia klasztoru w Staniątkach był jego własnością; . Wymieniony w dok. z r. 1253 Kod. Małop. , II, 98. Za Długosza L. B. ,. II, 110 ma9 1 2 łan. km. , 3 zagr. , 2 karczmy z rolą. , grunta klasztorne i młyn z rolą. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 65 Z. Wielki miał 6 półłanków kmiecych, zagrodę z rolą, 2 komor, bez bydła i karczmę na półłanku, Zakrzowiecz 5 łan. km. i zagrodę z rolą. Dziś posiadłość klasztorna ma 213 mr. roli; pos. mn. 792 mr. obszaru. 3. Z. , wś, w pow. brzeskim, przy gościńcu z Wojnicza 2, 2 klm. na płn. do Radłowa, na lewym brzegu Dunajca, par. rzym. kat. w Wojniczu. Wraz z wólką Dębiną Zakrzewską, leżącą w stronie zach. , i obszarem dwór. ma 67 dm. i 401 mk. 199 męż. , 202 kob. , 338 rz. kat. a 13 izrael. Pos. tabularna Maryi Dobrzyńskiej wynosi 549 mr. obszaru, w czem jest 141 mr. lasu łączącego się z lasami radłowskiemi; pos. mn. ma 260 mr. roli, łąk i pastw. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 262 Szczepanowski płacił tu od 12 kmieci na 4 łan. , 7 zagr. z rolą, 2 chałup. , 3 kom. z bydłem i 9 kom. bez bydła. Z. graniczy na płd. z Łukanowicami, na płn. z Łętowicami, na zach. ma bór a na wsch. Dunajec. 4. Z. , wś, pow. tarnobrzeski, na praw. brzegu Wisły, przy gościńcu z Tarnobrzega 5 5 kim. do Nadbrzezia, par. rzym. kat. w Wielowsi. Zabudowania wsi leżą przy gościńcu, na wzniesieniu, brzeg Wfsły bowiem obniża się znacznie 153 mt. n. p. m. , tworząc podmokłe zalewne łąki. Wś ma 79 dm. , 397 mk. 179 męż. , 218 kob, , 388 rzym. kat. a 9 izrael. Pos. tabularna hr. Tarnowskich z Dzikowa wynosi 163 mr. roli, 22 mr. łąk, 2 mr. , 867 s. kw. ogr. , 54 mr. pastw. , 112 mr. lasu, 2 mr. nieuż. ; pos. mn. 305 mr. roli, 18 mr. łąk i 88 mr. pastw. W r. 1578 Pawiń. , Małop. , 203 włość Tarnowskich, miała 23 kmieci, 5 3 4 łanu, 2 zagrody z rolą, 4 komorników z bydłem, 2 komorników bez bydła i rzemieślnika. Graniczy na płd. z Dzikowem, na płn. z Sieleami, Zakrzów 1. niem. Sakrau, wś i dobra, pow. kozielski, par. katol, w miejscu, ew. w Koźlu. Wś ma 938 ha 864 roli, 38 łąk, 181 dm. , 1190 mk. 2 ew. , 3 żyd. ; dobra 249 ha 238 roli, 2 łąk, 8 dm. , 247 mk. katol. Kościół par. katoli cki, na miejscu dawnego, wzniesiony r. 1831. Do Z. należały fol. Annahof i kol. Pulow. Par. Z. , dek. łonowskiego Łonów, miała w 1869 r. 1840 katol, 3 ewang. , 3 izrael. 2. Z. , niem. Sackerau, 1365 r. Sakerow, wś i dobra nad rz. Oławą, pow. oławski, par. kat. Oława, ew. Siedlice Zedlitz. Wś ma 160 ha 65 roli, 88 łąk, 40 dm. , 243 mk. 34 katol; dobra 358 ha 220 roli, 86 łąk, 32 lasu, 4 dm. , 64 mk. 26 katol. Na wzgórzach piaszczystych cmentarzysko z ur nami. Dobra dawniej królewskie. 3. Z. , niem. Sakrau, wś i dobra, pow. olesiński, par. kat. i ew. w Psiempolu Hundsfeld. 258 roli, 58 dm. , 1049 mk. 329 katol. ; dobra 306 ha 236 roli, 42 łąk, 6 dm. , 159 mk. 34 katol. Młyn wodny, papiernia. 4. Z. Królewski, niem. Sakrau Koeniglich, 1312 r. Zachrow i Zacrov, bra, pow. opolski, par. kat. i ew. w Opolu odl 1 4 dm. , 991 mk. 8 ew. ; dobra 213 ha 187 roli, 11 łąk, 3 dm. , 54 mk. 2 ew. , gorzelnia paro wa, hodowla owiec. Szkoła katol od r. 1829. 5. Z. Turawski, niem. Sakrau Turawa, i dobra, pow. opolski, par. kat. Ligota Turawska, par. ew. Kupy, odl 31 2 mili na wsch. płn. od Opola. Wś ma 353 ha 268 roli, 25 łąk, 38 lasu, 61 dm. , 375 mk. 9 ew. , 2 żyd. ; kolonia 74 ha 63 roh, dobra 756 ha 148 roli, 2 łąk, 550 lasu, 13 dm. , 160 mk. 4 ew. . Wieś i kolonia oddzielo ne zostały r. 1813 od dóbr Zębowice i włączone do majoratu Turawa. Do dóbr należy też huta i kuźnica cynku Poliwoda, 6. Z. , niem. Sakrau al. Sackrau. wś i dobra, pow. sycowski, par. kat. i ew. w Goszczu Goscheutz; wśma 70 ha 56 roli, 15 dm. , 104 mk. 47 ew. , dobra zaś 162 ha 95 roli, 5 łąk, 13 lasu, 4 dm. , 28 mk. 6 katol. 7. Z. , niem. Sakrau, 1445 r. Zackrau, 1431 r. Zakrzow, wś i dobra, pow. wielkostrze lecki, par. kat. Jasiona, ew. Krapkowice. Wś ma 287 ha 144 roli, 9 łąk, 8 lasu, 37 dm. , 300 mk. katol; dobra w dwu częściach 730 ha 371 roli, 139 łąk, 38 lasu, 13 dm. , 333 mk. 16 ew. . Do dóbr należały folw. Neuhof wapienny; pałac. Br. Ch Zakrzówek 1. Narodowy, w XVI w. Zakrzew, wś i folw. nad rzką Radomką dopł. Warty, pow. noworadomski, gm. i par. Radomsk, leży przy linii dr. żel warsz. wied. ; wś ma 5 dm. , 99 mk. , 58 mr. ; folw. 6 dm. , 7 mk. , 351 mr. Z. wchodził poprzednio w Zakrzówek skład dóbr Gidle. W r. 1827 było 17 dm. , 110 mk. Wś nosi nazwę Zakrzewek. Na początku XVI w. dawano dziesięcinę z całej wsi kanonii gnieźnieńskiej, zaś plebanowi w Radomsku tylko kolędę, po groszu z domu Łaski, L. B. , V, 496. 2. Z. Szlachecki, wś i folw. nad rz. Wartą, , pow. noworadomski, gm. Radziechowiee, par. Brzeźnica, odl. 3 w. od Radomska. Wś ma 10 dm. , 91 mk. ; folw. 4 dm. , 19 mk. W r. 1827 było 13 dm. , 102 mk. Wś nosi nazwę Zakrzewek. W r. 1886 folw. Z. rozl. mr. 629 gr. or. i ogr. mr. 276, łąk mr. 16, pastw. mr. 12, lasu mr. 222, w odpadkach mr. 76, nieuż. mr. 27; bud. difew. 17; płodozm. 9 pol. ; las nieurzą; dzony. Wś Z. os. 11, mr. 95. Na początku XVI w. łany folw. dają dziesięcinę pleb. w Brzeźnicy, kmiece zaś kanonii gnieźn. a plebanowi tylko kolędę Łaski, L. B. , 486. Wedhig reg. pobór, pow. radomskiego z r, 1552 wś Zakrzew, w par. Brzeźnica, miała 6 osad. , 3 łany Pawiń. , Wielkop. , II, 281. 3. Z. , wś, pow. radomski, gm. i par. Zakrzów Kościelny, odl. od Radomia 10 w. , ma 10 dm. , 63 mk. , 119 mr. ziemi włośc. 4. Z. , w w, Zakrzowiec, wś i folw. nad rzką Chotczą, pow. iłżecki, gm. Miechów, par. Odechów, odl. od Iłży 18 w. , ma 57 dm. , 284 mk. W r. 1827 było 27 dm. , 253 mk. W r. 1872 folw. Z. lit. A. rozl. mr. 720 gr. or. i ogr. mr. 410, łąk mr. 100, pastw. mr. 50, wody mr. 5, lasu i zarośli mr. 126, nieuż. mr. 29; bud. drew. 12, las niourządzony, młyn wodny, pokłady torfu. Wś Z. os. 32, mr. 654. W połowie w. wś Zakrzowyecz, w par. Odanchow, należała do Macina h. Jastrzębiec. Łany kmiece dawały dziesięcinę, wartości do 3 grzyw. , prepozyturze sandomierskiej. Folw. rycerski dawał pleban, w Odechowie, tak samo karczma i zagrodnicy Długosz, L. B. , I, 304. W r. 15 69 Stanisław Zakrzewski płaci od 3 łan. , 2 zagr. , Wojciech Zakrzewski od 3 łan. , 3 zagr. 5. Z. , wś, pow. pińezowski, gm. Boszczynek, par Skalbmierz, ma 6 os. , 34 mr. Należała do dóbr Zakrzów. 6. Z. , wś, pow. garwolłńsli, gm. i par. Żelechów, ma 18 dm. , 158 mk. , 310 mr. Zapewne będzie to ta sama wś, która p. n. Zakrzów należała w połowie w. do par. Kochów i była własnością Powały z Domaszowa h. Powała; miała łany km. , z których dziesięcinę dawano kościołowi w Samogoszczy. Folwark rycerski dawał dziesięcino pleban, w Kochowie Długosz, L. B. , III, 179. Według reg. pobór, pow. stężyckiego z r. 1569 wś Z. , w par. Maciejowice, miała 4 łany 1 pusty Pawiń. , Małop. , 336, , 7. . Z. , wś, folw. majorat rząd. , Z, Nowy, folw. , i Z, Fabryczni, os. fabr. nad rz. . Bystrzycą, pow. janowski, gm. i par. Zakrzówek, odl. 38 w. na płd. zach. od Lublina, 34 w. na płn. od Janowa, 10 w. od Kraśnika. Rzeka Bystrzyca bierze początek w pobliżu Z. , we wsi Sułowie. Droga bita łąozy Z. z szosą lubolskokraśnicką w Wilkołazie o 7 w. . Wś Z. posiada kościół par. murowany, p. w. św. Mikołaja, szkołę początkową, urząd gm. , urząd poczt, w Kraśniku, 130 dm. , 1416 mk, 1827 mr. obszaru roli, łąk i ogrodów. W r. 1827 było 46 dm. , 405 mk. Z. Donacyjny, dobra nadane w r. 1862 generałowi Trepow, obejmują folwarki Zakrzówek, Rudnik i Sułów z częścią lasów rządowych, ogółem 2460 mr. W r. 1875 gen. Trepow nabył na licytacyi 4000 mr. lasów rządowych i z tego odprzedał 120 mr. Towarzystwu akcyjnemu cukrówu. Zakrzówek, resztę Karolowi Martensowi, bankierowi hamburskiemu. Na tych przestrzeniach powstały Z. Nowy i Z. Fabryczny. Z. Nowy, folw. , w r. 1888 miał 1105 mr. obszaru 490 roli, 3 łąk, 589 lasu, 23 nieuż. , 11 bud. mur. , 20 drew. , młyn wodny. W r. 188 9 nabył go od Martensa za 90000 rs. Tadeusz Kiciński i w części rozparcelował na kolonie, tak, że obecnie folw. ma 530 mr. roli, 6 łąk, 240 lasu, 8 ogrodu, 27 pastw. Z, Poduchowny, dawna własność proboszczów miejscowych, nabyty na licytacyi r. 1869 przez Czyźowa, obejmuje 265 mr. roli, 18 łąk, 3 ogr. i 10 pastw. Z. Donacyjny, dobra składają się z folw. Zakrzówek 750 mr. roli, 47 łąk, 16 ogr. , 73 pastw. , Rudnik 352 roli, 9 łąk, 1 2 ogr. , 17 pastw. , Sułów 270 roli, 28 łąk, 3 ogr. , 44, pastw. Do dóbr należy 1057 mr. lasu urządzonego. Budowle ubezpieczone od ognia na 28000 rs. Towarzystwo kredytowe ziemskie przyznało 60000 rs. pożyczki. Z. Fabryczny powstał w r. 1875 na obszarze 120 mr. nabytych od gen. Tropowa i 77 mr. poprzednio nabytych przez Towarzystwo akcyjne, które wzniosło tu trzypiętrową cukrownię, tudzież do 30 domów, magazynów i koszar dla robotników. Koszt ogólny wynosił do 800000 rs. Fabryka była czynną do r. 1885, w którym nastąpiło bankructwo, skutkiem czego zakłady przeszły na własność b. Banku polskiego. W r. 1890 Bank wystawił fabrykę na licytacyę, oszacowawszy na 420414 rs. Ostatecznie nabył ją kijowski przemysłowiec Sachs za 102000 rs. i na nowo pządziwszy, puścił w ruch w r. 1892. Obecnie prsserabia się tu rocznie do 150000 korcy buraków. Wszystkie dzisiejszo Zakrzówki powstały na obszarze Zakrzowa, wsi którą już akt z r; 1277 wymienia w liczbie posiadłości klasztoru koprzywniokiego Kod. , Małop. , I, 110. Zapewne klasztor ufundował tu parafią ale dopiero w w. Jeszcze wr. 1569 wś Zakrzówek należy do par. w Kraśniku, ma 3 łany Pawiń. , Małop. , 372. Dopiero w spisach z r. 1676 spotykamy Zakrzew wieś z kościołom paraf. Opat koprzywnicki płaci tu od 3 dwór. szlach. , 7 dwór. sług i 37 poddanych. Do par. należą Rudnik, Sułów i Bystrzyca Paw. , Małop. , 49a. Po kasacyi klasztoru wr. 1819 nabył Z. ks. Adam Czartoryski. Od r. 1832 przeszły dobra na własność rządu. Z. par. , dek. Zakuciszcze Zakrzówek Zakrzówka Zakrzyn Zakrzywiec Zakrzyże Zaksyn Zaksze Zakubiel Zakucie Zakupienie Zakulmańsk Zakunice Zakupie janowski, 3860 dusz. Z. gmina należy do sądu gm. okr. II, w Popkowicach, st. poczt, w Kraśniku. Gmina nia 19994 mr. obszaru i 6253 mk. Śród stałej ludności jest 42 praw. , 53 prot. i 169 żydów. W skład gm. wchodzą Boża Wola, Bystrzyca, Cieślanki, Dębina, Dąbrowa os. , Józefin, kol. , Marszałszczyzna, folw, Majdan Skotnik al. Grabina, Rudnik, Świerczjna, Studzianki, Sułów, Węglin, Węglinek, Zakrzówek. 8. Z. , ob. Zakrzewek, Br. Ch. R. Prz, Zakrzówek, wś, w pow. wielickim, na lew. brz. Wilgi, o 25 klm. na płd. zach. od Podgó rza, ma w płd. stronie wólkę Kapelankę 10 dm. . Obie części wsi z obszarami dwór. mają 86 dm. i 630 mk. 305 męż. , 325 kob. rzkat. , prócz 16 jzrael. Pos. tabularna tworzy dwa korpusy pierwszy Ant. Jeżowskiego ma 97 mr. , drugi Balków 39 mr. obszaru; pos. mu. wynosi 231 mr. roli, 54 mr. ląk i 139 mr. pastw. Par. rz. kat. w Podgórzu. Do r. 1772 należała do para fii na Skałce, na Kazimierzu. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 41 liczyła 5 półłanków km. , 6 zagr. z rolą, komornika z bydłem i 10 kom. bez bydła. Graniczy na zach. z Dolnikami i Pychowicami, na wsch. z Ludwinowem, na płd. z Bor kiem Falęckim. Ob. Kapelanka, Mac, Zakrzówka, wś, pow. zwiuogródzki, przy zbiegu rz. Olszanki i Dyźewy. W spisie urzęd. ani u Pochilewicza nie podana. Zakrzyn 1. w dok. z r. 1468 Zarino, w XVI w. Shakschyno i Zaksczyno, wś, folw. i kol. , pow. turecki, gm. Strzałków, par. Lisków, odl. 22 w. od Turka. Wś Z. z Annopolem i Glapieńcem ma 33 dm. , 569 mk. ; kol. Holendry Zakrzyńskie 32 dm. , 263 mk. ; folw. i os. 6dm. , 58 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 170 mk. W r. 1885 folw. Z. rozl. mr. 955 gr. or. i ogr. mr. 406, łąk mr. 30, pastw. mr. 65, lasu mr. 433, wody mr. 4, nieuż. mr. 17; bud, mur. 5, drew. 7; płodozm. 7 pol. ; las nieurządzony. Wś Z. os. 55, mr. 288, wś Holendry Zakrzyńskie os. 28, mr. 311, wś Annopol os. 14, mr. 78, wś Glapieniec os. 8, mr. 69. Johannes de Z. występuje w dok. z r. 1468 Kod. dypl pol, II, 535. Na początku XVI w. wś należy do Korabitów z Rajska, ztąd dziesięcinę plaei pleban, w Rajsku, swemu zaś kościołowi w Liskowie dają kmiecie po mierze żyta ł mierze owsa z łanu Łaski, L. B. , II, 9, 62. 2. Z. al Zakrzyń, wś, w spisie z r. 1827 podana w pow. kaliskim, par. Prażuchy ewang. . Miała 24 dm. , 244 mk. Była to kolonia niemiecka, utworzona na obszarze dóbr Ceków. Już w XVI w. mieszkali tu Zakrzyńscy i ztąd zapewne jeden dział wsi od nich otrzymał nazwę. Nowsze spisy urzędowe nie podają tej nazwy. Widocznie przemogła inna por. Rodzany albo też całość rozpadła się na drobniejsze części. 3. Z, pow. kaliski, por. Saczyn. Zakrzywiec, os. , w par, Kowal dziś pow. włocławski. W 1827 r. miała 5 dm. , 34 mk. Nowsze spisy nie podają tej nazwy. Zakrzywiec, folw, w Strzeliskach Starych, pow. bobreeki, Zakrzyże, pow. krasnostawski, ob. Wójciechóio 20. Zakrzyże, wś nad jez. Makajee, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. Sumiliszki o 5 w. , okr. wiejski i dobra, dawniej Romerów, obecnie skarbowe, Dowgierdziszki, 4 dm. , 37 mk. katol w 1865 r. 13 dusz rewiz. . Zaksyn, pow. kaliski, ob. Saczyn i Zakrzyń, Zaksze, niem. Sacktach, wś, pow. kładzki, par. kat. i ew. Kładzko, ma 461 ha 266 roli, 110 łąk, 20 lasu, 59 dm. , 606 mk. 41 ew. . Szkoła katol, i kościół katoL, filialny dawniej do Miesteezka Lewin. Zakubiel, zaśc, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Żośno, o 53 w. od Wilejki, 1 dm. , 4 mk. żydów. Zakucie 1. wś i folw. nad kotliną rz. Olsy, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Brodziec, o 75 w. od Ihumenia; łąk dużo. 2. Z. , dwa fol, , pow. piński, w 4 okr. pol łohiszyńskim, gm. Porzecze, par. kat. Pińsk o 23 w. , grunta lekkie. Jeden folw. na leży do Onichimowskich i ma około 17 włók; drugi do Doktorowiczów, 6 włók. 3. Z. , fol. , pow. mohylewski, od 1876 r. własność mieazcz. Wasilewskiego, raa 172 1 2 dzies. 141 2 A. Jel. Zakucie 1. grupa domów w Młodowie, pow. eieszanowski. 2. Z, , część Stawczan, pow. gró decki. 3. Z. , grupa domów w Maćkowicach, w pow. przemyskim. Zu. Zakuciszcze al. , zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Prusewicze, o 52 w. od Borysowa. A. Jel. Zakulin, wś, pow. łowicki, gra. Łyszkowice, par. Pszczonów, odl. 13 w. od Łowicza, leży pod Pszczonowem o 1 w. , ma 31 dm. , 254 rak. , 608 mr. 126 mr. past. i 26 nieuż. . W 1827 r. było 12 dm. , 95 mk. Wieś należała do dóbr arcyb, gnieźn. W r. 1509 w Skierniewicach arcyb. Andrzej Róża Boryszowski odnowił przywilej dla tej wsi. Dziesięciny szły na stół arcybiskupi, sołtys dawał plebanowi w Pszczonowie za dziesięcinę po 6 gr. a kmiecie tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. ,. Zakulmańsk, wś nad Sluczą, pow. starokonstantynowski, gm. St. Konstantynów, 137 dm. , 664 rak. Zakunice, wś, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 68 w. od Wilna, 4 dra. , 34 mk. 30 katol. , 4 żydów. Zakupie, chutor, pow. ślonimski, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna, własność Narkiewiczów i Protasowiczów, raa 95 dzies. 1 łąk i pastw. , 3 lasu, 3 nieuż. . Zakupienie, wś i dobra, pow. bychowski, Zakrzówek Zakurów Zakurzę Zakusiły Zakutańce gm. Horodyszcze. Wś ma 59 dm. , 380 mk. , cerkiew paraf, drewnianą; dobra, od 1873 r. własność Kukielów, 1980 dzies. 510 roli, 190 łak, 1080 lasu; 2 młyny wodne dają 1500 rs. Źakupna, wś i przys, należące do dóbr Kutkowee, w pow. kamienieckim. Zakupno, wś nad Źwańcem Żwańczykiem, dopł. Dniestru, pow. kamieniecki, okr. pol. Lanc koron, gm. Olchowiec, par. katol. Kutkowee, st. poczt. Husiatyn o 11 w. , odl. o 53 w. od Kamieilca, ma 58 dm. , 462 mk. , 307 dzies, zie mi włośc, 708 dworskiej 120 lasu. Należała do Kickicl, Kuezalskieh, obecnie Winogradzkich. XM, 0. Zakupszczyno, folw. , pow. witebski. Leonard Groński ma tu 27 dzies, i Mejer Sołomonnik 13 dzies. Zakurów, wś, pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Brzyków, ma 11 dm. , 118 mk. , 101 mr. ; os, leś. 1 dm. , 9 mk. W 1827 r. był 1 dm. , 5 mk. Należała do dóbr Kamyk. Zakurzę, wś, pow. sieński, gm. Łukoml, ma 39 dm. , 156 mk. Zakurzewo 1. niem. Sackrau, dok. Sax ten, Sakrau, Sacheraw, wś nad rz. Osą, pow. grudziądzki, st. pocz. Grudziądz, paraf, katol. , Mokre, szk. ew. w miejscu; 622 ha 299 roli or. , 28 łąk, 71 lasu; 1885 r. 63 dm. , 84 dym. , 429 mk. , 43 kat. , 384 ew. , 2 dyssyd. R. 1323 nadaje komtur grudziądzki Sieghard v. uczciwemu Thierkorn 36 wł. w na prawie ehełm. celem założenia tamźe osady. Lokator otrzymuje 3 1 2 wł. dla sołectwa, trzecią część kar sądowych, nadto prawo rybołówstwa w Osie małemi narzędziami dla własnego stołu i prawo założenia we wsi karczmy. Mieszkańcy maja po 2 latach wolnych dawać po 3 wiarduuki i 2 kury od włóki na św. Marcin. Krzyżackie księgi szkodowe z r. 1414 opiewają, ie Z. poniosło wówczas 40 grz. szkody. R. 1438 było tu włók osiadłych 22, pustych radeł 6 i karczma. R. 1569 wystawia Zygmunt August sołtysowi Kasparowi Gżikowskiemu nowy przy wilej, który r. 1671 odnawia król Michał Andrzejowi Meller i żonie jego Maryannie z Bączkowskich. Lustracya z r. 1664 opiewa, . że Z. obejmowało 141 2 wł. Czynszu płacono od 10 wł. 105 fi; za góry 30 fL, za łąki 68 fl. , za rybitwę w Osie 6 fl. za kury czynszowe 2 fl. 24 gr. Lustracya z r. 1765 donosi, że r. 1748 starosta grudziądzki Jerzy Mniszek oddał 10 wł. i 15 morgów w Zakurzewie 7 włościanom na lat 40 w dzierżawę za 389 fL czynszu. Karczmarz Daniel Garski płacił za 1 2nek 18 fl. , rybak za rybitwę w Osie 12 fi. Leniaństwo o 2 włókach posiadał wówczas Marcin Kachau, który za rolę płacił 13 fL, a łanowego 100 fl. pol. Po okupacyi pruskiej nastąpiło r; 1846 po długich pertraktacyach uwłaszczenie ob. Frochlich Gesch, d. Graudenzer Kr. , I, 289. W topogr. Goldbecka z r. 1789 jest Z. zapisane jako wś o 27 dymach ob. str. 196. 2. Z. , niem. Zakurszewo, pow. lubawski, st. poczt. Lubawa, szkoła Wałdyki; 99 ha 78 roli or. , 1 łąk, 5 lasu; 1885 r. 6 dm. , 42 mk. , 37 kat. , 5 ew. Wchodziła w skład klucza lubawskiego dóbr bisk. chełmińskich. Ob. Lubawa i Lubsztyn. Kś. Fr. Zakusiły, w dok. Zakusily, Zakudiłow, Zakusiłowczczyzna, wś nad Zerewą, pow. owrucki, gm. Narodycze o 10 w. , odl. o 22 w. na płd, wsch. od Owrucza najbliższa st. poczt. , ma 8 dm. , 124 mk. , cerkiew p. w. Podwyższenia krzyża św. , z drzewa wzniesiona w 1791 r. i uposażona 14 dzies, we wsi Z. i 15 dzies, we wsi Żerewie z nadania rektora kol. jezuitów w Ksawerowie kś. Jakuba Karpowicza z 1759 r. Do par. praw. należą wsi Babinicze o 1 w. , Bołotnica o 5 w. , Żerew o 1 w. ł chutory Pod Zakusiłowski o 1 2 w. i Rosochowskł o 5 w. . W całej par. 259 dm. i 2050 mk. praw. i 5 katol. Wś osiadła jest przez szlachtę okoliczną Zakusiłów, którzy władają tu już w 1560 i 1597 r. W 1571 w Z. oprócz Bohdana i Stefana Zakusiłów, siedzą Jakub Kalennikowicz, jakiś bojarzyn i Woskowski. W 1579 r. dwaj bojarzy tutejsi, mieszkający w mieście, obowiązani byli do służby wojskowej. W 1628 płacą tu Iwan, Taras i Taras Borysewicz Zakusiłowie każdy z 1 dym. ob. Jabłonowski, Ukraina, I, 28, 72, 86, 153; U, 159, 277, 333, 465. Uroczysko we wsi nosi nazwę Saskowszczyzna. Zakutańce, ob. Zakutyńce, Zakutnica, uroczysko, pow. piński, w okoli cy wsi Kupiatycze, gm. Pińkowicze; wspomnia no w dokum, z w. XVI ob. Plscew. kn. , str. 368. A. Jel. Zakutwiszcze, ob. Zakuciszcze, Zakutyn, os. w Jakłuszu, pow. rohatyński. Zakutyna 1. przys. Matkowa, w pow. turczańskim. 2. Z. , część Moclmatego, w pow. turczańskim. Zakutyńce 1. wś nad rzką Synhajówką, pow. berdyczowski, w 1 okr. poi, gm. Puzyrki, o 14 w. od Berdyczowa, w pobliżu dr. poczt, z Białopola do Berdyczowa, ma 516 mk W 1861 r. było tu 417 mk, 1107 dzies. Posiada cer kiew p. w. Pokrowy N. M. P. , z drzewa wznie sioną w zeszłym wieku i uposażoną 39 dzies. Do par. należy wś Gadomczyki o 1 w, . Wła sność Wieleżyńskich. 2. Z. , wś nad rzką Bojarką, pow. taraszczański, w 1 okr. pol. , gm. Koszewata, o 23 w. od Taraszczy, ma 824 mk. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, z drzewa wzniesioną w 1796 r. Gleba bardzo urodzajna. w pobliżu lasy dębowe. Wś należy do klucza koszewackiego Młodeckich. J. Krz. Zakużynie, wś, pow. bychowski, gm. Horodyszcze, ma 59 dm. , 380 mk. Zakutwiszcz Zakutyn Zakupna Zakupszczyno Zakupno Źakupna Zakutyna Zakutyńce Zakużynie Zakutnica Zalas Zalabówka al. Zalubówka, rzeczka, w pow, ostrogskim, dopływ Wili i dopł. Horynia. Zalachowo, w w. Zalakowo, wś i dobra, pow. szubiński, okr. urz. i urz. st. cyw. , par. ew. w Łabiszynie, par. kat. Chomętowo Hedwigshorst. Wś ma 136 ha 74 roli, 31 łąk, 5 lasu, 4 dm. , 43 mk. 4 kat. Dobra 425 ha 295 roli, 59 łak, 36 lasu, 8 dm. , 154 mk. 4 ew. . Już w 1558 r. wchodziło Z. w skład dóbr Łabiszyn i do ostatnich czasów stanowiło ich część. W r. 1577 we wsi Zalakowo, w pow. kcyńskim, część Piotrowa ma 1 2 śladu i 2 zagr. , Wawrzyńeowa 1 śl, Grabina 1 1 2 śl. Pawiń. , Wielk. , I, 181. Zalaczka, góra 329 mt. , w pow. brzeźańskim, na granicy gm. Żukowa i Hinowic, nad Złotą Lipą. . Zaiadówka, uroczysko, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Pieski, o 82 w. od Słonima. Zaladowski, folw. i wielki staw, przez który przepływa rz. Ladawa, pow. mohylowski, par. praw. Jołtuszków Podleśny, katol. Jołtuszków. Zalady al. Zaladzie, pow. borysowski, wś, w 3 okr. pol. dokszyekim, gm. Borezyna, oliw. od Borysowa, ma 6 osad; miejsco rość uieco fali sta, grunta lekkie. A. Jel. Zaladzie 1. zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. dokszyckim, gm. Wielkie Dolce, o 121 w. od Borysowa, ma 2 osady; miejscowość dość leśna, równa. 2. Z. , folw. , pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Czaplce, o Iw. od szosy brzesko bobrujskiej, o 3 mile od Słucka, dziedzictwo Naruszewiczów, 1363 dzies. Miejscowość ró wna, grunta urodzajne, w części pszenne. 3. Z. , ob. Zalady, A. Jel. Zaladzkie, uroczysko osiadłe, pow. miński, gm. Samochwałowiczo, o 20 w. od Mińska; grun ta szczerkowe. A. Jel. Zalagirre, zapewne Szalgiry, wś, pow. stołupiański, ob. . Zalarski, szczyt 600 mt. , w bocznem pasemku, oddzielającem się od głównego w węźle Kilczjnowego horbu 819 mt. . Wznosi się na granicy Zworu i Spryni, w pow. Samborskim, na 40 47 wsch. dług. , 49 22 płn. szer. Potoczki odpływajij do pot. Spryni i Wolanki Kartą wojs. , 8, Zalas 1. pustka, pow. noworadomski, gm. i par. Dąbrowa, ma 3 dra. , 41 mk. , 15 mr. włośc. Na początku XVI w. w par. Dąbrowa jest wioska Ulesie, zamieszkana przez drobną szlachtę. Jedne role dają dziesięcinę plebanowi, inne prebendzie gnieźnieńskiej Łaski, L B. , I, 515. 2. Z. , os. , pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło. 3. Z. , wś kurpiowska i obręb leśny, gm. Łyse, par. Myszyniec odl. 14 w. . W 1802 r. 18 rolników, 5 chałup. , karczma; w 1819 r. 18 rolnik. , 22 chałup. , karczma, razem 239 mk. 52 męż. , 52 kob. , 27 syn. i 22 cór. starszych nad 10 lat, 42 syn. , 28 córek młodszych nad 10 lat, 10 parobków, 6 dziewek; 58 koni, 46 jałow. , 55 wołów, 65 krów, 23 owiec, 42 świń. Gospodarze opłacali czynszu 291 złp. 5 gr. 11 2 szel. , dziesięciny do dworu małopłoekiego 1521 2 poprzednio uiszczanej do seminaryum w Pułtusku; chałupnicy płacili po 3 złp. trzy dniówki; gospodarze dawali po snopku żyta dziesięciny proboszczowi z Myszyńca. W r. 1827 było 41 dm. , 319 mk. Obecnie 1878 r. 1524 mr. , w tem 526 mr. or. Sam Zalas składa się z 5 łączących się z sobą części Zalasa, Wa łęsie, Węski, Bandyga. Opodal osada Jakuby. Obręb leśny Z. wchodzi w skład straży Wejdo, ma 1541 mr. lasu sosnowego. Położenie wzgórzyste; kopią tu bursztyn. Około 44 mr. tor fowiska. Lu. Krz, Zalas, wś, w pow. chrzanowskim, z par. rz. kat. , leży nad pot. Zalaskim al. Zalaską, uchodzącym pod Piekarami z lew. brzegu do Wisły. Na płn. ma lasy należące do Krzeszowic i Tęczynka, zwane Zwierzyńcem, na płd. las zw. Wielką Górą, ciągnący się po Alwernię. Przez wieś prowadzi droga z Alwerni do Krzeszowic 75 klm. . Wś ma szkoło ludową, 228 dm. i 1310 mk. C643 męż. , 667 kob. , 1265 rzym. kat. i 45 izrael. Posiadłość tabularna hr. Potockich wynosi 773 mr. obszaru, w tem 697 mr. lasu; pos. mu. 1262 mr. ról, łąk i pastw. Zdaje się, że Z. jest wsią, którą p. n. Zalesie wymienia dokum. Kazimierza, ks. opolskiego, z r. 1228. Za Długosza był tu już drewniany kościół paraf. , który z powodu starości w 1708 r. rozebrano i zbudowano dzisiejszy murowany, konsekrowany w r. 1714. Parafia należy do dyec. krak. , dek. czernichowskiego. Obejmuje jeden dom należący do Prywałdu i jeden do Baczyna. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 33 Z. miał 12 łanów kra. , 2 zagr. bez roli, 6 kom. z bydłem, tyluż bez bydła i rzem. W r. 1787 Spis ludności dyec. krak, Archiwum kom. histor. , VII 809 mk. , 792 rzym. kat. i 17 żyd. Graniczy na wsch. z Frywałdem i Sanką, na zach z Grójcem. Zalasek, wś, pow. sochaczewski, gm. Łazy, par. Zawady, ma 23 mk, 33 mr. Zalasewo al. Zalasowo, wś gosp. , w pow. poznańskim wschodnim, ma urz. okr. i sądy w Poznaniu, urz. st. cyw. , pocztę, st. kol. żel, obie parafię i szkołę ew. w Swarzędzu, szkołę katol w miejscu. Obszaru 465 ha, 28 dym. , 210 dusz 43 prot. . Leży na płd. Swarzędza, zachodzi w dypl. z r. 1366 i 1479. W r. 1580 należało do kasztel, międzyrzeckiego Jędrzeja Górki, który tu miał 41 2 łan. , 2 zagr. i 30 owiec z pasterzem. W r. 1773 Teod. Koźmińskiego, wojew. kaliskiego, który wiódł spór graniczny z Lipską, kasztelanową łęczycką. W r. 1793 posiadają Z. Kóśmińscy ze Swarzędza. W. Ł Zalaska al. Zalaski Potok, także Sanka i Łacha, potok, lewy dopływ Wisły, bierze początek z lesistych wyniosłości, w zach. płn. stronie Zalabówka Zalaczka Zalaska Zalasewo Zalasek Zalarski Zalagirre Zaladzkie Zaladzie Zalady Zaladowski Zaiadówka Zalachowo Zalabówka Zaląje Zalejki Zalbki Zalaźdyki Zalawska Rudnia Zalaw Zalatyczówka Zalasy Zalasowa Zalaski wsi Zalas, w pow. chrzanowskim, łączy się z po tokiem płynącym od płd. ze wsi Sanka i podąjża w kierunku wchodnim i wsch. płd. przez Frywałd, Baczyn, Mników, gdzie tworr; 5y słynną z piękności dolinę i przyjmuje z praw. brzegu pot. Grabianke al. Konietop. Następnie zwraca się ku płd. wsch. i wchodzi w nizinę nadwiślańską, we wsi Śmierdząca przyjmujezlew. brzegu pot. Brzoskwinkę i na obszarze Piekar, naprzeciw Tyńca, uehoezi do ramienia Wisły Wiślisko pod nazwą Łachy. Br. Ch. Zalaski, kol. , pow. kolski, gm. Karszew, par. Dębie, odl. od Koła 25 w. , ma 4 dm. , 46 mk. Zalaski 1, wś włośc, pow. grodzieński, w 3 okr. pol, gm. Łunna, o 46 w. od Grodna, 178 dzies, ziemi włośc. 2. Z. , przysiółek wsi Czoliszczewieze, w pow. kobryuskim, 3 okr. pol. , gm. Horodziec. 3. Z. , zaśc, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Chotenczyce o 2 w. , okr. wiejki Krzemieniec, 3 dusze rewiz. ; należała do dóbr Lukawiec, Borowskich. Zalasowa, u Długosza Zalyaszowa, wś, w pow. tarnowskim, nad pot. t. n. dopł. Biały z praw. brzegu, przy drodze z Tarnowa do Ryglic Ciągnie się długą ulicą w dolinie potoku 281 mt. n. p. m. , mając na zach. wzgórki pokryte lasem. zw. Czumacką górą 342 mt. , na wsch. Świnią górę 386 mt. . Prawie w środku wsi, przy gościńcu, wznosi się murowany kościół parafialny zbudowany już w bieźącem stuleciu. Do gminy należą wólki Podlesie 42 dm. , Pola 13 dm. , Wolniki 26 dm. i Wymyśle 22 dm. . Cała gmina ma 320 dm. i 1832 mk. 894 męż. , 938 kob. , 1811 rzym. kat. i 21 żyd. Pos. tabularna ks. Sanguszki ma 837 mr. obszaru, w teną 550 mr. lasu; pos. mn. 2427 mr. roli, 370 mr. łąk i ogr. , 303 mr. pastw, i 553 mr. lasu. W r. 1362 Micha z Kielanowic sprzedaje część swą we wsi Zalassow, w ziemi sandomierskiej, Rafałowi Raphahely, dziedzicowi Tarnowa, podkomorzemu sandomierskiemu Kod. , Małop. , I, 316. Już w połowie w. istniał tu kościół paraf. Długosz, L. B. , I, 605. W r. 1536 Pawiń. , Małop. , 551 tak opisali wś lustratorowie Zalassowa, wieś należąca do Tarnowa. Jest w niej 65 kmieci siedzących na 31 łanach, płacących wogóle 151 2 grzyw, 31 kor. owsa, kury, jaja i t. d. Tamże sołtys ma 2 łany, 2 karczmy płacące 4 grzyw. , młyn i szósty denar z czynszu pańskiego. W r. 1508 ibid. , 468 sołtysem w Z, był Bernath Sluszowsky Sluzowski i zapłacił 4 grzywny. W r. 1581, po śmierci Jana Amora Tarnowskiego, odziedziczył Z. z całym kluczem tarnowskim ks. Ostrogski. Z. miała 70 kmieci na 33 łan. , 9 zagr. , 36 kom. z bydłem, 20 kom. bez bydła, 2 rzem. , sołtystwo na 21 2 łan. , 3 kijaków, 1 roztrueharza, przekupnia i 4 rybaków. Parafią założono w r. 1342. Metryki zachowały się dopiero od r. 1774 Należy do dyec tarnowskiej, dek. pilzneńskiego. Graniczy na płn. z Szynwałdem, na płd. z Rygli cami. Najbliźszemi wsiami na zach. są; Trzemesna i Karwodrza, na wsch. Zwiernik i Lubecka Wola. Mac. Zalasy, wś i folw. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Rusiec; wś ma 21 dm. , 107 mk. , 160 mr. ; folw. 1 dm. , 8 mk. , 38 mr. Należy do dóbr Antonina. W r. 1827 było 18 dm, 102 mk. Zalasy, wzgórze lesiste 420 mt. , w pow. złoczowskim, nad Lipą Złotą, na obszarze gm. Woroniaki. Ob. Woroniaki t. XIII, 950. Zalatyczówka al. Zamurne, przed, mta pow. Latyczowa, nad Żarnowką, dopł. Wołku, gm. Wójtowce o 7 w. , ma 108 dm. , 680 mk, 607 dzies, ziemi włośc, 1253 dworskiej z Rudnią i Tarłówką, browar. Należała do ststwa latyczowskiego, darowanego przez cesarzową Katarzynę hr. Morkowowi; dziś jego sukcesorów. Zalaw, wś należąca do włośc berczdowskiej, leżała przeto w zachodniej części dzisiejszego pow. nowogradwołyńskiego albo w pogranicznej części pow. zasławskiego. Podług reg. pobór, pow. łuckiego z r. 1538 należy do Berezdowa kn. wwdy kijowskiego Konst. Ostrogskiego, który wnosi ztąd z 14 łan. , 5 ogr. , 2 kół walu. Jabłonowski, Wołyń, 85. Zalawska Rudnia, wś, pow. owrucki, gm. Olewsk, par. praw. Snowidowicze o 10 w. , Zalaźdyki, osada, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Czemery, należy do wsi Pietralewicze. Zalbki, niem. Salbken, wś, pow, olsztyński, st. p. Altensteiu. Zaldów, wś nad rz. Pokrzywianką, pow. opatowski, gm. i par. Iwaniska, odl. od Opatowa 15 w. , ma 14 dm. , 140 mk, , 156 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 65 mk. Wchodziła w skład dóbr Iwaniska Zaleć, niem. Salza, wś, pow. lecki, odl. 30 kim. na płd. zach. od Lecu, 9 kim. na wsch. od Ządzborka, wzn. 177 mt. n. p. m. , w okolicy pa górkowatej, obfitej w jeziora. Ma 470 mk. , przeważnie ewang. , mówiących w części po nie miecku, w części po polsku. We wsi jest agen tura pocztowa, poczta osobowa do Ryna i Ządz borka. W pobliżu wsi wystawiono pomnik na pamiątkę odpoczynku Fryderyka Wilhelma podczas podróży po Mazurach w 1845 r. Oko ło r. 1440 siedzi tu Jan Milewski. J, B Zaleciszki, zaśc, pow. nowoaleksandrow ski, w 4 okr. pol. , par. Jużynty, o 44 w. od Nowoaleksandrowska. Należał do Machwiców. . Zaleckiszki, dwór, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Konstantynowo, o 89 w. od Bossień. Zaląje i i 2, dwa zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 12 w. od Nowoaleksandrowska. Zalejki, wś nad Niemnem, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. Iwie o 12 w. , okr. wiejski i dobra, Brochockich, Gawia, o 73 w. od Oszmiany Zalaski Zaldów Zaleć Zaleciszki Zalendorf Zalekowo Zalepa Zalepica Zalepugi Zaleś Zaleśce Zaleniszki Zalekowo Zalense a 44 w. ud Dziewieniszek, 12 dm. , 98 mk. praw. , 46 katol, w 1865 r. 58 dusz rewiz. . Zalekowo, zaśc, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wilejka, o 10 w. od gminy, 4 dusze rewiz. Zalendorf niem. , w dok. z r. 1483, ob. Jałowa Buda 2. . Zaleniszki, zaśc, pow. nowoalaksandrowski, w 4 okr. pol. , o 12 w. od Nowoaleksandrowska. Zalense, ob. Załęże. Zalepa, os. młyn, nad rz. , pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par. Brudziee, ma 1 dm. , 2 mk. , 40 mr. Należy do póbr Drużbice. Zalepica, uroczysko, pow. piński, na Zarze czu, w okolicy wsi Kudrycze, gm. Lemieszewieze, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 352. A. Jel Zalepugi, dobra, pow. telszewski, w 4 okr. pol, gm. Zorany, o 20 w. od Telsz, własność Siawrymowiczów, 200 dzies. 371 2 lasu, 161 2 nieuż. . Zaleś, wś, pow. sokołowski, gm. Olszew, par. Kossów, ma 28 dm. , 204 mk. , 616 mr. Zaleś 1. fol. szlach. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 51 w. od Dzisny, 1 dm. , 11 mk. katol. 2. Z. , wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, gm. i par. katol Subotniki o 4 w. , okr. wiejski Zaleś, o 46 w. od Oszmiany a 33 w. od Dziewieniszek, 28 dm. , 154 rak. katol w 1865 r. 57 dusz rewiz. ; należała do dóbr Jakuń Dmochowskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą, wsi Białyńszezyzna, Dobrowlany, Mażule, Narbuty, Popławszczyzna, Tarueie i Zaleś, w ogóle w 1865 r. 208 dusz rewiz. włośc uwłaszczonych i 32 b. włościan skarbowych. 3. Z. , wś, pow. newelski. Maja tu Wołków i Pawłów po 5 dzies. 4. Z. , po łotew. Zalesia wś, w pow. rzeżyckim, parafii sarkańskiej, własność Bodzie wieżowej. Stanowiła dawniej jedną całość z folw. Sarkanie i Poznań ob. t. X, . Zaleśce 1. urzęd. Zalesje, wś u źródeł rzki Błyszczanówki Tarnawki, dopł Tarnawy, pow. kamieniecki, okr. pol Maków, gm. Smotrycz o 15 w. , odl o 28 w. od Kamieńca, ma 290 osad, 1494 mk. , 1000 dzies, ziemi włośc, 2200 dworkiej 387 lasu należącej do Krupińskich i 125 do Pawłowskich. Grunta równo, mało spadziste. Cerkiev istniała już w 1565 r. ; dzisiejsza zbudowana w 1744 r. p. w. N. M. P. , uposażona 41 dzies, ziemi, 1441 parafian. Szkoła wiejska przy cerkwi. Kościół paraf, katol, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , pierwotnie z muru został wzniesiony w 1648 r. przez Zaleskich, zniszczony podczas zaboru tureckiego. Dzisiejszy drewniany, postawiony w 1750 r. i konsekrowany w 179 r. przez biskupa Krasińskiego. Parafia katol, dekanatu kamienieckiego, 1522 wiernych. Do parafii, oprócz Z. , należą mstka Baliu, Maków i Szatawa i wsi Baliuówka, Cyganówka Balińska i Zieleniecka, Czeczelnik, Gniłowody, Miasteczko, Trakt Rachnowiecki, Przewrocie i Zielińcze. Juryzdyka należy do skarbu, proboszczowi zostawiono 33 dzies. Stara osada, znana już w 1512 r. z procesu z Kamieńcem o prawo wrębu; w 1565 r. władał nią Wilkowski a dzierżawił podstarości Sulima. W 1569 r. należy do Zaleskich h. Topór w połowie a w 1578 r. w całości i liczy 10 łanów do poboru. W początkach w. spalona przez kozaka Jańskiego. W 1784 r. było tu 8 właścicieli Komarnicki, Gorazdowski, Siekierzyński, Starzyński, Białecki, Skopowski, Sakiewski i Strzałkowski. W 1818 r. władali Z. tylko Komarnicki i Starzyński. Od Komarnickich nabył Rubasznik, od niego Krupeński, od Starzyńskich Pawłowscy. 2. Z. , w dokum, także Zalesy wś, pow. kowelski, na płd. od Kowla, w dawnej włości turyjskiej. Podług reg. pobór. pow. włodzimierskiego z 1577 r. wś Zaleszczy należy do Niesuchojeźy ks. Romana Sanguszki, który wnosi z 6 dym. półdworz. , 5 ogr. W 1583 r. należy do Turyska ks. B. Sanguszki, płaci od 5 dym. , 2 ogr. , 3 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 65, 113. 3. Z. al Zaliśce Szumskie, wś nad jeziorem Zaborskiem, pow. krzemieniecki, gm. Białakrynica, odl o 25 w, od Krzemieńca st. poczt. a 40 w. od Dubna st. dr. żel. Położona w urwistej wyniosłej miejscowości, z trzech stron otoczona lasami, ma wraz z naleźącemi do parafii wsiami Soszyszeze o 1 w. i Litowiszcze o 3 w. 124 dm, 1005 mk. praw. , 7 katol, i 5 żydów. Cerkiew Pokrowska, drewniana, na fundamencie murowanym, fundowana w 1755 r. przez ks. Radziwiłła, uposażona została w 1789 r. z zapisu ks. Karola Radziwiłła 41 dzies, ziemi. Własność Anny Mogilnickiej. Podług rewizyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. własność kn. Matwieja Czetwertyńskiego, wysłużona przez jego ojca Jabłonowski, Rewizye, 97. W 1583 r. kn. Matfiejowa Czetwertyńska wnosi ztąd z 7 dym. , 6 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 137. W 1703 r. wś Zalisie należy do dóbr ks. Janusza Antoniego Wiśniowieckiego, kasztel wileńskiego, ssty krzemienieckiego i osieckiego Arch. J. Z. B. , cz. III, t. 2, 525. W XVIII w. należała do klucza nowowiśniowieckiego. W okolicy skały muszlowe i pokłady węgla kamiennego. 4. Z. Wiśniowieckie, wś, pow. krzemieniecki, gm. Wiśniowiec, o 18 w. od Krzemieńca st. poczt. a 38 w. od Budni Poczajowskiej st. dr. żel, ma wraz z należącą do par. wsią Kuniniec 268 dm. , 2181 mk. Posiada cerkiew Pokrowska, drewnianą, na fundamencie murowanym, niewiadomej erekcyi, uposażoną 60 dzies, ziemi. Kaplica murowana. Podług reg. pobór, pow. krzemienieckiego z 1583 r. należała do włości wiśniowieckiej kn. Miehajły Wiśniowieckiego, kaszt, kijowskiego, który płaci ztąd z 24 Zalesice Zalesiczki Zalesie Zaleśce dym. , 10 ogr. , 7 ogrodu. Jabłonowski, Wołyń, 132. Dr. M. J Krz. Zaleśce al. Zalesie, wś, pow. bóbrceki, 31 kim. na płd. od Bobrki, 8 klm. na zach. od sądu pow. i urz. poczt, w Chodorowie. Na zach. i płn. leży Czartorya, na wsch. Żyrawa, na płd. Borodczyce, na płd. zaeh. m. pow. Żydaezów. Wzdłuż granicy zach. płynie Dniestr i przyjmuje dopływ Stryj. Zabudowania wsi leżą w środku obszaru. Własn. wiek. ma roli or. 137, łąk i ogr. 111, past. 61, lasu 227 mr. ; wł. mn. roli or. 273, łąk i ogr. 48, past. 31, lasu 6 mr. W r. 1890 było 58 dm. , 404 mk. w gm. , 2 dm. , 18 mk. na obsz. dwór. 393 gr. kat. , 4 rz. kat. , 25 izr. ; 407 Rus. , 15. Par. rz. katol. w Chodorowie, gr. kat. w miejscu, dek. Chodorowski. Bo par. należą Żyrawa i Borodczyce. We wsi jest cerkiew i szkoła jednoklasowa. Lu. Dz. Zalesiaki, wś i fol. nad rz. Wartą, pow. wieluński, gm. 1 par. Działoszyn, odl. od Wielunia 28 w. ; wś ma 21 dra. , 139 mk. , 16 osad, 706 mr. ; fol. 4 dm. , 31 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 77 mk. W r. 1887 fol. Z. , oddzielony r. 1873 od dóbr Działoszyn, rozl. mr. 1078 gr. or. i ogr. mr. 1008, lasu mr. 49, nieuż. mr. 21; bud. mur. 3, drew. 14. Zalesiany 1. osada, pow. białostocki, . w 2 okr. pol, gm. Białostoczek, o 8 w. od Białego stoku, wraz z osadą Ignatki, 47 dzies. 8 łąk i past. . 2. Z, wś włośc, fol. i uroczysko, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Choroszeza, o 9 w. od Białegostoku. Wś ma 37 dzies, ziemi włośc. 8 łąk i pastw. ; fol. , własność Antonikowskich, 197 dzies. 22 łąk i past. , 28 lasu, 3 nieuż. ; uroczysko, należące do Rutkowskich, 80 dzies. 7 łąk i pastw. , 3 lasu, 10 nieuż. . 3. Z. , wś włośc, i dobra, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gra. Skidel, o 33 w. od Grodna. Wś ma 191 dzies, ziemi włośc; dobra, własność Cze czotów, wraz z fol. Hołowacze, Bogudzicki i Popławy 1932 dzies. 429 łąk i past. , 565 lasu, 169 nieuż. . J Krz. Zalesiany, ob. Zaleszany. Zalesiany, wś, w pow. wielickim, paraf, w Gdowie, leży na praw. brzegu Raby, na płd. od Zręczyc, przy drodze z Gdowa do Łapanowa. Mała wioska, licząca wraz obszarem dworskim 18 dm. i 107 mk. 4 żydów, zajmuje dolinę po toka wśród podgórza pokrytego lasem. Pos. ta bularna ma ogółem 150 mri, w tem 50 mr. lasu; pos. mn. 54 mr. roli. Za Długosza L. B, I, 115 posiadał Z. Jan Niewiarowski h. Półkozio, który miał 3 łany; w 1581 Pawiński, Małop. , 62 były Z. własnością Kmiciny, miały 4. półłanki kmiece. Z. graniczą na płd. z Gruszowem, na zach. z Mierzeniem, na wsch. z Zagórzana mi. Mac. . Zalesica al. Żalem, obręb leśny, pow. niozyrski, w gm. Bierozów. A. Jel, Zalesice 1. wś, fol. i majorat, pow. piotrkowski, gm. Uszczyn, par. Witów. Wś ma 42 dm. , 357 mk. , 750 mr. ; fol. 2 dm. , 10 mk. , 10 mr. ; os. karcz. 1 dm. W 1827 r. było 22 dm. , 180 mk. Ob. Koło 4. W r. 1552 wś Z. , własność opactwa Witowskiego, ma 16 osad. na 5 łan. , 1 łan sołtysi, karczmę Pawiń. , Wielkop. ,, 251. W r. 1564 płaci stacyi z 5 łan. po 2 gr. i produktami. Rolnego z łanu po gr. 10. Wójtowstwa 1 łan, z niego wojennego gr. 24 Lustr. ,, 142. 2. Z. , wś i fol. , pow. noworadomski, gm. Brudzice, par. Lgota Wielka. Wś ma 11 dm. , mk. , 103 mr. ; fol. 1 dm. , 3 mk. , 13 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 37 mk. Na początku XVI w. wś ta, poprzednio zasiedlona przez drobną szlachtę, miała tylko jeden dwór poprzednio trzy i dawała dziesięcinę pleb. w Lgocie Łaski, L. B. , I, 492. 3. Z. , wś i fol. nad rz. Wiereicą, pow. częstochowski, gm. Potok Złoty, par. Przyrów. Wś ma 15 dm. , 259 mk. , 297 mr. ; fol. 3 dm. , 183 mk. , 434 mr. W 1827 r. było 19 dm. , 246 mk. , par. Podlesie. W r. 1581 we wsi Z. , w par. Podlesie, płaci Silnicki od łan. km. , 3 kora. bez bydła. Istniały tu trzy kuźnice żelaza, które w r. 1838 wyrobiły do 3000 cent. żelaza kutego. W r. 1875 wyrobiono 3750 pud. żelaza. 4. Z. , wś i fol, pow. radomski, gm. Zalesice, par. Wierzbica, odl. od Radomia 18 w. , ma 49 dm. , 406 mk. , 518 mr. dwór. majorat tajn. radcy Żukowskiego, i 811 włośc W 1827 r. było 29 dm. , 267 mk. W r. 1569 Józef Rokicki płaci tu od 3 łan, , 5 zagr. Pawiń. , Małop. , 307. Z. gmina należy do sądu gm. okr. w Wierzbicy. Gmina ma 9820 mr. w tem 7144 mr. włośc i 3331 mk. śród stałej ludności jest 11 prot. i 81 żydów. Większą własność stanowią majoraty rządowe. W skład gm. wchodzą Łączany, Modrzejowicc al. Antonów. Podgórki, Polany, Pomorzany al. Głodna Wólka, Suliszki, Wilczna i Zalesice. Zalesiczki, wś i fol. nad rz. Widawką, pow. noworadomski, gm. i par. Dobryszyce, odl. 10 w. od Radomska, Wś ma 12 dm. , 159 mk. ; fol. 4 dm. , 14 mk. W 1837 r. było 11 dm. , 75 mk. W r. 1878 fol lit. AB. rozl. mr. 347 gr. or. i ogr. mr. 125, łąk mr. 27, past, mr. 109, lasu mr. 76, nieuż. mr. 10; bud. mur. 1, drew. 10; pokłady torfu, młyn wodny. Wś Z. os. 17, mn 13. 1. Na początku XVI w. dziesięcina zt wsi Zalyessye al. Zalyessycze dawaną była kanonii gnieźnieńskiej Łaski, L. B. , I, 500. W r. 1552 mają tu działki Zalescy i Wolski, razem 2 łany km. Paw. , Wielkop, , II, 286. Br. Ch. Zalesie 1. wś, pow. błoński, gm. Grodzisk, par. Ojrzanów, ma 56 mk. , 209 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 82 mk. W r. 1580 wś ta, w par. Oirzonowo, pow. warszawskim, . była własnością wojewodziny krakowskiej, której rządca Piotr Bogusfci płacił tu od 31 2 łan. km. , 1 zagr. z ro Zaleśce Zalesiaki Zalesiany Zalesica Zalesie lą, młyna o 1 kole Pawiu, , Mazowsze, 298. 2. Z. Machnackie, wś i fol, pow. grójecki, gm. Lipie, par. Wilków, odl. 15 w. od Grójca, ma 182 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 221 mk. W r. 1885 fol. Z. Machnackie, w r. 1865 oddzielony od dóbr Wilcze Średuie, rozl. mr. 864 gr. or. i ogr. mr. 803, łąk mr. 37, nieuż. mr. 24; bud. mur. 6, drew. 21; płodozm. 15pol. ; gorzelnia. Włościanie mają 38 mr. W r. 1576 wś Zalesie Machnackich, w pow. grójeckim, par. Jeziora, miała dwa działy Jerzy i Mikołaj Machnaccy 5 łan. km. , Stanisław Maehnacki również 5 łan. km. Pawiń, , Mazowsze, 232. 3. Z. , os. włośc, w dobrach Czarny Las, pow. grójecki, gm. Kąty, ma 1 dm. , 16 mr. 4. . Z. , kol na obszarze dóbr Czaplinek, w pow. grójeckim, gm. Kąty, ma 4 os. , 42 mr. 5. Z. , wś i fol nad rz. Jeziorka, pow. grójecki, gm. Kobylin, par. Worów, odl 3 w. od Grójca, ma 216 mk. , młyn wodny, olejarnią. Os. młyn. nosi nazwę Łęgorz. W 1827 r. było 21 dm. , 190 mk. Dobra Z. , w r. 1860 oddzielone od dóbr Odrzywołek, w r. 1887 rozległo mr. 1352 gr. or. i. ogr. mr. 891, łąk mr. 89, lasu mr. 315, nieuż. mr. 56; bud. mur. 22, drew. 23; las nieurządzony. Wś Z. os. 19, mr. 183, wś Bikówek os. 7, mr. 63. W r. 1576 we wsi Zalesie Judicis Jerzy i Mateusz Oborscy i Prokop Zaleski płacą od 2 łan. km. Pawiński, Mazowsze, 231. 6. Z. , wś, pow. grójecki, gm. Kąty, par. Góra Kalwarya, ma 24 mk. , 48 mr. W r. 1475 istniało już Z. z Wolą Zaleską Kod. Mazow. , 275. W r. 1576 we wsi Wola Zaleska, w par. Góra, płaci Jan Zaleski z braćmi od 3 4 łan. km. i 1 2 łana na folwark wziętych Pawio. , Mazowsze, 214. 7. Z. , wś, pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew, ma 11 mk. 8. Z. , wś, pow. nowomiński, gm. Dębe Wielkie, par. Stanisławów, ma 128 mk. , 15 os. , 220 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 77 mk. Wchodziła w skład dóbr Dębe Wielkie i Małe. W r. 1669 stanowiła część ststwa dębskiego, wydzielonego ze ststwa stanisławowskiego. 9. Z. , wś, pow. nowomiński, fm, i par. Siennica, ma 16 os. , 151 mr. Wchodziła w skład dóbr Nowodwór. W 1827 r. było 13 dm. , 01 mk. W r. 1576 Zalesie Cieciszewskich ma 4 1 2 łan. mk. 10. Z. , wś, pow. sochaczewski, gm. Iłów, par. Brzozów, ma 138 mk. ,. 492 mr. W 1827 r, było 11 dm. , 92 mk. 11. Z. , wś i fol nad rz. Jeżówka, pow. skierniewicki, gm. Dębowa Góra, par. Żelazna, odl 10 w. od Skierniewic, ma 116 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 52 mk. W r. 1884 fol Z. rozl 607 gr. or. i ogr. mr. 479, łąk mr. 29, pastw, mr. 26, w odpadkach mr. 61, nieuż. mr. 11; bud. mur. 3, drew. 9; płodozm. 4 i 13pol Wś Z. os. 17, mr. 286. Na początku XVI w. wś Zalesie z Wolą Wysoką dawały pleb. w Żelazny dziesięcinę z łan. km. i dwór. Łaski, L. B. , U, 287. W r. 1579 Mikołąj płaci tn od 1 2j. km. 12. Z. , wś i fol, pow. łowicki, gm. Bąków, par. Śleszyn, odl 16 w. od Łowicza, ma 85 mk. W r. 1827 wś ta leżała w pow. orłowskim, par. Sołek, miała 11dm. , 92 mk. Na obszarze folwarku w lesie stoi kaplica z ołtarzem, mieszcząca w podziemiu zwłoki Ignacego Zaborowskiego, dziedzica Zalesia. Kaplica ta ma uposażenie z 15 mr. ziemi. Zarządza nią pleban ze Śleszyna. W r. 1870 fol. z attyn. Ostrówek rozl mr. 493 gr. or. i ogr. mr. . 357, łąk mr. 113, wody mr. 2, nieuż. mr. 17; bud. mur. 5, drew. 21; wiatrak. Wś Z. os. 3, mr. 2. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, zaś łany dwór. pleb. w Śleszynie Łaski, L. B. ,, 498. Wr. 1576 Elżbieta Grzybowska i Małgorzata Podczaska, sukcesorki Jana Zaleskiego, miały l 1 2 łan. km. , karczmę, 2 osad. Katarzyna, wdowa po Walentym Zaleskim, 1 łan. i 8 zagr. Pawiń. , Wielkop. , II, 111. 13. Z. , wś, pow. włocławski, gra. i par. Przedecz, ma 22 dm, 278 mk. , 569 mr. W 1827 r. było 16 dm. , 136 mk. Wedłiig reg. pob. pow. przedeekiego z r. 1557 wś królewska Z. , w par. Przedecz, miała 9 łan. km. i 2 łany wójtów. Wchodziła w skład ststwa przedeckiego Pawiń. , WII, 22 i 23. 14. Z. al Pieliszki, wś i fol, pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, ma 20 dm. , 158 mk. , 154 kat, 4 ew. Wr. 1827 było 17 dm. , 156 mk. W r. 1887 fol Z. Pieliszki al Pieleszki rozl mr. 777 gr. or. i ogr. mr. 505, łąk mr, 43, past. mr. 8, lasu mr. 198, nieuż mr. 23; bud. mur. 5, drew. 7; płodozm. 12pol; las urządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 19, mr. 350; wś Pieliszki al Pieleszki os. 8, mr. 16. Wieś Z. podana w reg. pobór. pow. przedeekiego, w par. Chodecz w r. 1557. W liczbie wsi zamieszkanych przez drobną szlachtę bez kmieci wymieniono Prośno Zaleśne siedzą tu Zalescy i Pieliski, mające 4 łany, należące do 3 właścicieli Pawiń. , Wielkop. , II, 22, 23. 15. Z. , kol, pow. nieszawski, gm. i par. Straszewo, ma 87 mk. , 32 mr. 16. Z. , kol, pow. nieszawski, gm. Boguszyco, par. Sadlno, ma 31 mk. , 20 mr. AV 1827 r. było 10 dm. , 51 mk. 17. Z. , kol, pow. koniński, gm. Golina, par. Myślibor25, odl od Konina 15 w. , ma 10 dm. , 70 mk. 18. Z. , kol nad rz. Wartą, pow. koniński, gm. Brzeźno, par. Morzysław, odl od Konina 5 w. , ma 15 dm, , 76 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 50 mk. 19. Z. , wś i fol, pow. kolski, gm. Karszew, par. Dąbie, odl od Koła 24 w. ; wś ma 7 dm. , 96 mk. , fol 2 dm. , 32 mk. W r. 1827 było 7 dm. , 39 mk. W r. 1890 fol Z. rozl mr. 373 gr. or. i ogr. mr. 256, łąk mr. 34, past. mr. 3, lasu mr. 63, nieuż. mr. 17; bud. mur. 4, drew. 5; las nieurządzony, pokłady torfu. Na początku XVI w. wś stała pustką, był tylko łan sołtysi, dający dziesięcinę pleb. w Dąbiu, łany kmiece, gdy były uprawiane, dawały na stół arcybiskupi Łaski, r. 1576 Andrzej Puczek płaci 3 łan. , 1 ogr. , 2 osad. 20. Z. , wś i fol. , pow. turecki, gm. Biernaeice, par. Uniejów, odl. od Turka w. 30. Wś ma 2 dm. i wraz z Zaciszem 119 mk. ; fol. 2 dm. , 39 mk. Wr. 1827 było 4 dm. , 28 mk. Na początku XVI w. łany folw. dawały dziesięcinę 1 2 grzyw. prepozyturze zaś kmiece wikaryuszom kolegiaty uniejowskiej. Prócz tego za kolędę po korcu żyta z łanu Łaski, L. B. , I, 342, 345, 354. W r. 1552 wś Z. 1576 Wielszczyce płaci od 1 2 łanu km. Paw. , Wielkop. ,, 232. 21. Z. , kol. , pow. turecki, gm. Strzałków, par. Przespolew, ma 9 dm. , 56 mk. , 120 mr. roli ornej, 15 mr. lasu. Ob. Pyczek 2. . 22. Z, wś i fol, pow. sieradzki, gm. i par. Zadzim, odl. 21 w. od Sieradza, ma 5 dm. i z os. Ustronie 142 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 98 mk. W r. 1885 fol Z. rozl. mr. 561 gr. or. i ogr. mr. 278, łąk mr. 32, past. mr. 59, lasu mr. 172, nieuż. mr. 20; bud. mur. 4, drew. 4; płodozm. 5 i 10pol; las urządzony. Wś i Z. Odwet os. 35, mr. 169. Na początku XVI w. łany km. dają dziesięcinę kolegiacie uniejowskiej zaś folw. pleb. w Zadzimiu Łaski, L. B. , I, 388. W r. 1552 było 7 osad. na 2 łan. km. 23. Z. Wiechucice, wś i fol, pow. sieradzki, gm. Bogumiłów, par. Sieradz odl 7 w. , ma 4 dm. , 49 mk. W r. 1879 Z. Wieelmcice rozl mr. 548 gr. or. i ogr. mr. 305, łąk mr. 119, past. mr. 97, lasu mr. 16, nieuż. mr. 12; bud. drew. 9; płodozm. 11pol; pokłady torfu. Wś Z. Wiechucice os. 43, mr. 311. 24. Z, , kol, pow. rawski, gm. i paraf. Budziszewice, odl 25 w. od Rawy, ma 17 dm. , 92 mk. , 244 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 51 mk. Na początku XVI w. łany km. i folw. dawały dziesięcinę pleb. w Budziszewicach. Kmiecie za kolędę dawali po korcu owsa z domu Łaski, L. B. ,, 325. Wr. 1579 wś ma 2 łany km. 25. Z. , wś i fol, pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Cielądz, odl 14 w. od Rawy. Wś ma 6 dm. , 90 mk. ; fol 3 dm, , 26 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 62 mk. W r. 1885 fol Z. rozl mr. 419 gr. or. i ogr. mr. 382, łąk mr. 31, nieuż. mr. 6; bud. mur. 4, drew. 7, pokłady torfu. Wś Z. os. 8, mr. 26. W r. 1579 w dziale Piotra Jarzyny V łan. km. , w dziale olimjudicis 1 4 łanu, 1 zagr. , 1 rzem. Pawiń. , Mazowsze, 175. 26. Z. , wś królewska, w par. Stara Rawa dziś pow. skierniewicki. Wr. 1579 miało 15 1 2 łan. km. Dziś nie istnieje. Ob. Podole 2. 27. Z. , wś, i Z, Stawki, fol, pow. brzeziński, gm. Gałkówek, par. Brzeziny odl 3 w. . Wś ma 3 dm. , 88 mk. ; fol. 6 dm. , 8 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 93 mk. W r. 1887 fol Z. Stawki rozl mr. 578 gr. or. i ogr. 552, łąk mr. 39, past. mr. 7, nieuż. mr. 10; bud. mur. 6, drew. 7. Włościanie mają 9 mr. Na początku XVI w. łany km. i fol. dają dziesięcinę pleb. w Brzezinach Łaski, . L. B, II, od 1 łan. km. , 2 ogr. , 1 osad. ; trzech szlacheckich dziedziców siedzi na 1 łanie bez kmieci. 28. Z. , wś, pow. piotrkowski, gm. Grabica, par. Sroeko, ma 5 dm. , 37 mk. , 114 mr. Wchodziła w skład dóbr Grabica. 29. Z. Wygielzowskie, wś i fol, pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów, odl 14 w. od Łasku. Wś ma 13 dm. , 166 mk. ; fol Z. al Kozia Niwa ma 7 dm. 61 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 109 mk. W r. 1885 fol. Z. rozl mr. 434 gr. or. i ogr. mr. 240, łąk mr. 51, past. mr. 36, lasu mr. 87, nieuż, mr. 20; bud. drew. 16; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 23, mr. 95. Na początku XVI w. bjły tu głównie działy szlacheckie, dające dziesięcinę pleb. w Buczku. W każdym polu z dwu morgów pobierał pleb. w Parznie. Jeden był tylko kmieć, dający kolędę 1 2 gr. z pół łanu płob. w Wygiełzowie Łaski, L. B. , 1, 455. W r. 1552 siedzi tu drobna szlachta bez kmieci, mająca 11 2 łanu w 4 działach. Jeden tylko był kmieć na łanie. 30. Z al Mipolitów, wś, pow. łaski, gm. Wodzierady, par. Mikołajewice, ma 30 dm. , 205 mk. , 511 mr. W r. 1827 było 21 dm. , 172 mk. Dobra Zalesie w całości przeszły po r. 1864 na rzecz uwłasz czonych włościan. Składały je wsi Mauryców os. 44, mr. 362; Stanisławów os. 19, mr. 222; Hipolitów os. 41, mr. 511; Maryanów os. 25, mr. 244; Wacków os. 8, mr. 40. Na początku XVI w. dają łany dwór. dziesięcinę pleb. w Mikołajewicach zaś kmiecie arehidyakonatowi uniejowskiemu zaś pleban, po groszu na kolędę Łaski, L. B. , I, 383. W r. 1552 było 6 osad na 21 2 łan, km. i młyn o 1 kole. 31. Z. , część Lipowczyc, w pow. noworadomskim, 32. Z. al. Grabie, wś nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. Konary, par. Kłomnice, ma 4 dm. , 26 mk. , 68 mr. Wchodziła w skład dóbr Konary. 33. Z. , os. młyn. i włośc, nad rz. Widawką, pow. noworadoraski, gm. Gosławice, par. Dmenin, mają 5 dm. , 25 mk. , 22 mr. dwór. ł 12 włośc. 34. Z kol, pow. noworadomski, gm, Przerąb, par. Kodrąb, ma 14 dm. , 173 mk, 256 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 65 mk. W r. 1891 fol Z. lit. A. rozl mr. 263 gr. or. i ogr, mr. 114, łąk mr. 41, lasu mr. 103, nieuż. mr. 4; bud. drew. 9; las nieurządzony. Wś Z. os. 12, mr. 56. Pol lit. B. ma 24 mr, 35. Z. , wś i dwa fol, pow. noworadomski, gm. i par. Wielgomłyny, odl 15 w. od Radomska. Wś ma 9 dm. , 115 mk. ; fol A. 2 dm. , 3 mk; fol B. 1 dm. , 6 mk. W 1827 r. było 12 dm, , 76 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę z całej wsi dawano pleban, w Wielgomłynach. Za konopną po 2 gr. z łanu i prócz tego kolędę Łaski, L. B. , I, 209. W r. 1552 w dwu działkach było 3 osadników Paw. , Wielkop. , II, 276. 36. Z. , wś, pow. radomski, gm. i par. Skaryszew, odl od Radomia 19 w. , ma 37 dm. , 279 mk, 612 mr. W r. 1827 było 19 dm. , 133 mk. Wś wchodzi Zalesie ła w skład dóbr Dzierzkówek i przed r. 1864 miała 40 os. , 452 mr. Należała pierwotnie do dóbr klasztoru wąchockiego, w spisie z r. 1827 podana jako własność funduszu edukacyjnego. Spisy pobór, z XVI w. nie podają, tej wsi. 37. Z. , wś nad Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciechów, odl. od Kozienic 17 w. , ma 41 dra. , 279 mk. , 545 mr. W 1827 r. własność duchowna, miała 34 dm. , 283 mk. Należała do klasztoru sieciechowskiego. W dok. z r. 1377 występuje Jaśko z Z. w sprawie granicznej Kod. Małop, III, 314. W r. 1569 wś Z. , własność opatów sieciechowskich, ma 6 łan. km. , 2 zagr. , 2 kom. Pawiń. , Małop. , 322. 38. Z. , wś i fol, pow. opatowski, gm. Bembów, par. Szumsk, odl. od Opatowa 28 w. , ma 40 dm. , 292 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 149 mk. W r. 1885 fol Z. rozl, 517 gr. or. i ogr. mr. 313, ląk mr. 21, past. 13, lasu mr. 163, nieuż. mr. 7; bud. drew. 10; płodozm. l0pol. L; las nieurządzony, pokłady rudy i wapna, cegielnia. Wś. Z. os. 32, mr. 277. 39. Z, wś, pow. opoczyński, gm. Niewierszyn, par. Dąbrowa, odl. od 0poezna 26 w. , ma 5 dm. , 41 mk. , 135 mr. 40. Z. , fol. , pow. sandomierski, gm. Dwikozy, par. Sandomierz odl. 5 w. . Pol. ten, oddzielony r. 1883 od dóbr Rzeczyca, ma 120 mr. obszaru 117 roli. 41. Z. , fol. i os. młyn. , pow. kielecki, gm. Korzeoko, par. Kielce odl. 7 w. . W r. 1889 fol. Z. z nomenklaturami Trzcianka i Zagrody, oddzielony od dóbr Zgórsko, rozl. mr. 552 gr. or. i ogr. mr. 217, łąk mr. 79, past. mr. 7, lasu mr. 233, nieuż. mr. 16; bud. mur. 6, drew. 14; las nieurządzony. Dwa młyny wodne amerykańskie. 42. Z. , wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Kluczewsko, ma 10 os. , 100 mr. ; wchodziła w skład dóbr Kluczewsko. 43. Z. , os. młyn. nad rz. Nidą, pow. włoszczowski, gm. Radków, par. Dzierzgów. Należy do dóbr Bieganów. 44. Z. , wś, pow. jędrzejowski, gm. Węgleszyn, par. Konieczno. W 1827 r. było 12 dm. , 72 mk. Na początku XVI w. wś należała do par. Konieczno lecz dziesięcinę ze wszystkich ról, wartości około 3 grzyw. , dawano pleban, w Węgleszynie a za konopną po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , 1, 574. Regestra pobór, z 1540 r. opisują Z. pod parafią Węgleszyn, choć podają też i w par. Konieczno. Z. miało tych samych właścicieli co i Zakrzów w par. Węgleszyn, t. j. w trzech działach synów Jana Górskiego a w czwartym Stan. Zakrzewskiego. Było tu 7 kmieci na półłankach i 1 na łanie, trzy łany puste, młyn, karczma, dwa dwory, 2 folwarki, staw, pasieki, bór i łąki. Razem z Zakrzewem ocenioną była na 500 grzyw. W r. 1573 płaci tu Trojanowska od 1 łanu km. i 3 rzem. Pawiu. , Małop. , 273 i 567. 45. Z. , os. , pow. olkuski, gm. i par. Jangrot. 46. Z. Gosteckie, wś i fol. , pow. miechowski, gm. Iwanowice, par. Goszcza, odl. 21 w. od Miechowa. W 1827 r. było 14 dm. , 79 mk. W r. 1884 fol. Z. Poduchowny z nomenklaturą Widoma rozl. mr. 150 gr. or. i ogr. mr. 145, past. mr. 1, nieuż. mr. 4; bud. mur. 1, drew. 6. 47. Z. , fol. i wś, pow. stopnickj, gm. Pacanów, par. Zborówek, odl. 14 w. od Stopnicy, 6 w. od Pacanowa. W 1827 r. Z. Wójtowstwo miało 4 dm. , 9 mk. ; wś 11 dm, 91 mk. 48. Z. , foL, pow. lubartowski, gm. Niemce, par. , odl. 17 w. od Lubartowa. W r. 1890 fol, Z. rozl. mr. 274 gr. or. i ogr. mr. 66, łąk mr. 52, past. mr. 10, lasu mr. 134, nieuż. mr. 12; bud. drew. 8; las nieurządzony. Wś Giżyce os. 51, mr. 52; wś Karolin os. 6, mr. 27. 49. Z, wś i os. młyn. nad rz. Urzędówką, pow. janowski, gm. i par. Wilkołaz, odl. 38 w. od Janowa, 10 w. od Kraśnika, ma 39 dm. , 238 mk. , 513 mr. Gleba pszenna. Młyn wodny należy do dóbr ordynacyi Zamoyskich. Łomy kamienia opoki. W 1827 r. było 21 dm. , 131 mk. 50. Z. , fol. dóbr Dzierzkowice, w pow. janowskim, odl. 12 w. od Kraśnika, ma 530 mr. 100 lasu, 2 dm. Powstał około r. 1860 po wyciętym lesie. 61. Z. , przyl. dóbr Chrzanów Szlachecki, w pow. janowskim. 52. Z. , fol. dóbr, w pow. janowskim, ma 444 mr. 53. Z. , wś, pow. krasnostawski, gm. Czajki, par. Bończa. W 1827 r. było 6 dm. , 25 mk. 54. Z, wś, pow. chełmski, gm. Brzeziny, par. Łańcuchów, ma 12 os. , 213 mf. Wchodziła w skład dóbr Łańcuchów. 55. Z. , wś, pow. chełmski, gm. i par. Pawłów, ma 9 os. , 110 mr. Należała do dóbr Krasne. W r. 1827 było 7 dm. , 44 mk. 56. Z. , majdan na obszarze dóbr Kanie, pow. chełmski, ob. Kańska Wólka, 57. Z. , os. , pow. zamojski, gmSuchowola, par. Krasnybród. 58. Z, wś i fol. , pow. garwoliński, gm. i par. Ryki, odl. 34 w. od Garwolina, ma 24 dm. , 216 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 104 mk. W r. 1873 fol. Z. z nomenklaturą Truszczek rozl. mr. 856 gr. or. i ogr. mr. 368, łąk mr. 61, past. mr. 165, lasu mr. 235, nieuż. mr. 27; bud. mur. 1, drew. 20; las nieurządzony, wiatrak. Wś Z. os. 20, mr. 247. W r. 1569 wś Z. , w par. Ryki, ma w części Zofii Zaleskiej 51 4 łan. km. i w części Mikołaja Zaleskiego 51 4 łan. km. Pawiń. , Małop. , 338. 59. Z. al. Celejów Zalesie, wś, pow. garwoliński, gm. Wilga, par. Gożlin. Wś ma 8 dm. , 190 mk. , 65 mr. ; Zaleska Kępa 8 os. , 55 mr. W r. 1827 miała 15 dm. , 115 mk. , należała do par. Warszawice. Ob. Celejów. 60. Z. al. Z, Szlacheckie, wś i fol, pow. łukowski, gm. i par. Łuków, ma 51 dm. , 376 mk. , 1389 mr. Składa się z kilku części. W 1827 r. było 48 dm. , 240 mk. W r. 1531 Paweł Okniński płaci od 1 łanu km. , Zalescy zaś w kilku siedzą na półłanku. Wr. 1552 jest 12 osad. multorum nobilium, a Marcinowięta siedzą bez kmieci na 1 łanie. R. 1580 p. Jan Dziecinka Zalesie Zalesie i 6 włók, które sami orzą, j wnosi fl. 3, od 8 zagród na rolach fi. 1 gr. 18, od 4i zagród bez roli gr. 16. Summa fi. 5 gr. 4 Pawim, Małop. , 377, 381, 391, 413. 61. Z. , wś, pow. węgrowski, gra. Jaczew, par, Korytnica, ma 24 dra. , 173 rak. , 499 mr. W 1827 r. było 22 dm. , 137 mk. W r. 1563 wś Załęże, w pow. liwskim, miała 3 łany km. 62. Z. , wś, pow. węgrowski, gm. Wyszków, par. Grębków, ma 3 dm. , 32 mk. , 216 mr. W 1827 r. było 2 dm, 19 mk. W r. 1563 siedzi tu drobna szlachta, niemająca kmieci Pawiń. , Mazowsze 418. 63. Z. , wś, pow. konstantynowski, gra. i par. Przesmyki, ma 12 dm. , 76 mk. , 246 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 75 mk. 64. Z. , wś, pow. konstantynowski, gm. Zakanale, par. r. 1. Górki, r. g. Nosów, ma 8 dm. , 109 mk. , 187 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 40 mk. 65. Z. , wś i fol. nad rz. Krzną, pow. bieJski, gm. Dobryń, par. r. 1. Piszczac, r. g. Horbów, odl. 15 w. od Biały, ma 23 dm. , 164 mk. W 1827 r. wś miała 16 dm. , 89 mk. ; fol. 9 dm. , 68 mk. W r. 1886 fol. Z. z attyn. Krumpholców i Zosin rozl. mr. 1119 gr. or. i ogr. mr. 670, łąk mr. 253, pastw. mr. 4, lasu mr. 162, nieuż. mr. 30; bud. mur. 3, drew. 25; płodozm. 7 i 8pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu, wiatrak. Wś Z. os. 19, mr. 44. Istniała tu dawniej st. poczt, na trakcie głównym z Warszawy do Brześcia Litewskiego, między Białą a Brześciem, odl. 2 mile od Biały. Ob. Horbów, Z. wchodziło w r. 1664 w skład ststwa knyszyńskiego al. leśnickiego w ziemi bialskiej. Według Aktów Podskarb. w r. 1789 należało Z. do Brygidy Brzeskiej. Podatek Ofiary wymienia w r. 1791 Z. w par. Horbowskiej. Attynencya hrab. Bialskiego J. 0. X. Radziwiłła, wwdy wileń. w posesyi zastawnej p. Kiernocickiego, ma dymów 11 Akta Podskarb. . 66. Z. ,. wś i folw. , pow. sokołowski, gm. Korczew, par. Skrzeszów, ma 10 dm. , 129 mk. , 548 mr. Pol. należy do dóbr Korczew. W 1827 r. było 12 dm. , 78 mk. 67. Z. , wś, pow. sokołowski, gm. Olszew, par. Kossów. Wr. 1827 miała 22 dra. , 118 mk. 68. Ł, fol. , pow. płocki, gm. Drobin, par. Ciaohcin, należy do dóbr Dobrosielico. W r. 1827 było 6 dm. , 38 mk. , par. Drobin. W dok. z r. 1254 wymieniono Z. w liczbie włości klasztoru czerwińskiego Kod. dypl. pol. , I, 72. W r. 1578 we wsi Dobrosielice Zalesie Audr. Wiskowiez płaci od 1 2 łanu, 4 zagr. z rolą, 1 2 łanu pusto go, wiatraku Paw. , Mazow. , 21. 69. Z. , wś, pow. ciechanowski, gm. Zalesie, par. Krasne, odl. 24 w. od Ciechanowa, ma 54 dm. , 560 mk. wykaz urzęd. podaje 56 ale widocznie jest tu omyłka, 886 mr. W r. 1827 było 32 dm. , 249 mk. Wś wchodziła w skład dóbr Krasne. W r. 1567 Wojciech Krasiński, chorąży ciechanowski, płaci tu od 8 włók i 1 zagr. Z. gm. należy do sądu gm. okr. , ma urząd gm. w Krasnem, zawiera 11895 mr. obszaru i 4793 mk. Śród stałej ludności jest 1 prawosł. , 23 prot, 113 żydów. W gminie znajdują się dwa kościoły, trzy szkoły, kasa zaliczkowowkładowa przy urzędzie gminnym, cukrownia, młyn wodny, wiatrak, 2 zajazdy, 3 karczmy. W skład gm. wchodzą Augustów, Bramura leśnictwo, Chodup, Filipy, Gorąca, Helenowo, Krasne, Kozino, Kurowo, Krasiniec, MilewoGawor, M. Ruszczyny, M. Brzegędy, M. Szwejki, MBylice, M. Kulki, M. Rączki, MosakiGodacze, M. Łyżkowo, M. Ru kle, M. Starawieś, MIłówko, Nowawieś, Segietowo, SzlasyBure al. Łozino, Szczuki, Tabuły, Węgrzynowo, Węźewo, Zalesie, Żbiki Wielkie, Z. Starki, Z. Antony, Z. Gawronki, Z. Kierzki, Zielonki. 70. Z. , wś, pow. ciechanowski, gm. Młock, par. Glinojeck, odl. 19 w. od Ciechanown, ma 20 dra. , 150 mk. , 508 mr. W r. 1827 miała 10 dm. , 86 mk. Wchodziła w skład dóbr Garwarz. 71. Z. , pow. ciechanowski, przyl fol. Komory Błote. 72 Z. , pow. ciechanowski, ob. Garlino Z. 73. Z. , wś i fol. , pow. sierpeeki, gm. i par. Borkowo, odl. 8 w. od Sierpca, ma 15 dm. , 116 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 71 mk. , par. Jeżewo. R. 1578 wś Z. , w par. Jeżewo, płaci od 8 1 2 łan. km, , 2 zagr. z rołą. W r. 1890 fol. Z. rozl. mr. 540 gr. or. i ogr. mr. 298, łąk mr. 16, past. mr. 1, lasu mr. 211, wody mr. 3, nieuż. mr. 10; bud. drew. U; las nieurządzony. Wieś Z. os. 13, mr. 18. 74. Z. , pow. przasnyski, ob. Chrostowo Zalesie, W r. 1827 było 6 dm. , 47 mk. W r. 1567 wś Z. , w par. Ozersnicze, miała dwa działki po 1 2 łanu i 2 ogr. 75. Z. , wś, pow. mławski, gm. Niechłonin, par. Sarnowo, odl. 26 w. od Mławy, ma 49 dm. , 369 rak, 1696 mr. , wiatrak. W 1827 r. było 25 dm. , 127 mk. Wr. 1578 wś Zalesie Zielińskich, w par. Dłótowo, miała w części Piotra 5 łan. kra. , 4 zagr. bez roli, 1 rzem. , wiatrak. W części Andryana 5 łan. , 4 zagr. bez roli. 76. Z. , wś, pow. mławski, gm. i par. Dąbrowa, odl 12 w. od Mławy, ma 4 dm. , 15 mk. , 180 mr. 77. Z, wś i fol. nad rz. Pełtą, pow. makowski, gm. i par. Karniewo. Wś ma 10 os. , 15 mr. ; fol wchodzi w skład dóbr Chrzanowo. W 1827 r. było 4 dra. , 39 mk. W r. 1567 Zalesie Chandzinski Karniewskie płaciło od 11 2 wł. , 1 ogr. 78. Z. , wś i fol, pow. ostrowski, gra. Komorowo, par. Jelonki, odl 12 w. od Ostrowia, ma 46 dra. , 315 mk. W r. 1886 fol. Z. z attyn, Kazimirowo rozl. mr, 1088 gr. or, i ogr. mr. 701, łąk mr. 142, past. mr. 50, lasu mr. 172, nieuż. mr. 24; bud. mur. 1, drew. 21; płodozm. 6 i 15pol; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 56, mr. 519; wś Rynek os. U, mr. 10. W r. 1578 we wsi Z. , w pow. ostrowskim, Zofia, wdowa po Śtan. Górskim, płaci od 7 łan. , Franciszek i inni od 6 łan. Paw. , Mazow. , 403. 79. Z. , wś nad rz. Rozogą, pow. ostrołęcki, gm. Wach, par. Zalesie Zalesie 1628 mr. obszaru, 52 dm. Leży w nieźyznej okolicy, przy trakcie z Ostrołęki do Myszeńca. W r. 1827 było 46 dra. , 265 mk. 80. Z. , wś, pow. szczuczyński, gm. Białaszewo, pan Wąsosz. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 16 dm. , 98 mk. W r. 1577 drobni współdziedzice płacą, tu od 11 2 łan. kra. Paw. , Mazow. , 361. 81. Z. , wś, pow. kolneński, gra. Rogienice, par. Dobrzyjałowo. W 1827 r. było 5 dm. , 39 mk. W r. 1577 wś Z. , w par. Poryte, ma 2 łany. 82. Z. , os. , pow. kolneński, gm. i par. Mały Płock. Reg. pobór. z r. 1577 podają, wś Z. w par. Mały Płock, bez żadnych danych o jej zasiedleniu. 83. Z. , os. , pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Bargłów, odl. od Augustowa 13 w. , ma 1 dm. Leży na obszarze dóbr Grabowo. 84. Z. , fol. nad rz. Szeszupą, pow. wylkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita. Odl. od Wyłkowyszek 12 w. , ma 2 dm. , 29 mk. W r. 1887 fol Z. , oddzielony w r. 1882 od dóbr Kotowszczyzna lit. A. , rozl. mr. 494 gr. or. i ogr. mr. 328, łąk mr. 14, past. mr. 42, lasu mr. 86, nieuż. mr. 24; bud. mur. 1, drew. 5; płodozm. 9pol. , las wycięty. 85. Z. Borowe, wś i fol. , pow. pułtuski, gm. Gzowo, par. Serock, odl. 21 w. od Pułtuska. Pol, w r. 1876 miał 173 mr. 151 roli, 17 łąk. W r. 1827 było 9 dra. , 74 mk. R, 1576 podano tu 11 2 łan km, 86, Z. Golankowskie al. Golanki, fol. , pow. przasnyski, gm. Krzynowłoga Mała, par. Krzynowłoga Wielka, odl. 20 w. od Przasnysza, ma 1 dm. , 3 rak. , 166 mr. 87. Z. Grzymały, wś, pow. gt; ułtuski, gm. Kozłowo, par. Przewodowe. W 1827 r. 6 dm. , 32 mk. , par. Gzy. 88. Z. Kowalewko, wś, pow. mławski, gm. i par. Dąbrowa; 5 dm. , 32 mk, , 113 mr. 62 roli. Mieszka tu drobna szlachta. 89. Z. Łabędzkie, pow. mazowiecki, gm. Piszczaty, par. Kobylin. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 25 dm. , 124 mk. 90. Z. Lenki, mylnie Łepki, pow. pułtuski, gm. Winnica, par. Przewodowo. W 1827 r. Z. Lenki, miało 9 dm. , 50 mk. W r. 1576 Z. Lenki i Paczoski od łan. i 3 ogród. Paw. , Mazow. , 319. 91. Z. Nowe, wś, pow. łomżyński, gm. Chlebiotki, par. Rutki. Mieszka tu drobna szlachta i włościanie. W 1827 r. było 7 dm. , 43 mk. W r. 1578 Zalesie Nowawieś wpar. Budki, ma w 2 działach 10 łan. km. i 1 zagr. Pawiń. , Mazow, , 380. W aktach sądowych ziemi łomżyńskiej juź pod r. 1400 spotykamy trzy wsi t. n. 92. Z. Nowe, wś, pow. mazowiecki, gm. Piekuty, par. Wyszonki. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 16 dm. , 85 mk. 93. Z. Pacuszki, pow. pułtuski, gm. Winnica, par. Przewodowo. W 1827 r. było 3 dm. , 22 mk. 94. Z. Poczynki, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Śniadowo. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 7 dm. , 34 mk. Ob. Zalesie Lenki. 95. Z, Stare, wś, pow. mazowiecki, gm. Klukowo, par. Wyszonki. W 1827 r. było 13 dm. , 79 mk. Istniała juź w XVI w. 96. Z. Stare, wś, pow. łomżyński, gm. Chlebiotki, par. Rutki. W 1827 r. było 5 dm. , 59 mk. W r. 1576 Jawori Zaliesie, w par. Rudki, ma w 8 działach 18 1 2 łan. Największy ma 4 1 2 łan. Pawiń. , Mazow. , 379. 97. Z. Stare, , wś i fol. nad rz. Brok, pow. ostrowski, gm. Dmochy Glinki, par. Rosochate, odl. 30 w. od Ostrowa, ma młyn wodny. W 1827 r. było 12 dm. , 104 mk. W r. 1578 mieszka częściowa szlachta, mająca ogółem 18 łan. km. i 2 zagr. W r. 1874 Z. Stare z os. Rosochate Zaleskie rozl. mr. 414 gr. or. i ogr. mr. 300, łąk mr. 36, past. mr. 20, lasu mr. 46, wody mr. 2, nieuż. mr. 10; bud. drew. 18. Wieś Z. Stare os. 14, mr. 108; os. Rosochate Zaleskie os. 1, mr. 2. 98. Z. Stare i Noioe, wś, pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Jelonki. W 1827 r. było 23 dm. , 204 mk. 99. Z. Świniarskie, wś, pow. przasnyski, gm. Krzynowłoga Wielka, par. Chorzele, odl. 20 w. od Przasnysza, ma 6 dm. , 42 mk. , 195 mr. 100. Z. Szczepkowo, pow. mławski, ob. Szczepkowo. 101. Z. Wiel kie, wś, pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Gąsewo. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 25 dm. , 109 mk. R. 1582 Z. , w pan Gąsewo, ma 2 łany, 6 zagn Pawiń. , Mazow. 388. 102. Z. Wypychy, wś i fol. , pow. łom żyński, gm. i pan Śniado w, odl. 16 w. od Łom ży. W n 1894 fol. Z. Wypychy lit. A. rozl. mr 291 gn on i ogn mn 235, łąk mr. 26, pastw; mn 18, nieuż, mn 12; bud. mun 4, drew. 11 płodozm. 13pol. , olejarnia. Wś Z. W. os. 13 mn 53. W r. 1578 w pan Śniadów Smłodów są aż cztery Zalesia Z. antiqua CliomentowoZalesie 5 łan. 131 2 mr. mentowo Z. Pieleszewnia 2 lany 71 2 Chomentowo Poczynki Zalesie 6 łan. 10 mr. . 103. Z. Rosochałe, pow. ostrowski, ob. Roso chate 4. 104. Z. Hakowo, pow. kolneński, ob. Hakowo 8. 105. Z. Szczodruchy, pow. łomżyński, ob. Szczodruchy 2. 106. Z. Truazki, pow. szczuczyński, ob. Truszki 3. 107. Z. Ulatowakie, wś, pow. przasnyski, gm. i pan Krzynowłoga Wielka. W 1827 n było 4 dm. , 26 mk. Por. Ulatowo Zalesie. Br, Ch, Zalesie, rzeczka, w pow. pińskim, właściwie odnoga Styru uchodząca do Prypeci ob. t. VIII, 182 i t. IX, . Zalesie, jezioro w dobrach Kamieńszczyzna, pow. dzisieński. Zalesie, wzgórze, wzn. 1092 st. npm. , w pow. mińskim, w pobliżu Łysej góry. Zalesie 1. wś włośc, i folw. skarb, nad jez, Berezwecz Białem, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Zalesie, okr. wiejski Zalesie 1, o 3 w. od gminy a 45 w. od Dzisny. Folw. ma 1 dm. , 48 mk. , wś zaś 16 dm. , 176 mk. , cerkiew paraf. , p. w. Opieki N. M. P. Pokrowską, Zalesie wzniesioną; w 1798. przez parafian, szkołę gminną. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Andrzejewszczyzna, Białuńce, Borówki, Brzozowiki Berezowikowo, Buszyki, Czeronka, Dmitrowszczyznaj Dziechciewczykowo, Gasperowszczyzna, Hrehło, Karpiki w spisie urzęd. Karynkowo, Kopylszczyzna, Leszniki, Łuczajki, Połówce, Przytyki, Rzeczki, Sosnówka, Stryj ewszezy zna, Szyło wo, Zahorce, Zalesie, Zarubezyki i Zubki Zubkowo oraz zaśc. Gałasuje, w ogóle w 1865 r. 619 dusz rewiz. b. włośc, skarb, w tem 17 żydów rolników. 2. Z. , fol. i dobra nad jez. t. n. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gra. Zalesie, okr. wiejski Zalesie 1, odl. o 47 w. od Dzisny, ma 1 dm. , 39 mk. Własność niegdyś Krzysztofa Korsaka, podkomorzego połoekiego, który w 1634 r. zastawia Z. Romanowi Oskierce; w r. 1840 własność Erazma Korsaka, następnie córki jego Zofii Oskierczyny. Przed uwłaszczeniem włościan w dobrach było. 591 dasz rewiz. Okrąg wiejski Zaleś I obejmuje wsi Koleśniki, Kopaczewo, Kuchty, Nosyry, Siety Sety, Uhlany Uźlany, Zahorze i Ziemce, w ogóle w 1865 r. 266 dusz rewiz. Gmina składa się z 7 okręgów starostw wiejskich Antopol, Czie, Kosarzewszczyzna, Nowy Dwór, Urzeez, Zalesie 1 i 2, obejmuje 77 miejscowości, mających 472 dm, 6036 mk. włośc, uwłaszczonych na 6196 dzies. 2399 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 5377 dzies, większej posiadłości 1152 roli, 2277 dzies, ziemi skarbowej i 139 należącej do cerkwi 82 roli. Cały obszar gminy obejmuje 13989 dzies. 3633 roli. Zarząd gminy we wsi Zahorze, szkoła gminna we wsi Zalesie, szkółki cerkiewne we wsiach Stukany, Urzecze i Zielacyno. 3. Z. , zaśc. szlachecki, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 9 w. od Dzisny, 1 dm, , 5 rak. żydów. 4. Z. , zaśc, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Postawy o 43 w. , okr. wiejski Hołbieja Gołbeje, o 83 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. katol. 3 dusze rewiz. . 5. Z. Zaleś, fol, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Pohost Nowy, okr. wiejski Biruki, 255 dzies. ; własność dawniej Klottów, następnie kś. Litwinowskiego. 6. Z. , wś pryw. nad bezim. rzeczką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 80 w. od Dzisny, 6 dm. , 53 mk. starowiereów. 7. Z, , wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Druja o 9 w. , okr. wiejski i dobra Kozakowo, o 50 w. od Dzisny, 4 dm. , 29 mk. katol w 1865 r. 13 dusz rewiz. ; własność Mirskicb. 8. Z. , folw. nad rzką Zurzą, w pobliżu Wilii, przy trakcie poczt, z Wilna do Mińska, niedaleko toru dr. żel lipawsko romeńskiej, mającej tu stacyą, pow. oszmiański, w 2 okr. pol, gm. Bienica, okr. wiejski Zaśkiewiczo, o 42 w. od Oszmiany, 4 dm. , 21 mk. prawosł i 29 katol, cerkiöw, . kaplica katol parafii smorgońskiej, młyn, gorzelnia, oranżerya. St. dr. żel Z. , położona po między st. Smorgonie o 12 w. a Prudy o 10 w. , odległą jest o 79 w. od Wilejki a 95 w. od Mińska. Z. stanowią dawne dziedzictwo ks. z Kozielska Ogińskich. Po śmierci Tadeusza 0gińskiego, wwdy trockiego, dostały się przy podziale familijnym Franciszkowi Ksaweremu Ogińskiemu, kuchmistrzowi litew, ody ten ostatni przeniósł swą rezydencyę w 1802 r. do Mołodeezna, ustąpił Z. swemu synowcowi Michałowi Kleofasowi, który od tej pory zaczął stale przemieszkiwać w Z. Zastał on wprawdzie tutaj stary pałac z obszernym ogrodem w guście francuzkim, wzniósł jednak nową rezydencyę podług planów Michała Szulca, profesora architektury przy akademii wileńskiej, pod kierunkiem Józefa Pussier, architekta gubernialnego wileńskiego, i otoczył ją pięknym ogrodem angielskim. Powznoszono oranżerye, cieplarnie, założono zwierzyniec i urządzono ogród botaniczny z najrzadszych roślin, które dostarczyli kś. Bonifacy Jundził i Strumiło z Wilna oraz ogród szezorszowskiChreptowiczów. W ten sposób powstała jedna z najpiękniejszych rezydencyi na Litwie, która natchnęła Aleksandra Chodźkę do napisania w 1821 r. poematu p. t. Zalesie, na wzór Zofijówki Trembeckiego i Sybilli Woronicza. W Z. ks. Michał Ogiński przebywał do 1822 r. , w którym na zawsze wyjechał zagranicę. Tu powstały znane jego polonezy. Z. pozostaje do dziś w ręku ks. Ogińskich. 9. Z. , wś i fol, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, par. kat. Subotniki, o 38 w. od Oszmiany a 17 w. od Dziewieniszek. Wś ma 10 dm. , 92 mk. katol; folw, , własność Umiastowskich, 9 mk. t. wyzn. 10. Z. , zaśc. pryw. , pow. święciański, w 1 okr. pol, 1 dm. , 15 mk. katol, 6 starów. 11. Z. al Wiłkokalnis, zaśc, pow. święciański, w 2 okr. pol, gra. Daugieliszki o 9 w. , okr. wiejski i dobra, Kamińskich, Przyjaźń, o 25 w. od Święcian, 1 dm. , 6 mk. katol w 1865 r. 4 dusze rewiz. . 12. Z. , przysiol włośc, pow. święciański, w 3 okr. pol, gra. Twereez, okr. wiejski Orwieta, o 5 w, od gminy, 19 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dzisna. 13. Z. , fol, pow. święciański, w 4okr. pol, gm. Świt, okr. wiejski Olszewo. Kaplica katol par. Daniuszew. 14. Z. wś i fol, pow. wilejski, w 1 okr. pol, gm. Ohotenczyce o 8 w. , okr. wiejski Zalesie, o 35 w. od Wilejki, przy b, dr. poczt. z llii do Radoszkowic. Folw. ma 1 dm. , 13 mk. , wś 24 dusze rewiz. , huta szklana; w 1865 r. własność Waśniewsfcich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Borki, Boryskowszczyzna, Borysowszczyzua, Kapuścino, Lubcz, Malewicze, Sokoli Ugoł Kąt, Szczoroczycha, Szypki, Władyki i Zalesie, oraz zaśc Olchówka, Pogrzebiszcze, Popówka, Zarzecze, w ogóle w 1865 r. 270 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. 15. Z. , zaśc pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 39 w. od m. Wilejki, przy. dr. pocztowej z Ilii do Radoszkowic, 1 dm. , 4 mk. katol. 16. Z. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. Krzywicze o 8 w. , okr. wiejski i dobra, Tomaszewskich, Ustroń; 23 dusz rewiz. 17. Z. , wś włośc, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Krypno, o 28 w. od Białegostoku, 252 dzies. ziemi włośc. 18. Z, Stare, wś włośc, i dobra, pow. bielski gub. grodzieński, w 2 okr. pol, gm. Malesze, o 27 od Bielska. Wś ma 36 dzies, ziemi włośc. 6 łąk i pastw. ; dobra należą w części do Zdanowskich 152 dz. , Bojków 50 dz. , Zaleskich 48 dz. , Radlewskich 52 dzies. i w ogóle mają 198 dz. roli i ogr. , 18 łąk i past. , 50 lasu i 7 nieuż. 19. Z. , wś włośc, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrówka, 806 dzies, ziemi włośc 185 łąk i past. , 20 lasu, 50 nieuż. . 20. Z. Moczydly, wś włośc, tamże, gm. Narojki, o 44 w. od Bielska, 156 dzies. ziemi włośc 19 łąk i past. , 6 nienż. . Wchodziła w skład sstwa mielnickiego. 21. Z. , osada, tamże, 17 1 2 dzies. 2 łąk i past. , 1 2 nieuż. . 22. Z. , osada, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Wiolkieryta, należy do dóbr Łukowo, Konszynych. 23. Z. , wś włośc, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. poL, gm. Wołczyn, o 42 w. od Brześcia, 983 dzies. ziemi włośc 145 łąk i pastw. , 127 nieuż. . Z. należy do par. Wysokie Litewskie, dawniej Wielanów. W r. 1630 dnia 3 maja przed księgami grodu brzeskolitewskiego, Jan Umieszczyn zeznał sprzedaż dóbr Klukowicze, Łumno, Zalesie i Tokary Piotrowi Witanowskiemu, dokonaną d. 10 marca t. r. W r. 1647 następuje podział rzeczonych majętności między synami Piotra Krzysztofem, starostą łoździejskim, Jerzym i Kazimierzem, ststą pojezierskim, Witanowskimi Akta grodź, brzeskie. Przechodząc z rąk do rąk w tej rodzinie, dopiero w 1774 r. d. 28 kw. odstąpione zostały przez Antoniego Witanowskiego Janowi Telszewskiemu i Antoniemu Tarassowskienu, chorążemu ussarskiemu ob. Vol. leg. , VIII, 508; . W r. 1789, według wykazów t. zw. Ofiary Pużyczeklucz z wsiami Zarzycami, Zalesiem, Moczuliszezem, Wólką, w posesyi IP. Starowolskiego, ogółem ma dyów 213 Akta podskarb. , str. 45; Inwentarz folwarku Zalesie w grodzieńskim, z r. 1796, Arch. central. Nr. 11616. 24. Z. , wś włośc, pow. kobryński, w 1 okr. pol, gm. Zbirogi, o 32 w. od Kobrynia, 11 dm. , 129 mk. , zarząd gminy, 153 dzies, ziemi włośc 30 łąk i pastw. , 5 nieuż. Z. należało dawniej do par. Zbierochy, obecnie Wysokie Litewskie. Wykazy t. . Ofiary z r. 1790 wspominają Z. , fol, dziedzictwo Lackowskiego, rotmistrza wwdztwa brzeskiego; 1 dym, karczma bez gruntu Akta podskarb. , str. 34. 25. Z. , wś włośc i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol, gm. Zalesie, o 7 w, od Kobrynia. Wś ma 28 dm. , 272 mk. , Słownik Greograficzny T. XIV. Zeszyt 161. zarząd gminy, cerkiew, szkołę, 549 dzies, ziemi włośc 139 łąk i past. , 106 nieuż. ; dobra, własność Szterów, 276 dzies. 113 łąk i pastw. . Gmina składa się z 6 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 29 miejscowości, mających 264 dm. , 2272 mk. włościan, uwłaszczonych na 2753 dzies. 1997 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 4594 dzies, większej posiadłości 1529 roli. Cały obszar gminy obejmuje 7347 dzies. 3526 roli i ma 2520 mk. Według wykazów t. . Ofiary z r. 1790 wś Z. , w par. Kobryń, należała do klucza tewelskiego Akta podskarb. , str. 59. Wchodziła niegdyś w skład ststwa kobryńskiego, nadanego Annie Jagiellonce. Wyznaczona w r. 1585 komisya do rozgraniczenia dóbr Mikołaja Paca od posiadłości poddanych ststwa kobryńskiego, dopiero w roku następnym oznaczyła granice między Kiwaczycami Paców, a siołami Terebeszów, Pestenki, Rynki i Zalesie w starostwie kobryńskiem, dworu Wieżkl Król w październ. 1597 r. działania komisyi potwierdził M. Lit. , Ks. Zap. . 83, f 265, dok. 261. 26. Z. , wś włośc, pow. kobryński, w 3 okr. pol, gm. Ziołowe, o 45 w. od Kobrynia, 352 dzies, ziemi włośc. 208 łąk i pastw. , 31 nieuż. ; 27. Z, al Rudniki, dobra, pow. pruźański, w 1 okr. pol, gm. Kotra, o 19 w. od Prużany, 371 dzies. 224 łąk i pastw. , 55 lasu, 18 nieuż. ; własność Sawickich, 28. Z. , wś, pow. pruźański, w 1 okr. pol, gm. Noski, o 15 w. od Prużany, 387 dzies, ziemi włośc 51 łąk i pastw. , 113 nieuż. . 29. Z. , wś, pow. pruźański, w 1 okr. pol, gm. Rudniki, o 13 w. od Prużany, 493 dzies, ziemi włośc 30. Z. , wś i fol, pow. pruźański, w 3 okr. pol, gm. murawiewaka, o 28 w. od Prużany. Wś ma 466 dzies, ziemi włośc 109 łąk i pastw. , 30 nieuż. i 44 dzies. 11 łąk i pastw. , 9 lasu, należących do Kaliszów; folw. należy do dóbr Rynki, KorybutDaszkiewiezów, 31. Z. , wś, pow. Słonimski, w 2 okr. pol, gm. Żyrowice, o 13 w. od Słonima, 671 dzies, ziemi włośc 32. Z. , osada, pow. Słonimski, w 3 okr. polgm. Kostrowicze, 10 1 2 dzies. 33. Z. , wś, pow. sokolski, w 1 okr. pol, gm. Mąko wlany, o 17 w. od Sokółki, 26 dm. , 208 mk. , kośoiół katol, 603 dzies, ziemi włośc 137 łąk i pastw. , 78 nieuż. i 34 dzies, ziemi kościelnej 7 łąk. Kościół paraf, katol, p. w. N. M. P, , z drzewa wzniesiony w 1623 r. przez Hieronima Wołowicza. Parafia katol, dekanatu sokolskiego, 1083 wiernych. 34. Z. , uroczysko, tamże, o 17 1 2 w. od Sokółki 35. Z, uroczysko, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol, gm. Tarnopol, własność Chorojewiezów, 21 2 dzies. roli. 36. Z. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 57 w. od Nowoaleksandrowska. 37. Z. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 79. w. od Nowoaleksandrowska. 38. Z. , dobra, I pow. szawelski, w 2 okr. pol, gm. Wieksznie, o 22 Zalesie 71 w. Saweliewych, , fol. , pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. i par. Siesiki, o 16 w. od Wiłkomierza, własność Kossakowskich, 80 dzies. 20 lasu, 28 nieuż. . Poprzednio należał do Baszkiewiczów. 40. Z. , fol. , pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol, , gm. Onikszty, o 77 w. od Wiłkomierza. 41. Z. , uroczysko osiadłe, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. dobrzyckim, gm. Lubonicze, o 46 w. od Bobrujska. 42. Z. al. Zalesy, zaśc. nad rz. Nieseta, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. i par. katol. Świsłocz, gm. Bacewicze, około 1 włók, należy do domin. Bacewicze, Niezabitowskich. Grunta lekkie, łąk i pastwisk dużo. 43. Z. , wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wołosewicze, o 72 w. od Borysowa. 44. Z. , fol. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Jurjewo, odl. o 19 w. od Borysowa. 45. Z. , zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. i par. katol. Łohojsk, gm. HajnoSłobodzka, o 58 w. od Borysowa. 46. Z fol. nad rz. Plisą; , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hlewin, par. katol. Borysów o 17 w. ; miejscowość poleska, łąk dużo. Własność Świdów. 47. Z. , fol. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Witunicze, o 90 w. od Borysowa. 48. Z. , zaśc. , pow. ihumeński, pomiędzy wielkiemi bagnami mszystemi Korytno i Gniłe, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Słoboda Pereszewska, o 86 w. od Ihumenia; miejscowość bez dróg, trudna do przebycia wiosną i na jesieni. 49. Z. al. Sielec, wś, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. i gm. Śmiłowicze, o 17 w. od Ihumenia, ma 4 osady; grunta lekkie. 50. Z. , folw. , pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Pereżyry, par. kat. Koreliszczew, ma 7 włók; należy do domin. Tokarnia, niedawno Iskryckich, teraz przez wiano do Bungich; grunta szczerkowe, równe, dość urodzajne. 51. Z. , uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Wierchmień, o 40 w. od Ihumenia. 52. Z. , zaśc. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, ma 5 osad; grunta piaszczyste, miejscowość odludna. 53. Z. , własność ziemska, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Samochwałowicze, par. katol. Mińsk o 18 w. , ma 1 włókę; właściciel szlachcic Ryży. 54. Z. , wś i okolica szlachecka, pow. miński, w 2 okr. pol, gm. i paraf. katol Raków, o 45 w. od Mińska; grunta szczerkowe, nieco faliste. Wś ma 12 osad; w okolicy Lipscy posiadają przeszło 8 włók, Romanowscy 21 2 włóki, Bujwidowie 21 4 włóki, Widawscy około 1 2 włóki. 55. Z. , wś i fol, pow. miński, w 2 okr. pol. i par. katol Raków, gm. Zasław, o 14 w. od st. Radoszkowicze dr. żel lipawskoromeńskiej a 47 w. od Mińska. Folw. , własność Trąbeckich, 207 dzies. ; grunta szczerkowe. 56. Z, , uroczysko osiadłe, pow. miński, w 2 okr. pol rakowskim, gm. Iwieniec, o 56 w. od Mińska a 21 w. od Rakowa. 57. Z. , fol, pow. miński, w 2 okr. pol rakowskim, gm. Stare Sioło, o 30 w. od Mińska; własność Szunejków. 58. Z. , fol, pow. miński, w 3 okr. pol, gm. i par. kat. Kojdanów o 10 w. , o 35 w. od Mińska; miejscowość małoleśna, grunta szczerkowe. 59. Z. , dwa zaśc. , pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol Kojdanów, gm. Stańków, mają 3 osady; własność hr. Czapskich, należą do domin. Stańków. Grunta lekkie, miejscowość dość leśna. 60. Z, , wś i fol, pow. mozyrski, w 2 okr. pol petrykowskim, gm. i par. katol Kopatkiewicze, par. prawosł. Czeluszczewicze, o 68 w. od Mozyrza, 43 w. od Petrykowa a 36 w. od Kopcewicz, st. dr. żel homelskopińskiej, ma 23 osad. Folw. , własność Wiszniewskich, 23 włóki. Grunta lekkie, miejscowość poleska. 61. Z. al Worotyszcze ob. , folw. , pow. nowogródzki, w 5 okr. pol snowskim, gm. Horodziej odl o 9 w. od st. Horodziej, dr. żel mosk. brze skiej; miejscowość małoleśna, grunta urodzajne 62. Z. , wś nad rzką Miejką, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol snowskim, gm. Czernichów, o 46 w. od Nowogródka, ma 25 osad; miejscowość równa, grunta urodzajne. 63. Z. , folw, , pow. nowogródzki, w 5 okr. pol i gm. Snów, o 75 w. od Nowogródka, własnośćTarajewiczów, ma 21 4 włóki. 64. Z. , obręb leśny, pow. nowogródzki, należy do dóbr krzywoszyńskoostrowskich hr. Potockich, leży w miejscowości pomiędzy rz. Maryanówką i Myszanką. 65 Z. , wś, pow. piński, w okr. pol lubieszowskim, gm. Żabczyce, o 12 w. od Pińska, ma 7 osad. 66. Z. , osada, pow. słucki, przy drożynie ze wsi Kutna do fol. Koty, w 1 okr. pol starobińskim, gm. Pohost, 67. Z. , folw. nad małym dopł. Morocza, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. i par. kat. Cimkowicze, w pobliżu dom. Sawicze, o 45 w. od Słucka; grunta pszenne, łąki obfite. 68. Z. , ob. Zaleska. 69. Z. , wś, pow. czauski, gm. Czaussy, ma 16 dm. , 116 mk. 70. Z. , wś, pow. czerykowski, od 1876 r. w 10 częściach, 225 dzies. 50 roli, 30 łąk, 100 lasu. 71. Z. , dobra, pow. mohylewski, dziedzictwo Zaleskich, 1581 2 dzies. 40 roli, 8 łąk, 681 2, wś w pobliżu źródeł Łuczesy dopł. Dźwiny, pow. orszański. Wchodziła w skład ststwa Marsze. 73. Z. , wś nad jez. Wielkiem al Zakockiem, w pobliżu Soży, pow. rohaczewski, gm. Pokot o 10 w. , ma 121 dm. , 658 mk. ; cerkiew paraf. drewniana, zapasowy śpichlerz gminny, cegielnia, pokłady kredy. 74. Z, folw. , pow. drysieński, własność Korsaków, stanowią część Kuszlik i wraz z Zaborjem i Nadjezierzem mają 578 dzies. 75. Z. Bliższe i Dalsze, dwie wsi, pow. drysieński, par. Zabiały. 76. Z. , folw. , prw. dyneburski dźwiński, własność Jachimowiczów, 78 dzies. 77. Z. , wś, pow. lepelski. Mają tu Zalesie Zalesie Zalesie Sławeccy 25 dzies. , Wincenty Szypiłło 50 dzies. , Józef Hołobicki 44 dzies. , Telesfor Dowmont 84 dzies, , Teofila Mieszkowska 47 dzies. , Jan Paszkowski 20 dzies. 78. Z. , folw. , tamże, własność Anny Korzun, wraz z Kaczanowem ma 122 dzies. 79. Z. , wś, tamże, wchodziła dawniej w skład dóbr Niesin ob. t. VII, 112. 80. Z. , osada, pow. lucyński, gm. Posyń o 5 w. , gorzelnia, browar piwny, młyn wodny. 81. Z. , łotew. Zalesi, dobra, pow. lucyński, par. Brygi, własność Rozenów dawniej Kublickich, wraz z Marcinpolem mają, 2860 dzies. 82. Z. , wś i dobra, pow. połocki, przy trakcie z Połocka do Dryssy, posiada kaplicę katolicką par. Połock. Dobra należą do Kopiałkowskiego, Bronisława Hłuszanina i Wilkowskiego. 83. Z. , pow. połocki, ob. Sokoliszcze 2. . 84. Z. , dobra, pow. siebieski, własność sukcesorów Boszniaka i Sieluginowa, 933 dzies. 85. Z. , pow. bobrujski, ob. Załuże. J. Krz. A. Jel. Zalesie 1. uroczysko na gruntach Rużyna, w pow. kowelskim. 2. Z. al. Zalisze, uroczy sko na gruntach wsi Wołoszki, w pow. kowel skim. 3. Z. , wś niegdyś, w pow. krzemienie ckim. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckie go z 1583 r. należy do Kołodna ks. Konstantego I Ostrogskiego, który płaci ztąd z 10 dym. , 6 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 130. 4. Z. , w dokum. Zaleśce, wś, pow. łucki, na zach. od mstka Bożyszcze a na płd. od wsi Lubcze. 5. Z. , u Teodorowicza PorydkoZalesie, wś nad Norynią, pow. owrucki, na płn. wsch. od Narodycz, gm. i par. praw. Chrystynówka o 30 w. , ma 95 dm. , 746 mk. , cerkiew filialną; , p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesioną, w 1779 r. , odno wioną; w 1878 r. , uposażoną; dzies. ziemi. Wś należała do bar. dzictwo Iwana i Ostapa Dziedowiczów Trypolskich, w dzierżawie Teodora Pawszy, podstolego owruckiego. W 1750 r. należy do Mateusza Trypolskiego, podsędka ziemskiego kijowskiego. 6. Z. , wś na lew. brz. Uszy, pow. radomyski, gm. , par. praw. i katol. Czarnobyl o 2 w. , odl. o 138 w. od Radomyśla, ma 1390 mk. Podług Pochilewicza jest tu 1155 mk. Włościanie, w liczbie 383 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 762 dzies. , ze spłatą po 1025 rs. 20 kop. rocznie. Wś należy do klucza czarnobylskiego hr. Chodkiewiczów. J. Krz. Zalesie al. Stare al. Preczystoje, wś nad rzką Większą, pow. duchowszczyński gub. smoleńskiej, gm. Preczystoje, 25 dm. , 200 mk. , zarząd gminy, cerkiew, przytułek, szkoła, st. poczt. Zalesie 1. szczyt górski wzn. 488 mt. na obszarze gm. Rochyni, w pow. dolińskim. Z pod niego wypływa pot. Siwka, dopł. Bołochówki. 2. Z. , las wzn. 348 mt. na obszarze Karolówki, w pow. brzeżańskim. Zalesie 1. wólka do Jodłówki, w pow. bocheńskim, ma 7 dm. i 23 mk. 2. Z. , wólka do Lipnicy Wielkiej, w pow. grybowskim, liczy 44 dm. i 326 mk. . 3. Z. , wólka do Siedlisk, pow. grybowski, 21 dm. i 139 mk. 4. Z. , wólka do Żurawiczek, pow. jarosławski, ma 35 dm. i 159 mk. 5. Z. , wś, w pow. limanowskim, nad potokiem Zbłudzkim dopł. Kamienicy, wpadającej naprzeciw Zarzyc, z lew. brzegu, do Dunajca, przy gościńcu z Tymbarku przez Łącko do Nowego Sącza. Wznies. 361 mt. n. p. m. Wś skupia się w dolinie potoku, na zachód podnosi się teren w Hali do 913 mt. , na wschód w Modyni do 1032 mt. Z. liczy 81 dm. i 517 mk. 273 męż. , 284 kob. , 509 rzym. kat. a 8 izrael. Par. w Kamienicy. Pos. tabularna ma 359 mr. lasu; pos. mn. 730 mr. roli, 159 mr. łąk i ogr. , 736 mr. pastw. i 41 mr. lasu. Wieś powstała dość późno zapewne, gdyż w spisach pobor. z r. 1581 i 1674 nie znajdujemy jej. Graniczy na płd. ze Zbłudzą, na płn. ze Stopnicą Królewską, na wsch. i zach. ma obszarne lasy. 6. Z. al. Nowa Wieś, wś, w pow. łańcuckim, leży w równinie piaszczystej, na lew, brzegu Wisłoka, pod lasem i na wsch. od Medyni. Par. w Medyni. Liczy 91 dm. i 480 mk. kat. Pos. tabularna ordynacyi łańcuckiej ma 1161 mr. obszaru, prawie samego lasu; pos. mn. 390 mr. roli piaszczystej i nieurodzajnej. 7. Z, rola do wsi Podola, w pow. mieleckim; 2 dm. i 10 mk. 8. Z. , osada dom. do Wadowskiej Woli, w pow. mieleckim. 9. Z. , wś, w pow. niskim, na zach. od gościńca z Niska 15 klm. na płd. do Sokołowa, na płd. krańcu dużych borów, resztek puszczy sandomierskiej. Graniczy na płd. z Jattą i Jeżewem, na płn. wsch. z Kończycami. Liczy 149 dm. i 762 mk. 370 męż. , 392 kob. rz. kat. , prócz 18 żydów. Pos. więk. hr. Ressenier ma około 500 s. kw. ; pos. mn, 768 mr. roli, 174 mr. łąk i ogr. i 56 mr. pastw. 10. Z. , os. dom. do Skurowy, w pow. pilzneńskim, składa się z dwóch dm. i 11 mk. 11. Z. , os. dom. do Głobikowic, w pow. pilzneńskim, ma 8 dm. i 43 mk. 12. Z. , os. dom. do Jastrząbki Starej, pow. pilzneński, liczy 12 dm. i 50 mk. 13. Z. , wólka do Brzezin, pow. ropczycki, 24 dm. i 161 mk. 14. Z. z Czekajem i Przylaskiem, wś, pow. rzeszowski, par. rzym. kat. w Słocinie, gr. kat. w miejscu. Z. liczy 116 dm. i 700 mk. , 450 rzym. kat. , 221 gr. kat. i 29 żyd. Leży 6 klm. na płd. wsch. od Rzeszowa, nad potokiem uchodzącym do Struga z praw. brzegu. Pos. tabul. Ign. Gumińskiego ma 891 mr. roli; pos. mn. 413 mr. roli wogóle. Graniczy na płn. ze Słociną, na zach. z Białą, na płd. z Kielnarową a na wsch. z Matysówką. Cerkiew parafialna dyec. przemyskiej, dek. kańczuckiego jest drewniana, na cmentarzu zaś kaplica murowana, postawiona w r. 1850 przez prob, Sołtykiewicza. Uposażenie składa się z 15 mr. roli, 4 mr. łąk i 3 mr. 1020 sąż. kw, 1 pastw. ; nadto otrzymuje proboszcz 8 sągów Zalesie drzewa opałowego. Dodatek do kongruy wynosi 159 złr. Ludność mówi po polsku. Z. wchodziła w skład dóbr Tyczyn w r. 1604. Ob. Tyczyn. 15. Z. , os. dom. do wsi Baryczki, pow. rzeszowski. 16. Z. Gorzyckie, z os. Fantazyą i Górką, wś, w pow. tarnobrzeskim, par. rzym. kat. w Gorzycach. Leży u ujścia Łęgu do Wisły z praw. brzegu, 3 klm. na wsch. od Nadbrzezia. Wólki leża daleko od wsi Fantazya na płd. od Gorzyc a na zach. od Motycza Duchownego, Górka na wsch. od Z. , ku Kawęczynowi. Z. liczy 33 dm. i 172 mk. 8 żydów. Pos. tabularna ma 194 roli mr. , łąk i past. ; pos. mn. 141 mr. roli. Graniczy na płd. z Trześnią; i Gorzycami, na wsch. z Kawęczynem, na zach. z Nadbrzeziem. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 196 było Z. własnością doktora Stanisława Bartholona; miało 3 kmieci, 1 łan, zagrodę z rolą, 3 komor. z bydłem, 2 komor. bez bydła i rzemieślnika. 17. Z. Antoniowskie, część Antoniowa, w pow. tarnobrzeskim, liczy 14 dm. 18. Z. Trojackie, dwa korpusy tabularne, w pow. tarnobrzeskim, 15, 1 klm. od Tarnobrzegu, jeden Włodz. Trojackiego ma 435 mr. , drugi Rachmiela Kanarka 44 mr. Wymienia je Pilat w Skorowidzu dóbr tabularnych z dodaniem, iż parafia rzym. kat. jest w miejscu. Takiej jednak parafii nie ma w pow. tarnobrzeskim. 19. Z. , os. dom. do Gromnika, w pow. tarnowskim, ma 24 dm. i 132 mk. 59 męż. , 73 kob. . 20. Z. , os. dom. do Piotrkowic, w tymże powiecie, 1 dm. 21. Z. , os. dom. do Łowczowa, w pow. tarnowskim, 1 dm. 22. Z. , wólka do Rzeszotar, w pow. wielickim, 19 dm. i 140 mk. Mac. Zalesie 1. wś, pow. borszczowski, 24 klm. na płd. wsch. od Borszczowa, 11 klm. na płd. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Mielnicy. Na płd. wsch. leży Nowosiółka, na płd. zach. Iwanie Puste, na zach. i płn. Germakówka, na wsch. gub. podolska. Wzdłuż granicy wsch. płynie Zbrucz. Zabudowania wsi leżą na płd. wsch. Własn. więk. ma roli or. 84, łąk i ogr. 66, past. 5, lasu 156 mr. ; wł. mn. roli or. 1410, łąk i ogr. 323, pastw. 61, lasu 3 mr. W r. 1890 było 408 dm. , 1819 mk. w gm. , 4 dm. , 25 mk. na obszarze dwor. 1476 gr. kat. , 291 rzym. kat. , 89 izrael. ; 1468, 376 Pol. Par. rzym. kat. w Krzywczu, gr. kat. w miejscu, dek. kudryniecki. Do par. należy Nowosiółka. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1651 złr. 2. Z. al. Podlesie, folw. i grupa domów w Czernicy, pow. brodzki. 3. Z. , część Przewłoki, w pow. buczackim. 4. Z. al. Zalesie Koropieckie, wś, pow. buczacki, 18 klm. na płd. zach. od Buczacza, 18 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Potoku Złotym, 9 klm. na płd. od urz. poczt. wMonasterzyskach. Na płn. zach. i płn. leży Weleśniów, na wsch. i płd. Puźniki, na płd. zach. Majdan. Płn. zach. część obszaru przepływa Koropiec, w którego dolinie leżą zabudowania. Własn. więk. ma roli or. 211, łąk i ogr. 47, pastw. 55, lasu 301 mr. ; wł. mn. roli or. 209, łąk i ogr. 217, past. 6, lasu 11 mr. W r. 1890 było 71 dm. , 408 mk. w gm. , 5 dm. , 31 mk. na obszarze dwor. 291 gr. kat. , 128 rzym. kat. , 20 izrael. ; 348 Pol. . Par. rzym. katol. w Baryszu, gr. kat. w Weleśniowie. We wsi jest cerkiew, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. 371 złr. 5. Z. , folw. na obszarze dwor. w Starem Siole, pow. cieszanowski. 6. Z. , wś, pow. czortkowski, 14 klm. na płd. wsch, od sądu pow. w Czortkowie, 7 klm. na płd. zach. od urzędu poczt. w Jeziorzanach. Na zach. leżą Ułaszkowce i Sosołówka, na płn. zach. Uhryń, na płn. Szmańkowczyki, na wsch. Kolendziany i Dawidkowce, na płd. wsch. Piłatkowce i Jezierzany obie w pow. borszczowskim. Na płd. wsch. nastaje pot. Młynka, płynie środkiem obszaru na płd. zach. i uchodzi do Uhrynia, gdzie wpada do Seretu. W jego dolinie leżą zabudowania. Własn. więk. ma roli or. 1207, łąk i ogr. 93, pastw. 11, lasu 762 mr. ; wł. mn. roli or. 1903, łąk i ogr. 180, past. 33, lasu 47 mr. W r. 1890 było 315 dm. , 1871 mk. w gm. , 40 dm. , 211 mk. na obszarze dwor. 1375 gr. kat. , 607 rzym. kat. , 100 izrael. ; 1821 Bus. , 262 Pol. Par. rzym. kat. w Jeziorzanach, gr. kat. w Uhryniu. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała, szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. 3642 złr. 7. Z. , browar i karczma na obszarze dwor. Uniatycz, w pow. drohobyckim. 8. Z. , wś, pow. gródecki, 18 klm. na płd. wsch. od Gródka, tuż na płd. od urz. poczt. w Janowie koło Lwowa, siedziba sądu powiatowego janowskiego. Na wsch. leży Stradcz, na płd. Wielkopole, na zach. Wola Dobrostańska. Zabudowania wsi leżą nad Woreszycą. Własn. więk. hr. Agenora Gołuchowskiego ma roli or. 18, łąk i ogr. 25, pastw. 12, lasu 434 mr. ; wł. mn. roli or. 108, łąk i ogr. 59, pastw. 34, lasu 15 mr. W r. 1890 było 28 dm, , 146 mk. w gm. , 14 dm. , 104 mk na obszarze dwor. 143 gr. kat. , 76 rzym. kat. , 28 izrl. , 3 innych wyzn. ; 136 Bus. , 108 Pol, 6 Niem. . Par. rzym. i gr. kat. w Janowie. W r. 1759 Z. , wchodząca w skład sstwa janowskiego, daje przychodu 400 zł. 16 gr. Por. Janów t. III, 424. 9. Z. , grupa domów i leśniczówka w Chołojowie, pow. Kamionka Strumiłowa. 10. Z. , grupa domów w Niestanicach, pow. Kamionka Strumiłowa. 11. Z. , grupa domów w Sałaszach, pow. Rawa Buska. 12. Z. , przedmieście Pomorzan, pow. złoczowski. 13. Z, część roniaków, w pow. złoczowskim, 6 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urz. poczt, w Złoczowie. Na płn. i płn. wsch. leżą Jasionowce, na wsch. Woroniaki, na płd. wsch. Szpikłosy, na płd. Majdan, na zach. Lackie Małe. Zabudowania wsi leżą na płn. zach. Własn. więk. ma roli or. 148, łąk i ogr. 109, pastw. 36, lasu 1187 mr. ; Zalesie wł. . roli or. 495, łąk i ogr. 468, pastw. 25, lasu 7 mr. W r. 1890 było 106 dm. , 619 mk. w gm. , 4 dm. , 29 mk. na obszarze dwor. 468 gr. kat. , 173 rzym. kat. , 7 izrael. ; 592 Rus. , 56 Pol. Par. rzym. kat. w Złoczowie, gr. kat. w Jasionowcach. We wsi jest cerkiew murowana p. w. św. Parascewii i szkoła 1 klas. z jęz. wy kład. ruskim. 14. Z. Olszańskie al. Zamaryle, część Krasiczyna, w pow. przemy skim. 15. Z. , ob. Zaleśce. Lu. Dz. Zalesie 1. wś gosp. , w pow. gnieźnieńskim żnińskim, ma urz. okr. , stanu cyw. , pocztę i parafię ewang. w Rogowie, st. kol. żel. w Mogilnie, par. i szkołę katol. w Ryszewku, sąd w Trzemesznie, Obszaru 304 ha, 10 dym. , 91 dusz 15 prot. . Leży na płd. wsch. Rogowa, pod Ryszewkiem. W r. 1416 klasztor trzemeszeński zamienia Kozłowo na Ryszswo i Zalesie. W r. 1620 Z. było pustką, . Arcyb. Wawrz. Gembicki dziesięciny z niego darował kapitule. W r. 1637 przeszły na uposażenie kościoła w Zadzimiu z nadania arcyb. Wężyka. Później arcyb. Leszczyński darował je dożywotnio Stanisł. Karczewskiemu, kanon. W r. 1645 kapituła gnieźn. nabyła Ryszewo i Z. za 20000 złp. Dziesięciny jednak z Z. nadaje arcyb. Gembicki Piotrowi Biskupskiemu, kanonikowi. W r. 1793 posiada Z. kapituła gnieźn. 2. Z. , niem. , wś gosp. , w pow. bydgowskim Ma urz. okr. i urz stanu cyw. w ŻołędowieDobrczu, pocztę i st. kol. żel. w Kotomierzu, na linii BydgoszczTczew, szkoły w Stronnie, par. katol w Dobrczu, ewang. i sąd w Koronowie. Obszaru 163 ha, 2 dym. , 21 dusz 8 katol. . Zdaje się, że to Z. r. 1526 należało do opactwa koronowskiego. 3. Z. wś gosp. , w pow. krobskim gostyński, okr. urz. gostyńskim, ma urz. st. cyw. w Piaskach, st. kol. żel. , pocztę, szkołę katol. w miejscu, szkołę ewang. na Holendrach Strumiany, par. katol. w Strzelcach, ew. w Piaskach, sądy w Gostyniu, Obszaru 281 ha, 66 dym. , 320 dusz 5 prot. . 4. Z. , wś dwor. , w temże położeniu, obszaru 1471 ha, 30 dym. , 527 dusz 35 prot. . Z. leży między Borkiem a Piaskami, na wschód W. Strzelc. W r. 1580 podano tu 9 łan. os. , 6 zagr. , 1 komor. W r. 1793 posiada Józef Nieświastowski Zalesie, Dąbrowkę i Drogoszewo. 5. Z. , wybud. do Konar, w pow krobskim rawicki, ma urz. okr. i sąd w Jutrosinie, urz. st. cyw. w Górce, pocztę w Dłoni, st. kol. żel. w Rawiczu, szkoły i parafią katol w Konarach, ew. w Górce, 7 dym. , 61 dusz. Leży na zach. płn. Jutrosina, wsch. Górki Miejskiej, w pobliżu Konar i Dłoni, 6. Z, wś gosp. , w pow. ostrzeszowskim, ma urz. okr. w Grabowie, urz. st. cyw. w Przytocznicy, szkołę, par. kat. i pocztę w Doruchowie, st. kol. żel w Ostrzeszowie, na linii OstrowoKępno, par. ewang. i sąd w Ostrzeszowie. Obszaru 117 ha, 15 dym. , 137 dusz 58 katol. . 7. Z. , folw. do Doruchowa, w temże położeniu, 5 dym. , 63 dusz. Leży na płd. zach. Grabowa, wsch. płd. Ostrzeszowa. 8. Z. , wś gosp. w pow. pleszewskim Jarocin, ma okr. urz. , sąd i par. ew. w Jarocinie, urz. st. cyw. , szkołę ewang. , pocztę i st. kol. żel. w Górze, na linii JarocinLeszno, szkołę katol. w miejscu, par. katol. w Górze. Obszaru 459 ha, 42 dym. , 305 dusz 9 prot. . Leży między Jaraczowem i Mieszkowem, na zach. płn. Jarocina, pod Panienką i Górą. W r. 1398 pisali się z Z. Mirosław, Samson i Klemencya. W r. 1578 ma tu Jarosz Rozrażewski 4 łan. os. , 2 zagr. , 5 komor. W r. 1618 jest właścicielem Jan Dobrzyński a około r. 1793 Wiktor Szołdrski z Góry. 9. Z. , os. do Gaju, w pow. gnieźnieńskim witkowski, ma okr. urz. , par. ewang. i urz. st. cyw. w Witkowie, pocztę w Skorzęcinie, st, kol. żel. w Trzemesznie, szkoły i par. kat. w Ostrowitem Prymasowskiem, sądy w Gnieźnie, 2 dym. , 24 dusz. Leży na płd. Trzemeszna. W r. 1793 własność arcyb. gnieźnieńskich. 10. Z. , wś dwor. , w pow. odolanowskim, ma urz. okr. i szkołę kat. w Lamkach, urz. st. cyw. w Raszkowie, pocztę i stacyę kol. żel. w Ostrowie, szkołę ewang. w Gorzycach, parafie i sądy w Ostrowie. Obszaru 259 ha, 2 dym, 104 dusz 19 prot. . 11. Z, folw. do Sędzina. w pow. szamotulskim, ma urz. okr. w Dusznikach, urz. stanu cyw. w Wierzei, parafie, pocztę i st. kol. żel. w Buku, na linii PoznańZbąszyń, szkoły w Sędzinku, sądy w Szamotułach i Poznaniu; 3 dym. , 63 dusz. Leży na płn. zach. około 4 klm. od Buku. W lesie między błotami jest okop, zarosły dębami i leszczyną. Okop ten ma kształt kotła, nieco podłużnego. Na około ślad fosy. Wejścia były od wschodu i zachodu. Średnica na dnie okopu wynosi około 140 stóp, wysokość wału w przecięciu 12 stóp, szerokość u podstawy około 30 stóp. 12. Z. , wś dwor. , w pow. szubińskim, okr. urz. i sąd w Łabiszynie, ma urz. st. cyw. w Barcinie, pocztę i st. kol żel. w Pakości, na linii InowrocławRo goźno, szkoły w Sadłogoszczu, par. kat. w Pakości, ew. w Barcinie. Obszaru 232 ha, 7 dym. , 131 dusz 16 ew. . Do podatku grunt, oszacowano czysty dochód na 2388 mrk. Leży na płd. wsch. Barcina. 13. Z. , pod Kcynią, w pow. szubińskim, ma sąd i urz. okr. w Szubinie, urz. stanu cyw. i pocztę w miejscu, par. ew. i st. kol. żel. w Kcyni, na linii NakłoGniezno, szkołę i parafię kol w Szaradowie, szkołę ewan. w miejscu. Obszaru 1697 ha, 18 dym. , 391 dusz 68 prot. . Do pod. grunt. oszacowano czysty dochód na 9750 mrk. Leży między Kcynią a Szubinem, pod Szaradowem. W r. 1399 Bogusław z Z. świadczy w sprawie Dobrosta z Dobieszewa przeciw Mieczysławowi z Łękowic, Zalesie Zalesie wspólnie ze szlachtą okoliczną. W r. 1338 Woj da z Tupadł wyprowadza przeciw Janowi z Łabiszyna świadków z Siernik, Rzemieniewa i 3 współdziedziców Z. , Macieja, Janusza i Przybysława. W r. 1523 z ról dziedz. i kmiecych dziesięcinę snopową bierze prob. kcyński. Kmiecie dają nadto po 2 gr. z łanu, zagr. po 1 2 gr. kolendy. W r. 1577 ma Z. łan. os. , 4 zagr. W r. 1793 własność Stanisława Mycielskiego z Szubina. Lib. Ben. Łaskiego zalicza Z. Wielkie, wś, w pow. krotoszyńskim koźmińskim, ma urz. okr. w Pogorzeli, urz. cyw. w Wyganowie, pocztę w M. Zalesiu, st. kol. źel. w Kobylinie, na linii LesznoKrotoszyn, szkoły w M. Zalesiu, par. kat. w Pempowie, ew. w Kobylinie, sąd w Krotoszynie. Obszaru 697 ha, 11 dym. , 224 dusz. Własność komisyi kolonizacyjnej. 15. Z. Wielkie, wś gosp. , w temże położeniu, ma obszaru 160 ha, 12 dym. , 83 dusz 8 prot. . Leży na wsch. Pempowa, między Kobylinem a Pogorzelą. W r. 1289 arcyb. Jakub nadaje wiardunki z Targoszyc i prawdopodobnie Zalesia dawniej Zakrzewa na dochód probostwa kobylińskiego. R. 1310 wchodzi Z. w skład utworzonego przez Henryka II powiatu ponieckiego. W latach 1391 97 pisał się z tego Z. Jakusz. W w. znachodzimy już podział między Z. Wielkiem a Małem. W r. 1510 rozgraniczono Z. Wielkie z Ochlą i Liszkowem. Z. W. posiadał w r. 1482 1513 Bernard Zaleski, w r. 1578 woj. kaliski, w r. 1618 Sobieska. W r. 1660 nmarł w Z. głośny poeta Samuel ze Skrzypny Twardowski, zwłoki jego złożono u bernardynów w Kobylinie. W r. 1570 posiada Z. Krzysztof, syn Mikoł. Korycińskiego, kasztel. nakiel. , po r. 1750 Michał Małachowski, chorąży kawaleryi narodowej. Około r. 1800 Maciej Małachowski. Z. Małe posiadał r. 1523 Bernard Zaleski, r. 1578 starosta bydg. , r. 1618 sędzia wschowski, następnie Gostyńscy, Konarzewscy, Wałknowscy, Walscy, Siemiątkowscy. 16. Z. Małe, wś gosp. , w pow. krotoszyńskim Koźmin, ma urz. okr. w Pogorzeli, urz. st. cyw. w Wyganowie, pocztę w miejscu, st. kol. żel w Kobylinie, szkoły w miejscu, par. katol. w Pempowie, ew. w Koblinie, sąd w Krotoszynie. Obszaru 119 ha, 27 dym. , 162 dusz. 17. Z. Małe, wś dwor. , tamże. Obszaru 371 ha, 5 dym. , 127 mk. 3 prot. . 18. Z, w r. 1580 pod Słomowem, w okolicy Obornik, Skok i Rogoźna. 19. Z. , łąka na Kołaczkowie, od strony Grabowa, w pow. wrzesińskim, na wsch. Miłosławia. 20. Z. , jezioro na Sulmierzycach, w pow. odolanowskim. W. Ł. Zalesie 1. wś, pow. chojnicki, st. p. i par. kat. Brusy, szkoła kat. 2klas. w miejscu; 808 ha 447 roli orn. , 20 łąk, 17 lasu; 1885 r. 57 dm. , 99 dym. , 532 mk. kat. Według przywileju komtura tucholskiego v. Gerlachsz r. 1360, posiadała wś włók 30 culmensi, z tych 3 sołtys, trzecią część kar sądowych i połowę czynszu karczemnego, gdyby karczma tam została wybudowana. Chcemy też, tak opiewa dok. dalej, aby właściciele 27 włók czynszowych co rok płacili nam na św. Marcin z każdej włóki pół grz. zwyczajnej monety i parę kur, także po pół morga łąki zbierać i nosić byli zobowiązani, gdzie im będzie nakazane. Mają takie dawać z każdej włóki pół wiardunka bisk. kujawskiemu. Jeżeliby się później nadmierzyła jedna lub druga nad ich liczbę w ich granicach, tedy ten nadmiarek mieszkańcy mają wolno otrzymać, aby się tem lepiej żywili. Dajemy też pomienionemu sołtysowi Mikołajowi Bartholdy, jego synowi i potomstwu, jako i mieszkańcom lasek bukowy i jezioro w nim leżące aż do lesińskiej granicy i błoto Niechwarcz od granicy lesińskiej aż do pruskiej i łąki na Włosienicy od starej drogi bytowskiej, niżej strugi. Za to będą mieszkańcy pomagać przy fortecach i obronie ziemi, jak często im będzie nakazane ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 54. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny, płacił tu Polski od 10 włók pustych 10 fl. , poddani od 6 wł. osiad. , 2 pustych i 2 karczem 16 fl. 20 gr. Ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 184. Lustracya ststwa tucholskiego z r. 1570 opiewa Z. , dzierżawa Jerzego Żalińskiego, ma 30 wł. , miedzy niemi 17 pustych, 13 osiadłych, po 20 gr. czynsznjących; jest tam jeden ogrodnik, 2 gr. płacący i 1 karczma dziedziczna, 20 gr. dająca; czopowe wynosi 15 gr. W lustracyi zaś z r. 1664 czytamy Zalesie ma 30 włók, sołtyskich 3, płaci czynszu 60 fl. 2. Z. Królewskie, niem. Koenigl. Salesche, wś nad jez. t. n. , pow. świecki, st. p. i par. kat. Świekatowo, szkoła kat. w miejscu; 895 ha 425 roli orn. , 205 łąk, 5 lasu; 1885 r. 100 dm. , 121 dym. , 586 mk; 444 kat. , 134 ew. , 8 żyd. R. 1649 własność kapituły włocławskiej, 1773 gnieźnieńskiej. R. 1649 pobierał proboszcz ztąd od 14 włościan, posiadających po 1 włóce, po 1 korcu żyta i owsa od każdego. R. 1676 było tu 59 mk. , r. 1773 zaś 20 dymów i 104 mk. kat. Sympla wynosiła 1717 r. 3 zł. i 2 gr. ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 295. 3. Z. Szlacheckie, niem. Adl. Salesche, dok. 1400 Szalis, dobra ryc. i wś, pow. świecki, st. p. tel. i kol Lniano, 6 klm. odl. , par. kat, Drzycim, 299 ha 257 roli orn. , 12 łąk, 13 lasu; 1885 r. liczyły dobra 8 dm. , 15 dym. i ceg. ; 101 mk. , 43 kat. , 58 ew. ; wś 8 dm. , 12 dym. , 57 mk. , 1 kat. , 56 ew. . Wś ta została dopiero w nowszych czasach odłączona od dóbr. R. 1676 posiadał Z. Grzegorz Chrzanowski, w połowie XVIII w. Owidzki, który je r. 1753 sprzedał generałowi Antoniemu Czapskiemu. Od niego nabył Z. 1775 r. Michał Pawłowski, który je za kawał lasu Taszewskiego Zalesie Zalesie odstąpił Ignacemu Pawłowskiemu. R. 1796 zostało Z. sprzedane za 4500 tal. , r. 1826 nabył je na subhaście Płachecki za 1900 tal. , tegoż r. Czarliński za 2346 tal. , r. 1853 Jan Nitykowski za 6500 tal. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 294. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciło Z. 8 gr. ob. Cod. Belnensis, str. 88. 4. Z. , folw. do Pluskowęs, pow. toruński, st. p. Chełmża, par. kat. Kiełbasin, 12 dm. , 154 mk. Jest to prastara osada. Na płn. od niej rozkopano r. 1870 mogiłę kamienną na wzgórzu, niedaleko cegielni położonem. W grobie znaleziono popielnice już przygniecione. Także w połudn. stronie wsi odkryto r. 1886 mogiłę kamienną, , z popielnicami już zgniecionemi ob. Objaśn. do mapy archeol. Ossowskiego, str. 29. Nieopodal od folw. , w płn. wsch. stronie, tuż na początku lasu i po obu stronach drogi do Ryńska odkryto r. 1878 dwie wielkie gromady kamieni ustawionych, przysypanych ziemią, przy których znaleziono groby podkloszowe. Wszystkie naczynia tych grobów były jednak zniszczone. Urny i klosze znajdowały się najczęściej pod drzewami, niektóre zaś były poprzebijane korzeniami drzew. Nie wielka ilość wydobytych z tego miejsca ułamków złożoną została w muzeum Tow. N. w Toruniu. Także na powierzchni ziemi znajdują się tu kamienie, ustawiane i to na pochyłości wzgórza w połud. stronie wsi, w lasku, w prawo od drogi do Grodna wiodącej tamże, str. 84. Michał Działyński, ststa kiszewski, utrzymywał w Z. kaplicę domową. Około r. 1665 Maciej Bystram, sufragan chełmiński, pozwolił w niej odprawiać Mszę św. w dni powszednie ob. Utracone kościoły p. ks. Fankidejskiego, str. 59. 5. Z. , niem. od r. 1870, folw. , pow. chełmiński, st. p. Gorzuchowo, par. kat. Sarnowo; 189 ha 135 roli orn. , 41 lasu; 1885 r. 5 dm. , 9 dym. , 57 mk. , 13 kat. , 44 ew. ; dziedzic Krebs. 6. Z. , niem. Zalessie, wyb. do Nowej Karczmy, pow. kartuski, st. p. Stęgwałd; 1885 r. 7 dm. , 56 mk. 7. Z. , dobra ryc. , pow. tucholski, st. p. , kol. i par. kat. Pol. Cekcyn, odl. 5, 6 klm. ; 497 ha 374 roli orn. , 31 łąk, 13 lasu; 1885 r. 7 dm. , 11 dym. , 64 mk. , 58 kat. , 6 ew. W ostatniem stuleciu byli tu dziedzicami 1856 r. Pawłowscy, 1885 Dembiński. Tegoż roku nabył dobra Rogoziński z Poznania za 180000 mrk. , zaś 1845 r. kupił je Aleksander Emil Salomon z Gdańska za 145000 mrk. R. 1343 sprzedaje komtur tucholski Dyteryk v. Lichtenhayn Stymirowi i jego bratu Piotrowi dobra Zalesie, między Zamartem a Suminem położone, wraz z jeziorem; za krowy i za świnie według prawa pomorskiego mają nam płacić 1 grz. na św. Marcin. Uwalniamy ich ludzi w tych dobrach ód wszelkiej robocizny, a pomienionym braciom nadajemy wolne rybołówstwo w strudze, która przez ich dobra płynie, dla ich potrzeby. Za to będą nam służyli z koniem o 4 grzywnach. w Tucholi ob. Belnensis w Pelplinie, str. 40. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwa lono pobór podwójny, płacił tu Michał Plata od 2 włók osiadłych i 3 ogrod. , 4 fl. 24 gr. ob. Roczn. Tow. Przyj. Nauk w Pozn. , 1871, str. 183. Z. należało wówczas do ststwa tuchol skiego. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapi sane jest jako posiadłość szl. i folw. , o 5 dym. , w ręku p. Jezierskiej str. 263. 8. Z. , wś, pow. brodnicki, st. p. Lidzbark, . par. kat. Boleszyn; 573 ha 454 roli orn. , 21 łąk, 16 lasu; 1885 r. 32 dm. , 50 dym. , 244 mk. , 211 kat. , 33 ew. 9. Z. , niem. Salesch, wś, pow. złotowski, st. p. Pamiętowo, paraf. kat. Wałdowo; 393 ha 235 roli orn. , 80 łąk, 6 lasu; 1885 r. 16 dym. , 22 dym. , 135 mk. 22 kat. , 113 ew. . 10. Z. , dobra ryc. , tamże, 432 ha 258 roli orn. , 86 łąk; 1885 r. 10 dm. , 25 dym. , 145 mk. , 69 kat. , 76 ew. ; cegielnia. Z. należało dawniej do klucza droździenickiego. Jeszcze r. 1622 sta nowiły dobra Z. , Pamiętowo i Droździenica je dną całość. R. 1653 był tu dziedzicem Jan, po nim Jan Raczyński, v. Puttkamer, 1789 r. Zieliński, v. Besser, Łaszewski, 1885 r. Karol Wegner. R. 1895 na był dobra Wilnow za 250000 mrk. ob. Schmitt, stał w Z. kościół drewniany, p. w. św. Jana Chrz. , patronatu prywatnego. W dzwonnicy na cmenta rzu wisiały 2 dzwony. Kościół miał 3 ołtarze wielki z obrazem M. B. Częst. , drugi boczny św. Trójcy, trzeci Matki Boski Bolesnej. Proboszcz posiadał 2 włóki; tacę pobierał ztąd i z Pamiętowa. W r. 1617 przyłączył arcyb. Gębicki kościołek ten do parafii klonowskiej. Jednak przyjeżdżał tu zwykle co drugą niedzielę mansyonarz z Kamienia. Dziedzic Jan Raczyński posprowadzał do wsi Niemcówluteranów; ko ściół zrujnował i proboszczowi dochodów odmó wił. Dopiero około r. 1735 dziedzic Ignacy Zieliński wystawił nowy kościół, zbudowany w pruski mur. Portatyl na ołtarz wielki święcił dla niego Maciej Sołtyk, sufragan chełmiński; dzwony wisiały w wieży na kościele. Podko morzy malborski Tuchołka czynił około r. 1766 zabiegi, aby tu znowu stale zamieszkał kapłan. Ale zamiar ten nie przyszedł do skutku. Ko ściołek coraz bardziej podupadał i r. 1788 zo stał rozebrany; ołtarze i sprzęty przewieziono do Wałdowa, dzwony dano kościołowi w Serocku ob. Utracone kość. , przez kś. Fankidejskiego, str. 313. U. Z. , pow. złotowski, ob. Pieczyn. Kś. Fr. Zalesie 1. niem. Saleschen, wś, pow. oleckowski, st. Duneyken. 2. Z. , niem. Saleschen, wś, pow. jańsborski, st. p. Drygallen. 3. Z. , wś, pow. niborski, st. p. Klein Koslau. 4. Z. , dobra, pow. szczycieński, st. p. Zalesie, niem. Salesche, 1534 Sales. wś i do Zalesinek Zalesinek Zalesinki Zalesje Zaleska Kępa Zaleska Wola Zaleski kraj Zaleskie Zaleskowszczyzna Zaleśna Zaleśne Zaleśny Grabów Zalesocze Zalesowicze Zalesy Zaleszanka wielkostrzelecki, par. katol. w miejscu, ew. Wielkie Strzelce. Wś ma 900 ha 736 roli, 104 łąk, 167 dm. , 1208 mk. 1204 rz. kat. , 4 żyd. . Dobra 884 ha 672 roli, 70 łąk, 69 lasu, 49 dm. , 440 mk. 436 rz. kat. , 4 ew. . We wsi kościół paraf. katol. , szkoła katol. Hodowla owiec merynosów. Ks. Mieszko w 1246 r. zapisał Z. i Sławęcice katedrze wrocławskiej. Par. Z. , dek. ujazdzkiego, w r. 1869 miała 2326 katol. , 15 ewang. , 7 izrael. Zalesinek, folw. , pow. grójecki, gm. Lipie, par. Wilków, ma 10 mk. , 114 mr. Zalesinki, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Czapskich, Łużki o 4 w. , o 32 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzisny, 11 dm. , 140 mk. Zalesje, ob. Zaleśce. Zaleska Kępa, ob. Celejów i Zalesie. Zaleska Wola, wś, pow. jarosławski, przy gościńcu z Radymna 13, 5 klm. na wschód do Krakowca, ma parafią; gr. kat. , szkołę ludową. Liczy 150 dm. i 848 mk. 395 męż. , 453 kob. ; 793 gr. kat. , 33 rzym. kat. i 22 izrael. Pos. tabularna hr. Zamoyskiego ma 233 mr. lasu; pos. mn. 2298 mr. roli, łąk i pastw. Grunta są. sapowate, nieurodzajne. Parafia gr. kat. obejmuje Chałupki, Stańki, Molechy, Szpoty i Babiaki. Uposażenie składa się z 39 mr. roli, 5 mr. łąk i 22 sągów drzewa. Skupczyna wynosi 28 kop żyta a dodatek do kongruy 161 złr. 83 ct. Graniczy wś na płn. z Miękiszem Starym, na płd. z Chotyńcem, na zach. z Duńkowicami Wielkiemi a na wsch. z Młynami. Mac. Zaleski, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Wierzchnie o 3 w. , okr. wiejski i dobra Michalec, o 58 W. od Dzisny, 15 dm. , 190 mk. w 1865 r. własność Hrebnickich. Zaleski kraj, ob. Kijów t. IV, . Zaleski potok, lewy dopł. Wisły, na obszarze gm. Morawicy, w pow. krakowskim. Zaleskie, wś, pow. sejneński, gm. Bereżniki, par. Sejny odl. 3 w. , ma 17 dm. , 122 mk. W r. 1827 było 8 dm. , 74 mk. Zaleskie 1. al. Stecewicze, okolica pryw. nad rz. Dzitwą i Niemkrupą, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , o 15 w. od Lidy, 4 dm. , 40 mk. 2. Z. , folw. , pow, białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zawyki, o 20 w. od Białegostoku, 150 dzies. 15 łąk i pastw. , 30 nienż. ; własność Giejdrojciów. Zaleskie, wś nad ruczajem Makszybłoto, pow. zwinogródzki, w 2 okr. pol. , gm. Husakowa, par. katol. Zwinogródka o 16 w. , ma 637 mk. Podług Pochilewicza było tu w 1863 r. 1462 mk. Posiada cerkiew paraf. , p. w. św. Józefa Oblubieńca, z drzewa wzniesioną w 1769 r. i uposażoną 47 dzies. ziemi. W pierwszej połowie zeszłego wieku wś ta nazywała się od imienia ekonoma Józefówką, a następnie, od nazwiska innego, otrzymała nazwę obecną. Należy do klucza olchowieckiego al. bużańskiego dóbr hr. Potockich. Zaleskowszczyzna, os. , pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 43 w. , ma 4 dm. , 26 mk. W r. 1827 było 2 dm. , 36 mk. W r. 1871 folw. Z. rozl. mr. 292 gr. or. i ogr. mr. 139, łąk mr. 27, lasu mr. 44, zarośli mr. 27, wody mr. 42, nieuż. mr. 13; bud. mur. 1, drew. 5, wody stanowią jezioro. Wś Z. os. 6, mr. 4. Zaleskowszczyzna 1. folw. pryw. , pow. lidzki, w 2 okr, pol, o 46 w. od Lidy, 1 dm. , 10 mk. 2. Z. , okolica szlach. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , o 47 w. od Oszmiany a 30 od Dziewieniszek, ma 11 dm. , 62 mk. katol. 3. Z. , pow. borysowski, ob. Podlinia. Zaleśna 1. kol, pow. kaliski, gm. Ostrów Kaliski, par. Giżyce, odl. od Kalisza 26 w. , ma 5 dm. i wraz z Pieczyskami 259 mk. 2. Z. al. Żelazna, kol, pow. piotrkowski, gra. Bełchatówek, par. Parzno, ma 21 dm. , 217 mk. , 239 mr. 3. Z. Pilczyca, ob. Pilczyca 1. . Zaleśna 1. wś włośc. , pow. grodzieński, w 4 okr. pol, gm. Skidel, o 40 w. od Grodna, 350 dzies. ziemi włośc. 4 łąk, 10 nieuż. . 2. Z. , wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Bojary, o 35 w. od Wołkowyska, 66 dzies. ziemi włośc. Zaleśna, folw. w Domasławicach, pow. namysłowski. Zaleśne, zaśc. szl. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 50 w. od Dzisny, 1 dm. , 4 mk. katol. Zaleśny Grabów, pow. kozienicki, ob. Grabów 10. . Zalesocze, wś w okolicy kotliny Prypeci, z lewej strony, pow. mozyrski, w 2 okr. pol petrykowskim, gm. Laskowicze, ma 7 osad. Za poddaństwa należało do dom. Dereszewicze, Kieniewiczów. A. Jel. Zalesocze, przedm. mta Ołyki, w pow. dubieńskim. Zalesowicze, wś i dobra, pow. czerykowski, gm. Krzyczew o 5 w. , cerkiew par. drewniana; zapasowy śpichlerz gminny. Dobra, od 1859 r. własność Kokoszyńskich, 150 dzies. 45 roli, 17 łąk, 57 lasu. Zalesy, pow. bobrujski, ob. Zalesie. Zalesy w dokum. , pow. kowelski, ob. Zalesie. Zaleszanka, rzeczka, w pow. pińskim, dopływ Styru, uchodzi pod wsią Ostrów. Zaleszany 1. okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Wasiliszki o 8 w. , okr. wiejski Glinicze, o 42 w. od Lidy, 5 dm. , 56 mk. katol podług spisu z 1865 r. 4 dusze rewiz. . 2. Z. al. Zalesiany, wś włośc. , pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol, gm. Dubiażyn, o 15 w. od Bielska, 209 dzies. ziemi włośc. 46 łąk i pastw. , 15 lasu, 19 nieuż. . 3. Z. Chodosy, wś włośc. i folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol, gm. Zaleszany Zaleszarkie Zaleszany Zaleszczewo Dmitrowicze, o 45 i 46 w. od Brześcia. Wś ma 24 dzies. ziemi włośc. ; folw. , własność Fiszerów, 60 dzies. 5 łąk i pastw. , 2 nieuż. . 3. Z. , wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Szymki, o 42 w. od Wołkowyska, 1162 dzies. ziemi włośc. 380 łąk i pastw. , 10 lasu, 54 nieuż. . 4. Z. , wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. , gm. Biskupce, o 6 w. od Wołkowyska, 253 dzies. ziemi włośc. 5. Z, wś, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Siniawka, o 69 w. od Słucka, ma 22 osad; grunta równe, urodzajne. J. Krz. Zaleszany al. Zaliszany, wś u źródeł rz. Wereśni, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Kresiatycze, par. praw. Wołczków o 7 w. , odl. o 86 w. od Radomyśla, ma 524 mk. Podług Pochilewicza jest tu 560 mk. prawosł. i 363 starowierców. Włościanie, w liczbie 151 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 751 dzies. , ze spłatą po 360 rs. 55 kop. rocznie. Starowiercy osiedlili się tutaj około 1812 r. i na wydzierża wionej od właściciela ziemi utworzyli osobną; słobodę, którą nazwali Pokrowką. W pobliżu wsi, pośród lasu dziedzica, zbudowali monaster żeński p. w. św. Jerzego. Posiadłość większa należy do Zdanowiczów, mających 800 dzies. ziemi użytkowej, 600 lasu i 861 nieużytków. Na folwarku wielka gorzelnia. W r. 1625 przy podziale dóbr pozostałych po Adamie Olizarze Wołczkowiczu otrzymał Z. , wraz z innemi, młod szy syn jego Ludwik, który w 1628 r. wnosi ztąd z 1 dymu, 1 ogr. Jabłonowski, Ukraina, II, , wś nad ruczajem, pow. rówieński, gm. , st. poczt. i dr. żel. Dąbrowica o 11 w. , odl. o 150 w. od Równego, ma 11 dm. , 85 mk. , cerkiew par. Uśpieńską, z drzewa wzniesioną, w 1821 r. przez dziedzica wsi hr. Antoniego de Broel Plater i uposażaną 411 dzies. ziemi. Nadto do parafii należą, grunta we wsiach Zamoroczenie około 4 mr. , w urocz. Dobry Bór, Wieprzyki 1 mr. i Czerwianicy około 4 mr. i sianokos we wsi Orwanicy około 1 dzies. . Do parafii należą wsi Sochy o 5 w. , Rypczyce o 5 w. , Niweck o 2 w. , Hryćki o 3 w. , Krzywica o 2 w. , Litwisy o 3 w. , Pracuki o 4 w. , Jacule o 6 w. , Zamoro czenie o 18 w. i Oziersk o 28 w. . W całej parochii 192 dm. i 1544 mk. prawosł. , nie licząc katolików i żydów. Wś należy do hr. de BroelPlater. J. Krz. Zaleszany 1. wś, w pow. tarnobrzeskim, ma części z nazwami Berdechów, Karczmiska, Kępie i Wólka. Leży przy gościńcu z Rozwadowa, 15, 1 klm. na płn. zach. , do Nadbrzezia, nad Wisłą, , 155 mt. n. p. m. Okolica jest równiną urodzajną, wystawioną na wylewy Łęgu i Sanu. Karczmiska leżą przy drodze do Rozwadowa, na płd. wsch. od wsi, Kępie u ujścia pot. Osa Osia do Łęgu, na płd. od wsi, Wólka na płn. , Bezdechów na płn. zach. od wsi, na brzegu Sanu. Z. liczą 271 dm. i 1383 mk. 631 męż. , 752 kob. ; 1307 rzym. kat. i 76 izrael. Jest we wsi parafia rzym. kat. i szkoła ludowa. Pos. tabularna Fran. br. Konopki wynosi 1365 mr. obszaru, w tem 209 mr. lasu nad Sanem; pos. mn. 1303 mr. roli, łąk i pastw. Parafia istnia ła już w 1326 Zalesan, gdyż ją wymieniają spisy parafii dyec. krak. , jednak niewiadomo kto ją założył. W połowie XV schany miała kościół par. drewniany p. w. św. Mikołaja wyzn. Dziedzic wsi Mikołaj Chrząstowski, chorąży krakow. h. Strzegomia, otrzy mał wieś w posagu za zoną. Plebanem był Mi kołaj. Wś miała łany km. , trzy karczmy, trzech zagrodników, folwark rycerski. Dziesięciny, wartości do 15 grzyw. , dawano miejscowemu plebanowi. Pleban miał role i łąki przy drodze do Sandomierza, las nad jeziorem, , Moczialcze. Kiedy jednak plebanami byli Tobiasz Czech Bohemus i Stanisław z Brzostka, kmiecie las wycięli i zamienili na łąkę, którą sobie przy właszczyli a Mikołaj Chrząstowski zniewolił plebana Mikołaja do jej ustąpienia. Pleban miał też karczmę na roli zagrodniczej z łąką i je zioro w pobliżu rz. San Długosz, L. B. , 361. W r 1578 Pawiński, Małop. , 197 Zalieszany posiadał Jan Kołaczkowski; było tam wówczas 18 kmieci, komor. z bydłem, 2 kom. bez bydła i 2 rzem. Istniało także już Kępie Kampie. Do par. na leżała Kothowa Wolia i Zbigniew Zbydniów. W r. 1589 mieli powiększyć uposażenie parafii Marcin i Jan Łęccy. Dzisiejszy kościół dre wniany zbudowano w r. 1616. Parafia dyec. przemyskiej, dek. miechocińskiego, obejmuje wólki Kotowa Wola, Motycze Szlacheckie, Skowierzyn, Zbydniów i Majdan Zbydniowski. Z. gra niczy na zach. z Przygłowem, folw. do Motycza Duchownego, na płn. z Motyczem Szlacheckiem i Skowierzynem, na płd. z Kotową Wolą i lasa mi, na wsch. ze Zbydniowem i Majdanem Zbydniowskim. 2. Z, wś, pow. wielicki, par. Gdów, ob. Zalesiany. Mac. Zaleszarkie, os. , pow. władysłowowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. W r. 1827 miała 2 dm. , 16 mk. Zaleszczewo, wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 12 w. , ma 15 dm. , 102 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 74 mk. Zaleszczyki 1. miasto powiatowe, pod 48 39 płn. szer. a 43 24 wsch. dług. od, na lew. brzegu Dniestru, przy samej granicy Bukowiny, odl. 63 klm. od Kołomyi na Horodenkę i Gwoździec i 46 klm. od Czerniowiec. Miasto zajmuje 0, 80 klm. kw. obszaru a liczyło w 1890 r. 5751 mk. 712 rzym. kat. , 481 gr. kat. , 4513 izr. , 44 innych wyzn. ; 5312 Pol. , 305 Rus. , 110 Niem. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. jazłowiecki. Założył ją Stanisław Ciołek Poniatowski, kasztelan krakowski, w r. 1784. Do pa rafii należą Bedrykowce, Błyszczanka, Dobrowlany, Duninów, Dupliska, Dźwiniacz, Gródek, Holihrady, Kasperowce, Kościelniki, Kułakowce, Lisieczniki, Pieczarna, Szczytowce, Uhryńkowce, Winiatyńce, Zaleszczyki Stare, Zazulińce, Żeżawa Rzezawa i Żyrawka. Kościół murowany, ukończony w r. 1824, p. w. św. Stanisława. Na plaskiem sklepieniu są malowidła przedstawiające sceny z życia św. Stanisława wskrzeszenie Piotrowina i sąd św. Stanisława. Par. gr. kat. w miejscu, dek. zaleszczycki. Należą do niej Dobrowlany. Cerkiew parafialna, p. w. św. Trójcy, murowana, z wielką banią pośrodku, białą blachą pokryta. Do dekanatu zaleszczyckiego należą parafie Bedrykowce, Beremiany, Burakówka, Chmielowa, Dźwiniacz, Gródek, Iwanie, Kasperowce, Koszyłowce, Latacz, Nyrków, Sadki, Swidowa, . Szczytowce, Tłusto, Torskie, Uhryńkowce, Uścieczko, Winiatyńce, Worwolińce, Zazulińce i Żeżawa Rzezawa. Z. mają także kościół ewangielicki i przy nim parafią ew. augsb. , utworzoną r. 1759. Kościół obecny z r. 1760. Dwa filiały są w Połowcach i Konopkówce. Z. są siedzibą urzędu powiat. , sądu powiat. , urzędu poczt. i tel. , rady powiat. , urzędu miar i wag. Istnieje tu szkoła etat. 5klas. męzka i 5 klas. żeńska, z językiem wykład. polskim. Jest też browar, gorzelnia i cegielnia. Kasa pożyczk. gminna miejska ma kapitału 14869 złr. , a gmina chrześciańska ma oprócz tego kasę pożyczk. z kap. 6390 złr. Fundusz ubogich założony został w r. 1827 przez c. k. starostę Jana Niteckiego, dla wspierania potrzebujących, kapitał funduszu tego wynosił 648 złr. Dokumentem, wydanym dnia 30 sierpnia 1754 r. , nadaje August III przywilej na 4 doroczne targi w Z. , w kluczu dźwiniackim, w dobrach Stanisława Ciołek Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego Dodatek do Gaz. lwowskiej, 1854, 18. W r. 1766 podniósł Z. król Stanisław August do rzędu miasta. W owym czasie zaprowadzono tu przez osadników niemieckich wyrób płócien cieńkich, kamlotów, sukna itp. Z czasem podupadły te gałęzie przemysłu. W r. 1854, w czasie wojny krymskiej, fortyfikowano Z. z wielkim nakładem pieniężnym. Fortyfikacye okalały miasto po jednej i po drugiej stronie Dniestru. Obecnie są one w przeważnej części zniszczone. Zaleszczycki powiat w atlasie Kummersberga karty 45, 46 i 60 leży między 48 35 a 48 57 płn. szer. i 43 5 a 43 43 wsch. dług. od F. Na zach. loży pow. bohorodczański, na płn. zach. buczacki, na płn. czortkowski, na wsch. borszczowski, na płd. kocmański na Bukowinie. Miasto Z, leży na płd. krańcu powiatu. Ztąd do płn. zach. krańca powiatu wś Beremiany jest w prostej linii 36 klm. , do płn. wsch. krańca wś Milowce 29 klm. , do wsch. krańca powiatu wś Kołodróbka 23 klm. Obszar powiatu obejmuje 6, 6048 miryametrów kwadr. Gmin katastralnych jest 54, gmin politycznych 57 a obszar. dwor. 56. Z tego przypada gmin politycznych 32, a obszarów dwor. 31 na obwód sądu pow. w Tłustem, a 25 gmin polit. i 25 obsz. dwor. na obwód sądu pow. w Zaleszczykach. W obrębie sądu powiat. w Tłustem leży miasto Tłuste, miasteczko Uścieczko i wsi Anielówka, Beremiany, Berestek, Buraków, Capówka, Chartanowce. Chmielowa, Czerwonogród, Drohiczówka, Hinkowce, Hołowczyńce, Karolówka, Koszyłowce, Latacz, Lisowce, Milowce, Nagórzany, Nyrków, Popowce, Różanówka, Saki, Słobódka, Słone, Świerkowce, Szutromińce, Szypowce, Teklówka, Tłuste, Torskie i Worwolińce. Najludniejszą ze wsi jest Nyrków 2003 mk. . W obrębie sądu pow. zaleszczyckiego leży miasto Zaleszczyki i wsi Bedrykowce, Błyszczanka, Dobrowlany, Duninów, Dupliska, Dźwiniacz, Gródek, Holihrady, Iwanie, Kasperowce, Kołodróbka, Kościelniki, Kułakowce, Lesieczniki, Myszków, Nowosiółka Kostiukowa, Pieczarna, Sińków, Szczytowce, Uhryńkowce, Winiatyńce, Zaleszczyki Stare, Zazulińce i Żeżawa Rzeżawa. Najludniejszemi wsiami są Nowosiółka Kostiukowa 2300 mk. i Sińków 2246 mk. . Cały powiat leży na wyżynie podolskiej, w dorzeczu Dniestru. Rzeka ta płynie wzdłuż granicy zach. od Beremian w kierunku płd. wsch. do Uścieczka, ztąd na płd. do Żeżawy, a ztąd na płd. wsch. do Kołodróbki. W całym tym biegu tworzy liczne zakręty. Spad Dniestru na tej przestrzeni przedstawiają następujące liczby 162 mt. w Lataczu, 148 mt. w Uścieczku, 140 mt. w Zaleszczykach, 136 mt. w Gródku, 123 mt. w Kołodróbce. Znaczniejsze dopływy Dniestru od lew. brzegu postępując od zachodu ku wschodowi są 1 Kyrnica, płynie od Chmielowej i Drohiczówki na płd. a wpada do Dniestru na granicy Latacza i Szutrominiec. 2 Dzuryn, wchodzi od płn. z pow. czortkowskiego do Burakówki, a płynie na płd. przez Popowce, Koszyłowce, Sadki, Nyrków, Czerwonogród i Uścieczko, gdzie ma ujście. 3 Ługi, ze wsch. obszaru Uścieczka na płd. do Torskiego, a ztąd na płd. zach. do Iwania; gdzie wpada do Dniestru. 4 Seret, wchodzi od płn. z Ułaszkowiec na wsch. granicę Milowiec, następnie płynie przez Kapuścińce wś pow. czortkowskiego, poczem wchodzi w granice pow. zaleszczyckiego, płynie przez Lisowce i Szypowce, wchodzi w granice powiatu borszczowskiego, płynie tam przez Szerszeniowce, Oleksiniec i Bilcze, a nareszcie wchodzi znowu w granice pow. zaleszczyckiego, płynie wzdłuż granicy Holihradów i Lisiecznik, a potem przez Kasperowce, Szczytowce, Kułakowce i Gródek, gdzie ma ujście. Ze znaczniejszych dopływów przyjmuje S. w obrębie powiatu zaleszczyckiego z praw. brzegu Dupę, wchodzącą od płn. ze Zaleszczyki Zaleszczyzna Zalewki czortkowskim do Tłustego i płynącą na płd, przez Hołowczyńce, Worwolińce, Hińkowce, Chartanowce, Uhryńkowce, Dupliska i Bedrykowce, a ztąd na płd. wsch. przez Kasperowce i Szczytowce, gdzie wpada do Seretu; a z lew. brz. pot. Chrumowę z Chrepelowem od lew. brz. , płynącą z Nowosiołki Kostiukowej na płd. zach. przez Winiatyńce, a ztąd na płd. do Szczytowiec, gdzie zasilony Chrepelowem wpada do Seretu. 5 Rudka, wpadająca do Dniestru w Sinkowie. W r. 1890 było w powiecie 12582 dm. a 72598 mk. , mianowicie 5964 dm. , 35391 mk. w obrębie sądu pow. Tłuste, a 6618 dm. , 37207 mk. w obr. sądu pow. Zaleszczyki. Według płci było 36026 męż. , 36572 kob. Według wyznania było 9356 rz. kat. , 52116 gr. kat. , 10978 izr. , 148 innych wyznań. Języka rusińskiego używało 55207, polskiego 15375, niemieckiego 1878, inuych 54 mk. Przeszło 87 mężczyzn, a przeszło 92 kobiet nie umiało ani czytać ani pisać. W okręgu szkolnym zaleszczyckim w 1895 r. była 5klas. szkoła męzka i 5klas. szkoła żeńska w Zaleszczykach, 4klas. mieszana w Tłustem, dwuklasowe w Nowosiółce Kostiukowej, Sinkowie, Torskiem, Uhrynkowicach, Uścieczku i Winiatyńcach i 39 szkół jednoklasowych Bedrykowce, Beremiany, Błyszczanka, Burakówka, Capowce, Chmielowa, Czerwonogród, Dobrowlany, Drohiczówka, Dupliska, Dźwiniacz, Gródek, Hińkowce, Holihrady, Hołowczyńce, Iwanie, Kasperowce, Kołodróbka, Kościelniki, Koszyłowce, Kułakowce, Latacz, Lesieczniki, Lisowce, Milowce, Myszków, Nagórzany, Pieczarna, Popowce, Sadki, Słobódka, Słone, Świerzkowce, Szczytowce, Szutromińce, Szypowce, Worwolińce, Zazulińce i Żeżawa Oprócz tego jest prywatna szkoła dwuklasowa klasztorna w Czerwonogrodzie z jez. wykł. polskim. W 4 szkołach był język wykładowy polski, w 35 rusiński, w 9 polski i rusiński. Ilość dzieci uczęszczających na naukę codzienną wynosiła 4611 2637 chłopców, 1974 dziewcząt, na naukę dopełniającą 877 549 chłopców, 328 dziewcząt. Nauczycieli było 32 25 z patentem kwalifikacyjnym, 2 ze świadectwem dojrzałości, 5 bez kwalifikacyj, nauczycielek 23 8 z pat. kwalif. , 2 ze świad. dojrz. , 13 bez kwalif. . Kolej żelazna nie przebiega powiatu. Płd. część powiatu. jest zbliżona do kolei lwowskoczernio wieckiej. Najbliższą stacyą kolejową dla Zaleszczyk jest Śniatyn. Płn. część powiatu zbliżona jest do kolei transwersalnej a mianowicie do stacyi Czortków, Kalinowszczyzna, Dżuryn, Pyszkowce i Buczacz. 3. Z. Stare, wś, pow. zaleszczycki, tuż na wsch. od Zaleszczyk nad Dniestrem. Własn. więk. ma roli or. 534, łąk i ogr. 21, past. 68, lasu 65 mr; wł. mn. roli or. 376, łąk i ogr. 102, past. 24 mr. W r. 1890 było we wsi i w przysiołku Filipcza al. Podfilipie 141 dm. , 870 mk. w gm. , 13 dm. , 178 mk. na obsz. dwor. 736 gr. kat. , 200 rz. kat. , 105 izr. , 7 innych wyzn. ; 738 Rus. , 214 Niem. . Par. rzym. i gr. kat. w Zaleszczykach, mieście. We wsi jest kasa poż. gm. z kapit. 441 złr. 4. Z. Małe, wś, pow. buczacki, 10 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Buczaczu, tuż na płn. od urz. pocz. w Jazłowcu. Na płd. leżą Przedmieście, Browary i Jazłowiec, na zach. Leszczańce, na płn. Pomorce, na wsch. Krzywołuka wś pow. czortkowskiego. Zach. część obszaru przepływa Olchowiec. W jego do linie leżą zabudowania wsi. Własn. więk. ma roli or. 724, łąk i ogr. 20. past. 121, lasu 765 mr. ; wł. mn. roli or. 721, łąk i ogr. 47, past. 36 mr. W r. 1890 było 104 dm. , 610 mk. w gm. , 26 dm. , 184 mk. na obsz. dwor. 520 gr. kat, , 194 rz. kat. , 80 izr. ; 669 Rus. , 125 Par. rz. kat. w Jazłowcu, gr. kat. w Pomorcach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Jerzego i kasa poż. gm. z kapit. 400 złr. Lu. Dz. Zaleszczyzna 1. okolica szlach. , pow, lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okr. wiejski Przepieczyce, o 4 w. od gminy, 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Lida. 2. Z. , wś, 2 fol. i karczma, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski Brażoła, o 5 w. od Trok. Wś ma 5 dm. , 42 mk. katol. w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; jeden z folw. 1 dm. , 12 mk. t. wyzn. , drugi 1 dm. , 20 mk. katol, karczma zaś 2 dm. , 6 mk. żydów. W 1850 r. własność Rajewskich i Szpakowskich. 3. Z. , ob. Zalewszczyzna. Zaleszczyzna, ostrów, uroczysko na gruntach wsi Lipiany, w pow. owruckim. Zalew al. Zalewo, w XVI w. Zolew, wś i fol. , pow. łaski, gm. Lutomiersk, par. Mikołajewice. Wś ma 5 dm. , 98 mk. , 56 mr. ; fol. 2 dm. , 31 mk. , 532 mr. W 1827 r. Z. miał 15 dm. , 88 mk. , Zalewek miał 3 dm. , 37 mk. Na początku XVI w. we wsi Zalewo dawano dziesięcinę ze wszystkich ról pleb. w Mikołajewicach Łaski, L. B. , I, 382. W r. 1552 we wsi Zoliew Stan. Luto mierski płacił od 2 osad. a część Zoliew Myczkow miała 4 osad. Pawiń. , Wielkop. ,. Zalewańczyzna al. Zaliwańszczyzna, wś nad rz. Postołową, dopł. Bohu, pow. winnicki, okr. pol. Pików, gm. , st. pocz. i dr. żel. Kalinówka o 13 w. , par. katol Janów, odl. 39 w. na płn. wsch. od Winnicy, ma 284 osad, 2056 mk, 1524 dzies. ziemi włośc. , 1984 dworskiej, 33 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Trójcy, wzniesioną w 1869 r. , z 1794 parafianami. Gorzelnia. Należała do dóbr hr. Chołoniewskich. Zalewice, dobra wymienione w dok. z 1527 r. , ob. Rothhof 1. Zalewie, wólka na obszarze gm. Sielee, pow. kamionecki; ob. Sielec 5. Zalewki, wś przy ujściu rzki Sunki do Taśminy, pow. czerkaski, w 1 okr. pol. , gra. Sunki Zaleszczyzna Zalew Zalewańczyzna Zalewice Zalewie Zalewo Zalinpals Zalewki Zaliniejne Zalimczyna Zalimanie o 3 w. , odl. o 4 w. Śmiły a 30 w. od Czerkas, ma 1391 mk. Włościanie uwłaszczeni zostali na 800 dzies. , ocenionych pierwotnie na 32132 r. Posiada cerkiew paraf. , wzniesioną z drzewa w 1761 r. , na miejsce dawniejszej, pochodzącej z 1720 r. Do par. należy wś Buzukowiec. Z. wraz ze wsiami Sunki i Buzukowiec na leżała do Rajewskich, poprzednio wchodziła w skład sstwa czerkaskiego. Zalewki, leśn. , pow. tczewski, st. pocz. i tel. Swarożyn; 1885 r. 1 dm. , 6 mk. Kś. Fr. Zalewo 1. karczma w Buszewie, w pow. szamotulskim, w urz. okr. pniewskim, na zach. płn. Pniew, przy trakcie do Szamotuł. 2. Z. , folw. do Pamiątkowa, w pow. poznańskim zachodnim, urz. okr. Sady, urz. st. cyw. w Cerekwicy, szkoły, poczta i st. kol. żel. w Pamiątkowie, na linii PoznańKrzyż, par. katol. w Ottorowie, sąd w Pniewach; 1 dym, 4 dusz. Leży na płd. wschód Szamotuł, pod Pamiątkowem. Znaleziono tu cmentarzysko przedhistoryczne. Zalewo al. Zełwałd, niem. Saalfeld inmiasto, w pow. morąskim, nad jez. Ewing, łą czącym się przez jez. Jezierzyckie z kanałami mazurskiemi. Leży w okolicy pagórkowatej i lesistej, na żyznych gliniastych gruntach, ma jących margiel na spodzie i częste pokłady tor fu. Ma 2819 mk. ewang. , browar a w pobliżu gorzelnię parową. Jest tu skład na towary banku państwowego, wreszcie stacya dla remontów koni wojskowych, sąd okręgowy st. poczt. i tel z po cztą osobową do Gueldenboden i marków rocznie 4 dwudniowych kramnych, raz na rok jarmark na płótno, zwykle w maju, targi co środa. Miasto założył i kolonistów z Turyngii ta sprowadził r. 1305 komtur z Kiszporka hard y. , a prawa miejskie nadał 1329 r. komtur późniejszy wielki mistrz ther y. J. B. Zalewska Wola, wś, pow. sieradzki, ob. Wola Zadzimska. Zalewska Wygoda, kol. , pow. łaski, ob. Wygoda Zalewska. Zalewszczyzna 1. al. Żyżniewszczyzna ob. , wś, pow. miński, w 3 okr. pol. Kojdanów o 9 w. , gm. Stańkow, o 30 w. od Mińska; miejscowość lekko falista, małoleśna, grunta szczerkowe, urodzajne. 2. Z. , ob. Zaleszczyzna. Zalewsze, wś, pow. bielski, gm. Zabłoć, par. r. l. Kodeń, r. g. Zabłoć, ma 8 os. , 170 mr. Wchodziła w skład dóbr Kodeń. W 1827 r. miała 6 dm. , 43 mk. Zalezki 1. fol. , pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Sieraków, o 14 w. od Mińska. 2. Z. , wś, pow. sieński, gm. Zameczek, ma 12 dm. , 84 mk. Zaleznicze al. Zaleznicki lub Zeleznicki Ostrów, w pow. owruckim, zwała się część ziemi Baranowskich, leżących na płd. zach. od Owrucza, w pobliżu Hoszewa. Zaliczany, wś, w dawnym pow. krzemienieckim, będzie to prawdopodobnie wś pow. ostrogskiego Załuże. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. własność Fiedora Bohowityna, który płaci ztąd z 10 dym. , 2 ogr. , 5 ogr. , 1 koła waln. , 1 stępn. Jabłonowski, Wołyń, 141. Zalimanie, wś nad jez. Liman i rz. Dońcem płn. , pow. zmijewski gub. charkowskiej, gm. Sawińce, 267 dm. , 1232 mk. , cerkiew, 2 jarmarki. Zalimczyna, grupa domów w Jaranie, pow, nadworniański. Zaliniejne, wś nad Orelą, pow. konstantynogradzki gub. połtawskiej, gm. Ruski Orczyk, 254 dm. , 1384 mk, cerkiew, szkoła, 24 wiatraków. Zalinpals, ob. Zielonpol. Zalipie, wś, pow. sierpecki, gra. Żuromin, par. Chamsk, odl. 29 w. od Sierpca, ma 8 dm. , 65 mk. , 135 mr. W r. 1827 było 6 dm, , 50 mk. Zalipie 1. uroczysko, w dawnej puszczy królewskiej kurzeliczyńskiej, pow. piński, na Zarzeczu, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Rewizya puszcz, str. 13. Dziś obręb gm. Brodnica. 2. Z. , wś w pobliżu błota Kobylino, pow. homelski, gm. Pokolubicze o 8 w. , 104 dm. , 314 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. Zalipie 1. wś, pow. dąbrowski, w równinie nadwiślańskiej, 174 mt. npm. , 15 klm. na płn. zach. od Dąbrowy. Graniczy na płn. z Podlipiem, na zach. z Samocicami i Wolą Żelichowską, na płd. z Pilczą a na zachód z Kuziami. Liczy 137 dm. i 770 mk. 384 męż. , 386 kob. rz. kat. 16 izrael. . Pos. tabularna Józefiny Tretter ma 514 mr. roli; pos. mn. 748 mr. roli. Wólka Niwki leży na płd. od wsi. Z. należy do par. w Gręboszewie. Podlipie i Niwki spotykamy w spisach pobor. ziemi wiślickiej pierwszy raz w r. 1674 jako należące do par. w Bolesławiu. Ob. Kozubice. 2. Z. , grupa domów i młyn w Przemyślanach. 3. Z. , wś, pow. rohatyński, 5 klm. na płn. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Rohatynie. Na wsch. leży Podgrodzie, na płd. Potok, na zach. Czercze, na płn. Załanów i Ruda. Wsch. część obszaru przepływa Gniła Lipa, a część zach. jej lewoboczny dopływ od Załanowa. Na płn. zach. wznosi się, , Peczona góra 334 mt. . Własn. większa Sióstr miłosierdzia tu i w Zawadówce ma roli or. 157, łąk i ogr. 120, past. 17, lasu 158 mr. ; wł. ran. roli or. 264, łąk i ogr. 73, past. 89 mr. W r. 1890 było 55 dm. , 319 mk w gm. , 4 dm. , 29 mk. na obsz. dwor. 305 gr. kat. , 20 rzym. kat. , 23 izr. ; 295 Rus, 53 Pol. . Par. rz. kat. w Rohatynie, gr. kat. w Potoku. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła 1klas. i kasa pożyczk. gm. z kapit. 1472 złr. Mac. Lu. Dz. Zalipienie, wś poduchowna nad rzką Lipnicą, praw. dopł. Szczary, mianowicie jej prawej odnogi, zw. Zalewki Zaleznicze Zalezki Zalewsze Zalewszczyzna Zalipienie Zalomujźa Zalisławice Zaliski Zalisie Zalischicz Zaliśce Zalipowiec Zalipki Zalsie Zalubczyno Zalubice Zaliwka Zaliwki Zaljo Zaliwie Zalki Zalmujża Zalisocze Zalotowszczyzna Zaliwańszczyzna Zalipki okr. gm. Krzywoszyn Nowogródka, ma 19 osad; miejscowość pole ska, grunta lekkie, łąk obfitość. W r. 1589 ks. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł uposażając jezui tów nieświeskich nadał im Z. wraz z innemi do brami. Po kasacie zakonu, w r. 1775 wzięli te dobra Potoccy. A. Jel. Zalipki, grupa domów w Karowie, pow. Rawa Ruska. Zalipowiec, uroczysko, pow. piński, obok wsi MałaHać, gm. ŚwiętaWola, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Pisc. kn. ,str. 154, 157. Zaliśce, w dokum. Zalesie, wś, pow. kowelski, gm. Koszary Stare, przy torze dr. żel. nadwiślańskiej, o 51 2 w. od Maciejowa ku Kowlowi, ma 20 dm. , 150 mk. , kaplicę, wiatrak. Zalischicz, ob. Saltschuetz. Zalisie, fol. szl. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Trok, 1 dm. , 18 mk. katol. Zalisie 1. uroczysko na gruntach Wyżwy Starej, w pow. kowalskim. 2. Z. , pow. krzemieniecki, ob. Zaleśce. 3. Z. , uroczysko puste koło Winnicy, nadane w 1469 r. przez ks. Bohusza Koreckiego Meleszkowi z Meleszkowa ob. Meleszków. Zaliski, fol. na obszarze Mikołajewa, w pow. brodzkim. Zalisławice, w par. Czarnca, ob. Żelisławice. Zalisocze, kol. , pow. chełmski, gm. Turka, par. ew. Zalisocze. Istnieje tu par. ewangielicka dla licznych kolonii niemieckich. W samej gminie Turka mieszka do 4000 protestantów. Kolonia ta założoną została na obszarze dóbr Dorohusk. Zalisy, wś skarbowa nad jez. Turze, pow. kowelski, gm. Zabołocie, 76 dm. , 734 mk. , cerkiew, szkoła. Zaliszany, pow. radomyski, ob. Zaleszany. Zaliszcze, wś i fol. , pow. włodawski, gm. i par Opole, ma 47 dm. , 380 mk. , 2049 mr. W 1827 r. było 30 dm. , 148 mk. W r. 1871 fol. Z. rozl. mr. 1028 gr. or. i ogr. 351, łąk mr. 277, past. mr. 87, lasu mr. 294, nieuż. mr. 19; bud. mur. 3, drew. 7; las urządzony. Wś Z. os. 36, mr. 1076. Zalisze, pow, kowelski, ob. Zalesie, Zaliszki, ob. Żaliszki. Zaliszki, wś, pow. szawelski, należała do dworu Ryngowiany Burbów ob. Kłajsze. Zaliwańszczyzna, ob. Zalewańszczyzna. Zaliwie Piegawki al. Biegawki i Z. Szpinki, wś, pow. siedlecki, gm. i par. Niwiska. Z. Piegawki mają 17 dm. , 126 mk. , 595 mr. ; Z. Szpinki 17 dm. , 175 mk. , 547 mr. W 1827 r. Z. Biegawki miały 17 dm. , 110 mk. , a Z. Szpinki 18 dm. , 135 mk. W r. 1875 fal. Z. Szpinki lit. A. rozl. mr. 241 gr. or. i ogr. mr. 158, łąk mr. 22, past. mr. 27, lasu mr. 16, nieuż. mr. 18; bud. mur. 4, drew. 4. Wś Z. Szpinki os. 20, mr. 243; wś Z. Piegawki os. 5, mr. 74. Folw. Z. Szpinki lit. B. rozl. mr. 120 roli 79. Folw. Z, Szpinki lit. C. rozl. mr. 120 roli 79. W dok. z r. 1476 wymieniono wsi Zaliwie Zelkowo i Wolunyecz Woliniec w ziemi liwskiej. Jako dziedzice podani Jan Wspinek ztąd poszły Szpinki, Jan, Mikołaj, Piotr i Leonard. Kod. Maz. , 270. W r. 1563 było łan. km. , 1 rzem. i 1 4 łanu szlach. bez kmieci Pawiń. , Mazow. , 415, 416. Zaliwka, rzeczka, ob. Sazawa. Zaliwka, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Krakopol, odl. od Kalwaryi 36 w. , ma 3 dm, 47 mk. , 158 mr. Wchodziła w skład dóbr Krakopol. W 1827 r. było 2 dm. , 22 mk. , par. Krasna. Zaliwki, os. , pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 8 w. , ma 1 dm. , 8 mk. Zaliwki, folw. koło Sarnek, na obsz. dwor. Obelnicy, pow. rohatyński. Zaljo, wś, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Karpowicze, par. prawosł. Eutuszkiewicze, odl. o 86 w. od Rzeczycy, ma 18 osad. Za poddaństwa własność Horwatów przy domin. Eutuszkiewicze; miejscowość poleska, grunta lekkie. A. Jel. Zalki, fol, pow. lepelski, należy do dóbr Zawidzicze, Kuścińskich. Zalmujża, wś i dobra, pow. lucyński, w 3 okr. pol. , gm. Zalmujża, o 30 w. od Lucyna, gorzelnia, browar piwny, 3759 dzies. z Łajgolem; własność Modesta Rosenszylda. Gmina, położona w zachodniej części powiatu, graniczy od płd. z pow. rzeczyckim, od wschodu z gm. michajłowską, od płn. z gm. Korsówka i Bałtynowa, od zach. z gm. Domopol, obejmuje 77 miejscowości, mających 272 dm. włośc. obok 20 należących do innych stanów, 5051 mk. włościan, uwłaszczonych na 7320 dzies. 4617 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 5850 dzies. należących do większej posiadłości 1178 roli. Zarząd gminy we wsi Rogówka. Porów. Neuterany. Zalomujźa łotew. , pow. lucyński, ob. Zalotowszczyzna al. Zaletowszczyzna, fol, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol horodyszczańskim, gm. Koszelewo, o 9 w. od Nowogródka par. katol, własność Szulakowskich, ma prze szło 5 włók. Mają tu też drobne dziedzictwo Janikowscy około 1 2 włóki. Grunta faliste, urodzajne. A. Jel. Zalsie, jezioro, w pow. dzisieńskim, pod fol Dymitrowszczyzna. Zalubczyno, folw. , pow. lepelski, własność Doroty Macelewicz, ma 135 dzieś. Zalubice, wś, pow. wieliski, położenie wzgórzyste. Zaliszki Zalisze Zaliszcze Zaliszany Zalisy Załacz Wielki Zalubicze Zalubówka Zalucyński Zaluny Zaluszen Zalutycze Zalutyń Zaluza Zaluzani Zalwa Zalwedery Załachówko Załachowo Załakowo Załam Załaman Pićwołoka Załamanka , pow. radzymiński, ob. Cisie i Załubice. Zalubicze, okolica szlachecka, pow. nowo gródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Stołowicze, par. katol. kroszyńska, o 56 w. od No wogródka a 6 w. od st. dr. żel. mosk. brzeskiej Pohorelce, ma 32 osad; miejscowość równa, małoleśna, grunta urodzajne. A. Jel. Zalubówka 1. wś, pow. dubieński, gra. Buderaż, par. praw. Moszczanica Mała o 2 w. . 2. Z. , rzeczka, pow. ostrogski, ob. Zalabówka. Zalucyński, dekanat katol. , w pow. lucyńskim, oh. Lucyn i Mohylewska archidyecezya pod wyr. Mohylew. Zaluny, fol. szl. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 21 w. od Wilna, 1 dm. , 17 mk. katol. Zaluszen al. Szalutschen, dobra, pow. darkiejmski, st, poczt. Sadehnen. Zalutycze, wś poradziwiłłowska nad rz. Słucz, pow. mozyrski, w 4 okr. pol i gm. Lenin, o 170 w. od Mozyrza, ma 25 osad; w okolicy wielkie lasy dębowe, eksploatowane przez kompanię francuzką ob. Lenin; grunta lekkie, łąk i pastwisk obfitość, rybołówstwo znaczne. Zalutyń, wś i fol. , pow. bialski, gm. Kościeniewicze, par. r, 1. Piszczac, r. g. Kościeniewicze, odl. 14 w. od Biały. W 1827 r. było 4 dm. , 31 mk. W r. 1877 fol. Z. lit. AB. rozl. mr. 324 gr. or. i ogr. mr. 179, łąk mr. 27, pastw. mr. 39, lasu mr. 74, nieuż. mr. 5; bud. mur. 1, drew. 14; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 3, mr. 58. Zaluza, węg. KisAlmas, wś, w hr. beregskiem, kościół paraf. gr. katol. , młyny wodne, st. poczt. , 588 mk. Zaluzani 1. Rimarske, węg. Rima Zaluzsany, wś, w hr. goemoerskiem, Węgry nad rz. Rimą, 207 mk. 2. Z. Hrncarskie, węg. Fozekas Zaluzsany, wś, w hr. goemoerskiem. Kościół fil. katol. ; ludność trudni się przeważnie garncarstwem, 729 mk. Zalwa, zaśc. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno o 9 w. , okr. wiejski Sabowa, 7 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Krasowszczyzna. Zalwedery, ob. Żalwedery. Załachówko, osada w pow. szubińskim, urz. okr. , sąd i urz. st. cyw. w Łabiszynie, tam że poczta, st. kol. żel. w Jadownikach, na linii RogoźnoInowrocław, szkoła katol. w Lubostroniu, par. katol. w Chomętowie, 2 dym. , 21 dusz. 2. Z. , leśnictwo, w temże położeniu, 1 dym, 7 dusz. W. Ł. Załachowo, wś dwor. , w pow. szubińskim, urz. okr. , urz. stanu cyw. , sąd i poczta w Łabi szynie, st. kol. żel. w Brzozie, na linii BydgoszczInowrocław, szkoła katol. w Lubostroniu, par. katol. w Chomętowie. Obszaru 425 ha, 8 dym. , 154 dusz 4 prot. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 3763 mrk. Należy do dóbr Lubostroń hr. Skórzewskich. 2. Z. , kolonia, w temże położeniu, ma obszaru 136 ha, 5 dym. , 43 dusz 4 katol. . Leży między Żninem a Łabiszynem, na wsch. płd. Chomętowa Comes Zdzisław darował Ja błoń i Z. z mytem i wszelkiemi użytkami kla sztorowi trzemeszeńskiemu. Darowiznę zatwier dził w r. 1145 ks. Mieszko. Dziesięciny skła dało Z. r. 1153 klasztorowi łekneńskiemu, co arcyb. Wincenty zatwierdził w r. 1222. W r. 1252 Kazimierz, ks. kujawski i łęczycki, układając się z Krzyżakami, wymienia komorę celną w Z. R. 1393 Przezdrzew, dziedzic Ryszewa, wziął od klasztoru trzemeszeńskiego w zamian Z. i Brzyskorzystaw Lib. Ben. Łaskiego po daje, iż dziesięcinę snopową pobierał pleban z Chomętowa. Kmiecie dają z łanu po groszu na kolendę, karczmarze po 1 2 gr. W r. r. 1577 składało się Z. z 3 działów. Na części Piotrowej było 1 2 i 3 śl. os. i 2 zagr. , druga, Wawrzyńcowa, miała 1 śl. os. , trzecia Grąbina 11 2 śl. os. W r. 1620 jeden z tych działów nale żał do Opalińskich. W r. 1793 dziedziczą Z. Skórzewscy z Łabiszyna. W. Ł. Załacz Wielki, szczyt górski 921 mt. , na obszarze Kobyłczyny, w pow. limanowskim. Załakowo, mylnie Sałakowo, niem. Sallakowś na Kaszubach, pow, kartuski, st. p. i par. kat. Sierakowice, szkoła katol. i młyn wodny w miejscu; zawiera 30 posiadeł włościańskich i 19 zagród, razem 1210 ha 354 roli orn. , 20 łąk; 1885 r. 70 dm. , 88 dym. , 511 mk. , 403 kat. , 108 ew. Młyn posiada przywilej z r. 1782; uwłaszczenie włościan nastąpiło r. 1820. Na obszarze wsi natrafiono około r. 1875 na grób skrzynkowy, który jednak wraz ze znalezionemi przedmiotami został zniszczony ob. Objaśn. do mapy archel. Ossowskiego, str. 53. Za czasów krzyżackich należało Z. do wójtowstwa mirachowskiego i płaciło według przywileju z r. 1424 po 1 grz. i 2 kury za radło; młynarz dawał 11 2 grz. ; mieszkańcy mieli jednak być wolni od czynszu w tych latach, w którychby kraj przez nieprzyjaciół został spustoszony. Około r. 1440 było z pomiędzy 13 radeł wiejskich 6 pustych ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, Załam, szczyt górski 1291 mt. w Karpatach wschodnich, w dziale Beskidu Wyszkowskiego, w pow. dolińskim. Ze stoków płynie pot. Sidynowiec, dopł. Mizuńki. Załaman Pićwołoka, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol, gm. Skidel, o 30 w. od Grodna. W spisie właśc. ziemskich niepodana. Załamanka, wś, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Soleczniki o 4 w. , okr. wiejski i dobra, Wagnerów, Soleczniki Wielkie, o 39 w. od Wilna, ma 4 dm. , 21 mk. katol w 1865 r. 13 dusz rewiz. . O 1 w. od wsi, przy trakcie po Zalubickie Cisie Załawie Załawcze cztowym, karczma t. n. , mająca 1 dm. , 6 mk. żydów. Załanów, wś, pow. rohatyński, 7 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Rohatynie, 5 klm. na wsch. od urz. poczt. w Podkamieniu koło Roha tyna, Na płn. leży Firlejów, na wsch. Ruda, na płd. Zalipie i Czcrcze, na zach. Dziczki. Środ kiem obszaru płynie potok nadchodzący od płn. zach. z Dziczek, a podążający na płd. wsch. do Zalipia, gdzie wpada do Gniłej Lipy. W do linie potoku leżą zabudowania. Własn. więk. ma roli or. 342, łąk i ogr. 42, pastw. 6, lasu 475 mr. ; wł. mn. ma roli or. 940, łąk i ogr. 130, pastw. 98, lasu 1 mr. W r. 1890 było 157 dm. , 926 mk. w gm. , 10 dm. , 62 mk. na obszarze dwor. 859 gr. kat. , 60 rzym. kat. , 69 izrael. ; 871 Rus. , 117 Pol. Par. rzym. kat. w Rohatynie, gr. kat. w miejscu, dek. rohatyński. Do par. należą Dziczki i Ruda. We wsi jest cerkiew p. w. św. Dymitra, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 277 złr. Na obszarze wsi jest młyn i gorzelnia. Tu się urodził Karol Brzo zowski, współczesny poeta. Lu. Dz. Załataja Dubrowa, pow. rzeczycki, ob. Załatucha. Załatary, dwór, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Remigoła, własność Michniewiczów, 133 dzies. 25 lasu, 7 nieuż. . Piłsudzcy mają 17 dzies. 1 2 lasu, 2 nieuż. . Załatucha, al. Załataja Dubrowa, wś, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. , par. prawosł. i gm. Wasilewicze, o 55 w. od Rzeczycy a 8 w. od st. Wasilewicze dr. żel. poleskich, ma 29 osad. Miejscowość nizinna, w ostatnich czasach ska nalizowana w kierunku Dniepru i Prypeci, ob fitość łąk. A. Jel. Załaukiesa, zaśc. nad jeziorem Łaukiesa, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Czapskich Malaty o 3 w. , o 64 w. od Wilna, 4 dm. , 33 mk. katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. . Zaława, wś, pow. konecki, gm. i par. Chlewiska, odl. od Końskich 31 w. , 32dm. , 206 mk. , 404 mr. włośc. , 1 mr. dwor. Wchodziła w skład dóbr Chlewiska. W r. 1827 było 20 dm. , 125 mk. W r. 1569 wś Z. , w par. Chlewiska, własność Jakuba Chlewiskiego, płaci od 14 ogrod. , 1 rzem. Załawcze 1. wś, w par. Sosnowica dzis pow. włodawski. W nowszych spisach nie podana. W r. 1827 miała 12 dm. , 78 mk. 2. Z. , os. , pow. krasnostawski, gm. i par. Turobin. Załawie 1. os. , pow. noworadomski, gm. i par. Żytno, ma 7 dm. , 128 mr. włośc. 2. Z. , kol. , pow. radomski, gm. i par. Kowala Stępocina, odl. od Radomia 15 w. , ma 3 dm. , 24 mk. , 119 mr. Załawie, folw. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Dworce, o 44 w. od Brześcia, 112 dzies. 18 łąk i pastw. , 9 lasu, 35 nieuż. ; własność Łosia i Kozakiewicza. Załawie, wś, pow. dubieński, gm. Jarosławicze, par. praw. Świszczów o 1 w. , ma 58 dm. , 490 mk. Posiada cerkiew p w. Ofiarowania N. M. P. , fundowaną w 1706 r. na miejscu której w 1887 r. wzniesiono nową z drzewa, na fundamencie murowanym. Uposażenie cerkwi stanowi 16 dzies. ziemi. Do filii należy wś Kniahininka o 1 w. . Załawie 1. przyl. Korczyny, w pow. gorli ckim. 2. Z. , wś, pow. trembowelski, 5 klm. na płd. od sądu pow. w Trembowli, tuż na płn. wsch. od urz. poczt. Podhajczyki, koło Trembo wli. Na płn. leży Plebanówka, na płd. wsch. Dołhe, na płd. zach. Podhajczyki na płn. zach. Zielińce. Wzdłuż granicy wsch. płynie Seret. W jego dolinie leżą zabudowania wsi. Własn. więk. ma roli or. 305, łąk i ogr. 55, pastw. 15, lasn 18 mr. ; wł. mn. roli or. 582, łąk i ogr. 58, pastw. 28, lasu 7 mr. W r. 1890 było 141 dm. , 793 mk. w gm. , 2 dm. , 24 mk. na obsza rze dwor. 684 gr. kat. , 115 rzym. kat. , 18 izrael. ; 679 Rus. , 138 Pol. w Trembowli, gr. kat. w Dołhem. We wsi jest szkoła lklas. Lu. Dz. Załawki, os. , pow. włodawski, gm. Turna, par. r. g. Hola. Nie podana w nowszych spisach urzęd. Załawki, wś nad jez. Siedlarowo, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Norzyca o 5 w, 3 dm. , 38 mk. w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; należała do dóbr Hulidowo, Okuszków. Załazie, wś nad jez. Tylanowo, pow. kowelski, gm. Hłusza Wielka, 50 dm. , 424 mk. , cerkiew. Wraz z folw. Hawryłówką Widerty ma 2945 dzies. ziemi dworskiej i należy do hr. Krasickich. Załazie, część Chotyńca, w pow. jaworowskim. Załazy al. Wygoda, wś i folw. , pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Janowiec, odl. 32 w. od Kozienic, ma 37 dm, , 241 mk. W r. 1827 było 20 dm. , 123 mk. , par. Oleksów. W r. 1885 folw. Z. al. Wygoda rozl. mr. 634 gr. or. i ogr. mr. 480, łąk mr. 39, lasu mr. 104, nieuż. mr. 11; bud. mur. 1, drew. 14; płodoz. 12 pol, las nieurzadzony; wiatrak. Wś Z. os. 31, mr. 560; wś Kuszlów os. 17, mr. 140; wś Zacisze os. 8, mr. 51. Ob. Wygoda 52. . Załazy 1. folw. i karczma, przed ujściem rz. Sergut do Berezyny, w pow. borysowskim; miejscowość nizinna. 2. Z. , folw. nad rz. Ippą, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Dudzicze, par, katol. Mozyrz; miejscowość ni zinna. A. Jel. Załąckie al. Załoniecka, wś, pow, dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajewo o 10 w. , okr. wiejski i dobra gen. Frołowa Łąka, o 4 w. od Dzisny, 7 dm. , 78 mk. prawosł. w 1865 r. 18 dusz rewiz. . Załanów Załanów Zaława Załaukiesa Załatucha Załatary Załataja Dubrowa Załąckie Załazy Załazie Załawki Załęże Załęska Wólka Załęgi Nienałty Załęg Załęcze Załącze, os. leś. , pow. radzymiński, gm. Jadów, par. Kamieńczyk. Załączne, niem. Zalonczne, wyb. do Szynwałdu, pow. wejherowski, st. p. Przetoczyn; 1885 r. 4 dm. , 26 mk. Załęcze 1. Wielkie, wś i folw. nad rz. Wartą, , pow. wieluński, gm. Kamionka, par. Pątnów, odl. 18 w. od Wielunia, leży w najwyższym punkcie płaskowzgórza pagórkowatego, zalegającego okolicę Działoszyna, ma 59 dm. i 673 mk. wraz z osadami Grabowa, Wilk, Tułacz, Nosek, Madeły, Kubary, Kluski. W r. 1827 było 48 dm. , 387 mk. , par. Dzietrzniki. 2. Z. Małe, kol. i os. leś. nad rzką b. n. , pow. wieluński, gm. i par, Mierzyce, odl. 18 w. od Wielunia, ma 52 dm. , 405 mk. wraz z kol Cisową i os. leśną. W r. 1827 było 37 dm. , 249 mk. Jestto stara osada wymieniona w dok. z r. 1357 w liczbie posiadłości kościoła gnieźnieńskiego Kod. Wielkop. , 1354. Na początku XVI w. wsi Załęcze Wielkie i Małe należały do dóbr stołu arcybiskupiego. Załęcze Wielkie należało do par, w Łaszowie. Kmiecie dawali prepozytowi wieluńskiemu po 4 rączki miodu, zaś plebanowi w Łaszowie po mierze owsa i mierze żyta z łanu i po groszu od każdego kmiecia i ogrodnika. W r. 1552 wś miała 9 os. na 5 łanach, łan sołtysi, karczmę z łanem ziemi, kuźnicę o 2 kołach. Z. Małe, w par. Mierzyce, dawało plebanowi meszne po groszu od domu. W r. 1553 podane Z. w par. . Kamion filia Mierzyc, miało 5 osad na 5 łan. i 1 łan sołtysi. Załęg 1. al. Załężne, grupa domów w Krowicy Hołodowskiej, w części wsi Wólka Krowicka, pow. cieszanowski. 2. Z. , grupa domów w Sieniawce, pow. cieszanowski. 3. Z. , część Rudomierza, pow. jaworowski. Lu. Dz. Załęgi Nienałty, pow. ostrowski, ob. N 7. . W r. 1827 wś Załęgi ma 3 dm. , 17 mk. Załęska Wólka, pow. grójecki, ob. Wólka Załęska. Załęzczyzna, dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Podolesie, o 5 w. od Kobrynia. 183 dzies. 31 łąk i pastw. , 30 lasu, 5 nieuż. ; własność Bułhakowych. Załęże 1. Małe, folw. kol. i wś, pow. grójecki, gm. Konie, par. rz. kat. Rembertów, ew. Karolew, odl. 9 w. od Grójca, ma 76 mk. W r, 1827 było 8 dm. ,. 61 mk. W r. 1881 folw. Z. Małe rozl. mr. 495 gr. or. i ogr. mr. 348, łąk mr. 5, lasn mr. 134, nieuż. mr. 8; bud. drew. 10, las nieurządzony. Wś Z. Małe os. 5, mr. 8. 2. Z. Wielkie, wś i kol. nad rzką b. n. , pow. grójecki, gm. Konie, par. rz. kat. Rembertów, ew. Karolew, odl. 10 w. od Grójca, ma 95 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 121. W r. 1887 dobra Z. Większe składały się z folw. Z. Większe i Aleksandrów rozl. mr. 999 gr. or. i ogr. mr. 590, łąk mr. 25, pastw. mr. 9, lasu mr. 343, odpadki mr. 3, nieuż. mr. 29; bud. mur. 8, drew. 20, las nieurządzony, wiatrak, pokłady torfu. Wś Z. Wielkie os. 17, mr. 70; wś Karo lew os. 48, mr. 215. W r. 1580 we wsi Załę że, w par. Rembertowo, pow. warszawskim, by ło 5 działów, obejmujących 11 łan. Siedzą tu Załęscy Przedborowie i Kobelski. We wsi Z. minor ma Uliniecki 3 4 łanu i wdowa po Cedrowskim 3 łanu Pawiń. , Mazowsze, 292. 3. Z. , wś nad rz. Mrożycą, pow. brzeziński, gm. Niesułków, par. Skoszewy, ma 4 dm. , 50 mk. , 60 mr. 4. Z, wś i folw. , pow. włoszczowski, gm. i par. Chrząstów, odl 15 w. od Włoszczowy. Folw. ma 228 mr. , należy do dóbr Chrząstów; wś ma 21 os. , 290 mr. W r. 1827 było 12 dm. , 66 mk. 5. Z. , wś, pow. olkuski, gm. Wol brom, par, Bydlin, odl 26 w. od Olkusza, ma 51 os. , 388 mr. Wchodziła dawniej w skład dóbr Bydlin. W r. 1827 było 26 dm. , 173 mk. W r. 1581 Bonarowie płacą tu od 8 zagr. z rolą 2 nie wyszła wola, 1 kom. z bydł. i 2 rzem. Pawiń. , Małop. , 94. 6. Z. , kol, pow. mław ski, gm. Mława, par. Wieczfnia, odl. 14 w. od Mławy, ma 20 dm. , 174 mk. , 505 mr. W r. 1827 było 12 dm. , 61 mk. 7. Z. , okolica szlach. , pow. makowski, gm. Sieluń, par. Rożan. W obrębie jej leżą Z. Biernaty, 1827 r. 2 dm. , 12 mk. ; Z. Czartki; Z. Duchniki, w 1827 r. 1 dm. , 4 mk. ; Z. Eliasze, w 1827 r. 6 dm. , 47 mk. ; Z. Gartki, w 1827 r. 5 dm. , 25 mk. ; Z. Rzezaki, w 1827 r. 4 dm. , 12 mk. Z. Sędzięta, w 1827 r. 9 dm. , 43 mk. ; Z. Tamki, w 1827 r. 4 dm. , 35 mk. , Z. Wielkie, w 1827 r. było 12 dm. , 65 mk. W r. 1887 folw. Z. Wielkie rozl. mr. 420 gr. or. i ogr. mr. 351, łąk mr. 20, pastw. mr. 23, lasu mr. 19, nieuż. mr. 7; bud. drew. 6. Wś Z. Wielkie os. 10, mr. 25; wś Wypychy os. 3, mr. 3; wś Gartki Rzezaki Tom ki os. 1, mr. 15; Z. Wypychy, w 1827 r. 4 dm. , 15 mk. , wreszcie Z. Ponikiewka, w gra. Perzanowo, par, Rożan, 1827 r. 9 dm. , 48 mk. W r. 1582 w pow. rożańskim, par. Rożan, znaj dują się Z. Ponikiewka, Grotowa i Kordowscy uprawiają sami bez kmieci 43 4 łanu. Z. Wignali Eliasze 23 4 łan. , 1 zagr. , Z. Józwy Z. Duchniki 1 2 łanu, Z. Biernaty 11 4 dzięta łanu, 3 zagr. , Z. Wypychy 1 łan, Z. Gartki 1 łan, Z. Wielkie 31 2 łanu, 2 zagr. , wre szcie część Podoskiego 1 2 łanu Pawiń. , Mazow. , 387. Br. Ch. Załęże, folw, , pow. kowieński, w 2 okr. pol o 52 w. od Kowna. Załęźe 1. z Markuszką, wś, pow. jasielski, na lewym brz. Wisłoki, 2, 9 klm. na płn. od mtka Osieka, wzn. 273 mt. n. p. m. Okolicę ma pagórkowatą, o glebie ciężkiej, iłowatej. Graniczy na zach. z Wolą Dębowiecką, na płd. z Zawadką, na płn. Dębowcem. Markuszka zaś leży na płd. od Z. i składa się z 13 dm. Cała wś ma 96 dm. i 550 mk. 290 męż. , 260 kob. rz. Załączne Załącze Załącze Załęźe Załęzczyzna Załęże Załocki Załockowszczyzna Załoczewa Załoczyźa Załohiem Załoj Załokieć Załęże kat. prócz 8 izrael. . Pos. tabularna Sew. Stawiarskiego ma 116 mr. roli; pos. mn. 609 mr. O założeniu wsi i parafii nic nie wiadomo, ale istniały już w r. 1326. Długosz L. B. , 401. 497 pisze nazwę wsi Zalanze, Zalanszye i Zalanzie prope Osiek; była wsią. królewską; . Teraźniejszy kościół drewniany zbudowano w r. a przerobiono w r. 1883. Do par. dyec. przemyska, dek. jasielski należą. Markuszka i Woda Dębowiecka. W r. 1581 Pawiń, Małop. 125 całą parafię posiadał Jerzy Mniszek; Z. liczyło 13 półłanków km. , 1 czynsz. , 8 komor. z bydłem, 1 komor. bez bydła i 2 pręty roli karcz. 2. Z. , wś, pow. rzeszowski, jest to część gm. Pobitno, 3 klm na płn. wsch. od Rzeszowa Składa się z 52 dm. , ma 269 mk. 119 męż. , 150 kob. Pos. więk. Wład. Jędrzejowicza ma, 704 mr. , w tem 223 lasu; pos. mniejsza ma 180 mr. Graniczy na płd. z Pobitnem, na płn. z Terliczką i Łąką, , na wsch. z Krasnem; na zach. oblewa je Wisłok. 3. Z. , wś, pow. sądecki, na lewym brzegu Dunajca, 21, 8 klm. na płn. od Nowego Sącza; par. rzym. kat. w Zbyszycach. Od płd. , wsch. i płn. oblewa obszar wsi Dunajec, na zach. graniczy z Witkówką i Tabaszową; dzieli się na dwie części; część północna Z. Niżne ma własność tabularną Józ. ŻukaSkarszewskiego obejmującą. 242 mr. , część płd. własność gminy Limanowy wynosi 92 mr. W XVI w. Pawiń. , Małop. , 136 Z. Niżne, ks. Ostrogskich, należało do par. w Podolu, Z. Wyżne do par. w Zbyszycach. Pos. mn. ma wogóle 191 mr. 4. Z. , wólka do Stanów, w pow. niskim, ma 41 dm. i 247 mk. , leży na wschód od wsi, za pot. Łęgiem. 5. Z. , wólka do Korczyny, w pow. krośnieńskim, składa się z 13 dm. i 78 mk. 6. Z. , wólka do Znamirowic, w pow. sądeckim, ma 24 dm. i 166 mk. Załęże al. Nowe Kosowo, niem. Zalensee, kol. na Kaszubach, pow. kartuski, st. p. i par. kat. Przodkowo, st kol. Żukowo, o 9 klm. , szkoła w miejscu. Wzn. 597 st. n. p. Zawiera po siadło dworskie, 70 posiadeł włościańskich i 22 zagrody, razem 964 ha 770 roli orn. , 40 łąk, 25 lasu; 1885 r 65 dm. , 97 dym. , 496 mk. , 489 kat. , 7 ew. Kolonia ta została założona około r. 1639 a r. 1654 nadana przez króla Ja na Kazimierza Janowi v. , jako majątek gracyalny. W topogr. Goldbecka z r. 1789 za pisane jako dobra dominialne o 12 dym. nabyte od Korony polskiej za 17322 złotych, w dzierża wie Łebińskich str. 262. Do kol należą oprócz Załęża Trzy Rzeki 2 dm. , 9 mk. , Józefowo 2 dm. , 14 mk. i Rąb 34 dm, 242 mk. . W XVIII w. utrzymywali tu Lubińscy kaplicę do mową ob. Utracone kościoły przez ks. Frankidejskiego. str. 198. Kś. Fr. Załęże, niem. Zalenze, dobra i wś, pow. katowicki, par. kat. B, ew. Katowice. W r. 1885 dobra miały 493 ha, 24 dm. , 262 mk. Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 161. 6 ew. . Wś miała 349 ha, 210 dm. , 3530 mk. 84 ew. Szkoła katol. od r. 1827. Kopalnie rudy żelaznej i węgla kamiennego. Zatka, jezioro, w pow. porzeckim gab. smoleńskiej, połączone przez odpływ wodny z szeregiem jezior ob. Dgo. Odpływ jez. Z. uchodzi do rzki Połowja, dopływu Kaspli. Załocki, wś, włośc. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Serwecz o 5 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Kościeniewicze, 36 dusz rewiz. Załockowszczyzna, zaśc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. aleksandrowska, okr. wiejski i dobra, Paszkiewiczów, Stracza, 3 dusze Załoczewa, wś, pow. czerykowski. gm. Malatycze o 9 w. , zapasowy śpichlerz gminny. Załoczyźa al. Zołoczyża, uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, paraf. katol. Błonie, o 20 w. od Ihumenia. Mają tu własności szlachta Rusieccy 3 włóki, Pieńkowscy 1 2 wł. i mieszczanin Makulczyk 2 włóki. A. Jel. Załogi 1. Cibory i Z. Jędrzejki, wś, pow. przasnyski, gm. Chojnowo, par. Czernice, odl 7 w. od Przasnysza. Z. Cibory mają 2 dm. , 10 mk. , 45 mr. ; Z. Jędrzejki 6 dm. , 32 rak. , 260 mr. W r. 1827 Z. Cibory miały 1 dm. , 7 mk. a Z. Cibory 6 dm. , 47 mk. W r. 1567 Załogi Cibory Wirymy miały 2 części po 1 8 wł. , jedną 1 2 ści po 2 wł. , 1 ogr. , 1 rzeź. , 1 włoka Pawiń. , Mazow. , 341. 2. Z. , pow. makowski, ob. Chotkowo. Br. Ch. Załohiem, Załohom, fol. , pow. bobrujski, w 4 okr. pol. i par. katol. Świsłocz, gm. Bacewicze, należy do domin. Nieseta, dziedzictwa Pawlikowskich; grunta lekkie. A. Jel. Załoj, uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, o 48 w. od Ihumenia. A. Jel. Załokieć, potok, prawy dopł. Bystrzycy Tyśmienickiej, uchodzi do niej na obszarze wsi Załokieć, w pow. drohobyckim. Załokieć, wś, pow. drohobycki, 21 klm. na płd. zach. od Drohobycza, tuż na płd. od sądu pow. i urz. poczt. w Podbużu. Na płn. leży Podbuż, na wsch. i płd. wsch. Opaka, na płd. zach. Bystrzyca, na zach. Smolna. W płd. stronie wsi nastaje jedno z ramion Bystrzycy, płynie na płn. zach. , łączy się z drugiem ramieniem nadpływającem od wsi Bystrzycy, a tak utworzona rzeka płynie prawie środkiem obszaru na płn. wsch i wchodzi do Podbuża. W obrębie wsi przyjmuje, prócz kilku strug małych, dwie znaczniejsze od praw. brzegu, a mianowicie pot. Załokieć i Opakę. Zabudowania leżą w dolinie Bystrzycy. Na płd. wznosi się Kobyła do 820 mt. Dolina Bystrzycy wznosi się do 468 mt. Własn. więk. ma roli or. 18, łąk i ogr. 9, pastw. . 4, lasu 633 mr. ; wł. mn. roli or. 1045, łąk i ogr. 374, pastw. 816 mr. W r. 1890 28 Załosie Załosińce Załośnica Załosomas Załosy Załoszańsk Załowie Załowo Załoza Załozany Załoźce Załom Załomysta Załoniecka Załośce było 196 dm. , 956 mk. w gm. 854 gr. kat. , 37 rz. kat. , 65 izr. ; 854 Rus, 97 Pol, 5 Niem. . Par. rz. kat. w Podbużu, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja i kasa pożyczk. gm. z kapit. 996 złr. Szczegółowy opis wsi po daje Lustracya ekonomii Samborskiej Rkp. w Bib. Ossol. , Nr. 1255, str. 169. Istniały tu kuźnice żelaza. Lu. Dz. Załom, uroczysko, pow. słonimski, w 5 okr. pol, gm. Byteń, o 38 w. od Słonima. Załom, szczyt w Karpatach wschodnich, na granicy od Węgier, na obszarze pow. dolińskiego. Wzn. 1291 mt. Załom 1. niem. Salm, wś, pow. wałecki, st. pocz. i par. kat. Człopa, 400 ha 132 roli orn. , 3 łąk, 11 lasu; 1885 r. 10 dm. , 15 dym. , 88 mk. , 16 kat. , 72 ew. 2. Z. , dobra ryc. , tam że, 3007 ha 481 roli or. , 48 łąk, 2291 lasu; 1885 r. 19 dm. , 42 dym. , 230 mk. , 46 kat. , 184 ew. ; gorzelnia, cegielnia, piec wapienny, hodowla bydła wschodniofryzyjskiej rasy. Da wniej znajdowała się tu kaplica drewniana, należąca do Człopy, która istniała jeszcze r. 1789. W topogr. Goldbecka Z. zapisane jako wś i fol, z młynem, smolarnią i leśn. , o 14 dym. , w ręku barona y, d. str. 224. Do dóbr należą fol. Oerzenthal i Gammelberg. Kś. Fr. Załomeszcze al Kalihirka, potok, lewy dopł. pot. Wadrówki dopł. Oporu w pow. stryjskim. Załomiana, zaśc. szlach. nad rzką Łomianą, pow. trocki, w 2 okr. pol, o 45 w. od Trok, 2 dm. , 15 mk. katol Załomysta, os. w Mikuliczynie, pow. nadworniański. Załoniecka, ob. Załąckie. Załośce, ob. Założce. Załosie, jezioro, w pow. wileńskim, pod zaśc. Postawniki. Załosińce, uroczysko, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol, gm. Wielkieryta. Załośnica, os. dom. w Machowy, pow. pilzneński, ma 10 dm. , 47 mk. Załosomas, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 83 w. od Nowoaleksandrowska. Załosy, wś, w pow. kowelskim, należała do sstwa ratneńskiego i w 1628 r. dawała 250 fl. 29 gr. i 9 den. prowentu. Załoszańsk, zaśc. w pobliżu kotliny rz. Łoszy, pow. ihumeński, w 1 okr. pol uździeń skim, gm. PereszewskaSłoboda, par. kat. Uzda, o 100 w. od Ihumenia; miejscowość małoludna, grunta piaszczyste i kamieniste. A. Jel. Załowie, wś, pow. radomski, gm. Jedlińsk, par. Lisów, odl od Radomia 16 w. , ma 11 dm. , 20 mk. , 69 mr. Załowie, wś, pow. rohaczewski, gm. Czeczersk o 12 w. , ma 27 dm. , 171 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. Własność większa należy do dóbr Mazałów, Jezierskich. Załowo, jezioro, w pow. dzisieńskim, pod wsią, Małość. Załoza, uroczysko na gruntach wsi Napadówki, w pow. krzemienieckim, zarosłe dawniej odwiecznym lasem olszowym. Załozany, część Barszczowic, w pow. lwowskim. Załoźce al. Załośce, Załośce Stare i Nowe, miasteczko, pow. brodzki, 40 klm. na płd. wsch. od Brodów, pod 49 48 płn. szer. a 43 2 wsch. dług. od P. , siedziba sądu powiat. , urz. poczt. , notaryusza, posterunku żandarmeryi, lekarza i apteki. Na zach. leża Trościaniec Wielki, Czystopady i Ratyszcze, na płd. Podbrzeźce, i Zagórze, na płd. wsch. Milno i, na płd. Reniów i Białogłowy ostatnia w pow. złoczowskim. Prawie środkiem obszaru płynie Seret i tworzy rozległy staw załoziecki, wzn. 315 mt. npm. Zabudowania miasteczka leżące na płd. stawu i nad praw. brz. Seretu, wraz z zamkiem, położonym na lew. brzegu wśród moczarów, tworzą, Załoźce Stare, za groblą, zaś, na płd. wsch. krańcu stawu położona część miasteczka, zwie się Załoźce Nowe. W odległości 2 do 3 klm. ku płn. wsch. od Z. Nowych leżą na wyniosłych pagórkach 359 do 379 mt. npm. części Załoziec Gaje Załozieckie al. Roztockie i Gaje za Rudą, . Zachodni obszar wznosi się do 374 mt. Wójtowa góra i pochyla się ku wsch. do bagnistej doliny Seretu 314 mt. , za którą ciągną się dalej ku wschod. wyższe pagórki, pokryte piękną dębiną Ostra góra. Własn. więk. ma roli or. 1043, łąk i ogr. 728, past. 98, lasu 333 mr. ; wł. mn. roli or. 3499, łąk i ogr. 1474, past. 236, lasu 431 mr. W r. 1890 było 988 dm. , 6928 mk. w gm. , 39 dm. , 367 mk. na obsz. dwor. 3157 gr. kat. , 1636 rz. kat. , 2502 izr. ; 3065 Rus. , 2846 Pol, 1379 Niem. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. brodzki, archidyec. lwowska. Parafią założył i uposażył w r. 1547 Jan Kamieniecki, dziedzic na Olesku i Załoźcach. Do parafii należą Białogłowy, i Blich, Czystopady, Ditkowce, Gontowa, Hnidawa, Horodyszcze, Milno, Mszaniec, Neterpińce, Niszkowce, Nosowce, Nowosiołki z Beniowem, Obarzańce, Panasówka, Plisowce, Podbereźce, Ratyszcze, Seretec, Trościaniec Wielki, Wer tełka, Zagórze i Zarudzie. Kościół murowany, konsekrowany w r. 1738. W kościele są grobowce ks. Janusza Wiśniowieckiego, koniuszego kor. 21 maja 1636, i jego ojca Konstantyna, wojewody ruskiego 25 maja 1641. W Załoźcach Nowych jest klasztor sióstr miłosierdzia, uposażony pierwotnie w Brodach r. 1760 przez Helenę Potocką, wdowę po Stanisławie Potockim, wojewodzie poznańskim, dziedzicu dóbr brodzkich. Gdy w r. 1801 spłonął klasztor brodzki, przeniosły się zakonnice do Zało Załom Załomeszcze Załomiana Załozdoń Załozie Załozdoń ziec, gdzie pielęgnują chorych i utrzymują szkółkę dla dziewcząt. Paraf. gr. kat. są, dwie w Załoźcach Nowych i w Z. Starych. Do ostatniej należy Reniów. Obie należą do dekanatu załozieckiego, który obejmuje parafie Batków, Czepiele, Harbuzów, Hołubica, Kołtów, Kutyszcze, Lutowisko, Manajów, , Milno, Nestorowce, Panasówka, Pieniaki, Podkamień, Popowce, Ratyszcze, Seretec, Szyszkowce, Trościaniec, Wertełka, Wierzbowczyk, Zagórze i Zwyżeń. W Załoźcach Nowych jest cerkiew p. w. N M. P. a w Z. Starych p. w. WW. Św. W Z. Nowych jest szkoła 3klas. , istniejąca od r. 1791, a w Z. Starych szkoła lklas. od r. 1871. W obu szkołach język wykładowy polski. Zakłady dobroczynne są zakład dla chorych i sierot pod opieką sióstr miłosiardzia, na 20 łóżek, z dochodem rocznym 4120 złr. i zakład dla kalek, z funduszem zakładowym 1095 złr. Przemysł rękodzielniczy i handel rozwija się dość pomyślnie. Z zakładów przemysłowych istnieją gorzelnia, młyn wodny i cegielnia. Istnieje też kasa pożyczk. gm. z kapit. 12246 złr. Z. wraz z okolicznemi wsiami należały w XV w. do rozległych dóbr oleskich, które po śmierci Jana z Sienna, przypadły z podziału w r. 1477 dokonanego synowi Piotrowi. Tenże pozostawił dwie córki Annę, wydaną za Herburta, kaszt. bieckiego, i Jadwigę, wydaną za Marcina Kamienieckiego, wojewodę podolskiego. Po śmierci ojca zrobiły one podział majątku rodzi cielskiego we Lwowie w r. 1511. W dokumencie wówczas spisanym podał ks. Barącz w dziełku Kronika Oleska, str. 137 wymienione są Załoźce i przyległe wsi. Wnosić z tego należy, że już w r. 1511 były Z. miasteczkiem i miały zamek, a to tem pewniej, ze w XVI w. pobierano tu cło od towarów. które stanowiło najznaczniejszy dochód województwa podolskiego. W czasie wspomnianego podziału majątku były dobra załozieckie prawdopodobnie w zastawie, i dopiero w kilka lat później wykupił je Marcin Kamieniecki, woj. podolski. Synowie tegoż Jan, Wojciech i Stanisław uczynili w r. 1578 nowy dział majątku, na mocy którego miasteczko Z. z zamkiem i wsiami do niego należącymi przypadło Stanisławowi Kamienieckiemu. Po Kamienieckich przeszły dobra na Wiśniowieckich, po nich na Potockich. Wnuk Józefa Potockiego, hetm. w. kor. i kaszt. krakowskiego, Piotr Potocki, sprzedał dobra Michałowi Ronikierowi, cześnikowi litewskiemu. Potem nabył je Ignacy hr. Miączyński, dziś należą do Włodzimierza hr. Dzieduszyckiego. Zamek, niegdyś obronny, stoi dziś w ruinach, z których znaczne resztki częściowo są jeszcze zamieszkane i zamienione na browar i stajnie. Był to obszerny, czteroskrzydłowy gmach, zbudowany w czworobok z kamienia i cegieł, a wysoki na 2 piętra. Po rogach baszty wielo boczne, 3piętrowe, ze strzelnicami. Brama wjazdowa, ze śladami mostu zwodzonego, znajduje się w skrzydle południowem, zachowa na w stanie dość dobrym. Na zewnętrznej jej stronie herb Pilawa. Po prawej stronie bramy wyniosła, czworoboczna wieża. Mury obwodowe zamku i baszt, w wielu miejscach zarysowane i poszczerbione, tynki i ciosowe obramienia okien utrzymują się gdzieniegdzie. Pod zamkiem roz ległe piwnice, użyte w części na składy piwa, w części zawalone. Dokoła rozciągały się nie gdyś niedostępne moczary, dziś osuszone. Za mek ten wzniesiony był w drugiej połowie XVI w. Założyli go książęta Wiśniowieccy i mie szkali w nim stale. Obok Wiśniowca był on głó wną siedzibą tego rodu. Za dziedzictwa Jerzego Wiśniowieckiego, kasztelana kijowskiego 1617, a następnie za Dymitra Jerzego, hetm. w. kor. f 1682, wspaniale był urządzony i gwarnem wrzał życiem. W wojnach kozackich uległ zniszczeniu, niejednokrotnie też opierał się czambułom tatarskim. W r. 1675 Szyszman pasza wysłał z pod Zbaraża kilku ba szów na zdobycie zamku, w którym ks. Dymitr Wiśniowiecki znaczną osadził załogę. Baszowie, zwyczajem tureckim postanowili najprzód zasię gnąć wróźby, nim przystąpili do oblężenia. Wy puszczono z obozu tureckiego czarną kurę ku zamkowi, śledząc, gdzie się zwróci. Kura z gda kaniem wróciła w szeregi muzułmańskie. Turcy uważając to za złą wróźbę, spalili miasteczko i nie tykając zamku wrócili pod Zbaraż. Józef Potocki, hetman w. kor. , upiększył zamek znacz nie, przemieszkiwał w nim często i tu umarł 1751 r. Ignacy hr. Miączyński objął już prawie ruiny, więc założył w nich fabrykę sukna, którą po kilku latach zwinięto i przeistoczono na fa brykę koców. Ale i ta nie utrzymała się długo czyt. Sokalski Rys geogr. stat. złoczowskiego okr. szk. , str. 321 i Czołowski Dawne zamki i twierdze na Rusi halickiej, Teka konserwa torska, 1892, str. 122. Lu Dz. Załozdoń al. Zołozdoń, okolica, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , gm. Średniki, o 41 w, od Kowna. Butwiłłowie mają tu w dwóch działach 27 dzies. 2 nieuż. , Czechowiczowie 201 2 dzies. 5 lasu, Syrtowtowie 18 dzies. 8 lasu. Załozie al. Załuzie, fol. dóbr Opole, w pow. włodawskim, ma 417 mr. Załozie 1. zaśc. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Laskowicze, o 86 w. od Bobrujska. Mają tu własności po 5 włók Baranowscy, Hryniewieccy i Lewkowiczowie 2. Z. al. Założe, uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Brodziec, o 80 w. od Ihumenia; miejscowość poleska, grunta lekkie. 3. Z. , wś nad bezim. dopł. Niemna, pow. nowogródzki, przy dawnym trakcie poczt. mińskonowogródzkim, w 4 okr. pol i gm. Mir, par. prawosł. Załuże, ma 41 osad; miejscowość bezleśna, grunta lekko faliste, uro Załuczany Załozie Załozy Załoźe Założyn Załszyn Załtryszki Załubice Załubińcze Załucbowo Załucka góra Załuckie Załucko Załucz Załucze dzajne. 4. Z. , zaśc. , pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Wyzna, par. kat. Starczyca, należy do domin. Ustroń, Prószyńskich. Załozie 1. wś nad błotem Nowińskie, pow. mohylewski, gm. Pawłowicze. 2. Z. , wś, pow. sieński, ob. Mieleszkowicze. Załoziemie, dobra, pow. siebieski, gm. Kamieniec, własność dawniej Hłasków, dziś Aleksandra Tomiłowa, 1240 dzies. Jest tu cerkiew p. w. N. M. P. , zarząd gminy, szkoła, młyn wodny. Załozki, wś nad rzką Wołownią, pow. nowo gródzki, w 1 okr. pol. i gm. Lubcz, o 18 w. od Nowogródka, ma 41 osad; miejscowość bezie śna, grunta urodzajne. A. Jel. Załozowie, wś, pow. wilejski, w 2 okr pol, gm. , okr. wiejski i dobra, Kamieńskich, Dołhinowo o 3 w. , 68 dusz rewiz. Załozy, wś, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 36 w. od Słonima, 148 dzies. ziemi włośc. Załozy, grupa domów we wsi Lubela, w pow. żółkiewskim. Załoźe 1. wś i dobra nad Pronią, pow. czauski, gm. Radoml o 6 w. . We wsi zapasowy spichlerz gminny. Dobra, nadane w 1880 r. Oldze Poniatowskiej, mają wraz z Raduczami i Susłówką 2959 dzies. 247 roli, 51 łąk, 2558 lasu. W dobrach 3 młyny wodne i folusz dają 700 rs. , prom 400 rs. 2. Z Założje, wś, pow. orszański, gm. Rudnia o 6 w. , 25 dm. , 147 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. 3. Z. , ob. Załozie. Założyn 1. zaśc. szl. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol, o 6 w. od Oszmiany, 1 dm. , 7 mk. katol. 2. Z. , fol. i wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. Budsław o 12 w. , okr. wiejski Wosin, o 55 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Dołhinowa. Pol. ma 1 dm. , 19 mk. katol, wś zaś 3 dm. , 21 mk. t. wyzn. 9 dusz rewiz. w r. 1865. Folw. należał do Żakowiczów. Załszyn, w XVI w. Zolszino, fol, pow. sierpecki, gm. Lisewo, par. Kurowo, odl. 12 w. od Sierpca, ma 11 dm. , 92 mk. , 565 mr. W r. 1827 miał 12 dm. , 106 mk. R. 1578 płaci tu Tomasz Ważyński od 11 2 łanu i 1 zagr. z rolą. Załtryszki, wś, pow. rossieński, w 3 okr. pol, gm. Taurogi, o 69 w. od Rossień. Załubice, wś i fol, pow. radzymiński, gm. Małopole, par. Radzymin, ma 331 mk. , 1296 mr. dwor. , 605 mr. włośc. Fol Z. stanowi majorat nadany g en. Rubcowowi. W r. 1827 było 28 dm. , 199 mk. Jan, ks. mazow. potwierdza w r. 1386 w Warszawie, sprzedaż wsi Zalubycze districtu warszeviensi przez Klemensa dziedzica Biejkowa, Dersławowi, dziedzicowi Okunina, za 90 grzyw. po 48 gr. . Przytem książę pozwala przenieść tę wieś z prawa polskiego na niemieckie, chełmińskie Ulanow. , Dok. mazow. , 343 50. W r. 1580 ze wsi duchownej Z. płaci Stanisław Rusinowski, rządzca w imieniu klasztoru czerwińskiego od łan. , 2 zagr. z rolą, 1 koła młyn. Pawiń. , Mazow. , 258. Istniała też wtedy Wolica Załubska. Załubińcze, wś, pow. sądecki, u ujścia Ka mienicy do Dunajca, 2 klm. na płn. wsch. od Nowego Sącza, przy gościńcu do Grybowa, ma 87 dm. i 1060 mk. , 570 rz. kat. należących do par. w Nowym Sączu 10 ewang. i 480 izrael. Pos. tabularna dzieli się na pięć korpusów Z. Borowskie, Straszów i Grabowa, Grabowa Dolna i Górna, Przetakówka i Z. Wierzbicieńskie. Na tym obszarze stoi 52 dm, i przebywa 508 mk. 232 męż, 276 kob, 330 rz. kat 15 gr. kat. , 17 ewang. i 146 izr Wszystkie te części mają razem 295 mr. obszaru. Pos. mn. ma 187 mr. gruntu. Nazwy tej wsi nie wymieniają spisy pobor. ani w r. 1581 Pawiń. , Małop. , 127 ani w r. 1674. Mac. Załucbowo, wś nad Turyą i Prypecią, pow. kowelski, . Załucka góra 1. bezleśny szczyt 351 mt. na granicy Dziewięcierza i Sopotu, w pow. rawskim Galicya, na 41 5 wsch. dług. a 50 13 płn. szer. Karta wojs. , 5, XXIX. 2. Z. g. al. Załuczka, wzniesienie na obszarze Radruża, w pow. rawskim. Najbliższe wzgórze na płd. sięga 351 mt. Leży na dziale wodnym dopływów Sanu i Bugu Karta wojs. , 5, XXIX. Załuckie w dokum. , pow. ostrogski, ob. Załuż. Załucko al. Załuski, wś, pow. miechowski, gm. i par. Luborzyca, odl 23 w. od Miechowa, ma 8 os. , 58 mr. Wchodziła w skład dóbr Łuczyce. Załucz, wzgórze lesiste 420 mt. , na granicy wsi Nuszcze Perepelniki, w pow. złoczowskim. Pod 49 47 płn. szer. i 42 48 wsch. dług. Załucz, grupa domów w Nuszczu, pow. złoczowski. Załuczany, wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol, gm. Werejki, o 23 w. od Wołkowyska, 206 dzies. ziemi włośc. Załuczany, folw. w Łapszynie, pow. brzeżański. Załucze 1. fol, pow. lubelski, gm. i par. Niedrzwica, odl 21 w. od Lublina. W r. 1884 fol Z. , oddzielony od dóbr Niedrzwica Mała al Kościelna, rozl. mr. 492 gr. or. i ogr. mr. 287, łąk mr. 2, lasu mr. 7; nieuż. mr. 196, bud. mur. 1, drew. 3; płodozm. 14pol. ; las nieurządzony, pokłady kamienia. Z ogólnej przestrzeni w r. 1890 odprzedano mr. 68. 2. Z. i Z. dwie wsi, pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par. Wereszczyn. Leży między jeziorami; Łukie, Bikcze i Uściwierz. Z. ma 74 os. , 858 mk. 784 katol, 74 ewang. . We wsi jest szkoła początkowa. Osady włościańskie mają Załozowie Załozki Załoziemie Załozie Załucze od 6 do 30 mr. obszaru, ogółem 1108 mr. nadanych przy uwłaszczeniu i 153 mr. trzymanych na prawie wieczystoczynszowem. Gleba piaszczysta, w części popielatka. Ludność trudni się uprawą roli, zarobkowaniem po sąsiednich folwarkach i wyrobem bryczek wózki węgierskie, których sprzedają po 60 i więcej rocznie w Łęcznie i Warszawie. Z. Nowe powstało już po 1864 r. przez wypuszczenie w wieczysta dzierżawę czynszową gruntów dworskich. Ma 81 mk. 46 ew. , 35 katol, 334 mr. Gleba piaszczysta, w części czarnoziem. Jan Rostw. Załucze 1. fol. poradziwiłłowski w pobliżu prawego brzegu Niemna, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Zasule, o 75 w. od Miń ska a 15 w. od st. Stołbce dr. żel. mosk. brze skiej. Należał do domin. Tulonka, dawniej ks. Radziwiłłów, z kolei ks. Wittgensteina i ks. Hohenlohe; grunta lekkie. Z. upamiętnione jest za mieszkaniem tu w piątym dziesiątku b. wieku Ludwika Kondratowicza Syrokomli, który dzierżawiąc ten folwark, opisał go w wierszu z r. 1847 do przyjaciół Feliksa i Adama Piet kiewiczów, p. t. O moim starym domku ob. Atheneum Kraszewskiego z r. 1847, t. III, 130 i w wydaniu Korotyńskiego poezyi Syroko mli, t. VI, będąc dzierżawczą Załucza, skasował tu gorzel nię w celach filantropijnych. Por. Syrokomla Wędrówki po moich niegdyś okolicach; Obrazy z pobrzeża Niemna Tyg. powszech. w Załucze i Borejkowszczyzna Tyg. Ilustr. , 1860 r. , t. I, str. 155; Załucze, Dworek Syrokomli Kłosy, t. XVI, 204. 2. Z. , dobra, pow. newelski, dawniej Zenowiczów, dziś Popowych, 353 dzies. A. Jel. Załucze 1. zwane dawniej Z. Wierzchnie, dziś Pograniczne al. Orynińskie, wś nad Zbruczem, pow. kamieniecki, okr. pol. Lanckoroń, gm. Orynin, par. katol. Czarnokozińce, odl. o 27 w. od Kamieńca, ma 207 osad, 1058 mk. , 791 dzies. ziemi włośc. , 40 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w, św. Michała, wzniesioną w 1869 r. 928 wiernych, posterunek straży pogranicznej. Powstała w XVI w. , należała do Podfilipskich. W 1530 r. posiada 1 łan, wkrótce potem 7 łanów do poboru. Pod koniec XVI w. jako wiano posagowe przeszła do Orzechowskich. W 1620 r. Piotr Orzechowski większą połowę nadał dominikanom kamienieckim, dziś skarbowa. Drugą połową w 1818 r. władał Malinkiewicz, obecnie posiadają tu; Zawadzki 124 dzies. i Szaranczuk 53 dzies. 2. Z. Cykowskie, wś nad Smotryczem, pow. kamieniecki, okr. pol. i sąd Maków, gm. Cykowa o 6 w. , par. katol. Czercze, st. poczt. Nihin, odl. o 21 w. od Kamieńca, ma 247 osad, 1324 mk. , 528 dzies. ziemi włośc. , 501 132 lasu dworskiej należącej do Pisarzewskiego i 411 130 lasu do Krzyżanowskiego, 36 cerkiewnej. Posiada cerkiew paraf. , p. w. św. Dymitra, wzniesioną w 1757 r. , z 955 parafianami, szkółkę cerkiewną. Wś ta, znana początkowo w reg. poborowych pod na zwą Łucznikowiec, w 1530 r. miała 1 łan a w 1566 r. , już jako Załucze, 6 łanów i należała do Sroczyckich h. Nowina. Stanisław Koniec polski, wwda sieradzki, ojciec Stanisława, he tmana w. kor. , oźenił się z ostatnią dziedziczką tego możnego rodu i wziął za nią w posagu zna czną fortunę na Podolu Załucze, Żwaniec, Kadyjowce i. W 1578 r. Koniecpolscy zapisali połowę Z. kapitule kamienieckiej, część tę cesarzo wa Katarzyna darowała hetmanowej Branickiej, z domu Engelhardt, a córka jej hr. Woroncowa sprzedała Sarneckim, od których nabył Pisarzewski. Druga połowa Z. dostała się Radeckim. Około 1627 r. Jan Radecki zapisał ją jezuitom, po skasowaniu których przeszła na własność funduszu edukacyjnego. Trzymał ją na prawach własności Obrębski, płacąc 4 a następnie 6 od wartości. Od spadkobierców Obrębskiego część tę nabył Krzyżanowski. Lr. M. Załucze, wś, pow. chocimski gub. bessarabskiej, leży niedaleko traktu poczt. z Lipkan do Nowosielicy. Załucze 1. wś, pow. borszczowski, 21 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Borszczowie, 14 klm. na płd. od urz. poczt. w Skale. Na płd. leży Niwra, na zach. Sapahów, na płn. Wierzbówka, na wsch. Załucze w pow. kamienieckim gub. podolskiej. Wzdłuż granicy wsch. płynie Zbrucz. Nad nim leżą zabudowania wsi. Własn. więk. ma roli or. 404, łąk i ogr. 31, past. 2, lasu 8 mr. ; wł. mn. roli or. 591, łąk i ogr. 35, past. 78, lasu 4 mr. W r. 1890 było 122 dm. , 628 mk. w gm. , 5 dm. , 24 mk. na obsz. dwor. 572 gr. kat. , 48 rz. kat. , 32 izr. ; 598 Rus. , 54. Par. rz. kat. w Skale, gr. kat. w Niwrze. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała, szkoła 1klas. i kasa poż. gmin. z kapit. 325 złr. 2. Z. nad Czeremoszem, wś, pow. śniatyński, 7 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Śniatynie. urz. poczt. i st. kol. w miejscu. Na zach. leży Kniażę, na płn. Karłów i Budyłów, na płnwsch. Śniatyn, na wsch. Zawale, na płd. Waszkowce nad Czeremoszem w pow. wyżnickim na Bukowinie. Płd. część wsi przepływa Czeremosz. W jego dolinie leżą zabudowania wiejskie. Płn. krawędź przebiega kolej lwowskoczerniowiecka i ma tu stacyą. Własn. więk. ma roli or. 1150, łąk i ogr. 197, pastw. 64, lasu 50 mr. ; wł. mn. roli or. 1717, łąk i ogr. 233, lasu 27 mr. W r. 1890 było tu i w przys. Serafińce 496 dm. , 2534 mk. w gm. , 39 dm. , 284 mk. na obsz dwor. 2456 gr. kat. , 196 rzkat. , 148 izr. , 18 innych wyzn. ; 2392 Rus. , 260, 166 Niem. . Par. rzym. kat. w Śniatynie, grkat. w miejscu, dek. śniatyński. We wsi jest cerkiew, szkoła lklas. , młyn, tartak i gorzelnia. 3. Z. nad Prutem, pow. Załucze kołomyjski, 10 klm. na płn. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Kołomyi. Na zach, leżą Matyjowce, na. płn. Zahajpol, na wsch. Zamulińce i Debesławce, na płd. Debesławce. Prut przepły wa wieś od zach. na wschód i dzieli ją. na dwie prawie równe części. Na płd. od Prutu płynie w tym kierunku jego dopływ Berezówka. W do linie Prutu leżą po obu jego brzegach zabudo wania wiejskie. Płn. część wsi przebiega go ściniec kołomyjskośniatyński i równolegle z nim kolej lwowskoczerniowiecka. Własn. więk. fundacyi stypendyjnej Piotra Więcławskiego ma roli or. 284, łąk i ogr. 79, past. 70, lasu 318 mr. ; wł. mn. roli or. 559, łąk i ogr. 299, past. 179, lasu 1 mr. W r. 1890 było 182 dm. , 894 mk. w dm. , gr. kat. , 60 rz. kat. , 23 izr. , 3 innych. wyzn. ; 920 Rus. , 35 Pol. . gr. kat. w miejscu, dek. kołomyjski. Do parafii należą Pylipy, Wołowa, Trościanka i Matyjowce. We wsi jest cerkiew. Załucze na lew. brz. Prutu należy do par. gr. kat. w Pererowie. We wsi jest szkoła 1klas. i kasa pożyczk. z kapit. 1889 złr. W Załuczu przebywał poeta Dominik Magnuszewski ob. Bibl. Ossol. , 1847, str. 535. Lu. Dz. Załuczesie al. Załuczesy, wś i dobra nad Łuczesą, pow. witebski, . Szczerbińskie o 1 w. , cerkiew; własność archirejów połockich. Około 1793 r. Z. należały do rodziny Piorów. Załuczka, ob. Załucka góra. Załuczne al. Załucze, wś, pow. nowotarski, leży na zach. od Odrowąża, na granicy węgierskiej, przy drodze z Nowego Targu do Jabłonki n Węgrzech. Zbudowana w ulicę wzdłuż drogi. Położenie górskie, gleba owsiana, kamienista. Ma 111 dm. i 582 mk. 290 męż. , 292 kob. rz. kat. i 841 mr. Należy do par. w Odrowążu. Wś tę, jak wiele innych w tej okolicy, założono dopiero w XVII w. Paw. , Małop. , 146. Załugi, chutor, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Osownica, o 981 2 w. od Kobrynia, należy do dóbr Mołodowo Młodowo Skirmuntów. Załuhi, fol. nad bezim. dopł. Serwecza, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, . Cyryn, o 30 w. od Nowogródka; miejsco wość małoleśna, grunta i łąki wyborne, pszen ne. A. Jel. Załuka, wś zaginiona istniała w pow. przemyślańskim, ob. Łahodów 2 i Podhajczyki 1. Załuki 1. wś włość. , pow. białotocki, w 1 okr. pol, . Gródek, o 26 w. od Białegostoku, 781 dzies. ziemi włośc. 100 łąk i pastw. , 20 lasu, 258 nieuż. . 2. Z. , wś, pow. rossieński, par. Niemokszty. 3 Z. , fol. , pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. sność Kuncewiczów, ma 31 2 włóki; grunta lek kie. J. Krz. Załuki, niem. Salucken, fol. , pow. ządzborski, st. poczt. Załukiecie, fol. o wiorst parę od odnogi Prypeci, pow. mozyrski, w okolicy wsi Kosikowicz, w 2 okr. pol. i gm. namułowe, łąk obfitość. A. Jel. Załukiew, wś, pow. stanisławowski, 22 klm. na płn. od Stanisławowa, tuż na zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Haliczu. Na płd. leży Pod grodzie, na płn. zach Sokół, na zach. Błudniki i Pukasowce, na płn. Hanowce i Popławniki obie ostatnie w pow. rohatyńskim i Podberezie w pow, stanisławowskim, na wsch. Halicz. Wzdłuż granicy zach. i przez płn. część obsza ru płynie Łomnica, wzdłuż granicy wsch. Łu kiew. Zabudowania wsi leżą nad Łukwią. Włas. więk. ma roli or. 280, łąk i ogr. 5, past. 33, la su 55 mr. ; wł. mn. li or. 1741, łąk i ogr. 174, pastw. 657, lasu 18 mr. W r. 1890 było 253 dm. , 1735 mk. w, 8 dm. , 53 mk. na obsz. dwor. 1474 gr. kat. , 114 rz. kat. , 200 izr. ; 1502 Rus. , 286. Par. rz. kat. w Haliczu, gr. kat. w miejscu dek. halicki. We wsi jest cerkiew p. w. św. Piotra i Pawła i szkoła 1klas. Dr. Szaraniewicz przyszedł na podstawie swych badań do przekonania, że starożytny Halicz nie leżał na tern miejscu, gdzie dzisiejsze miasto, lecz przy ujściu Łomnicy do Dniestru i wzdłuż Łomnicy w górę tej rzeki aż po za Sokół, na otwartych dziś polach wsi Załukwi ob. Trzy opisy historyczne staroksiążęcego grodu Halicza, skreślone w r. 1860, 1880 i 1882 przez Szaraniewicza, Lwów, 1883. Utwierdziły go w tem przekonaniu odkrycia archeologiczne, poczynio ne w Załukwi a mianowicie ślady starodawnych budowli, których opis podał w dziele powyżej zacytowanem. Lu. Dz, Załuść, pow. łucki, ob. Załuże. Załuska góra, ob. Załuczka. Załuski 1. wś i folw. , pow. warszawski, gm. Pruszków, par. Raszyn, odl. 8 w. od Warszawy, na lewo od szosy warsz. radomskiej. W r. 1870 folw. Z. rozl. mr. 95 gr. or. i ogr. mr. 83, łąk mr. 5, pastw. mr. 2, wody mr. 2, nieuż. mr. 3; bud. mur. 2, drew. 4. W r. 1882 odprzedano mr. 6. Wś ma os. 13, mr. 430. 2. Z, wś i folw. , pow. grójecki, . Błędów, par. Wilków, odl. 13 w. od Grójca, mają 227 mk. W r. 1827 było 20 dm. , 170 mk. W skład dóbr dawniej wchodziły Głudna i Kozietuły. W r. 1880 dobra Z. , własność hr. Wład. Małachowskiego, mające 55 włók obszaru, sprzedane zostały za 79000 rs. W r. 1885 folw. Z. rozl. mr. 627 gr. or. i ogr. mr. 561, łąk mr. 4, pastw. mr. 24, lasu mr. 14, nieuż. mr. 24; bud. mur. 8, drew. 7. W r. 1892 oddzielono od folw. mr. 526 a mianowicie pod nazwą Janki mr 145. pod nazwą Tomczyce mr. 197 i pod nazwą Śmiechówek mr. 184. Obecnie folw. Załuski obejmuje Załuczesie Załuska góra Załuść Załukiew Załukiecie Załuki Załuka Załuhi Załugi Załuczka Załuczne Załuczesie Załuski Załuż Załuz Załuza mr. 100. Do folw. dawniej należały wsi Z. os. 21, mr. 417, Wólka Kurdybanowska os. 26. mr. 258, Kozietuły os. 43, mr. 1008, Golianki os. 8, mr. 185, Dąbrówka os. 21, mr. 341, Błogosław os. 9 mr 235, Głudno os. 19, mr. 216, Cesinów os. 2, mr. 31. W r. 1579 wś Z. , w par. Biała, pow rawskim, miała 10 łan km. , 1 zagr. , 1 kom. , 1 rzem. , 1 rzeinika Paw. , Mazowsze, 169. 3. Z. , wś, pow. miechowski, ob. Zalucko. 4. Z, wś, pow. płoński, gra. Załuski, par. Kroczewo, odl. 16 w. od Płońska, ma urząd gminny z kasą zaliczkowowkładową, karczmę, 22 dm. , 191 rak. 588 mr. W r. 1827 było 7 dra. . 42 mk. W r. 1576 mieszka tu drobna szlachta, Załuscy i Tabalowie mają działki bez kmieci, ogółem 51 2 łanu i 1 zagr. Pawiń. , Mazowsze, 311. Z. gmina należy do sądu gm. okr. , ma 19093 mr. obszaru i 6893 mk. Śród ludności zapisanej do ksiąg stałych jest 98 prot. i 106 żyd. W gra. znajdują się dwa kościoły, szkoła, 2 gorzelnie, browar, młyn parowy, młyn wodny, wiatrak, 7 karezera. W skład gm. j wchodzą Dłutówko, Głodowo, Gostolin, Henrysin, Jemiehnek, Karolinowo, Kroczewo, Kamie nica Mała, K. Duża. K. Kozaki, Michałówko, Mochty, Niepiekła, Naborowiec, Naborowo, Olszy ny, Przyborowice Górne, P, Dolne, P. Zarzeczne, Stróżewo, Słotwin, Sokal Wymyślin, Strubiny, Sobole, Sadowiec, Smólsko, Słabotka, Szczytno, Tomaszówka, Wrońska, Wojny, Wólka Smoszewska, Załuski, Zdunowo, Złotopolico. 5. Z. Lipniewo, wś, pow. ostrowski, gm. Warchoły, par. Andrzejewo, ma 20 dm. , 123 mk. Drobna szlachta. W r. 1827 było 24 dm. , 149 mk. W r. 1578 we wsi Z. Lipnowo płacą częściowi dziedzice od 15 łan. bez kmieci i 2 zagr. Paw. , Mazow. , 399. 6. Z. , wś i folw. , pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Niedźwiadka. Pol. należy do dóbr Czarnówek, ma 75 mr. , wś 14 os. , 47 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 48 mk. W r. 1577 drobni właściciele płacą tu od 3 łan. bez kmieci. 7. Z. , wś, pow. ostrołęcki, gm. Pi ski, par. Czerwin; mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 11 dm. , 71 mk. W aktach ziemskich ostrołęckich występuje r. 1493 Al bert Załuska de Załuski h. Bawa Herbarz Milewskiego, 480. W r. 1578 płacą tu od 2 łan. Br. Ch. Załuski al. Załuskie 1. Koronne, wś włośc, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gra. Maleszę, o 20 w. od Bielska, 281 dzies ziemi włośc. 92 łąki pastw. , 21 lasu, 14 nieuż. . 2. Z. Kościelne al. Poduchowne, wś włośc, tamże, o 18 w. od Bielska, 260 dzies, ziemi włośc 71 łąk i pastw. , 50 lasu, 3 nieuż. . Pod Z. bierze początek rzką Bronka. Załuski, niem. Salusken, wś i dobra nad rz. Nidą, pow. niborski, st. p. . Istniały już wr. 1351, w dawnej ziemi saskiej, przywilej wystawiono w kilka lat później. Winryk. Kniprode, w. m. , nadaje r. 1359 w Iłowie potomkom Załuskiego 30 włók chełm. w ziemi saskiej, z obowiązkiem 2 służb pruskich. Graniczą z Rączkami i Szerokopasią. R. 1565 siedzą tu Haubicowie, r. 1600 mieszkają tu sami Polacy Kętrzn. , O ludn. pol, 334. Załuski, potok, prawy dopł. Sanu, uchodzi powyżej Dynowa, w pow. brzozowskim. Załuskie, przyl. Siedlisk, w pow. tarnowskim. Załusków, wś i folw. , pow. soehaczewski, gm. i par. Iłów. Wś ma 138 mk. ; folw. 84 mk. Wchodził dawniej w skład dóbr Iłów. Jest tu młyn wodny. W r. 1827 było 24 dm. , 194 mk. W r. 1867 dobra Z. składały się z folw. Z. i Suchodół, rozl. mr. 1439 gr. or. i ogr. mr. 936, łąk mr. 107, pastw. mr. 33, lasu mr. 146, zarośli mr. 123, nieuż. mr. 94. Wś Z. os. 29, mr. 315, wś Suchodół os. 17, mr. 108, wś Kępa Karolinki os. 15, mr. 233, wś Łęg Suchodół os. 15, mr. 264, wś Władysławów os. 9, mr. 165, wś Gilówka Suchodolska os. 4, mr. 56. Wr. 1579 wś Załuskowo major, w par. Iłów, płaci od 6 łan. km. , 2 zagr. Z. minor ma pięć działów, obejmujących 3 3 4 łan. i 3 zagr. Paw. , Mazow. , 201. Br. Ch. Załuskowo, wś, pow. włocławski, gm. Baruchowo, par. Białotarsk, ma 5 dm. , 47 mk. , 25 mr. włośc Załusz w dokum. , pow. Ostrogski, ob. Zaluze, Załutewie, uroczysko, pow. piński, w obrę bie wsi Pińkowicze, wspomniane w inwentarzu z r. 1574 ob. Biblioteka Ordyn. Krasińskich, t. , str. 214. A. Jel. Załuz w dokum. , pow. Ostrogski, ob. Zaluze. Załuza, rzeczka, w pow. ostrogskim, pod wsią Rusywel. Załuzie 1. Załuze, chutor, pow. piński, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. stolińskim, gm. Radezysk, o 90 w. od Pińska. 2. Z. , folw. , pow. witebski, własność Emelianowa, 15 dzies. Załuzie Górne i Dolne, czesk. Załużne, niem. Moradorf, wś na Szląsku anstr. , w pow. opawskim, okr. sąd. bielowieckim Wagstadt. W r. 1880 było 32 dm. i 188 mk. ; spis z r. 1890 wyka zał 27 dm. i 280 mk. rz. kat. 95 męż. , 113 kob. Niemców. Z. tworzy wraz z wsią Ciechanowice Nowe niem. Neu Zechsdorf nę administracyjną. Ciechanowiec mają kościół parafialny i szkołę ludową. W. H. Załuż z Doliną, wś, pow. sanocki, na praw. brzegu Sanu, na płn. od Liska, ma par. gr. kat. i st. dr. żel. przemyskołupkowskiej 23 klm. od Krakowa, 151 klm. od Stryja, urz. poczt, i tel. i szkołę ludową. Par. rz. kat. w Lisku 4 klm. . Przez wś prowadzi gościniec z Liska do Tyrawy Wołoskiej. Przys. Dolina leży na płn. od wsi, ma 22 dm. Cała wś liczy 103 dm. i 662 mk. Załuski Załuski Załusz Załuzie Załutewie Załuskie Załusków Załuskowo Załuże Załuże 344 męż. , 318 kob. , 552 gr. kat. , 91 rzym. kat. i 13 izrael. Pos. tabularna tworzy dwa korpusy jeden Ad. Wiktora, ma 1224 mr. , w tem 409 mr. lasu, drugi 3 współwłaści cieli 24 mr. ; pos. mn. ma 635 mr. Parafia gr. kat. dyec. przemyska, dek. olchowiecki ma cerkiew murowaną. Obejmuje sąsiednią; wieś Wojskie. Z. graniczy na płn. z Wojskiem, na wschód przez góry lesiste z Manastercem a na zach. z Bykowcami. Mac. Załuże 1. okolica szlachecka nad rz. Soną, pow. ciechanowski, gm. Bartołdy, par. Pałuki, odl. 10 w. od Ciechanowa. W obrębie jej leżą Z. Imhrzycki al. Imbryczki, wś, ma 12 dm. , 78 mk. , 210 mr. W r. 1827 było 15 dm. , 75 mk. , par. Zenbok. Z, Niemierzyce, wś, 5 dm. , 27 mk. , 140 mr. ; 1827 r. 6 dm. , 39 mk. Z. Patory i Fatorki, wś i folw. , 7 dm. , 60 mk. , 388 mr, ; 1827 r. 12 dm. , 79 mk. Do włościan należy 8 mr. W r. 1567, w pow. ciechanowskim, par. Pałuki, Z. Wiszniany Imbryki miało 3 części 1 wł. , 1 2 wł. i 1 4 wł. , Z. Olki 1 wł. i 1 2 wł. , Z. Niemierzyce 3 części po 1 2 wł 6 ogr. , Z. Jałbrzyki 2 części półwł. , 13 ogr. , 2 części po 1 2 wł. ; Z. Wity Patory 1 wł. i 1 4; Z. Abramowięta 1 2 wł. Pawiń. , Mazowsze, 329. W r. 1886 folw. Z. Patory rozl. mr. 384 gr. or. i ogr. mr. 340, łąk mr. 31, nieuż. mr. 13; bud. mur. 3, drew. 9. Wś Z. Patory os. 12, mr. 8. 2. Z. , w XVI w. Z. Królewskie, wś, pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Bożan. W r. 1827 było 32 dm. , 225 mk. W r. 1582 wś Załuźe płaci od 26 1 2 łan. km. i 3 łan. sołtysich. Załuże 1. wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr, pol. , gm. Pruska, o 12 i 13 w. od Kobrynia. Wś ma 76 dzies, ziemi włośc. 25 łąk i pastw. i 63 należących do różnych właścicieli 22 łąk i pastw. , 3 lasu, 7 nieuź. . Dobra, własność Sawickich, 143 dzies. 22 łąk i pastw. , 8 lasu, 10 nieuż. . 2. Z. wś włośc, i dobra, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Drohiczyn, o 62 i 63 w. od Kobrynia. Wś ma ze wsią Rowiny 478 dzies. 157 łąk i pastw. , 28 nieuż. ; dobra, własność Rutkowskich, 36 dzies. 13 łąk i past. , 4 nieuż. . 3. Z. al. Zaluzie, wś, pow. prużański, w 2 okr. pol, gm. Malecz, o 20 w. od Pruźany, 578 dzies, ziemi włośc. 183 łąk i pastw. , 10 nieuż. j. Wchodziła w skład dóbr ekonomii prużańskiej ob. Kahaki, 4. Z. 5 sioło poradziwiłłowskie, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Horki, o 91 w. od Bobrujska, ma 96 osad; cerkiew paroch. , p. w. św. Jerzego, ma z dawnych zapisów gruntu około 2 a włók, parafian około 1500. Filia p. w. św. Piotra i Pawła w Podoresiu. Miejscowość małoludna, poleska, grunta piaszczyste, łąk i pastwisk obfitość. 5. Z. , folw. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i par. katol. Hłusk, gm. Zabołocie, odl. o 107 w. od Bobrujska. 6. Z. al. Zalesie, zaśc. poradziwiłłowski, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Osowiec, o 86 w. od Bobrujska; grunta piaszczyste, miejscowość małoludna. 7. Z. , dwie wsi, pow. borysowski, gm. Smolewicze, o 45 w. od Borysowa. Z. Wielkie mają 12, Z. Małe 9 osad; miejscowość do niedawna leśna, grunta lekkie, faliste. 8. Z. , wś nad rzką Ja łówką, dopł. Piereczuty, pow. miński, w 3, okr. pol. i gm. Kojdanów, ma 13 osad; grunta uro dzajne, szczerkowe, łąki obfite. 9. Z. , zaśc. nad rzką Zacierzewką, lew. dopł. Niemna, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Świerżeń, miejscowość małoleśna, grunta urodzajne, łąki obfite. 10. Z. al. Kauszy, wś, pow. now ogródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Stwołowicze, o 41 w. od Nowogródka; miejscowość małoleśna, grunta urodzajne. 11 Z. , wś po duchowna nad kotliną Szczary, pow nowogródz ki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gra. Krzywoszyn, o 94 w. od Nowogródka, ma 22 osad. Przystań na Szczarze, o 14 w. od kanału Ogińskiego; tu związują się płyty drzewa, a z Piń ska przychodzi sól do składów, zkąd się rozwozi końmi ob. Zielińskiego, Opis gub. miń skiej, I, 223. Lud flisaczy i rolniczy. Miej scowość poleska, bogata w łąki, ryby i puszcze, grunta lekkie. W r. 1589 ks. Mikołaj Krzy sztof Radziwiłł, uposażając jezuitów nieświeskich, nadał im, wraz z innemi wsiami i dobrami, Załuźe. Była tu kaplica katolicka ob. Bisk. mińskie, str. 201. Po kasacie jezuitów w r. 1775 dobra tę wzięli Potoccy. 12. Z. , wś poradziwiłłowska nad bezim. dopł, Niemna, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol i gm. Mir, o 55 w. od Nowogródka, ma 125 osad, cerkiew paroch. , p. w. św. Jerzego, fundacyi ks. Radziwiłłów, ma z dawnych zapisów 2 włóki ziemi; posiadała niegdyś 12 poddanych włościan; około 1000 pa rafian. Filia w Lubnie p. wez. Narodzenia N. M. P. Miejscowość bezleśna, lekko falista, grunta urodzajne, szczerkowogliniaste, łąki do bre. 13. Z. , folw. poradziwiłłowski nad bezim. dopł. Łani, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Łań, o 64 w. od Słucka; od r. 1874 wła sność mieszczanina Nowika, ma około miejscowość lekko falista, bezsleśna, grunta uro dzajne. 14. Z. , wś nad bezim. prawobocznym dopł. Szezary, pow. słucki, w 2 okr. poł. kle ckim, gm. Niedźwiedzica, o 78 w. od Słucka, ma 10 osad; grunta faliste. 15. Z, wś, pow. słucki, w 2 okr. pol. i gm. Kłeck, o 70 w. od Słucka. J. Krz. A. Jel. Załuże 1. wś, pow. dubieński, gm. Sudobicze, par. praw. Trościaniec o 1 w. . Podług reg. pobór. pow. łuckiego z 1583 r. należy do włości mta Dubna ks. Konst. Ostrogskiego, wwdy kijowskiego, który wnosiztąd z 10 dym. , 6 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 77. 2. Z. , wś nad bezim. dopł. Tepliczki, pow. hajsyński, na granicy pow. olhopolskiego, okr. pol. i gm, Teplik o 3 w. , par, katol. Ternówka, st. dr. żel. Załuźe Kuhlicz o 5 w. , odl. o 27 w. od Hajsyna, mai 176 dm. , 1444 mk. , 1024 dzies, ziemi włośc. , 43 cerkiewnej; dworska należy do klucza tepuckiego hr. Potockich 8532 dzies. . Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1748 r. , z 2458 parafianami. 3. Z. , wś nad duzym stawem, pow. krzemieniecki, gm. Szumsk, cerkiew filialna Rachmanów o 1 w. , należąca do par. Szumsk, o 35 w. na wschód od Krzemieńca. Niegdyś dziedzictwo Bohowitynów; nadana w 1513 r. przez Zygmunta I Bohuszowi Boho witynowi, podskarbiemu litewskiemu ob. Rachmanów, obecnie obszar dworski należy po klucza rachmanowskiego dóbr Maryi Siemiątkowskiej. 4. Z. al. Zaiuść, wś należąca do dóbr monasteru żydyczyńskiego, w pow. łuckim, prawdopodobnie dzisiejsze Zapusty ob. . Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. należy do dóbr monasteru źydyczyńskiego, płaci od 1 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 92. 5 Z. , Zahije, w dokum. Załusz, Załuz, prawdopodobnie także Zaltickie, wś nad bezim. dopł. Horynia, pow. ostrogski, na pograniczu pow, zasławskiego, gm. Przerosło Pererosłe, par. praw. Kornica pow. zasławski, o 1 w. , par. katol. Białogródka, ma 84 dm. , 992 mk. Posiada cerkiew p. w. św. Aleksandra Newskiego, z drzewa wzniesioną w 1885 r. , na miejscu dawniejszej, zgorzałej w r. 1827, i uposażoną 28 dzies, ziemi z zapisu uczynionego w 1775 r. przez dziedziców wsi Łubkowskiego i Zwolińskiego. Kaplica katol, dekanatu zasławskiego, należąca dawniej do b. par. Laehowce. Miejscowość górzysta, poprzorzynana jarami, w ktorych wytryskują źródła, łączące się poźniej w większą rzeczkę. Glebę stanowi czarnoziem pomieszany z glinką, urodzajny. Domy włościan, rozrzucone po górach i dolinach, otoczone są sadkami. Włościanie wogóle są dość zamożni. Było tu dawniej kilkanaście osad szlachty czynszowej, których obe cny właściciel sądownie wyrugował. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1570 r. wś należy do Fedora Woinycza, który z Kuthów i Zalusza wnosi z 24 dym. , 6 ogr. po 4 gr. , 7 ogr. po 2 gr. , 2 bojar putn. , 1 koła młynowego. Wr. 1579 własność Kornickich, którzy z Kornicy, Załuża, Oknin i Przerosłego dali wogóle 17 fl. 9 gr. Jabłonowski, Wołyń, 25, 156. W nowszych czasach własność Szczawińskich, Zwolińskich, Stopnickich i Szadkowskich. Największą część posiadał Szczawiński, podsędek pow. ostrogskiego. Ten jedynaczkę córkę wydał za Aleksandra Ilińskiego, chorążego pow. ostrogskiego, dawszy jej w posagu oprócz swojej części przykupione części Zwolińskich i Stopnickich. Część Szadkowskiego nabyła Eudoksya Różycka, po której śmierci odziedziczył jej synowiec Aleksy Gorłow. Część Ilińskich drogą wiana otrzymał Józef Mianowski. 6. Z. , wś, pow. owruckl, par. praw. Owrucz o 1 w. 7. Z. , wś, pow. rówieński, gm. Lubikowicze, par. praw. Bereżki o 7 w. . 8. Z, , przedmie ście mta powiat. Włodzimierza w gub. wołyń skiej. J. Krz, Dr. M. Z. Róż Załuźe, garb bezleśny 303 mt. w Wierzbiłowcach, pow. rohatyński, na 42 16 wsch. dług, 49, 23 płn. szer. Wody odeiekają do mo czarowatej Gniłej Lipy Karta wojs. , 8, XXXI. Zułuże 1. wś, pow. dąbrowski, nad Breniem, 7 kim. na płd. wsch. od Szczucina. Należy do par. rzym. kat. w Szczucinie, składa się z 33 dm. , ma 178 mk. 94 męż. , 84 kob. rzym. kat. prócz 30 izrael. . Pos. tabularna ma osadę dom. Różnicę obejmującą 321 mr. ; pos. mn. ma 130 mr. Prawdopodobnie założono tę wś dopiero w XVIII w. Nie podają jej spisy pobor. dawniejsze. Graniczy na zach. z Dąbrowicą, na płd. z Wadowską Wolą, na płn. z Czołnowem a na wsch. z Zabrniem. 2. Z. , wś, pow. cieszanowski, 6 kim. na płd. wsch. od Cieszanowa, 6 kim na płn. wsch. od sądu pow. i urz. poczt, w Lubaczowie. Na płn. leży Nowesioło, na płd. wsch. Basznia Dolna, na płd. Młodów, na płd. zach. Lubaczów, na płn. zach. Dachnów. Środkiem obszaru płynie Świednica. W jej dolinie lezą zabudowania wsi. Własn. wiek. seminaryum łacińskiego w Przemyślu ma roli or. 142, łąk i ogr. 105, pastw. 23, lasu 57 mr; wł. mn. roli or. 771, łąk i ogr. 237, pastw. 195 mr. W r. 1890 było 201 dm. , 1030 mk. w gm. , 3 dm. , 29 mk. na obszarze dwór. 635 gr. kat. , 374 rzym. kat. , 43 izrael. , 4 innych wyzn. ; 631 Rus. , 428 Pol. . Par. rzym. kat. w Lubaczowie, gr. kat. w Dachnowie. We wsi jest cerkiew i szkoła 1klas. 3. Z, wś, pow. gródecki, 12 klm. na płd. wsch. od Gródka, 10 klm. na płd. od sądu pow. w Janowie, tuż na płn. zach. od urz. poczt, i st. kol. Mszana koło Bartatowa. Na płn. leżą Malczyce, na płd. wsch. Mszana, na płd. zach. Powitno. Wzdłuż granicy płn. płynie Wereszyca. Płd. część obszaru przebiega tor dr. żel. Własn. wiek. ma roli or. 1mr. ; wł. nrn roli or. 191, łąk i ogr. 58, past. 55 mr. W r. 1890 było 40 dm. , 243 mk. w gm. 201 gr. kat, 42 rzym. kat; 198 Rus. , 42 Pol, 3 Niem. . Par. rzym. kat. w Powitnie, grkat, w Malczycach. 4. Z. , wś, pow. jaworowski, tuż na wsch. od sądu pow. i urz. poczt, w Jaworowie. Na płd. leży Olszanica, na wsch. Cetula, na płd. Jazów Stary. Płd. część wsi przepływa Szkło. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Na płd. leży przys. Muryny, na płn. zach. grupa domów Petryszyny, na płn. wsch. grupa domów Hnatusy nad pot. Jakszą, dopł. Szkła, płynącym wzdłuż granicy wsch. Gzęść płd. przebiega gościniec Iwowskoprzemy ski. Własn. wiek. ma roli or. 14, łąk i ogr. 42 mr. ; wł. mn. roli or. 1167, łąk i ogr. 354, past. 58, lasu 3 mr. W r. 1890 było 166 dm. , 967 Załuże Załużeński Bród Załwa mk. w gm. 922 gr. kat. , 18 rz. kat. , 27 izrael. ; 922 Rus. , 45 Pol. Par. rzym. kat. w Jaworowie, gr. kat. w miejscu, dek. jaworowski, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew, postawiona r. 1682 a odnowiona r. 1873 i szkoła 1oklas. Wś ta wchodziła w skład ststwa jaworowskiego i w r. 1771 wykazano tu dochodu 3272 zł. 15 gr. 5. Z. i Sołoniec, wś, pow. rohatyński, tuż na płd. zaeh. od sądu pow. i urz. poczt w Ro hatynie. Na płn. leży Potok, na zach. Zagórze Knihinickie, na płd. Jawcze, na płd. wsch. Wierzbiłowee, na wsch. Babince. Wsch, część obsza ru przepływa Złota Lipa i przyjmuje w obrębie wsi od praw. brzegu mały dopływ. Na zach. wznosi się Szmerglowa góra 321 mt. . Włas wiek. w Z. i Sołoócu ma roli or. 487, łąk i ogr. 213, past 124, lasu 9 mr. ; wł. mn. roli or. 1161, łąk i ogr. 351, pastw. 204, lasu 6 mr. W r. 1890 było 163 dm. , 735 mk. w gm. , 12 dm. , 68 mk. na obszarze dwór. 742 gr. kat. , 9 rzymkat. , 52 izrael; 7. 59 Rus. , 41 Pol, 3 Niem. . Par. rzym. kat. w Rohatynie, gr. kat. w Wierzbołowcach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła 1klas. 6. Z. , grupa do mów i młyny w Ladzkiem koło Tyśmienicy, pow. tłumacki. 7. Z. , wś, pow. zbaraski, tuż na zach. od sądu pow. i urz. poczt, w Zbarażu. Na wsch. leżą Bazarzyńce i Zbaraż, na płd. i płd. zaeh. Zbaraż Stary, na zach. Zarubińce i Nowiki, na płn. dotyka granicy pow. krzemie nieckiego gub. podolska. Płd. częśćwsi prze pływa Gniezna. Na płd. leżą zabudowania wsi. Na zach. las zbaraski. Własn. wiek. ma roli or. 319, łąk i ogr. 44, pastw. 15, lasu 596 mr. ; wł. mn. roli or. 1435, łąk i ogr. 119, pastw. 83, lasu 38 mr. W r. 1890 było 212 dm. , 1350 mk. w gm. , 13. dm. , 101 mk. na obszarze dwór. 760 gr. kat. , 650 rzym. kat. , 41 izrael; 760 Rus. , 650 Pol, 41 Niem. . Par. rzym. kat. w Zba rażu, gr. kat. w Zbarażu Starym. We wsi jest cerkiew. W płd. wsch. stronie wsi znajdują się ruiny zamku, a w stronie płn. ruiny mona steru. Lu. Dz. Załużeński Bród, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, na granicy obrębu zwanego Swidnia Ostrów przy wsi Knubów, gm. Lemieszewicze, wspomniane w dokum. XVI w, ob. Piscew. kn. , str. 173. A. Jel. Załużeńskie Błoto, bagno, pow. piński, na Zarzeczu, gm. Lemieszewicze, w pobliżu uroczyska zw. Świdnia, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 143. A. Jel. Załużna Nowosielica, ob. N Załużna Struga, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, w okolicy wsi Knubów, gm. Lemiesze wicze, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Pisc. kn. , str. 142. A. Jel. Załużny, przys. Ławrykowa, w pow. Rawa Buska. Załyzny al Zali ino, potok, w pow. sokalskim, dopł. Bugu, ob. Karbów. Załwa al Zołwy, folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr pol gm. Brasław, o 82 w. od Nowoaleksandrowska, własność Dawidsonów, 65 dzies. 2. Załużnia Wyżna, obszar moczarowaty, w pow. stryjskim, nad pot. Grodziskim dopł Sanu. Zamajdan al Zamajdany, kol, pow. nowomiński, gm. i par. Wiązowna, odl. 22 w. od Mińska, ma 53 mk. W r. 1888 folw. Zamajdany rozl. mr 412 gr. or. i ogr. mr. 127, łąk mr. 18, pastw. mr. 133, lasu mr. 121, nieuż. mr. 12; bud. mr. 2, drew. 8, płodozm. 6 pol las nieurządzony, pokłady torfu. Zamaki, wś nad jeziorem Styrnie, pow. wileński, w 3 okr. pol, gra. Malaty o 9 w. , okr. wiejski Czulsk, o 64 w. od Wilna, 4 dm. , 50 mk. katol w 1865 r. 19 dusz rnwiz. ; należał do dóbr Styrnie, Nowickich. Zamakiele, wś nad jez. Biebrusa, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 59 w. od Wilna, 6 dm. , 65 mk. katol Zamalinno, dobra, pow. kobryński, w 5 okr. pol, gm. Worocewicze, o 70 w. od Kobrynia, własność Wierzbickich, wraz z chutorem Śnitowo mają 617 dzies. 132 lasu, 8 nieuż. . Zamałolesie al. Zamałolesy, chutor, pow. kobryński, w 4 okr pol, gm. Osowce, o 51 w. od Kobrynia, należy do dóbr Poniny, Żuków. Zamara, os. , pow. nieszawski, gm. i par. Straszewo. Zamarckie jezioro, na obszarze wsi Zamarte, w pow. tucholskim. Zaniarsk, wś na Szląsku austr. , przy źró dłach rzki Piotrówki dopł. Olzy, pow. i okr. sąd. cieszyński. W r. 1890 było 119 dm. i 827 mk. 390 męż. , 437 kob. , 461 rzym. kat. , 361 prot. i 5 izrael; 812 Pol, 12 Niem. Ko ściół katol filialny par. Cieszyn i szkoła lu dowa w miejscu. Wraz z wólką Budowo Budau ma 150 mr. obszaru. W. E. Zamarstynów, wś, pow. lwowski, tuż na płn. od urz. pow. we Lwowie, z urz. poczt, w miejscu. Na zach. lezą Hołosko Małe i Wielkie, na płn. Grzybowice, na wsch. Zboiska. Płd. część wsi przepływa Pełtew. Zabudowania wsi leżą w płd. stronic. Są tu znaczne torfowiska. Własn. wiek. miasta Lwowa ma roli or. 217, łąk i ogr. 24, past. 63 mr. ; wł mn. roli or. 253, łąk i ogr. 202, past. 129 mr. W r. 1890 było 306 dm. , 3379 mk. w gm. , 1 dm. , 36 mk. na obsz. dwór. 1912 rz. kat. , 671 gr. kat. , 789 izr. , 43 innych wyznań; 3257 Pol 44 Rus. , 47 Niem. . Par. rzym. kat. we Lwowie u św. Marcina, gr. kat. w Hołosku Wiel kiem. We wsi jest szkoła 4klas. z jez. wykł, polskim. Nazwa wsi pochodzi od Sommersteina który wraz z Stecharem założył ją w r. 1423 Załyzny Załużny Załużnia Wyżna Załużeński Bród Załużna Struga Załużna Nowosielica Załużeńskie Błoto Zamarzowice Zamarte W XVII w. zastawiło miasto tę wieś u mieszczanina Sebalda Worda, ten znowu dał ją w r. 1567 w zastaw Mikołajowi Sieniawskiemu hetm. kor. ; po długich pertraktaeyach wróciła wieś dopiero wr. 1615 napowrót w posiadanie miasta Zob. Rasp. Beitraege zur Geschichte der Stadt Lemberg, Wien, 1870, str. 93. Dnia 11 lutego 1695 r. napadli na wieś Tatarzy i między innemi spalili dwór i gumno Dominika Wilczka, radcy miejskiego Zob. Zubrzycki Kronika miasta Lwowa, Lwow, 1844, str. 444. O torfie zamarstynowskim zob. art. w Tygodniku rolniczoprzemysłowym, , 1841, Nr. 44 do 47 w Gaz. lwowskiej z r. 1841 Nr. 92 i 1842 Nr. 46; w Buchnera Repertorium t. 75, str. 153 i t. 78, str. 368; w. Wiener Journal, 1842, Nr. 16 do 18 i 1843 Nr. 11. Zamarte 1 niem. Jacohsdorf, dobra ryc. i zakład dla księży katolickich wysłużonych, pow. chojnicki, st. p. i kol. Wierzchno, par. kat. Ogorzeliny; 1110 ha 752 roli orn. , 115 łąk, 91 lasu; 1885 r. 17 dm. , 32 dym. , 229 mk. , 146 kat. , 83 ew. , z których na folw. Paulinenaue przypada 1 dm. , 24 mk. ; szkoła kat. w miejscu; produkcya masła. Przed kilkunastu laty nabył dobra te od wdowy Liwonius kapitan t. Parpart za 555000 mrk. Z. słynęło już za Krzyżaków jako miejsce pielgrzymek, posiadające obraz cudowny N. Maryi Panny. Kroniki donoszą, że kiedy r. 1433 Husyci plądrowali okolicę, obraz ten został przeniesiony do Chojnic i umieszczony tam w kościele św. Jana. Podczas oblężania miasta przez Husytów działy się liczne cuda i znaki przy tym obrazie ob. , rer. pruss. , III, 634. Czy go później odwieziono napowrót do Z. , nie wiadomo. Dopiero z nowszej kroniki oo. bernardynów, których tu około r. 1743 ufundował Michał Grabowski, podkomorzy pomorski, dowiadujemy się, że w Z. znajdował się w przeszłem stuleciu obraz N. Maryi Panny Częstochowskiej, który jeszcze dziś umieszczony jest w wielkim ołtarzu za zasuwą Oprócz tego znajduje się tu cudowna figura N. M. Panny ze srebra, w małym ołtarzyku, ponad cyborium stojącym ob. Cudowne obrazy p. ks. Pankidejskiego, str. 142 i 147. Po okupacji pruskiej został klasztor zniesiony i po przeniesieniu stolicy biskupiej z Chełmży do Pelplina, urządzono w nim zakład dla emerytów. Dla opieki nad klasztorem i emerytami osadzono tu w r. 1850 reformatów, którzy jednak r. 1875, na mocy ustaw majowych, zostali wydaleni. Por. Sypniewo 2. . 2. Z. , dobra ryc. nad rzką Bakówką, pow. tucholski, st. p. i par. kat. Polski Cekcyn, odl. o 3 kim. , od Tuchoh 8 kim. ; 339 ha 276 roli orn. , 31 łąk, 5 lasu; 1885 r. 6 dm. , 10 dym. , 74 mk. kat. R. 1889 należały do Antoniego Dembińskiego z Węgiero na Kujawach, przedtem do Karola Klein z Górnego Szląska. R. 1893 dobra te za pośrednictwem banku ziemskiego w Poznaniu zostały zamienione na włości rentowe. Parcel jest 23, po 20 do 100 mr. ; tylko główny folw. ma 300 mr. obszaru. Nabywcy płacih 1 4 do 1 8s zostawiano na 41 2 aż do umorzenia dłu gu. Kś. Fr. Zamarylesie, pow przemyski, ob. Olszańshie Zalesie, Zamarzły staw 1. w Tatrach, na północnych stokach Polskiego Grzebienia, na wysokości 1966 mt. , u stóp Małej Wysoki 2196 mt. Długość stawu 1 2 klm. , szerokość największa do 200 mt. Leży na 37o 48 wsch. dług. a 49 101 2 płn. szer. Wody odpływają do pot. Białej Wody Karta wojsk. , 9, XXII. 2. Z. st. , w Tatrach, na wysokości 1794 mt. , rozlewa się pod Wysoką, w głębokiej kotlince erozyjnej, zasila się ściekami Wysokiej, odpływa do Czeskiego stawu, naprzeciw którego wznosi się od północy potężna ściana Młynarza al. Skorusznika 2175 mt. . Wody z niego odpływają tędy na wsch. do Białej Wody al. potoku Podupłaskiego. Z kształtu podobny do gruszki, zwróconej cieńszym końcem ku północy. Długość w linii południkowej koło 350 mt. , największa rozciągłość w linii równikowej koło 200 mt. Rozlewa się na 37 46 wsch. dług. , 49 11 płn. szer. Karta wojsk. , 9, XXII. 3. Z. st. , w Tatrach, w dolinie Suchej Wody, na wznieś. 1792 mt. , powyżej Czarnego Stawu, w stronie płd. od tegoż. Należy do grupy jezior znanych pod nazwą Oąsienicowe Stawy. 4. Z. st. , niem. Eissee, staw tatrzański, na Spiżu, w dolinie Staroleśniańskiej. Ob. Staroleśniańskie Stawki. St. M, Zamarzowice al. Szamarzowice, niem. Schammerwitz, wś i dobra, pow. raciborski, par, kat. Krzanowice, ew. Racibórz, Wś ma 353 ha 249 roli, 74 łąk, 92 dm. , 644 mk. 5 ew. .; dobra mają 166 ha 135 roli, 24 łąk, 2 dm. , 62 mk. kat. Ob. Szamarzowice, Zamborndorf w dok. , ob. Tschammendorf 2. . Zaniborst Koenigllch, pow. szczecinkowski, ob. Samhofz 1. . Zamborster Fliess, ob. Samborka, Zambrock al. Zambroch, nazwa terytoryum w starożytnej Pogezanii, dziś Samrodt. Zambrów al. Zmibrowo, os. miejska, dawniej miasteeako, nad rz. Jabłonką i strumieniami Zambrzycą i Prątnikiem, pow. łomżyński, gm. i par, Zambrów, odl. 25 w. na płd. wsch. od Łomży a 21 w. na płn. od Czyżewa st. dr. żel. warsz. petersb. . Leży przy szosie z Warszawy do Białegostoku. Posiada kościół par. murowany, synagogę, dwie szkoły początkowe, sąd gm. okr. IV, urząd gminny, urz. poczt, i tel. , aptekę, dwu lekarzy cywilnych i kilku wojskowych, rejenta, wielkie koszary dla dwu pułków piechoty, dwa młyny parowe, młyn wodny, kilka wiatraków, przeszło 4500 mk. Zamarte Zamarylesie Zamarzły staw Zamborndorf Zamborster Fliess Zambrock Zambrów 3000 żyd. . Targi co czwartek. Do mieszczan należy 1537 mr. ziemi. W r. 1800 było tu 81 dm. i 564 mk; 1827 r. 96 dm. , 886 mk. Zawiązkiem osady było zapewne targowisko powstałe na wschodnim krańcu puszczy Czerwonego Boru, wśród dość licznych wsi przez drobną, szlachtę osadzonych. Kto i kiedy nadał prawo miejskie niewiadomo. Janusz ks. na Ciechanowie nadaje miastu w r. 1479 dwa jarmarki. Sy, nowie Janusza, dwaj ostatni książęta mazowieccy, dodah w r. 1523 jeszcze trzy nowe jarmarki. Wr. 1538 traci Z. w skutek pogorzeli swe nadania, skutkiem czego Zygmunt I odnowił takowe. Rozwój osady wiąże się ściśle z targami i jarmarkami, ściągającymi tu drobną szlachtę z okolicy. Ztąd rozwija się tu, jak wszędzie na Mazowszu, wyrób piwa. Według lustracyi z r. 1564 było 250 domów. W r. 1578 miasto płaci szosu 12 fi, od 6 bań gorzałczanych po 24 gr. , od 8 rzemieślników po 15 gr. , od 5 rzeźników po 30 gr. , od 8 piekarzy po 15 gr. , od 2 przekupniów ubogich po 15 gr. . Od 241 warów piwnych w roku po 7 sendi każdy po 12 gr. czopowego, co dawało 74 fi. 29 gr. 6 den. Ogółem było dochodu 105 fi. 23 gr. 6 den. Miasto miało 36 łan. osiadłych i 4 wójtowskie Paw. , Mazow. , 377, 381. Miasto miało prawo wrębu w puszczy królewskiej. Skutkiem moru i głodu w r. 1575 opustoszało 75 domów. Kościół parafialny założony tu został przez ks. mazowieckich w r. 1283. Pierwotnie drewniany, w XV w. podobno wzniesiony z muru. Kiedy popadł w ruinę, w drugiej połowie XVIII w. , kś. Marcin Krajewski, kanon, płocki, proboszcz miejscowy, do nawy murowanej starego kościoła dobudował z drzewa sanctuarium, kruchty, dach, dzwonnicę. Przechowały się w nim dwa nagrobki Bartłomieja Laskowskiego, dziedzica Laskowa f 1652, tablica marmurowa z płaskorzeźbami, i Mateusza Krajewskiego, ojca proboszcza. Tenże kś. Krajewski obok dwu tablic opiewających dzieje kościoła i jego przebudowy, pomieścił tu drzewo genealogiczne Krajewskich z portretami. W ostatnich czasach wzniesiono nowy kościół murowany, o dwu wieżach, trzech nawach, w stylu romańskim. Wiadomość o kościele zambrowskim podała Biblioteka Warszawska z r. 1852, t. III. Z. par. , dok. łomżyński, ma przeszło 700 dusz. Z. gmina należy do sądu gm. okr. IV, ma 16652 mr. obszaru i 10270 mk. Śród ludności zapisanej do ksiąg stałych jest 34 prawosł. , 31 prot. , 1652 żydów. W skład gm. wchodzą BrajczewoSierzputy, ChorzeleJaskół ki, CieciorkiDąb, Czarno tyŁętowni ca, DębnikiŁętownica, Długoborz, FaszezeJabłoń, GardlinoDąb, Grabówka, Grochy, Grzymały, Klimasze Jabłoń, KonopkiJabłoń, KrajewoBiałe K. Borowe, K. Ćwikły, K. Korytki, K. Łętowo, K. Sta, re, Laskowiec, NagórkiJabłoń, Osowiec, PoryteJabłoń, PruszkiJabłoń, RykaczeSulki, Sasiny Łętownica, SędziwojePrądnik, ŚledzieNowe, TabędźKałęczyn, Wądołki, Wdzięków, Wierzbowo Zambrzyce, WiśniewoDąb, ZagrobyŁęto wnica, Zakrzewo i Zambrowska Wola. W tej liczbie 18 wsi posiada ludność czysto szlachecką, U zaś mieszaną z drobnej szlachty i włościan. Zambrowskie leśnictwo rządowe obejmuje w pow. łomżyńskim i ostrowskim 16600 mr. lasu, stano wiącego pozostałość puszczy Czewonego Boru. Przeważają tu obszary porosłe młodzieżą leśną. Zambrowskie starostwo grodowe, w wojew. ma zowieckiem, ziemi łomżyńskiej, podług lustracyi z r. 1673 powstało z dawniejszego ststwa łom żyńskiego i obejmowało miasto Zambrów i wsie Wolę Zambrowską i Grabowiec, któro przez wojny za Jana Kazimierza tak były zniszczone, iż ledwie ślady ich istnienia znaleźli lustratorowie. W r. 1771 posiadał je Ignacy Przyjemski, opłacając kwarty złp. 62 gr. 15. Podług uchwał sejmowych dwa ststwa grodowe kolneńskie i zambrowskie dla szczupłości posiadał je den starosta. Powiat zambrowski istnieje w w. W r. 1578 dochód ogólny z poborów wyno si w nim fl. 861 gr. 17 den. 6. Br. Ck Zambrowska Wola, wś, pow. łomżyński, ob. Wola Zambrowska, Wś ma 1849 mr. obszaru. Zambrze al. Eząbc Mały i Wielki, niem. Sommerkau, wy bud. , pow. kartuski, st. p. Staugenwalde. Nosi też nazwę Zomerkowo Górne i Dolne. Zambrzec, Zambrzecz, wś, w par. Konieczno dziś Rząbiee, w pow. włoszczowskim. W dok. z r. 1363 występuje Piotr de Z. obecny na rokach sądowych w Szydłowie. W r. 1540 była to wieś pusta należąca do Katarzyny Rzeszowskiej, właścicielki Dołowatki. Poprzednio siedzi tu 3 kmieci na łanach; łąki, bory i pasieki. Wraz z Dołowatką oceniono majątek na 125 grzyw. Pawiń. , Małop. , 579. Zambrzeniec, wś i folw. , w dok. Zemhrzynieć i Zahrzeniec pow. węgrowski, gm. Łochów, par. Kamionna, odl. 26 w. od Węgrowa, 6 w. od Łochowa, ma 8 dm. , 163 mk. Pol. K. wchodzi w skład dóbr Kamionna. W r. 1827 było 19 dm. , 80 mk. Wr. 1885 folw. Z. rozl. mr. 587 gr. or. i ogr. mr. 381, łąk mr. 32, pastw. mr. 78, lasu mr. 86, nieuż. mr. 10; bud. mur. 1, drew. 11; płodozm. 10 pol, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 18, mr. 36. W r. 1578 we wsi Zembrzyniecz, w par. Kamionolasz, płacił Prano. Górski od 2 1 2łan. km, Pawiń. , Mazowsze, 409. Zambrzyca, rzeczka, uchodząca z praw. brz. do Jabłonki, pod os. Zambrowem, w pow. łomżyńskim. Bierzo początek pod wsią Wierzbowem, na wsch od Zambrowa. W tymże punkcie uchodzi do Jabłonki z lew. brzegu rzką Prątnik, płynąca od wsi t. n. Zambrze Zambrzec Zambrzeniec Zambrzyca Zambrowska Wola Zamburka Zambrzyce Zambrzyca Zambrzyków Zambski Zambrzyca, wś nad rz. Skrwą, pow. rypiń ski, gm. i par. Skrwilno, odl. 2 w. od Rypina, ma 28 dm. , 242 mk. , 470 mr. W r. 1827 było 17 dm. , 149 mk. Spisy pobór, z XVI w. nie podają tej wsi. Zambrzyce 1. okolica szlachecka, pow. łom żyński, gm. Chlebiotki, par. Rutki, ma 1606 mr. obszaru. W obrębie jej leżą Z, Janhowo, w r. 1827 miało 4 dm. , 29 mk. ; Z, Kapusty, w r. 1827 24 dm. , 130 mk. ; Z, Króle, w 1827 r. 10 dm. , 68 mk. ; Z. Nowe, w 1827 r. 8 dm. , 43 mk. ; Z Plewki, w r. 1827 9 dm. , 58 mk. ; Z, Stare, w 1827 r. 10 dm. , 65 mk. W r. 1866 folw. Z. Króle z atyn. Konopki Leśne rozl. mr. 603 gr. or. i ogr. mr. 212, łąk mr. 35, pastw mr. 55, lasu mr. 160, zarośli mr. 98, nieuż mr. 43. Wś Zalesie Stare os. 11, mr. 151. W aktach sąd. łomżyńskich spotykamy w r. 1423 Z. Stare, Nowe, Plewki, Króle, Kapusty, Jankowo. W r. 1578 wś Zambrzicza 1Ü ny; Z. Kapusty Wypychy w 3 działach 12 łan. 1 ma 6 łan. ; Z. ninoti nowe 1 2 łanu Z. Króle 6 łan. , 2 zagr. ; Z. Plewki 1 2 łan. Pawiń. , Mazowsze, 380. 2. Z. , pow. ostro łęcki, gm. i par. Goworowo. W r. 1882 folw. Z. Wólka Brzezińska, r. 1869 oddzielony od dóbr Ponikiew, rozl. mr. 625 gr. or. i ogr. mr. 402, łąk mr. 44, pastw. mr. 142, nieuż. mr. 37; bud. drew. 11. Br. Ch. Zambrzyków, wś, i Z. Nowy, wś nad rzką Kozią prawy dopł. Wisły, pow. garwoliński, gm. Sobienie Jeziory, par Warszawice. Z. ma 40 dm. , 272 mk. , 347 mr. ; Z, Nowy 19 dm. , 46 mk. , 291 mr. W r. 1827 było 31 dm. , 136 mk. R. 1576 we wsi Zabrzykowo, w par. Badwankowo, płaci Piotr Wilcki od 11 łan, Paw. , Mazowsze, 217. Zambski, także Zambsh, w dok. z r. 1203 Zamhsky, w reg. pobór, z r. 1577 Zamhska, w spisie z r. 1827 Zamhshi Stary i Nowy i Z. Zastrużne, wś w trzech częściach, na lewym brzegu Narwi, pow. pułtuski, gm. Obrytte, par. Zambski. Leży o 13 w. na wsch. płn. od Pułtuska w linii powietrznej, na krawędzi płaskowzgórza górującego nad doliną Narwi i spływającą ku niej od wschodu doliną, która odprowadza wody rozległych bagien Pulwy, zalegających obszar znaczny na wsch. płn. od Z. Naprzeciw wsi uchodzi do Narwi z praw. brzegu Orzyc. Obronne położenie tego płaskowzgórza, otoczonego dolinami rzek i obszarami bagien, sprowadziło tu wcześnie bardzo osadników i wywołało zapewne wzniesienie gródka, który osłaniał kasztelanią pułtuską, lecz wcześnie już stracił znaczenie skutkiem posuwania się kolonizacyi i linii grodów ku płn. wsch. Wcześnie bardzo założono tu, biskupi płoccy zapewnie, kościół. Akt Konrada z r. 1203 powiada iste yille pertinent ad ecclesiam de Zamhsky Ohmelevo, Cerino Kod. Maz. , 337. Istnieje dotąd wieś Chmielewo, na praw. brzegu Narwi pow. pułtuski, gm. Klesze wo, odległa około 9 w. na zach. od Z. Co się tyczy nazwy; , Cerino, to możnaby się domyślać tu wsi Trzciniec też w gm. Kleszewo, pow. pułtuskim. W r. 1578 wś Zambska należąca do dóbr bisk. płockiego, miała 16 łan. i 1 rzeźnika. Kościół w Z. ulegał dwukrotnie pożarowi; w r. 1396 spalili go podobno Litwini a 1713 r. wojska obce, popierające Augusta, Według danych z rubryeel kościelnych wś była własnością benedyktynów płockich, którzy tu w r. 1718 wznieśli obecny kościół drewniany. Po sekularyzacyi dóbr kościelnych wś Z. wchodziła w skład dóbr narodowych Obrytte. Kościół tutejszy pobierał dziesięcinę z wsi Zambski, Kalinowo, Rozdziały, Gostkowo, Sokołowo, Gygany, Przeradowo, Sielc i Strachocin, Dziesięcina tu wr. 1819 została ocenioną na 829 złp. ; nadto dziesięcinę płaciły dominia Kalinowo 50 złp. , Gostkowo 50 złp. , Sokołowo i Przeradowo po 40 złp. , Sielc 15 złp. , Strachocin 38 złp. Grunta plebańskie na początku obecnego stulecia liczyły 202 mr. magd. W r. 1806 mierzono grunta. W r. 1813 podczas przejścia wojsk wieś spalono, osadnicy się rozpierzchli. Po r. 1815 wś pomierzono i utworzono 14 osad po 45 mr. 17 pręt. , wysiewających po 3 korce ozimi i 4 1 2 korca jarz. ; odrabiających po 78 dni sprzęź. , 130 ręezn. i płacących razem 123 złp. 8 gr. czynszu. Po starej wsi pozostało zaledwie 2 osady i młyn; nowe osady rozłożyły się w pewnej odległości od miejsca, gdzie leżała dawna wś; ztąd wynikł podział na Stary i Nowy Z. W 1820 r, 14 osad 5 pustych, karczma, młyn wodny na Narwi; 77 mk. 15 męż. , 13 kob. , dzieci 10 męż. , 7 kob. młodszych i 13 męż. , 13 kob. starszych nad 10 lat, 6 parob. , 1 dziewka; 7 koni, 15 woł. , 21 krów, 13 jałow. , 16 świń, 45 owiec. Zimą, włościanie najmowali się do wywozu drzewa. W r. 1827 w Starym i Nowym Z. 28 dm, 106 mk. ; Z. Zastrużne 7 dm. , 59 mk. W r. 1820 otwarto tu szkołę elementarną. W r. 1885 folw. Z. rozl. mr. 1364 gr. or. i ogr. mr. 614, łąk mr. 95, pastw. mr. 4, lasu mr. 573, nieuż. mr. 77; bud, mur. 5, drew. 9, las nieurządzony. Wś Z. Stary os. 10, mr. 10, wś Z. Kościelny os. 24, mr. 332, wś Ciołków os. 6, mr. 60, wś Wieraszka os. 2, mr. 20. Z. par. , dek. pułtuski dawniej wyszkowski, 2802 dusz. Br, CkLu. Krz, Zamburka, rzeczka, ob. Samhorka, Zamch, może Zamoch, mylnie Zamek, wś i dwa folw. nad rz. Neteczą Wirową, Iow. dopł. Tanwi, pow. biłgorajski, gm. Babice, par. r. 1. Łukowa, r. gr. Zamch. Wieś leży śród wyżyny dolina Neteczy wzn. 209 mt. nad p. m. , na samej granicy od Galicyi, około 20 w. w linii powietrznej, na wsch. wsch. płd. od Tarnogrodu. Rzeczka Neteeza płynie szeroką doliną, stano Zambrzyca Zamch Zamczysko Zamczysk Zamchowo Zamchowo Zamczyk wiącą. kraniec wsi. O kilka wiorst na płn. od Z. uchodzi do Tanwi. Na zach ciągnie się długą, linia wielka wieś Obsza z Wolą; Obszańską; , od płd. leży folw. Łomy, należący do Z, i przytykający do granicy pow. cieszanowskiego. Wś ma cerkiew par. murowaną, pochodzącą; z r. 1843, niewiadomej erekcyi, 204 dm. i do 2000 mk. W r. 1827 było 204 dm. , 1248 mk. Folwarki należą do dóbr ordynacji Zamoyskich. Zawią; zkiem osady był zapewne dwór myśliwski z osadą straży leśnej w wielkiej puszczy królewskiej, należąjcej pierwotnie do grodu bełzkiego. Kochanowski opowiada w swej Dryas zamechska dzieje kolonizacyi tych stron W poprzednich wiekach, zapewne w koń cu XIV, wielki obszar puszcz nad Sanem po Tanew, otrzymał na własność Iwan Kustra z Krzeszowa na zach. krańcu pow. biłgorajskiego. On to miał założyć Leżajsko prawo miejskie dostało r. 1397 tu Łukową założył a we Pszy panował. Obsza więc przyległa Zarachowi była rezydencyą Kustry, który pojawia się jako świadek przy dok. Wład. Opolczyka z r. 1386, zwany tam Jaśko Kustra. Po wygaśnięciu rodu cały ten obszar wrócił w posiadanie królewskie i przeszedł pod rządy starostów. Wtedy to jeden z Pileckich przebywając jako starosta w Z. upamiętnił się w ustach ludu wytresowaniem niedźwiedzi, które używał do zaprzęgu na nie dźwiedzieeh jeździł. W tych czasach może bawił tu Jagiełło i ztąd 6 list. 1425 datował dwa przywileje dla mieszczan lwowskich Akta grodź, i ziem. , t IV, LXXV i LXXVI. Pileccy posiadali to starostwo jeszcze r. 1543, w którym Mikołaj de Pilcza, kasztel, lwowski i tenutaryusz dóbr król. Zamech, otrzymuje pozwolenie na wykup sołectwa we wsi Zamech. Po Pileckich otrzymał starostwo Stanisław Zamoyski, kaszt, chełmski, za zasługi podczas wyprawy pod Radoszkowiczami 1568 r. . Po nim starostwo to otrzymał syn, Jan Zamoyski, który podejmował w Z. Stefana Batorego 8 maja 1578 r. , przybyłego na łowy. Zjechał tu wtedy Jan Kochanowski i witał króla łacińskiemi wierszami Pan Zamchanus i Dryas Zamchana, tudzież polskim wierszem w przeróbce z łaciny Dryas Zamechska. Wedle słów poety w tych puszczach było mnóstwo srogie grubej zwierzyny niedźwiedzie, dziki, sarny. Starostwo zamechskie, w ziemi przemyskiej leżące, nadane zostało na sejmie r. 1588 na własność Janowi Zamoyskiemu, wraz ze starostwem krzeszowskim, w nagrodę za zwycięstwo pod Byczyną. Przy ustanowieniu ordynacyi w r. 1589 weszły te dobra w skład takowej. We wsi Z. urodził się r. 1803 Rafał Hadziewicz, malarz, znany z licznych prac treści religijnej. W r. 1864 pożar zniszczył tu 259 budynków. Br. Oh. Zamchowo 1. zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 28 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. katol. 2. Z. , dwa zaśc, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 35 w. od Dzisny. Jeden ma 1 dm. , 5 mk. katol. , drugi 2 dm. , 20 mk. t. wyzn. Zamczyk, rzeczka, w pow. bracławskim, le wy dopływ Bohu. Ma źródła powyżej wsi Bobłowa, płynie z północy ku południowi, mija wsi Bobłów, Groszówkę, Józwinki, Hołoweńki i mstko Niemirów, ztąd zwraca się ku wschodowipołudniowemu, przepływa pod fut. Cychmystry, wsią Wały, Karoliną Zacharyaszówką, Horodnicą i Święcicą, poniżej której ma ujście. Dłu ga 26 w. X. Zamczysk 1. osada do wsi Zawistowszczyzna, pow. sokolski, w 3 okr. pol. , gm Kamionka, o 8 w. od Sokółki, 53 dzies, ziemi włośc. 2. Z wś, pow. sokolski, w 3 okr. pol. , gm. Czarna Wieś, o 28 w. od Sokółki, 103 dzies, ziemi włośc. 28 łąk i pastw. , 3 nieuż. . Zamczyska pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Kaletnik, odl. od Suwałk 17 w. , ma 4 dm. , 27 mk. Zamczyska, niwa, w płn. stronie wsi Małaszowce, w pow. tarnopolskim. Zamczyska, grupa domów w Horyhladach, w pow. tłumackim. Zamczyska, niem. kol. , pow. świe cki, st. p. Lipinki, par. kat. i gm. Płochocin; 1885 r. 5 dm. , 37 mk. Ks. Fr. Zamczysko 1. obręb leśny w leśnictwie kampinoskim, w straży Kiścienna, pow. sochaczewski. 2. Z, obszar leśny, w dobrach Ociesęki, pow. kielecki. 3. Z. , wzgórze porosłe lipami, we wsi Dzierzkowice, w pow. janowskim. Stał tu podobno zameczek, w którym mieszkali starostowie. Zamczysko, uroczysko, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Mała, należy do dóbr Wojciechowszczyzna; Korybut Daszkiewiczów. Zamczysko 1. wś, pow. dubieński, gm. Sudobicze, par. praw. Nosowioa, o 3 w. od cerkwi filialnej w Sudobiczach. 2. Z. , przedmieście mta pow. Lipowca ob. t. , 288. 3. Z. Żygmonta Zygmunta, uroczysko na gruntach wsi Mezynówka, w pow. zwinogrodzikim. Zamczysko 1. góra lesista 461 mt. , na granicy Hanaczówki i Krosienka, w pow. przemyślańskim, na 42 8 wsch. dług. , 49 42 1 2 płn. szer. Wody ztąd odciekają na wschód do pot. Białego, na zach. do Młynówki Lasowej Karta wojs. , 7, XXXI. 2. Z. , góra 900 mt. w Tatrach Liptowskich, nad doliną Popradu, na 37 53 wsch. dług. , 49 2 1 2 płn. szer. Karta wojs, 9, XXII. 3. Z. al. Zamczyska góra wzgórze 570 mt. na obszarze Posady Wyżniej, w pow. sanockim. 4. Z. , wzgórze na ob szarze wsi Szyk, w pow. limanowskim. 5. Z. , szczyt górski 1247 mt. na wschodniej granicy Spiżu. St. M. Zamczysko 1. wólka do Wilczysk, w pow. Zamczyska Zameczek Zamczyszcze Zamczysko Zamczyszki Zamęcz grybowskim, liczy 5 dm. i 19 mk. ; leży w lesie, na lew. brz. Biały a na zach. od Jeżowa, części Wilczysk. Ob. Jeżów. 2. Z. , as na obszarze Kołtowa, w pow. złoczowskim. 3. Z. , niwa pod Łopatynem, w pow. brodzkim. 4. Z. , folw. koło Bohorodczan Starych, w pow. bohorodczańskim. 5 Z, , grodzisko na obszarze Remenowa, w pow. lwowskim. 6. Z. , góra ze śladami starożytnych budowli, na obszarze wsi Liczkowce, w pow. husiatyńskiin. 7. Z. , część wsi Międzyhorce, w pow. rohatyńskim. 8. Z, grupa domów i folw. w Bylieach, w pow. Samborskim. 9. Z. , część Czerniłowa Ruskiego, w pow. tarnopolskim. Zamczysko, niem. Milchchof od r. 1878, wybud. w Gniewkowie, pow. inowrocławski, ma 2 dm. , 8 mk. Leży na płn. zach. Gniewkowa, między Inowrocławiem a Solcem. 2. Z. al. Pod zamcze, niem. Thalheim, wś dwor. , pow. bydgoski, urz. okr. w Fordonie, urz. st. cyw. w miejscu, poczta i st. ko, żel. w Bydgoszczy, szkoły i par. kat. w Osielsku, sąd i par. ewang, w Bydgo szczy. Obszaru 325 ha, 3 dym. , 59 dusz 9 prot. . Do podatku grunt, oszacowano czysty dochód na 2265 mrk. Od r. 1870 istnieje tu szkoła rolnicza niższego rzędu. Wś leży na płn. wsch. Bydgoszczy. 3. Z. , niem. Schlosberg, os. w dobrach Smogulec, pow. wągrowieeki. 4. Z. al. Fańska Góra, w pow. poznań skim, ob. Stęszew, W. Ł. Zamczysko 1. al. Grodzisho, niem. herg, pagórek pod Smętowem, w pow. kartu skim, nad szosą bytowską, w lesie. Według po dania stał tu za czasów pomorskich zamek; je szcze dziś znajdują się tu cegły ob Kassubei Haide, v. Pernin, str. 133. U stóp tego wzgórza rozłożyły się po obu stronach je ziora Kamionka i bliżej wsi Liniowka. Przez oba przepływa Smętowska struga. 2. Z. , kol. , pow. lubawski, st. p. Montowo, par. kat. Grodziczno, gmina Lorki; 173 mr. magd. , 1 dm. , 7 mk. Kś. Fr. Zamczyszcze 1. zaśc. nad rz. Świsłocz, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siennica, o 9 w. od Mińska. 2. Z. al. Zamek, folw. nad bezim. dopł. Usy, pow. miński, w 3 okr. pol, gm. i par, katol. Kojdanow, własność Klauzuciów. A. Jel Zamczyszcze, obszar leśny w Korczynie, pow. stryjski. Zamczyszcze 1. przedmieście Peczeniźyna, w pow. kołomyjskim. 2. Z. , grupa domów w Delatynie, w pow. nadwórniańskim. Zamczyszki, os. , pow. maryampolski, gm. Jaworowo, par. Igłowka, odl. od Suwałk 19 w. , ma 1 dm. . 5 mk. W 1827 r. 2 dm. , 27 mk. Osada Z. powstała z połączenia uwłaszczonych osad rozl. mr. 127 gr. or. i ogr. mr. 79, łąk mr. 45, nieuż. mr. 3; bud. drew. 5. Zamęcz, uroczysko, pow. piński, około wsi Kurzeliczyn, gm. Brodnica, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Plscew. kn. , str. 127. A. JeL Zameczek 1, os. , pow. włocławski, gm. i par. Chodecz. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. 2. Z. Ostrów, folw. nad rz. Radomką, pow. radomski, gm. i par. Przytyk, odl. od Radomia 18 w. , ma dm. , 120 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 42 mk. Ob. Podwalina. W r. l890 fol. Z. Ostrów rozl. mr. 1058 gr. or. i ogr. mr. 607, łąk mr, 227, pastw. mr. 47, lasu mr. 116, w odpadkach mr. 2, nieuż. mr. 60; bud. mur. 5, drew. 19; płodoz. 6 i 9 pol. ; pokłady torfu. Wś Sukowa os. 78, mr. 540, wś Wola Sukowska os. 32, mr. 540. 3. Z. , folw. nad rz. Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. Krzczonów, par. Sołek, przy trakcie z Drzewicy do Odrzywoła, odl. od Opoczna 5 w. , ma 7 dm. , 104 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 34 mk. Dobra Z. składały się w r. 1891 z folw. Zameczek i Trzebina, attynen. Mokrylas al. Druźbaki, rozl. mr. 1147 folw. Z. gr. or, i ogr. mr. 356, łąk mr. 91, pastw. mr. 96, nieuż. mr. 21; bud. mur. 13, drew. 16; płodozm. 11 pol. ; folw. Trzebina gr. or. i ogr. mr. 343, łąk mr. 11, pastw. mr. 84, lasu mr. 31, nieuż. mr. 14; bud. mur. 4, drew. 3; płodoz. pol. ; pokłady piaskowca. Wś Trzebina os. 36, mr. 412, wś Wygnanów os. 40, mr. 414. 4. Z. al. Zamek, folw. , pow. łukowski, gm. i par. Tuehowicz, odl. 10 w. od Łukowa. W r. 1885 folw. Z. , oddzielony od dóbr Tuchowicz, rozl. mr. 120 gr. or. i ogr. mr. 73, łąk mr. 36, lasu mr. 11, nieuż mr. 1; bud. drew. 4, pokłady torfu. Na obszarze folwarku znajduje się okopisko śród błot i łąk nad rz. Bońkówką. Ma ono kształ kolisty i otoczone jest rowem szerokim 22 mt. a 3 głębokim. Pole po drugiej stronie błot leżące lud dotąd zwie na zamku lub stary zamek Pam. fizyogr. . I, 192. Br. Gh. Zameczek 1. osada w pobliżu rz. Świsłocz, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siennica, o 9 w. na płd. wsch. od Mińska. 2. Z. , uroczysko w pobliżu wsi Dorohowica, w pow. słackim. 3. Z. , wś nad rz. Uświeją. pow. sieński, gm. Zameczek, w położeniu malowniezem, górzystem, ma 36 dm. , 190 mk. , cerkiew parat drewnianą, zarząd gminy, szkołę ludową, centralny zapasowy spichlerz gminny, młyn wodny o 2 kamieniach, 353 dzies, ziemi używalnej, 120 nieużytków. Grunta urodzajne, gliniaste. Wś należała dawniej do dóbr Mieleszkiewicze Chmarów. Są tu ślady warownego niegdyś zamku, który wedle dokumentów w XVII w. posiadał należyte uzbrojenie i obsadzony był milicyą nadworną Sapiehów; ta ostatnia istniała ta jeszcze w połowie XVIII w. Gmina składa się z 6 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 53 miejscowości, mające 831 dm. , 5336 mk. włośc. męż. , 2028 kob. , 1150 dzieci, uwłaszczonych na 10210 dzies. 6762 roh, Zamczysko sów. Nadto w obrębie gminy znajduje się 9871 dzies, większej posiadłości 1425 roli, 32361 lasów i 125 dzies, ziemi cerkiewnej 75 roli. Cały obszar gminy obejmuje 20206 dzies. 8262 roli, 37891 2 włościan 782 męż. zajmuje się przemysłem le śnym, przy pomocy 1700 koni. 4. Z. , zaśc. szlach, nad potokiem t. n. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 50 w. od Trok, 2 dm. , 11 mk. katąl. 5. Z. , dawniej Suderwa Wirszyłłów al. Wirszylowska dwór na prawym brzegu Wilii, pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Rzesza, okr. wiej ski Zameczek, o 4 w. na płn. zaeh. od Wilna, ma 1 dm. , 57 mk. 1 prawosł. , 48 katol. , 8 ży dów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Dworzyszcze, Giełaźe, Gudele, Popiszki, Rajsze, Rowy, Sałdzienie, Smolnica, Wierszuliszki, Wojwodziszki, Zujuny; zaśc. Giełaźe, Rajszele, Sał dzienie i Warna oraz dwory Bujwidziszki Tyzenhauzenów i Zameczek, w ogóle w 1865 r. 301 duszrewiz. włośc, uwłaszczonych. Na wzgó rzu, na którem stoi obecnie dwór, był niegdyś zamek murowanymożnej a dziś wygasłej rodzi ny Wirszyłłów. Sądząc po położeniu tego miej sca zdaje się, że to będzie często wspominana przez Krzyżaków warownia Wissewalde, siona dla osłony Wilna od ich najazdów. Na po lach tej wsi, nad brzegami rzki Suderwianki, znajduje się dotąd mogiła pobitych przez Litwę Krzyżaków. Przechodząc przez rozmaite ręce, dostał się w końcu jezuitom wileńskim, za cza sów władania których, kiedy zamek upadł, prze zwano wś Zameczkiem, dla odróżnienia od zaczy nającego wzrastać pobliskiego mstka Suderwy. Po kasacie jezuitów Z. otrzymał na prawie czynszowem Tomasz Kukiewicz, z opłatą po 900 rs. rocznie. Od niego w 1827 r. odkupił fol wark za 30000 rs. uniwersytet wileński, w celu prowadzenia praktyki gospodarczej, dla wychowańców poświęcających się agronomii. Urządzi wszy odpowiednio folwark, uniwersytet wypu ścił go w wieczystą dzierżawę początkowo pro fesorowi agronomii Oczapowskiemu, gdy ten je dnak został w 1828 r. uwolniony od obowiąz ków przoz kuratora Nowosilcowa, jego następcy Michałowi Fryczyńskiemu, w ręku sukcesorów którego majątek pozostawał do 1880 r. , poczem kilkaktotnie zmieniał właścicieli. Opis podał Tyg. Ilustr. Nr. 215 z 1872 r. . 6. Z. Kurmelański, pow. wileński, ob. Kurmelany. J. Krz. Zameczek 1. os. w Strzemilczu, w pow. brodzkim. 2. Z 9 przedmieście Bełza, w pow. sokalskim. 3. Z. , wś, pow. żółkiewski, 9 kim. na płn. zach. od sądu pow. i urz. poczt, w Żółkwi. Na płn. leży Lubela, na wsch. Kulawa, na płd, wsch. Wiązowa, na płd. Winniki i Wola Wysocka, na zach. Dobrosin. Płd. wsch. część wsi przepływa Derewenka, dopływ Świni, zwany w górnym biegu także Świnią, a poniżej Kulawą. Własn. wiek. ma roli or. 374, łąk i ogr. 171, past. 27, lasu 80 mr. ; wł. mn. roli or. 1238, łąk i ogr. 688, past. 298, lasu 2 mr. Wr. 1890 było we wsi i w przys. Dąbrowa, Borowe, Hałasie, Kropy, Mazury, Podkowy, Soroki, Szkolary 276 dm. , 1487 mk. w gm. 1404 gr. kat. , 58 rz. kat. , 25 izr. ; 1408 Rus. , 77, 2 Niem. Par. rz. kat. w Żółkwi, gr. kat. w miejscu, dek. żółkiewski, dyec. przemy ska. Do par. należy Wiązowa. We wsi jest cer kiew drewniana o 3 baniach i szkoła 1klas. Wieś należała niegdyś do dóbr Sobieskiego, do klucza żółkiewskiego. Było tu dawniej jezioro, w środku którego na wysepce stał zamek, zkąd wieś otrzymała swą nazwę Szematyzm duch. gr. kat. , Przemyśl, 1879, str. 152. W r. 1780 przeszła wieś w zamianę za jakąś żupę solną w posiadanie Niezabitowskich, którzy je sprze dali w r. 1872. Lu. Dz, Zameczek, u ludu Zamecek, niem. Schloesschan, kol. , pow. ządzborski, st. p. AltUkta. Zamcjty, wyniosłość na płn. od Ełku, śród pojezierza pruskiego, wzn. 565 st. npm. Zamek 1. fol. rz. Wartą, pow. turecki, gm. Kościelnica, par. Uniejów, odl. od Turka 21 w. ; ma 2 dm. , 14 mk. 2. Źą os. , w par. Solec dziś pow. stopnicki. W 1827 r. miała 4 dm. , 20 mk. Spisy osad gub. radom, nie podają tej nazwy. 3. Z. , pow. łukowski, ob. Zameczek 4. Z. , nazwa dawana niekiedy wsi Zameh Zamoch, w pow. biłgorajskim. Zamek 1. dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , gm. Eleonoro, par. katol. Skirstymoń, własność Pusłowskich, 1530 dzies. 424 lasu, 235 nieuż. . Posiada kaplicę katol, dekanatu wielońskiego. 2. Z. , pow. miński, ob. Zamczyszcze, 3. Z. al. Czereja, fol, pow. sieński, posiada browar, produkujący rocznie za 1190 rs. Własność Miłoszów. 4. Z. , wś w pobliżu jez. Styrki, w pow. święciańskim. 5. Z. Dol ny i Górny, części mta powiat. Połocka ob. t. VIII, 717. 6. Z. Mura al. Zamek Murów, uroczysko i zaśc. nad kotliną Berezyny, pow. ihu meński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm, Bieliczany, o 56 w. od Ihumenia. Ślady starożytne go okopiska na wzgórzu. Sama nazwa wskazu je historyczne znaczenie osady, ale tradycyi pe wnej niema Brzegi Berezyny w ogóle są usiane przedhistorycznemi pamiątkami. 7. Z. Stary, pow. lucyński, ob. Stary Zamek A. Jel. Zamek 1. os. dom. na obszarze tabularnym Szymbarku, w pow. gorlickim, składa się z 7 dm. i 68 mk. 2, Z, , fol. , pow. wadowicki ob. Podzamcze 1. 3. Z. , gorzelnia i browar w Podhajcach 4. Z. al. Zamek Magierowski, wś, pow. rawski, 9 kim. na płd. wseh. od sądu pow. w Rawie Ruskiej, 7 kim. na płn. zach od urz. poczt, w Magierowie W r 1890 byfo we wsi i w przys. Dumycze, Kozaki i Zabawa 179 dm. , 992 mk. w gm. , 6 dm. , 58 mk. na obsz. dwór. 837 gr. kat. , 136 rz. kat. , 77 izr. ; 874 Zamek Zamcjty Zameczek Zameczek Zamącin Zamęckie Zamąta Zamgłaj Zamiana Zamianie Zamianka Zamianowo Zamiary Zamiatuica Zamek Zamek Zamensdorf 110, 66 Niem. . Par. rz. kat. w Magierowie, gr. kat. w Monasterku. We wsi jest go rzelnia. 5. Z. , cegielnia w m. pow. Złoczo wie. Lu. Lz. Zamek 1. wzgórze w Skokach. Ruiny rozebrano przed 20 laty. 2 Z. , miejscowość naprzeciw Wielenia nad Notecią; . 3. Z. , miejsc, pod Koźminem. 4. Z. pod Babimostem. 5. Z. pod Lwówkiem. 6. Z, nad jez. , na pła. zaeh. Mosiny. 7. Z. , miejsc, pod Żerkowem. Zamek, część dóbr Dobrydzień, w pow. lublinieckim. Zamensdorf al. H, wś nad jez. Marong, w pow. olsztyńskim. Zamenta, ob. Zamęta, Zamereczanka al Czesuki, wś włośc, nad Niemnem, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Merecz o 7a w. , o 88 od Trok, 6 dm. , 41 mk. katol, w 1865 r. 20 dusz rewiz. . Zamerze, chutor, pow. kobryński, w 2 okr. , pol. , gm. Błoty, o 1 2 w. od Kohrynia, 4 dzies. ; należy do Wolfów. Zamącin, os. karcz, i młyn, pow. turecki, gm. Tokary, par. Goszczanów, odl. od Turka 19 w. ; os. karcz, ma 1 dm. , 6 mk. ; os. młyn 1 dm. , 7 mk. Zamęckie, os nad rz. Prosną; , pow. wieluński, gm. Skrzynki, par. Giżyce, odl. od Wielunia 39 w. ; 1 dm. , 4 mk. Zamąta al. Zamęty, często Zamenta, kol. , pow. kaliski, gm. Zbiersk, par. Dzierzbin, odl. 27 w. od Kalisza, ma 68 dm. , 618 mk. , 1022 mr. Wchodziła w skład dóbr Dzierzbin. W r. 1827 było 62 dm, 462 mk. Zamgłaj, rzeka, prawy dopływ Desny lew. dopł. Dniepru. Zamiana al. Zamiany, wś i fol. , pow. tomaszowski, gm. i par. Tomaszów odl. 1 2 mili. Istnieje od r. 1830, otrzymała nazwę od zamiany folwarku we wsi Skwarceu, nalezacego do kościoła w Tomaszowie. Włościanie przeniesieni zostali tam przez zarzą, d ordynacyi Zamoyskich na wykarczowane grunta, zaś folwark z odpowiednią, ilością gruntu wystawiany i oddany kościołowi. Wś ma 17 dm. , 101 mk. , 105 mr. Folwark od 1866 r. skarbowy, ma 163 mr. roli i 25 mr. łąk. Zamianie 1 i 2, dwie wsi włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol, gm. Jazno, okr, wiejski Pawłowioze, 2 i 5 dusz rewiz, Zamianka, rzeczka, w pow. oszmiańskim, pod wsią. Petryłowicze. Zamianowo, wś włośc, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol, gm. Aleksin, par. Dołubów, w 1861 r. miała 69 mk, katol, o 27 w. od Bielska, 269 dzies, ziemi włośc Zamiary, wś, pow. sochaczewski, gm. Iłów, par. Jamno, ma 43 mk. , 126 mr. Zamiatuica, wś na pr. brz. Taśminy, pow Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 161. czehryński, w 1 okr. pol, gm. Hołowkówka, par. praw, Chudolejewka o 4 w. , odl. o 30 w. na płn. zaeh. od Czehrynia, ma 249 mk. ; 1168 dzies. Położenie górzyste i lesiste. W drugiej połowie zeszłego wieku była tu cerkiew paraf. , zamknięta około 1795 r. z powodu zaiszczenia. Wś należała do Sobańskich, od których nabył Korczewski, od tego zaś w 1842 r. Antoni Jaruzalski, następnie synów jego Kazimierza i Michała. Zamiatyno, wś, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl od Sejn 9 w. , ma 5 dm. , 34 mk. Zamiechów, mstko nad rz. Zwanem Zamiechówką, dopł. Dniestru, pow, , uszycki, okr. pol Wierzbowiee, gm. Pilipkowce sąd i st. poczt. Letniowce Nowa Uszyca, odl o 7 w. ód Uszycy a 25 w. od Baru. Ma 210 dm. z tych 112 na prawie własności, 1674 mk. 950 ży dów, cerkiew, kościół paraf, katol, synagogę, szkołę wiejską, od 1885 r. , garbarnię, targi co drugi wtorek, na które sprowadzają, wiele by dła, i jarmark, 16 sklepów, 21 rzemieślników; 602 dzies, ziemi włośc, 2026 dworskiej, 37 cerkiewnej. Grunta częścią, równe, częścią, pa górkowate. Cerkiew, p. w. św. Dymitra, wznie siona w 1863 r. , ma 849 wiernych. Kościół pa raf, katol, p. wez. św. Jana Nepomucena, z mu ru wzniesiony w 1808 r. z zapisu kś. Ławskiego, miejscowego plebana, na miejscu dawnego drewnianego z 1749 r. , konsekrowany przez bi skupa Mackiewicza w 1841 r. Parafia katol, dekanatu uszyckiego, 1349 wiernych, oprócz Z. , we wsiach Boguszówka, Brahiłówka, Cywkowce, Howory, Hule, folw. Jaryca, Jauówka, Kałówka, Koniszczów, Kowalówka, folw. Milew ska, Nowosiółka, Pilipkowce, Słobódka Murowa na, Szczerbowce ze słobódka. t. n. , Woronowce, folw. Wysoko, Zaboroznowce i Żabłńee. Mstko niema przeszłości historycznej, prawdopodobnie założone zostało przez Zamieehowskich, rodzinę zamieszkałą, na Podolu w i XVI w. Niewia domo kiedy otrzymało przywileje miejskie. W 1734 r. zrabowane zostało przez hajdamaków. W zeszłym wieku należało do Humieckich, następnie Starzyńskich, poczem przeszło do Bo guszów, obecnie ich sukcesorów Sobańskiej, Darowskiej i Moraczyńskiego. Tu urodził się poeta Stanisław Starzyński, znany pod pseud. Stach z Zamiechowa. Dr. M. Zamiechów, wś, pow. jarosławski, leży w równinie, 8 4 kim. na płd. zach. od Radymna, nad pot. Młynka. , dopł. Łęgu dopł. Sanu. Graniczy na wsch. z Lutkowem, na płn. z Łowcami, na zach. z Dobkowicami a na płd. z Kaszycami. We wsi gr. kat. kapelania z cerkwią drewnianą. . Do kapelanii należą. Dmytrowiee, Ciemierzowice, Kaszyce 1 Łutków. Uposażenie parafii składa się z 31 mr. roli, 2 mr. łą. ki i procentu od indemnizacyi w kwocie 3866 złr. Jest także szkoła. ludowa. Z. liczy 94 dm. , 535 mk. , 325 gr. kat. , 24 Zamiatyno Zamiechów Zamenta Zamereczanka Zamerze 196 rz. kat. i 14 izr. Posiadłość tabularna Włodz. Ustrzyckiego wynosi 662 mr. ; pos. mn. 483 mr. Role są, urodzajnemi glinkami. Mac. Zamiechówka, rzeczka, ob. Źwan, ZamieńRynia ob. R, okolica szlachecka, pow. bobrujski, w 1 okr. pol, gm. Stepy, o 60 w. od Bobrujska, miejscowość poleska, grunta lekkie. Mają. tu własności liczna rodzina Rynejskich w drobnych działach 1 2 włók; Rusakowscy wspólnie z Sawickiemi 3 włóki; Kalinowscy 5 1 4włók; Grochowscy 2 włók; Bielscy 3 włók; Zieniewiczowie 1 2 włóki. A. Jel. Zamienie 1. fol, pow. warszawski, gm. Falenty, par. Raszyn, odl. 10 w. od Warszawy, ma 31 mk. , 152 mr. 147 roli. W 1827 r. było 3 dra. , 19 mk. 2. Z. , wś i fol. , pow. nowomiński, gm. Glinianka, par. Mińsk odl. 3 w. , ma 271 mk. W 1827 r. było 24 dm. , 201 mk. W r. 1887 fol. Zamienię oddzielony wr. 1883 od dóbr Rudzienko, rozl. mr. 914 gr. or. i ogr. mr. 328, łąk mr. 119, past. mr. 108, lasu mr. 318, nieuż. mr. 41; bud. drew. 12; płodozm. 9pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś ma 27 os. , 482 mr. W r. 1476 posiadał te dobra Johannes de Zamyenye incisor domini ducis Konrada, ks. mazow. wraz ze wsiami Niedziałka, Osiny i Stójadła w pow. czerskim Kod. maz. , 275. W r. 1576 we wsi Z. , w par. Mińsko, pła ci Mikołaj Boglewski od 4 łan. km. Paw. , Ma zow. , 223. Br. Ch. Zamieść, fol. , w pow. szawelskim, należy do dóbr Kurszany, założony przez Edwarda Jana Gruźewskiego na karczowiskach leśnych. Zamieście 1. fol. , pow. stopnicki, gm. i par. Oleśnica, ma 2 dm. mur. , 19 bud. drew. , 763 mr. Wchodzi w skład dóbr Oleśnica. W 1827 r. miai 11 dm. , 61 mk. 2. Z. , wś, pow. chełmski, gm. i par. Świerże. 3. Z. , wś, pow. konstantynowski, gm. Zakanale, par. r. 1. Janów, r. g. Konstantynów, ma 5 dm. , 47 mk. , 5 mr. Należała do dóbr Konstantynów. W 1827 r. było 12 dm. , 140 mk. Zamieście z Górami, wś, pow. limanowski, w podgórskiej i lesistej okolicy, nad Łososiną; , dopł. Dunajca z lew. brzegu, 28 klm. na płd. wsch. i płn. zach. od Tymbarku, dwie bowiem części tej wsi otaczają, miasteczko. Z płd. czę ści rozchodzą się gościńce na wsch. do Łimanowy, na zach. do Mszany i na płd. do Łą; Cka. Par. rz. kat. w Tymbarku. Wś ma 45 dm. i 259 mk. 118 męż. , 141 kob. rz. kat. Dwa korpu sy tabularne Lud. Myszkowskiego mają, ogó łem 303 mr. obszaru, w tem 161 mr. lasu; pos. mn. 1113 mr. Najbliźszemi wsiami są na płn. zach. Zawadka, na pln. wsch. Piekiełko, na płd. Lipową i Słopica Szlachecka. W r. 1770 wś Z. wchodziła w skład ststwa tymbarskiego. Ob. Tymbark Mac, Zamieszkowo, uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jurewicze, o 36 w. od Ihumenia. A. Jel. Zamiło potok, lewy dopływ Zawadówki, wypływa z pod góry Hora Bereżnyki 207 mt. , w Drohomyślu, w pow. jaworowskim, płynie na Budomierz i w Krowicy Hołodowskiej, w pow. cieszanowskim, uchodzi do Zawadówki. Znaczniejszy dopływ przyjmuje z Krowicy Lasowej. Dług. do 9 kim. Karta wojs. , 5, XXVIII. Zamiry, wś, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, o 34 w. od Radomyśla, ma 68 mk. Zamirze, inaczej zwane dobrami mirskiemi ob. Mir, dobra poradziwiłłowskie, z kolei ks. Wittgenstejnów, ks. Hohenlohe, a od r. 1891 kn. Mirskiego, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol i gm. Mir, o 56 w. od Nowogródka, o 20 w. od st. Horodzieja dr. żel. mosk. brzeskiej. Dobra te obejmują kilkanaście folwarków, na prze strzeni 715 włók; grunta wyborne pszenne, miejscowość lekko falista, małoleśna. W piątym dziesiątku b. stulecia dobra mirskie długo dzier żawił sławny gospodarz gen, Miller, w ostatnim zaś dwudziestoleciu miał je w arendzie Antoni Puciata, który urządził tu piękną rezydencyę i wspaniałe ogrody kwiatowe, spacerowe i fruktowe, słynne na całą okolicę. Zbytkowny ten wydatek jak i życie nad stan, doprowadziły do ruiny zamożnego dzierżawcę. A. Jel. Zamitry, wś pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 75 w. od Dzisny, 6 dm. , 25 mk. Zamka, przys, miasta Suczawy; klasztor ormiański na płn. zach. od Suczawy. Zamki, szczyt tatrzański, w zachodniej ścianie doliny Jaworzynki, w Taträch Spiskich. Wznieś. 2017 mt. , leźy na 37, 48 wsch. dług. i 49 13 płn. szer. Przełęcz wzn. 1971 mt. rozdzieła ten szczyt od Szerokiej Jaworzyńskiej 2215 mt. . Ob. Jaworzynka i Czerwona Skała. Zamki, osada, pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdanow, gm. Rubieżewicze, o 61 w. od Mińska. A. Jel. Zamkołny, pow. dyneburski, ob. Podgórze 7. Zamkowa, wś, pow. lucyński, miejscowość wzgórzysta; pod wsią wznosi się t. z. Zamkowa góra. Zamkowa Dubrowa, uroczysko, w dawnym pow. kleekim, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Pisoew. kn. , str. 546, 647, 548. Zamkowa Gmina 1. niem. Neuhaeuser, przedmieście Zbąszynia. 2. Z. Gm, , pow. międzyrzecki, ob. Trzciel Zamkowa, góra 1. pod Ohęcinami, wzu. 1135 st. npm. , najwyższy punkt w paśmie wyniosłości Chęcińskich. Znajdują się tu ruiny zamku chęcińskiego, Szybów bardzo wiele co kruszcze brano zdawna ale dziś tam nie robią, powiada lustracya z r. 1569. Dobywają tu dziś marmur wiśnioworóżowy w dwóch odmianach, Zamiechówka Zamienie Zamieść Zamieście Zamieszkowo Zamiło Zamiry Zamirze Zamitry Zamka Zamki Zamkołny Zamkowa Zamiechówka Zamkowa Góra Zamkowa Kruszą Zamkowa Hora dający się polerować. 2. Z. g. , pow. opatowski, na płn. od wsi Zamkowa Wola. Ob. Jeleniewska góra. Zamkowa góra 1. w płn. wsch. czyści mta Wilna, otoczona od płd. zach. Wilejką, a od płn. Wilia. Nazwę otrzymała od dwóch zamków, z których jeden, zwany Górnym, był wzniesio ny na samej górze, na miejscu, w którem Gie dymin, podług podania, zabił tura, drugi zaś, zwany Dolnym, u podnóża góry, w pobliżu dzi siejszej katedry katol. Jednocześnie z zamkami Giedymin wzniósł w 1322 r. na górze świątynię pogańską; za czasów Olgierda założono tu ka plicę a za Jagiełły kościół św. Marcina. W gó rze było urządzone podziemne przejście do rz. Wilii, przez które w. ks. Jawnuta, w czasie na padu na zamek ks. trockiego Kiejstuta w 1398 r. , uszedł i schronił się w lasach Antokolu. Oko ło 1860 r. wypadkowym sposobem odkryto wejście do podziemi, w których znaleziono bron zowe posążki wilczycy, niedźwiedzia, rycerza i jaszczurki, oraz kościany cylinder z otworami. 2. Z. góra, wzgórze pod wsią Zamkowa, pow. lucyński. 3. Z. góra, wzgórze nad rzeczką, pod mkiem Homel, pow. połocki. 4. wzgórze w płn. części pow. siebieskiego, pod wsią Zamkowa Morozówka. J. Krz. Zamkowa Góra, uroczysko osiadłe, pow. miński, w 3 okr. pol; i par. katol. Kojdanow o 28 w. , gm. Rubieźewicze, o 42 w. od Mińska; w okolicy przedhistoryczne horo dysz cze. Zamkowa góra al. Capia, góra na obszarze Przemyśla ob. t. . Zamkowa góra 1. w Ujściu, pow. chodzieski. Kiedyś stał tu gród kasztelański. 2. Z. g. , niem. Schlossherg, wzgórze, w pow. ezarnkowskim, o 10 staj na płn. zach. od Wielenia, pod Żelichowem. 3. Z. g. , w Poznaniu, wzgórze śród miasta, po lewej stronie Warty. Stał tu zamek Przemysława, później dwór wojewodów, za pruskich czasów z początku sąd apelacyjny, dziś archiwum prowincyonalne, muzeum Towarzystwa historycznego niemieckiego, kasa powiatowa. 4. Z. g, os. , w pow. obornickim, o 3 klm. na wsch. płn. Długiej Gośliny. 5. Z. g. , niem. Schloesahrg al. Netzehrug, na lew. brzegu Noteci, karczma i przewóz z Osieka do Smogulca, pow. wągrowiecki, 1 dm. , 11 mk. Leży o 9 kim. na pid. wsch. od Wyrzyska, w nizinach noteckich, przy szczątkach zamczyska smoguleckiego. 6. Z. g. , miejscowość na praw. brzegu Obry, o 4 kim. na wsch. płd. Bledzewa, o 24 klm. na płd. Zemska, w pow. międzychodzkim. 7. Z. g. al. Fańska Góra, ob. Stęszew, 8. Z. g. al. Babia góra, pod Wymysłowem, w pow. krobskim. 9. Z. g. , grodzisko w Mokronówie, pow. krotoszyński. 10. Z. g. , okopy na Józefowie, folw. Szelejewa, pow. krotoszyński. 11. Z. g, , pagórek śród łąk, ze śladami ruin, w Włościejewicach, pow. szremski. 12. Z. g, , okop śród pola, w Żabnie, pow. średzki. 13. Z. g, okopy w Smogulcu, pow. wyrzyski. 14. Z. g. , staw w Luboszu, pow. międzychodzki. 15. Z. g. , okop zaklęsły śród łąk na Sulmierzycach, pow. o dolano wski. W. Ł. Zamkowa góra 1. pow. kościerski, ob. Garczyn. 2. Z. g. , pow. złotowski, ob. Stawnica. 3. Z. g. , pow. niborski, ob. Gardyny, 4. Z. g. , ob. Zamkowa Hora, w pow. kobryńskim, nomenklatura w uroczysku Widły, stanowiącem część wsi Sawickie. Zamkowa Kruszą, pow. inowroeławskij ob. Kruszą Zamkowa i Śmiemia 5. Zamkowa Morozówka, wś, w płn. części pow. siebieskiego. Pod wsią wznosi się wzgórze, t. z. Zamkowa góra. Zamkowa Wola 1. wś, pow. opatowski, gm. i par. Łagów, ob. Wola Zamkowa. Wieś ta w dok. z r. 1441 nosi nazwę Wola Ząbkowa ob. Kod. dypl. pol. ,, 490. 2. Z. W. , pow. rawski, ob. Wola Zamkowa, Zamkowe 1. al. Góreckie, jezioro pod Mosiną i Trzebawiem, w pow. poznańskim. 2. Z. al. Wałeckie, jezioro pod miastem Wałczem, we wschodniej stronie. 3. Z. , niem. SchlossSee, jezioro pod Radzyniem, w pow. grudziądzkim. 4. Z. al. Łasińskie, niem. SchlossSee, jezioro, w pow. grudziądzkim, pod Łasinem. Wody odpływają do Ossy. 5. Z. al. Wielkie, niem. Schlossee, jezioro we wsi Garczyn, pow. kościerski. Długie około 1 4 mili, otoczone lasem. Nad. jeziorem wznosi się Zamkowa góra, na której istniało zapewne kiedyś grodzisko. 6. Z. , wr. 1830 Lewencz, niem. Schloasee, jezioro pod Prabutami. 7. Z. , jezioro pod Tucholą. Zamkowe Btota, uroczysko bagniste, pow. piński, gm, Chojno, około wsi Stetyezew, wspo mniane w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 170. A. Jel. Zamkowe Borysławice, pow. kolski, ob. Boryslawice, Zamkowe Holendry, pow. bydgoski, ob. Soleckie Holendry, Zamkowiszcze, zaśc, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Białorucz, o 29 w. od Mińska; grunta szczerkowe, urodzajne. Mają tu własno ści Babiccy 1 2 włóki i Kardynałowscy 1 2 włóki, A. Jel. Zamkowiszeze 1. góra w lesie królewskim przy Mirachowie, pow. kartuski ob. Słownik kaszubski kś. Pobłockiego, str. 113. 2. Z. , niem. Schlossberg, . Zamkowo, uroczysko, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Jeziory, o 31 1 2 w. od Grodna. Zamkowszczyzna 1. zaśc. włośc, i szl. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i Zamkowe Zamkowe Borysławice Zamkowe Holendry Zamkowiszcze Zamkowo Zamkowszczyzna Zamkowa góra Zamkowa Góra Zamkowa Wola Zamlyńskie Holendry Zamkowy dobra skarbowe Bystrzyca o 5 w. , o 48 w. od Wilna, 2 dm. , 16 mk. katol, w 1865 r. 5 dusz rewiz. . 2. Z. , fol. , pow. siebieski, własność Tekli Mufel, 32 dzies. Zamkowy, fol. w dobrach Golasowice, pow. pszczyński. Zamkowy Folwark 1. al. Teresin, niem. Teresienstein, pow. krotoszyński, pod Krotoszyszynem, 8 dym. , 177 dusz. 2. Z. F. gt; niem. , folwarki pod Babimostem, Międzyrzeczem i Chodzieżą. Zamlądz, wś, pow. nowomiński, gm i par. Wiązowna, ma 229 mk. , 723 mr. włośc, i 13 dwór. Zapewne będzie to dawniejsza Wola Mlądzka, w par. Karczew. W r. 1576 byly tu 3 działy po 1 2 łanu dwa Mlądzkieh, jeden Karczewskich. Zamilczę, wś nad rzką Świnorojką, pow. włodzimierski, gm. Chórów, na płd. od mstka Łokaeze, ma 25 dm. , 179 mk. , cerkiew paraf. , kaplicę katol. par. Łokaczę, dwa młyny wodne. Uroczysko nosi nazwę las Bermeszowski. Podług reg. pobór. pow. włodzimierskiego z 1570 r. własność kn. Dymitra Kozicki, który z Zamilczą, Boczmaszowa, Kolaśnej i Biskupicz wnosi z 46 dym. , 21 ogr. po 4 gr. , 3 bojar, 1 koła młyn. , 1 koła wietrz. 12 gr. , 1 karcz. 12 gr. W 1583 r. własność tegoż, który z Zamilczą, Kołonej, Bermeszowa, Zaskowicz, Biskupicz i Mokrczca płaci z 67 dym. , 47 ogród. , 23 ogr. , 4 kół waln. , 1 bojarzyna, 3 popów Jabłonowski, Wołyń, 24, 124. Zamłynie i. os. młyn, pow. grójecki, gm. Eonie, par. Jeziorka, odl. 6 w. od Grójca. Graniczy z gruntami wsi Jurki. Kotowski Adam, stolnik wyszogrodzki, kupił i darował Z. klasztorowi dominikanów warszawskich w XVII w. Regestra pobór. XVI w. i nowsze spisy osad nie podają tej miejscowości. W r. 1888 os. młyn. Z. rozl. mr. 30 gr. or. i ogr. mr. 14, łąk mr. 6, past. mr. 7, nieuż. mr. 1; bud. mur. 2, drew. 5. 2. Z. , fol. ,, pow. brzeziński, gm. Popień, . par. Jeżów, ma 1 dm. , 16 mk. , 430 mr. W 1827 r. 7 dm. , 53 mk. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę kościołowi we wsi Lipce a folw. pleban, w Jeżowie Łaski, L. B. , 334, 338. W 1579 r, płaci tu Wolski od 1 2 łan. km. 3. Z, os. nad rz. Wartą, pow. sieradzki, gm. Majaczewice, par. Burzenin, odl. 16 w. od Sieradza, stanowi część Witowa, ma 11 mk. , 30 mr. 4. Z, kol. nad rz. Brednią, pow. sieradzki, gm. Wojsławice, par. Korczew, odl. 14 w. od Sieradza, ma 31 dm. , 197 mk. W 1827 r. było 21 dm. , 132 mk. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi. Dworu ni ról fol. nie było, lecz ówczesny dziedzic Stanisław Kamaczsky część ról kmiecych zamienił na folwarczne. Wś należała do par. Korczew Łaski, L. B. , I, 481. W r. 1552 było 5 os. , 1 1 2 łanu. km. i młyn o 1 kole Paw. , Wielk. , n, 230, 5. Z. al. Bugaj, wś nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. Rzeki, ma 15 dm. , 108 mk. , 84 mr. 6. Z. , wś, pow. częstochowski, gm. Panki, ma 12 dm. , 63 mk. , 413 mr. 7. Z. , wś, pow. radomski, gm. i par. Radom odl. 2 w. , ma 38 dm. , 422 mk. , 469 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 93 mk. Dawna własność miasta Radomia, potwierdzona przywilejem Kazimierza Jagiellończyka w r. 1456. 8. Z. y pow. opatowski, ob. Szewna, 9. Zt, pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło. Br, Ch, Zamłynie 1. chutor, pow. mozyrski, w 4 okr. pol. lenińskim, gm. i par. praw. Łaehwa o 7 w. , odl. o 198 w. od Mozyrza; grunta piaszczyste. 2. Z, , osada wiejska nieopodal kotliny rzeki Myszanki, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Ostrów, o 84 w. od Nowogródka; grunta lekkie, miejscowość poleska. Zamłynie 1. w dokum, z 1577 r. Zamlino, wś nad rz. Neretwą, pow. dubieński, gm. Mizocz, par. praw. Spasów o 2 w. . Podług reg. pobór, pow. łuckiego z 1577 r. należy do Murawiey pani wileńskiej, która wnosi ztąd z 8 dym. włośc, 1 ogr. 5 gr. , 1 koła młyn. 24 gr. Jabłonowski, Wołyń, 49. 2. Z. , część wsi Hałajki, w pow. taraszczańskim. Zamłynie 1. os. dom. na obszarze tabularnym Krużlowej Niżnej, w pow. grybowskim. 2. Z. , wólka do Jał owego, w pow. liskim; hczy 7 dm. i 46 mk. 3. Z. , os. dom. do Podstohc, w pow. wielickim; ma 12 dm. , 89 mk. Mac. Zamtyniec, wś, pow. włodawski, wchodziła w skład dóbr Lejno. Ma 6 os. , 22 mr. Zamtyniszcze al. Libia al. Nikoiajewka, wś włośc, pow. pruźański, w 3 okr. pol. , gm. Staruny, o 20 w. od Prużany, 445 dzies, ziemi włośc 197 łąk i past. , 18 nieuż. . Zamłynki al. Wzduch, potok, powstaje na obszarze wsi Hoszany, w pow. , wchodzi w pow. gródecki, płynie w kierunku od płd. ku płn. przez Putiatycze, Dobrzany, Milatyn, Rodatycze, Bar i uchodzi z lew. brzegu do pot. Raków. Przyjmuje od praw. brzegu potok od Dolinian. Zamłynówka, wś nad rz. Studzienicą Studenicą, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. pol. , sąd, st. poczt, i par. katol. Dunajowce o 8 w. , par. praw. Hołozubińce, gm. Rachnówka, ma 71 dm. , 280 mk. Należy do klucza hołozubinieckiego Skibniewskich. Lr. M. Zamlyńskie Holendry, niem. Krebbelmuehl, wś gosp. , w pow. międzychodzkim skwirzyńskim, ma urz. okr. w Skwirzynie, urz. st. cywil, i szkołę kat. w Krobielewku KI. Krebbel, pocztę w Wiejcach, st. kol. żel. w Między chodzie, na linii PoznańRokietnica Międzyrzecz, par. ewang, w Wiejcach, par. kat. w Go raju, sąd w Międzychodzie. Obszaru 217 ha, 16 dym. , 108 dusz 5 katol. . Przy holendrach młyn Zamłyńskie W. Ł, Zamkowy Zamkow Zamlądz Zamilczę Zamłynie Zamtyniec Zamtyniszcze Zamłynki Zamłynówka Zamoczułe Zamniewo, wś wymieniona w dokum, z r. 1321 jako leżąca na pograniczu dyecezyi kujawskiej i płockiej Kod. dypl. pol. ,, 232. Dziś nie znana. Może leżała w pobliżu rzki Mień, w dolinie Wisły. Należała do kościoła w Przypuścić, razem z Bybitwami i Podstolą. Zamociążek, ob. Samociązch, Zamocie, folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 71 w. od Nowoaleksandrowska, Zamocze, Zamoczie, błoto, w pow. sieńskim. w pobliżu jez. Żeryńskiego, ma do 3600 dzies. Zamoczułe, wś, pow. mohylewski, gm. Cerkowiszcze, ma 31 dm. , 237 mk. , z których 27 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych, 45 powroźnictwem, 40 kobiet wyrobem płótna. Zamogilna, białor. Zamahilna, wś poradziwiłłowska, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Wyzna, ma 42 osad; grunta szczer kowe, dość urodzajne. A. Jel. Zamogiłki, os. , pow. lipnowski, gm. Obrowo, par. Czernikowo, odl. 27 w. od Lipna, ma 1 dm. , 4 mk. , 22 mr. Zamohilica, uroczysko sioła Koszewicz, pow. piński, gm. Stawek, , wspomniane w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 306. A. Jel. Zamohiliszcze, . uroczysko, pow. piński, w okolicy wsi Mała Hać, gm. Święta Wola, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Piśeew. kn. , str. 156. Uroczysko tejże nazwy przy Woli Kołomśk al. Kołon sk, w gm. Święta Wola str. 161. A. Jel, Zamojsce, wś, pow. jarosławski, wzn. 201 mt. n, p. m. , nad pot. Kaszyckim, 4, 2 kim. na płd. zach. od Radymna. Par. rzym. kat. w Radymnie a gr. kat. w Ętrzałkowicaeh. Przez obszar wsi prowadzi gościniec z Radymna do Przemyśla. Z. liczy 38 dm. i 206 mk. 98 męż. , 108 kob. ; 104 rzym. kat. , 78 gr. kat. 124 izrael. Pos. tabularna Elodyi Raciborskiej ma 664 mr. , w tem 224 mr. lasu. Graniczy na zach. z Zamieehowem, na płd. ze Skołoszowem folw. i Zabłotcem, na płn. ze Skołoszowem wsią; , na wsch. z Świętem i Zadąbrowicami Mac. Zamojsk al. Żomajsk, wś u źródeł rzki Dzieruźyna, lew. dopł. Berezyny, pow. borysowski, przy drodze ze wsi Zamostoeza do mstka Szklan ce, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Witunicze, o 74 w. od Borysowa, ma 5 osad; miejscowość leśna, falista. A. Jel. Zamojska Wola al. Wólka, wś i fol, , pow. kozienicki, ob. Wólka Zamojska, Zamok, dobra, pow. horodecki, własność Mikołaja Juhana, 1719 dzies. Zamokre, folw. , pow. rohaczewski, od 1876 r. własność włośc. Timoszenko, ma 187 dzies. 75 roli, 15 łąk, 36 lasu. Zamołodycze, wś i folw. , pow. włodawski gm. Turno, par. r. 1. Opole, r. g. Hola, mają 28 dm. , 282 mk. , 1680 mr. W r. 1827 było 29, dm. , 193 mk. Zamordeje, niem. Saniordey, dobra i leśniczówka, pow. jańsborski, st. p. Rudczany. Zamordwinka, rzeczka, w pow. mozyrskim, drobny prawy dopływ Prypeci. Zaczyna się w bagnach leźących na płd. od zaśc. Bielany, pły nie na płn. zaeh, , w okolicę wsi Mordwiny, od tąd zwraca się ku wschodowi i przeciąjwszy gośe. skryhałowski, ma ujście Miku odnogami do jeziornych rozlewów Prypeci. Długa około 10 w. A. Jel. Zamorocze, wś, pow. mozyrski. Była tu kaplica kat. ob. . t. . Zamoroczenie, wś, pow. rówieński, gm. Dąbrowica, par. praw. Zaleszany o 18 w. . Zamorozie, folw. nad Niemnem, pow. ihu meński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Mochilna, o 110 w. od Ihumenia; grunta lekkie, łąki wyborne. A Jel. Zamorze, wś gosp. , w pow. szamotulskim, ma urz. okr. i stanu eyw. w Pniewach tamze poczta i st. kol. zel. na Hnii MiędzyrzecRokietniea, szkoły w miejscu, parafie i sąd w Pniewach. Obszaru 542 ha, 24 dm. , 212 mk. 19 katol. . W r. 1580 ma tu Kasper Potulicki 6 łan. os. W r. 1793 właścicielem jest. Maksym. Mielzyński na Pniewach. Przy wsi jezioro. W. Ł. Zamość 1. Stary wś i dobra nad strumykiem bez nazwy, dopł. Topornicy, przy trakcie bitym z Lublina do granicy Galicyi, pow. zamojski, gm. i par. Zamość Stary, odl. od miasta Zamościa na płn. 16 w. , od Krasnegostawu 23 w. , od Lublina 69 w. , od Rejowca 42 w. Posiada kościół par. murowany, sąd gm. okr. , urząd gminny, st. p. w sąsiednich Chomęciskach. Obecnie wś ma 6 dm. dwór. , 22 os. włośc, 361 mr. roli i łąk i 340 mk. 19 prawosł, i 5 izrael. Wś pokościelna, zwana Wierzba Plebańska, ma 10 dm. , 70 mr. i 226 mk. kat. Pol. poproboszezowski, własność radcy koleg. Tichowicza, ma 1 dm. i 140 mr. W r. 1827 było 44 dm. i 360 mk. Dobra Z. Stary z folw. Borowina, Chomęciska, Monastyrek, Śulmice i Wiszenki wchodzą w skład ordynacyi Zamoyskich, zawierają 11812 mr, . Kościół parafialny p. w. Wniebow. N. M. P. , w r. 1551 zamieniony został na zbór kalwiński przez Stanisława Zamoyskiego, kasztelana chełmskiego, ojca Jana, który następnie po odnowieniu go w r. 1592 oddał do użytku katolikom. Konsekracyi przeto podług rytuału rz, kat. dopełnił Stanisław h. Jelita GomulińsM, biskup chełmski, w 1593 r. W r. 1844 został odrestaurowany. Istnieje tez tu dom przytułku dla starców, utrzymujący się z procentu od kapitału rs. 1695 i z. dzierżawy łąki do tego domu należącej. Do par, dek. zamojski należą Chomęciska Duże i Małe, Krasne, Majdan Sitaniecki, Ruskie Piaski, Zamość Stary, Wierzba, Wirkowice i Wisłowiee, tudzież Tarzymieehy, w pow. krasnostawskim, ogółem 4534 dusz 1888 Zamojska Zamojsk Zamojsce Zamohiliszcze Zamohilica Zamogiłki Zamogilna Zamocie Zamniewo Zamorocze Zamordwinka Zamordeje Zamołodycze Zamoroczenie Zamorozie Zamorze Zamniewo Zamość Zamokre Zamociążek Zamok r. . W r. 1874 było 4164 a 1879 r. 4679 dusz. l W skład gm. Z. Stary wchodzą wsi Borowina, Chomęciska Duże, Małe i Szlacheckie al. Poczta, Dębowiec, Gruszka Duża i Mała, Krasne, Majdan Sitaniecki, Monastyrek, St. Zamość, Sulmice, Udrycze, Wisłowiec, Wiszenki, Wierzba Ordynacka i Plebańska i Zabytów. Gmina zajmuje przestrzeń 16899 mr. 237 prętów, w tem ziemi or. 11078 mr. 37 pręt. , łąk 1501 mr. 98 pręt. , wód, błota i nieuż. 1324 mr. 122 pręt. , pod budyń. 691 mr. 280 pręt. ; lasy ordynackie 2087 mr. , udryekie 217 mr. Glebę stanowi ezarnoziem, w części piasek i glinka. W gminie są. dwie cerkwie Monastyrek i Stdmice, kościół katol. , szkoła, młyn wodny, rybołówstwo i wzorowe gospodarstwo w Udry czach, liczne pasieki od 10 do 60 uli i sady od 1 do 20 mr. . Sąd gm. należy do zjazdu sędziów pokoju w Zamościu. Z tutejszej młodzieży włościańskiej utworzył Karol Namysłowski znaną, w kraju orkiestrę. Wieś ta stała się gniazdem możnego i głośnego rodu, który od niej podobno przybrał nazwisko. Paprocki Bartosz, który pisząc i wydając w r. 1584 swe Herby rycerstwa, nie żywił jeszcze późniejszej nienawiści ku Janowi Zamoyskiemu a przy stosunkach z dworem królewskim i Gorajskimi, mógł mieć z dobrych źródeł wiadomości o rodzie głośnego już wtedy hetmana i polityka, podaje następujące szczegóły, które uzupełniamy danemi z Herbarza Duńezewskiego. Wr. 1447 niejaki Tomasz z Łaznina Łazin, dziś w pow łowickim, par. Oszkowice, w XVI w. mieszka tu drobna szlachta Łazińscy, siedzący i w przyległych wsiach nabywa od Andrzeja Piwo wś Zamoście i Wierzbie, w ówczesnym woj ew. bełzkiem. Akt sprzedaży potwierdza Władysław, ks. mazow. i ruski. Tomasz ten, człowiek przedsiębierczy widocznie i pełen sił, żył przeszło 100 lat. Energię swą przekazał potomkom, którzy znalazłszy na obszarach Rusi warunki dogodne dla działalności rycerskiej i kolonizatorskiej, rozwinęli niepospolitą czynność i uwydatnili różnorodne zdolności. Zapewne syn tego Tomasza, Maciej służy w wojsku węgierskiem za króla Matyasza i walczy z Tatarami za Olbrachta. W aktach grodzkich przemyskich podano, iż Mikołaj Rej okazał list sądowy sędziego i podsędka ziemskich chełmskich z 1508 r. , którym Elżbieta, żona Macieja Zamoyskiego, Stanisław alias Czeder, Paweł i Olechno, bracia rodzeni de Zapoborze może Zaborze al. Zaburzę, dziś pow. zamojski et Kobyle, wszystkie części dziedziczne, które na nie po Pawle Ohełmczyk, wuju i po Barbarze Rzeszowskiej, siostrze ich ciotecznej, dziedziczkach wsi Kobyle, Rybie, Stajne i Wola Kobylska, w tych to wsiach przypadły za 660 zł. sprzedali wiecznie i na wieki Materyały do biografii Reja, zebrane przez Kniaziołuckiego, No 731. Z trzech synów jego Paweł siedzi w Piaskach, Jan w Wierzbiu a Więczesław w Żukowie około 3 mil na wschód od Z. Starego. Syn tego Więczesława Piotr posiada Niewirków o 1 1 2 mili na płd. od Żukowa. Razem z rozrostem rodziny idzie rozrost posiadłości. Nie siedzą na półłankach jak ich przodkowie wielkopolscy, lecz nabywają czy zakładają niekiedy odrębne, rozległe siedziby w okolicy pierwotnego gniazda. Jan, syn Pawła z Piasków, dochodzi godności rotmistrza. Najwybitniejszemi postaciami są jednak dwaj synowie Ploryana, który, według aktu ordynacyi, skreślonego przez Jana Zamoyskiego, był także jakoby synem Tomasza. Tytułują się oni de Zamoszeze in Tworyezow haeredes Tworyczow o 4 mile na zach. od Z. i mają prócz tego wiele innych nabytych później widać włości. Ojciec ich był żonaty z Anną z Komorowa Komarów, dziś w pow. tomaszowskim. W r. 1480 zapisano oprawę jej posagu w Krasnymstawie. Drugą żoną była Jadwiga z Uhrynowa. Starszy z braci Mikołaj, naprzód rycerz potem ksiądz, kanonik krakowski, proboszcz tarnowski, referendarz i sekretarz Zygmunta I, żyje w blizkich stosunkach z Tarnowskimi i Tęczyńskimi. Drugi z braci Szczęsny, pan na Skokówkach które to dobra nabył wraz z bratem, podkomorzy i sędzia chełmski, wojski bełzki, walczy z Tatarami pod Chmielnikiem. W czasie nieobecności pana Tatarzy napadają na dwór w Skokówkach, odpiera ieh sługa dworski Śeibor z Sitańea. Zygmunt I daje Szczęsnemu w r. 1528 przypadłe na króla po bezpotomnym zgonie Obermunta, stolnika chełmskiego, dobra i suinę na wsi Płonce. Miał prócz tego Szczęsny sumy na Hruszowie i Łabuńkach. Wraz z bratem Mikołajem wydają w Sułowie o 4 mile na zach. od Z. , w pobliżu Klemensowie, dzisiejszej rezydencyi ordynatów, w r. 1524 przywilej na wójtowstwo Janowi Sarnickiemu. Przy akcie obecni są Mikołaj Górajski, Stanisław i Jan Huhrowieccy. Żonaty ze Smokówną, córką Stanisława z Gołczycy Giełczwi a powtórnie z Anną Uhrowską, której posag zapisany r. 1528 w Krasnymstawie. Z pierwszej żony miał synów Stanisława, Ploryana i Mikołaja, którzy w r. 1548 dzielą się ojcowizną w Krasnymstawie. Syn Szczęsnego, Stanisław 1572 r. w 53 roku życia służy wojskowo od 17 roku, w nagrodę zasług otrzymuje starostwo bełzkie i zamechskie, kasztelanią chełmską. Żeni się z Anną Herburtówną z Mizińca Miźyniec w pow. przemyskim i z niej urodził się w r. 1541 w Skokówkach syn jego, późniejszy hetman i kanclerz. Rej, który jako właściciel wielkich dóbr w chełmskim, był prawie że sąsiadem Zamoyskiego, poświęca mu w swym Zwierzyńcu 1562 r. jeden ośmiowiersz Stanisław Zamoścki. Wspólność pojęć religijnych zwiększa Zamość ła sympatye poety, bowiem Śtan. Zamojski był wyznawcą, kalwinizmu i urządził zbór w Zamościu Starym. Po Herburtównie miał jeszcze dwie zony Łaszczównę i Orzechowską, . Rej wysławia jego rycerskość i powiada, źe choć był domowego ćwiczenia ale niedałby się oszukać żadnemu Włoszkowi. Inne gałęzie rodu Jelitczyków miały w tych stronach swych przedstawicieh. Stanisław z Goni ólina pod Piotrkowem jest biskupem chełmskim w końcu XVI w. 2. Z. , miasto powiatowe w gub lubelskiej, do r, 1866 forteca, leży pod 50, 42 8 szer. płn. i 40, 52 9 dług. wsch. od, śród płaskowzgórza lubelskiego, wzniesionego tu około 700 st. n. p. m. , nad dwoma rzeczkami Topornicą; od płd. i zach. i uchodzącą tu do niej od płd. Łabuńką. Rzeczki te tworzyły tu dawniej rozległe stawy i łąki. Przywilej erekcyjny miasta z 1580 r. nazywa rzkę Topornicę Wieprzec. Równina, śród której leży Z. , otoczona jest dokoła wyniosłościami, wzn. 748, 767 do 867 st. n. p. Miasto składa się z dwu części właściwego Z. i Nowej Osady, leżącej o 1 1 2 w. na płd. wseh. , powstałej po za obrębem dawnych fortyfikacji. Na północ od miasta, w odległości 1 1 2 w. leży przedmieście Lubelskie a około 3 w. na wsch. płn. przedmieście Majdan. W pobliżu miasta istnieją trzj wólki Miejska przj Nowej Osadzie, Panieńska dawniej własność zakonnic i Infułacka. Miasto przecina szosa lubelskotomaszowska. Odl. od Warszawy 241 w. , od Lublina 83 w. , od Janowa 56 w. , od Tomaszowa i granicj galicyiskiej 29 w. Najbliższa stacja dr. żel. nadwiślańskiej w Rejowcu. odl. 54, w. Miasto obecnie posiada dwie. cerkwie, kościół par. rzjm. kat. , dwie synagogi i dwa domj modlitwj źjdowskie, szpital powiatowy św. Łazarza na 20 chorjeh, szpital źjdowski na. 16 łóżek, dom przjtułku dla 20 starców i kalek, zjazd sędziów pokoju okr. dla gubernii lubelskiej, sąd pokoju okr. I dla miasta Zamościa, urząd powiatowj i kasę powiat. , zarząd źandarmeryi na dwa powiatj zamojski i biłgorajski, nlagazjn prowiantówy, wielkie koszarj wojskowe, urząd miejski, urz. poczt, i tel. , progimnazyum męzkie, progimnazjm żeńskie, trzj szkołj początkowę. Pierwotny obszar nadany miastu przez Zamojskiego wjnosił 60 łanów. Według pomiaru z r. j 1857 było 65 włók i 5 mr. Z tego bjło pod siedzibami 4 włók 20 mr. , pod rolą i ogrodami 53 wł. , pod placami i ulicami 7 wł. , pod kościołami i cmentarzami 16 mr. Do miasta prowadzą trzy bramy pozostałe po zburzeniu fortecj; Lubelska, Tomaszowska i Szczebrzeska, z ciosu i muru, z siedmiu bastjonami zdobnemi w płaskorzeźby. Rynek czworokątnj, z pięknjm ratuszem zabudowany jest dokoła dwupiętrowemi kamienicami z podsieniami na filarach. Prócz i tego było w 1860 r. 12 ulic Brukowana, Kole giaeka, Sadowa, Ślusarska, Stolarska, Franciszkańska, Ordonanshauzowa, Ormiańska, Źydowska, Lubelska, Bazjliańska i Ratuszowa. Ulice są przeważnie wązkie i krótkie, bruk mają z kamieni i cegieł. Miasto oddawna posiada kanałj, które w części ulęgłj uszkodzeniom. W r. 1884 miał Z. 167 dm. murów, i 336 drew. , 7620 mk. 5009 źjd. . Wr. 1890 bjło 9235 mk. bez wojska, w tej Hcżbie 4154 męż. i 4693 kob. Go do wyznania bjło śród zapisanych do ksiąg stałej ludności 637 prawosł. , 2390 rzym. kat. , 10 prot. i 5720 źyd. W r. 1893 było 10204 mk. wogóle z niestała ludnością, w tej liczbie 836 praw. 398 męż. , 438 kob. , 2915 rzym. kat. 1350 męż. , 1565 kob. , 21 prot. , 6432 żyd. 3090 męż. i 3342 kob. . Przebjwa tu zwykle pułk piechotj, brygada artyleryi i dywizya kozaków. Komunikację z koleją, żelazną w Rejowcu utrzjmuje odchodząca codziennie karetka. pocztowa na 10 osób i liczne powozj i bryczki, głównie żjdowskie. Ruch handlowj przjwozowy kieruje się głównie na Lublin. Z zakładów przemysłowych istnieją browar 4 robot, i 6750 rs. prod. , 3 cegielnie 16 rob. i 3200 rs. , mjdlarnia 4 rob. i 5530 rs. , 3 młjnj i wiatraki 9 rob. , 7800 rs. , fabryka rządowa klinkieru cegły do budowj dróg i brukówj zajmuje 71 robot, z prod. na 232, 60 rs. , fabrjka brjczek 3 rob. , 1200 rs. , wody sodowej 4 rob. , 200 rs. . Ogółem jest 12 zakładów, zatrudniających 111 robot, i produkujących za 47940 rs. Sklepy w mieście prócz dwu i cały handel detalicznyi hurtowny zostaje w ręku żydów. Chrześeianie, głównie na przedmieściach, zajmują się szewctwem, ciesielstwem, bednarstwem, mularstwem. Około r. 1800, gdy za rządu austryackiego skoncentrowały się tu różne urzędy powiatowe i wojskowe, przy tem szkoły, ludność wedle tradyeyi miała jakoby dochodzie 1200O. Po przebyciu oblężeń w r. 180911813, po przeniesieniu władz i szkół miasto podupadło. W r. 1827 było 358 dm. , 4709 mk. ; 1858 r. było 105 dm. murowi 391 drew. i 4802 mk. 1822, 2239 izrael. , 21 innej naród. . Domy były ubezpieczone od ognia na 233880 rs. a kasa miejska miała dochodu rs. 4252 kop. 72. W r. 1859 było 139 rzemieślników i 152 mieszczan rolników, 87 kupców i kramarzy, 7 duchownych, 16 urzędników. W r. 1860 było 103 dm. murów. , 360 drewW tej liczbie było 370 parterowych, 68 jednopiętrowych, 16 dwupiętrowych. Gmachów rządowych było 23, miejskich 4. Nieruchomości były ubezpieczone od ognia na 460580 rs. w tem gmachy wojskowe na 222780 rs. . Cechów było pięć stolarski, kowalski, ślusarski, szewcki i rzeźnicki. Miały one przywileje nadane przez Jana Zamoyskiego w r. 1590 a po twierdzone przez cesarza Franciszka w r. 1796. Istniało też zgromadzenie kupców. Tar Zamość gi odbywały się co środa i piątek a jarmarki 6 razy do roku. Prócz miasta istnieje jeszcze gmina wiejska nosząca nazwę Zamość. Należy ona do sądu gm. okr. I w Zdanowie, zarząd gminy mieści się w przedmieściu Zamościa, . Nowa Osada. Gmina ma 17596 mr. obszaru i 6641 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jes. 2893 prawosł, i 133 żydów. W skład gminy wchodzą wsi Ciołki, Horyszów Polski, Hyźa, Janowice, Jarosławiec, Joannowka, folw. , Kalinowice, Kornelówka, Pniówek, Podkarpie, Podtopole, Sitno, Sławęein, Stabrów, Szlakówka, os. , Szopinek, Topornica, Wólka Infułacka, Wólka Panieńska, Wólka Hory szewska, Źdanów. Obszar dzisiejszego Z. stanowił na początku XVI w. wieś zwaną Skokówka al. Skokówki. Możnaby domyślać się z nazwy, iż założycielem osady był jeden z Bońezów Skokowskich, siedzących w XY w. w Skokowie, pod Opolem lubelskim. Z aktu przytoczonego przez Paprockiego widać, iż w r. 1471 Bońeza Tomaszowski, rotmistrz, jest kolegą Macieja Zamoyskiego. Pierwszym znanym właścicielem Skokówki jest Szczęsny Zamoyski, syn Floryana a dziad Jana. Być może, iź on tu zbudował obronną rezydencyę na wzgórzu, okolonym od wschodu i zachodu przez rzeczki Topornicę i Łabuńkę, łączące się następnie u stóp wzgórza w rozległy staw w stronie płn. zachodniej. Obronność ta pozwoliła odeprzeć napad Tatarów za Zygmunta I. W tym zameczku ujrzał światło dzienne 1 kwietnia 1541 r. Jan Zamoyski. Objąwszy po śmierci ojca 1572 r. liczne włości, postanowił założyć w pięknej dolinie obu rzeczek miasto i zarazem okazałą rezydencyę. Śród młodszych rodów możnowładztwa polskiego wytwarza się dążność do zakładania nowych rezydencyi z nazwami pierwotnych gniazdrodowych. Już około 1580 r. zaczynają się na obszarze Skokówki roboty koło budowy nowego zamku na rezydeneyą, kościoła wytkniętego według z góry ułożonego planu miasta, do którego ściągają zdalszych stron osadników. Przybędzie tu zwłaszcza wielu Ormian. Już Klonowicz w Roxolanii wydanej r. 1584 w Krakowie, opiewa rosnące w jego oczach miasto, wznoszące się wtedy budowle na pomieszczenie przyszłych instytucyi. Przywilej lokacyjny wydał Jan Zamoyski r. 1580 w Jarosławcu. Nadawał nim miastu prawo niemieckie, zwalniał wieczyście od wszelkich robocizn a od podatków na lat 25. Apelacyą od wyroków sądu miejskiego zanosić pozwolił do magistratu lwowskiego. Po upływie lat swobody mieli płacić dziedzicowi z łanu po 20 gr. a na kościół 6 gr. , z poczwórnej roli 10 gr. dziedzicowi, 3 na kościół, z każdego domu w mieście 6 gr. dziedzicowi, 2 na kościół, z przedmieść po 4 gr. dziedz. a 2 kościołowi. Opłaty wnoszono na św. Marcin. Nadanie to potwierdził Stefan Batory 28 lut. 1585 r. , dodając przytem trzy jarmarki i targi. Kupców z miast większych, przybywających tu na jarmarki, zrównano co do praw z kupcami lubelskimi i toruńskimi. Bro gę handlową ze Lwowa i Wołynia wytknięto na Zamość, w którym ustanowiono skład towarów przywożonych z Wołynia, wojew. bełzkiego i ziemi chełmskiej, oraz prowadzonych z Gdańska i innych stron Polski, Mieszczan uwolniono od wszelkich ceł, nawet pogranicznego, za co mieli płacić do skarbu po 300 zł. rocznie po 10 latach. Od podatków byli wolni na lat 15. Co do praw miejskich zrównano Zamość ze Lwowem i cechom nadano też prerogatywy, jakich używały lwowskie. Za herb nadał król miastu św. Tomasza. Zygmunt III potwierdził ten przywilej na sejmie w Warszawie 12 kwietnia 1589 r. i nadał drugi dzień targowy w tygodniu. Tak wielkie swobody i przywileje ściągnęły tu licznych osadników i wielu zamożniejszych kupców i przemysłowców. Obwarowanie miasta zapewniało bezpieczeństwo. Ztąd wzniesiono wkrótce wiele murowanych domów i sklepów. Założono t. zw. giełdę dla przybywających tu kupców, okazały ratusz z wieżą ośmioboezną. Jan Zamoyski nadał r. 1589 Ormianom przywilej udzielający im te swobody, jakie mają obywatele miasta i prawo wyrobu i sprzedaży trunków. Wr. 1601 nadał miastu prawo pobierania opłat od palenia wódki, z łaźni, od wagi i miar miejskich. Zygmunt III w r. 1613 zatwierdził dawne przywileje i wydał nowy, nakazujący, byczopowe i dochody miejskie były pobierane i arendowane tylko przez chrześcian, mieszczan lub ofieyalistów dziedzica, z wyłączeniem żydów. Władysław IV w r. 1635 nadał pobór opłaty mostowego i grobelnego. W r. 1646 tenże król dodał jeszcze czwarty jarmark. Jan III w r. 1689 a August w 1732 r. , potwierdzając dawne przywileje, dodali każdy po jednym jarmarku rocznie. Wreszcie w 1760 r. Józef Klemens Zamoyski, ordynat, dozwolił mieszczanom wolnego wrębu na opał i budowlę w lasach ordynaeyi. Pozwolenie to, cofnięte w r. 1824, zamienione zostało w ostatnich czasach na służebność, której podobno dotąd nie uregulowano. Dla różnoplemiennej ludności, ściągniętej przez swobody miejskie, powstały liczne świątynie. Obok kościoła parafialnego, zamienionego w r. 1600 na kolegiatę, powstaje cerkiew obrządku wschodniego, potem unicka, cerkiew ormiańska, początkowo drewniana, od r. 1633 okazała murowana, wreszcie w r. 1593 akademia poprzednio już istniała szkoła. Wraz ze szkołami rozwija od r. 1593 swą czynność drukarnia. Dla wspierania rękodzielników uboższych ufundował Zamoyski Monspietatis, t. j. lombard z kapitałem 10000 zł. Bo pomyślnego rozwoju miasta przyczyniło się utworzenie z rozległych dóbr Zamoyskiego ordynaeyi, zatwierna sejmie r. 1589. Zamość stał się cen Zamość Zamość trem interesów tego obszaru dóbr i główną siedzibę ordynatów. Tu przebywa często i umiera w r. 1605 Jan Zamoyski, tu również kończy źy eie syn jego Tomasz w r. 1638. Pierwszą kluską, jaka spadła na miasto, był wielki pożar, który w r. 1633 zniszczył kolegiatę i wiele domów. W lat piętnaście, r. 1648, Bohdan Chmielnicki, przy udziale Tatarów, oblega Zamość i zarówno bombardowaniem murów ze 60 dział, jak i wynikłym z oblężenia głodem i morem, nęka ludność. Miasto broniło 600 piechoty niemieckiej pod wodzą Ludwika Wejhera, starosty wałeckiego, i straż mieszczańska. Elekcya Jana Kazimierza 21 list. 1648r. i list wy prawiony przez nowego króla do Chmielnickiego skłoniły go do zaprzestania kroków wojennych i odstąpienia od miasta za okupem 20000 zł. po ezterotygodniowem oblężeniu. Miał on swą główną kwaterę w Łabuńkaeh o milę od Zamościa i zamierzał wyprawić ztamtąd 40000 Tatarów ku Warszawie. Karol Gustaw pokonawszy w r. 1656 Czarneckiego pod Gołębiem, obiegł Zamość, którego bronił Jan Zamoyski, wnuk kanclerza. Mimo ponętnych obietnic króla szwedzkiego obiecywał mu tytuł książęcy nie chciał poddać Szwedom miasta i wytrzymał dwudniowe bombardowanie Douglasa. Szwedzi, odstąpiwszy, poszli w kierunku Jarosławia. Gdy Jan Kazimierz odebrał w tymże roku Warszawę, przysłał na pobyt do Z. liczne grono znakomitych jeńców szwedzkich feldmarszałek Wittenberg, kilku generałów, ośmiu pułkowników. Eskortował ich Mikołaj Ostroróg. Rakoczy rozłożywszy się obozem pod Kraśnikiem, w kwietniu 1657 r. wzywał listownie Jana Zamoyskiego do połączenia się z nim i wydania jeńców. Mimo odmowy Szwedzi nie próbowali oblegać Zamościa. W r. 1658 nowy pożar sprawił wielkie straty. Nawet działa forteezne uszkodzone przez ogień trzeba było nanowo odlewać. Po śmierci bezpotomnej Jana Zamoyskiego ordynaeya przeszła na pewien czas do Wiśniowieckich siostra Jana, Gryzelda, była żoną Jeremiasza Wiśniowieckiego a matką Michała, króla, lecz Zamoyscy, przy poparciu Jana Sobieskiego uzyskali w r. 1676 przelanie praw na drugą linią, w osobie Marcina Zamoyskiego, który w sam dzień św. Jana Chrzo. wjechał do Zamościa, by objąć dobra. W r. 1705 zajął Z. Mazepa, idący na pomoc Augustowi II. W czasie konfederacyi tarnogrodzkicj Z. odgrywa dość ważną rolę. Dnia 29 grudnia 1715 r. zdobywają twierdzę wojska saskie pod wodzą Fleminga. W r. 1720 z inicyatywy Lwa Kiszki, metropolity kijowskiego, odbywa się tu synod, mający na celu urządzenie kościoła ruskiego. Zasiada na nim nuncyusz papieski Hieronim Grimaldi, metropolita, sześciu biskupów, dziesięciu archimandrytów i ihumenów bazyliańskich, dziesięciu dziekanów i wielu świeckich delegatów. Przyjęto tu wyznanie wiary, zatwierdzone przez Urbana Vin. Klasztory wszystkie włączono do regały bazyliańskiej. Uchwały synodu potwierdził Benedykt Przy pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej Z przeszedł pod panowanie Austryi i został miastem obwodowym cyrkułowym. Akademię zamieniono na liceum a twierdzę objęły władze wojskowe. W czasie kampanii prowadzonej przez księstwo warszawskie z Austryą w r. 1809 Zamość z łatwością został zdobyty, gdyż mimo usiłowań pułkownika, komendanta twierdzy, garnizon liczący do 3000, lecz złożony z rekrutów galicyjskich, nie stawiał oporu i Pulszky ranny musiał się poddać. Wtedy to po skończeniu kampanii cały obwód zamojski po San wcielono do księstwa warszawskiego. Zamość na nowo został umocniony. Wr. 1813 r. przebył nowe siedmiomiesięczne oblężenie. Komendant twierdzy generał Maurycy kapitulował 22 grudnia. W czasie oblężenia wybijano tu dla braku pieniędzy, monetę ze sreber zabranych z kościoła franciszkanów. W r. 1816 rząd królestwa polskiego nabył od hr. Zamoyskich miasto i fortecę drogą zamiany na dobra rządowe. Forteca uległa wtedy przebudowie, odpowiednio do nowszych wymagań sztuki wojennej Ze zmianą pojęć i stosunków forteca straciła swe dawniejsze znaczenie i ostatecznie w r. 1866 została zniesiona. Zamość zachował tylko swe znaczenie jako centr powiatu, uszczuplonego przy nowym podziale kraju w r. 1867, przez utworzenie nowego pow. biłgorajskiego. Już za rządu austryackiego na potrzeby wojskowe pozajmowano gmachy poznoszonych klasztorów franciszkanów, reformatów, sióstr miłosierdzia a także pałac dawny ordynatów, seminaryum, gmachy akademii w r. 1809, za które wzamian rząd królestwa dał w r. 1819 ordynacyi odpowiedniej wartości dobra Gruszkę Zaporską, Zaporze, Podlesie, Gaj i Branewkę. Szkołę wtedy przeniesiono do Szczebrzeszyna. Ormiański kościół uległ temuż losowi. Ormianie tutejsi, gdy Zamość stracił swe przywileje handlowe, poprzenosili się w inne strony. Zajmowali się oni, między innemi, wyrobem safianów. W r. 18i6 Niemcewicz zwiedzając Zamość, znałazł tu tylko małą szkółkę, świeżo otworzoną przez bazylianów. Drukarni, ni księgarni nie było. Handel upadł. Jedynemi kupcami byli żydzi, utrzymujący nędzne kramy z drobiazgami. Pokazywano mu wtedy oficynę, w której zakończył życie Zamoyski. Były w niej cztery małe, sklepione pokoiki, mające po 7 łokci długości a do 3 szerokości Pałac ordynatów, wystawiony w XVIII w. przez architekta Catellego, za Tomasza Zamoyskiego, starszego brata Andrzeja, stał spustoszały. Na dziedzińcu widział mnóstwo dział różnego kalibru a między innemi wielką armatę, ofiarowaną Janowi Zamoyskiemu przez miasto Bygę, za o Zamość bronę przeciw Szwedom. Z dawnych świątyń przechowała się kolegiata i kościół po bazyliań ski. Pierwszy, wystawiony razem z założeniem miasta, jest budowlą obszerną, o trzech nawach, lecz hez okazałości. W kaplicy, po prawej ręce wielkiego ołtarza, mieści się grobowa tablica wielkiego kanclerza z napisem Hic situs Zamoyski. Na jednym z filarów umieszczono nagrobek poety i profesora akademii zamojskiej Szymona Szymonowicza 1629r. . Ma też nagrobek drugi profesor akademii i medyk hetmana Szymon Birkowski. Z rodziny Zamoyskich spotykamy tu nagrobek Floryana syna Wacława, kasztelana chełmskiego i Zofii Pszonkówny, zmarłego r. 1638 w 27 roku życia. Prócz tego wymienia jeszcze Niemcewicz tablicę grobową Tomasza Oleśnickiego, który poniósłszy ciężką ranę pod Cecora, walczył jeszcze w r. 1621 pod Chocimem i zmarł w 22 roku życia. Groby rodzinne Zamoyskich mieszczą się pod kaplicą z praw. strony wielkiego ołtarza. Na przodzie stoją tu cztery trumny Jana Zamoyskiego f 8 czer. 1605 r. , Tomasza, syna Jana ur. 1 kwiet. 1594 r. , f 8 stycznia 1638 r. , Marcina, ordynata, podskarb. kor. ur. 1637, t 4 czerwca 1689, Andrzeja, ordynata, kanclerza w. kor. ur. 12 paźdz. 1717 r. , 10 lutego 1792 r. . W drugiej piwnicy liczne trumny ze zwłokami innych członków tej rodziny. Przy wielkim ołtarzu na ścianie odmalowane przez Wojciecha Gersona w naturalnej wielkości wizerunki Jana Zamoyskiego i syna jego Tomasza. Z obrazów w ołtarzach zasługuje na uwagę Zwiastowanie N. Panny, uważane za dzieło Carla Dolce. W drugiej kaplicy po prawej ręce jest św. Mikołaj a nad nim piękny bardzo obraz, przedstawiający Wniebowzięcie N. Panny. W wielkim ołtarzu św. Tomasz, miernej wartości. Cyboryum srebrne zdobią herby Zamoyskich, Radziwiłłów, Tarnowskich i Batorych. Skarbiec kościoła posiada róźne relikwie przywożone z Rzymu, kosztowne monstrancye, kielichy, ornaty, dary rodziny Zamoyskich. Jest także koszulka, którą miał podobno w czasie koronacyi Batory. Kościół wschodniego obrządku wystawili w r. 1589 osiedli tu kupcy greccy. Oddano go następnie w r. 1706 pod zarząd bazylianom. Paryarcha carogrodzki w r. 1643 własnym kosztem odnowił w nim obrazy. Obecnie jako cerkiew prawosławna został przerobiony i odnowiony. Dawny kościół franciszkański już za rządu austryackiego został przerobiony na koszary. Zewnętrzne mury zachowały swe kształty. Dawny pałac ordynatów mieści obecnie szpital wojskowy. Zapewne wraz z założeniem miasta powstała I szkoła, do której Zamoyski wezwał r. 1589 znanego poetę Klonowicza na kierownika. Później dopiero powstał w umyśle fundatora zamiar utworzenia wyższego zakładu naukowego. W r. 1593 otworzył tu akademię, jako filią krako wskiej. Akt fundacyjny wydał dopiero r. 1601. Klemens VII potwierdził tę fundacyą i zrównał co do praw nadawania tytułów doktora filozofii, obojga praw, medycyny i notaryusza, z innemi akademiami. Biskupi chełmscy otrzymali godność kanclerzy akademii. Profesorów wezwano głównie z akademii krakowskiej. Przy organizacyi zakładu pomagał Zamoyskiemu znany poeta Szymonowiez, który następnie zajął stanowisko profesora. Zygmunt III, niechętny Zamoyskiemu, nie zatwierdził fundacyi. Na utrzymanie szkoły przeznaczył fundator dochód ze wsi Bukowina wynoszący do 1000 zł. , resztę dodawano z funduszów ordynacyi. Dochód roczny najwyższy wynosił 13000 zł. Kapitały akademii skutkiem zapisów wzrosły do 197000 zł. w r. 1664. Na kursie niższym były trzy katedry retoryki, poezyi i syntaksy, gramatyki, na kursach wyższych było 7 profesorów publicznych, wykładających prawo cywilne, prawo polskie, logikę z metafizyką, filozofię moralną, fizykę, matematykę i wymowę. Pierwszym rektorem był Melchior Stephanides. Szkoła ta jednak nie mogła się rozwinąć należycie, zarówno dla braku zdolnych profesorów, szczupłych funduszów, jak i dla małej liczby kształcącej się młodzieży. Zamość leżał w środku rozległego obszaru, na którym się rozwinęła wielka własność. Młodzież magnacka kształci się za granicą Średniej szlachty i zamożniejszego mieszczaństwa nie ma tu prawie wcale. Ztąd liczba uczniów dochodzi co najwyżej do 118 w r. 1608, by spaść do 36 w r. 1616. Przy akademii istniały dwie bursy dla młodzieży jedna bursa indigentium spłonęła w r. 1627 i nie została odbudowaną, druga, uposażona w r. 1677 przez dziekana kolegiaty Wawrzyńca Staringeta, od niego nosiła nazwę, uczniowie początkowo mieli się dzielić na pięć narodów polski, litewski, ruski, pruskoinflancki, cudzoziemski, co jednak się nie utrzymało. W r. 1648, gdy wdowa po Tomaszu Zamoyskim, Katarzyna z ks. Ostrogskich, założyła przy akademii seminaryum duchowne, akademia rozdzieliła się na 4 wydziały teologiczny 5 katedr, prawny 5 katedr, lekarski jedną dwa razy tylko była obsadzona i filozoficzny 5 katedr. Na życzenie Tomasza Zamoyskiego w r. 1745 biskup neopolitański, infułat ołyeki Wojciech Laskarys zajął się reformą akademii. Było wtedy 12 profesorów lecz tylko 6 wykładało. Dochód wynosił 7277 zł. Rząd austryacki w r. 1773 zniósł akademią. Miała ona swe kolonie, z tych jedną w 0łyce. Z istnieniem akademii wiązała się ściśle działalność drukarni, niejącej tu od r. 1593. Bandtke wylicza aż 14 drukarzy kierujących tym zakładem. Pierwszy Marcin Łęski wydaj między innemi Statut Herhurta 1597 r. Zamość Sielanki Szymonowłcza 1614 r. . Następca jego Wolbromczyk dzieło Erazma Syksta O cieplicach we Szkle 1617 r. i dramat Szymonowicza Pentesilea 1618. Później wychodzą tu kalendarze od r. 1681, które zyskają wielki rozgłos, gdy redagować je zacznie Stanisław z Łazów Duńczewski, astronom zamojski fod 1728 do 1775 r. . Jeszcze w r. 1803 i 1804 wydał tu Kukolnik Dziennik ekonomiczny Zamoyski. Z druków zamojskich zasługuje na uwagę; Stemmata Samosciorum ab Joanne Samoseio eonscriptum et filio dicatum, Samosciis, 1609. Jest to genealogia Zamoyskich na 14 kartach, z 11 wizerunkami, wydana przez Ad. Burskiego. Najdawniejszy opis Zamościa mieści dzieło Theatrum urbium, wydane przez Jerzego Brauna 1593 1615, w 6 tomach, w Kolonii. Opis ten, skreślony przez greka Jerzego Douza, który jadąc do Kostantynopola, odwiedzał Zamoyskiego w jego rezydencji, podał Niemcewicz w Podróżach historycznych str. 164. Współcześni poeci, jak Klonowiczw Roksolanii 1584 r. i Szymonowicz w wierszu Imagines diaetae Zamościanae z 1594 r. , pisanym z powodu obchodu wesela Jana Zamoyskiego z Barbarą Tarnowską ogłoszony w Zamościu 1604 r. , dostarczająnam także pewnych szczegółów tyczących się miasta i zycia, jakie się w nim rozwijało. W 1596 r. bawi w Z. sekretarz kardynała Gaetano i w dzienniku poselstwa wspomina o bogatym zbiorze ksiąg i rękopisów w bibliotece kanclerza Niemcewicz, Zbiór pamiętników o dawnej Polsce, , t. . Z nowszych spisów i opracowań, prócz Starożytnej Polski, w której podano pierwszy zarys historyi Z. , spotykamy opisy z rycinami w Tygodn. Ilustr. z r. 1871 t. VIII. str. 88 i w r. 1878 opis K. Strzeleckiego t. V, 275, z rycinami kolegiata, wnętrze kolegiaty, kościół pofranciszkański i ratusz, wreszcie w Tyg. powszechnym z r. 1882 No 21. W r. 1883 ogłosił A. Budiłowicz w piśmie Cholm. warsz. epareh. wiestniku rozprawę, wydaną też oddzielnie, pod tyt. Ruskaja prawosł, starina w Z. Do dziejów szkół zamojskich odnoszą się druki Academiae Samoscianae reeens institutae intimatio, cum. Hermann carmine ia eandem academiam, Rigae, 1595. ustawy akademii zamojskiej z opisaniem różnych nauk ku pożytkowi Polskiej młodzi ściągających się zebrane a teraz przy otwarciu nowego konwiktu. .. do publicznej wiadomości podane. Typ. univ. zamoiscensis 6 kart. Monumentum primarii lapidis quem Joannes Zamoyski cum genitrice Catharina ducissa Ostrogu, in Zamoseensis Academiae erigi eoeptae fundamento deposuit, 1639 r. Zamojska ordynacya utworzoną została w r. 1589 przez Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana w. kor. , z dóbr należących do niego i potwierdzoną została w tymże rokunasejmie warszawskim. Aktem zeznanym przed trybunałem lubelskim Zamoyski określił bliżej zasady przechodzenia ordynaeyi drogą sukcesji w linii męzkiej, wyposażania córek, opieki nad nieletnimi ordynatami, przechodzenia na dalsze linie w razie wygaśnięcia głównej. Według aktu w skład ordynacji weszły następujące dobra Zamość twierdza i miasto, założony na gruntach dóbr Kalinowice i Skokówka, nabytych przez dziada założyciela, Feliksa, podkomorzego chełmskiego, i Mikołaja, referendarza koronnego do zamku w Skokówee należały też inne jeszcze wsi i folwarki; Tworyezow, dobra z przyległościami, Sulmice Mokre w ziemi chełmskiej, Janowice, Stabrów, Jarosławiec, Sepin Szopinek dzisiejszy, część Horyszowa lackiego, Rogoźno i Wieprzowe Jezioro z dobrami w pow. bełzkim, Krzeszów i miasto Tarnogród ze wsiami i dobrami, zamek i wieś Zamech w ziemi przemyskiej. Sejm warszawski z r. 1590 potwierdził tę ustawę. W tymże roku Jan Zamoyski aktem dopełniającym wcielił do ordynacyi Stary Zamość na życzenie bezdzietnego i nad grobem już stojącego starca Floryana Zamoyskiego wuja hetmana, właściciela tych dóbr, chorążego chełmskiego. W r. l591 po śmierci Floryana Zamoyskiego wydaje hetman nowy akt, określający prawa do ordynacyi bocznych linii i do liczby wyznaczonych w pierwszym akcie opiekunów ordynaeyi dodaje Andrzeja Batorego, kardynała i biskupa warmińskiego i Krzysztofa Radziwiłła, wojewodę wileńskiego i hetmana w. ks. litew. W 1593 r. po wstąpieniu w nowe związki małżeńskie z Barbarą Tarnowską, wydaje hetman trzeci akt dopełniający, w którym powtarzając skład dóbr ordynaeyi, wymienia Szczebrzeszyn nabyty od Górków Andrzej, kasztelan nakielski. Piotr, podkomorzy poznański, tudzież Stanisław i Jan z Czarnkowa, bracia. Czwartym aktem dodatkowym z r. 1601 wciela hetman do ordynaeyi miasto Turobin z wsiami i folwarkami, wś Białe z przyległościami, Zwolę i Kocudzę w ziemi lubelskiej, a wybierając się na wyprawę do Inflant, syna Tomasza przeznacza na następcę a wyżej wymienione wsi na uposażenie młodszego syna Tomasza. Piątym aktem, wydanym 1604 r. , odwołuje te rozporządzenie jako naruszające całość ordynacji i wciela do takowej świeżo nabjte posiadłości, jako to zamek i. miasto Kraśnik z przedmieściami i wsiami Suchynia, Wyźnica z folwarkami, Wyżnianka, Budzyń, Kar węczyn, Stróża, Słodków, Blinów z folwarkami, Batorz z folwarkami, Zdzijowice z folw. , Ponikwy, Żabia Wola, Otrocze, Wilkołaz z folw. . Wymysł, Zalesie, Wola Wilkołazka z folw. , część wsi Rudniezek w ziemi lubelskiej, Horyszów w ziemi bełzkiej, część dóbr Nawóz i działy w Chomęeiskach, w ziemi krasnostawskiej. Akt cesarza Józefa Zamość ordynacyą która przeszła wtedy pod panowanie Austryi, wylicza następujące posiadłości, rozdzielone na klucze dóbr; dobra Zamojskie Zamość miasto ze wsiami Wólka Zamojska, Siedliska, Janowice; SitanieekiefSitaniee z Wo lica, Zabytów, Majdan Sitaniecki, Huszczka Wielka i Mała, Stabrów, Szopinek, Śulmice, Monastyr, Wiszenki, Bortatyeze; Lipskie Lipsko, Wola Lipska, Topornica, Zarzecze, Białowola, Pniowek, Kalinowiee; Horyszowskie Horyszów Polski z Wolą. i Jarosławiec; Starozamojskie Stary Zamość, Wierzba, część Chomcisk, Złojec, Wólka Złojecka, Nawóz, Kulików, Wirkowice, Zarudzie; Zdanowskie Zdanów, Białobrzegi, Mokre, Płoskie, Wieprzec, Wola Wieprzecka, Kossobudy; Szezebrzeskie Szczebrzeszyn z przedmieściami, Niedzieliska, Wielącza z Zawadą, części w Bodaczowie, Topólcza, Kawęczyn Wielki, Żurawnica, Kawęczyn Mały, Michałow i Klemensów, Rozłopy, Deszkowiee, Bród Stary i Wataski; Latyczyńskie Latyezyn, Zaburzę, Radecznica; Górajeekie Górajee, Czarnystok, Chłopków, Lipowiec z Wólką; Tworyczowskie Tworycźów. Kitów, Źrebce; Mokrolipskie Mokrelipie, Zakłodzie, Uście, Sąciaszka, dziś Sąsiadka; Hueiskie Hucisko i Ułów; Rybnickie Rybniea, Susiec al. Huta Susiecka, Grabowiea, Kunki; Józefowskie miasto Józefów i wsi Pardysowka, Majdan Nepryski, Górniki, Długi Kąt, Podrusów, Hamernia, Izbice al. Nowiny, Majdan. Sopocki; Zamecllskie Zamch, 01ehowiec, Borowiec, Krzyszychy, Kozaki i Głut chy, Obsza z Wolą, Babice; Łukowskie Łukowa z Wolą, Szostaki, Ostrówek, Lipowiec al. Budziarze, Korchów; Roźanieckie Roźaniec z Wolą i Płusy; Tarnogródzkie miasto Tarnogród z Majorostwem al. Wójtowstwem; Potockie Potok Górny z Przysadką, Gozd, Potok Dolny z Zagrodą, Dąbrówka; Ńaklickie Naklik, Kulna, Zawady i Giecki, Szyszków; Krzeszowskie Krrzeszów z przedmieściami i wsi Krzeszów Górny z Podolszynką, Krzeszów Dolny i Pokoje, Bystre, Huta Krzeszowska, Sieraków, Ruda Dymarska, Żuk, Suszki, Kamionka, , Hucisko z Wolą; Lipińskie Lipiny z Borowi1 ną, Jedlinki i Babie, Brzozowiec, Jasiennik; Biskie Biszcza z Wolą, Kawęczyn; Księżpolskie Księżpol, Drążdże i Króle, Majdan Księźpolski, Kupczaki, Brodziaki, Zanie i Zynie, Budziarze; Zwierzynieckie Zwierzyniec i Budziarze, Terespol i Budziarze, Górecko Kościółkiem, Trzeputniak i Budziarze, Obrocz; Tomaszowskie miasto Tomaszów z przedmieściami i wsi; Rogoźno, Szara Wola, Łosiniee i Zawadki, Wólka Łosiniecka, Pasieki, Maziły, część w WieprzeJeziorze; Piskorowickie wieś Piskorowice; Turobińskie miasto Turobin z przedmieściami i wsi Rokitów, Olszanka, Majdan Turobiński, Grudki, Tokary i Olendry, Huta, Tarnawa, Biskupie, Ponikwy z Wolą, Czernięein z Wólką, Żurawie, Byki, Żabno i Guzówka; Kraśnickie miasto Kraśnik z przedmieściami i wsi Wyżniea, Wyżnianka, Budzyń. Suchynia, Stróża, Słodków, Blinów, Majdan Blinowski, Wilkołaz, Wólka Rudnicka, Zalesie; Gorajskie miasto Goraj z wójtowstwem i przedmieściami, oraz wsi; część w Chrzanowie, część w Branwi, Łada, Malinie, Dzwola, Hosznia i Bononia; Janowskie miasto Janów i przedmieścia, wsi Biała, Godziszów z wójtowstwem. Krzemień, Lipa, Wólka Ratajska, Kocudza; Batorskie Batorz z Wólką, Otrocz, Zdziłowice, Majdan Batorski; Solskie Sól, Bidaczów, Dąbrowica, Ciosmaki. Pozwolono też wcielić do ordynacyi dobra stanowiące uposażenie liceum zamojskiego dawnej akademii a mianowicie Chmielek z Rakówką, Zawadką i Bukowiną. Na mocy układu z komisyą rządową wyznań i oświecenia w r. 1819 z wynagrodzenia za gmachy szkolne w Zamościu, zajęte na potrzeby wojska i ocenione na 500000 złp. , zakupiono dobra Gruszka Zaporska, Podlesie, Zaporze, Gaj i Branewka a w r. 1823 na mocy układu z komisyą skarbu, jako wynagrodzenie za przejście miasta Zamościa na własność rządu, ordynacya otrzymała dobra Stawce z częściami na Czernięcinie i Żabnie, Nielisz z częściami Włostowszczyzna, Przemiarki i Strzeleczyzna, części po trynitarzaeh w Tomaszowie i pałac w Warszawie przy ulicy Senatorkiej No 472. Cesarz Mikołaj I ukazem z r. 1848 potwierdził wcielenie tych dóbr do ordynacyi, również jak i wymienionych powyżej posiadłości szkół zamojskich potem szczebrzeszyńskich, które stanowić mają zupełną własność ordynacyi. Ordynacya pozostawała w posiadaniu bezpośrednich potomków hetmana do śmierci jego wnuka Jana, woj. sandomierskiego 7 kwiet. 1665 r. , pierwszego męża Maryi Kazimiery d Arquien potem Sobieskiej. Zmarł on bezpotomnie a ponieważ siostra jego Gryzelda Konstancy a wyszła za Jeremiego Wiśniowieckiego t 1651, przeto Wiśniowieccy po wygaśnięciu linii hetmańskiej objęli ordynacya wbrew ustawom i po długich sporach i procesach, za poparciem Jana Sobieskiego, dobiła się praw młodsza linia Zamoyskich i w r. 1676 w sam dzień św. Jana Chrzciciela objął Zamość i ordynacya Marcin Zamoyski. Według ustawy hetmana w razie zupełnego wygaśnięcia Zamoyskich w linii męzkie, ordynacya przejdzie na tego z Jelitczyków, który się ożeni z Zamoyską i przyjmie to nazwisko. Uwłaszczenie ludności wiejskiej po r. 1864 zmniejszyło wielce olbrzymi obszar dóbr ordynackich. Przy ordynacyi pozostały tylko folwarki i znaczne obszary leśne, obciążone jednak słuźebnościamł. Połujański w swem Opisaniu lasów królestwa polskiego Warszawa, r. 1854 wylicza następne obszary leśne w dobrach ordynacyi Deraźnia Solska 130 dziesięcin, Zamość Kocudza 6151 dz. , Lipiny 925, Lipa 10012, Łąźek 2136, Księżpol 4412, Aleksandrowka 224, Batorz 1896, Budzyń 890, Stróża 1641, Słodków 1211, Biszcza 409, Bukowa 2101, Ciosny 12513, Wilkołaz 772, Czarnystok 1000, Deszkowice 900, Kossobudy 7169, Lipsko 7500, Latyezyn 900, Nielisz 533, Obroez 2789, Sochy 11713, Zwierzyniec 1396, Stawce 674, Tarnawa 2032, Żabno 1527. Ogółem było 83856 dzies. , czyli około 160000 mr. Główny zarząd dóbr mieści się w Zwierzyńcu. Folw. sa wypuszczane w dzierżawę. Dla zużytkowania produktów leśnych założono w Zwierzyńcu fabryki posadzek i mebli, tartak, fabrykę bryczek. Ustawy ordynacyi ogłoszone były drukiem po raz pierwszy w Zamościu r. 1692, powtórnie w r. 1752 p. t. Ordinatio hereditarium domui Zamoscianae i po raz trzeci w Warszawie r. 1867 p. t. ordynacyi Zamoyskiej od r. 1589 do 1848 r. Zamojski powiat gub. lubelskiej utworzony został wr. 1867 z 13 gmin dawniejszego powiatu zamojskiego z drugiej połowy powstał pow. biłgorajski, dwu gmin dawnego pow. hrubieszowskiego Sitno i Łabunie, 1 gminy pow. krasnostawskiego Skierbieszów. Obszar wynosi 32, 44 mil kwadr. Graniczy od płn. z pow. krasnostawskim, od wschodu z hrubieszowskim i tomaszowskim, od płd. z tomaszowskim i biłgorajskim, od zach. z biłgorajskim a w części i z janowskim. Obszar powiatu jest częścią, wyżyny lubelskiej, spoczywającej na formacyi kredowej, na której rozłożyły się wapienie i piaskowce miejscami. Wierzchniewarstwy stanowią, gliny loessowe, którym obszar ten zawdzięcza żyzność gleby i bogatą, roślinność lasy liściaste. W warstwach loessu wody powyżłobiały głębokie jary i doliny o zaokrąjglonych brzegach. Główną, rzeką na obszarze powiatu jest Wieprz, płynący w płd. części, od wschodu ku zachodowi a skręcający pod Zwierzyńcem ku północy. Dopływami Wieprza na obszarze powiatu są, z lew. brzegu Pór a z praw. Toporniea dawniej Wieprzec i Kalinówka al. Wolica. Powiat cały leży za pośrednictwem Wieprza w dorzeczu Wisły, jedynie tylko okolice Goraja w zach. części wysyłają swe wody przez rzeczkę Ładę do Tanwi a z nią. do Sanu. W dolinach rzek wzniesienie wynosi średnio około 700 st. npm. Gdy rozległa równina w dolinie rzeki Topornicy dokoła Zamościa zaledwie przechodzi 700 st. wznieś. , to o 12 w. na płd. od Zamościa, przy kol. Peliksówka, wyniosłości dochodzą, 1123 st. npm. Pod Niedzieliskami około 12 w. na zach. wzn. 854 st. , na wschód pod Horyszowem 848 a nieco dalej pod Żukowem 941 st. Gleba sprzyja roślinności. W lasach spotykamy dęby i lipy obok drzew iglastych a rola nadaje się w wielu miejscach do uprawy pszenicy. W r. 1880 było w powiecie lasów prywatnych nieurządzonych 52728 mr. , urządzonych 34216 mr. , zasianych po wycięciu 2230 mr. , wyciętych a nie zadrzewionych 2670 mr. , oddanych włościanom za służebności 4083 mr. Przeważna część obszaru leśnego należy do dóbr ordynacyi Zamoyskich. Pod względem urodzajności gleby powiat należy do uboższych w gubernii. Bogaty jest w lasy i łą, ki, za to mniej obfituje w żyzne role. Część płd. zach. zajmują, przeważnie lasy ordynacyi. Lasy dóbr Krasnobród przedstawiają mnóstwo malowniczych widoków. Lasy bukowe spotykamy w Łabuniach i okolicy Zamościa, dębowe i sosnowe koło Kaczorki. Piękne łąki nadrzeez ne sprzyjają, hodowli koni i bydła tudzież owiec. Większa własność dzieli się na 106 folwarków, mających od 600 do 700 mr. Z tych 36 pozostaje pod zarządem samych właścicieli, reszta w dzierżawie. Z wyjątkiem kilku, pozostałe folwarki należą do ordynacyi Zamoyskich. Włościanie mają 132728 mr. , rozdzielonych na 6009 osad. Na osadę wypada średnio po 22 mr. Rolnictwo tudzież chów bydła i koni stanowi główne zajęcie włościan. Użytkowanie z płodów mineralnych dostarcza nieco zajęcia ludności. W płd. części powiatu obfitość gliny sprzyja rozwojowi garncarstwa, we wsi Senderkach dobywają piaskowiec dla wyrabiania kamieni młyńskich, w Bukownicy wypalają wapno. Obfite pokłady torfu w dolinie Wieprza i jego dopływów nie są użytkowane. Kamieni narzutowych nie spotykamy na obszarze powiatu. Obfitość drzewa umożliwiła rozwój, choć dość słaby, przemysłu drzewnego, jak wyrób gontów w Krasnobrodzie, tartak i fabryka mebli giętych w Zwierzyńcu, bednarstwo w okolicy Zamościa. W ogóle na obszarze powiatu było w 1892 r. 65 fabryk, zajmujących 467 robotn. i produkujących za 346857 rubli. Prócz podanych już w opisie Zamościa zakładów było w powiecie 4 browary 33 robotn. , 46800 rs. , 5 cegielni 34 rob. , 8950 rs. , 35 młynów wodnych i wiatraków 74 rob. , 52115 rs. , 1 młyn parowy 13 rob. , 1800 rs. , 1 piec wapienny 4 rob. , 2962 rs. , 2 tartaki wodny i parowy, 46 rob. , 12100 rs. , 2 smolarnie 6 rob. , 1290 rs. , 1 fabryka mebli giętych 112 rob. , 170000 rs. , 1 fabryka bryczek 19 rob. , 2000 rs. , zakład wyrobów z piaskowca 15 rob. , 900 rs. . W wykazie tym pominięto fabrykę posadzek w Zwierzyńcu, gontów w Krasnobrodzie i wartość produkcyi oznaczono za nizko. Ludność powiatu z 66357 mk. w r. 1867 wzrosła do 87731 w r. 1883 a w r. 1892 doszła do 107937. W tej liczbie było 20256 prawosł. , 13486 żyd. Z ogólnej cyfry ludności przypada na dwa miasta Zamość i Szczebrzeszyn 16784 mk. a na gminy wiejskie 91153. W miastach na 100 mężczyzn przypada 1074 kobiet, we Zamość wsiach zaś 101 kobiet. Na 1000 mieszkańców w r. 1892 przypadało 8 23 ślubów największy procent w całej gubernii, 43, 2 urodzeń i 29 3 zgonów. Na 100 urodzeń było 8, 2 nieprawych w miastach a 3, 7 we wsiach. Pod względem kościelnym, dekanat zamojski dyecezyi lubelskiej składa się z 12 parafii Frampol, Góraj, Krasnobród, Łabunie z filia Komarów, Mokrelipie, Radzięcin, Sitaniee, Skierbieszów, Stary Zamość, Szczebrzeszyn, Wielą. cza z filia Nielisz i Zamość. W r. 1862 dekanat zamojski dyecezyi chełmskiej dzielił się na 9 parafii Czaśniki z filią Niewirków, Horyszów Polski, Komarów z filią Dzierażnia, Miączyn z fihą. Zawałów, . Sitno, Skierbieszów z filia Łaziska, Śniatycze, Sulmice, Zamość z filia Łabuńki. Obecnie dekanat zamojski praw. obejmuje parafie Bortatycze, Horyszów Polski, Kosobudy, Lipsko, Łabuńki, Potoczek, Radecznica, Siedliska, Sitno, Skierbieszów, Sulmiee, Suchowola, Szczebrzeszyn, Topolcza, Tereszpol, Zamość, Złojec. Zakładów naukowych było w 1883 r. na obszarze powiatu 30, a mianowicie, prócz podanych już wyżej w opisie Zamościa, była w Szczebrzeszynie szkoła 2klas. i 24 szkół początkowych w osadach i wsiach Adamów, Barchaczów, Brody, Bondyrz, Frampol, Gróraj, Iłowiee, Kalinowo, Łabunie, Łaziska, Majdan Niepryski, Radzięcin, Rahodoszcz, Ruszów, Rzeczyca, Siedliska, Skierbieszów, Suchowola, Sulmiee, Tereszpol, Topolcza, Wielącza, Złojec. Pod względem sądowym powiat dzieli się na jeden okrąg sądu pokoju dla miasta Zamościa i cztery okręgi sądów gminnych Żdanów, Stary Zamość, Zwierzyniec i Górajec. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na dwa miasta Zamość i Szczebrzeszyn i 14 gmin wiejskich Frampol, Góraj, Łabunie, Mokre, Nielisz, Podklasztor, Radecznica, Skierbieszów, Stary Zamość, Sułów, Suchowola, Tereszpol, Wysokie, Zamość, Zwierzyniec. W skład gmin tych weszły dawne miasteczka Frampol, Góraj, Krasnobród. Opis pow. zamojskiego, skreślony przez Boi. Koskowskiego, pomieszczony został w dodatku miesięcznym do Przeglądu tygodniowego z r. 1894, tom I. Bo mniejszego opracowania dostarczył danych statystycznych do Zamościa Starego T. Żukowski a R. Przegahński wykaz przywilejów miasta Zamościa i dane statystycz ne z r. 1860. Br. CL Zamość 1. al. Zamoście, wś, pow. warszawski, gm. Wilanów, par. Powsin. Leży w nizinie nadwiślańskiej, graniczy z Powsinem, ma 97 mk. , 148 mr. 2. Z. , wś, pow. radzymiński, gm. i par. Klembów, ma 35 mk. , 113 mr. W 1827 r. 5 dm. , 34 mk. 3. Z. , wś, pow. sochaezewski, gm. i par. Kampinos, ma 297 mk. , 979 mr. W 1827 r. było 27 dm. , 151 mk. Wchodziła w skład ekonomii rząd. Kampinos, Będzie to zapewne wymieniona w reg. pobór, z r. 1579 a dziś nie znana Wola Kapinoska. Miała wtedy 8 zagr. , 1 rzem. Paw. , Mazow. , 144. 4. Z. , wś, w par. Jasieniec dziś pow. grójecki. Obecnie nie znana. W 1827 r. miała 1 dm. , 10 mk. W r. 1576 wś Zamoście, w par. Jasiniec, miała dwa działy po 1 łanie Paw. , Mazow. , 237. 5. Z. , fol. nad rz. Prosną, pow. słupecki, gm. Dłusk, par. Pyzdry, odl od Słupcy w. 24, ma 1 dm. , 8 mk. W r. 1827 było 6 dm. , 55 mk. 6. Z. , wś nie istniejąca obecnie. W r. 1827 należała do par. Stolec pow. sieradzki i miała 1 dm. , 12 mk. Będzie to zapewne to samo Z. , które na początku XVl należało do par. Burzenin. Łany kmiece i folw. dawały dziesięcinę pleb. w Burzeninie Łaski, L. B. , I, 428. W r. 1533 wś Z. ma 3 łany km. , 1576 r. 21 2 Łan sołtysi wcielony do folwarku Paw. , Wielk, , 215. 7. Z. , wś i foL, pow. kolski, gm. Lubotyn, par. Mąkolno, odl. od Koła w. 26; wś ma 4 dm. , 47 mk. , fol. 4 dm. , 45 mk. W r. 1827 były 2 dm. , 22 mk. W r. 1889 fol Z. rozl mr. 591 gr. or. i ogr. mr. 431, łąk mr. 67, past. mr. 29, lasu mr. 49, nieuż. mr. 15; bud. mur. 8, drew. 4; pokłady torfu. Wieś Z. os. 18, mr. 107. 8. Z. , os. nad rz. Węglówką, pow. wieluński, gm. Galewice, par. Cieszęcin, odl. od Wielunia 28 w. , ma 1 dm. , 5 mk. 9. Z. , wś i fol. , pow. brzeziński, gm. Będków, par. Czarnocin; wś mk 24 dm. , 193 mk. ; foL 7 dm. , 55 mk. Dobywają tu torf. W 1827 r. było 11 dm. , 114 mk. , par. Będków. W r. 1890 fol Z. lit. A. rozl mr. 246 gr. or. i ogr. mr. 135, łąk mr. 26, past. mr. 74, nieuż. mr. 11; bud. mur. 2, drew. 9; pokłady torfu. Wś Z. os. 23, mr. 190. W r. 1880 ogólny obszar folwarku wynosił 594 mr. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi, zaś o dziesięcinę z pewnych ról folw. był spór między pleb. z Czarnocina a pleb. z Mierzyna Łaski, L. B. ,, 228. W r. 1576 we wsi Z. , w par. Łaznowo, Jan Ronissowski płaci od 3 łan. , 2 pustych i 11 osad. Pawiń. , Wielkop. ,, 97. 10. Z. , w par. Górka Pabianicka dziś pow. łaski, wś nie znana dziś pod tą nazwą i nie wymieniona w opisie par. Górka w Lib. Ben. Łaskiego. Podana w reg. pobór. Paw. , Wielkop, , 237. W r. 1552 we wsi Zamoście libera Wola Zamojska było 11 os. , 8 łan. , 1 łan sołtysi, 1 łan wcielony do folwarku Siekielow pro praedio colitur. Zdaje się że weszła w skład dzisiejszej wsi Szynkielów. 11. Z. Wielkie i Maie, przedmieście Inowłodza. Wymienia jo Lib. Ben. Łaskiego, 316. Istniały jeszcze na początku XVII w. 12. Z. , koL, pow. piotrkowski, gm. Bełchatówek, par. Grocholice, ma 28 dm. , 244 mk. , 54 mr. włośc, 7 mr. dwór. karczma. 13. Z. , os. nad rz. Rakówką, pow. piotrkowski, gm. Łękawa, par. Grocholice, leży Zamość Zamość Zamość za rzeką, i mostem, naprzeciw Grocholic, ma 50 dm. , 200 mk. , 550 mr. należących do mieszczan z Grocholic. 14. Z. , os. karcz, nad rz. Luciąża, pow. piotrkowski, gm. i par. Rozprza, ma 1 dm. , 3 mk. , 10 mr. 15. Z. , wś nad rz. Grabią, pow. łaski, gm. Wola Wężykowa, par. Grabno, ma 7 dm. , 37 mk. , 167 mr. Wchodziła w skład dóbr Grabno. W 1827 r. było 10 dm. , 69 mk. Na początku w. dziesięcinę z łan, km. i fol. pobierał pleban w Grabnie Łaski, L. B. , I, 469. W r. 1552 Andrzej Wazik Wężyk płaci od 4 os. , l 1 4 łanu a Jan Wazik od 4 os. Paw. , Wielk. ,, 241. 16. Z. , wś, fol. i os. młyn. , pow. noworadomski, gm. Zamoście, par. Wiewiec, odl. 16 w. od Radomska, posiada urząd gm. Wś ma 24 dm. , 193 mk. ; fol. 1 dm. , 18 mk. ; os. młyn. 1 dm. W 1827 r. było 27 dm. , 266 mk. Bobra Z. składały się w r. 1885 z fol. Zamość i Janów, rozl. mr. 1477 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 695, łąk mr. 191, pastw. mr. 45, lasu mr. 266, nieuż. mr. 33; bud. mur. 9, drew. 14; płodozm. 4 i 8pol. , las urządzony; fol. Janów gr. or. i ogr. mr. 79, ląk mr. 61, past. mr. 190, nieuż. mr. 8; bud. drew. 6; pokłady torfu, wiatrak. Wś Z. os. 55, mr. 621. Wieś ta miała być jakoby gniazdem rodowym Zamoyskich h. Jelita. Paprocki wywodzi ich jednak z wojew. łęczyckiego a tymczasem to Z. leżało w sieradzkiem. Na początku XVI w. łany km. dają dziesięcinę kanonii gnieźnieńskiej Łaski, L. B. , I, 490. W r. 1552 Śtan. Zamosczki płaci od 18 os. na 13 łan. i z młyna Paw. , Wielk. ,, 283. Z. gmina, należy do sadu gm. okr. w os. Brzeźnica st. poczt, ma obszaru 15797 mr. i 4948 mk. Śród stałej ludności jest 9 praw. , 69 prot. i 112 żydów. 17. Z. , wś i fol. , pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Janowiec, odl. 33 w. od Kozienic, ma 36 dm. , 382 mk. , 106 mr. dwór. , 484 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Łagów. W 1827 r. było 17 dm. , 190 mk. W r. 1569 reg. pobór, podają wś Z. w par. Janowiec Serokomla bez żadnych jednak szczegółów, 18. Z. , fol. nad rz. Kamienną, pow. iłżecki, gm. Pętkowice, par. Bałtów, odl. od Iłży 33 w. , ma 2 dm. , 23 mk. , 280 mr. W 1827 r. 1 dm. , 6 mk. 19. Z. , wś i fol. nad rz. Nidą, pow. pińczowski, gm. Brożejowiee, , par. Skalbmierz. Folw. poduchowny, mający obszaru 640 mr. , został sprzedany przez licytacye około r. 1880 za 42211 rs. W 1827 r. było 9 dm. , 84 mk. Wpołowie XV w. wś Zamoście, położona tuż pod miastem Skalmierzem, za rzeką i mostem, miała 6 łan. stanowiących uposażenie prepozyta Skalmierskiego. Nadał te łany biskup krakowski, fundator kolegiaty w XIII w. . Miał też tu prepozyt dwa łany folwarczne, z których pobierał po 2 grzyw, czynszu. Dziesięcinę z łan. kmiecych dawano bisk. krakow. , z fol. brał prepozyt Skalmierski Długosz, L. B. , II, . Wr. 1579 pleban Skalmierski płaci tu od 2 osad. , 2 łan. , 1 zagr. z rolą, 2 ubogich Paw. , Małop. , 221, 20. Z. , os. , pow. miechowski, gm. i par. Niedźwiedź. 21. Z. , os. , pow. sie dlecki, gm. i par. Domanice. 22. Z. , wś i kol. , pow. sierpecki, gm. i par. Rościszewo, odl. 8 w. od Sierpca, ma 34 dm. , 264 mk. , 1371 mr. 494 nieuż. . W r. 1827 było 13 dm. , 141 mk. W r. 1578 wś Z. , w par. Rościszewo, mia ła trzy działy. Wdowa po Sebastyanie płaci od 3 łan. , 5 zagr. z rolą; Tomasz Rośeiszewski od 1 1 łan. , 4 zagr. z rolą, 1 rzem. ; Flory śeiszewski od 2 łan. , 5 zagr. z rolą, 1 rzem. Paw. , Mazow. , 39. 23. Z. , wś, pow. rypiń ski, gm. i par. Rogowo, odl. 12 w. od Rypina, ma 4 dm. , 73 mk. , 225 mr. Wś ta stanowiła jedną całość z kol. Kosiorowe Łąki i os. włośc. PieezewoDzieehciary. 24. Z. ., wś, pow ostrowski, gm. i par. Długosiodło. W 1827 r. miała 10 dm. , 79 mk. 25. Z. , wś i fol. , pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Gąsewo, Mie szka tu drobna szlachta i włościanie. W r. 1868 fol. Z. rozl. mr. 753 gr. or. i ogr. mr. 263, łąk mr. 150, lasu mr. 300, nieuż. mr. 40. Wś Z. os. 18, mr. 251; wś Sławkowo os. 21, mr. 483; wś Dylewo os. 18, mr. 241. W r. 1582 wś Za moście, w par. Gąsowo, miała 8 łan. , 1 zagr. Paw. , Mazow. , 387. 26. Z. Mierzejewopow. ostrołęcki, gm. i par. Troszyn, ma 637 mr. Mieszka tu drobna szlachta i włościanie. W r. 1827 było 8 dm. , 56 mk. Istniała już w r. 1473. Ob. Mierzejewo. Spisy pobór, z 1578 r. nie podają tej wsi. 27. Z. Rybitwy, pow. płoński, ob. Rybitwy 5. Br. Ch, Zamość 1. wś, pow. rossieński, w 1 okrpol. , gm. Kroże, o 121 w. od Bossień. 2. Z. , fol, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Dudzieze, par. katol, niegdyś Dukora, z kolei Annopol, a teraz Kalwarya, o 42 w. od Mińska, 56 w. od Ihumenia, 10 w. zimą a 15 latem od st. Rudzieńsk dr. żel. lipawskoromeńskiej. Do r. 1857 Z. był awulsem przy dom. Dudzieze, dziedzictwie rodziny Jelskich h. Pielesz po mieczu od lat stu przeszło, a po kądzieli lat przeszło 200. W tym roku nastąpił dział pomiędzy synami zmarłego Karola Jelskiego, chorążego pow. ihumeńskiego Michałem, Aleksandrem i Józefem. Ostatni wziął spłatę od obu braci, Michał posiadł Dudzieze, zaś Aleksandrowi dostał się Zamość z wsiami Terebela 24 osad włócznych, Rozpucie 10 osad włocznych około 140 poddanych płci męzkiej, z zaśc. Kozły i folw. Kozły al. Orzechowo, z obszarem 108 włók. Po odseparowaniu włościan i wydzieleniu im przeszło 40 włók, ocenionych zaledwo 4000 rs. , pozostało przy domin, około 68 włók. Komisya weryfikacyjna nie bacząc na tak nizką indemnizacyę zostawiła włościanom, jako serwitut, pastwisko leśno. W r. tedy 1876 dziedzic załatwił ostatecznie sprawę serwitutu z wło ścianami wsi większej Terebela, przez co przy domin, zostało sporne uroczysko ośmiowłókowe zwane Karaezowo, kędy założono osobne leśnictwo, miejscowość zaś skanalizowano i wyrobiono w znacznej części na łąki, stanowiące główny zasób siana dla dominium. Dziedzic od r. 1857 sam gospodarząc, założył w Z. porządną rezydencyę z ogrodami 600 drzew, pobudował około 30 budynków gospodarskich i innych, zgromadził wiele dokumentów, cenny księgozbiór i liczne pamiątki. Grunta w Z. szczerkowe i po części piaszczyste, z podglebiem cięzkiem, doprowadzone do kultury dobrej. Drzewostan w lasach przeszło 20 włók zachowany starannie. Obszerne torfowiska i mchy zalegają przestrzeń przeszło 600 mr. Wyborna glina garncarska znajduje się pod folw. Kozły, a w uroczysku Bór zdatna do wyrobu cegły. Rybołówstwo na zarybionem jeziorku pod Sinią Grzędą i w uroczysku Karaczowie, w rzeczce Terebelce, kędy z jeziora napływa czasem ryba w większej ilości. Arendy z fol. Kozły, Borysowy Las i Podsmole wynoszą przeszło 700 rubli. Karczmę dziedzic skasował przy objęciu dziedzictwa. Pod pługiem w 4ch polach około 280 mr. Rasa bydła mleczna, szwajcarska, hodowla pszczół. 3. Z. , wś i dobra, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, o 21 w. od Słueka. Wś ma 29 osad. Dobra, niegdyś własność Winków, z kolei Guenterów, później zakonu jezuitów, którzy tu mieli swą misyą. Po kasacie jezuitów trzymali Z. od rządu prawem lennem Stępkowscy, od nich nabył Aleksander Korkozowiez, a teraz w posiadaniu Berklanda, mają około 300 włók, przeważnie w puszczach. Propinacye, młyny, czynsze i smolarnie przynoszą znaczny dochód. Grunta lekkie, nieco faliste wśród otaczających nizin poleskich, łąk i pastwisk obfitość. W r. 1649 został ufundowany tu kościół z muru przez Andrzeja Samuela Winkę Ratomskiego, który mając grób w sklepach świątyni, uchodził u ludu bliższych i dalszych okolic za błogosławionego i tu się odbywały liczne pielgrzymki pobożnych. Z początku świątynia była filią parafii słuckiej, a od r. 1822 ustanowiono w Z. osobną parafią, z kaplicami w Pokraszewie i Wiuniszczu. W ołtarzu był obraz artystycznej roboty Szymona Czechowicza, przedstawiający Chrystusa ukrzyżowanego. Parafia w r. 1842 liczyła 1111 wiernych. W nowszych czasach parafią zniesiono, kościół zamieniono na cerkiew. W Z. urodził się w r. 1824 znany autor Antoni Pietkiewicz, piszący pod pseudon. Adam Pług. 4. Z. , wś włośc, i ferma skarbowa, pow. święeiański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Wojstom o 4 w. , o 78 w. od Święcian, 10 dusz rowiz. Ferma miała 7 mk. katol. 5. Z. , folw. , pow. lucyński, własność Jana de, 100 dzies. Zamość, wś. pow. kowelski, na wschód od Lelikowa. Zamość 1. os. leś. we wsi Lędziny, pow. pszczyński. 2. Z, , część Krasiejowa, w pow. opolskim. 3. Z. , ob. ZamosL Zamość 1. wś dwór. nad rzką Gąsawką, w pow. szubińskim, urz. okr. i sąd w Szubinie, urz. st. cyw. , szkoły i parafia w Rynarzewie, tamże poczta a st. kol. żel. w Bydgoszczy. Ob szaru 376 ha, 16 dm. , 90 dusz 29 prot. . Do pod. grunt, oszacowano czysty, na 2082 mrk. Należy do dóbr lubostrońskich hr. Skórzewskich. 2. Z, fol. nad Wartą, tuż naprze ciw Wronek. Należy do Nowej Wsi, ma 4 dym. , 71 dusz. W r. 1793 Dzieduszyńskich. Znajdywano tu naczynia przedhistoryczne, po dobno do halsztackich i dobywanych w torfowi skach w Oppeano pod Werona. 3. Z. , wś dwór. ryc, w pow. ostrowskim, ma urz. okr. w Rososzyey, urz. st. cyw. w Wielowsi, pocztę w Grabowie, st. kol. żel. w Ostrzeszowie, szkołę katol, w Biernaeicach, szkołę ewang, i parafie w Grabowie, sądy w Ostrowie. Obszaru 891 ha, 6 dym. , 132 dusz. Do pod. dochód, oszacowano czysty dochód na 5084 mrk. Leży na lewym brzegu Prosny. 4. Z. czyli Przedmoście, przy ujściu Ołoboczki do Prosny, między Miksztatem, Iwanowicami, Kaliszem, Ostrowem, na płd. zach. Gostyczyny, w której jest parafia katol. W r. 1579 ma tu Floryan Syskowski 4 łan. os. 5. Z. , wś gosp. , w pow. szamotulskim, ma urz. okr. i urz. st. cyw. we Wronkach; tak samo st. kol. źel pocztę, szk. obu wyzn. i parafie, sądy we Wronkach i Poznaniu. Obszaru 17 ha, 7 dym. , 63 dusz 17 Prot. . Znaleziono tu zabytki przedhistoryczne. W. Ł. Zamość 1. niem. Zamosz, dobra, pow. chojnicki, st. p. Karsin, par. kat. Wiele; 355 ha 102 roli or. , 41 łąk, 96 lasu; 1885 r. 8 dm. , 53 mk. , 51 kat. , 1 ew. , 1 żyd; dziedzic Jan Sarnowski. 2. Z. , niem. Żamoss al. Samosch, wyb. do Bączka, pow. kościerski, st. pocz. Starogard, par. kat. Kokoszki, 1 dm. , 6 mk. Zamościany 1. wś włośc, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Wołpa, o 49 w. od Grodna, 72 dzies, ziemi włośc. 2. Z, wś włośc, pow. grodzieński, w 5 okr. pol, gm. Berszty, o 70 w. od Grodna, 1665 dzies, ziemi włośc 3. Z. wś i karczma nad rz. Wołmą, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniee, o 60 w. od Mińska, ma 5 osad; miejscowość od płn. falista, grunta szczerkowe, nieco kamieniste, 4. Z. , wś i karczma, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm, Pokrowy Sobakińce, o 5 w. , okr. wiejski Ghodziłonie, o 54 w. od Lidy a 18 w. od Wasiliszek, ma 3 dm. , 18 mk. katol, i 5 żydów w 1865 r. 16 dusz rewiz. ; należała do dóbr Ugolniki Tabeńskich. 5. Z. , wś nad Oszmianką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Zamość Zamość Zamościany Zamoście Zamoście Soły o 7 w. , okr. wiejski Żuprany, o 11 w. od Oszmiany, 8 dm. , 79 mk. katol. ; należała do dóbr Żuprany Nowosiółki, Czapskich. 6. Z. , wś nad Berezyną, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Wołczyn, okr. wiejski Czartowicze, o 49 w. od Oszmiany, 16 dm. , 140 mk. prawosł, i 6 katol, w 1865 r. 69 dusz rewiz. . Zamoście, ob. Zamość, Zamoście 1. uroczysko, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Kamieniec Litewski, 6 dzies. 2. Z. , wś włośc, pow. kobryński, w 2 okr. pol. , gm. Błoty, z osadami Kisielowce i Borysowo, 245 dzies, ziemi włośc. 24 łąk i pastw. , 118 nieuż. . 3. Z. , wś, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 32 w. od Słonima, 107 dzies, ziemi włośc. 4. Z. , dwie osady, tamże, maja po 41 dzies, ziemi włośc. Jedna należy do wsi Luszniewo, druga do mka Mołczadz. 5. Z, , przedmieście mta Wołkowyska, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Biskupice, wraz z przedm. Zapole ma 136 dzies, ziemi włośc. 6. Z. , fol. , pow. bobrujski, w 1 okr. pol. dobryckim, gm. Stepy, o 49 w. od Bobrujska; własność włościanina Barguna, 51 włók; grunta lekkie. 7. Z. , zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, o 66 w. od Borysowa. 8. Z. , zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. i par. katol. Ziembin, o 40 w. od Borysowa, ma 9 osad. 9. Z. , uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w i okr. pol. , gm. i par. katol. Uzda, o 91 w. od Ihumenia. 10. Z. al. Zamostocze, wś nad Niemnem, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Mobilna, o 104 w. od Ihumenia, ma 14 osad; miejscowość bezleśna, grunta lekkie, łąki obfite, lud trudni flisactwem. 11. Z. , wś, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowiekim, gm. Wierchmień, o 35 w. od Ihumenia, ma 3 osady; grunta piaszczyste. 12. Z. , wś, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Bujnowicze, o 75 w. od Mozyrza, ma 21 osad. 13. Z. , folw. nad hezim. dopł. Oressy, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Komarowieze, o 125 w. od Mozyrza; grunta lekkie. 14. Z. , wś, pow. rzeezyeki, w 3 okr. pol. i gm. Wasilewicze, par. prawosł. Nosowicze, o 62 w. od Rzeczycy, 14 w. od st. dr. żel. pińskorzeezyckiej Wasilewicze, ma 20 osad. Cerkiewka filialna p. w. Narodzenia N. M. P. Grunta lekkie. 15. Z. , fol, tamże, własność Abramowiczów, ma około 29 włók; grunta lekkie. 16. Z. , fol. , pow. rzeezyeki, w 3 okr. pol. i gm. Wasilewicze, własność Rudziejewskich, około 23 4 włók. 17. Z. , wś, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol, wasilewickim, gm. Krukowicze, par. praw. Kołki, o 120 w. od Rzeczycy, ma 10 osad. 18. Z Nowe, dobra, pow. rzeezycki, w 3 okr. pol. i gm. Wasilewicze, od niedawna własność urzędnika Holeniewieza, mają około 195 włók. 19. Z, , wś w pobliżu błoSłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 161. ta Kobylino, pow. homelski, gm. Pokolubicze o 10 w. , ma 46 dm. , 186 mk. , zapasowy spichlerz gminny. 20. Z. Zamosłje, wś, pow. orszański, gm. Koehanowo o 7 w. , ma 20 dm. , 114 mk. , zapasowy spichlerz gminny. 21. Z. , fol. , pow. rohaezewski, dziedzictwo Zienkowiczów, ma 162 dzies. 52 roli, 18 łąk, 76 lasu. 22. Z. , wś, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Połoczany o. 8 w. , okr. wiejski Litwa, o 53 w. od Oszmiany, 62 mk. prawosł. , 3 katol, w 1865 r. 21 dusz rewiz. ; należała do dóbr Horodziłowo, dawniej Puzynów, następnie Aehmatowiczów. 23. Z, zaśc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Hanuszyszki o 11 w. , okr. wiejski i dobra Zeidlerów Żyliny, o 8 w. od Trok, 1 dm. , 15 mk. katol. 24. Z. , wś włośc nad jez. Giłocie, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm, Janiszki o 9 w. , okr. wiejski Ołkuny, o 57 w. od Wilna, 41 mk. prawosł, i 42 kat. w 1865 r. 16 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. 25. Z, wś włośc nad jeziorem, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o14 w. , okr. wiejski Biebrusy, o 56 w. od Wilna, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. W spisie z 1866 r. podana jako zaśc, mający 1 dm. , 7 mk. katol. 26. Z. , wś, pow. horodecki. Mają tu Agata Kułakowska 15 dzies, i Michał Moskalew 35 dzies. 27. Z. , fol. , pow. lepelski, Wincentego Koszki, ma 15 dzies. 28. Z. , łotew. Zamoscis, dobra, pow. rzeżycki, własność Kierniów, 309 dzies. , należą do dóbr Antopol. Zamoście Zamostje, część wsi Bałabanówki, w pow. lipowieekim. Zamoście al. Zamostje 1. wś nad rz. Mżą, pow. Żmijewski gub. charkowskiej, gm. Zamoście, o 1 w. od Żmijewa, 237 dm. , 1260 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła. 2. Z. , wś nad Psłą, pow. kobelacki gub. połtawskiej, gm. Choroszki, 261 dm. , 1950 mk, cerkiew, szkoła, 26 wiatraków. 3. Z. , wś nad Udajem, pow. przyłucki gub. połtawskiej, gm. Przyłuki, 150 dm. , 700 mk. , cerkiew, olejarnia, 13 wiatraków. Zamoście 1. os. do mta Oświecima, w pow. bialskim, ma 9 dm. i 74 mk. 2 Z. , wólka do Strzelec Małych, w pow. brzeskim, liczy 5 dm. , 22 mk. 3. Z. , wś, w pow. brzeskim, z wólką Ratnawy 21 dm. , leży przy gościńcu z Brzeska do Wojnicza 1, 8 Mm. , w równinie urodzajnej, wzn. 233 mt. npm. Obie osady mają 89 dm. i 641 mk. 321 męż. , 320 kob. , 566 rzym. kat. i 75 izrael. Pos. tabularna ma 375 mr. obszaru. Wr. 1581 Z. należało do Krzysztofa Pieniążka i miało 9 półłanków km. , 3 zagr. z rolą, 2 zagr. bez roli, komornika z bydłem, 6 kom. bez bydła, 2 rzem. , przekupnia i piekarza Pawiń. , Małop. , 143. W obecnym stuleciu posiadali Z. Dębscy, którzy założyli tu duży browar, cegielnię i torfiarnię, po nich prawem spadku Chwalibogowie. Graniczy na zach. z Sufczynem, na płd. z Więc25 Zamost Zamostocze Zamost Żełdecki Zamostek Zamościszcze Zamostem Zamostne Zamościszcze Zamostie Zamosz Zamosty Zamostskie Zamostska Słobodą Zamostowo kowicami. 4. Z. , wś, pow. przemyślański, 20 kim. na płn. zach. od Przemyślan, tuż na płn. wsch. od sądu pow. i urz. poczt, w Glinianach. Na płd. wsch. leży Przegnojów, na płn. zach. Zeniów, na płn. wseh. Bałuczyn w pow. zło czowskim. Wzdłuż granicy płd. płynie Przegnojówka, dopł. Pełtwi. W jej dolinie leżą za budowania wiejskie na płd. zach. Własn. wick. ma or. 770, łak i ogr. 74, past. 14, lasu 73 mr. ; wł. mn. roli or. 679, łąk i ogr. 242, past. 199, lasu 1 mr. W r. 1890 było 163 dm. , 1003 mk. w gm. , 11 dm, 193 mk. na obsz. dwór. 891 gr. kat. , 260 rz. kat. , 43 izr. , 2 in nych wyznań; 1014 Rus. , 180, 2 Niem. . Par. rz. kat. i gr. kat. w Glinianach. We wsi jest szkoła jednokl. i kasa poź. gm. z kapit. 2661 złr, 5. Z. , fol. w Olszanicy, w pow. złoczow skim. Mac. Lu. Dz, Zamościszcze, osada, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. wieże, o 16 w. Ihumenia. A. Jel. Zamost, wś na Szląsku austr. , po obu brze gach Ostrawicy, dopł. Odry z praw. brzegu, pow. frysztaeki. W r. 1890 było 147 dm. i 2954 mk. , 2709 rz. kat. , 153 prot. i 92 izrael. ; 2504 Czech. , 249 Pol. i 128 Niem. Z. należy do gm. Polska Ostrawa, z którą. , wraz ze wsiami Hranicznik i Hladnow, tworzy jedne gminę admi nistracyjna. W Polskiej Ostrawie jest kościół paraf, , szkoła i urząd pocztowy. W. Zamost Żełdecki, część wsi Żełdce, w pow. żółkiewskim. Zamostek, wś, pow. krasnostawski, gm. i par. Gorzków. W 1827 r. było 9 dm. , 65 mk. Zamostem, przedm, mta powiat. Winnicy, nad rz. Bohem, ma 140 dm. Zamostne, niem. , wyb. i cegielnia do Kniewa, pow. wejherowski, st. poczt. Riebenkrug, 8 dm. , 93 mk. Zamostocze 1. wś, pow. bobrujski, w 3 okr, pol. hłuskim, gm. Laskowicze, o 66 w. od Bohrujska; grunta piaszczyste. 2. Z. , wś i fol. nad rzką Derażnią, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Osowo, o 71 w. od Borysowa, 14 osad; miejscowość leśna, grunta nieco faliste. Własność niegdyś Podbereskich, którzy w 1709 r. sprzedają Michałowi Bruno Śliźniowi. 3. Z. , fol. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hlewin, o 17 w. od Borysowa. 4. Z. , wś, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Tamiłowicze, o 104 w. od Borysowa. 5. Z. , dwie obok siebie leżące wsi, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Jurewo, o 39 w. . od Borysowa, ma 9 osad; grunta lekkie. 6. Z. , al. Zamoście, wś, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowiekim, gm. Hrebionka, przy krzyżowych drogach z Drechczy do Słohody i z okolicy Wołoduty do Czernowej Budni, odl. o 17 w. od Ihumenia, ma 17 osad; grunta lekkie. 7. Z. , pow. ihumeński, oh. Zamoście. 8. Z. , uroczysko osiadłe, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. i par. kat. Świerżeń, o 86 w. od Mińska; miejscowość małoleśna. 9. Z. , okolica szlachecka, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Siennica, par. kat. Koreliszezewicze, odl. o 18 w. od Mińska, ma 26 osad. Jest tu cerkiew paroeh. p. wez. św. Mikołaja, fundacyi Prószyńskich, którzy w r. l749 zrobili na nią zapis 4 1 4 włók ziemi; filie św. Michała w Nowym Dworze fundacyi Prószyńskich, z zapisem z 1792 r. 1 1 2 morga ziemi; św. Jerzego w Klimowicach z r. 1791; około 1 000 parafian. Oprócz innych mają tu własności Ancielewsey 3 4 włóki, Konstantynowiczowie 1 wł. , Mazurkiewiczowie 1 wł. , Pawłowiczowie 1 wł. , Rzeczyccy około 3 4 wł. , Suchoccy 3 4 wł. , Janczewscy 3 wł. , Narejkowie około 1 3 wł. , Płatowscy 1 wł. . 10. Z. , wś, pow. sieński, gm. Moszkany, ma 14 dm. , 75 mk. Zamostie pow. lipowiecki, ob. Zamoście. Zamostie, wś, pow. wyźnicki na Bukowinie. Par. gr. nieun, w miejscu, st. p. Stanestie o 5 kim. , 1333 mk. Zamostki 1. kol. , pow. koniński, gm. i par. Golina, odl. od Konina 11 w. , ma 5 dm. , 52 mk. , 52 mr. , torfiarnia. W r. 1827 był 1 dm. , 5 mk. Wś wchodziła w skład dóbr Golina. 2. Z. , wś, w par. Strońsko dziś pow. łaski. Obecnie nie istnieje. Wymienia ją Lib. Beu. Łaskiego I, 447. W r. 1552 było tu 1 2. Zamostowo, w dok. Zamsko, Ziemsko, niem. Samst, wś gosp. , w pow. międzyrzeckim, ma sądy, urz. okr. i st. kol. żel. w Międzyrzeczu, urz. st. cyw. w Chycinie Weissensee, pocztę i par. ew. w Pieskach Pieske, szkoły w Kursku Kurzig, par. katol, w Bledzewie. Obszaru 36 ha, 3 dym. , 12 mk. ew. 2. Z. , wś dwór. , w temże położeniu, ma obszaru 248 ha, 6 dym. , 64 dusz ew. W r. 1580 dział Katarzyny miał 4 zagr. , 1 komor. , 1 os. 40 owiec z owczarzem, który miał swoich 5. Dział Jerzego łan. os. , 2 zagr. i 1 4 łanui pod własną uprawą. Z. odróżnić trzeba od Zemska Semsitz, leżące go na wsch. płn. Bledzewa, w pow. międzjchodzkim. W. Ł. Zamostska Słobodą, wś nad Sudością, pow. mgliński gub. czernihowskiej, gm. Poczep, 74 dm. , 354 mk. , cerkiew, młyn wodny. Zamostskie, wś, pow. wałkowski gub. charkowskiej, gm. Minkowka, 100 dm. , 546 mk. , szkoła. Zamosty 1. wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Kamieniec Litewski, 446 dzies, ziemi włośc. 122 łąk i pastw. . 2. Z. , zaśc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Duniłowicze, okr. wiejski Zareźe, o 74 w. od Wilejki, 1 dm. , 7 mk. katol. Zamosz 1. mstko, Z. . Stary r iVowy, . Zamostk pol. , gm. Jody o 10 w. , okr. wiejski Zamosz, o 88 w. od Dzisny a 240 w. od Wilna, 28 dm. , 229 mk. różnych wyznań, cerkiew drewniana paraf. par. praw. , dekanatu drujskiego, 970 wiernych. Mstko miało w 1865 r. 78 dusz rewiz. Dobra Z. Stary maja 1096, zaś Z. Nowy 557 dzies, ziemi dworskiej. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mstko Z. , wsi Dowiaty, Girdziusze, Marcinowce, Piewcę, Purwiniszki, Rudawa, Stajki, Zaborze, oraz zaśc Bór, Bykowszczyzna, Górowa, Ilkowszezyzna, Malagry, Popowszczyzna, Rzepowszczyzna Riepowszezyzna, Skwartyszki Skwareiszki, w ogóle w 1865 r. 426 dusz rewiz. włośc, uwłaszczo nych, 3 jednodworeów, 20 b. ludzi dworskich i 10 żołnierzy dymis. W r. 1524 król Zygmunt nadaje Mikule Wasilewiczowi Mikuliczowi, w wy nagrodzeniu za dobra utracone w Smoleńskiem, 15 służb osiadłych i 4 ziemie puste, nazwane Danilewszezyzną. i Daniszewszczyzną później zwane Zamosze. W latach 1523, 1529 i 1541 Paweł Iwanowicz Sapieha, marszałek lit. , na bywa częściami Zamosz od Mikuły Wasilewicza ojca, Jaśka, Fiedźka, Szyraja i Waśka Mikuliczów, synów. Wr. 1566 Paweł Sapieha, w wda no wogródzki, ustępuję Z. Mikołajowi i Annie z Sa piehów Sieniawskim, wwdom ruskim, poezem wraca znówdo Sapiechów, którzy w r. 1754 sprzedają, gó razem z Ikaźnią, Mikołajowi cińskiemu, sśeie mśeisławskiema. Od niego ku puje Z. Stanisław Burzyński, instygator litew. I i kasztel, smoleński, który funduje tu w 1764 r. cerkiew p. w. św. Piotra i Pawła. Od niego przechodzi do syna Tadeusza, wwdy mińskiego, dalej do syna tegoż Ignacego, ssty brasław. , gdy zaś ten zmarł bezpotomnie Z. przechodzi sukce syjnie na jego siostrę Franciszkówą Jundziłową po której odziedzicza syn jej Wiktor. Od Jundziłów Z. przechodzi do Jana Roemera, mar szałka rzeżyckiego, dziś syna jego Jana. Z. No wy przechodzi od Jundziłów do Katarzyny z Chmielewskich Doręgowskiej, od której przechodzi do syna jej z pierwszego małżeństwa Józefa Koziełła, dziś jego syna Władysława. 2. Z. al. Zamosze, fol. nad Saryanką, pow. drysieński, własność dawniej Hylzenów, obecnie attyn. Oświeja, Szadurskich. Jest tu kościół par. katol, murowany, p. w. Podwyższenia Krzyża św. , fundacyi Hylzenów. Parafia katol. , deka natu dryskosiebieskiego, 3578 wiernych. Sta nowi jeden z najwynioślejszych punktów po wiatu, kończy się tu bowiem pasmo wzgórzy, zaczynająjce się pod mstkiem Prele pow. dyneburski. A. Ł. J. Krz. Zamoszany 1. wś, pow. kobryński, w l okr. pol. , gm. Rohożna, o 20 w. odkobrynia, 165 dzies, ziemi włośc. 39 łak i past. . 2. Z. , wś, pow, wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Zelzin, o 27 w. od Wołkowyska, 183 dzies, ziemi włośc. 3. Z. , osada, pow. drysieński, gm. Zamoszany, o 36 w. od Dryssy, zarząd gminy, szkoła. Zamoszczany, wś nad rz. Ippą. pow. bobrujski, gm. i par. praw. Ozarycze, ob. Wią zek, A. Jel. Zamoszcze, wś, pow. mozyrski. Była tu kapł. katol, parafii Mozyrz ob. t. . Zamosze, jezioro, w pow. borysowskim, w gm. Wielkie Dolce, na 2 w. długie, na1 2 w. szerokie, brzegi ma malownicze; łączy się stru gami z jez. Linne i innemi, ob. Luczylo, bne. A. Jel. Zamosze, uroczysko koła Wyż wy Starej, w pow. kowelskim. Zamosze 1. wś włośc, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Osowniea, o 89 w. od Kobrynia, na płd. od mka Motol, 262 dzies, ziemi włośc. 54 łąk i past. , 3 nieuż. . 2. Z. , dobra, tamże, o 84 w. Kobrynia, własność Spirydonowych, z chutorem SmierdiaczyKrasiejew ka 827 dzies. 250 łąk i past. , 210 lasu, 11 nieuż. . 3. Z. , osada, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. Masiewo, o 53 w. od Pruźany, 35 dzies, ziemi włośc. 4. Z. , wś, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Rudmki, o 10 w. od Pruźany, 870 dzies ziemi włośc. 430 łąk i past. , 7 lasu, 195 nieuż. . 5. Z. , osada, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Kozłowszczyzna. 6. Z. , wś z zarządem gminnym i dobra nad bezim. dopł. rz. Siniej, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. i par. katol. Świsłocz, par. praw. i st. dr. żel. lipawskoromeńskiej Osipowieze o 3. w. , odl. o 50 w. od Bobrujska, ma 12 osad, szkółkę gminną. Gmina składa się z 4 okręgów starostw wiejskich, ma 258 osad, 1434 włościan pł. męż. , uwłaszczonych na 5521 dzies. W obrębie gminy znajduje się 40 wsi różnych, 6 zaścianków, 9 dóbr i folwarków. Miejscowość małoludna, dzika, poleska, grunta piaszczyste, łąk i pastwisk dużo. Dobra, około 293 włók, do r. 1875 własność Szyszków, odtąd urzędnika Mikołaja Holeniewieza. Młyny wodne i drobne arendy dają nie mały dochód. W ostatnich latach od dóbr Z. , które były rozleglejsze, 52 włościan odkupiło z pomocą Banku włościańskiego 85 włók. 7. Z. al. Mały Młyn, folw. , pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryskim, gm. Rudobiełka al. Karpiłówka, własność Kotłubajów, ma około 12 włók. 8. Z. , pow. borysowski, ob. Kociele. 9. Z. , wś i dobra, pow. borysowski, w 2 okr. pol łohojskim, gm. i par. katol. Ziembin, o 34 w. ód Borysawa. Wieś ma 12 osad; dobra, dość dawna własność Moniuszków, mają 1170 dzies. ; za poddaństwa było tu 80 włościan płci męż. Miejscowość dość leśna, falista i kamienista, grunta lekkie. 10. Z. , wś nad jeziorem t. nazwy, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dakszyckim, w gm. Wielkie Dolce, o 120 w. od Borysowa, 17 osad, kapł. katol. par. Zamoszczany Zamoszcze Zamosze Zamoszany Zamoszany Zamos Dokszyce. Miejscowość malownicza, dość leśna. 11. Z. , zaśc, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopieniekim, gm. Łosznica, o 24 w. od Borysowa. 12. Z. , wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopieniekim, gm. Krasne Łuki, o 53 w. od Borysowa, ma 7 osad; grunta lekkie. 13. Z. , zaśc, pow. borysowski, w par. katol. Borysów o 21 2 w. na wschód w pobliżu toru dr. żel. moskiewskobrzesłiej. 14. Z. , wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, o 49 w. od Borysowa, ma 8 osad; grunta lekkie. 15. Z. , wś, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyekim, gm. Milcz, o 88 w. od Borysowa, ma 3 osady. 16. Z. , fol. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. i gm. Bokszyee, o 113 w. od Borysowa, własność Słotwińskieli, około 102 włók; miejscowość leśna, nizinna, grunta lekkie. 17. Z. , wś nad rzką Zujniea, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyekim, gm. Wielkie Bolee; miejscowość leśna, falista. 18. Z. , fol. nad rz. Słouść, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. i gm. Smiłowieze, par. katol. Koreliszczewo, o 29 w. od Mińska dawnym traktem poczt, mińskoihumeńskim. Własność Łapickich, ma 281 2 włók; grunta szczerkowopiaszczyste, miejscowość równa. 19. Z, fol. , pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. i gm. Horodyszcze, o kilka wiorst od st. Żeleźniea dr. żel. poleskich, odl. o 31 w. od Nowogródka, własność Wolskich, ma przeszło 10 włók; grunta urodzajne, miejscowość małoleśna, lekko falista. 20. Z. , wś nad rz. Myszanka, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Jastreblewo, o 64 w. od Nowogródka, ma 6 osad; okolica malownicza, grunta urodzajne, łąki dobre. 21. Z. , fol, pow. piński, na Zahorodziu, gm. Łunin, dziedzictwo ks. Lubeckieh, przy domin. Łunin, ma około 4 włók. 22. Z, , zaśc, pow. słucki, w 1 okr. pol. starohińskim, gm. Czapliee, o 23 w, od Słucka, przy drodze ze wsi Bołoczyez do Piratyez; miejscowość równa, grunta urodzajne. 23. Z. , wś, pow. słucki, w 1 okr. pol. starohińskim, gm. Wyzna, o 31 w. od Słucka. 24. Z. , wś poradziwiłłowska, pow. słucki, w 1 okr. pol. starohińskim, gm. Pohost, par. prawosł. Baresino, o 22 w. od Słucka, ma 37 osad; miejscowość poleska, grunta lekkie. 25. Z, fol. , pow. sieński, gm. Gzereja, należy do dóbr Urec al. , Świaekieh. Z niewielkiego jeziora w pobliżu Z. bierze początek rz. Świeczanka, pr. dopł. Uły. 26. Z. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie o 10 w. , okr. wiejski Eorolewieze, o 67 w. od Dzisny, 12 dm. , 102 mk. prawosł, w 1865 r. 74 dusz rewiz. . 27. Z. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Plissa o 8 w. , okr. wiejski i dobra Kurowskich Sielce, o 49 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt, z Wilejki do Dzisny, 9 dm. , 62 mk. prawosł, w 1865 r. 26 dusz rewiz. . 28. Z. al. Szczotki, wś, pow. dzisieński w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Łopaeińskich Leonpol o 55 mk. prawosł, w 1865 r. 38 dusz rewiz. . 29. Z. 1 i 2, dwie wsi skarbowe, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Bakszty o 4 i 5 w. , okr. wiejski Grabowo, o 69 w. od Oszmiany a 49 w. od Dziewieniszek, 7 dm. , 79 mk. prawosł, i 54 katol, w 1865 r. . 32 i 33 wraz ze wsią. Szeszki, dusz rewiz. . 30. Z. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Serweez o 7 w. , okr. wiejski i dobra Koziełłów Żary, o 29 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt, z Dołhinowa do Wilejki, 18 dm. , 168 mk. w 1865 r. 59 dusz rewiz. . 31. Z. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Kniahynin o 12 w. , okr. wiejski i dobra Oskierków Marcyanów, o 54 w. od Wilejki, ma 6 dm. , 69 mk. w 1865 r. 32 dusz rewiz. . 32. Z. , folw. , tamże, o 55 w. od Wilejki, 1 dm. , 4 mk. katol. 33. Z. , wś włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Wołkołata o 3 w. , okr. wiejski Wirze, o 69 w. od Wilejki, 5 dm. , 38 mk. katol; należy do dóbr skarbowych Firkowszezyzna. 34. Z. al. Sawejki, okolica, pow. drysieński, gm. Oświej o 1 2 sność Sinicynów, 67 dzies. 36. Z, fol. , pow. siebieski, attyn. Dubrowki Medunieekieh. 38. Z. , fol. , pow. lepelski, własność Jakuba Koraneia, 43 dzies. A. Jel. J. Krz. Zamosze, uroczysko koło Wyż wy Starej, w pow. kowelskiih. Zamoszenie, wś, pow. sieński, gm. Ostrowno, ma 24 dm. , 149 mk. Zamoszja, wś, pow. lepelski, gm. Gutowo. Na gruntach wsi jezioro Głębokie. Zamoszja al. Piesocznaja, wś nad rzką Piesoczenka, pow. gźaeki gub. smoleńskiej, gm. Ostryee, 35 dm. , 198 mk. Zamoszje 1. wś, pow. orszański, gm. Kochanowo, 24 dm. , 127 mk. 2. Z. , wś, pow. orszański, gm. Łoźno o 8 w. , zapasowy spichlerz gminny. 3. Z. , wś w pobliżu błota Buk, pow. orszański, w gm. Tołoczyn Stary. 4. Z. , dobra, pow. orszański, dziedzictwo Duninów, 509 dzies. 80 roli, 60 łąk, 300 lasu. 5. Z. , wś, pow. sieński, gm. Ulanowicze, ma 34 dm. , 263 mk. Zamoszje al. Zamoźje, słobodą nad rzką Ilia, w pobliżu ujścia jej od lew. brz. do Uszy, pow. radomyski, w 5 okr. pol, gm. Szepielicze, odl. o 118 w. od Radomyśla, ma 469 mk. Stanowi właściwie zachodnia cześć wsi Hlinna ob. , osiedloną wyłącznie przez starowierców Wielkorusów, którzy mają tu monaster żeński, p. w. N. M. P. Kazańskiej, oraz za Uszą, o 8 w. od Z. , śród błot pokrytych lasami, monaster męzki, z cerkwią p. w. Narodzenia J. . Zamoszje al. Hnidowka, wś nad rzką Struźanką, pow. jelniński gub. smoleńskiej, gm. Za Zamoszje Zamosze Zamosze Zamoszenie Zamoszja Zamsk Zamużany Zamuszyn Zamusze Zamurze Zamurne Zamupie Zamulińce Zamszewo Zamsze Zamszarne Zamszany Zamosznicy Zamosznicy Zamoszyca Zamowsk Zampel moszje, o 35 w. na płd. wsch. od Jelni, 30 dm. , 227 mk, zarząd gminy, cerkiew, szkoła, fabryka sukna. Zamosznicy, dobra, pow, witebski, własność bar. Asz. Bo dóbr należą Borowlany, Miałkowo, Rożnowo. Zamoszyca 1. folw. , pow. horodecki, własność Rodziewiczów, 80 dzies. 2. Z. , folw. , pow. siebieski, własność Dymitra Sustawa, 80 dzies. Zamowsk, zaśc, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty, par. Uciany, o 71 w. od Wiłkomierza. Zampel, rzeczka, lewy dopływ Regi, dopł. morza Bałtyckiego, płynie przez obszar pow. Naugard w Pomeranii. Przyjmuje z prawej strony U Zamrza, niem. Sommersin, młyn i tartak, pow. tucholski, st. p. Bysław, par. kat. Lubie wo; 220 ha 129 roli orn. , 18 łąk, 6 lasu; 1885 r. 3 dm. , 7 dym. , 36 mk. ; 27 kat. , 9 ew. ; dzie dzic Adolf Ohlert. Młyn tutejszy istnieje od dawna. Mesznego dawał 2 korce starej miary 36 mac. Od r. 1833 tę daninę zamieniono na kapitał w sumie 279 mrk. 11 1 4 fen. , od której pro boszcz pobiera rocznie 12 mrk. 56 fen. procentu. Na drodze z Z. do Lubiewa i Klonowa, tam gdzie teraz jest młody las dębowy, istniało nie dawno temu pustkowie Myrzykowo czyli Ko nie Góry. Fiskus odkupił je od właściciela i zalesił. To Myrzykowe pustkowie napotyka się w najstarszej księdze chrztów przy kościele w Lubiewie. Kś. Fr. Zamsk, część wsi Gostkowo, w pow. pułtuskim, jest to właściwie Zambsk, widocznie część obszaru sąsiedniej wsi Zambski. Zamsowicze, okolica, pow. czerykowski, gm. Krzyczew o 5 w. , była tu cerkiew. Zamszanie, folw. , pow. połocki, własność Sumorokowych, wraz z Suchanowem 274 dzies. Zamszany, folw. , pow. zamojski, gm. Nielisz, par. Stary Zamość. Zamszany 1. wś włośc, nad rzką Merlą, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Małeryta, o 46 w. od Brześcia, 32 dm. , 431 mk. , cerkiew, 902 dzies, ziemi włośc. 372 łąk i pastw. , 70 nieuż. i 53 dzies, ziemi cerkiewnej 8 łąk i pastw. , 16 nieuż. . 2. Z. , dobra, pow. drysieński, własność Demontowiczów, 205 dzies. 3. Z. , dobra, pow. połocki, sukcesorów Trojana Hłaski, 681 dzies. 4. Z. , fol. , tamże, Ign. Kuleszy, 135 dzies. 5. Z. Stare, osada, pow. połocki, gm. Zamszany, cerkiew, 2 jarmarki. Gmina, w zachodniej części powiatu, graniczy od zachodu z gm. Dzierkowicze i kamieńską pow. drysieńskiego, od płd. przez Dzwinę z gm. bonońską, od wschodu z gm. Artejkowicze, od płn. z gm. eufrozyniewską, składa się z 8 okręgów fstarostw wiejskich; obejmuje 91 miejscowości, mających 638 dm. , 5000 luk. włośc, uwłaszczonych na 7080 dzies. 4919 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 7475 dzies, ziemi prywatnej 1347 roli, 6941 skarbowej i 441 cerkiewnej 180 roli. Cały obszar gminy obejmuje 21937 dzies. 6446 roli i ma 6190 mk. Zarząd gminy we wsi Dwo rzec. Południową część gminy przerzyna lima dr. żel. dyneb. witebskiej. J. Krz. Zamszany, wś nad rzką Wyźawką i jez. Zalubanie, pow. kowelski, gm. Wielimeze, 174 dm. , 1190 mk. , cerkiew, szkoła, st. poczt. Wś Z. należała do ststwa ratneńskiego ob. Ratno i w 1628 r. dawała prowentu 349 fi. 12 gr. Zamszarne, zaśc. szl. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , o 14 w. od Dzisny, 1 dm. , 6 mk. kat. Zamsze, w par. Radymno, pow. jarosławski, mylnie podane, zam. Zasanie. Zamszewo, wś, pow. wyłkowyski, gm. i par. Wyłkowyszki odl. 3 w. , ma 1 dm. , 18 mk. Zamulińce, wś, pow. kołomyjski, 14 klm. na płd. wsch. od sądu pow. i urz. pocz. w Kołomyi. Na zach. leży Załucze, na płn. Nazurna, na wsch. Siemakowee, na płd. Debesławce. Płd. część wsi przepływa Prut. Płynie też przez wś Rudecki pot. , dopł. Prutu. Zabudowania wiej skie leżą na płd. Środkiem obszaru idzie dr. żel. i gościniec kołomyjskośniatynski. Własn, wiek. ma roli or. 301, łąk i ogr. 3, pastw. 10 mr. ; wł. mn. roli or. 640, łąk i ogr. 14, past. 163 mr. W r. 1890 było 225 dm. , 1176 mk. w gm. , 7 dm. , 42 mk. na obszarze dwór. 936 gr. kat. , 218 rz. kat. , 65 izraeL, 3 innych wyzn. ; 1183 Rus. , 35 Pol. . w Kołomyi, gr. kat. w Siemakowcaeh. We wsi jest cerkiew św. Mikołaja, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1655 złr. Lu. Lz. Zamupie, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 72 w. od Nowoaleksandrowska. Zamurne, ob. Zalatyczówha. Podług lustr, z 1789 r. było tu 6 dm. chrzęść. Zamurze, folw. , pow. bobrujski. Do folw. należy osada Lesiszcze Zamurze, przyl. Grzymałowa, w pow. skałaekim. Zamusze, zaśc, pow. wiłkomierski, w 3 okr. poL, gm. Towiany, o 26 w. od Wiłkomierza. Zamuszyn al. Samuszyn, Sammchin, wś, pow. kocmański, sąd pow. Zastawne na Bukowinie. Ma cerkiew filialną gr. nieun. w miejscu, st. p. Okna o 5 kim. . Łączy się ze wsią Onut ob. . Zamużany 1. wś, pow. borysowski, w 1 okr. poL chołopienickim, gm. Wielatycze, o 17 w. od Borysowa. 2. Z. , Zamieżany, Zamozanie, wś nad rzką Muźanką Mieżanką, lew. dopł. Berezyny, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Łoszniea, o 6 w. od st. Bo Zamszanie Zamrza Zamsowicze Zamyślin Zamyszew Zamysły Zamysłowska Zamysłowo Zamystowicze Zamysłów Zamyślona Zamyślin jary dr. żel. mosk. brzeskiej a 20 w. od Borysowa, ma 8 osad; grunta lekkie. A. Jel. Zamyślin, wś, pow. nieszawski, gm. i par. Straszewo, wchodziła w skład dóbr Kruszynek. W 1827 r. 3 dm. , 21 mk. , par. Koneck. Zamyślona 1. oh. Zmyśślona, 2. j Z. , część wsi Komorniki, pow. wieluński, gm. Skomlin. Zamysłów, pierwotna nazwa obszaru, na którym powstało miasteczko Dobra, w pow. tureckim. Zamysłów 1. niem. Zamislau Koeniglich, wś, pow. rybnicki, par. kat. i ew. Rybnik. Wś ma 100 ha 72 roli, 20 łak, 37 dm. , 264 mk. kat. 2. Z, niem. Zamislau Loslau, dobra, pow. rybnicki, par. kat. i ew. Wodzisław Loslau, mają. 180 ha 40 roli, 6 łąk, 79 lasu. Zamystowicze, wś nad rzką Perga, dopł. Uborocia, pow. owrucki, gm. Jurowa, odl. o 80 w. od Owrucza, ma 65 dm. , 393 mk. , cerkiew, młyn wodny. Cerkiew, p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesiona kosztem skarbu w 1869 r. , upo sażona jest 17 dzies, ziemi. Filia we wsi Ozierany o 12 w. . Do par. należy słobodą Justynburg o 12 w. i wś Rudnia Zamysłowska o 5 w. . W całej parafii 127 dm. i 1080 mk. Wś Z. wymieniona jest w rewizji zamku owruckiego z 1545 r. jako własność kn. Kapusty Arch. J. Z. R. , cz. , 1. 1, 48. W 1595 r. należy do ks. Bohdany Filonówny Druekiej Horskiej, jako spuścizna po jej bracie Łazarzu Filonowiczu Kmicie Czamobylskim. Oddana przez księ żnę, z całemi dobrami wielednickiemi, w zastaw mężowi kn. Jerzemu Druckiemu Horskiemu. Podług reg. pobór, w wdztwa kijowskiego z r. 1581 z części. Z. wnosi ks. Aleksandrowa Wiśniowieeka Aleksandra Kapuścianka od 8 osiadł. , 3 zagród, a Panas Tryzna od 4 osiadł. W 1627 r. płacą jezuici klasztoru Winnickiego z części nadanej im przez Łukasza Sapiehę z 2 dym. , 2 ogr. , 1 koła młyn. Jabłonowski, Ukra ina I, 38, 43, 78. W 1613 r. w zapiskach są dowych występują, jako dziedzice Z. Łukasz i Zofia Kmicianka Sapiehowie, do których prze szły dobra wielednickie drogą kupna od kn. Jurowej Horskiej Druekiej za sumę 16000 kop gr. litew. J. Krz. Zamysłowo 1. wś gosp. , w pow. poznańskim zachodnim, ma urz. okr. , urz. st. cyw. , par. kat. i szkoły w Stęszewie, tamże poczta a st. kol. żel. w Dąbrówce, na linii PoznańZbąszyń, par. ewang, w Krośnie, sądy w Poznaniu. Obszaru 46 ha, 10 dym. , 101 dusz. Leży tuż pod Stęszewem. W r. 1793 właściciel Stanisław Potocki z Będlewa. Na obszarze Z. zachowały się nazwy pól Ścięgna i Piaski. 2. Z. , folw. do Wrączyna, pow. poznański, ma urz. okr. , urz. st. cyw. , szkoły i par. kat. w Stęszewie, tamże pocztę a st. kol. żel. w Czempiniu, na linii PoznańWroeław, 6 dym. , 140 dusz. 3. Z. al. Zasławie, dziś nie istnieje, ongi wieś pod Mieściskiem, w okolicy Wągrowca. W r. 1523 nie było już kmieci, płacących po 1 2 gr. kolędy, tylko role dziedzica, płacące dziesięcinę snopo wą prob. w Mieścisku. Jest jednak ślad, że Z. dopiero 1579 r. przybyło do parafii Mieściska. W r. 1620 jest to posiadłość duchowna z dwo ma zagród. W r. 1773 5 dzierży Z. Jakub Radoński na Łeknie. W. Ł. Zamysłowska Rudnia, wś, pow. owrucki, gm. Jurowa, par. praw. Zamysłowicze o 5 w. . Zamysły, folw. do Marszałek, w pow. ostrzeszowskim, ma urz. okr. i stanu cyw. w Grabo wie, pocztę w Rakownicy, st. kol. żel. w Ostrze szowie, na linii OstrowoKępno, szkoły w Mar szałkach, par. katol, w Doruchowie, ewang, w Grabowie, sąd w Ostrzeszowie, 3 dym. , 54 dusz. Leży na wsch. Ostrzeszowa, płd. zach. Grabowa, W. Ł. Zamyszew, wś, pow. nowozybkowski gub. czernihowskiej, gm. Ludków, 208 dm. , 1057 mk. , cerkiew, 3 wiatraki, 2 olejarnie. Zanacz al. Zanacze, zaśc. nad rz. Kaczą, le wym dopł. Berezyny, pow. horysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Łosznica, o 32 w. od Borysowa. A. Jel. Zanapol, zcśc, pow. nowoaleksanprowski, w 4 okr. pol. , o 50 w. od Nowoaleksandrowska. Zanarocz, w spisie urzęd. mylnie Zaporocz wś i karczma nad jez. Narocz, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zanarocz, o 67 w. od Święcian. Wś ma 22 dm. , 295 mk. 58 katol. , 7 żyd. , cerkiew par. murowaną, p. w. Przemienienia Pańskiego, szkółkę wiejską; kar czma 1 dm. , 3 mk. żydów. Parafia praw. , de kanatu błagoczynia święciańskiego, 2661 wiernych. W skład okręgu wiejskiego wcho dzą wsi Abraty, Bałasze, Bliźniki, Czeremszyca, Kołodzino, Nanosy, Prońki 1 i 2, Stachowee i Zanarocz, oraz zaśc. Bałasze, Borowe, Micha łowo, Sakowszczyzna i Stepieniewo, wogóle w 1865 r. 653 dusz rewiz. włośc, uwłaszczo nych. Gmina składa się z 2 okręgów sta rostw wiejskich, obejmuje 22 miejscowości, mających 204 dm. , 2622 mk. włośc, uwłaszczo nych na 3953 dzies. 2637 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 5155 dzies. 601 ro li należących do włośc, prywatnych i 77 dzies, ziemi cerkiewnej 23 roli. Cały obszar gminy ma 9185 dzies. 3261 roli i 2861 mk. Zarząd gminy we wsi Bliźniki. Dobra były dawniej własnością Suhstrowskich. W r. 1740 Anna ze Stachowskich Michałowa Sulistrowska zapi suje Z. synowi swemu Antoniemu. W r. 1781 było własnością Bartłomieja Dąbrowskiego, da lej Anny z Sołohubów Mateuszowej Łopacińskiej, potem przeszło do jej córki Konstancyi Wawrzeckiej, marszałkowej brasławskiej, w 1850 r. spadło na jej córkę Emilię Minejkową, wre szcie syna ostatniej Bronisława Minejki, należy do dworu Stachowce. J. Krz, Zanderbrueck Zandersdorft Zaniemenek Zaniedźwiednia Zaniedziecie Zanie Zaniańce Zandowice Zandkowo Zancewicze Zancowo Zancewicze, wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol, gm. Werejki, o 18 w. od Wołkowyska, 126 dzies, ziemi włośc. Zancowo, węg, Ignecz, wś, w hr. beregskiem, nad rz. Latorczą, ma kościół paraf, gr. katol, rozległe lasy dębowe, 1499 mk. Zańczykowszczyzna, zaśc. nad bezim. lewobocznym dopływem Niemna, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Świerzeń; miejscowość małoleśna, grunta lekkie, łąki dobre. Zanderbrueck 1. al. Fetershof, wyb. do Wehnershof, pow. człuchowski, Idm. , 11 mk. 2. Z. , leśn. i nadleśn. w pow. człuehowskim, st. p. Sztegrowy; 5815 ha 102 roli orn. , 231 łąk, 5421 lasu; 1885 r. 7 dm. , 50 mk. ; 6 kat. , 44 ew. Kś. F. Zanders. Zandersdorft ob. Jarczewo, dobra ryc, pow. chojnicki, o 5 5 kim. od Chojnic, gdzie jest par. kat. ; 3125 ha 885 roli orn. , 59 łąk, 1946 la su; razem z przyległościami miały 1885 r. 40 dm. , 69 dym. , 421 mk. ; 196 kat. , 225 ew. ; ma szkołę kat. , gorzelnię parową, cegielnię, młyn i tartak wodny; dziedzic Beyrieh. Według ta ryfy pobór, z r. 1648 płacili tu Dorengowski z Zbinin od 2 kół młyn. , 6 ogr. , 7 folw. , 3 osiad. , 2 ogr. , owczarza, 20 fl. 14 gr. ob. Roczn. T. N. w Poznaniu, 1871, str. 188. Taryfa na symplę z r. 1717 opiewa Jarcewo z mły nem jednokolnym płaciło 1 fl. 9 gr. ; tam że Zbininy 25 gr. 2 1 2 den. , tamże Czartołom 1 fi. ob. Belnensis w Pelplinie, str. 94. R. 1789 własność szambelana Skorzewskiego, o 22 dym. ob. Goldbeeka Topografią, str. 81. R. 1789 odkryto tu grób skrzynkowy z 3 urna mi ob. Lissauer, Die praehistor. Denkmaeler der Prow. Westpr. , str. 86. Ks. Fr, , wś, pow. rastemborski, st. p. . 2. Z, , dobra, pow. labiewski, st. p. Wulfshoefen. Zandersweide, wś, pow. kwidzyński, st. p. Szalwinek, par. kat. Gniew; 167 ha 110 roli om. , 37 łąk, 2 lasu; 1885 r. 5 dm. , 6 dym. , 59 mk. , 37 kat. , 11 ew. , 10 dyssyd. , 1 żyd. Według topogr. Goldbeeka z 1789 r. 9 dym. Cstr. 263. Ks. Fr. Zandkowo al. Piaski, ob. ob. Pow. wałecki w XVI w. , str. 59. Zandkowo, niem. Belmnd, wś w ststwie drahimskiem. Zandowice al. Ządowice, zapewne Sędowice, niem. Sandowitz al. Zandowitz, 1420 Zindowicz, 1534 Zenndowitz, wś i dobra nad rz. Małapanew, pow. wielkostrzelecki, par. kat. Kielcz, ew. Wielkie Strzelce, odl. 2 1 4 mili na płn. wsch. od Wielkich Strzelę. Wś ma 821 ha 517 roli, 212 łąk, 15 lasu, 156 dm. , 1228 mk. 2 prot. , 19 żyd. . Dobra 5842 ha 513 roli, 140 łąk, 4564 lasu, 146 dm, , 2240 mk. 199 prot. , 9 żyd. . Do Z. należą młyn Krawiec wiejski, mający 1 dm. , 14 mk. i Krawiec dominialny 2 dm. , 16 mk. , Samosch Zamość kol. 6 dm. , 34 mk. i kol. Zandowice 10 dm. , 80 mk. . Na obszarze większej własności są wielkie piece i kuźnice żelaza, tudzież osady Boehme 26dm. , 261 mk. , Klaehotz 20 dm. , 346 mk, , Kuźnica 17 dm. , 250 mk. , folw. Zandowice 8 dm. , 221 mk. , Świerkle 18 dm. , 197 mk. . Zawadzki 48 dm. , 883 mk. i leśnictwa Mostki 1 dm. , 17 mk. , Samosch 1 dm. , 7 mk. , Zandowice 1 dm. , 6 mk. i Philippolis 6 dm. , 58 mk. . Zaniańce, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. gm. Giedrojcie o 4 w. , okr. wiejski i dobra Komarów, Mareiniszki. o 43 w. od Wilna, 10 dm. , 98 mk. katol, i 12 żydów w 1865 r. 48 dusz rewiz. . Zanie 1. wś, pow. biłgorajski, gm, i par. r. g. Księżpol, r. 1. Puszcza Solska. Wchodziła w skład dóbr ordynacyi Zamoyskich. Wr. 1827 było 19 dm. , 105 mk. , par. Majdan Księżopolski. 2. Z. Leśnica, wś, pow. łomżyński, gm. Kossaki, par. Kołaki. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 18 dm. , 113 mk. W r. 1578 było tu 8 działów, obejmujących 6 1 2 łan. km. W tej samej parafii jest wieś Sanie Dąb. Zapewne Zanie i Sanie będą jedną nazwą pierwotnie. Zanie i. wś włośc, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Aleksin, o 26 w. od Bielska, 273 dzies, ziemi włośc. 2. Z. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. i dobra ks. Druekich Lubeckich, Mańkowieze o 17 w. , okr. wiejski Radźki, o 60 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt, połockiej, 4 dm. , 53 mk. w 1865 r. 17 dusz rewiz. 3. Z, wś włośc, nad błotem, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Miadzioł o 14 w. , okr. wiejski Niekazieek. o 49 w. od Wilejki, 5 dm. , 30 mk. w 1865 r. 17 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Justynowo. 4. Z. , wś włośc, tamże, okr. wiejski Piotrowo, dobra skarbowe Miadzioł o 7 w. , o 49 w. od Wilejki, 10 dm. , 114 mk. w 1865 r. 53 dusz rewiz. . Zanie, niem. Salmien, Zanien, wś, pow. łecki, st. p. Kallinowen. Zaniedziecie, zaśc, pow. bobrujski, w 4 okr. pol, świsłockim, gm. Życiu, o 70 w. od Bobrujska; grunta lekkie. A. Jel. Zaniedźwiednia, wś, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Horki, o 81 w. od Bo brujska, jest własnością kilkunastu drobnych posiadaczy, mieszczan i włościan, pochodzących ze szlachty zagrodowej. Między innemi są tu rodziny Stasiewiczów, Nikonowiezów, Piotro wiczów, Niekraszewiczów, Białozorowiczów. Grunta lekkie. A. Jel. Zaniemenek, dobra, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , gm. Kwiatki, o 98 w. od Nowoaleksandrowska, własność Kozłowskich, 200 dzies. 71 lasu, 8 nieuż. . Zaniemeńsk Zelwiany, wś włośc, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Mosty, o 58 w. od Grodna, 323 dzies, ziemi włośc. 44 łak i pastw. , 52 lasu, 45 nieuż. . Zaniemyska kępa al. Wyspa Edwarda, niem. Edwardsinsel, niemyślem. Wyspę tę w r. 1815 Józef Jaraezewski, kasztelan, dziedzic dóbr Jeziory i jezio ra Zaniemyskiego, darował na dożywocie, jako opiekun, pupilowi swemu hr. Edwardowi Raczyń skiemu, dziedzicowi Rogalina. W akcie donacyjnym powiada; Powodowany przyjaźnią moją, na dokładnej znajomości charakteru, światła i talentu zasadzając się, ku J. W. Edwardowi Raczyńskiemu. .. udzielam niniejszem na osobę jedynie tegoż, prawem dożywocia wolne używa nie i zarządzenie wyspą na jeziorze Zaniemyskiem, dotąd Grunt zwaną, a odtąd wyspą Edwarda zwać się mającą, z obowiązkiem udzie lania corocznie w d. 4 października, jako w ro cznicę objęcia w posiadłość wyspy, przez tejże dożywotniego posiedzieiela, JW. Edw. Raczyń skiego, gałązki bluszczu, jako znaku przyjaźni. Po śmierci E. R. powróci wyspa w tym stanie, w jakim się znajdować będzie, do właściciela dóbr zaniemyskich. Ed. Raczyński starannie upiększył tę wyspę i tu w dniu 25 stycznia 1845 r. odebrał sobie życie wystrzałem z małej starożytnej armatki. W. Ł. Zaniemyskie jezioro al. Łękno, jezioro, z wyspą, pod, Zaniemyślem, należy do całej grupy jezior Bnińskie i Kórnickie, zlewających swe wody do Warty. Zaniemyśl, Santomiscki, miasto, w pow. średzkim, urz. st. cyw. i poczta w miejscu, sąd i st. kol. żel. w Środzie, szkoła katol, i par. katol, we wsi Niezamyślu, szkoła i par. ewang, w miejscu. Ma 136 ha, 113 dym. , 1356 dusz 961 katol. , 135 żydów. Leży napłd. wsch. Poznania, między Bninem, Szremem, Książem, Nowem Miastem, Miłosławiem a Środą. Założone w r. 1742 przez jednego z Ponińskich na obszarze Niezamyśla, w miejscu, gdzie poprzednio stała tylko karczma. Wspomnienia dziejowe do r. 1742 odnoszą się do Niezamyśla. Herb miasta wyobraża lwa z łbem, zwróconym w tył, wspinającego się na tylnych łapach, trzymającego w przednich gałąź palmową; obok serce, z którego wyrastają dwie róże. Po Ponińskich posiadał miasto Tadeusz Jaracz ewski. Przy schyłku zeszłego wieku odbywało się tu 6 jarmarków. Kościół protestancki już istniał; było wówczas 78 dym. , 13 wiatraków i 803 dusz 191 żydów, prócz młynarzy liczono 4 stolarzy i tyluż szewców, 2 krawców, garncarzy i kowalów, 1 piwowara, 1 muzykanta. Wr. 1826 znaleziono pod Z. garnek z brakteatami, prawdopodobnie z XIII w. Były one bite z czystego srebra 12 próby. Opis wykopaliska podał Przyjaciel ludu z r. 1836 t. HI, str. 147 9. Wr. 1331 stał tu obóz króla Władysława, ciągnącego przeciw Krzyżakom. Obóz ten rozciągał się wedle Długosza na obszarze między Wartą a jeziorem Kórnickiem, Bnińskiem, W. i Mało Jeziorskiem a Zaniemyskiem, które połączone były głębokim przekopem. Tu szlachta i włościanie wielkopolscy, zniósłszy swoje dobytki, tak mężnie się bronih, że Krzyżacy z wielką klęską ustąpić musieli. Znajdowano tu już kilkakrotnie oręźe i rynsztunki krzyżackie. W r. 1843 miał Ż. 1409 dusz, w 1861 r. 1292. W r. 1846 Z. jest w posiadaniu Skórzewskich, później Potulickich. W ręce Kennemana z Klenki, założyciela towarzystwa antypolskiego 1894 przeszły dobra Zaniemyskie w r. 1887 drogą kupna od hr. Józefa Czarneckiego. Obszar dóbr wynosił 15636 mr. , w tom 8550 mr. roU, 4420 lasu, 1120 wody, 600 łąk, 800 pastw. Na obszarze Zaniemyśla zachowały się nazwy Syberya. Wypuszczajewo, Piaski, przedmieście; Laskówka, pole; Chmielnik, łąka; Obryda, las; Łekno, jezioro z wyspą; Samica, struga. W. Ł. Zaniewicze 1. okolica szlach. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Indura, o 35 w. od Grodna, 649 dzies. 64 łąk i pastw. , 11 2 nieuż. . 2. Z. , wś, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Bajki, o 18 w. od Prużany, wraz z osadą Łukaszuki 519 dzies, ziemi włośc. 128 łąk i pust. , 30 lasu. Należała do ekonomii pruźańskiej. Ob. Linowa. 3. Z. , wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol, gm. Myto, okr. wiejski Wawiorka, 42 dusz rewiz. ; należała do dóbr Szalewo Szalewięzów. Zaniewiedomka, wś, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Bystrzyca, o 28 w. od Słueka, z tych 26 wiorst szosą brzeskobobruj ską; grunta urodzajne, szczerkowe, miejscowość małoleśna. A. Jel. Zaniewisza, wś nad rzką Niewiszką, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Dubicze, okr. wiejski Nowydwór, o 25 w. od Szczuczyna, 2 dm. , 39 mk. w 1865 r. 23 dusz rewiz. ; należała do dóbr Kożemiaki Popławskich. Zaniewo al. Wolariimwo, folw. , pow. suwalski, gm. Kuków, par. Raczki, ma 140 mr. obszaru. Ob. Wolanijiowo, Zaniewszczyzna I. okolica szlachecka, pow. miński, w 2 okr. pol. i par. katol. Raków, gm. Stare Sioło, o 27 w. od Mińska. W części Z. nabyta została przez włościan. Miejscowość falista, lasy wyniszczone, grunta szczerkowogliniaste. Posiada kaplicę katol. par. Raków, będącą dawniej filią par. Wołma. 2. Z. , wioska i folw. , pow. miński, w 2 okr. pol. , par. katol, i gm. Raków, o 41 w. od Mińska. Wś ma 2 osady; folw. , własność Godziejewskich, ma 86 dzies. ; grunta lekko faliste, szczerkowe. A. Jel Zanigi, okolica szlach, nad jez. Ugi, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Trok, 12 dm. , 113 mk. katol. Zaniewszczyzna Zaniewo Zaniewisza Zaniewiedomka Zaniewicze Zaniemyśl Zaniemyskie Zaniemyska kępa Zaniemeńsk Zelwiany Zaniemeńsk Zelwiany Zaniuny Zaniła Zanów Zanopol Zanoga Zanocin Zanna Zankowa Zanklewo Zankenschin Zaniźe Zaniwiszcze Zaniwie Zaniła, rzeczka, bierze początek pod wsią. i Anezławką, w pow. wyłkowyskim. Płynie ku północy przez Kletkieniki i Szaki, od Pojewonia skręca w kierunku płd. wseh. , płynie przez Budwieeie i za Królowym Krzesłem wpada do Szyrwinty z lew. brzegu. Długa do 17 w. Pod Budwieeiami przyjmuje z praw. brzegu Jewonę. J. Bliz, Zaniów, potok, lewy dopł. Stryja, uchodzi powyżej Urycza, w pow. stryjskim. Zaniówka, wś i os. , pow. radzyński, gm. Milanów, par. Gęś. Wś ma 34 dm. , 212 mk. , 662 mr. ; os. 1 dm. , 2 mk. , 1 mr. Należała do dóbr Jasionka Ruska. W 1827 r. było 29 dm. , 191 mk. Zaniuki, wś włośc, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , przy drodze do Różanki, o 40 w. od Lidy, 25 dm. , 178 mk. Zaniuny, wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Żyrmuny o 6 w. , okr. wiejski Horodenka, o 20 w. od Lidy, 8 dm. , 59 mk. w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr Holmonciszki, Kobylińskich. Zaniwie 1. al. Zaniwy wś włośc, i folw. , pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Antopol, o 36 w. od Kobrynia, przy drodze z Antopola do Chomska. Wś ma 408 dzies, ziemi włośc. 165 łąk i pastw. , 36 nieuż, ; folw. należy do dóbr Antopol, Brewernów. 2. Z, zaśc, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i par. katol. Chołopienicze, gm. Wołosewieze, o 72 w. od Borysowa, ma 11 osad. 3. Z. , własność ziemska, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horbacewicze; należy do włośc. Androsa, ma 2 włóki; lekkie. A. Jel. Zaniwiszcze, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wołosewieze, o 71 w. od Borysowa, ma 18 dm. ; miejscowość wzgó rzysta. AJeL Zaniźe, wś, pow. hrubieszowski, gm. Białopole, par. r. 1. Moniatycze, r. g. Buśno. W r. 1827 było 14 dm. , 104 mk. Zankenschin niem. , ob. Zakoniczyn. Zańki, wś i fol, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Świsłocz, o 28 w. od Wołkowyska. Wś ma 440 dzies, ziemi włośc 15 łąk i pastw. , 164 nieuż. ; folw. należy do dóbr Połonka, Ślizniów; gorzelnia. Zańki, wś nad rzką Sielną, dopł. Szlamarki, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, odl. o 18 w. od Radomyśla, ma 216 mk. Podług Pochilewicza Z. wraz z Draniezką ma 403 mk. prawosł. , 36 katol, i 13 żydów. Włościanie, w liczbie 93 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 510 dzies. , ze spłatą po 476 rs. 18 kop. rocznie. Posiada cerkiew paraf, od 1839 r. , p. w. Narodzenia N. M. Pauny, wzniesioną w 1803 r. przez ówczesnego dziedzica Medarda Potockiego. W cerkwi znajduje się obraz Bogarodzicy, uważany przez mieszkańców za cudowny, ofiarowany przez fundatora, który do stał go od swego krewnego kś. Rościszewskiego. Do par. należą wsi Rudnia Zańkowska i Laehowa. Podług miejscowego podania wś Z. , zwa na także Osiecza, założoną została w połowie XVII w. przez kozaka Zańkę. Wówczas wcho dziła w skład obszernych dóbr Tyszy Bykow skiego. W połowie XVIII w. Z. należały do kś. Rośeiszewskiego, od którego przeszły do Potoc kich. W b. w. Medard Potocki dwie części wsi dał w posagu za córką swą Kawecką, a trzecią, zwaną Draniczka, sprzedał w 1809 r. Niesiorowskiemu, od którego następnie przeszła do Chomętowskiego, dalej do Niemiryeza, Szaramaowicza, w końcu Błockiego. Obecnie w Z. mają Kawecki 507 dzies. 240 lasu, 13 nieuż. , Wasi lewscy 79 dzies. 50 lasu, 4 nieuż. i kilka dro bniejszych części. J. Krz. Zańki, wś nad Smolanką, pow. nieżyński gub. czernihowskiej, gm. Werkijewka, 172 dm. , 1405 mk. , cerkiew, 4 wiatraki. Zańkiewicze, folw. , pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Czernichów, o 60 w. od Nowogródka. A. Jel. Zanklewo, 1549 r. Zajeklewo, wś, pow. łomżyński, gm. Borzejewo, par. Wizna. W r. 1827 było 19 dm. , 123 mk. Według lustracyi ststwa wizneńskiego z r. 1549 wś Zajeklewo ma 8 1 2 łan. R1577 Zajęnklewo regalis ma 8 łan. Zańków 1. wś i folw. , pow. bielski, gm. Międzyleś, par. Sławatycze, ma 26 dm. , 178 mk. , 333 mr. W r. 1827 było 10 dm. , 71 mk. , par. Jabłeezna. 2. Z. , folw. , pow. bielski, gm. Zabłoć, ma 1 dm. , 12 mk. , 250 mr. Zankowa, wś, należała do włości konstantynowskiej, przeto w dzisiejszym pow. starokonstantynowskim lub zasławskim. Podług reg. pobór. pow. krzemienieckiego z 1583 r. należy do Konstantynowa ks. Konstantego Ostrógskiego, wwdy kijowskiego, który płaci ztąd od 3 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 129. Zańkowska Rudnia, pow. radomyski, ob. Rudnia Zańkowska, Zańkowskie Dworzyszcze, w pow. pińskim, na Zarzeczu, w okolicach wsi Parszewicz, wspomniane w dokum. r. 1502, jako dar kn. pińskiego Feodora Jarosławowicza cerkwi św. Dymitra w Pińsku ob. Rewizya puszcz, 322. Zanna, w dok. z r. 1220, wś nadana klasztorowi w Strzelnie. Nazwę tę nosi dotąd rzeczka Zana, dopł. Brdy. Zanocin, folw. , pow. włodawski, ob. Bruss, Zanoga, szczyt górski 639 mt. , w pow. kołomyj skim, na obszarze gm. Rungur. Wypływa z pod niego pot. Hałunka i jej dopływ pot. Polszowa. Zanopol, ob. Zenopol Zanów, miasteczko w Pomeranii, pow. koszaliński, o 9 w. na płn. wsch. od Koszalina Zaniuki Zaniówka Zaniów Zaniła Zanowieście Zanowieście Zaorle Zaolszynie Zaolszyn Zaolsze Coeslin, ma przeszło 2000 mk. Cztery jarmarki rocznie. Zanowieście, 1. wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Rogowo, o 41 w. od Wiłkomierza. 2. Z. , w spisie z 1889 r. Zahwieście, słobodą i dobra, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. i par. Kurkle, o 23 w. od Wiłkomierza. Dobra należały do Reuttów. 3. Z. , wś, tamże, o 30 w. od Wiłkomierza. 4. Z. , pustkowie, tamże, o 33 w. od Wiłkomierza. Zanowinie, wś i folw. , pow. chełmski, gm. Turka, par. r. 1. Świerże, r. g. Hussynne. Fol. Z. al. Łysobyki, wchodzi w skład dóbr Husynne. Wś ma 10 os. , 270 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 70 mk. Zanowiny, osada, pow. pruźański, w 4 okr. pol. , gm. białowieckoaleksandrowska, o 64 w. od Pruźany, przy wsi Czwirki. Zanozitno, małe jezioro, w pow. słuckim, przy gość. pomiędzy wsią. Żabin i mstkiem Stai obin, w gm. Starobin, długie na 1 3 w należy do dóbr poradziwiłłowskieh Storobin. A. Jel. Zanozna, potok, w pow. dzisieńskim, ob. Nadrzecze, Zantkau, dobra i wś, pow. trzebnicki, par. ew. Lucyna, kat. Schawoine. W r. 1885 dobra miały 160 ha, 2 dm. , 25 mk. 4 kat. . Wś miała 394 ha, 57 dm. , 326 mk. 13 kat. Zantoch, ob. Santok. Zantoch, dobra i wś, pow. oleśnicki, par. kat. Miekinów, ew. Posadowice Postelwitz. W r. 1885 dobra miały 637 ha, 7 dm. , 108 mk. 3 kat. ; wś 201 ha, 39 dm. , 247 mk. 6 kat. . Zantuga, niem. Sandhuben, dobra, pow. sztumski, st. p. Budzisz, par. kat. Bągard; 105 ha 100 roli orn. , 3 łąk; 1885 r. 2 dm. , 7 dym. , 38 mk. , 34 kat. , 4 ew. ; dziedzic Jan Bliefernich. Jeszcze r. 1672 było tu tylko pustepole, które później wydane zostało familii Hepke ob. Schmitt Gesch, des Stlihmer Kreises, str. 229. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jako wś chełmińska o 2 dym. str. 197. Kś. Fr. Zantyr, Santir, Santhir, zamek zbudowany r. 1143 przez Świętopełka na t. zw. cyplu mątawskim niem. Montaner Spitze, tam gdzie się rozchodzą Wisła i Nogat ob. , rer. Prussicarum, I, 77. Później użyto jego murów na zbudowanie zamku malborskiego, rer. Prus. HI, 469 Anno Dom. 1282 Marienburgk translatum fuit de Zantir. Także wyspa, na której zamek ten stał, przy brała od niego to miano, jak wynika z dok. le gata papieskiego Wilhelma z Modeny r. 1243 ob. Woelky; Urkundenbuch der Bisthums Gulm, str. 4. Ob. Scriptores rer. prus t. III, 550. Kś. Fr. Zanudówka al. Janówka, wś nad Kahorlikiem Mokrym, pow. kijowski, w 4 okr. pol. , gm. i par. Kahorlik o 5 w. , odl. o 84 w. od Kijowa, ma 1757 mk. Należy do dóbr kahorlickich, od 1863 r. gen. Czertkowa. Zaobol, dobra, pow. horodecki, własność Bessarabskich, 364 dzies. Zaoczeńskie, wś nad Orelą, pow. kobelaeki gub. połtawskiej, gm. Orlik, 48 dm. , 300 mk. , cerkiew, 2 wiatraki. Za Okopami, obszar polisty nad Kaplichową dolina, w Chomiakówce, w pow. czortkowskim Karta wojs. , 10, XXXIII. Zaolchowie, wś i folw. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Berezyna, o 111 w. od Borysowa. Wś ma 6 osad; folw. , wła sność Sielawów, 450 dzies. Radziszewscy ma ją tu 1 1 2 włóki. Grunta lekkie. A. Jel. Zaolesiec, folw. , pow. opatowski, gm. Rembów, par. Szumsko, odl. od Opatowa 30 w. , ma 1 dm. , 15 mk. , 1330 mr. Zaoliszcze, dobra, pow. witebski, własność Odyńców, 381 dzies. Zaolsza, wś i dobra, pow. orszański, gm Łoźno o 8 w. . Wś ma zapasowy spichlerz gminny; dobra, dziedzictwo Choroszczów, mają wraz z Czernicą 2754 dzies. 100 roli, 70 łąk, 1860 lasu; młyn wodny, folusz, tartak i karczma dają 1090 rs. Jest tu st. poczt, na trakcie witebskosmoleńskim, odl. o 16 w. od st. Una i tyleż od st. Kolonia. Zaolszany Wielkie, Plebańskie, Miejskie, niem. Zaolachan Gross, Pfarrlich i Staedtisck, dobra i wś nad rz. Dramą, pow. toszeckogliwi cki, par. kat. Pyskowice, ew. GHwice. W r. 1885 dobra miały 212 ha, 4 dm. , 52 mk. 2 ew. . Wś Z. Pleban, miała 58 ha, 15 dm. , 190 mk. 22 ew. ; Z. Wielkie 42 ha, 13 dm. , 112 mk. 21 ew. . Wś ta jest właściwie przedmieściem Pyskowic. Część jej stanowi uposażenie proboszcza. Zaolsze, wś, pow. orszański, gm. Lubawicze, ma 4 dm. , 28 mk. Zaolszyn, folw. , pow. konstantynowski, gm. Zakanale, ma 1 dm. , 6 mk. , 15 mr. Zaolszynie, wś, pow. łukowski, gm. Krasuse, par. Trzebieszów, ma 32 dm. , 216 mk. , 431 mr. Zaolszynie, część wsi Osiek w pow. bialskim Gałicya; ma 22 dm. , 132 mk. Zaorle al. Zaorla, Polucm, wś gosp. nad rz. Orlą, w pow. krobskim Rawicz, ma urz. okr. , par. ew. i sąd w Jutrosinie, urz. st. cyw. i par. kat. w Dupinie, pocztę w jpakosławiu, st. kol. żel. w Rawiczu, szkołę katol, w Pomocnie, ew. w Sowach. Obszaru 176 ha, 30 dm. , 201 dusz 10 Prot. . 2. Z. , leśnictwo, w temże położe niu, ma 1 dym, 9 dusz. 3. Z. , folw. do Osieka, w temze położeniu, ma 1 dym, 27 dusz. Leżą na płd. zach. Dupina. Należały do dóbr osie ckich około r. 1793 Józefa Krzyckiego, kasztel, krzywińskiego. W. Ł. Zaolszany Zaolsza Zaoliszcze Zaolchowie Zaoczeńskie Zaobol Zanudówka Zantyr Zantuga Zantoch Zantkau Zanozna Zanozitno Zanowiny Zanowinie Zaolesiec Zaoszmianka Zaorze Zaosie Zaosieka Zaoskole Zaostrów Zaorynia, zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Wilna, 3 dm. , 28 mk. kat. Zaorze 1. wś nad rz. Orz, pow. ostrołęcki, gm. Szczawin, par. Goworowo, ma 17 os. , 400 mr. Wchodziła w skład dóbr Kunin. W 1827 r. miała 7 dm. , 51 mk. 2. Z. , wś i folw. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Czerwin, ma 12 os. , 138 mr. Wchodziła w skład dóbr Grodzisk. W r. 1578 wś Z. , w par. Czerwin, miała 5 działów z 8 łan. km. największy 3 1 2 łan. . W 1827 r. miała 10 dm. , 58 mk. 3. Z. Radwany, pow. łomżyński, ob. Radwany Z. Br, Ch, Zaorze, wś włośc, i uroczysko, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Błoty, o 34 w. od Kohrynia, 255 dzies, ziemi włośc, i 4 1 2 dzies, w osadzie należąjcej do Gonczaruka. Zaosie, wś i folw. , pow. brzeziński, gm. Ciosny, par. Ujazd. Wś ma 22 dm. , 168 mk. , 328 mr. ; folw. 1 dm. , 496 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 2 mk. , 8 mr. Z. wchodziło w skład dóbr Niewiadów. W r. 1827 było 11 dm. , 78 mk. Na początku XVI w. wś należała do par. w Małezu lecz dziesięcinę z łan. km. i folw. dawano pleb. w Chorzęcinie, zaś swemu pleban, tylko kolędę Łaski, L. B. ,, 180, 320. Wr. 1576 we wsi Zaossie, w par. Małcz, płaci Śtan. Dunin od 10 łan. , młyna o 1 kole, kuźnicy o 3 kołach, pustej, 10 osad. Pawiń. , Wielkop. , II, 94. Zaosie 1. . Kołdyczotoskie, okolica szlachecka, wś i folw. w pobliżu jeziora Kołdyczewskiego, z którego bierze początek rz. Szczara, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. i gm. Horodyszcze, odl. 7 mil od Nowogródka. Wś tę uważano za miejsce urodzenia Adama Mickiewicza. Domysł ten, bezzasadny zresztą, wynikł ztąd, iż w pięć miesięcy po urodzeniu się Adama r. 1798 w Nowogródku, ojciec jego odziedziczył po swym stryju Bazylim część małego folwarku w Zaosiu i tam przeniosła się następnie żona Mikołaja z dziećmi, by w imieniu ogółu sukcesorów Bazylego gospodarować na całym folwarku. Trwało to do r. 1801, w którym Mikołaj Mickiewicz puścił folwark w dzierżawę. W r. 1806 odstąpił swą cząstkę w Zaosiu szwagrowi swemu Stypnłkowskiemu, żonatemu z Barbarą Mickiewiczówną. Tak więc poeta tylko dwa lata swego dzieciństwa spędził w Z. , w dworku, który przeszedł w posiadanie Stypułkowskich. Folwark ten, następnie zajęty na skarb, został rozdany kawałkami żołnierzom dymisyonowanym. Obecnie w Z. mają własności Borodziezowie, Chmielewscy 6 włókj, Tarajewiczowie około 4 1 2 włóki, Siewrukowie 1 włóka, Hreczechowie 1 2 włóki i inni, mający drobniejsze działki. O Zaosiu pisali W. Korotyński Kilka szczegółsw o rodzinie, miejscu urodzenia i młodości A. Mickiewicza Wilno, 1861; Edward Pawłowicz Zaosie Tyg. Ilustr. . 1883, Jfs 14; Ben. Dybowski. , Nowogródek czy Zaosie Kur. lwów. , r. 1890, No 183; Antoni Małecki Tyg. Ilustr. , 1886, No 165. Szczegółowy opis wsi podał tez P. Chmielowski w dziele o Mickiewi czu. 2. Z. , mylnie Zawosze, Zawoszy, wś nad rzką Osą, dopł. Wołowni, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. i gm. Lubcz, przy gośe. z mstka Niechniewiez do mstek Lubeza i Delatyez, ma 12 osad; miejscowość falista, bezleśna, grunta urodzajne. 3. Z. , zaśc, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gra. Stołowicze, o 42 w. od Nowogródka. A. Jel. Zaosie, os. dom. do Turbii, w pow. tarnobrzeskim; ma 11 dm. , 38 mk. Zaosieka, os. nad rz. Prosną, pow. wieluński, gm. Galewice, par. Cieszęein, odl. od Wielunia 30 w. , ma 1 dm. Zaoskole, chutor nad Oskołem, pow. kupiański gub. charkowskiej, gm. Pietropawłowka, 101 dm. , 601 mk. Zaostrów, wś i folw. , pow. konecki, gm. Pijanów, par. Pilezyca, odl. od Końskich 30 w. , ma 34 dm. , 199 mk. , 269 mr. dwór. , 272 włośc. . Ani Lib. Ben. Łaskiego, ani Reg. pobór, z XVI w. wsi tej nie podają. Zaostrowie 1. trzy zaśc. w jednej okolicy, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Berezyna, o 110 w. od Borysowa. 2. Z. , uroczysko leśne i karczma, pow. słucki, gm. Krugowicze. 3. Z. , ob. Zaostrowiecze A, Jel Zaostrowiecze, wś z zarządem gminnym i dwa fol. , pow. słucki, w 2 okr. pol. i par. katol. Kłeck, par. praw. Moroczna, odl. o 51 w. od Słucka, ma 40 osad, kaplicę katol. Gmina skła da się z 5 okręgów starostw wiejskich, ma 268 osad pełnonadziałowych, 1853 włościan pł. męż. , uwłaszczonych na 4790 dzies, gruntu. Szkółka wiejska. W obrębie gminy jest 20 wsi różnych, 1 zaścianek, 9 dóbr, 2 folwarki, 2 chutory. Na początku bieżącego w. dobra Z. nalezały do Korsaków ob. Felińskiej, Pamiętni ki, I, str. 227. Obecnie jeden z folwarków, zwany Adelin, należy do Zieńkowiczów, ma 10 włók; dnigi folw. , własność Kiernozyckicii, przeszło 16 1 2 własności mniejsze włościanin Giedwiłł około 1 4 włóki i szlachta Narkiewiczowie 1 2 włóki, Osipowiczowie 1 2 włóki, Rytwińscy około 1 4 włóki, Sokowiezowie przeszło 1 włókę, Sie wrukowie 1 1 4 Włóki, Słoniewiczowie 1 włókę, Suszczewiezowie 1 4 wł. , Tomaszewiczowie 1 4 wł. ; Turczynowie 1 2 wł. , Janowscy 1 8 włóki. Miejscowość poleska. A. Jel. Zaostrówki, osada, pow. dzisieński, w 3 okr. poL, o 15 w. od Dzisny, 1 dm. , 3 mk. praw. Zaosząjków, wś, niegdyś, w dzisiejszym pow. rówieńskim. Podług reg. pobór. pow. łuckiego z r. 1583 należy do Klewania kn. Jurya Czartoryskiego, który wnosi z 7 dym. Jabłonowski, Wołyń, 88. Zaoszmianka zaśc. szl. nad rzką Oszmian Zaostrowiecze Zaorynia Zaostrówki Zaorynia Zaosząjków Zapady Zapadny Zapadnice Zapadnia Zaozierce Zaozierje Zaozierskie Zapacz Zapadeńka Zapadliska Zaozierce ka, pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 65 w. od Wilna, 1 dm. , 11 mk. katol. Zaozierce, Zaoziercy, mylnie na mapie szta bowej PodOziero, folw. nad jeziorem Sierhiejewickiem, zwanem Mucha, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puehowiekim, gm. Citwa, o 58 w. od Ihumenia. W r. 1785 wś Z. na mocy działu dostała się z dobrami Sierhiejewicze Barbarze z Prozorów Bukatowej ob. t. daństwa było tu kilka osad włościańskich, ro biących pańszczyznę do dom. Sierhiejewicze, po drugiej stronie jeziora leżąjcego. W piątym dziesiątku b. wieku ówczesny dziedzic Sierhiejewiez Kasper Lipski h. Grabie, regulując swe dobra, przesiedlił włościan do Sierhiejewicz na grunta czynszowe, Z. zaś zamieniwszy na folw. , mający 10 włók, darował swej poddanej Han nie Badyezyk, która następnie wyszła za mąż za szlachcica Petrykowskiego i zapisała mu ta kowy. Następnie nabyli Z. Oczapowscy; folw. ma rybołówstwo na jeziorze, prawie na prze strzeni włóki. Zbudowany jest na wysokim piaszczystym brzegu jeziora. Na północnym brzegu jeziora znajdują się w znacznej ilości narzędzia krzemienne przedhistoryczne, jak okrzoski, strzałki i inne przedmioty. Czynił tu kilkakrotnie poszukiwania Zygmunt Gloger i in. cmentarz, zarosły niezmiernie staremi sosnami, zawalony głazami grobowemi. A. Jel. Zaozierje 1. al. Zazierje wś nad jeziorem zw. Oziero, pow. borysowski, w 1 okr. pol. ehołopienickim, gm. Jeśmony, o 80 w. od Borysówa, ma 24 osad; grunta lekkie. 2. Z. al. Zazierje, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. i gm. Łohojsk, około 9 mil od Borysowa, ma 20 osad; grunta lekkie, kamieniste, faliste. 3. Z. , fol. , pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Zasule, o 70 w. od Mińska. 4. Z. al. Zajezierje, dwie wioski i folw. , pow. miński, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Kojdanów, o 47 w. od Mińska; miejscowość małoleśna, grunta szczerkowo gliniaste. 5. Z. , Zajezierje, wś nad jeziorem Horodyszczańskiem, stanowiącem rozlew rz. Jasiołdy, pow. piński, na Zahorodziu, w 1 okr. pol. Pohost Zahorodny, gm. Pińkowicze, o 12 w. od Pińska, ma 16 osad; lud rybaczy i flisaczy głównie; grunta namułowe, łąki wyborne. 6. Z. , uroczysko i jezioro, pow. ihumeński, w gm. Dołhe. Jezioro na 1 w. kw. obszaru. 7. Z. , pow. piński, ob. Zabołcie 25. 8. Z. , wś, pow. orszański, gm. Mikulino, ma 31 dm. , 153 mk. 9. Z. , wś nad jez. Serokorotniańskiem, pow. orszański, gm. Serokorotnia, ma 9 dm. , 46 mk. 10. Z. , wś, pow. orszański, gm. Wysokie, ma 11 dm. , 49 mk. 11. Z. , wś, pow. sieński, gm. Ulanowicze, o 1 w. od wsi Święte, 12. Z, Wielkie i Małe, dobra, pow. sieński, własność w 1882 r. Zenajdy Kłoczkowskiej i Adeli Szebeko, z fol. Łuka, Stajki i Turowa mają 3684 dzies. 413 roli, 352 łąk, 1942 lasów. W dobrach 4 jeziora, 3 karczmy, 2 młyny. dne i folusz. 13. Z, , ob. Zajeziorze i ZazieneZaozierskie, jezioro, w pow. orszańskim, w gm. Dobra Myśl, pod wsią Podozierje. Długie około 3 w. , szerokie do 350 sążni, zajmuje 218 dzies. ; głębokość nieznaczna. Brzegi wyniosłe, porosłe lasem i zaroślami; dno piaszczyste. Do jeziora uchodzi ruczaj Uspol, wypływa zaś rzką Rudnica. Zapacz, część wsi Zarzecze, w pow. niskim, ma 11 dm. , 65 mk. Zapadeńka, chutor, pow. bracławski, gm. Niemirów, odl. 11 w. od Bracławia. Zapadliska, wzniesienie 279 mt. we Wróblaczynie, koło Rudy, w pow. rawskim Rawa Ruska, na 41. 3 1 2 wsch. dłng. , 50. 7 płn. szer. Karta wojs. , 5, XXIX. Zapadliska, przełęcz górska wzn. 807 mt. , w dziale Mogilniey, w Beskidzie wschodnim. Ob. Lubogoszcz, Zapadnia, rzeczka, w pow. rzeczyckim, ob. t. X, . Zapadnia, wś, pow. skwirski, gm. Chodorków, par. praw. Oziera o 7 w. , odl. o 62 w. od Skwiry, ma 299 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 206 mk. praw. i 35 katol, wyłącznie drobnej szlachty, do której należała także ziemia na prawie własności, oprócz 60 dzies, z 2 duszami rewiz. , stanowiących wówczas własność Unickiego. Zapadnia, karczma w Stryj owce, w pow. zbaraskim. Zapadnice czy nie Zapadyńce, wschodnie przedmieście mta powiat. Wasylkowa. Zapadnice, wś nad Łochwicą Suchą, pow. łoehwicki gub. połtawskiej, gm. Łochwiea, 154 dm. , 811 mk. , 811 mk. , cerkiew, 16 wiatraków, olejarnia. Zapadny, chutor, pow. lipowiecki, w 3 okr. pol. , gm. Cybulów, o 45 w. od Lipowca, ma 5 mk. Zapady, wś, pow. skierniewicki, gm. Skierniewka, par. Godzianów, ma 252 mk. , 1344 mr. W 1827 r. było 26 dm. , 172 mk. Jest to dawna własność arcyb, gnieźnieńskich. Na początku XVI w. sołtysi z łanów wójtowskich dawali dziesięcinę pleb. w Godzianowie, kmiecie zaś tylko po 2 gr. z łanu za meszne i kolędę Łaski, L. B. , II, 285. W r. 1579 wś Zapady, własność arcyb, gnieź. , płaci od 10 1 8 łanu. w 2 działach i 1 łan. wójt. Paw. , Mazowsze, 179. Zapady, wólka do wsi Jawornika Polskiego, w pow. rzeszowskim, ma 47 dm. , 202 mk. Zapadyńce 1. wś, pow. latyczowski, okr. pol. , gm. i par. katol. Międzyboz o 6 w. , odl. o 21 w. od Latyczowa, ma 85 osad, 796 mk. , 1372 dzies, ziemi włośc, 43 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesioną w 1733 r. , z 718 parafianami. Należała do Zaparkanie klucza międzybozkiego ks. Czartoryskich, dziś skarbowa. 2. Z. , mylnie Zapodnice ob. t. 258, wś w pobliżu Bożku, pow. starokonstantynowski, gm, Zapadyńee, par. katol. Kulczyny Krasiłów, o 21 w. od St. Konstantynowa, ma 181 dm. , 1309 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkołę, cegielnią; , st. poczt, między St. Konstan tynowem a Proskurowem. Wzniesienie pod wsią dochodzi do 1202 st. npm. R. 1517 d. 9 września Zygmunt I wydał ks. Konstantemu wanowiczowi Ostrogskiemu przywilej potwier dzający mu posiadanie m. Krasiłowa, który te muż księciu był przez króla Aleksandra darowa ny a zarazem nadający mu i włość kuźmińską. W skład tej włości wschodziły Kobyla, Dubiszcze, Holenka, Czepelowee, Zenkowce, Slacheiee, Weremijowce, Hrymakowce dziś Hrynowee, Chodakowce, Baszczachów, Zapadyńee, Czerniatyn, Kulezyjowce dziś Kulezynka, Czenichowce dziś Czernielówka, Mońezyńce, Kletnia, Zozulińce i Koszelówka, Mojsiełowce, Steblowce, Czehilowce, Hlebowee dziś Hlibki, Kotarzyńce dziś Kotiuźyńce, Panaszowee, Oleksińce, Jaworowce, Hnidnińee, Hrebenna, Pohoriła, Trawińce, Bajmakowce, Kolezyn dziś m. Kulczyny, Porochnia, Knuty, Kołyszyńee, Sachnowce, Saniczyńce, Semericzyńce, Łanowce i Skoworodyńce Arch. Sanguszków, t. III, str. 158. Podług reg. pobór. pow. krzemienieckiego z r. 1583 wś Zapadeńce należy do włości kuźmińskiej ks. Konst. Ostrogskiego, wwdy kijowskie go, który płaci ztąd z 44 dym. , 16 ogr. , 2 podsus. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 146. W r. 1589 cały klucz kuźmłński został zniszczony przez Tatarów; taż sama kolej spotkała i Za padyńce. Na mocy tranzakeyi kolbuszowskiej z 1753 r. wś darowana została przez ostatniego ordynata ostrogskiego ks. Sapieże. W Z. istnia ła cerkiew p. w. św. Mikołaja, w niej się znaj dował cudowny obraz tegoż świętego. Znana jest książka nabożna p. t. Nabożeństwo trzyty godniowe na honor cudotwornego Mikołaja w obrazie Zapadynieckim, ofiarowane temuż świętemu, od jednego ku Niemu pobożnego. W Rzymie drukowana przez P. Buagnego, za dozwoleniem starszych, z włoskiego na polski język przetłumaczone. Przydany jest akafist do tegoż świętego Poczajów r. 1782, u kś. ba zylianów. Edw, B, Zapalacz, potok górski, w pow. limanowskim, wypływa z pod szczytu Kudłon wzn. 1276 mt. , w paśmie Gorców, a uchodzi do pot. Koniny z praw. brzegu, na wzn. 641 mt. , w gm. Konina. Zapalenica, os. do Szczyrka, w pow. bialskim Galicya, ma 9 dm. , 47 mk. Zapalewicze, dobra, pow. lepelski, ob. Orzechowno 4. Zapalski, wś, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawle, o 10 w. od Szawel. Zapałki, os. , pow. maryampolski, gm. Miehaliszki, par. Preny, odl od Maryampola 29 w. , ma 1 dm. , 11 mk. W 1827 r. 2 dm. , U mk. Zapałów, wś, pow. cieszanowski, 26 kim. na płd. zach. od Cieszanowa, 20 kim. na płd. zaeh. od sądu pow. w Lubaczowie, z urzędem poczt, w miejscu. Na wsch. leżą Onyszki, na płn. Onyszki, Staresioło, Wólka Zapałowska i Surmaczówka, na płd. zach. Cetula i Wola Byszkowa, na płd. Korzenica cztery ostat. wsi w pow. jarosławskim. Płd. wsch. część obsza ru przepływa Lubaezówka. Własn. wiek. ks. Adama Sapiehy ma roli or. 345, łąk i ogr. 108, pastw. 4 mr. ; wł. mn. roli or. 1287, łąk i ogr. 858, pastw. 565 mr. W r. 1890 było tu, w Bu czynie i Polance 249 dm. , 1463 mk. w gm. , 8 dm. , 49 mk. na obszarze dwór. 855 gr. kat. , 580 rzym. kat. , 62 izrael. , 15 innych wyzn. ; 866 Rus. , 636. Par. rzym. kat. w Radawie, gr. kat. w miejscu, dek. oleszyeki, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew, założona wr. 1801 i szkoła 1klas. Stacya poczt, na trakcie z Jarosławia do Bełżca, odl. 17 Mm. od Jarosławia. Lu. Lz. Zaparciu al. Zaparcino, w dok, Zaparczyno, folw. do Wrąezyna, nad rz. Samicą, w pow. poznańskim zachód. , ma urz. okr. w Stęszewie, urz. stanu cyw. i par. kat. w Modrzu, pocztę i st. kol. żel. w Czempiniu, na linii PoznańWro cław, szkoły we Wrączynie, sądy w Poznaniu; 4 dym. , 67 dusz. 3. Z. , os. gosp. , w temże położeniu, ma 101 ha obszaru, 10 dym. , 67 dusz 16 prot. . Leży na płd. Stęszewa, wseh. płn. Modrza. Występuje w dokum, z r. 1283, którym ks. Przemysław nadaje wś Zaparcice dominikankom poznańskim. Mikołaj Górka Roszkowski pisał się z Roszkowa iZaparczyna Terr. Pysdr. , 1436, fol. 360. . W r. 1793 posiada wś Śtan. Potocki na Będlewie. Zaparkanie, dawne przedmieście Halicza, wymienione w lustracyi z r. 1572, ob. Ławrynowy Kąt Zaparowami, góra lesista położysta 434 mt. , na granicy IFszkowie i Niedzielisk, w pow. przemyślańskim, na 42. 1 2. Zaparta, dok. Zaparti, wś zaginiona, w pow. kwidzyńskim, w parafii lalkowskiej, pod Włosie nicą. R. 1294 zezwala ks. Mestwin Wisławo wi, biskup, kujawskiemu, na nabycie tejże wsi. w Świeciu ob. O majątkach biskupich na Pomorzu p. kś. Kujots, str. 83 85 i Perlbach P. U. B. , M 506, str. 453. Myli się Perlbach, gdzie jest wieś Szatarpy. Jezioro Zaperta wska zuje, gdzie leży wś pomieniona. Kś. Fr. Zaparzelisko, przyl. gm. Godowa, w pow. rzeszowskim. Zapasiszki, folw. , pow. drysieński, par. Ro Zaparciu Zapalacz Zapasiszki Zaparzelisko Zaparta Zaparowami Zapalacz Zapalenica Zapalewicze Zapalski Zapałki Zapałów Zapieczki Zapidok Zapiaseczne Zapądowo Zaperta Zaperkowizna Zapekumow Zapcenie Zapawa Zapasternicze Zapaśniki Zapięta Zaplisie Zapaśniki attyn. dóbr. Zapaśniki 1. wś włośc, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łuck o 5 w. , okr. wiejski Żelazowszezyzna, o 59 w. od Dzisny, 5 dm. , 53 mk. w 1865 r. 25 dusz rewiz. ; należała do dóbr Paryz, ks. Luheekich. 2. Z. , okolica szlachecka, pow. lidzki, w 4 okr. pol, , gm. i okr. wiejski Zabłociszki o 2 w. , o 52 w. od Lidy a 14 1 2 w. od Wasiliszek, ma 5 dm. , 1 mk. praw. i 30 katol, podług spisu z 1865 r. 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Wasiliszki. 3. Z. , okolica szlach, nad Naczką. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , o 35 w. od Lidy i tyleż od Wasiliszek, ma 4 dm. , 53 mk. katol. Zapasternicze, część wsi Żelechowy, w pow. dąbrowskim; 27 dm. i 143 mk. 62 męż. , 81 kob. . Zapawa, potok, dopł. Łęgu, ob. Żupawa. Zapcenie, niem. Sobczin, wś, pow. człuchowski, st. p. Lipienice, par. kat. Borzyszkowy; 1297 ha 241 roli om. , 45 łąk, 541asu; 1885 r. 36 dm. , 50 dym. , 310 mk. 298 kat. , 12 ew. , z których na wyb. Ełoniecznieę przypada 35 mk. i 4 dm. a na Sątoczno 40 mk. i 2 dm. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako pustko wie o 8 dym. str. 211. KŚ. Fr. Zapekumow, las na granicy gm. Załueza, nad Prutem, w pow. kołomyjskim. Wody jego uprowadza pot. Kirczynów. Zaperkowizna, os. w dobrach rząd. Kolno, w pow, kolneńskim. Zaperta, jezioro, w par. lalkowskiej, pow. kwidzyński; składa się właściwie z dwu stawów i należało dawniej do panien benedyktynek. Zapądowo, niem. Zappendowo, dok. 1375 Thomislaw wś, pow. chojnicki, st. p. Bytel, par. kat. Czersk; do gminy należą prócz Z. Gardki 2 dm. , 22 mk. , Lutomie 34 dm. , 228 mk. , Lutomski Most 2 dm. , 15 mk. i Lutomski Młyn 3 dm. , 30 mk. , razem 705 ha 415 roli orn. , 50 łąk, 49 lasu; 1885 r. 79 dm. , 107 dym. , 577 mk. , 381 kat. , 196 ew. B. 1375 nadaje w. m. Winrich v. Kniprode braciom i Swentosławowi 20, względnie 10 włók nad Brdą, , na prawie eheJmińskiem ob. Odpisy Dregera w Pelplinie, str. 31. Według taryfy z r. 1648 płacili tu Balcer Zapendowski od 3 3 4włók fol. 3 fi. 22 gr. , Jan Zapendowski od 2 włók folw. 2 fl. , Główczewski od 3 włók folw. 3 fi. ob. Bocżn. T. P. N. w Poznaniu, 1871, str. 183. Taryfa na symplę z r. 1717 wykazuje, że p. Zapędowski i Główczewski płacili 6 gr. ob. Codex Belnensis w Pelplinie, str. 92. Krzysztof Zapędowski ma nagrobek w poeysterskiej katedrze pelplińflkiej ob. Przewodnik ilustrowany po Pelplinie i jego kościołach p. kś. dr. R, Prydrychowieza, str. 106. Por. Lutomie. M, Fr. Zapiaseczne 1. zachodnie przedmieście mutka Turowa, pow. mozyrski. 2. Z. al. Zapiesoczno, zatoka jeziorna, w lewej kotlinie Prypeci, w pow. mozyrskim, w okolicy wsi Bahrymowicze, gm. Kopatkiewicze; długa przeszło na 1 w. , ma liczne rozgałęzienia; bardzo rybna. Zapidok, szczyt 376 mt. , na Bukowinie, w Draczyńcu, na 43. 24 1 2 wsch. dług. i 48. 16 1 2 płn. szer. Karta wojs. , 12, Zapieczki, uroczysko, pow. sokolski, w 3 okr. pol. , gm. Czarna Wieś, o 15 w. od Sokółki, wraz z urocz. Ogóły dzies. 10 1 2 łąk i pastw. , 1 2 nieuż. . Zapieczne al. Z. Mierzejewo, wś, pow. ostrołęcki, gm. Czerwin, par. Troszyn. W r. 1827 było 12 dm. , 92 mk. Znane już w dok. sądów, z r. 1473. W r. 1578 Mierzejewo Z. ma 5 łan. km. Zapielski, pow. rossieński, ob. Zapolskie, Zapieruchowo, folw. , pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Stare Sioło, własność Downarów, około 1 1 2 ghuiaste, lekko faliste. A. Jel. Zapierynie, wś, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Omelno, o 56 w. od Ihumenia. A. Jel. Zapietnicze, przedmieście mta powiat. Włodzimierza. Zapilcze, starożytna nazwa obszaru między rz. Pilicą w dolnym biegu a Radomką. W r. 1358 król Kazimierz nadaje Ziemowitowi, ks. mazow. torritorium dictum Zapyleze, situm intra Radomierzam et Pylezam Kod. Maz. , 75. Zapilski Bór, kol. , pow. częstochowski, gm. Węglowice, par. Truskolasy, ma 91 dm. , 648 mk. , 1147 mr. włośc, i 2 mr. dwór. Zapilskie, pow. piotrkowski, par. Bogdanów. Według spisu z r. 1827 było 10 dm. , 60 mk. Nowsze spisy nie podają tej osady. W spisach pobór, z XVI w. wymieniono os. młyn. Opielice pod Rozprzą. Zapiscy, chutor, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. i par. prawosł. Skorodno o 40 w. , odl. o 50 w. od Mozyrza. A. Jel. Zaplesie, wś włośc, pow. kobryński, w 4 okr. pol, gm. Drohiczyn, o 62 w. od Kobrynia, wraz ze wsiami Leżytkowicze i Skibiczo, 531 dzies, ziemi włośc 167 łąk i past. , 24 nieuż. . Zaplesze, obszar lesisty na stokach silnie rozwiniętych, wody odciekają do pot. Łuczki Sapówki, w płn. stronie Peczeniżyna, w pow. kołomyjskim Karta wojs. , II, . Zapięta, inna nazwa rzki Goł ogórki, dopł. Pełtwi. Zaplisie 1. uroczysko osiadłe, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. Lubcz, gm. i par. katol. Wsielub, o 29 w. od Nowogródka; mają tu własności rodzina Czeczotów 1 4 włóki i Umiastowscy 8 włók, przy domin. Niańkow. Grunta lekkofaliste, urodzajne. 2. Z. , zaśc nad jez. Plisą, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łuck, okr. Zaplesze Zaplesie Zapiscy Zapilskie Zapilski Bór Zapilcze Zapietnicze Zapierynie Zapieruchowo Zapielski Zapieczne Zapolańska wiejski Kozłowo, o 59 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. katol. Zapluskowąsy, dawniej Fieńki, uiem. Za Fiuskowenz, folw. do Priederikenhof, pow. wąbrzeski, st. p. Kowalewo; 1885 r. 5 dm. , 54 mk. , obszaru 565 mr. dobrej ziemi. R. 1888 nabył ten folw. od banku toruńskiego Kazimierz Cichocki z Torunia za 85000 mrk. Zapłatyn, grupa domów w mieście Stryju. Zapłatyńskie Uherce, ob. Uherce 4. Zapłatyńszczyzna, folw. w Uhercach Zapłatyńskieh, w pow. Samborskim. Zapławia, strumień, zapewne dopł. Prosny, na obszarze Kakawy, w pow. kaliskim. Zapłazy, st. dr. żel. odeskiej, pomiędzy stacyami Żerebkowo o 22 w. a Lubaszewka o 10 w. , odległa o 62 w. od Birzuły a 257 w. od Znamienki. Zapłotnicze, nazwa jednej części obszaru Radomia w XVI w. , ob. Badom t. . Zapnlów 1. wś, pow. opoczyński, gm. i par. Przysucha, odl. od Opoczna 32 w. , ma 25 dm. , 150 mk. , 175 mr. włośc, i 3 dwór. W1827 r. było 20 dm. , 116 mk. R. 1569 Śtan. Moczina płaci tu od 3 półłanków km. i 1 kom. Na po czątku XVI w. , gdy jeszcze nie było parafii w Przysusze, wś należała do par. Skrzyńsko Łaski, L. B. , I, 692. 2. Z. , wś, pow. iłże cki, gm. Rzepin, par. Pawłów, odl. od Iłży 23 w. , ma 9 dm. , 38 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 45 mk W r. 1888 fol. Z. rozl. mr. 226 gr. or. i ogr. mr. 165, łąk mr. 8, past. mr. 15, lasu mr. 33, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, drew. 6; płodozm. 13pol. Wś Z. os. 6, mr. 27; wś Bukówka os. 3, mr. 34. 3. Z. , os. , pow. sandomierski, par. Połaniec. W 1827 r. miała 5 dm. , 32 mk. Ni dawniejsze reg. pobór, ni najnowsze spisy urzęd. nie podają tej osady. Br. Ch. Zapokule, fol. , pow. mohylewski, należy do dóbr Białynicze, Miasojedowych. Zapol, wś i fol. ,, po w. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okr wiejski Sukureze, o 8 w. od gminy a 10 w. od Lidy. Wś ma 14 dm. , 119 mk, w 1865 r. 47 dusz rewiz. ; fol. 40 mk. , należał do Kwiatkowskich. Zapolaki, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Lebiedziewo o 8 w. , okr. wiejski Skoworodki, o 41 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 8 dm. , 90 mk. w 1865 r. 8 dusz rewiz. w części Iwaszkiewiczów, 3 dusze w części Zana i 23 dusz w części Tukałłów. Zapolańce, wś włośc, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski Ugolniki, o 24 w. od Dzisny, 4 dm. , 59 mk. w 1865 r. 14 dusz rewiz. . Zapolanka, część wsi Ujsoł, w pow. źy1 wieekim, ma 12 dm. , 65 mk. Zapolańska, osada, pow. białostocki, w 21 okr. pol. , gm. Juchnowiec, należy do dóbr Hermanówka Domów. Zapolany, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 75 w. od Wilejki, 7 dm. , 51 mk. katol. Zapolce 1. wś i zaśc. nad rzką Horodyszcza, lew. dopł. Usy, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Kubieżewicze, o 60 w. od Mińska, ma 20 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe. 2. Z. , wś włośc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Traby, okr. wiejski Gruszeńce, o 40 w. od Oszmiany a 23 w. od Dziewieniszek, 12 dm. , 32 mk. praw. i 62 katol, w 1865 r. 18 dusz rewiz. . 3. Z. , zaśc, pow. drysieński, par. Zabiały, własność Raczków, 19 dzies. Zapoidy 1583 r. . Japałod 1577 r. , właściwie Japołoć wś nad lewobocznym dopł. Horynia, pow. rówieński, na płd. od Stepania. Podług reg. pobór. pow. łuckiego z 1583 r. należy do Stepania ks. Konst. Ostrogskiego, wwdy kijowskiego, który płaci ztąd z 6 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 83. Zapole 1. os. , pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew. Nie podana w ostatnim spisie urzęd. 2. Z. , wś i fol. , pow. sieradzki, gm. i par. Brzeźno, odl. 13 w. od Sieradza, ma 23 i wraz zos. Próba i Zgórze ma 348 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 138 mk. W r. 1874 fol. Z. , od dzielony od dóbr Nowawieś, rozl. mr. 401 gr. or. i ogr. mr. 319, past. mr. 71, nieuż. mr. 11; bud. mur. 4, drew. 3; płodozm. 8pol. 3. Z, os. , pow. kaliski, gm. Ostrów Kaliski, par. Wójków, odl. od Kalisza 24 w. , ma 1 dm. , 4 mk. 4. Z. , os. , powopoczyński, gm. i par. Klwów. W 1827 r. było 4 dm. , 17 mk. Nie podana w ostatnieh spisach urzęd. 5. Z. , wś, pow. garwoliński, gm. i par. Warszawiee, ma 4 dm. , 11 mk. , 18 mr. 6. Z. , fol. , pow. włodawski, gm. Romanów, par. Wisznice, odl. 35 w. od Włoda wy. W r. 1887 fol. Z. , oddzielony r. 1884 od dóbr Sapieehów, rozl. mr. 272 gr. or. i ogr. mr. 183, łąk mr 62, past. mr. 2, lasu mr. 17, nieuż. mr. 8; bud. drew. 7. 7. Z. , wś, pow. pułtuski, gm. Nasielsk, ma 1 dm. , 33 mk. Ob. Czajki, Br. Ch Zapole 1. wś włośc, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Motykały, o 18 w. od Brześcia, 168 dzies, ziemi włośc 2. Z. , okolica szlach. , pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Wiereieliszki, 97 1 2 dzies. 3. Z. , wś włośc, pow. grodzieński, w 4 okr. pol, gm. Dubno, o 54 w. od Grodna, 68 dm. , 584 mk. , 1737 dzies, ziemi włośc 735 łąk i pastw. , 95 nieuż. ; 110 dzies, ziemi należącej do różnych osób 6 łąk i 6 nieuż. . W r. 1558 wś ta zw. Koniuchi, należała do wójtowstwa Zabłockiego, ekonomii grodzieńskiej. Graniczyła z gruntami róźańskiemi Mikołaja Paca, biskupa kijowskiego. Położona nad rz. Bobra, miała 21 włók ciągłych. 4. Z, wś włośc i fol, pow. grodzień Zapluskowąsy Zapłatyn Zapłatyński Zapłatyńszczyzna Zapławia Zapłazy Zapłotnicze Zapnlów Zapokule Zapol Zapolaki Zapolańce Zapolanka Zapolany Zapolce Zapoidy Zapole Zapluskowęsy Zapole ski, w 4 okr. od Grodna. Wś ma 250 dzies, ziemi włośc, folw. zaś, własność Faworskieh, 211 dzies. 30 łąk i pastw. , 3 nieuż. . 5. Z. , okohca szlach. , pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm Żydomla, o 15 w. od Grodna, 110 dzies. 17 łąk i pastw. . 6. Z. , wś i osada, pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Kossowo, o 48 w. od Słonima, przy szosie moskiewskobrzeskiej. Wś ma 83 dm. , 846 mk. , 1620 dzies, ziemi włośc. 424 ląk i past. , 3 nieuż. , st. pocz. , pierwsza za Berezą Kartuską, o 20 w. ; osada należy do dóbr Zenopol, Połubińskich. 7. Z. , wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Różany, o 42 w. od Słonima, 264 dzies, ziemi włośc. 30 łąk i pastw. , 40 nieuż. . 8. Z, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Żdzięciół, o 49 w. od Słonima, 161 dzies, ziemi włośc. 9. Z. Konik, osada, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Zdzicciół, 23 dzies. 6 łąk i past. , 1 nieuż. ; należy do Jezierskich. 10. Z. , wś, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Byteń, o 28 w. od Słonima, wraz z wsią Rudnia 816 dzies, ziemi włośc. 216 łąk i past. , 64 nieuż. i 11 dzies, roli, należącej do cerkwi w Byteniu. 11. Z. al. Hawenowiczesioło, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Szydłowieze, o 24 w. od Słonima, 50 dm. , 598 mk. , cerkiew, szkoła; wraz ze wsią Kołbowicze i osadami Basiny i Tartak 1123 dzies, ziemi włośc. 155 łąk i past. , 127 lasu, 12 nieuż. , 77 ziemi cerkiewnej 7 łąk i past. , 2 lasu, 6 nieuż. . 12. Z. 2gie al. Nowosiółki, wś, tamże, 587 dzies, ziemi włośc. 13. Z. , wś, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , o 44 w. od Słonima. 14. Z. , przedmieście mta Wołkowyska, w 5 okr. pol. , gm. Biskupice, wraz z przedm. Zamoście ma 136 dzies, ziemi włośc. 15. Z. , zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 75 w. od Nowoaleksandrowska. 16. Z. , dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 61 w. od Poniewieża. 17. Z. , wś, pow. rossieński, par. Widukle. 18. Z. , wś, pow. korecki, gm. Lubinicze o 4 w. , zapasowy spichlerz gminny 19. Z. , wś, pow. mohylewski, gm. Ciecierzyn Teteryn, ma 10 dm. , 61 mk. 20. Z. , dobra, pow. orszański, od 1873 r. własność Flessów, mają wraz z Karolinem 5718 dzies. 47, 140 łąk, 1197 lasu; karczma. 21. Z. , wś nad rzką Dobrycą, pow. rohaczewski, gm. Cichinieze o 8 w. , ma 64 dm. , 508 mk. , cerkiew paraf, drewnianą, zapasowy spichlerz gminny. 22. Z. , folw. , pow. sieński, dziedzictwo Duchowieekich, 117 dzies. 38 roli, 10 łąk, 64 lasu. 23. Z. , dobra, pow. sieński, dziedzictwo Duninów, mają wraz z Rafałowem 1373 dzies. 120 roli, 68 łąk, 300 lasu. 24. Z. , fol. , pow. sieński, dziedzictwo Kisterów, 100 dzies. 30 roli, 20 łąk, 18 lasu. 25. Z. , fol. , pow. sieński, należy do dóbr Wiejna Wejsenhofów. 26. Z. , wś, pow. sieński, gm. Rasna, ma 6 dm. , 34 mk. 27. Z. , wś, pow. sieński, gm. Pustyń, ma 8 dm. , 46 mk. 28. Z. , wś nad rzką Uświejką, pow. sieński, gm. Wysoki Horodziee, 4 dm. , 26 mk. , cerkiew paraf, drewniana. 29. Z Małe, wś, pow. czauski, gm. Rasaa, 25 dm. , 195 mk. 30. Z. , wś nad rz. Ptyez, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Horodok, o 5 w. od st. Symonowicze, na trakcie brzeskobobrujsk. a 36 w. od Bobrujska, ma 40 osad; za poddaństwa należała do domin. Zawołoczyce, Jaksów Bykowskich. 31. Z. , wś nad rz. Ptyez, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. , gm. i par. prawosł. Hłusk, odl. o 47 w. od Bobrujska, ma 15 osad. 32. Z. , wś, pow. bobrujski, ob. Olsą Mała. 33. Z. , wś nad rz. Naczą, lew. dopł. Berezyny, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wielatycze, o 38 w. od Borysowa; ma 8 osad. 34. Z. , wś, pow. borysowski, gm. Ziembin, przy gość ze wsi Sutoki do Ziembina, o 24 w. od Borysowa, ma 7 osad; miejscowość dość leśna, bardzo kamienista. 35. Z. , fol. , pow. borysowski, własność Stabrowskich, 254 dzies, ziemi dworskiej. 36. Z. , fol. nad rz. Wynią, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Puków, paraf, katol. Uzda, o 120 w. od Ihumenia; grunta szczerkowe, urodzajne, łąki nadbrzeżne obfite, miejscowość dość leśna. 37. Z. , wś nad kotliną rz. Wołmy, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. i gm. Śmiłowicze, ma 18 osad; niegdyś należała do hrabstwa śmiłowickiego Ogińskich, później Moniuszków. Grunta szczerkowe, urodzajne. 38. Z, , wś nad rzką Lipówką dopł. Druci, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Dołhie, o 95 w. od Ihumenia, ma 28 osad; miejscowość nizinna. 39. Z. , fol. , pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Komarowicze, o 5 mil od st. Kopcewicże, dr. żel. homelsko pińskiej, własność Leniewiezów, ma 6 włók. 40. Z. , wś, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. i par. prawosł. Komarowicze, o 80 w. od Mozyrza, 130 w. od Bobrujska a 35 w. od st. Kopcewicze, dr. żel. homelsko pińskiej od r. 1885. W r. 1891 było tu 11 osad pełnonadziałowych, mających po 20 3 4 dzies. , tudzież 20 osad podzielonych, 301 mk. 149 męż. , 152 kob. . Za poddaństwa własność rodziny Jeleńskich przy dom. Komarowicze. Ciekawe szczegóły etnograficzne o Z. zebrała Emma Jeleńska ob. Wisła, t. z 1892 r. i osobną odbitkę p. t. Wieś Komarowicze. Miejscowość poleska. 41. Z. , wś nad rz. Jatrą, dopł. Mołczadzi, pow. nowogródzki, gm. Poczepowo, o 20 w. od Nowogródka, ma 41 osad; miejscowość wzgórzysta, dość malownicza, grunta szczerkowogliniaste, urodzajne, lasu mało. 42. Z, , wś nieopodal kotliny rz. Myszanki, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Ostrów, o 87 w. od Nowogródka; grunta lekkie, miejscowość poleska. 43. Z. , wś nad rzką Hacimą, pow. nowogródzki, w 3 Zapole 63. Z. , wś nad rz. Uświaezą, pow. wieliski, gm. Kozakowo, 15 dm. , 84 mk. , cerkiew, kapli ca, 2 jarmarki. 64. Z. , fol. , pow. witebski. Jaroszewscy maja tu w 3 działach 21 dzies, i Mikołaj Cynk 18 dzies Jest tu cerkiew paraf, p. w. św. Eliasza. J. Krz, A. Jel. Zapole 1. wś, pow. owrueki, gm. i par. praw. Krasnowołoka o 5 w. . 2. Z. , wś nad rzką Torczanka, w pobliżu ujścia jej od lew. brz. do Uszy, pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. , par. praw. i katol. Czarnobyl o 6 w. , odl. o 128 w. od Radomyśla, ma 219 mk. podług Pochilewicza 290 mk. . Włościanie, w liczbie 51 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 735 dzies. , ze spłata po 114 rs. 23 kop. rocznie. Należy do klucza czarnobylskiego hr. Chodkiewiczów. 3. Z. , uroczysko na gruntach mka Wysocka, w pow. rówieńskim. Znajduje jezioro, zwane Kry wina, należące do się tu cerkwi w Wysocku. 4. Z, wś skarbowa, pow. wło dzimierski, gm. Zgorzauy, 121 dm. , 800 mk. , cerkiew, szkoła. Wchodziła w skład ststwa lubomelskiego. Ob. Luhoml. J, Krz. Zapole, wś nad Łowacią, w gub. pskowskiej, o 8 mil na płn. od Wielkich Łuk. D. 15 stycznia 1582 r. stanął tu rozejm za pośrednictwem jezuity Possewina. Zapole, wś, pow. kolbuszowski, par. rz. kat. w Niwiskach, leży w nizinie piaszczystej, śród borów sosnowych, wzn. 269 mt. npm. , przy go ścińcu z Kolbuszowej 8 kim. na zachód do Przecławia. Mała osada, ma wraz z obszarem tabularnym Andrzeja hr. Potockiego 31 dm. i 198 mk. rz. kat. , prócz 12 izrael. Pos. tabular na wynosi 71 mr. lasu; pos. mn. 343 mr. roli, łąk i past. Osada powstała zapewne w niema jej bowiem w spisach pobór, z XVI i XVII w. Graniczy na zach. z Trześnią i Huci skiem, na wsch. z Wolą Domatkowska i Brzezówką Mac, Zapolednik, os. do Grębowa, w pow. tarno polskim, ma 33 dm. i 204 mk. ; leży na płd. wseh. od Grębowa, nad pot. Rudą, który jako Upust uchodzi do Trześni. Na wschód ma bory. Mac, Zapolice 1. wś i fol. nad rz. Wartą, pow. łaski, gm. Zapolice, par. Strońsko, odl. 20 w. od Łasku, 10 w. od Sieradza. Wś ma 10 dm. , 171 mk. ; fol. 6 dm. , 78 mk. We wsi urząd gminny. W 1827 r. było 17 dm. , 133 mk, W r. 1886 fol. Z. rozl mr. 919 gr. or. i ogr. mr. 481, łąk mr. 27, lasu mr. 308, w odpadkach mr. 51, nieuż. mr. 53; bud. mur. 7, drew. 11; płodozm; 12 i 14pol. ; las urządzony. Wś Z. os. 29, mr. 93; wś Marcelów os. 5, mr. 61; wś Zygmuntów os. 6, mr. 38. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. i fol. dawano pleb. w Strońsku Łaski, L. B. , 1, 477. W r. 1552 dział Pstrokońskiego liczy 6 os. , 8 łau. , dział Mikołaja z wnukami 6 os. Zapewne tenże sam 26 okr. gm. Stołowieze, o 46 w. Nowogródka, ma 14 osad; miejscowość bezleśna, grunta urodzajne. 44. Z. , wś w pobliżu rozległych błoni rz. Serwecz, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Korelicze, o 23 w. od Nowogródka, przy dr. z Koreliez do Szezors, 130 osad. lekko falista, bezleśna, grunta pszenne, urodzajne. Własność niegdyś ks. Radziwiłłów, następnie ks. Wittgeusteinów. 45. Z. , zaśc. nad rzką Miranką, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. i gm. Mir, ma 3 osadj; grunta lekko faliste, urodzajne, miejscowość bezleśna. 46. Z. , fol, , pow. nowogrodzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Horodziej, o 55 w od Nowogródka a 7 w. od st. Horodzieja, dr. żel. mosk. brzeskiej; miejscowość małoleśna, grunta urodzajne, pszenne. 47. Z. , fol. , pow. piński, na Zahorodziu, w 4 okr. pol. łohiszyńskim, gm. Stawek, par. katol. Pińsk o 3 w. . W r. 1496 posiadał Z. od kn. Jarosławowiczów Wojwoszka Rozijewicz i otrzymaj; zezwolenie od kn. Maryi Pińskiej na sprzedaż tej posiadłości niejakiemu Fedce Tyszkiewiczowi ob. Rewizya Puszcz, str. 287. 48. Z. , wś, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Dudzicze, o 101 w. od Rzeczycy. 49. Z. , chutor, tamże, gm. Krukowieze, o 124 w. od Rzeczycy. 50. Z. , fol. , pow. słueki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Kijewicze, o 42 w. od Słucka, należy do domin. Mokrany i Ciechowa, dziedzictwa Wojniłłowiezów. 51. Z. , wś, pow. słueki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Hrycewieze, o 49 w. od Słucka. 52. Z. , fol. nad rzką Brodnica, dopł. lew. Szezary, pow. słueki, w 2 okr. pol. i par. kat. Kleek, gm. Niedźwiedzica, przy torze dr. żel. poleskiej, o 81 w. od Słucka, należy do domin. Sawejki, dziedzictwa od r. 1860 Nowiekieh. 53. Z. , zaśc, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 47 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt, połockiej, ma 1 dm. , 15 mk. katol, 54. Z. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Chrapowiekich, Prozoroki o 8 w. , o 32 w. od Dzisny, 3 dm. , 36 mk. w 1865 r. 11 dusz rewiz. . 55. Z. al. Zapoly, zaśc. włośc. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , gra. Hodueiszki, okr. wiejski Janiszki, o 29 w. od Święcian, 1 dm. , 8 mk. prawosł. , 10 katol, w 1865 r. 4 dusze rewiz. . 56. Z. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. poL, gm. Krajsk o 11 w. , okr. wiejski Głęboczany, o 58 w. od Wilejki, 6 dm. , 29 mk. w 1865 r. 12 dusz rewiz. ; należała do dóbr Maniakowo, Brzezińskich. 57. Z. , zaśc, tamże, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Kośeieniewszezyzna. 58. Z. , fol. , pow. połocki, własność Konstantynowiczów, 59 dzies. 59. Z. , fol. , tamże, własność Kuźarewskich, 44 dzies. 60. Z. , fol. , tamże, własność Newelskich, 30 dzies. 61. Z. , dobra, tamże, własność Reuttów, 700 dzies. 62. Z. , fol. , tamże, attyn. Szewnia Starego, Weryhów. Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 162. Zapolice Zapolednik Zapole Zaponoryca Zaporoie Zapolicze Zapolin Zapolje Zapolna Zapolne Sidory Zapolnik Zapolski Zapolskie Zapolszczyzna Zapołocie Zapołowie Zapoły Zapomianowo Zaponie Zapońskie Mikołaj posiada w Strońsku 9 osad. , 3 łany Paw. , Wielk, , 243. Z. gmina należy do sadu gm. okr. III w Rembieszowie, urz. pocz. w Zduńskiej Woli. Gmina ma 10114 mr. obszaru i 4915 mk. Śród stałej ludności jest 638 prot. i U żyd. 2. Z. , wś, fol. i os. młyn, pow. noworadomski, gm. Dmenin, par. Kodrąb, odl. 13 w. od Radomska. Wś ina. 34 dm. , 249 mk. ; fol. 5 dm. , 22 mk. ; młyn 1 dm. , 9 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 178 mk. W r. 1886 fol. Z. rozl. mr. 669 gr. or. i ogr. mr. 451, łąk mr. 86, past. mr. 50, lasu mr. 64, nieuż. mr. 18; bud. mur. 8, drew. 11; las nieurządzony. wiatrak. Wś Z. os. 45, mr. 291; wś Feliksów os. 24, mr. 455; os. Młynczysko os. 1, mr. 31. Na początku XVI w. dziesięciny z całej wsi dawano pleb. w Kodrąbiu Łaski, L. B. , I, 505. W r. 1552 wś Zapolye 1553 Zapolicze miała w części Mik. Kodrąbskiego 7 os. , Jan Andrzej Zapolski 2 os. , Albert Zapolski 3 osad. W ogóle było 3 łany km. Paw. , Wielk. , E, 274. Br. Ck Zapolicze, wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Porozowo, o 28 w. od Wołkowyska, 259 dzies, ziemi włośc. Zapolimo, wś, pow. kalwaryjski, gm. dań, par. Kalwarya odl. 5 w. , ma 32 dm. , 117 mk. Spis z r. 1827 nie podaje tej wsi. Być może, iż nazwa mylnie podana. Zapolin 1. dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Rohoina, o 16 w. od Kobrynia, 1521 2 dzies. 321 2 łąk i past. , 4 lasu, 10 nieuż. ; własność Przesmyckich. 2. Z. al. Zapolino, fol. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Jewie, par. Poporcie, o 21 w. od Trok, 1 dm. , 9 mk. katol. ; w 1865 r. własność Iliniczów. W 1850 r. dobra Z. , własność Iliniczów, składały się z fol. i 2 wsi i miały 550 dzies. Zapolje, ostrów, ob. Radomyśl t. IX, . Zapolna, rzeczka, prawy dopływ Obry, ob. Stolna 2. Zapolne Sidory, pow. suwalski, ob. Sidory 2. Zapolnik, potok, ramię źródłowe pot. Łękawki, w pow żywieckim. Zapolnikly wś, . wileński, w 4 okr. pol, gm. Worniany o 10 w. , okr. wiejski i dobra Minejków, Dubuiki, o 41 w. od Wilna, 5 dm. , 32 mk. katol, w 1865 r. 15 dusz rewiz. . ZapolskiGaj, uroczysko z osadą, pow. piński, w 2 okr. pol lubieszowskim, gm. Żabczyee, par. katol. Pińsk o 4 w. . A Jel. Zapolskie, w spisie urzęd. Zapielski, wś, pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. i par. Szydłów, o 21 w. od Kossień. Zapolszczyzna, zaśc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Woropańszezyzna, o 86 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. 5 praw. , 2 katol. Zapołocie 1. wś włośc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Przebrodź o 18 w. , o 51 w. od Dzisny, 10 dm. , 76 mk. starow. w 1865 r. 14 dusz rewiz. . 2. Z. , przedmieście mta powiat. Połoeka, po prawym brzegu rz. Połoty, stanowiło niegdyś właściwe miasto. Zapołowie 1. wś, pow. dzisieński, w lokr. pol, gm. Głębokie o 13 w. , okr. wiejski Łastowica, 63 dusz rewiz. 2. Z. Nowe, wś, tamże, o 13 1 2 w. od Głębokiego, 20 dusz rewiz. Zapoły, pow. święciański, ob. Zapole 55. Zapomianowo, wś i fol, pow. nieszawski, gm. i par. Lubanie, ma 66mk. , 180 mr. dwors. , 73 mr. włośc. Wchodziło w skład dóbr Janowice. W 1827 r. było 16 dm. , 91 mk. Zaponie, okolica szlachecka w pobliżu pra wej kotliny rz. Poni, praw. dopł. Berezyny, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Witunicze, par. katol Kiemieszewicze, o 89 w. od Borysowa, posiada kaplicę katolicką. Chodź ko w Obrazach Litewskich serya 3 a, str. 21 mówi, iż osady te szlacheckie zwały się Traktem Zapońskim i słynęły z sejmikowej buty mieszkańców i bójek. Jan Karłowicz zaś w swym Przyczynku do zbioru przysłów, przytacza piosnkę radosną Zapończyków z po wodu przeprowadzenia na marszałka Zenowicza. Piosnka się kończy A kto płacze Stabrowszczyki. A kto skacze Zapończyki str. H. Przez Z. przechodził w r. 1580 Batory na czele wojsk. Dotąd przechowały się ślady po chodu patrz E. Tyszkiewicz. Opis powiatu borysowskiego, str. 49 53. Obecnie mają tu wła sności Stabrowscy, Czechowiczowie, Butwiłowscy, Uszyńscy, Wojniczowie, Kubliccy. Niegdyś własność Kawczyńskieh, z których Enoch sprze daje w 1627 r. Janowi Burbie. A. Jel. Zaponoryca, rzką, w pow. sieńskim, wypływa z jeziora Żeryńskiego. Zapońskie, jezioro, w pow. borysowskim, w okolicach wsi Dalokaja i Niebyszyno, zasila swemi odpływami rzkę Ponię, pr. dopł. Berezyny. Zaporoie. Nazwa ta w ścisłem znaczeniu obejmowała przestwór stepowy, rozciągający się po za porohami Dniepru, zarówno z prawej, jak i lewej strony rzeki, aż ku jej limanowi. W znaczeniu zaś obszerniejszem, a bardziej ustalonem z czasem, bardziej wyłąeznem, obejmowała ta nazwa cały właściwy Niż dnieprowy, była onego synonimem poniekąd. Tak rozumiano Zaporoźo obejmowało zatem całe dolne dorzecze Dniepru, poniżej Taśminy z jednej strony a Oreli z drugiej; wyraźniej obszar sięgający od Bohu, na rozciągłości onego od Siniuchy do ujścia niemal, po przez Dniepr, aż do wododziału z dorzeczem Dońca i smutnie słynnej Kałki. Powierzchnia tego obszaru wynosiła 1000 z górą mil kw. Jakkolwiek kraina to wogóle stepowa, tem nie mniej uposażona prawdziwą siecią wód. Bogaty też systemat jej hydrograficzny ob. D, Zapolicze Zapolimo 1. . Oprócz kilku rzek większych i średniej wielkości, mnóstwo drobnych rzeczek pobocznych, wyosobniających się i wracających wietek gałązek, rękawów, poprzecznych Jeryków, limanów, hirł, jeziorek zalewistych, pławni etc. Wspaniały Dniepr Uzu u Tarańców, szer. szy tu głębszy i bystrzejszy niż w swym wyższym biegu, niepowstrzymany przez kamienne porohy, przerzyna, zataczając się półkolem, Zaporoże na rozciągłości 70 mil przynajmniej. Zasilają go też z jednej i drugiej strony liczne dopływy. Bo znaczniejszych z prawej strony należą, poczynając z góry, od Taśminy i Cybulnika dwa Omelniki Suchy i Mokry, z których ostatni wpada przeciw ujścia Worskły; Domotkań i Samotkań, niewielkie rzeczki, wpadające nieco poniżej ujścia Oreli; Sura, do 10 mil długa, wpadająca poniżej Starego Kudaku, prawie naprzeciw trzeciego z rzędu porohu Surskiego, z praw. dopływem Komyszewatą, dalej nie wielkie rzeczki Tomakówka i Czartomłyk Czartomelik, przy ujściu których pamiętne z przeszłości wyspy, okolone przez łaehy Dnieprowe; Buzułuk Bazawłuk płynący z północy na południe, z pobocz. Buzułuezkiem i Słoną; Oskorówka albo Kamionka, oraz Złota i Podpolna, drobne rzeczki; nakoniec ostatni dopływ Dniepru z prawej strony Ingulec. Rzeka ta, mająca wierzehowiska swe w pobliżu źródeł Taśminy i Cybulnika, płynie w zakrętach ku południowi, przebiegając 47 mil z górą i tworzy dorzecze ogarniającedo 360 mil kw. Przyjmuje ona z praw. strony Bokowę i Wysuń, z lewej zaś Zieloną, Żółtą pamiętne Żółte Wody i Saksahan. Z dopływów lewej strony Dniepru, poczynając od Dreli staroż. Uhła, znaczniejsze naprzód Samara, rzeka przebiegająca 45 mil, o dorzeczu obejmującem 448 mil kw. , z poboeznemi z praw. strony Wielką i Małą, Ternówką, oraz Kilezeniem, z lewej zaś Wołczą, z której przewłoką dostać się było można, trzymając się starożytnego greckiego szlaku, na Musz Mius i morze Azowskie. Do tego zaś morza wpadały następne rzeki w obrębie dziedzin zaporozkich Torzee, Bachmut, Łuhań, Kałmius Kałka, Kałezyk i trzy Berdy. Niżej Samary biegły do Dniepru Worona i Osokorowka, wpadająca za porohem, zwanym Woronowa zapora, Wołnianka przed ostatnim porohem, , Hadjuczy al. Wolny, Moskowek przeciw wyspy Chortycy; dalej Końska Woda Konka do 30 mil długa, kilku łachami łącząca się z Dnieprem, Biłozerka Białozorka wpadająca do jednej z łach Dniepru czy Końskiej, naprzeciw Czartomeliku; nakoniec drobne rzeczki Rohaczyk, Łopaty cha, pięć Kairek, Somowa i Janusze wa. Z mnóstwa wietek Dniepru najbardziej znane były z prawej strony Wedmirka, Leśna, Taras, Buhaj, Dniepryszeze, Orłowa, Podpolna etc; z lewej zaś Podpolna, Pańkowka, Domaeha, Kuszuhum, Beczysz eze, Muzurman i. Boh Aksu u Turańców stanowił granicę Zaporóża od zachodu, od Pola Oczakowskiego, na rozciągłości więcej 25 mil w prostej linii, oi ujścia Siniuehy aż do limanu niemal; dziedziny zaporozkie zatem przerzynały lewe jego dopływy jedynie. Z takowych znaczniejsze naprzód sama Siniucha z Wysią Wielką przyjmującą Wys Małą i Kilteń z lewej str. i dwoma Taszłykami Suchym i Czarnym; potem Taszłyk Mihejski, Korabelina, Taszłyk Niższy, dalej Martwe Wody, z pobocz. Kostowatą, Komyszewatą i Arbuzenką, oraz Gniły Jełaniec z Soloną; nakoniec Inguł Jeny gol u Tarańców, przebiega 32 mil z górą i tworzy dorzecze ogarniające przeszło 173 mil kw. Źródła Ingułu niedaleko źródlisk Surowego Taszłyka i Wołtyrza, dopł. Taśminy; kierunek zaś biegu przeważnie południowy aż do ujścia, do bobowego limanu. Z dopływów jego znaczniejsze z prawej strony dwie Suhakleje, Kamienna i Komyszewatą, oraz Hromokleja; z lewej Adżamka, Kamionka, Berezówka i Sahajdak. Oprócz rzek, rzeczek i wietek, znajdowało się, jakeśmy to już wspomnieli, mnóstwo jezior, hirł, limanów na Zaporoźu. Za świadectwem znawców topografii tej krainy Ewarn. , J. Z. K. , 1. 1 dałoby się takowych wogóle naliczyć po obydwóch brzegach Dniepru 465, na lewym brzegu Oreli 300, na Samarze 24. Z limanów, pomijając już znaczniejsze dnieprowski i bożski, bardziej znane były Czerwony liman, naprzeciw Czerwonej czyli Łysej góry, wyżej Mikityna Rogu; Wielkie Wody przeciw ujścia Buzawłttka; Pletenicki liman wyżej pierwszego ujścia wietki Końskiej Wody do Dniepru; niżej Białozerski, po lewej stronie tej rzeki, Czerneczy i Karadaszyński; nadto Sołoneckie jeziora na ostrowie Pohorełym; hirła Zburjewskie i Biłohrudowskie, mnóstwo bezimiennych solnych jezior koło limanu dnieprowskiego; na praw. brzegu Kalczyka jezioro Białosarajskie, oraz kilka słonych na Berdjańskiej kosie. Wybitną cechą topograficzną Zaporoźa stanowią też liczne, dopływowe stepowych wód parowy, t. zw. bałki i bajraki. Najważniejsze są z nich oczywiście przydnieprzańskie. Liczono takowych z prawej strony Dniepru 95, z lewej 36. Z pierwszych bardziej znane były halki Zwoniecka, Tiahyńska, Budyłowska, Lisznia, Kiczkaska, Chortycka i; z drugich Łochanka, Tiahynka, Dubowa, Tawołżańska i. Z bałek zaś stepowych najwięcej znane Dubowa albo Hajdamacka, spadająca ku Saksahanowi dopł. Ingulca, oraz Kniażę baj raki, bałka poczynająca się u Żółtych Wód dopł. tegoż Ingulca i spadająca ku Mokremu Omelnikowi dopł. Dniepru. Ale najbardziej charakterystyczną właści Zaporoże Zaporoże wością Zaporoża, której ono winno nazwę swą nawet, były jego porohy na Dnieprze. Słynne owe zapory i progi skalne zalegały koryto tej rzeki, na rozciągłości 9 mil z górą, na samym niemal środku półkola, jakie ona zatacza w biegu swym od ujścia Oreli ku własnemu limanowi. Zaczynają się te porohy poniżej ujścia Samary. Było ich właściwie tylko 9 głównych Kodacki, Surski, Łochanny, Zwoniec, Nienasytec Did, Wołnihowski Wnuk, Budyło, Liszni Leśny i Wolny. Nazwy ich przecie podlegały zmianom w ciągu wieków, odpowiednio do plemion zajmujących Zaporoże, nim ostatecznie przybrały postać słowiańską przeważnie. Największy i najstraszniejszy z nich Nienasytec, Did poroh, jakby dziadem, protoplastą wszystkich innych zwany. Beauplan Description d Ukrainie podaje 13 porohów; oprócz powyżej wymienionych jeszcze Strzelczy po Łohannym, Kniaźy po Dzwońcu, Woronowa zapora po Nienasytcu i Tawołżany po Budyle. Lecz były to raczej już t. . zapory, za bory, porohy mniejsze. Liczono takowych 91 w niźowem korycie Dniepru; z których 6 tylko było znaczniejszych i od wieków znanych Wołoszynowa, Strzelcza, Tiahyńska, Woronowa, Krzywa i Tawołżańska. Z mnóstwa zaś pojedyńczo sterczących w łożysku skał bardziej wydatne Bohatory, Monastyrko, Korabel, Hroza, Caprycha, Hadźbła i Rozbojniki. Ostrowów, większych i mniejszych, rozrzuconych między porohami, jako też wyżej i niżej takowych po dolnym Dnieprze, liczono do 265, a z tych bardziej znane 24 Wielki, Romanów, Monastyrski, Towołźański, Perun, Chortyca, Tomakówka, Skarbny, Tawań, Burhun i. Z obfitych zaś pławni, nizin zalewnych, żuławy do pewnego stopnia przypominających, okrytych bujną roślinnością, nie tylko traw i sitowi lecz i leśną miejscami, a które wszędy prawie ciągnęły się wzdłuż wybrzeży Dniepru, najwięcej rozgłosu i rzeczywistego znaczenia miała Wielki łuh zwana. Obejmowała ona znaczny obszar nadbrzeżny, od Chortycy do Mikityna Rogu prawie, służący w pewnych dobach za główne przytulisko kozactwa. Mimo wszystko przecie, ogólny charakter powierzchni Zaporoźa był stepowy przeważnie, z tą wszakże różnicą, iż północna połać onego przedstawiała się bardziej wyniosłą i pagórkowatą, południowa zaś równą bardziej i ku morzom Czarn. i Azow. pochyłą; pierwsza, posiadająca więcej wilgoci, bardziej ożywiona roślinnością, druga, przez słońce palona, więcej bezwodna i uboga. Nie była też połać północna Zaporoźa pozbawioną i leśnego zadrzewienia. Po prawej stronie Dniepru widzimy naprzód rozległe, choć miejscami przerywane lasy, ciągnące się bliżej brzegów tej rzeki, od obydwóch Omelników w dół. Nieco więcej na zachód spotykamy lasy na rzeczkach Surze, Bazawłuku, na dopływach Ingulca, Zielonej i Saksahani, Ingulcu samym, Adźamce, Berezówce, między którą a Temną doliną las Sokoliny. Dalej, między wierzchowiskami Ingułu a Targowicą, na samym Ingule, Suhaklei, Martwych Wodach, Czeczaklei, Hromoklei, na Bohu u Pieszczanego brodu etc. Najrozleglejszy przestwór leśny stanowił przecież słynny Czarny las, między wierzchowiskami Ingułu i Ingulca, na samym rębie pól dzikich od strony Czehryna, w którym to Czarnym lesie Tatarzy zwykle zapadali koszem, przed większą wyprawą na południowe ziemi Rzpltej a z czasem gromadzili się przedwstępnie hajdamacy. Na lewej zaś stronie Dniepru, naprzód ciągnęły się, z przerwami, nie małe lasy u samego brzegu tej rzeki, począwszy od ujścia Oreli aż ku limanowi prawie, wśród których uwydatniał się szczególnie obszarem swym do 15 mil długi a 3 przeszło szeroki las na Wielkim Łuhu. Zadrzewionym był znacznie i cały lewy brzeg Oreli w górę. A o ciągnących się równolegle lasach samarskich Beauplan jeszcze pisał; rzeka Samara odznacza się nadzwyczajnem bogactwem leśnem, tak źe wątpliwa, czy jaka inna miejscowość da się porównać pod tym względem z jej wybrzeżami. Brał on też ztamtąd sam drzewo przy budowie Kudaku a Zaporożce zwykle materyał na swe czajki. Ciągnęły się te lasy na przestworze mającym do 25 mil długości, przy 3 miejscami szerokości. Dalej na południowschód ciągnęły się drobne laski, bajeraki, czahary i talniki, aż ku morzu Azowskiemu niemal, po brzegach Bachmutu, Kałmiusu etc. , Nadto nie trzeba zapominać, iż wszystkie ostrowy Dnieprowe okryte były gajami, dąbrowami i wogóle bujną roślinnością leśną. Tem nie mniej Zaporożew caiości swej wzięte miało charakter powtarzamy to wybitnie stepowy, a klimat wogóle suchy. Piękną topograficzną charakterystykę niżowego Podnieprza z ubiegłych czasów, znajdujemy w dziele Szajnochy Dwa lata dziejów naszych t. I, 36 i 37. Czytamy tam Jak źyzncmi i kwiecistemi były strony wyższego porzecza dnieprowego, tak surowe wejrzenie miała dolna, południowa połowa rzeki. Płynęła ona bardzo zmiennej szerokości korytem, zmieniała również często kierunek, jeżyła dziwnie skalistemi brzegami i wyspami. Po kilkunastomilowym biegu krajem stepowym, za Krzemieńczukiem rozpoczynał się długi szereg porohów, czyli wodospadów dnieprowych, wzbraniających dalszej żeglugi statkom. Od półmili do półmili wysterczały z rzeki groble olbrzymich głazów, w jeden lub kilka rzędów w poprzek całego łoża spiętrzonych, według stanu wody wyższych lub mało widnych nad wodą. . Wysterczały tak śród szumu bałwanów 13 razy, każdego razu pod inną, dziwaczną nazwą, jako Kudak, Surski, Łochanny. .. Za porohami rozlewa się rzeka w mnogie ramiona i ostrowy, niekiedy półmilowej i znaczniejszej długości, dość obszerne do pomieszczenia zamków i osad, ale zwyczajnie albo nazbyt skalistemi brzegami niedostępne albo dla nazbyt niskich brzegów zatopieniu podległe. Z większych i dostępniejszych ostrowów, jeden Kochanie leżał jeszcze pomiędzy porohami, drugi Chortyca o kilka mil za ostatnim porohem, trzeci Tomakówka i kilka mniejszych wysp za Chortycą. Ten ostatni zasiany był gajami i wzgórzystym poziomem swoim panował dalekiej przestrzeni Dniepru, który z wierzchołku Tomakówki widniał oku jak to Beauplan z posłuchu tylko chyba, uwiedziony fantastycznem opowiadaniem, w opisie swym podaje, od Chortycy aż ku Tawani nad morzem. W tym dalszym biegu rozszerzała się rzeka gdzieniegdzie na całą milę i tworzyła tam znowu kilka większych ostrowów, otoczonych tysiącami pomniejszych kęp, przez większą część roku wodą zalanych, a tak gęsto trzciną i sitowiem zarosłych, iż niepodobna było rozeznać brzegów. Ztąd jeśli czasem jaki okręt zagnał się tu nierozwaźnie za uchodzącą z morza łódką korsarską, przyszło mu nakoniec zabłądzić w tym labiryńcie i ponieść nieraz klęskę od zasłonionych sitowiem łódek. Przydawało to niepowszednio obronności wyspom niżowym. Ledwie niekażda była twierdzą w swoim rodzaju. Chciałem rozpoznać bliżej jednę z wysp u porohów mówi podróżujący niegdyś nad Dnieprem cudzoziemiec ale prócz ptaków nikt się do niej dostać nie zdołał. Gdy zaś na inną schronił się jaki wichrzyciel, którego koniecznie przytrzymać tam zamierzano, zawezwany o wyszukanie go urzędnik odpowiadał wzywającemu co waszmość piszesz, aby go pojmać i wydać, radbym tak mądrego wojennika wiedział, co by go tam w tych przepaściach nalazł. Musiałby mieć postać orlą, iżby w zgórę wyleciawszy, a zoczywszy go, póki w insze miejsce nie przemknie, porwał onego z pośród towarzyszów. Stepy Zaporoża przerzynało kilka, z południa ku północy przeważnie, prowadzących szlaków. Najgłówniejsze z nich wychodziły z Krymu, z Perekopu, a wszystkie wogóle zmierzały w tamtą stronę, niezależnie od tego, czy biegły lewą czy prawą stroną Dniepru. Głównym szlakiem po lewej stronie tej rzeki był t. zw. Murawski; wychodził on wprost z Perekopu i szedł dalej wododziałem pomiędzy wodami azowskodońskiego basenu a dopływami Dniepru Końską, Samarą i Orelą, w stronę Biełhorodu, Kurska etc. Łączyły się z nim drobniejsze szlaki z jednej strony Kałmiuski, zwracający się od morza Azowskiego ku wierzchowiskom Końskiej, z drugiej zaś t. . Krymski al. Czumacki, idący z wyższego Zadnieprza, po przez rz. Wołczę, bliżej brzegów Dniepru, ku Perekopowi. Najbliższa droga z Perekopu na prawy brzeg tej rzeki szła przez Tawań, gdzie była niegdyś za Witolda komora celna litewska. U Tawani poczynał się najznaczniejszy ze szlaków tatarskich, głośny tyle a smutnej pamięci szlak Czarny, u Tatarów Dżorna islach Sękowski, . I, 215 zwany; raczej przedwstępny tylko niejako, południowy dział onego. Przebywszy obydwa Inguły Mały i Wielki w dolnym onych biegu, zwracał się on dalej wprost na północ ku wierzchowiskom Martwych Wód dopływu Bohu z lewej jego strony i stepowi umarłych, zkąd wyrzynając się pomiędzy źródliskami przeróżnych Taszlików i Wysi z jednej strony a obydwóch Suhaklei z drugiej, zmierzał do Czarnego lasu który juz się ciągnął na samym rębie dziedzin zaporozkich, by ztamtąd wkroczyć w głębie włości ukrainnych i dalej. Ramię zaś jego drugie, rozdzieliwszy się u roztoki wód Suhaklei, Wysi i Taszlika Czarnego od głównej smugi, zwraca się, pominąwszy wierzchowiska Kilteni dopł. Wysi, ku Siniusze i przebywszy ją u Targowicy, wkracza z innej strony na Ukrainę. Z główną ową smugą szlaku Czarnego, idącą z Tawani do Czarnego lasu, łączyły się pośrednio i bezpośrednio Ewarn. , J. Z. , 12 inne jeszcze szlaki pomniejsze. Z przebiegających wschodnią połać zaporozkiego Przeddnieprza łączyły nadto niektóre, jakby cięciwy, ramiona górne z łuku Dnieprowego, by ostatecznie przekroczyć na lewy brzeg tej rzeki. Tak, najbliżej brzegów Dniepru trzymający się szlak Krukowski wychodzi z Krukowa przeciw Krzemieńczuka a pominąwszy porohy przebywa Dniepr u Kiczkas, powyżej Chortycy dla połączenia się tam ze szlakiem Czumackim prowadzącym do Perekopu. Z innych miejscowości na Dnieprze powyżej porohów leżących, jak Miszuryn Róg z Perewołoczną, powyżej ujścia Worskłu, Romankowo poniżej Dreli etc, biegły 3 szlaki Perewołczański, Mikityński i Bazawłucki, które krzyżując się wzajem, na dorzeczu głównie Bazawłuka i wód mu poblizkich, zmierzały ku dolnemu ramieniu łuku Dnieprowego, by go następnie przekroczyć u Mikitina Rogu Nikopola, Nowej Siczy etc. Bardziej ku zachodowi wysunięty szlak Kyzykermeński, poczynający się wyżej od tamtych trzech, u Krzemieńczuka Krylowa, przeciw ujścia Psła niemal, szedł po przez Żółte Wody, grzbietem między Saksahanią i Ingulcem, na Krzywy Róg, do Kyzy Kermenu Berysławia, gdzie przekraczał Dniepr. Ale tez i zachodnia połać zaporozkiego Przeddnieprza, bliżej Bohu dotykająca, nie była bez szlaków. Spotykamy tam aż trzy, idące z bracławskiego Poboża ku południowschodowi, mianowicie Królewski albo Gar Zaporoże od późniejszego gardu straży Bohu, u ujścia Siniuchy, po przez rz. Kamionkę, gdzie była Kamieńska sicz doroczna, do Kyzykermenu, Tawani i do Krymu ztamtąd; szlak Siczowy wyższy prowadził podobnież od gardu na Biełunówke, do siczy na Podpolnej; Siczowy niższy, równoległy z powyższym na Bałuckowo, tamże. Prohitym nazywano szlak prowadzący z Zaporoża, przez Boh poniżej Martwych Wód, ku wołoskiej Soroce za Dnieprem. Przepraw i brodów na Dnieprze przeszło 20 liczono. Z tych bardziej znane, poczynając z góry Krzemieńczucki bród i Upska przeprawa u Krzemieńczuka, poniżej której Herbedejewska; dalej u Miszuryna Rogu i Romankowa; potem u Budyła porohu i zabory Towołżańskiej, niżej u Kiczkas i Mikityna Rogu; niżej jeszcze Kamieńska przeciw siczy tejże nazwy, Tawańska Dywan gieczydy u Kyzykermenu, Tiahyńska w pobliżu ujścia Tiahynki etc. Jako odrębna dzielnica, dziedzina polityczna, wyosobniło się Zaporoże z łona Ukrainy bardzo późno. W epoce staroruskiej, do przyjścia Mongołów, stanowiło ono część podstawową koczowisk połowieckich. Po ustąpieniu Połowców przed nawałą mongolską dalej za Boh i Dniestr, dostało się w posiadanie, spędzających się wzajem, , ujmakow tatarskich. Litwa, ogarniając Kijów, rozciągnęła swą władzę i na Zaporoże; czy jednak spędziła ztamtąd i czabanów ordyńskich rzecz wątpliwa. Nie brak wskazówek, że długo jeszcze pozwalano im paść tam swe stada za pewną opłatą w naturze. Za Witolda i później nawet, za Kazimierza Jagiellończyka jeszcze, granica litewska, pomiędzy Bohem a Dnieprem, sięgała samego morza; na Tawani była komora celna. Po lewej zaś stronie Dniepru rubieże od ułusów nogajskich biegły, w ogóle biorąc, szlakiem Murawskim, wijącym się grzbietem wododziałowym dorzeczy Dniepru i Donu. Z Tawani jednak wcześnie spędzili Tatarzy straże litewskie. Do jakiej doby chronologicznej odnieść należy jedyny może trwalszy, kulturowy jeśli tak powiedzieć da się, zabytek panowania Tatarów na Nizie dnieprowym, mianowicie meczet, po prawej stronie Dniepru, nieco niżej Krzemieńczuka Krukowa, jakiego zwaliska widział jeszcze r. 1594 wysłaniec cesarski do Zaporożców Er. Lassota, tego nie wiemy. Może być to zresztą tylko pamiątka tolerancyi litewskiej i gdzieindziej też znanej względem ludności muzułmańskiej choćby takich pierwotnych kozaków czerkaskich np. , trzymającej się Niżu. W całym ciągu epoki litewskiej i długo jeszcze po Unii dzikie pola Niżu dnieprowego, Zaporoże, stanowiły bezpośrednią przynależność, najgłębiej wysuniętego ku południowi z zamków hospodarskich wwdztwa kijowskiego, zamku w Czerkasach. Z połowy XVI w. posiadamy w Arch. kijow. cz. VII, t. I nawet pewniejsze co do tego dane. Tak oto w rewizyi zamku czerkaskiego z 1522 r. znajdujemy wyraźnie zaznaczone str. 84, , wchody myśliwskie na poroziech, mianowicie Wolnecza, Nenasytec, Pletennica, Bozowłók, Nosowski. Tomachówka, Arhaczyn, oraz na Tawani. Z tych jedynie Nenasytec i Wolnecz z innemi trzema powyżej porohów trzymał starosta i dawał je komu chciał a z jakiejkolwiek wyci albo części. A okrom tych starościnych, inne wszystkie wchody za porohami i gdzieindziej chadzali Czerkaszanie, tak bojarowie jako mieszczanie. A dawali z tego staroście z każdej watahy wielkiej albo małej, z ryb po 30 ryb, jako szczupaków, karpi, leszczy, sumów, a gdy będą jesiotry, tedy z watahy staroście jesiotr jeden, choćby jeden tylko był ułowiony, a bobrów dawali staroście z watahy bóbr jeden pokłonu, a drugi miejski na miasto. Wchody na Samarze i Ingułach, znajdujące się na przestworach pustynnych Niżu, należały z innemi w obrębie czerkaskiego zamkowego przysądu powiatu podobnież do dyspozycyi starosty. Podawał on też wchody owe, za pewną opłatą, nie tylko swoim Czerkaszanom, lecz i cudzogrodzcom, przybyszom z Kijowa, Czarnobyla, Mozyrza, Petrykowa, Dychowa, Mohilowa i. Idąc z góry, dawali oni staroście pokłonu pewną miarę owsa, krup, słodu, nadto koła lub jak kto się umówi na pieniądze czy miód, bo uchodnicy jedni przed drugimi, na wyprzódki, podnoszą oferty, wkupując się. Za powrotem zaś w górę, bierze ze zdobyczy ich starosta wyci część ósmą z ryb, tłuszczu, mięsa, skór etc. str. 85. Wchód u ujścia Samary należy przecie do monasteru pustyńskiego św. Mikoły w Kijowie. Dzielić się podobnież musiano ze starostą i zdobyczą stepową, tak ktoby wygnał konia z dzików jednego czy więcej, winien był, w razie gdyby takowy okazał się należącym nie do Czerkaszanina, lecz do cudzogródzca, dać staroście od niego 12 gr. , nie mniej jeniec połonienik cudzogrodziec, coby zbiegł z ordy i uprowadził ztamtąd jakie konie, ma jednego dać staroście. Nie mniej gdy się przydarzy Czerkascom butynek łup abo języki z ludzi nieprzyjacielskich, tedy staroście z butynku tego jedno co lepsze konie albo zbroja, albo język a inne języki i butynek im. Także gdy kozacy, w ziemi nieprzyjacielskiej zdobywszy się, przychodzą, z dobytku tego staroście jedno co lepsze str. 83. Nie wszyscy jednak czerkascy kozacy odchodzą w kozactwo na pole lub rzeką na niż; a którzy dają staroście kolędkę etc. 82. Buch karawan idących Zaporożem z ordy czy do ordy, nie mniej zostawał pod kontrolą starostów, którzy pobierali też od kup Zaporoże ców na rzecz własną, pewną, opłatę, w towarach głównie. Jednem słowem Zaporoże w XVI w. przedstawiało pustynię, zależącą bezpośrednio od zamku czerkaskiego, bez ludności osiadłej, wyzyskiwaną; jedynie przez przybyszów, czy to blizkich Czerkaszan, bojarów, mieszczan, kozaków, czy też dalszych gości, cudzogrodzców, wracających, jak jedni tak drudzy, na zimę do domu. Nieobeznanego należycie z przeszłością bardziej oddaloną tych dalekich dziedzin Rzpltej, roznmiejąjcego, źe właśnie Zaporoże było kolebką; i ogniskowym po wszystkie czasy schroniskiem kozactwa ukrainnego wogóle, a cóż dopiero zaporozkiego, zdziwi to zapewne nie pomału. Jeszcze dziwniejszem się wyda niejednemu, gdy powiemy, że w połowie XVI wieku sami też kozacy byli tylko doraźnemi gośćmi Zaporoża. Kolebką południowego, dnieprowego kozactwa Rzpltej były Czerkasy i bliższa tego zamku hospodarskiego Czerkasczyzna obydwóch brzegów Dniepru. Wyłoniło się ono z ciemni historycznej w Czerkasiech, pod osłona zamku, niżej którego Niźem szły już ku limanowi i morzu, w całem znaczeniu dzikie pola, gdzie dla ciągłych nawiedzin ordyńców niepodobna było nikomu na stałe się osiedlić. Zatem i kozactwo czerkaskie, czy to w zaczątkowej, turańskiej, postaci wychylające się, czy już przeobrażone na jedną z warstw społecznych ludności miejscowej, słowiańskiej, ruskiej, opierało się pierwotnie o same Czerkasy jedynie, chodząc ztamtąd, doraźnie tylko, za wolą a i wbrew woli starostów w, , kozactwo. Pierwszy co się odważył usadowić mocniej po za porohami już po owej rewizyi zamków hospodarskich ukrainnych 1552 r. był słynny paladyn stepowy kniaź Dymitr Wiśniowiecki. Wzniósł był on nawet koło r. 1556 i osadził gródek na wyspie Chortycy, ale niezdołał się w nim na dłużej utrzymać. Zagrożeni Perekopcy, przy pomocy Turków wyparli ztamtąd Kozaków a grodek zburzyli. Małorossyjskim bajkopisom ubiegłej doby podobało się przecie ów gródek pierwszą siczą zaporozką, jak samego kniazia Dymitra na równi ze starostami hospodarskim Ost. Daszkowiczem i królewskim Przesławem Lanckorońskim uczynić jednym z pierwszych hetmanów kozackich. Od tej doby długie lata nie słychać o czyjemkolwiek mocniejszem usadowieniu się gdzieś na Zaporożu. Tymczasem kozactwo rozwijało się szybko i potężnie, lecz nie gdzieindziej jak we włościach Ukrainy, w jej bogatych królewszczyznach przedewszystkiem, w Czerkasczyznie i wyżej nie niżej. Król Stefan wskazuje mu, swem znanem nadaniem, na przyszłą ostoję Trechtymirów, bliżej Kijowa, nie zaś porohów, gdzie dodano im wprawdzie Samarę, były to wchody pustynne tylko. O Baturynie zaś nawiasem tylko wspomnieć można jako o bajce późno bardzo a zbyt naiwnie skleconej. Ale powie kto, a przecież już za króla Stefana kozactwo to, któremu dał za ostoję Trechtymirów, przybierało już nazwę zaporozkiego. Jakże to pogodzić W najprostszy sposób. Cały Niż, całe Zaporoże, jeśli pozostawały wciąż dalej dziedziną uchodników łowieckich i podjazdowego względem ordyńców kozakowania, stawały się coraz bardziej poważną oporą dla wysuwających się wciąż śmielej naprzód straży zbrojnych od Tatarstwa. Te właśnie straże na niż Dniepru, za porohy wychodzące, z natury rzeczy, w miarę pomnażania się ich zasług istotnych, rozsławiały i sam Niż i Zaporoże. Rozsławiały je zaś bardziej jeszcze ciągłe tam zachodzące zapasy z najeźdzcami i coraz zuchwalsze, ztamtąd właśnie najwięcej, chadzki wszalkiego rodzaju, morzem nawet z czasem, na bisurmanów. Wobec tylu już kategoryi ówczesnego kozactwa bo któż się kozakiem nie począł tam nazywać, komu tego miana nienadawano oczywiście owe watahy, co się popisywały na Niżu, na Zaporożu, a więc niżowe, zaporozkie, powolne czy swawolne, bez różnicy nabierały rozgłosu przed innemi, zkąd wczesne nazwy Kozacy Niżowe 1575, Milites Boristheni, Niżovii dicti 1579 ale też i Łotry Niżowce 1578. Były też watahy owe niżowe, bardziej od innych wdrożone, zaprawione do wojny, dzielniejsze, przez to więcej uwzględniane i cenione przez ukrainnych starostów, ile razy chodziło o zasłonę od ordyńców czy odwet, jak nie mniej bardziej poszukiwane przez rotmistrzów, mających listy przypowiednie do formowania w naglącej jakiej potrzebie rót czy chorągwi kozackich. Przyświadcza temu znany Źródła dz. , t. regestr 500 z górą kozaków niżowych zaporozkich, którzy chodzili na służbę króla JMci do Moskwy r. 1584, pod wodzą Jana Orysowskiego z Orysowa porucznika kozaków zaporoznych. Czoło to widać ówczesnego rejestrowego kozactwa, Oryszowski, to przyszły parokrotny onego starszy hetman a towarzystwo, atamani i pospolici kozacy, to naprawdę chyba uprzedni zbrojni uchodnicy, zarazem straż żądna sama butynków na Niżu, Zaporożu i rzeczkach onego, kiedy się to tak wybitnie zaznaczało aż w urzędowym tytule owego oddziału. Ale z drugiej strony tenże regestr przyświadcza nie mniej, kto to byli z pochodzenia owi Zaporozce etc. Żaden z nich oczywiście nie rodził się na Niżu, gdzie rodzin osiadłych nie było, ale co więcej jest wątpliwem czy rodowici Ukraince choć połowę towarzystwa tego oddziału stanowili, przeważali w nim znakomicie Rusini wogóle, lecz żywiołów obcych i postronnych było w jego składzie z górą 15, Zaporoże z czego większość 10 przypada na rodowitych Polaków, do rzędu których należał i sam p. porucznik, Mazur herbu Prawdzie, i nieco szlachty od zachodu wyłączając, jak słuszna, krwi ruskiej i nie mało pospolitych zaporozców, rzeczecznych, Sobków, Wojtków. Taki to był skład kozactwa, które poczęło przybierać nazwę niżowego i, , zaporoskiego. Nazwa Zaporozcy użytą była przecież dopiero w uniwersale r. 1601. Zaporoże zaś samo było po dawnemu nawiedzanem jedynie przez owych Zaporozców. Na zimę wracają oni, ze swą zdobyczą wszelaką, ze swym łupem, butynkiem w górę, do miast ukrainnych i włości. Żadnego tu bowiem na zimę punktu oparcia na prawdę, żadnej przysady bezpiecznej a cóż dopiero należycie obwarowanego schroniska. O niefortunnej próbie kn. Dymitra wspomnieliśmy. Sicze na Chortycy, Tomakówce, Mikitinym Rogu nawet, w znaczeniu późniejszem brane, t. j. mocną zasieką ubezpieczonego stałego kosza Niżowców, należą do legend. Jeszcze kronikarz Bielski pod r. 1574 powiada, iż bawili na Niżu Kozacy dla wszelakich swych przemysłów, od wiosny do końca jesieni, zostawiając tylko za porohami, na kurzeniu, na zimę, odpowiednią potrzebie stróżę przy strzelbie działach. Nie przeczy temu wcale fakt, że było Zaporoże istotnie ogniskiem, ku któremu zwracało się wszystko idące w kozactwo, oporą ostateczną wszelkich przedsięwzięć przeciw Tatarstwu, swawolnych nawet wystąpień przeciw władzom ukrainnym, ale zawsze latem tylko. Bywały też tam i kurenie i kosze, lecz doraźne tylko; bywały i sicze podobne w długie czasy niedawno przecie hetman Żółkiewski, w liście z r. 1614 przezywa hultajstwo niżowe siczowcami, zanim zmiana warunków nie wywołała nieodzownej potrzeby stałej już za porohami warowni Siczy w późniejszem rozumieniu, jakie nieświadomość jedynie rozciąga i na fakta z bytu kozaczego doby pierwotnej p. t. XIV, zesz. 5 i 6, Kij. Star. z r. 1894, L. Padałki. W kwestyi istnienia Siczy zaporozkiej w pierwszych czasach zapor. kozactwa. Od czasu do czasu Zaporoże staje się obozowiskiem znaczniejszego nawet zastępu wojska niżowego, bez różnicy czy to będą, zostający w posłuszeństwie hetmanów koronnych, rejestrowi, czy uznający nieposłusznie hetmanów nie starszych, swoich własnych, przygotowujących tu w zaciszu chadzkę jaką na bisurmanów albo podjęcie broni przeciw kniaziom a starostom ukrainnym, jeśli nie przeciw Rzpltej. Ale zastępy takie kozacze zalegają tu zwykle koszem, na jakiemś przestronnem uroczysku, rozległym ostrowie, nie zaś cieśnią się w zwartej sieczy. Samuel Zborowski znajduje 1583 r. wojsko stojące poniżej Tomakówki, na Czartomłyku; wysłaniec cesarski Er. Lassota zastaje 1594 r. kosz jeszcze niżej, na Bazawłuku, Sahajdaczny trzyma się pospolicie bardziej Chortycy. Chortyca też wogóle bywa częściej od innych uroczysk stanowiskiem Nizowców od czasów kn. Dymitra, zkąd chyba poparcie podania, że tu niby i pierwsza Sicz była. Pod koniec pierwszej ćwierci XVII w. przesuwa się środkowe ich ognisko niżej, w obręb Wielkiego ługu, na Mikityn Róg dziś Nikopol. Ale i to nie Sicz jeszcze. Tymczasem wzniesiono 1635 i powtórnie 1637 r. warownią u kojdackiego porohu, dla powstrzymania ostatecznego dalszej na Niżu swawoli, głośny Kudak. I Zaporoże naraz staje się stanowiskiem wojennem jedynie, dla pułków posłusznych, rejestrowych, wysyłanych tam kolejno na straż od ordyńców. Co najwięcej nadto schroniskiem zbiegów, jeśli pominiemy spokojnych, oddanych, jak i dawniej, przemysłowi łowieckiemu uchodników. Zadaniem bowiem twierdzy nowowzniesionej u samych porohów przez hetmana Koniecpolskiego resp. Beuaplana było obok innego, nieskończenie ważniejszego celu, służenia za podstawę operacyi zmierzających ku podbojowi Krymu niedopuszczać swawolnego chodzenia z włości na Niż. Pilnowała jej też mocna załoga, cudzoziemskiego przeważnie autoramentu, tem baczniej, ile że wzniesiony naprędce 1635 zameczek Mariona został, jak wiadomo, bez trudu przez Sulimę zburzonym. Zboże podwożono jej bajdakami z Kijowa i innych włości; na rybach mieli się dobrze, świadczy 1637 charakterystycznie Maszkiewicz. Zwierzchni zarząd Kudaku oddawano najdzielniejszym i najbardziej doświadczonym żołnierzom. Gubernatorem twierdzy po Żółtowskim został Grodzicki, kapitaństwo zastępcze dzierżyli, jeden po drugim, trzej Koniecpolscy, krewniacy hetmańscy, wszyscy ludzie wyższego wykształcenia militarnego. Straż za porohami trzymał kolejno przysyłany z góry, z włości, jeden z pułków regestrowych. Kijowski wszakże od załog wolny był, pod warunkiem, żeby Kudakowi żywności dodawał Mar. Dubiecki. , Kudak, Warsz. , 1879 r. . Ale nie sądzono było Kudakowi przetrwać dłużej jednego 10lecia 1637 48. Upadek tej twierdzy po Żółtych Wodach i innych faktach, stanowi jakby epokę i w losach samego Zaporoża. Wszystko tu odtąd poczęło się zmieniać i przybierać nowy charakter. Rozwarły się szerokie wierzeje dla swobodnego odpływu wszelakiego ludu, wojennego i nie wojennego, z włości na Niż. Jednocześnie z powstawaniem nowych pułków kozackich po Ukrainie, zawiązywało się i osobne towarzystwo Zaporoże Zaporoże zbrojne za porohami. Za Chmielnickiego przecie nie widać jeszcze wyraźniej onego odrębności; p. Bohdan umie dominować nad wszelakiemi wzburzonemi żywiołami. Z drugiej zaś strony jego sojusznicy Tatarzy, goszczący bez przerwy prawie, ze swemi stadami nawet, na dzikich polach Niżu zaporozkiego, stawiali żywą przeszkodę do szerszego rozwinięcia się, rozsadowienia odrębnego niżowego zastępu. Wszystkie pułki Bohdanowe zwą się honorifice niżowemi, zaporozkiemi, ale nie spotyka się ani jednego, co by w sposób bardziej wyłączny był z Zaporożem związany. Dopiero po śmierci Bohdana Chmielnickiego poczyna się powoli wyłaniać jakiś zaczyn, odrębnego zupełnie niebawem, zaporozkiego towarzystwa, bractwa. Gdy bowiem rozbujała jego kozaczyzna, poddanej przezeń carowi Ukrainy, jęła się następnie, stosownie do osobistych widoków dawnych jego towarzyszy broni i buntu, rozprzęgać i przerzucać, szukając opory nadal, od sąsiada do sąsiada, Rzpltej, Moskwy i Porty, wszystko co było wśród niej bardziej niezależnego ducha, poczęło kupić się na Zaporożu. Teraz tez dopiero po raz pierwszy ukazuje się, wyodrębniające się całkowicie z pośród masy wszelakich tytułów, wojska obydwóch brzegów Dniepru niżowego zaporozkiego, królewskiej, carskiej i sułtańskiej mości, kozackie zbiegowisko, które znalazłszy punkt oparcia za porohami nie uznaje żadnego nad sobą zwierzchnictwa, ani ościennych państw, ani stanowionych przez nie dla Ukrainy hetmanów. Zbiegowisko owe, zmuszone w podobnych warunkach oprzeć się samo na sobie, wiąże się z konieczności w porządniejsze nie tak jak dotąd bywało doraźnie, stalsze towarzystwo wojenne, które następnie, jako takie, męzkie jedynie, bezżenne, obozowe, nietylko zdobywa się na odpowiednie wyłącznemu charakterowi swemu prawa szczególne, lecz zarazem i na własną politykę. Miano Zaporozców z natury rzeczy staje się powoli nazwą tyl ko owego nowopowstałego za porohami towarzystwa, bractwa a sami ci Zaporozcy, prawi, istotni i we własnem rozumieniu i faktycznie nawet, odmawiają z czasem butnie nazwy tej wszelkiemu innemu kozactwu. Jeśli szukać chcemy pierwszego organizatora Zaporoża, w tej nowej jego postaci, fazie, który nadto mocną swą dłonią nadał mu cały dalszy kierunek polityki i życia, to chyba niewątpliwie za takowego uznać wypada słynnego atamana koszowego Sirka. Bezzaprzeczenia, niezależnie od nieustannej zmienności żywiołów, czy raczej wogóle przybyszów, ogarniających czasowie pustkowia Zaporoża, jednostajność warunków życiowych wytworzyła tam już w dobie poprzedniej pewne odrębne zwyczaje etc, świadomość których przechowywało po Ukrainie nieprzerwane podanie. Istniał więc, , in potentia zaczyn towarzystwa, bractwa wojennego w tradycyi czasów ubiegłych, dawnych i bliższych. Było się do czego odwołać, na czem oprzeć. Ale skonsolidowała to, tak powiedziawszy, potężna dłoń owego bohatera pól dzikich. Rozejm andrusowski 1667 r. , skutkiem którego Ukraina została rozdzieloną napoły, poddając Zaporoże nadal pod wspólną opiekę obydwu zawierających go mocarstw, uznawał przez to samo, urzędowo, onego do pewnego stopnia polityczną też odrębność. Nie zmieniał też na razie faktycznie istotnego stanu rzeczy za porohami i osobny punkt tak. wiecznego pokoju z Moskwą r. 1686, mocą którego zrzekała się Rzplta i reszty swych praw do Zaporoża. Razem z postępem wyodrębniania się Zaporoża, po ruinie spowodowanej powstaniem Chmielnickiego, wzmagało się poczęte za jego życia może jeszcze wychodzt, właściwiej zaś zbieganie z włości za porohy, nie tylko już żywiołu wojennego, lecz w ogóle pospólstwa, które szukając bezpieczniejszego tam względnie, czasowego lub stałego przytułku, po ustroniach samarskich a ingulskich coraz gęściej osiadało. Po wyosobnieniu się ostatecznem z Ukrainy, główne ognisko Zaporoża, w obec konieczności oparcia się prawych Zaporozców na samych sobie, musiało być roznieconem przez nich w jakiejś stałej, nie doraźnej jak dotąd siczy. Takowa też istotnie powstała na głębszym już Niżu Dnieprowym, na Czartomłyckim Rogu, u ujścia rzeczki tejże nazwy. Była to pierwsza zaporozka sicz trwalsza, ,, sicz p. exc. , tyle głośna z czasem Sicz Stara. Założoną ona została wprawdzie jeszcze w pierwszej dobie powstania Chmielnickiego, bo około 1625 r. za atamana kosz. Łutaja Arch. J. Z. R. ,, 12, i zapewne, podobnieź jak poprzednie, doraźnie tylko, kiedy jeszcze 1663 r. sicz Zaporozców znajduje się na polu nieobwarowana V, 143; ale wprędce ustaliła się ona na Czartomłyku. O cerkiewce tam Bogarodzicy jest wzmianka już z 1659 r. W r. 1672 zaś liczono 100 kowali, nieustannie w niej siczy przebywających, 13. Była to nareszcie prawdziwa stolica głośnego 1675 atamana Sirka; ztąd czasem Siczą Sirkową zwana. Sicz ta, Stara, Czartomelicka była głównem ogniskiem Zaporoża półstolecia z górą, bo od 1652 r. prawie aż do jej zburzenia w 1709 r. Tak długo też zarazem Zaporożcy, z zasady wrogo usposobieni dla bisurmanów, lawirując wciąż w swej polityce między Moskwą a Rzpltą, popierając to tego, to owego z ukraińskich hetmanów, carskich i królewskich, zdołali utrzymać względną niezależność niemal. W r. 1709 wystąpili oni stanowczo po stronie hetmana Mazepy i Karola XII przeciw carowi Piotrowi, pod natchnieniem swych koszowych Konst. Hordyńskiego Hordy Ale gdy pierwszy z nich udał się do obozu króla szwedzkiego ze znaczniejszą; siłą, , towarzystwa, drugi zaś, co jego miejsce zastąpił w siczy, mając tam tylko tysiąc ludzi, zagrożony przez Menszykowa, wybiegł do Krymu o spieszną pomoc, oddział wojsk carskich pod wodzą pułk. Jakowlewa. korzystając z usług exkoszowego Gałahana, znającego miejscowość, ścisnął sicz, i pomimo dzielnego oporu stawianego przez pozostałych w niej z Jakimem Bohuszem Zaporożców, zdobył ją i zburzył do szczętu. Po zburzeniu owej Czartomelickiej, Sirkowej, Starej Siczy, po dotkliwej klęsce towarzystwa w wiekopomnej bitwie pod Połtawą, doprowadzeni do ostateczności Zaporozcy oddali się zaraz r. 1710 w Benderach, w obozie Karola XII i Mazepy, w którym znajdował się pomiędzy innemi i dawny ich koszowy Hordyński, pod protekcyą sułtańską Achmeta III. Padyszach potwierdził, na żądanie, dawne ich swobody, przyznał zakres dotychczasowych posiadłości towarzystwa i zapewnił im zbrojną pomoc w potrzebie. Natychmiast tedy część ich znaczna zwróciła się z Bender ku Niżowi Dnieprowemu by odnowić sicz. Oczywiście bezpieczniej teraz było założyć ją bliżej przyjaznego Krymu. Lecz ustalić się nie było łatwo; pierwsza doraźna sicz nowa, założona u ujścia Kamionki, nieco powyżej KyzyKermenu Borysławia, została natychmiast 1711 r. zburzoną przez następcę Mazepy hetm. Skoropadzkiego i Buturlina. Musieli też Zaporozcy trzymać się pewien czas bliżej jeszcze Perekopu w Aleszkach star. Oleszn, na lewej stronie Dniepru, nim odważyli się wrócić za Kamionkę. W r. 1711, mocą traktatu zawartego z Portą nad Prutem, wyrzekła się Rossya formalnie na jej rzecz Zaporoża, zobowiązując się zarazem znieść swe warownie w Samarze, Kudaku i Kamiennym Zatonie, naprzeciw Siczy Starej. Odtąd lat 30 z górą zostawali Zaporozcy pod zwierzchnictwem sułtana, kalifa prawowiernych, bardziej zaś bezpośrednio chanów krymskich. W ciągu tego czasu, z powodu większego bezpieczeństwa od najazdów tatarskich, wzmógł się chyba przypływ za porohy pospólstwa, tak z prawej jak i lewej strony Dniepru, a z tem wzrosła ilość siół, chutorów i zimowników. W r. 1734 przecie, niezadowoleni z opieki chańskiej, poddali się za panowania Anny Iwanowny pod władzę Rossyi. Ze zmianą zwierzchnictwa zmienili oni zarówno i główne siedlisko wojskowego zarządu, przenosząc sicz swoją bliżej dawniejszego jej siedliska na Czartomełyku, mianowicie niżej nieco, na uroczysko Krasny Kut nad rz. Podpolną, Była to znana Sicz Nowa, która zogniskowywała życie Zaporoża w ostatniej już dobie lat 40, aż do jej zburzenia w r. 1775, w następstwie czego rozwiało się w niwecz i samo sławne bractwo wojenne. Doba ta, ostatnia zaporozkiego bractwa, jako najpóźniejsza najlepiej też znana, tak utkwiła w pamięci pokoleń następnych, nie mających należytego wyobraźenia o głębszej przeszłości Zaporoża, iż stała się powodem, że do dziś jeszcze prawie patrzy się zwykle na oddalone fazy przeszłości owej przez jej pryzmat ułudny. Nie miejsce tu wszakże szerzej tego dotykać. Sicz Nowa na Podpolnej, jako stolica Zaporoża przedstawiała coś pośredniego między stałą osadą miejską a ufortyfikowanym obozem. Założono ją w najdogodniejszej możliwie miejscowości; była to nizka kotlina, opasana półwieńcem od wschodu, południa i zachodu, rozległą pławnią, przerzniętą niezliczoną ilością drobnych rzeczek wietek, jeryków etc. oraz większych i mniejszych jeziorek, gdzie nieświadomy gubił się jak w borze nieprzebytym; północną zaś jej stronę od stepu broniły mocne zasieki i warownie. Sicz sama składała się Ewarn. J. Z. K. , t. I, 172 nastp. z trzech części kosza wewnętrznego, kosza zewnętrznego i cytadeli. Kosz wewnętrzny inaczej zamek, warownia miał postać koła o 200 sążniach obwodu; środek onego zajmował plac przestrony, na którym odbywały się wojskowe rady; na wschodnim krańcu placu tego znajdowała się cerkiew drewniana pod wezw. Pokrowy N. Bogarodzicy, założona zaraz 1734 r. , nieopodal której stała dzwonnica o dwu piętrach, też drewniana, z czterema oknami dla dział. W pobliżu cerkwi również stała puszkarnia czyli cekhauz artyleryjski, z podziemiem służącem i za więzienie razem; dalej wojskowa skarbnica albo zamek oraz stanok, mieszkanie koszowego, nad którem powiewała biała chorągiew. Nakoniec, dokoła całego placu rozmieszczono w postaci podkowy 38 kurzeni; koło których skarbnice kurzenne i domki prywatne wojskowej starszyzny. Kosz zewnętrzny oddzielony był od wewnętrznego osobnym wałem, pośrodku którego, z południa na północ znajdowała się brama z basztą dla dział etc. Zewnętrzny kosz ten zwany także forsztatem, hassanbazarem, słobodą obejmował 200 sążni na długość i 70 wszerz; znajdowało się w jego obrębie do 500 domów kozaczych oraz przekupni i rzemieślników, na równi z innymi do kureni przypisanych. Było też koło 100 sklepików, nie licząc pospolitych jatek i oczywiście szynków, wszystko wydzierżawione przez wojskową władzę lub własność prywatna, nie tylko kozaków lecz i postronnych. Dla utrzymywania też porządku w ruchu handlowym w ogóle wyznaczono dwóch dozorców atamana bazarowego i kantardzeja, do którego należało pilnowanie miar i wag. Kosz zewnętrzny jak i wewnętrzny zamykała szeroka brama, prowadząca z zachodu na wschód Zaporoże równolegle do oprócz owych dwóch koszów, wewnętrznego i zewnętrznego, było jeszcze w Nowej tej Siczy coś takiego, co w Starej Sirkowej byłoby niemożliwem, mianowicie cytadela zajęta przez garnizon żołnierza regularnego. Cytadela owa czyli retranszament Siczy Nowej zajmowała południowowschodni narożnik kosza zewnętrznego, stanowiąc czworobok 85 sążni dług. na 50 szerokości. Wzniesiono ją zaraz 1735 r. , dla pewniej szej jakoby obrony Zaporozców od Tatarów i Turków. Był tam dom komendanta, żołnierskie koszary etc. a na załodze zwykle 2 roty z 6 działami. I napróżno już mruczeli Zaporozcy zasiła nam bolaczka w peczynkach Ewarn. , str. 174. Cytadelę razem z koszem zewnętrznym otaczał wał wysoki oraz głęboki rów dokoła. Oprócz tego jeszcze cała Sicz, razem wzięta, opasana była ogólnym wałem, częstokołami najeżonym i okopana rowem, końce których opierały się o rz. Podpolną. Ku zachodowi, za owym rowem ogólnym, po nad Podpolną w dół, ciągnęły się zimowniki chaty Zaporozców, a na południowschód od nich, po za tą wietką, zalegały wilcze jamy, zasadzki, okopy etc, datujące jeszcze od wojny tureckiej 173. 6 r. Na brzegu Podpolnej, przeciw wewnętrznego kosza, urządzona była przystań, dokąd przychodziły drobne statki kupieckie z morza Czarnego i Dnieprowego limanu. Ze strony zaś lądowej prowadziły do Nowej Siczy dwa szlaki, od Mikityna Rogu i Perewołoczny. W Siczy samej, jak to już było wspomniane wyżej, miały swą siedzibę 38 kurzeni, na jakie dzieliło się w ostatniej dobie wojsko zaporozkie. Nazwy ich poszczególne albo przypominały atamanów, co je zakładali, albo miejscowość miasta, z której pochodzili pierwsi przybysze, lub też nawet rodzaj zatrudnienia na razie pewnej gromadki osiadającej w Siczy. A więc spotykamy tam takie nazwy kurzeni, jak naprz. brzuchowiecki, korzeniewski, paszkowski, serhijewski, szczerbinowski, tytarowski etc; albo baturyński, doński, irklejewski, kaniowski, kryłowski, pawołocki, perejasławski, steblowski etc; lub też płatnerowski nawet. Pod względem terytoryalnym dzieliło się Zaporoże na 5, , pałanek, obwodów, do których po r. 1768 przybyło jeszcze trzy. Z tych pięciu pierwotnych trzy znajdowały się po prawej stronie Dniepru, dwie po lewej ob. Ewarn. , J. Z. K. , t. I, 203 etc. Pierwsza z nich, najbardziej ku zachodowi wysunięta, nosiła nazwę Bohogardowskiej, od, , gardu strażniczego na rz. Bohu. Obejmowała ona obszar pomiędzy lewą stroną Bohu a prawą Ingulca z jednej strony oraz granicą Rzpltej a limanem Dniepru z drugiej. Północną listwę onego odcięto z cza sem 1752 na rzecz NowoSerbii. Główne ognisko tej pałanki stanowił Gard na B były tu zimowniki w Sokołach, Werbowem, Bałackiem, Migii, Korabelnem, Hromoklei etc. Pałanka Ingulska albo Perewiska rozciągała się między dolnym Ingulcem a Dnieprem. Za oporę główną miała ona albo tak. Perewizkę na Dnieprze, w pobliżu ujścia Ingulca, albo Ka mionkę, gdzie była sicz doraźna za czasów zwierzchnictwa tureckotatarskiego. Były tu nadto sioła i kilka zimowników BiałeKrynice, DawidówBród, Szesternia, KrzywyRóg, ZłotaBałka, Osokorówka, Ternówka, i inne. Pałanka Kodacka znajdowała się między Dnieprem, rz. Bazawłókiem i wierzchowiskami Ingulca z jednej strony a rz. Taśminą, stanowiącą granicę od Rzpltej od r. zaś 1752 resp. NowoSerbia z drugiej. Środkowy punkt tu stanowiło m. Nowy Kudak; z siół zaś i zimowników znane Stary Kudak, Wołoskie Chutory, Połowica późn. Katerynosław, Mikityno, Kiczkas, Tarasowka, Medowiec, Romankowo, MiszurynRóg, Tomakowka i inne. Pałanka Samarska ogarniała całe dorzecze Samary. Środkowym punktem onej było miasto Samar albo Nowosielica późn. Nowo Moskowsk; nadto były tu sioła Czaple, Pieszczana Samara, Kamionka, Rewówka, Bardakówka, Wojskowe, Czarnecze i in. Pałanka Kałmiuska znajdowała się między rz. Wołczą, Kałmiusem Kałką i morzem Azowskiem. Główną onej oporę stanowiła osada u ujścia ostatniej z rzek powyższych, gdzie niegdyś było horodyszcze Domacha a od 1779 r. stanęło m. Mariupol; nadto znane tu były dwa sioła Jasienowate i Makarowo oraz 28 zimowników, pomiędzy. w Łozowym owragu na Tersie, Szerokim na Kamionce, w bałkach Chłodnej, Suchej, w bajraku Kamiennym, etc Pozostałe trzy pałanki wszystkie po lewej stronie Dniepru były późniejszego po 1768 pochodzenia. Z tych Orelska objęła obszar między rz. Samarą i Orelą. Ognisko jej stanowiła Kozyrszczyzna, a nadto należały tu od 1770 sioła Czaplińska Kamionka, Hupałówka, Kołontajówka i 3 inne. Pałanka Protoczańska ogarniała bieg Protoczy i w części Dreli. Główną jej osadą było Łyczkowo; nadto należały tu sioła 25 z górą, pom. któremi Kotówka, Kitajgród, Mohilew, Kilczeń, Bałabanowka, Sirkowka etc, a oprócz tego chutory nad Caryczanką i Majaczkami. Nakoniec pałanka Prognoińska leżała po lewej stronie samego limanu Dnieprowego, przeciw urocz. Prognojewa, 35 wiorst powyżej wschodniej kończyny kosy Kinburuńskiej. Środkowe ognisko stanowił tu Prognoińsk, gdzie stała przednia, od Krymu, straż Zaporozców, mających tam bogate jeziora solne. Początek tej pałance dany był zresztą jeszcze 1735 r. Co do liczby mieszkańców Zaporoża, w ostatniej dobie jego odrębnego względnie życia bo z owej tylko doby pochodzące dane mogą być przyjmowane poważnie, takowa, już z samej Zaporoże Zapotasznia Zapotocze Zapotokiem natury rzeczy, jest wciąż falująca Ewarn. , t. I, 195 etc. Po ostatecznem przyznaniu nad sobą zwierzchnictwa rossyjskiego Zaporozcy tłumaczyli się w r. 1735, że liczby całego wojska dokładnie żadna miara wskazać nie można, ponieważ takowe codzień przybywa i ubywa, lecz spodziewali się wystawić dobrze uzbrojonych 7000; w r. 1755 podawano w całym kompucie, ze starcami i kobietami po zimownikach, wojska zaporozkiego 27, 000 ludzi. W r. 1762 przysięgło na wierność ces. Katarzynie IIej 20, 281 kozaków zaporozkich. R. 1766 liczono na całem terytoryum do Siczy należącem, zdolnych do broni, bez starców etc, do 10, 000; w r. 1769 gotowych na wyprawę przeciw Turkom kozaków było 12, 249, a oprócz tych zostawało 2, 000 w Siczy oraz po pałankach do 3000, razem 17, 249; w r. 1774 liczbę Zaporożców zbrojnych podawano na 40000, lecz na wyprawę szło tylko 14000, reszta zostawała w domu, ogólna zaś liczbę mieszkańców podnoszono do 100, 000; w r. 1775 nakoniec ilość mieszkańców Zaporoża, kozaków i pospolitych, męż. i kobiet obliczono Tekeli na 59637 głów. Odnośnie zaś względnego stopnia zaludnienia dzielnic Zaporoża, najgęściej zaludnionemi są pałanki samarska i protoczańska w pierwszej ilość zimowników czyli rodzin dochodziła do 1160, w drugiej do 1, 100. Za temi szły okolice między prawym brzegiem Dniepru a wierzchowiskami Ingulca, Ingułu, na dorzeczu Omelników, Domotkami i Mokrej Sury; w pałance kodackiej na M. Surze naprz. liczba zimowników w r. 1775 dochodziła do 52, a w r. 1770 do 841. Następnie miejscowości na średnim i dolnym biegu Ingulca, Ingułu i Bohu, w pałankach ingulskiej i bohogardowskiej; tam w r. 1772 podano zimowników na Ingule 17, Ingulcu 11, Hromoklei 11, Dnieprze 14, Bohu 7, Martwowodzie 4, Jełańcu 4, Suchym Jełańcu 1, Kucym Jełmańcu 1, razem 71; nadto doraźnych tam ziemianek na zimę 34 oraz szałaszy na lato 59. Najmniej zaludnione były wschodnie krańce Zaporoża, pałanki kałmiuska i prognoińska Ewarn. , I, 169. Zburzenie Siczy nowej, dokonane w r. 1775 na rozkaz ces. Katarzyny II przez generała Tekielego, położyło koniec odrębności Zaporoża. Przestało ono istnieć jako takie główna jego dzielnica środkowa wytworzyła następnie gub. ekaterynosławską, skrajne przyłączono do chersońskiej i tauryckiej. Aleksander Jabłonowski, Zaporska Gruszka, pow. zamojski, ob. Gruszka. Zaporze, wś i fol. , pow. zamojski, gm. Radecznica, par. Mokrelipie. Fol. Z. wchodzi w skład dóbr Gorajec. W 1827 r. było 43 dm. , 240 mk. Według Paprockiego Dymitr z Goraja nadał Z. i Gruszkę w r. 1399 niejakiemu Cedzikowi Prochańskiemu ob. Szczebrzeszyn, t. XI, . Zapotasznia, fol. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łużki, okr. wiejski Jakubieńki, w 1865 r. własność Hryniewskich. Zapotocze, wś i dobra, pow. bychowski, gm. Horodyszcze. Wś ma 66 dm. , 442 mk. ; dobra, od 1881 r. własność Kopystyńskich, 3604 dzies. 343 roli, 160 łąk, 2444 lasu; młyn wodny daje 300 rs. , 2 karczmy 220 rs. , huta szklana 900 rs. Zapotocze, cześć mta Krzemieńca. Zapotocze, przedmieście do Czechowa mta w pow. brzeskim, liczy 43 dm. i 243 mk. 124 męż. , 119 kob. . Na obszarze tego przedmieścia wznosi się jedyny zabytek przeszłości tego niegdyś grodowego miasta, t. j. opuszczona baszta, pochodząca z XIV wieku. Zapotokiem al. Zapotoczne, grupa domów w Sielcu Bieńków, pow. Kamionka Strumiłowa. Zapowiadka al. Zapowiedek, nazwa miejscowa w dobrach Czemierniki, pow. lubartowski. Zapowiednia 1. kol. , ob. Grochów t. II, , os. leś. , pow. słupecki, gm. Dłusk, par. Pyzdry, odl. od Słupcy 24 w. Zapowiednik 1. os. , pow. radzymiński, gm. Zagajki, 1 dm. , 3 mk. , 4 morgi. 2. Z. al. Zapowiedniki, kol. , pow. sieradzki, gm. i par. Złoczew, odl. od Sieradza 25 w. , ma 14 dm. Ob. Szklana Huta, Zapowiednik, las na obszarze Puław, pow. sanocki. Zapowiednik, dobra, pow. kościerski, st. pocz. i kol. i paraf. kat. Skarszewy, 3, 8 klm. odl. ; 244 ha 209 roli or. , 13 lasu; 1885 r. 2 dm. , 4 dymy, 20 mk. , 15 kat. , 5 ew. R. 1894 sprzedał ten majątek B. Zieliński Suttnerowi z Wrzeszcza za 39500 mrk. Pruska komisya katastrowa z r. 1772 pisze o Z. Folw. ten jest na 3 lata emphit. Lutomskiemu wy dany. Lecz starosta Mostowski droga procesu mu go odebrał. Teraźniejszy arendarz zawarł kontrakt na 6 lat za 100 tal. arendy od 6 włók. Trzej gospodarze dzierżawili od niego rolę na 131 miesiąca; każdy płaci mu po 8 fl. i poma ga pracą ręczną przez dni 12. Wysiewają na morgu po 2 korce oziminy, żyta jarego po 1 korcu; żniwią trzecie ziarno. Arendarz wysiewa 85 korcy żyta, 15 jęczm. , 20 owsa, 15 tatarki, 5 grochu, 10 żyta jarego, 1 2 lnuziarno. Pogłównego i hyberny płaci 50 fl. Mie szkańcy nic ob. Zeitschr. des Westpreuss. Gesch. XV, własność wydany. Kś. Fr. Zapożenki, dobra, pow. witebski, własność Rahozów, 611 dzies. Czaple i Czapelki. Zapplau, dobra i wś, pow. górski Szląsk, par. kat. Gross Nieder. Zapowiednik Zapowiednia Zapowiadka Zapplau Zapożenki Zaporoska Gruszka Zaporska Gruszka Zaprudówka Zaprudka Zaprudkowszczyzna Zapruda Zaprosie Zapretocze Zapreszczeńskie Zaprawale Zaprany W ha, 5 dm. , 73 mk. 12 kat. ; wś 189 ha, 51 dm. , 271 mk. 26 katol. . Zaprany 1. al. Zuprany, dobra, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. i par. Pogiry, o 26 w. od Wiłkomierza, własność Szyllingów, wraz z Źyżmami i Powilańcami mają. 561 dzies. 159 lasu, 57 nieuż. . W 1788 r. należały do Jozefa Wyrzykowskiego i Macieja Staczewicza. 2. Z. , dobra, pow. newelski, własność Hermanów, 223 dzies. Zaprawale, zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki o 6 w. , okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów, Orniany, 10 dusz rewiz. Zapreszczeńskie, uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, o 40 w. od Ihumenia. A. Jel. Zapretocze, uroczysko leśne, pow. piński, na Zarzeczu, w okolicach wsi Glinne, wspo mniane w dok. pod r. 1555 ob. Rewizya puszcz, str. 89. A. Jel. Zaprosie, zaśc. , pow. mozyrski, w 4 okr. pol. i gm. Lenin o 21 w. , o 182 w. od Mozyrza. Miejscowość głucha, grunta lekkie, piaszczyste. A. Jel. Zapruda, rzeczka, w pow. pińskim, dopływ rz. Wiślicy. Zaprudka, w dokum. Zaprudzie, wś nad rzką, Lubszą, uchodzącą, w pobliżu do Teterewa, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. , paraf. praw. i katol. Iwanków o 3 w. , odl. o 76 w. od Radomyśla, ma 722 mk. Włościanie, w liczbie 227 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 934 dzies, ze spłatą po 541 rs. 68 kop. rocznie. Należy do klucza iwankowskiego ks. Lubomirskich. Zaprudkowszczyzna al. Zaprudowszczyzna, zaśc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Radoszkowicze o 10 w. , okr. wiejski Hołowacze Głowacze, o 62. w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 1 dm. , 5 mk, prawosł. w 1865 r. 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr Nowy Dwór, Wołodkowiczów. Zaprudówka, wś, pow. homelski, gm. Nosowicze o 2 w. , 91 dm. , 424 mk. , zapasowy śpichlerz gminny, garbarnia. Zaprudowszczyzna, pow. wilejski, ob. Zaprudkowszczyzna. . Zaprudy 1. wś włośc. i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Podolesie, o 20 w. od Kobrynia. Wś ma 111 dzies. ziemi włośc. ; dobra, własność Szyrajewych, wraz z folw. Ostrowiecz i obrębom leśnym Hirkówka 736 dzies. 150 łąk i past. , 350 lasu, 54 nieuż. . Była tu st. poczt. na szosie z Warszawy do Moskwy, pierwsza za Kobryniem. 2. Z. , dzie al. Łysucha, wś włośc. , pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Osownica, o 87 w. od Kobrynia, 100 dzies. ziemi włośc. Zaprudziany, wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Zabłociszki o 6 w. , okr. wiejski i dobra hr. Potockich, Lebiodka, o 32 w. od Lidy a 14 w. od Wasiliszek, ma 10 dm. , 80 mk. katol. w 1865 r. 43 dusz rewiz. . Zaprudzie 1. wś, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Pieniuga, o 30 w. od Wołkowyska, wraz z siołem Sławatycze 383 dzies. ziemi włośc. 30 łąk i past. , 28 lasu, 25 nieuż. . 2. Z. , zaśc. , pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty, o 59 w. od Wiłkomierza. 3 Z. , wś nad rzką Choczanką, lew. dopł. Berezyny, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. berezyńskim, gm. Jakszyce, o 47 w. od Ihumenia; grunta lekkie. 4. Z, osada, pow, miński, w 3 okr. pol. , par. katol. i gm. Kojdanów o 5 w. , odl. o 45 w. od Mińska; miejscowość małoleśna. 5. Z. , wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol. i gm. Chołopienicze, o 42 w. od Borysowa, ma 6 osad; grunta lekkie. 6. Z. , fol. , pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Bacewicze, o 44 w. od Bobrujska; grunta lekkie. 7. Z. , zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Krasne Łuki, o 34 w. od Borysowa. 8. Z. , wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Pierszaje, o 60 w. od Mińska a 22 w. od Rakowa. 9. Z. , wś, pow. klimowicki, gm. Zabiełyszyn, ma 27 dm. , 183 mk, 10. Z. , fol. , pow. mohylewski, dziedzictwo Kontowtów, wraz z Achimkowiczami 158 dzies. 45 roli, 45 łąk, 52 lasu; młyn wodny daje 225 rs. 11. Z. , fol. , pow. sieński, od 1833 r. Skoroteckich, 208 dzies. 73 roli, 30 łąk, 100 lasu. 12. Z. , wś, pow. sieński, gm. Łatygowo, 5 dm. , 38 mk. 13. Z. , wś, pow. sieński, gm. Ulanowicze, ma 29 dm. , 137 mk. 14. Z, wś, pow. sieński, gm. Wysoki Horodziec, 32 dm. , 186 mk. 15. Z. , wś w pobliżu błota Lejczenok, pow. sieński, gm. Zameczek, ma 10 dm. , 26 mk. 16. Z. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głękokie o 10 w. , okr. wiejski Kasztelanowo, o 62 w. od Dzisny, 25 dm. , 169 mk. w 1865 r. 63 dusz rewiz. . 17. Z. , zaśc, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 58 w. od Dzisny, 2 dm. , 16 mk. starow. 18. Z. Wielkie, wś włośc. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Horodźki o 5 w. , okr. wiejski Zaprudzie, o 42 w. od Oszmiany, 31 dm. , 217 mk. 209 prawosł. , 8 katol. ; należy do dóbr skarbowych Łosk. 19. Z. Małe, wś włośc. , tamże, o 4 w. od gminy, o 42 w. od Oszmiany, 29 dm. , 206 mk. prawosł. i 9 katol. w 1865 r. 96 dusz rewiz. i 2 żydów rolników. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Słoboda, Starynki, Zaprudzie Małe, Z. Wielkie oraz zaśc. Bobrówka, Bujaniec, Lipowa Góra, Osinowca, Sakowa Góra i Zabłocie, w ogóle w 1865 r. 384 dusz rewiz. b. włośc. skarbowych i 2 żydów rolników. 20. Z. , zaśc. nad rzką Cejkinią, pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 26 w. od Święcian, 1 dm. , 6 mk. starow. 21. Z. , fol. nad bezim. strumieniem, pow. wi Zaprany Zaprudzie Zaprudziany Zaprudy Zaprudowszczyzna Zaprudziski Zapust Zapurze Zapurwy Zapurwie Zapuny Zapsiele Zapsia Zaprzańce Zaprunsany Zaprudzkie Zaprudzie Zaprudzie pol. , gm. Żośno, okr. wiejski Żośno Nowe, o 72 w. od Wilejki, 1 dm. , 20 mk. ; w 1865 r. własność Snarskich. 22. Z. , zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki, należy do dóbr Orniany. 23. Z. , wś włośc. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Rukojnie o 8 w. , okr. wiejski KienaWołkorabiszki, o 19 w. od Wilna, 3 dm. , 36 mk. katol. ; należy do dóbr skarbowych Kiena. 24. Z. , zaśc. , tamże, 1 dm. , 5 mk. prawosł. i 4 katol. 25. Z. , wś, pow. drysieński, należy do domin. Szczęsnopol Michała Szczyta. 2. Z. , fol. , pow. witebski, przy trakcie z Witebska do Potocka, wraz z Plityńcami stanowi attyn. Starego Sioła, Eustachego Łabuńskiego. 27. Z. , ob. Zaprudy. Zaprudzie 1. wś, pow. kowelski, gm. Suszyszno, 45 dm. , 305 mk. , cerkiew, młyn wodny i deptak, gorzelnia. Dobra wraz z Suszynem mają, 500 włók 450 lasu. Własność da wniej Komarów, sprzedane za Zaprudziski, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , gm. Czypiany, 5 dm. , 360 mk. , cegielnia. Zaprudzkie, jezioro, w pow. sieńskim; roczny połów wynosi do 100 pudów. Zaprunsany, wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Woropańszczyzna o 2 w. , okr. wiejski Zajnowo, 43 dusz rewiz. ; należała do dóbr Ukla, Cieszkowskich. Zaprzańce, wś, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Siesiki, o 32 w. od Wiłkomierza. Za Przekopem, przys. mta Lubaczowa. Zapsia al. Gniada, Duśnica, Hołnianka, rzeczka, wypływa z jez. Gaładuś, na wsch. płn. od Sejn, pod wsią Dusznicą, Duśnica, płynie ku płd. wsch. , wchodzi do jeziora b. n. na płn. od wsi Ogrodniki, przepłynąwszy to jezioro, dąży ku wschodowi przez Hołny, Kuciuny, Pudziszki, wchodzi do jeziora leżącego na zach. od wsi Klepacze. Wypłynąwszy z płd. krańca jeziora, dąży w kierunku płd. wsch. , przepływa jez. Powiejsieje Snajginie i Powieśniki, z którego wychodzi pod nazwą, Gniada, płynie ku wschodowi przez jezioro przy wsi Korejwicze i pod Kopciowem wpada z praw. brz. do Hańczy Białej. Długość biegu z jeziorami 25 w. J. Zapsiele 1. wś nad Psłą, pow. chorolski gub. połtawskiej, gm. Ostapie, 132 dm. , 660 mk. , cerkiew, młyn wodny, 8 wiatraków. 2. Z. , wś nad rzką, Psłą, pow. kremeńczucki gub. połtawskiej, gm. Omelnik, 163 dm. , 1120 mk. , cerkiew, szkoła, młyn wodny, 10 wiatraków, olejarnia. Za Pulpereczką, wzgórze i las, na obszarze Czerchawy i Mokrzan. Zapuny, niem. Sapuhnen, dobra ryc. i wybud. , pow. olsztyński, st. p. . Zapurwie, zaśc. szlach. nad jeziorem t. n. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 16 w. od Trok, 1 dm. , 8 mk. katol. Zapurwy, pow. grodzieński, ob. Zapurze. Zapurze 1. w spisie miejscowości Zapurwy, wś włośc. , pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Sobolany, o 43 w. od Grodna, 604 dzies. ziemi włośc. 127 łąk i pastw. , 214 nieuż. . 2. Z. , wś i folw. , pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Wiszniew o 21 2 w. , okr. wiejski Nerowy, o 43 w. od Oszmiany, 15 dm. , 75 mk. prawosł. , 70 katol. w 1865 r. 71 dusz rewiz. ; należy do hr. Chreptowiczów. Zapuście, wzgórze 289 mt. na bezleśnym garbie, w Żółtańcach, w pow. żółkiewskim, na 41 53 wsch. dług, a 50 1 2 płn szer Karta wojs. , 5, XXX. Ob. Łysa Góra 57. i Mogiłka 3. . Zapuście, część największa gminy Przyszów Kameralny, w pow. niskim, składająca się z 126 dm. i 685 mk. 344 męż. , 341 kob. . Leży na lewym brzegu pot. Łęgowy, na płd. od Przyszowa Szlacheckiego. Zapust, wś, pow. włocławski, gm. Pyszkowo, par. Choceń, ma 26 mk. , 52 mr. W r. 1827 było 4 dm. , 26 mk. , par. Chocenek. Zapust l. góra lesista 345mt. w Hadowicy, w pow. lwowskim, na 49 46 płn. szer. , 41 351 2 wsch. dług. Karta wojs. , 6, XXX. 2. Z. , góra 772 mt. , nad pot. Kosmaczem, na obszarze gm. Kosmacza, w pow. kołomyjskim, na 42 28 wsch. dług. , 48 191 2 płn. szer. Karta wojsk. , 12, XXXI. 3. Z. , obszar lesisty pomiędzy pot. Pasieczyszcze i Tłumaczyskiem, w Iwanowcach, w pow. kołomyjskim Karta wojs. , 11, XXXI. 4. Z. , obszar lesisty 381 mt. , w Przemyślanach, na płn. stokach Tudoru Karta wojsk. , 7, XXXI. 5. Z. , obszar lesisty 417 mt. , w Chmielówce, w pow. bohorodczańskim. Wody odciekają, do pot. Sadzawy Karta wojs. , 10, XXXI. 6. Z. , obszar lesisty 284 mt. , w Cyganach, w pow. borszczowskim Karta wojs. , 10, XXXIV. 7. Z. Stary, las wzn. 313, w płd. wsch. części pow. gródeckiego, na obszarze wsi Kiernica ob. t. II, 822. 8. Z. , las we wsi Horbacze, pow. rudecki. 9. Z. , las we wsi Łany, pow. stryjski, ob. Łany 13. . 10 Z. , wzgórze lesiste 407 mt. , na obszarze Niewaszki, przys. Monasterza, w pow. łańcuckim. U. Z. , wyniosłość lesista 473 mt. , na obszarze Nowosielicy, w pow. dolińskim, na praw. brzegu Świcy. 12. Z. , las na obszarze gm. Rzeczyczany, w pow. gródeckim. 13. Z. , las w okolicy miasta Doliny, w pow. dolińskim. Wody z niego uchodzą do rzki Siwki z lew. brzegu. 14. Z. , las na obszarze Radziechowa, w pow. kamioneckim. 15. Z. , wyniosłość lesista 306 mt. , na obszarze gm. Orszowce, w pow. kocmańskim. Zapust 1. folw. koło Bohorodczan Starych, pow. bohorodczański. 2. Z. , leśnicz. w Hoło Zapust Zapuszczany Zapytów brodzkim. 3. Wierzbian, w, leśnicz. w Stupnicy, w pow. Samborskim, Zapust 1. wś gosp. w pow. szamotulskim, ma urz okr. w Szamotułach, urz. st. cyw. w Ostrorogu Scharfenort, tamże pocztę, st. kol. żel. we Wronkach, szkoły obu wyzn. w Wielonku, par. katol. w Ostrorogu, ewang. w Szamotułach, sądy w Szamotułach i Poznaniu, 6 dym. , 50 dusz. 2. Z. , folw. do Kluczewa, w temże położeniu, ma 1 dym, 31 dusz. Leży na płd. Ostroroga. W r. 1793 Z. dzierżą Kwileccy z Dobrojewa. 3. Z. , miejscowość na Granówku, od strony Karczewa, w pow. kościańskim. 4. Z. , łąki w Konajadzie, w pow. kościańskim. 5. Z. , las w Luboszu, pow. międzychodzki. W. Ł. Zapust, wś, dziś nie istniejąca. W XVI w. nadaną była na własność miasta Nowe, w pow. świeckim. Zapusta 1. Mała, wś, dwa folw. i os. młyn. , pow. sieradzki, gm. Charłupia, par. Sieradz odl. 3 w. . Posiada sąd gm. okr. I, 26 dm. , 149 mk. Browar istniejący tu produkował około r. 1880 do 100000 garncy piwa. W r. 1827 było 12 dm. , 63 mk. 2. Z. Wielka, wś i folw. , pow. sieradzki, gm. Charłupia, par. Sieradz odl. 4 w. , ma 58 dm. , 401 mk. W r. 1827 było 32 dm. , 167 mk. Podano prócz tego drugą Zapustę. w par. Wróblew, mającą 4 dm. , 23 mk. 3. Z. , folw. , pow. opatowski, gm. i par. Czyżów, odl. od Opatowa 33 w. , ma 1 dm. , 18 mk. , 615 mr. W r. 1827 był 1 dm. , 5 mk. , par. Tarłów. 4. Z. , folw. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Mierzwin, odl. 14 w. od Jędrzejowa. 5. Z. al. Zapusty, folw. , pow. lipnowski, gm. Szpetal, par. Chełmica, odl. 14 w. od Lipna, ma 4 dm. , 38 mk. , 52 mr. W r. 1827 Zapusty, w par. Szpetal, miały 2 dm. , 43 mk. Zapustek al. Zapustki, wś i folw. , pow. nieszawski, gm. i par. Strasze, odl. 15 w. od Nieszawy, ma 75 mk. Dobra Zapustek Wincentów, oddzielone w r. 1876 od dóbr Koneck, składały się w r. 1886 z folw. Zapustek i Wincentów rozl. mr. 581 folw. Z. gr. or. i ogr. mr. 279, łąk mr. 53, lasu mr. 14, nieuż. mr. 13; bud. mur. 4, drew. 2; płodozm. 13 pol. ; folw. Wincentów gr. or. i ogr. mr. 167, łąk mr. 23, pastw. mr. 9, lasu mr. 10, nieuż. mr. 13; bud. mur. 2, drew. 1. Wś Z. ma 17 mr. Zapusty, os. , pow. stopnicki, gm. i par. Tuczępy, odl. 11 w. od Stopnicy. Zapusty, osada, pow. słonimski, w 2 okr. pol. , gm. maryańska, wraz z osadą Hońki ma 108 dzies. 28 łąk i pastw. . Zapusty, wś nad Styrem, pow. łucki, na płn. od Żydyczyna. Zapusty, pow. kwidzyński, ob. Bochlin. Zapuszczański trakt, litew. Użgiris, zwała się płd. część wwdztwa trockiego, między lewym brzegiem Niemna, puszczą augustowską i granicą pruską, t. j. dzisiejsza gub. suwalska. Obecnie mieszkańcy Królestwa nazywają Zapuszczańskiem okolicę z tamtej strony puszczy, w pow. grodzieńskim i trockim. Zapuszczany, folw. nad jeziorem Czeronką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Ihumenów, okr. wiejski Julianowo, o 54 w. od Dzisny, 1 dm. , 10 mk. katol. ; w 1865 r. własność Tomaszewskich. Zaputki, wś, pow. sieński, gm. Bóbr o 15 w. , zapasowy śpichlerz gminny. Zapytów, wś, pow lwowski, 18 klm. na płd. wsch. od sądu pow. we Lwowie, 7 klm. na zach. od urz. poczt. w Jaryczowie Nowym. Na płn. leżą Wisłoboki i Remenów, na wsch. Jaryczów Stary, na płd. Pikułowice, Prusy i Żydatycze, na zach. Podliski Małe. Płd. część wsi prze pływa Pikułówka a wzdłuż granicy płn. płynie Kąpielówka. Zabudowania wiejskie leżą w środ ku obszaru. Własn. więk. ma roli or. 4, łąk i ogr. 27, pastw. 9 mr. ; wł. mn. ma roli or. 1510, łąk i ogr. 1203, pastw. 235 mr. W r. 1890 było 190 dm. , 1102 mk. w gm. 1059 gr. kat. , 129 rzym. kat. , 14 izrael. ; 1091 Rus. , 11 Pol. w miejscu, dek. lwowski zamiejski. We wsi jest cerkiew pod wezw. św. Michała i szkoła 1klas. Lu. Dz. Zarachy, os. , pow. sokólski, w 3 okr. pol, gm. Kamionka, 9 dzies. ; własność Zarachowiczów. Zaracławice, folw. do Nowej Wsi, pow. niski. Wchodził w skład dóbr Nisko ob. t. VII, 156. Zaracze 1. wś nad rzką Rak, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 53 w. od Nowoaleksandrowska; w 1859 r. 9 dm. , 107 mk. 2. Z. , folw. , tamże, ob. Sylweryanów. Zaradawa, gmina administracyjna, w pow. jarosławskim, składająca się ze wsi Zastawnie 71 dm. i wólek Byczyna 16 dm. , Cienkie z basami 21 dm. , Karczmarze 13 dm. i Paryły 6 dm. . Prócz tego na obszarze dwor skim są 4 dm. W ogóle gmina ma 131 dm. i 800 mk. 393 męż. , 407 kob. ; 637 gr. kat. , 80 rzym. kat. , 18 prot. i 57 izrael. Pos. tabular na ks. Jerzego Czartoryskiego ma 392 mr. , przeważnie lasu; pos. mn. 1832 mr. Z. leży o 14, 5 klm. na płd. wsch. od Sieniawy, nad pot. Staryczem i Rudawką, wśród sosnowych borów. Najbliżej leżą na płn. wś Mołodycz, na płd. Cetula, na zach. Czerwona. Mac. Zaradowiska, niem. Za Radowisk, wś, pow. wąbrzeski, st. p. W. Radowiska, par. kat. Pluskowęsy; 126 ha 81 roli orn. , 39 łąk; 1885 r. 20 dm. , 24 dym. , 101 mk. , 34 kat. , 67 ew. Zaradzyńska Wola, wś i folw, , pow. łaski, ob. Wola Zaradzyńska. Zapust Zaputki Zapuszczański trakt Zapusty Zapustek Zapusta Zarakowce Zarajsk Zarajsko Zarakania Zarakowo Zaranki Zarankiszki Zarankowo Zaraj Zaraj, folw. , pow. prużański, w 3 okr. , należy do dóbr Zarajec 1. Potocki al. Błojce, wś, pow. janowski, gm. i par. Potok Wielki, odl. 15 w. od Janowa, powstała w obecnym stuleciu, ma 18 dm. , 430 mr. 2. Z. Stojeszyński, wś, pow. janowski, gm. i par. Modliborzyce, odl. 13 w. od Janowa. Powstała w obecnym stuleciu na obszarze lasów należących do Stojeszyna, ma 19 dm. , 197 mk. , 410 mr. Zarajsk, mto powiat. gub. riazańskiej, pod 54 45 płn. szer. a 56 33 wsch. dług. , na praw. brzegu rz. Osetru i po obu brzegach rzki Monastyrki, odl. o 60 w. na płn. zach. od Riazania, ma 6017 mk. W 1861 r. było tu 516 dm. 22 murow. , 158 sklepów, 14 cerkwi prawosł. i 1 jednowierców, 5681 mk. 58 jednowierców i 97 rozkolników, 3 szkoły powiatowa, miejska i duchowna, szpital miejski, bank, st. poczt. i dr. żel. Do miasta należało 1285 dzies. ; dochody w 1862 r. wynosiły 6944 rs. Przemysłem rękodzielniczym zajmowało się 325 osób 108 majstrów. Pod względem przemysłowym było w 1861 r. w Z. 7 nieznacznych zakładów farbiarnia bawełny, fabryka mydła, świec łojowych, dwie świec woskowych, garbarnia i fabryka zapałek oraz fabryka tkacka, produkująca na 25000 rs. rocznie. Handel, poprzednio bardzo znaczny, w ostatnich czasach podupadł. W mieście odbywają się targi trzy razy na tydzień, oraz trzy jarmarki do roku 9 maja, w dzień św. Trójcy i 29 czerwca. Miasto połączone jest linią dr. żel. , długą na 25 w. , ze st. Łuchowicy dr. żel. moskiewskoriazańskiej. Z. powstał w XIII w; w 1531 r. za Iwana Groźnego wzniesiono tu twierdzę murowaną, która do dziś przetrwała. Za czasów Samozwańców w mieście obwarował się Lisowski ze swym oddziałem i pod Z. pobił na głowę wojewódów riazańskich kn. Chowańskiego i Liapunowa. Usypany z polecenia Lisowskiego kurhan nad zwłokami poległych, znajduje się do dnia dzisiejszego. Od 1778 r. mto powiatowe na miestnictwa, następnie gub. riazańskiej. Zarajski powiat, położony w płn. zach. części gub. riazańskiej, zajmuje 41, 4 mil al. 2005 w. kw. Większa część powiatu leży na tak. riazańskim brzegu Oki i przedstawia powierzchnię falistą, poprzerzynaną głębokiemi wąwozami; rzeki, zwłaszcza zaś Osetr i jego dopływy, płyną śród urwistych i głębokich brzegów. Najwyższe wzniesienia w tej części powiatu dochodzą pod wsią Protasową, 689 st. n. p. m. a pod Zarajskiem 648 st. Natomiast płn. wsch. zakątek powiatu, leżący po t. zw. meszczerskiej stronie Oki, stanowi nizinę równą i błotnistą. Gleba na prawym brzegu Oki jest gliniastoczar noziemna, a na lewym piaszczystą. Z kopalin znajduje się górny wapień i ruda żelazna. Wszystkie rzeki powiatu należą do systematu Oki, która początkowo stanowi jego granicę od gub. moskiewskiej, następnie wkracza w jego granicę i przepływa przez część płn. wsch. Zachodnią część powiatu zrasza Osetr pr. dopł. Oki, wschodnią zaś Wobla dopł. Oki i Mecza dopł. Woży. Jeziora znajdują się wyłącznie w dolinie Oki, są wogóle niezbyt wielkie. Znaczniejsze błota spotykają się na wybrzeżach rz. Matyry praw. dopł. Oki i Czarnej dopł. Wobli. Lasy zajmują do 52000 dzies. , t. j. 25 ogólnej przestrzeni i znajdują się przeważnie w płn. części powiatu, na lew. brzegu Oki. W 1860 r. w powiecie bez miasta było 112096 mk. w tem 526 rozkolników, zamieszkujących 319 miejscowości 2 słobody, 5 pohostów, 68 siół, 241 wsi, 3 drobnych osad. Było 81 cerkwi prawosł. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo do 130000 dzies. , t. j. 62 ogólnej przestrzeni znajduje się pod rolą, dalej hodowla bydła do 35000 dzies. , t. j. 17 ogólnej przestrzeni łąk, rybołówstwo nad Oką i tkactwo, handel, furmaństwo i flisactwo. W 1861 r. w powiecie było 5 fabryk 2 tkackie i 3 garbarnie. Zarajsko, wś, pow. Samborski, 16 klm. na płn. wsch. od sadu pow. i urz. poczt. w Samborze. Na wsch. leżą Mistkowice, na płd. Brzegi, na płn. Burczyce Nowe, Wańkowice i Błożew Dolna, na wsch. Czernichów 4 ostatnie w pow. rudeckim. Własn. więk. ma roli or. 66, łąk i ogr. 8 mr; wł. mn. roli or. 530, łąk i ogr. 385, pastw. 236 mr. W r. 1890 było 61 dm. , 353 mk. w gm. , 1 dm. , 9 mk. na obszarze dwor. 347 gr. kat. , 6 izrael. , wszyscy narodowości rusińskiej. Par. rzym. kat. w Łanowicach, gr. kat. w Młotkowicach. We wsi jest szkoła 1o klas. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , ekonomii Samborskiej a klucza kupnowskiego ob. rękop. w Biblii Ossol. , 1255, str. 113 i 632, str. 165. Por. Kupnowice. Lu, Dz. Zarakania, miejscowość, w dzisiejszym pow. skwirskim, nadana wraz z Biłkami przez Olelka Włodymirowicza słudze jego Olechnie Juchnowiczowi. Ob. Komin t. . Zarakowce, ob. Zarakowo. Zarakowo, Zarakowce, Zarakowcy, wś poradziwiłłowska i folw. ordyn. nieświeskiej ks. Ra dziwiłłów, nad bezim. dopł. Moroczy, pow. słucki, w 3 okr. pol kopylskim, gm. i par. kat. Cimkowicze, o 50 w. od Słucka. Wś ma 13 osad; folw. około 35 włók; grunta pszenne, łąki obfite. A. Jel. Zaranki, uroczysko, pow. piński, na Zarze czu, w okolicy wsi Moroczna, gm. Moroczno; wspomniane w dokum. XVI ob. Piscew. kn. , str. 257. A. Jel. Zarankiszki, zaśc. , pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty, o 49 w. od Wiłkomierza. Zarankowo, wś nieopodal kotliny rzki Ło Zarajec Zareck Zareczanie Zareczany Zarecze Zareczyck Zarczyce Zarąg Zarąbki Zarazinka Zaraszcze Zaranna Zaredny Kabaczek Zareczje Zareczka Zareczni Zarecznia Zareczno pol. uździeńskim, . Słoboda od Ihumenia, ma 5 osad. Za poddaństwa należała do domin. Tołkaczewicze, nazwana od nazwiska dawnych posiadaczy tych dóbr Zaranków h. Korczak. Zaranna, kol. , pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Strzelce, ma 11 dm. , 124 mk. , 131 mr. W r. 1827 było 10 dm. , 76 mk. Zaraszcze, uroczysko na gruntach wsi Wołoszki, w pow. kowelskim. Zaraszów, wś i folw. , pow. lubelski, gm. i par. Bychawa, odl. 26 w. od Lublina. W 1891 r. folw. Z. r. 1886 oddzielony od dóbr Gałęzów rozl. mr. 700 gr. or. i ogr. mr. 488, pastw. mr. 2, lasu mr. 196, nieuż. mr. 14; bud. mur. 4, drew. 12; płodozm. 11 pol. ; las nieurządzony. Wś Z. ma 22 os. , 217 mr. W r. 1827 było 11 dm. , 54 mk. Zarata, przyl. Szypotu, w pow. radowieckim. Zaraz al. Zarazie, wś, pow. stopnicki, gm. Oględów, par. Kurozwęki, odl. 19 w. od Stopni, cy, ma 6 os. , 111 mr. Wchodziła w skład dóbr Łubnice. W r. 1827 było 2 dm. , 25 mk. Zarazinka al. Zarezinka, zaśc. nad strugą Stupnica, pow. bobrujski. Zarazy, dobra i os. młyń. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol, o 55 i 57 w. od Nowoaleksandrowska. Zarąbki 1. część wsi Sosnowa, w pow. wielickim. 2. Z. , grupa domów w Krzeszowie, pow. żywiecki. Zarąg, jezioro na Mazurach pruskich, pod wsią Kurki, w pow. ostródzkim. Zarczyce, ob. Żarczyce. Zarczyno, wś, pow. orszański, gm. Lubawicze, ma 27 dm. , 219 mk. Zardehlen al. Catharinenhof, posiadłość, pow. piłkałowski, st. p. Zardeningken al. Szardeningken, wś, pow. gołdapski, st. p. Gawaiten. Zareck, ob. Zarzyck. Zareczanie, wś, pow. drysieński, par. Rosica. Zareczany al. Kozaki, wś nad rz. Isłocz, pow. miński, w 2 okr. pol. i gm. Raków, o 43 w. od Mińska, ma 11 osad; grunta lekkie, fa liste. A. Jel. Zarecze 1. al. Zarzecze, uroczysko osiadłe, pow. bobrujski, w 1 okr, pol. , gm. Kaczerycze, o 31 w. od Bobrujska; grunta lekkie, miejscowość poleska. 2. Z. al. Zareczka, zaśc. , pow. bobrujski, w 1 okr. pol. dobryckim, gm. Stepy, o 40 w. od Bobrujska, nabyty przez starowierców, ma około 40 włók. 3. Z. , wś, nad rz. Ippą, lew. dopł. Prypeci, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. Parycze, gm. Czernin, par. prawosł. Dubrowa, o 71 w. od Bobrujska, ma 24 osad; 4. Z. , folw. , pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horbacewicze, własność RajewSłownik Geograficzny T. Zeszyt 162. skich, włók. 5. Z. , wioska nad rz. Cną, lewym dopł. Hajny, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Jurewo, około 5 mil od Borysowa, ma 3 osady. 6. Z. , uroczysko osia dłe, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. uździeńskim, gm. Szack, o 82 w. od Ihumenia. 7. Z. , wś nad rzką Ihumenką, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. wschód od Ihumenia, ma 9 osad. 8. Z, wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Iwieniec, o 60 w. od Mińska. 9. Z, chutor, pow. mozyrski, w okolicy wsi Niedźwiednia, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. i par. prawosł. Skorodno, o 45 w. od Mozyrza. 10; Z. al. Dworyszcze, wś nad rz. Oressą, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykowskim, gm. Komarowicze, par. prawosł. Horodziatycze, ma 8 osad; grunta lek kie, łąk obfitość, rybołówstwo, pszczoły w pu szczy. 11. Z. , wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. i gm. Brahin, o 84 w. od Rzeczycy, ma 12 osad; należała za poddaństwa do dóbr brahińskich, niegdyś ks. Wiśniowieckich, potem Roki ckich. Miejscowość leśna, grunta wyborae, namułowe. 12. Z. , ob. Zareczje, Zareczka i Zarzecze. A. Jel. Zarecze, pow. rówieński, ob. Zarzyck. Zareczje, Zarzecze 1. ruczaj, w pow. orszańskim, w gm. Wysockie, dopływ jez. Orzechy Orjechi. 2. Z. , wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Pierszaje, o 60 w. od Mińska, 12 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe. 3. Z. , folw. , pow. drysieński, attyn. Pustynia, hr. Zygm. Platera. Zareczka 1. Zarecze, wś nad bezim. dopł. Ptycza, pow. mozyrski, w 2 okr. pol. petrykow skim, gm. Kopatkiewicze, par. prawosł. Czeluszczewicze, o 68 w. od Mozyrza a 42 w. od Petrykowa, ma 26 osad. Za poddaństwa własność rodziny Jeleńskich. Miejscowość poleska, bo gata w łąki; włościanie hodują pszczoły w pu szczy. 2. Z. , ob. Zarecze. A. Jel. Zareczni, trzy zaśc. w jednej okolicy, na lewym brzegu Berezyny, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Tumiłowicze, o 120 w. od Borysowa, mają razem 3 osady; miej scowość głucha, poleska. A. Jel. Zarecznia, dobra, pow. witebski, własność Stefana Dunina Ślepścia, mają wraz z Zamoszem 1472 dzies. Zareczno, zaśc. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Horki, o 78 w. od Bobrujska. Zareczyck, wś nad bezim. dopł. Poni, pow. borysowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Tumiłowicze, o 10 w. od Borysowa. ma 15 osad; miejscowość leśna, nieco falista, łąk dużo, grun ta lekkie. A. Jel. Zaredny Kabaczek, zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Janiszki, należy do dóbr Orniany. Zaranna Zarata Zaraszów Zarczyno Zardehlen Zardeningken Zarem Zaredzie Zaredzie, jezioro, w pow. wileńskim, pod zaśc. Mimaniszki. Zareka, wś nad Stochodem, pow. piński, w 2 okr. pol. i gm. Lubieszew, ma 3 osady; grunta lekkie, łąki obfite. A. Jel. Zareki, wś skarb. , pow. drysieński, par. Druja. Zarekusza, wś, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Laskowicze, o 64 w. od Bobrujska; grunta piaszczyste. A. Jel. Zarem. .. , ob. Zarę. .. Zaremba al. Zaremby, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ziembin, ma 5 osad; grunta lekkie, kamieniste. A. Jel. Zaremba, folw. i cegielnia do Radzmina, pow. tucholski, st. p. Droździenica, par. kat. Kamień, 1 dm. , 8 mk. Zarembczyki, Zarubczyki, wś i zaśe. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zaleś o 5 w. , odl. o 36 w. od Dzisny. Wś ma 3 dm, , 33 mk. w 1865 r. 14 dusz rewiz. , zaśc. zaś 3 dm. , 24 mk. Zarembkowo, Zarębkowo, folw. , pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki, o w. od Dzisny, 1 dm. , 27 mk, katol. Należał do Twardomańskich. Zaremby 1. okolica, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Grodzisk, o 31 w. od Bielska, 114 dzies. 2 łąk i pastw. , 15 lasu, 72 nieuż. . 2. Z. , wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ziembin, o 36 w. od Borysowa, ma 11 osad; grunta faliste. 3. Z. , ob. Zaremba. Zaremelski Majdan, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Smołderów, ma 95 dusz włośc. , 118 dzies. ziemi; należy do dóbr smołderowskich, własność hr. Alfreda Potockiego. L. R. Zaremianka al. Zarumianka, rzeczka, w pow. radomyskim, prawy nieznaczny dopływ Teterwi, przepływa pod wsią Kuliszówką. Zaremienica, uroczysko osiadłe, pow. piń ski, na Zarzeczu, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Chojno, o 10 w. od Pińska. A. Jel. Zaremla, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Smołderów, par. praw. Sujemce o 5 w. . Zarenie, ob. Zarynie. Zareście, Zarestie 1. dobra, pow. bychowski, dziedzictwo Byszewskich, 1302 1 2 dzies. 203 roli, 104 łąk, 620 lasu; dwa młyny wodne dają 425 rs. 2. Z. , dobra nad Restą, pow. czauski, nadane w 1880 r. Odincowym, mają 472 dzies. 150 roli, 65 łąk, 243 lasu; karczma. Kaplica katol. par. Mohylew. Zarezinka, ob. Zarazinka. Zareżanka, rzeczka, w pow. wilejskim, przepływa pod folw. Michalino, wsiami Piotrowicze, Sieńkowszczyzna, oraz zaśc. Świrkowszczyzna. Zareże Zariezje, folw. , nad jeziorem Chołostino i rzkę Zareże, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Duniłowicze, okr. wiejski Zareże, o 70 w. od Wilejki, 1 dm. , 4 mk. prawosł. , 22 katol. , 703 dzies. ziemi dworskiej; w 1865 r. własność Kiersnowskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Osinniki, Sergieje, Sergiejewicze i Żerepiewianka, w ogóle 208 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. 2. Z. al. Wesołucha, karczma w leśnem uroczysku, tamże, 2 dm. , 6 mk. Zaręba, os. młyn. i wś nad rz. Ruziec, pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Dulsk, odl. 21 w. od Rypina, ma młyn wodny, 4 dm. , 47 mk. , 104 mr. W r. 1788 jestto karczma z młynem, należąca do dóbr Dulsk, Działyńskich. W 1827 r. było 3 dm. , 27 mk. Zarębczyzna al. Zarębizna, folw. , pow. krasnostawski, gm. i par. Turobin, ma 216 mr. obszaru 183 roli, 33 łąk. Należy do dóbr Godziszów, wchodzących w skład ordynacyi Zamoyskich. Zarębek Niżni, Średni i Wyżni, grupy chat w płn. części obszaru Łopuszny, w pow. nowotarskim. Zarębek, przyl. Mosiny, w pow. szremskim, ob. Pożegowo 1. . Zarębice, w XVI w. Zarembicze, wś, folw. i kol. , pow. częstochowski, gm. i par. Przyrów, odl. 32 w. na wsch. od Częstochowy, przy dro dze z Przyrowa do Lelowa, posiada szkołę po czątkową, 94 dm. , 697 mk. W r. 1889 fol. Z. , z nomenklaturą Wygwizdów i Kacze Błoto, rozl. mr. 1370 gr. or. i ogr. mr. 363, łąk mr. 210, pastw. mr. 131, lasu mr. 628, w odpadkach mr. 7, nieuż. mr. 30; bud. mur. 11, drew. 9; las nieurządzony. Wś Z. os. 74, mr. 1509, wś Bo lesławów os. 23, mr. 476, wś Stanisławów os. 19, mr. 508. Kol. Z. ma 113 mr. W r. 1581 wś Z. , w par. Przerów, należąca do grodu ol sztyńskiego, miała 11 łan. km. , 12 półłanków, 6 zagr. bez roli, 3 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 81. Br. Ch. Zarębie, os. dom. do Księżnie, pow. bocheński. Zarębieniec, folw. dóbr Łopuszno, w pow. kieleckim, Zarębin, pow. płoński, gm. Wychodź, par. Czerwińsk, odl. . 26 w. od Płońska, ma 7 dm. , 111 mk. , 366 mr. W r. 1827 było 10 dm. , 52 mk. W r. 1576 było 41 2 łan. km. i 9 zagr. Zarębino, zaśc. szl. nad pot. Borsuczanką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 74 w. od Wilejki, ma 2 dm. , 16 mk. 1 praw. , 15 kat. . Zarębiska 1. niem. Zarembisko, kol. do Tuchlina, pow. kartuski, par. kat. Sierakowice; 1885 r. 3 dm. , 23 mk. 2. Z. , wyb. do Węsior, pow. kartuski, par, kat. i st. p. Suleczyn; 1 dm. , 10 mk. Zarębiszki, os. , pow. władysławowski, gm. i par. Błogosławieństwo, odl. od Władysławowa 36 w. , ma 1 dm. , 22 mk. Zareka Zareki Zarekusza Zarembczyki Zarembkowo Zaremelski Majdan Zaremianka Zaremienica Zaremla Zarenie Zareście Zarezinka Zareżanka Zareże Zaręba Zarębczyzna Zarębek Zarębice Zarębieniec Zarębin Zarębino Zarębiska Zarębiszki Zarębów Zarębska góra Zarębowszczyzna Zarębówka Zarębkowa Niwa Zarębki Zarębskie Pieńki Zarębnice Zarębka Zarębka, potok, w pow. nowosądeckim, lewy dopł. pot. Łubinki, na obszarze gm. Paszyn. Zarębki, z Dubasem i Borem, wś, w pow. kolbuszowskim, par. w Cmolasie, leży 4 klm. na płn. od Kolbuszowy, przy gościńcu do Majdanu, w piaszczystej i lesistej okolicy, 205 mt. n. p. m. Przez grunta wsi przepływa potok Olszaniec, zwany także Przyrwą, uchodzący do Łęgu z lew. brzegu. Wraz z obszarem tabularnym maja Z. 126 dm. i 783 mk. 387 męż. , 396 kob. ; 741 rzym. kat. i 42 izrael. Os. Dubas 32 dm. leży na zachód od wsi. Pos. tabularna Zdz. Tyszkowskiego ma obszaru 2 mr. moczarów; pos. mn. 532 mr. roli, 112 mr. łąk i 41 mr. past. Gleba piaszczysta tylko po łubinie przynosi skromne plony. W spisie pobor. z r. 1662 Pawiń. , Małop. , 55a znajdujemy pierwszą wzmian kę o tej wsi. Graniczy na płn. z Cmolasem, na płd. z Kolbuszową Dolną, na wschód z Zagroda mi a na zach. ze Świerczowem. 2. Z. , os. dom. do Jodłówki Tuchowskiej, w pow. tarnowskim, ma 5 dm. i 28 mk. 3. Z. , os. dom. do Racie chowic, w pow. wielickim. Mac. Zarębkowa Niwa, ob. Niwa 5. . Zarębnice, wzgórze 475 mt. , w pow. żywieckim, na obszarze Rychwałdu. Zarębów 1. wś i folw. nad rzką Słudwią, pow. kutnowski, gm. Żychlin, par. Sleszyn, odl. 24 w. od Kutna, ma 10 dm. , 244 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 132 mk. , par. Sołek. Dobra Z. , oddzielone 1862 r. od dóbr Sleszyn Mały, składały się w r. 1884 z folw. Z. i Szczy tów i nomenklatur Kruki i Gągolino rozl. mr. 970 folw. Z. gr. or. i ogr. mr. 551, łąk mr. 75, pastw. mr. 21, nieuż. mr. 32; bud. mur. 16, drew. 8; płodozm. 12 pol. ; folw. Szczy tów gr. or. i ogr. mr. 279, pastw. mr. 1, nieuż. mr. 8; bud. mur. 1, drew. 5; płodozm. 9 pol. , wiatrak. Wś Z. os. 17, mr. 113. Na począ tku XVI w. łany km. dają dziesięcinę na stół ar cybiskupi, dworskie zaś plebanowi Łaski, L. B. , II, orłowskim, And. Dembowski ma 31 2 łan. km. , 1 karczmę, Jan Stempowski 11 2 łan. km. , 1 zagr. , 6 osad. Paw. , Wielkop. , II, kol. , pow. sieradzki, gm. Wierzchy, par. Bałdrzychów, odl. 32 w. od Sieradza, ma 7 dm. , 48 mk. Br. Ch. Zarębówka, os. dom. do Kobylca, w pow bocheńskim, leży przy drodze z Gnojnika do Kobylca, ma 4 dm. i 22 mk. Zarębowszczyzna, część Przyszowy, w pow. limanowskim. Zarębska góra, szczyt górski 846 mt. w Beskidzie wschodnim, w dziale Koszkowa ob. . Zapewne ten sam szczyt tylko z inną wysokością, podany w opisie Sałapatówki. Zarębskie Pieńki, ob. Pieńki 1. . Zaręby 1. al. Zaremby, wś i folw. , pow. błoński, gm. Skuły, par. Ojrzanów, odl. 12 w. od Grodziska, ma 206 mk. W r. 1827 było 18 dm. , 163 mk. W r. 1884 folw. Z. , oddzielony od dóbr Ojrzanów, rozl. mr. 420 gr. or. i ogr. mr. 327, łąk mr. 43, pastw. mr. 26, lasu mr. 10, nieuż. mr. 14; bud. mur. 4, drew. 9. Spis osad gub. warsz. z r. 1870 podaje obszar dworski w Z. na 1536 mr. Wś, mająca 490 mr. , wchodziła też w skład dóbr Ojrzanów. W r. 1580 Piotr Roguski, rządca wojewodziny krakowskiej, płaci tu od 101 2 łan. , 1 łanu wójtow. i 1 koła młyn. Wszystkie wsi wchodzące w skład parafii Ojrzanowo stanowiły jedne dobra, własność wojewodziny krakowskiej Pawiński, Mazowsze, 298. 2. Z Kościelne, wś nad rz. Omulew, pow. przasnyski, gm. i par. Zaręby, odl. o 36 w. od Przasnysza, o 1 w. od granicy pruskiej, po za którą leży miasto Wielbark. , posiada kościół par. drewniany, urząd gm. z kasą wkładowozaliczkową, posterunek straży pogranicznej i karczmę, 123 dm. , 790 mk. , 2695 mr. 682 nieuż. . W r. 1827 było 50 dm. , 313 mk. W r. 1868 fol, Z. Kościelne rozl. mr. 2665. Wś Z. Kościelne os. 121, mr. 2331, wś Krukowo os. 78, mr. 2816, wś Rzodkiewnica os. 29, mr. 1519, wś Binduga os. 20, mr. 754, wś Nowa Wieś os. 21, mr. 713. W r. 1852 ogólny obszar wsi i folw. podano na 359 włók nowopolskich. Według pomiaru za rządu pruskiego było 787 włók magdeburskich, w tem 211 włók łąk i 262 włók lasu. W reg. pobor. z XVI w. nie ma jeszcze tej wsi ani żadnej z osad składających dziś gminę. Była tu wtedy puszcza nadgraniczna zapewne. Drobne osady leśne Łaz, Budki i t. p. . należały zapewne do par. Chorzele. Może dopiero w pierwszej połowie XVII w. nastąpiło wykarczowanie obszarów leśnych, z ubogą wielce glebą i założenie wsi, które przybrały przeważnie nazwy dawnych obrębów leśnych. Kościół parafialny powstał tu zapewne przy końcu XVII w. Obecny wzniósł w r. 1775 Antoni Zieliński, właściciel wsi. Z. par. , dek. przasnyski, 1725 dusz. Z. gm. należy do sądu gm. okr. IV, ma 13646 mr. 5084 mr. nieuż. , 513 dm. , 3734 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 10 prot. i 5 żydów. W gminie znajdują się 2 kościoły, papiernia, tartak, młyn wodny, wiatrak, 2 karczmy. W skład gm. wchodzą Binduga, Borek, Brodowe Łąki, Budki, Krukowo, Łaz, Mazuk, Nowawieś, Ostrówek, Poścień, Pruskołęka, Rzodkiewnica, Rowki, Rachujka, Skuzy, Srebrnik, Wierzchowizna, Zaręby Kościelne. 3. Z. , wś i fol. , pow. mławski, gm. Dąbrowa, par. Szreńsk, odl. 13 w. od Mławy, ma 6 dm. , 46 mk. , 641 mr. Fol. Z. w 1884 r. miał 331 mr. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 2 dm. , 41 mk. W r. 1578 płacono tu od 3 łan. km. 4. Z. , wś i fol. , pow. makowski, gm. Karniewo, par. Węgrzynowo, odl. 6 w. od Makowa. W r. 1885 fol. Z. rozl. mr. 421 gr. or. i Zarębka Zaręby Zaręby ogr. mr. 368, łąk mr. 10, past. mr. 6, lasu mr. 23, nieuż. mr. 14; bud. mur. 4, drew. 8; płodozm. 6 i 13pol. Wieś Z. os. 57, mr. 152. W r. 1567 Stanisław Leszczyński płaci tu od 2 wł. , 2 ogr. , 2 wł, Jan Mdzewski od wł. Pawiński, Mazow. , 349. 5. Z. Kwiatkowe, fol, nad rz Omulew, pow. przasnyski, gm. i par. Zaręby Kościelne, odl. 38 w. od Przasnysza, ma 1 dm. , 3 mk. W r. 1885 fol. Z. Kwiatkowe rozl. 898 gr. or. i ogr. mr. 304, łąk mr. 96, past, mr. 94, lasu mr. 386, nieuż. mr. 18; bud. drew. 6, las nieurządzony. 6. Z. , wś nad stawem, pow. płoński, gm. Błędówko, par. Kroczewo, odl. 21 w. Płońska, ma 11 dm. , 213 mk. , 480 mr. W r. 1827 Z. Duże miały 9 dm. , 54 mk. , a Z. Małe 2 dm. , 15 mk. 7. Z. Kościelne, folw. i osada nad rz. Brok, pow. ostrowski, gm. i par. Zaręby, leży pomiędzy Ostrowem, Czyżewem i Małkinią. , odl. 11 w. od Ostrowa, posiada kościół par. murowany, kościół poklasztorny, synagogę, sąd gminny okr. II, szkołę początkową, urząd gminny, 7 wiatraków, 70 dm. , 968 mk. W r. 1827 było 31 dm. , 393 mk. W r. 1874 fol. Z. Kościelne z osadą Z. Kościelne rozl. mr. 791 gr. or. i ogr. mr. 390, łąk mr. 60, past. mr. 60, lasu mr. 270, wody mr. 1, nieuż. mr. 10; bud. mur. 5, drew. 5, las nieurządzony, pokłady torfu i wapna. Osada Z. Kościelne os. 68, mr. 14; wś Niemiry os. 15, mr. 77. Podobno pierwotnie wieś zwała się Z. Borkowo, dopiero po założeniu tu parafii i kościoła w w. przybrała nazwę Z. Kościelne. Parafią powtórnie erygowano r. 1521. W r. 1578 we wsi Z. ecclesiastica płacą Joachim i Ambroży Kutyłowscy od 93 4 łan. Cała parafia składa się ze wsi drobnej szlachty. Jako położone dość daleko od miast, w centrze obszaru zaludnionego przez drobną szlachtę, Z. staną się targowiskiem i przybierą charakter miasteczka. W 1765 Szymon Zaremba, sędzia ziemski sieradzki, wznosi tu kościół i klasztor reformatów, który istniał do r. 1864. Przedmieściem tego targowiska jest wieś Brewki Zakościelne i Poświętne. Ob. Brewki. Z. par. , dek. ostrowski dawniej andrzejowski, 1636 dusz. Z. Kościelne gmina, ma obszaru 9425 mr. i 6161 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 2 praw. , 12 prot. i 1959 żydów. W gminie są 2 kopalnie wapna. W skład gm. wchodzą BrewkiPoświętne, B. Zakościelne, Gąsiorowo, Grabowo, JanczewoSu kmanki, Kietlańka, KępisteBorowe, Niemiry, Obiecana, PiętkowoWielkie, P. Wymiarowo, PodgórzeGózdy, Pułazie, RawyGaćkowo, Rostki Dadźbogi, R. Wielkie, SkłodyPiotrowice, SkłodyStach, S. Średnie, ŚwierzeKończany, S. Zielenie, Uśćianek Wielki, ZakrzewoKopiejki, Z. Słomy, Z. Wielkie, Zaręby Leśne, Zawisty Dzikie, Z. Nadbużne. 8. Z Leśne, wś, pow. ostrowski, gm. i par. Zaręby Kościelne. Stanowiła zapewne kiedyś jedną całość ze Z. Kościelnemi, ma 12 dm. , 73 mk. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 12 dm. , 91 mk. W r. 1578 drobni posiadacze mają tu 61 4 łanu. W r. 1712 należały do Wawrzeńca Boguckiego. 9. Z. , os. młyn. we wsi Białkowo, pow. rypiński. 10. Z. Jartuzy al. Jartusze, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Szumowo, ma 1441 mr. Mieszka tu drobna szlachta i włościanie. W r. 1827 było 14 dm. , 96 mk. W r. 1578 Zaremby Jartuzie miały 10 łan. w jednym dziale. W r. 1868 fol. Z. Jartuzy rozl. mr. 239. Wś Z. Jartuzy os. 12, mr. 385; wś Stryka os. 3, mr. 3. 11. Z. Stryjki, wś nad rz. Orzyc, pow. łomżyński, gm. i par. Szumowo. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 5 dm. , 29 mk. R. 1578 Z. Stryki miały 71 2 łan. w trzech działach. 12. Z. , okolica szlachecka, pow. ostrowski, par. Rosochate, odl. około 28 w. od Ostrowa. W obrębie jej, w gminach Dmochy Glinki i Warchoły, lezą wsi a Z. Bindugi, gm. Dmochy Glinki. W 1827 r. 2 dm. , 11 mk. b Z. Bolędy, m. Warchoły, ma 4 dm. , 16 mk. Drobna szlachta i włościanie. W 1827 r. było 9 dm. , 52 mk. c Z. Choromany, wś, gm. Warchoły, ma 11 dm. , 66 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 72 mk. W r. 1578 Zaremby Wilczagora Choromany mają 71 2 łan. , 2 zagr. i 4 morgi w wielu drobnych cząstkach Paw. , Mazow. , 400. d Z. Ciemne, wś, gm. Warchoły, ma 9 dm. , 71 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 68 mk W r. 1578 było 17 łan. i 1 zagr. Siedzieli tu liczni dziedzice, W 1704 r. 17 lutego urodził się tu Józef Pułaski, późniejszy starosta warecki, ojciec Kazimierza. Matka Józefa była Zarębianka Złota księga, t. VIII, 192. e Z. Góry Leśne, wś, gm. Dmochy Glinki, ma 11 dm. , 88 mk W 1827 r. 11 dm. , 84 mk f Z. Grzymały, wś, gm. Warchoły, ma 11 dm. , 65 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 52 mk g Z. Kramki, wś, gm. Warchoły, ma 14 dm. , 97 mk. W r. 1578 było 181 2 łan. , 1 zagr. , 1 rzem. i 11 mr. Mieszkała drobna szlachta. W 1827 r. podano Z. Kramki 10 dm. , 47 mk. i Z. Kromki 9 dm. , 57 mk. Widocznie zaszła tu omyłka w spisach i ztąd powtórzenie tej samej nazwy. h Z. Krztęki, gm. Warchoły, ma 15 dm. , 113 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 56 mk. i Z. Sasiny, w 1578 r. Sassini, wś i fol, gm. Dmochy Glinki. W r. 1578 drobni posiadacze mają 4 łany. W 1827 r. było 4 dm. , 38 mk W r. 1885 fol. Z. Sasiny rozl. mr. 226 gr. or. or. i ogr. mr. 172, łąk mr. 4, past. mr. 22, lasu mr. 22, nieuż. mr. 6; bud. mur. 8. Wś Z. Sasiny os. 9, mr. 34. k. Z. Skórki, wś, gm. Dmochy Glinki, ma 2 dm. , 18 mk. Mieszkają tu włościanie. W 1827 r. 5 dm. , 34 mk 1 Z. Święchy, wś, gm. Dmochy Glinki, ma 6 dm. , 54 mk. W 1827 r. 9 dm. , 57 mZ. Swięszki, mylnie Śki, wś, gm. Warchoły, ma 8 dm. , 36 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 44 mk. m Z. Warchoły, wś, Zaroh Zarogów Zaróg Zarocznia Zarobczanka Zarnowo Zarnówka Zarnowitzer Zarnowitz Zarnikau Zarna Zarkowice Zarkowo Zarjeko Zaromyśl ob. 2 W r. 1578 częściowi właściciele mieli tu 17 3 4 łan. Br. Ch. Zaręby, niem. Reihershorst, według Kętrz. miejscowość w pow. tucholskim, w spisach urzędowych nie wymieniona. Zaręczyzna, niem. Zarenczysna, kol. do Sokolej Góry, pow. wąbrzeski, st. pocz. Lipnica, paraf kat. Pluskowęsy; 2 dm. , 13 mk. Zarickie Młyny, ob. Zarika. Zaricze 1. al. Zarika, część Gajów Niżnych, pow. drohobycki. 2. Z, część Krzyworówni, pow. kossowski. 3. Z. , część Jasienowa Górnego, w pow. kossowskim. 4. Z. , część Jamny, w pow. nadworniańskim. 5. Z. , część Wysocka Niżnego, w pow. turczańskim. 6. Z. , ob. Zarzecze, Zariczenka, grupa domów w Pasieczny, pow. nadworniański. Zarika al. Młyny Zarzeckie, grupa domów w Bilczu, pow. drohobycki. Zarikowka, słoboda nad rz. Kamyszną, pow. starobielski gub. charkowskiej, o 72 w. na wsch. od Starobielska, ma 181 dm. , 1746 mk. , cerkiew, szkołę, jarmark. Zarjecze, ob. Zarzecze, Zarjeczja al. Jermolina, wś nad rz. Ostryną, pow. rosławski gub. smoleńskiej, gm. Jermolina, 20 dm. , 110 mk. , zarząd gminy. Zarjeczsk w dokum. , ob. Zarzyck. ZarjekoKutok, okolica, pow. słonimski. w 2 okr. pol. , gm. maryańska, o 30 w. od Słonima. Zarkowo, niem. Sorkow, pow. słupski, ob. Żarkowo. Zarkowice, wś, która w XVIII w. należała do klucza Komarno dziś pow. rudecki, będzie to może dzisiejsza wieś Katarynice. Zarna niem. , pol. Czarna Rzeka, rzka, lew. dopływ Głdy, wpadającej do Noteci. Bierze początek pod wsią Baerenbusch, na płd. wsch. od Szczecinka i przyjmuję Glinkę, oblewa potem miasto Racibórz Ratzebuhr i uchodzi w Lędyczku, naprzeciw ujścia Dobrzynki, do Głdy. R. 1436 rozgraniczała księstwo słupskie od Korony polskiej ob. , Pow. wałecki w XVI w. , str. 14 i Słow. Geogr. , I, 738. Zarnikau, wś przy ujściu rz. Aa do zatoki ryskiej, w okr. i pow. ryskim gub. inflanckiej, par. Neuermuehlen. Posiada kościół ewang. filialny. Zarnowitz niem. , ob. Żarnówiec. Zarnowitzer. Zarnówka, mylnie, ob. Żarnówka. Zarnowo w dok. z r. 1248, ob. Ołobok. Zarobczanka, rzeczka, prawy dopływ Piny. Zarocznia al. Dołgaja, wś nad rzką Zaroczenką, pow. gżacki gub. smoleńskiej, gm. Ostryce, 33 dm. , 209 mk. Zaróg, wś i fol. , pow. włoszczowski, gm. Chrząstów, par, Secemin, odl. 13 w. od Włoszczowy. W 1827 r. 13 dm. , 87 mk. , par. Dzierzgów. W r. 1892 fol. Zaróg, oddzielony od dóbr Secemin, rozl. mr. 150 gr. or. i ogr. mr. 85, łąk mr. 37, lasu mr. 24, nieuż. mr. 4; bud. drew. 6. Druga połowa folwarku 150 mr. pozostała przy dobrach Secemin. Wś Z. ma 19 os. , 291 mr. Zarogów, wś, fol. i dobra, pow. miechowski, gm. Miechów, par. Nasiechowice, odl. 5 w. od Miechowa. W 1827 r. było 34 dm. , 193 mk. W r. 1890 fol. Z. i Łany Zarogowskie rozl. mr. 568 gr. or. i ogr. mr. 554, łąk mr. 5, nieuż mr. 9; bud. mur. 10, drew, 4; płodozm. 11pol. Wś Z. os. 17, mr. 147; wś Piotrowice os. 10, mr. 92. W r. 1581 we wsi Z. i Piotrowice płaci p. Staszkowski od 3 łan. km. , 5 zagr. bez roli, 3 kom. bez bydła Paw. , Małop. , 38. Zaroh, wś nad rzką Irżawką, pow. łubieński gub. połtawskiej, gm. Orżyca, 137 dm. , 1000 mk. , cerkiew, szkoła, targi co wtorek, 18 wiatraków. Zaroj 1. wś, fol. i karczma nad rz. Mołczadź, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Koszlewo, o 10 w. od Nowo gródka. Wś ma 33 osad; fol. , własność rodziny mahometańskiej Murziczów, 10 włók. Miejsco wość dość malownicza, grunta urodzajne. W w. XVIII Z. należał do rodziny Zarębów i w r. 1775 stanęła konstytucya względem dyferencyi i procesu Felicyana Zaręby, podkomorzego starogrodzkiego, z bratem, ozy imiennikiem Bogu sławem Z. ob. Vol. wś i fol. , pow. klimowicki, gm. Rodnia, ma 16 dm. , 119 mk. Folw. , od 1875 r. własność włośc. Listopadowa, ma wraz z Hryszynem 309 1 2 dzies. 90 roli, 60 łąk, 125 lasu. A. Jel. Zaroje al. Takuny, dobra, pow. witebski, własność Czernyszewiczewych, 178 dzies. Zarojście 1. zaśc. , pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty, o 28 w. od Wiłkomierza. 2. Z. , wś, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Beniakonie o 15 w. , okr. wiejski Sokoleńszczyzna, wraz ze wsią Nowosiółki 14 dusz rewiz. W XVII w. Z. należało do Jana Władysława Poczubuta Odlanickiego, stolnika oszmiańskiego, towarzysza chorągwi husarskiej wojsk litewskich, deputata na trybunał wileński. Zarokitna, wś nad rzką Narowlanką, dopł. praw. Prypeci, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. i par. praw. Narowla, ma 10 osad; za poddaństwa należała do dom. Narowla, Horwatów. A. Jel. Zarokitno, wś i chutor, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Narowla, o 112 w. od Rzeczycy. A. Jel. Zaromyśl, ob. Szaromyśl. Zaronów al. Zaronowo 1. wś i osada, pow. witebski, gm. Źerobycze, 2 cerkwie, szkoła. 2. Z. , dobra, pow. witebski, własność dawniej Zarjeczsk Zarjeczja Zarjecze Zarikowka Zaricze Zarickie Młyny Zaręczyzna Zaręby Zariczenka Zarika Zaręby Zaronów Zarokitno Zarokitna Zarojście Zaroje Zaroj Zarównia Zaronowskie Zarosie Zaroskoszna Zaroślak Zarośle Zarosle Zarow Zarowce Zarowice Zarowie Zarowiecze Zarowina Zarównie Zarownoje Zarowskie Zaroże Zarożeny , dziś Zabiełłów, 4077 dzies. 3. Z. , dobra skarbowe, tamże, obejmują; 22 wsi, 1 zaśc. i 1 fermę i mają, 3733 dzies. 4. Z. , dobra, tamże, własność Aleksandry Czerwoniuk, 178 dzies. Zaronowskie, jezioro, w pow. witebskim. Zarosie, niem. Sarosche, fol. do Kojęcina, w pow. Zaroskoszna, zaśc. włośc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 411 2 w. od Wilna, 1 dm. , 13 mk. katol. Zarośla, pole do Szpęgawska należące, w pow. starogardzkim. E. 1889 znaleziono tu kilka grobów pogańskich, z 10 urnami. Zaroślak, nazwa północnego stoku szczytu Howerli, w pasmie Czarnohory. Zarośle 1. wś, pow. ciechanowski, gm. Młock, par. Glinojeck, odl. 15 w. od Ciechanowa, ma 6 dm. , 48 mk. , 117 mr. Wchodziła w skład dóbr Garwarz. 2. Z. , wś, pow. przasnyski, ob. Ulatówka. . 3. Z. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Rzekuń. Zarośle, fol. , pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdanów o 9 w. , gm. Rubieżewicze, o 49 w. od Mińska; grunta szczerkowe. Zarosle, niem. Sarosla, folw. , w okr. selburskim, pow. iłukszteńskim, par. Ueberlanz Kurlandya, stanowi attyn. dóbr Warnowicze Warnowizz. Około 1848 r. własność bar. Fitinghofa, następnie Łepkowskich, z których Seweryn w 1860 r. sprzedaje z Warnowiczami i Rustejkami Aleks. Heynemu. Zarośle 1. niem. Sarosle, wś istniejąca od r. 1827, na wykarczowanem polu, pow. grudziądzki, poczta w miejscu, par. kat. Mokre; 182 ha 163 roli or. , 4 łąk; 1885 r. 89 dm. , 139 dym. , 599 mk. , 103 kat, 496 ew. R. 1801 wydał fiskus włościanom Dusocina kawał lasu w wieczystą dzierżawę, która następnie na dziedziczną; własność została zamienioną; . Z 16 włościan odebrał każdy 9 morgów i 125 pręt. kwadr. ob. Gesch. des Graudenzer Kreises v. Froehlich, str. 161. Por. Kłódka i Mokre. 2. Z. , wś i leśn. , pow. brodnicki, st. poczt. Zbiczno, par. kat. Żmijewo; 1885 r. 7 dm. , 56 mk. W 1789 r. 4 dymy. 3. Z. , niem. Sarosle, kol. do Lińska, pow. świecki, st. poczt. i par. katol. Śliwice; 1885 r. 21 dm. , 119 mk. Kś. Fr. Zarosła, wś, pow. borysowski, w 1 okr pol. chołopienickim, gm. Łosznica, o 26 w. od Borysowa, ma 7 osad; grunta lekkie. A. Jel. Zarow, rzeka, dopływ morza Baltyckiego, w dawnej ziemi Lutyków, a później Marchii północnej. Zarowce 1. wś, pow. orszański, gm. Starosiele o 14 w. , zapasowy śpichlerz gminny. 2. Z. , wś włośc. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Rzesza o 2 w. , o 14 w. od Wilna, 2 dm. . 23 mk. katol. w 1865 r. 7 dusz rcwiz. ; należy do dóbr skarbowych Kapituła. Zarowice, wś, pow. mohylewski, posiada kaplicę katol. par. Szkłów. Zarowie, kol. czynszowa, w pow. włodawskim, ob. Lejno. Zarowie 1. wś nad rzką Miejką, prawym dopł. Dźwiei, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Czernichów, o 49 w. od Nowogródka, ma 13 osad; miejscowość bezleśna, lekko falista, łąki i grunta wyborne, pszenne. 2. Z. , fol. , pow. sieński, od 1879 r. mieszcz. Hałuzo, 136 dzies. 18 roli, 7 łąk, 40 lasu. 3. Z. , wś, pow. sieński, gm. Bóbr o 3 w. , zapasowy śpichlerz gminny. 4. Z. , wś, pow. sieński, gm. Lisiczyn o 16 w. , ma 20 dm. , 116 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. 5. Z. , zaśc. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 31 w. od Wilejki, 2 dm. , 11 mk. katol. 6. Z. , fol. , pow. drysieński, 100 dzies. , stanowi atynn. Antonowa, dawniej Hłasków, obecnie Tenisowych. Zarowie, przedmieście Glinian, pow. przemyślański. Zarowiecze, fol, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, o 48 w. od Ihumenia, własność Januszkiewiczów; ma 3 włóki. A. Jel. Zarowina w dok. z 1252 r. , ob. Zarównia, wś, pow. nowogradwołyński, gm. Serby, ma 30 dusz włościan, 107 dzies. ziemi włośc. Należy do dóbr Kurczyce, własność z Kuczyńskich hr. Męcińskiej. L. R. Zarównie, wś, w pow. mieleckim, leży na wschód 2 klm. od Padwi a 10 klm. na płd. od Baranowa nad Wisłą; . Liczy 102 dm. i 405 mk. 190 męż. , 215 kob. , 390 rzym. kat. i 15 izr. Graniczy na płd. z Piechotami, na wschód z Zachwiejowem a na płn. z Gołego Wolą. . Osada ta powstała już po r. 1662 i była do najnowszych czasów częścią; Padwi, dla tego obszar tabularny i włościański podano w opisie Padwi. Mac. Zarownoje, fol. , pow. połocki, wraz ze Śniatkowem ma 56 dzies. w części Dyonizego Siwochy i Załęskiego i 60 dzies. w części należącej do Zaleskich. Zarowskie w Lib. Ben. Łaskiego, II, , część wsi Łazin, w par. Oszkowice dziś pow. łowicki. W reg. pobor. z 1552 r. podana jest Zdzarowska wieś a w r. 1576 wymieniono Wzdary i Łaznino dziś Łazin Muzdzarowskie. Dziś istnieje tu wś Żdżary, należąca do par. Wieliszew, Zaroże 1. al. Borowinka, zaśc. nad rzką O, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Horki, par. katol. Hłusk, o 81 w. od Bobrujska, własność Sołtanów, 11 4 włóki, należy do domin. Horki. 2. Z. , uroczysko osiadłe, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Zabołocie, odl. o 81 w. od Bobrujska. A. Jel. Zarożeny, wś, pow. chocimski gub. bessarabskiej, par. Chocim, leży między Szyrowcami Zaronowskie Zartyny Zartzig Zarub Zarubane Zarubczyki Zarożna Zarożna Zarubin Zarrach Zarubek Zarubenki Zarubicze Zarubińce a, ma cerkiew, 242 dm. , fabrykę mączki cukrowej. Własność Rafałowiczów. Zarożna, wś nad rzką Tetleżką, pow. zmijewski gub. charkowskiej, gm. Zarożna, o 40 w. od Zmijewa, 582 dm. , 2659 mk. , zarząd gminy, cerkiew. Zarrach, ob. Kokotek. Zarszyn, mtko, w pow. sanockim, zbudowane u źródeł Pielnicy, dopł. Wisłoka z lew. brzegu, na międzyrzeczu Wisłoka i Sanu, ma parafią, rzym. kat. , st. kolei 38 klm. na zach. od Jasła, 34 klm. na wschód od Sanoka, pocztę, telegraf i szkołę ludową, 4klas. Prócz kolei prowadzi przez Z. droga rządowa podkarpacka z Jasła do Sanoka. Uboga osada, prawie wieś, przedsta wia się malowniczo z okien wagonu, ze swym nowym kościołem murowanym, i z wieżą, wznie sionym w r. 1882 i panującym nad całą osadą. Z. liczy 193 dm. i 959 mk. 443 męż. , 516 kob. , 825 rz. kat. , 6 gr. kat. i 128 izr. Pos. tabular na dzieli się na 2 korpusy Z. miasteczko i Z. przedmieście Kazim. Wiktora, obie mają 2003 mr. przestrzeni, w tem 767 mr. lasu; pos. mn. ma 598 mr. roli, 193 mr. łąk i ogr. , 162 mr. past. i 69 mr. lasu. Gospodarstwo rolne na ob szarze większym słynęło niedawno jako wzoro we. Dwór stoi na wyspie śród stawu. Niewia domo kiedy osada otrzymała prawo miejskie, prawdopodobnie jednak w końcu XIV w. , jako osada niemiecka, nazwana od piękności miejsca Sehrschoen. W r. 1441 dziedzic Z. Piotr ze Smolic Pieniążek h. Szreniawa, kasztelan sanoc ki, powiększył uposażenie parafii. W XVI w. za jęli kościół protestanci a w r. 1624 spalili mia sto i kościół Tatarzy. W r. 1644 posiadał Z. Błoński i wtenczas wyrokiem trybunału oddano kościół i odebrane grunta parafialne katolikom. W XVIII w. nabyło tę majętność kolegium je zuitów w Krośnie, poczem w 1659 r. nadał im biskup Wacław Sierakowski zarząd parafii. Po zniesieniu zakonu utworzono na nowo świecką parafią. Do niej dyec. przemyska, dek. sanoc ki należą, prócz Z. i przedmieścia, wsi Długie, Nowosielce, Gniewosz i Posada Zarszyńska. Z. graniczy na płd. z Posadą Zarszyńską, na wsch. z Długiem, na zach. z Beskiem a na płn. z Bażanówką. Mac. Zarszyńska Posada, ob. Posada 5. Zartyny, wś w dobrach Leśnictwo, pow. władysławowski, ob. Żaltyny. Zartzig niem. , w dok. Srachto, wś w Pomeranii, pow. Saatzig, par. katol. Starogard. R. 1229 potwierdza książe Barnim joanitom ich posiadłosci, między niemi i wś pomienioną ob. . Zarub, stary gród z w. , ob. Mlijów t. , 520 i Zarubińce. Zarubane, wś nad bezim. dopł. Uborcia, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. i par. prawosł. Bujnowicze, o 54 w. od Mozyrza; grunta lekkie, łąk obfitość. A. Jel. Zarubczyki, ob. Zarembczyki. Zarubek, wś, część Ostrawy Polskiej, w pow. frysztackim. Szkoła ludowa 3klas. Zarubenki, wś, pow. porzecki gub. smoleńskiej, gm. Ińkowo, 30 dm. , 184 mk. , cerkiew, dom przytułku. Zarubicze 1. wś włośc. i folw. , pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Łasza, o 20 w od Grodna. Wś ma 22 dm. , 211 mk. , cegielnię, 250 dzies. ziemi włośc. 28 łąk i pastw. , 11 lasu; folw. należy do Pusłowskich i wraz z folw. Podgórze, Bojary i Domanowszczyzna ma 3008 dzies. 896 łąk i pastw. , 527 lasu, 195 nieuż. ; gorzelnia. Była tu st. poczt. między Grodnem a Alekszycami. 2. Z, , uroczysko, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Indura, należy do dóbr Adelkowszczyzna, Poczobutów. 2. Z. , uroczysko, tamże, należy do dóbr Podgórze, Aleksandrowiczów. Zarubiec, dobra, pow. klimowicki, od 1878 r. własność Usakowskiej, 872 dzies. 95 roli, 36 łąk, 700 lasu. Zarubiele, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 26 w. od Telsz. Zarubieże, wś, pow. wiaziemski gub. smoleńskiej, o 40 w. od Wiaźmy, przy trakcie ku Smoleńskowi, leżała według podania na granicy rossyjskopolskiej, traktatem 1634 r. ustanowionej. Zarubin, folw. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , o 54 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Dołhinowa do Dzisny, 1 dm. , 4 mk. katol. Zarubińce 1. wś nad Dnieprem, pow. kaniowski, w 1 okr. pol. , gm. i par. Trachtymirów o 6 w. , odl. o 25 w. od Kaniowa, ma 344 mk. W 1740 było tu 12 dm. , w 1792 r. 27 dym. i 232 mk. , w 1863 r. 280 mk. Wraz z odległą o 3 w. wsią Monasterek należała w epoce uwłaszczenia włościan do HudimLewkowiczów i miała 1278 dzies. , z których do 450 dz. odeszło do włościan. Wś ta przypomina starodawne miasto Zarub, które odegrało pewną rolę śród waśni książęcych i po raz pierwszy wspomniane było w latopisach pod r. 1145. Podług podania ludowego było 70 cerkwi i 2 monastery, na przestrzeni od Trachtymirowa do Z. Por. Trechtymirów t. XII, 458. Na przeciwległym brzegu Dniepru było dawniej sioło Mażewo a o 8 w. po niżej na Dnieprze leżący Perejasław miał być tylko przedmieściem Zarubu. 2. Z. al. Szarnypole, wś nad Tykiczem Uhorskim, pow. lipowiecki, w 3 okr. pol. , gm. Cybulów, par. katol. Monasterzyszcze, odl. o 65 w. od Lipowca, ma 835 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1250 mk. Posiada cerkiew p. w. św. Paraskiewii, wzniesioną w 1742 r. i uposażoną 37 dzies. Na gruntach wsi znajduje się kilka starych mogił i ślady wałów. Rz. Tykicz w miej Zarubiec Zarubiele Zarubieże Zarszyn Zarubka Zarubińce Zaruczewie Zaruczewie Z Zaruczany Zaruczajsk Zaruczaj Zaruckie Zaruby Zarubki Zarubino Zarubinka Zarubiniecka Wolica Zarubińce tem stanowi granicę pow. taraszczańskiego, niegdyś zaś była rubieżem po między Tetyjowszczyzną, i Humańszczyzną. Drogą wiana od Jełowickich przeszły Z. do Roho zińskich. 3. Z. , wś, w płn. zach. zakątku pow. skwirskiego, w 3 okr. pol. , gm. i par. kat. Chodorków o 12 w. , odl. o 45 w. od Skwiry, ma 873 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. by ło 918 mk. prawosł. i 60 katol; wraz ze wsią. Teresówką 3206 dzies. Posiada cerkiew Pokrowską, wzniesioną w 1746 r. i uposażoną. 48 dzies. ziemi, i kaplicę katol. dekanatu skwir skiego. Wś leży o 6 w. od rz. Hujwy, która stanowiła granicę rubież dawnego Wołynia od ks. kijowskiego. Z. wraz z Teresówką należą do Pruszyńskich. Podług reg. pobor. wwdztwa ki jowskiego z 1628 r. własność pani wileńskiej, w zastawie, płaci od 8 dym. , 6 ogr. Jabłonow ski, Ukraina, I, 85. W 1600 r. własność Ja dwigi z Falczewskich ks. Romanowej Kirykowej Rużyńskiej, w 1607 r. Romana i Zofii z Karabczowa ks. Rużyńskich, w 1624 r. Zofii z Karabczowa 2do roto Chodkiewiczowej t. 11. J. Krz. Zarubińce 1. wś, pow. skałacki, 5 klm. na płd. od Skałatu, 7 klm. na płn. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Grzymałowie. Na płd. leżą. Hlibów i Poznanka Hetmańska, na zach. Poznanka Gniła, na płn. Krzywe, na wsch. Ostapie. środkiem obszaru płynie pot. Gniła. Zabudowania wsi leżą; na płn. Własn. więk. ma roli or. 710, łąk i ogr. 81, past. 92 mr. ; wł. mn. roli or. 844, łąk i ogr. 45, past. 9 mr. W r. 1890 było 124 dm. , 695 mk. w gm. , 8 dm. , 69 mk. na obsz. dwor. 430 gr. kat. , 290 rz. kat. , 44 izr. ; 438 Rus. , 316 Pol. . Par. rz. kat. w Grzymałowie, gr. kat. w Poznance Gniłej. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. , kasa poż. gm. z kapit. 1260 złr. i młyn. 2. Z. , wś, pow. zbarazki, 7 klm. na płn. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Zbarażu. Na płd. leżą. Iwaszkowce i Zbaraż Stary, na wsch. Załuże, na płn. Nowiki, na płn. zach. Opryłowce, na zach. Dubowce w pow. tarnopolskim. Na wsch. wznosi się wzgórze Kozacki Horb. Zabudowania wsi leżą na płn. zach. Wł. więk. ma roli or. 657, łąk i ogr. 63, past. 10, lasu 233 mr. ; wł. mn. roli or. 544, łąk i ogr. 72, past. 2, lasu 1 morg. W r. 1890 było 75 dm. , 485 mk. w gm. , 28 dm. , 77 mk. na obsz. dwor. 431 gr. kat. , 121 rz. kat. , 10 izr. ; 431 Rus. , 121, 10 Niem. . Par. rz. katol. w Opryłowcach, gr. kat. w miejscu, dek. zbaraski. Do parafii tej należą Iwaszkowce i Opryłowce. We wsi jest cerkiew p. w. św. Jana, kasa poż. gm. z kapit. 378 złr. i gorzelnia. Samuel ze Skrzypny Twardowski, znany poeta wieku XVII, mieszkał tu jakiś czas po swem ożenieniu, trzymając wieś w dzierżawie od ks. Wiśniowieckich sukcesorów ks. Zbaraskich. Podczas oblężenia poblizkiego Zbaraża oddziały Chmielnickiego spaliły 1649 r. w lipcu sie dzibę poety, który ledwo zdołał unieść swe ży cie i rękopisy. Wspomina o tej przygodzie w swej Wojnie Domowej. Lu. Dz. Zarubiniecka Wolica, pow. skwirski, ob. Wolica Zarubiniecka. Zarubinka, wś, pow. żytomierski, gm, Horoszki, par. prawosł. Krajewszczyzna, w pobliżu Horoszek i Kropiwni. Zarubino, Zarębino, zaśc. nad rzką Borsuczanką, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Porpliszcze, o 74 w. od Wilejki, 2 dm. , 16 mk. Zarubka, os. , pow. chełmski, gm. Cyców, par. Świerszczów. Zarubki, wś, pow. horecki, cerkiew paraf. drewniana. Zaruby, wś, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. od Sejn 2 w. , ma 14 dm. , 87 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 41 mk. Zaruby 1. wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 27 w. od Telsz. 2. Z. , fol. , pow. borecki, gm. Bajewo o 10 w. , posiada gorzelnię, założoną, w 1750 r. , która w 1889 r. zatrudniała 10 ludzi, wyprodukowała 187175 st. spirytusu i dała 244 rs. dochodu. Własność ks. Lubomirskich. Zaruby, grzbiet górski 833 mt. , na obszarze gm. Jastrzębik, w pow. sanockim, zamyka z zach. strony dolinę pot. Jastrzębik. Zaruckie al. Klewań, słoboda nad rzką Klewanią, pow. głuchowski gub. czernihowskiej, gm, Jesmań, 27 dm. , 71 mk. , 2 młyny wodne, olejarnia, gorzelnia. Zaruczaj 1. uroczysko błotne, w pow. bobrujskim, około wsi Jazyl, w gm. Horki. 2. Z. , chutor, pow. piński, na Zarzeczu, o 6 w. na po łudnie od mstka Pohosta Zarzecznego, w gm. Moroczno. A. Zaruczajsk, wś, pow. piński, w 2 okr. pol. , gm. Moroczno, 108 mk; własność Rydzew skiego. Kś. M. Zaruczany, wś, pow. drysieński, par. Oświej. 1. wś, borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hlewin, par. prawosł. Zabaszewicze, odl. o 28 w. od Borysowa, ma 7 osad. Cerkiew filialna p. w. św. Anny. Miejscowość małoludna, nizinna, grunta piaszczyste. 2. Z. al. Zaruczewie, wś, pow. sieński, gm. Kokowczyn, ma 4 dm. , 20 mk. 3. Z. , fol, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Parafianowo, okr. wiejski Zarucze, o 66 w. od Wilejki, 6 dm. , 29 mk, 1 prawosł. , 28 katol, w 1865 r. własność Hutorowiczów i Daszkiewiczów. W skład okręgu wiejskiego wchodzi wś Otrąbki Otrubki i zaśc. Żary, w ogóle w 1865 r. 108 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. 4. Z. , ob. Zarudecze. Zaruczewie 1. pow. sieński, ob. Zarucze. 2. Z. , fol. , pow. newelski, ma 48 dzies. w części Kurachów i tyleż w części Karpińskich. 3. Z. , dobra nad Dźwiną, pow. połocki, wła. sność Rodziewiczów, 169 dzies. ; bród. 4. Z. , część mta Witebska, ob. t. XIII, 631. Zaruda, potok, lewy dopływ Strypy wschodniej lew. dopł. Dniestru. Zarudawie, wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Pieski, o 24 w. od Wołkowyska, ma 56 dm. , 519 mk. , szkołę, 1017 dzies. ziemi włośc. 318 łąk i past. , 36 nieuż. . Niegdyś sioło w dawnem wójtowstwie zielwieńskiem ekonomii grodzieńskiej. Podług Piscewoj knigi z 1558 r. graniczyło z siołem Dojlidów, Wolpieńskich oraz z gruntami cerkwi Bielawickiej. Z 8 włók osiadłych płacono 9 kóp 44 gr. Zarudce, wś, pow. lwowski, 16 klm. na płn. zach. od sądu pow. we Lwowie, 6 klm. na zach. od urz. poczt. w Kulikowie. Na wsch. leży Kościejów, na płd. Zaszków, Zawadów i Borki Do minikańskie, na zach. Rokitno pow. gródecki, na płn. zach. Polany, Mokrotyn, Mierzwica 4 ostatnie w pow. żółkiewskim. Płn. część wsi przepływa Kulikówka, płd. wsch. Niedzielczyna, a część płd. zach. Młynówka. Zabu dowania wsi leżą w dolinie Kulikówki. Zach. część obszaru lesista. Własn. więk. zakonu dominikanów ma roli or. 507, łąk i ogr. 139, past. 21, lasu 3670 mr. ; wł. mn. roli or. 861, łąk i ogr. 279, past. 92, lasu 9 mr. W r. 1890 było 159 dm. , 937 mk. w gm. , 10 dm. , 117 mk. na obsz. dwor. 647 gr. kat. , 382 rz. kat. , 25 izr. ; 879 Rus. , 169 Pol, 6 Niem. . Par. rz. kat. w Kościejowie, gr. kat. w miejscu, dek. lwowski. Do par. należy Kościejów. We wsi jest cerkiew i szkoła 1klas. Dokumentem wy danym w r. 1386 poświadcza Andrzej, starosta ruski, że Mikołaj Słanka sprzedał Beńkowi z Żabokruk posiadłość Zarudce i dworzysko Przedrzymiechy za 70 kóp groszy Ak. gr. i ziem. , t. II, bokruk wieś swą Zarudce dominikanom lwow skim, pod warunkiem że będą odprawiać za nie go i familię jego dorocznie pewną ilość mszy 1. c, str. 44. Aktem z r. 1402 zobowiązują się dominikanie lwowscy, że za Beńka z Zabokruk i potomków jego każdego tygodnia czytać będą po kilka mszy z wdzięczności za odebraną w darowiźnie wieś Zarudce 1. c, str. 46. W r. 1559 potwierdza Zygmunt August nadanie Beń ka dominikanom Dod. do Gaz. lwow. , 1859, str. 126. Lu. Dz. Zarudcze, ob. Zarudzie. Zarudecza, rzeczka, pow. bobrujski, w gm. Hłusk. Zaczyna się w moczarach okolicy wsi Makowiszcze, płynie na południe pod zaśc. Zarudecze, odtąd zwraca się na wschód, potem na północ pod uroczysko Pohost i ubiegłszy 3 w. ma ujście do rzki Komarówki, praw. dopł. Ptycza. Długość biegu wśród puszcz około 18 w. Zarudecze 1. zaśc. nad rzką Zarudeczą, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Hłusk. Mają tu własności szlachta Wysoccy 11 2 włóki, Kaczyńscy 21 4 włóki, Leniewiczowie 31 2 włóki; grunta lekkie, łąki obfite, pa stwiska dostatek. 2. Z. al. Zarucze, wś i do bra nad Stochodem, pow. piński, w 2 okr. pol. , gm. , par. praw. i katol. i st. poczt. Lubieszów o 1 w; , odl. 70 w. od Pińska. Wś ma 68 osad, 272 mk. , cerkiew dawniej paraf. , teraz fi lialną, p. w. Narodzenia N. M. P. ; dobra, 1610 dzies. , należą do domin. Lubieszów, dawniej ks. Dolskich, obecnie Czarneckich; grunta lekkie, łąk obfitość, rybołówstwo. Niegdyś Z. , pod na zwą Zarzecze, należało do dobr Dolsk Nowy al. Lubieszów, Michała ks. Wiśniowieckiego ob. Dolsk, A. Jel. Zarudeczko, wś, pow. zbaraski, 10 klm. na płn. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Zbara żu, na samej granicy gub. wołyńskiej. Na płd. zach. leżą Kapuścińce. Z innych stron styka się wieś z pow. krzemienieckim. Zabudowania leżą na wsch. Własn. więk. ma roli or. 162, łąk i ogr. 34, past. 5, lasu 28 mr. ; wł. mn. roli or. 126, łąk i ogr. 40 mr. W r. 1890 było 31 dm. , 166 mk. w gm. , 2 dm. , 4 mk. na obsz. dwor. 51 gr. kat. , 115 rz. kat. , 4 izr. ; 51 Rus. , 115 Pol. , gr. kat. w Krasnosielcach. Lu. Dz. Zarudeczna, rzeczka, w pow. bobrujskim, dopływ Kamionki. Zarudejka, dobra, pow. mohylewski, od 1877 r. własność Kirkorów, 444 dzies. 70 roli, 30 łąk, 243 lasu. Zarudiejewka, wś, pow. mohylewski, gm. Połykowicze o 10 w. , zapasowy śpichlerz gminny. Zarudje, ob. Zarudzie. Zarudka 1. przedmieście Pomorzan, w pow. złoczowskim. 2. Z. , wś, pow. złoczowski, 21 klm. na płd. zach. od Złoczowa, 7 klm. na zach, od sądu pow. w Zborowie, tuż na płn. od urz. poczt. w Zarudziu. Na płn. zach. Chrabużna, na płn. Urlów, na płn. wsch. Korzyłów, na płd. Zarudzie. Przez wś płynie Mała Strypa. Wieś ta wchodzi w skład gminy Trawotłoki. W r. 1890 było w niej 34 dm. , 188 mk. 146 gr. kat, 42 rz. kat. ; 159 Bus. , 29 Zarudki, wś nad Wisłą, pow. nowo aleksandryjski, gm. Szczekarków, par. Wilków, ma 135 mk. Binduga. W r. 1827 było 29 dm. , 128 mk. Zarudki, wś, pow. starokonstantynowski, wchodziła wskład ordynacyi ostrogskiej. Na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej r. 1753 darowana przez ostatniego ordynata Sapieże. Zarudnickie, jezioro, w pow. grodzieńskim, spływa do Kotry. Zarudnicze, wś, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Bienica o 11 w. , okr. wiejski Zarudnicze, o 43 w. od Oszmiany, 31 dm. , 343 mk. prawosł. , 20 katol. w 1865 r. 118 dusz rewiz. ; należy do dóbr Zaleś ks. Ogińskich. W skład Zaruda Zarudje Zaruda Zarudawie Zarudce Zarudcze Zarudecza Zarudecze Zarudeczko Zarudeczna Zarudejka Zarudnicze Zarudnickie Zarudki Zarudka Zarudiejewka Zarudnie okręgu wiejskiego wsi Michniewicze, Oleniec i Zarudnicze, w ogóle w 1865 r. 320 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. Zarudnie, kol, pow. chełmski, gm. i paraf. Świerze, odl. 14 w. od Chełma. Są to kolonie różnej wielkości, od 19 do 59 mr. , utworzone około r. 1880 na obszarze folwarcznym. Zarudno, zaśc. , pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Teladowicze, par. katol. Kopyl, należy do ordynacyi nieświeskiej ks. Radziwił łów; miejscowość dość leśna. A. Jel. Zarudyńce 1. wś, pow. berdyczowski, w 2 okr. pol. , gm. Bieliłówka, par. katol. Rużyn, odl. o 53 w. od Berdyczowa, ma 185 mk. W 1651 r. w dziale ks. Konstantego Wiśniowieckiego ob. t. VIII, 525. 2. Z. , wś nad rz. Kaszlanką, dopł. Bohu, pow. bracławski, okr. pol. , par. kat. , sad i st. poczt. Niemirów o 9 w. , gm. Rubań, o 12 w. od Bracławia, ma 58 osad, 354 mk. , cerkiew drewniana, p. w. św. Jana, wzniesiona w 1751 r. i uposażoną. 40 dzies. ziemi, z 686 parafianami. Należy do klucza niemirowskiego, dawniej hr. Potockich, Strogonowych, dziś ks. Szczerbatowej. 3. Z. , wś, pow. bracławski, okr. pol. , par. katol. i st. poczt. Woronowica o 5 w. , gm. Obodne, odl. o 35 w. od Bracławia, ma 126 osad, 687 mk. , 512 dzies. ziemi włośc. , 422 dworskiej. 30 cerkiewnej. Grunt po większej części równy, gleba czarna. Posiada cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesioną pierwotnie w 1576 r. , z 830 parafianami. Wła sność dawniej Gnatowskich, Rakowskich, dziś Przesmyckich. Lr. M. Zarudzie, wś i fol. , pow. zamojski, gm. Wysokie, par. Nielisz. Fol. należy do klucza zwierzynieckiego w dobrach ordynacyi, ma 447 mr. Por. Łapiguz. W 1827 r. było 25 dm. , 150 mk. , par. Szczebrzeszyn. Zarudzie 1. osada, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Radwanicze, własność Gutowskich, 12 dzies. 2. Z. , wś włośc. , pow. kobryński, w. 5 okr. pol. , gm. Janowo, o 85 w. od Kobrynia, 439 dzies. ziemi włośc. 3. Z. al. Nowoszyce, wś włośc. , pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Osownica, o 85 w, od Kobrynia, na płn. od drogi chomskopińskiej, 344 dzies. ziemi włośc. Zarudzie 1. w dokum. Zarudcze, wś nad Stubłą, pow. dubieński, gm. Warkowicze, cerkiew Białobrzeże filia par. Warkowicze. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. należy do Murawicy pani wileńskiej, która płaci z 7 dym. włośc. , od 2 kół młyń. po 24 gr. W 1583 r. wś Zarudcze należy do Murawicy kn. Andrzeja Wiśniowieckiego, wwdy wołyńskiego, który płaci z 8 łanów Jabłonowski, Wołyń, 49, 108. 2. Z. , miejscowość niegdyś, w dzisiejszym pow. kijowskim, nabyta przez Adama z Brusiłowa Kisiela, wwdę kijowskiego, o d Czerlenkowskich i Zmijowskich. Ob. Nowosiółki t. . 3. Z. , wś, pow. krzemieniecki, gm. Zarudzie, par. katol. Wiśniowiec, o 30 w. od Krzemieńca st. poczt. a 60 w. od Rudni Poczajowskiej st. dr. żel. , ma 96 dm. , 811 mk. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P, z drzewa wzniesioną w 1874 r. kosztem parafian i uposażoną. 31 dzies. ziemi. Do parafii należy wś Ołyszkowce o 1 w. . Własność hr. Grocholskich. Założona nad stawem Żurakowskim w 1564 r. przez kn. Michała, Maksyma i Aleksandra Wiśniowieckich, na gruncie wsi Łanowce, należącej do ziemian hospodarskich pow. krzemienieckiego Antoniego, Dymitra i Sawina Gniewoszowiczów Jełowickich, jak widać ze skargi zaniesionej przez nich d. 10 czerwca 1565 r. Arch. J. Z. R. , cz. , t. I, 52. W 1583 r. należy do Kołodna ks. Konstantego Ostrogskiego, który wnosi ztąd z 2 dym. , 5 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 130. 4. Z, fol. , pow. latyczowski, okr. pol. Zinków, gm. Michałpol, par. praw. Słobódka Michałowiecka, katol. Michałkowce, ma 8 dm. , 61 mk. ; własność Baranieckich. Ob. Michałpol. 5. Z. , wś nad ruczajem Żywym, pow. lipowiecki, w 1 okr. pol. , gm. i par. katol. Gratów, odl. o 31 w. od Lipowca, oddzielona od Oratowa błotnistą niziną ruczaju, ma 1208 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 950 mk. prawosł. i 13 katol. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , z drzewa wzniesioną na miejsce dawniejszej w 1856 r. i uposażoną. 40 dzies. Z. w zeszłym wieku wraz z Oratowem należało do Orańskich, następnie Kazimierza Puławskiego, wreszcie przed uwłaszczeniem włościan większa część wsi należała do Tytusa Karnickiego 1136 dzies. , pozostała zaś do Józefy Gadomskiej 515 dzies. . 6. Z. , chutor, pow. lityński, gm. Bahrynowce, o 5 w. od Lityna, ma 10 mk. 7. Z. , wś nad Bożkiem, pow. proskurowski, na pograniczu gub. wołyńskiej, okr. pol. Czarny Ostrów, gm. Chodkowce, par. katol. Mikołajów, st. poczt. i dr. żel. Proskurów o 17 w. , ma 90 osad, 527 mk. , 327 dzies. ziemi włośc. , 1083 dworskiej z Paszkowcami, 36 cerkiewnej. Wś bezleśna, grunt równy. Cerkiew p. w. św. Trójcy, wzniesiona w 1759 r. , z 504 parafianami. Wś należała do ks. Czartoryskich i ich córki ks. Wirtemberskiej, obecnie ks. Abamelik. 8. Z. , wś u zbiegu Irszy z Ryźnią, o 2 w. od ujścia ich do Teterewu, pow. radomyski, w 4 okr, pol. , gm. Rozważów, odl. o 42 w. od Radomyśla, na płd. zach. od Unina, ma 762 mk. , fol. zaś 7 mk. W 1784 r. 58 dm. i 318 mk. , obecnie zaś podług Pochilewicza 971 mk. prawosł. wraz z częścią leżącą za rzeką, , zwaną. Stasiewo i należącą do dóbr Worsówka, oprócz tego w całej par. prawosł. 190 katol. i 125 żydów. Włościanie, w liczbie 267 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 1057 dzies. , ze spłatą, po 324 rs. 1 kop. rocznie. Posiada cerkiew p. w. Arch. Michała, z drzewa wzniesioną w 1764 r. a odre Zarudnie Zarudno Zarudyńce Zarudzie Zarumianka Zaruzie Borowe Zaruzieńskie Osetno Zarużeń Zarwańce Zarwanica Zarudzie Zarudzie staurowaną w 1854. i uposażoną przeszło 100 dzies. ziemi, po większej części nieużytków. Do par. należą wsi Biały Brzeg o 4 w. , Jałcówka o 5 w. , Janyszówka i Lubowicze o 6 w. . Z. wchodziła w skład klucza unińskiego dóbr stołowych metropolitów unickich kijowskich, obecnie naleźy do hr. Branickich, posiadających w Z. i w Michałkach 391 ziemi użytkowej, 7743 lasu i 1383 nieuż. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1581 r. metropolita kijow. płaci z Z. z 4 osiadł. i 2 zagrod. , od jednego 1 gr. , od drugiego 2 gr. Jabłonowski, Ukraina, I, 39. 9. Z. , wś nad bezim. dopł. Połtwy, pow. starokonstantynowski, gm. Kołki, par. kat. Teofipol na wschód, 45 dm. , 342 mk. , szkoła, młyn wodny, 175 dzies. ziemi dworskiej, należącej do Popławskich. 10. Z. , ob. Wydumka. Zarudzie 1. wś, pow. tarnopolski, 23 klm. na płn. zach, od sądu pow. w Tarnopolu, 13 klm. na płd. wsch. od urz. poczt. w Załoźcach. Na zach. leży Horodyszcze, na płn. i wsch. Obarzańce, na wsch. Jankowce. Zach. część obszaru przepływa Seret. W jego dolinie leżą zabudowania wsi. Własn. więk. ma roli or. 75, łąk i ogr. 3, pastw. 1, lasu 186mr. ; wł mn. roli or. 413, łąk i ogr. 38, pastw. 31 mr. W r. 1890 było 62 dm. , 408 mk. w gm. , 2 dm. , 3 mk. na obszarze dwor. 302 gr. kat. , 97 rzym. kat. , 12 izrael. ; 272 Rus. , 136 Pol. . Par. rzym. kat. w Załoźcach, gr. kat. w miejscu, dek. tarnopolski. Do par. tej należą Obarzańce i Jankowce. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 2964 złr. 2. Z. , wś, pow. zbaraski, 8 klm. na płd. od sądu pow. i urz. poczt. w Zbarażu. Na zach. leżą Ohrymowce, na płn. zach. Czerniechowce, na płn. Zbaraż, na wsch. Wałachówka i Stryjówka, na płd. Czerniłów Mazowiecki w pow. tarnopolskim. Środkiem wsi płynie mały potok w kierunku zach. , podążając do Gniezny. Własn. więk. ma roli or. 423, łąk i ogr. 39, pastw. 13 mr. ; wł. mn. roli or. 552, łąk i ogr. 34, pastw. 2 mr. W r. 1890 było tu i w Maksymówce 130 dm. , 761 mk. w gm. , 4 dm. , 20 mk. na obszarze dwor. 742 rzym. kat. , 26 gr. kat. , 13 izrael. ; 741 Pol. , 26 Rus. , 14 Niem. . Par. rzym. kat. w Zbarażu, gr. kat. w Stryjówce. We wsi jest szkoła 1klas i kasa poż. gm. z kapit. 327 złr. W XVI w. Z. należały do dóbr Czerniechowce i były własnością Fedora Staweckiego, ożenionego z Katarzyną, córką Stefana Olechnowicza Steckiego Złota księga, , wś, pow. złoczowski, 22 klm. na płd. zach. od Złoczowa, 7 klm. na zach. od sądu pow. w Zborowie, z urz. poczt. w miejscu. Na płd. zach. leżą Trawotłoki i Józefówka, na płd. wsch. Chorościec, na wsch. Cecowa i Pohrebce, na płn. Zarudka. Przez płn. część obszaru płynie Strypa Mała al. Zachodnia, jedno z ramion Strypy i odtąd skręca ku półn. wsch. do Korszyłowa. Na płd. od zabudowań wiejskich wznosi się wzgórze Do dęba 492 mt. , stanowiące najwyższy punkt w powiecie. Własn. więk. tu, w Jezierzance i Cecowej dominikanów w Podkamieniu ma roli or. 716, łąk i ogr. 173, pastw. 4, lasu 7 mr. ; wł. mn. roli or. 1976, łąk i ogr. 89, pastw. 81 mr. W r. 1890 było 109 dm. , 501 mk. w gm. , 7 dm. , 98 mk. na obszarze dwor. 447 gr. kat, 137 rzym. kat. , 15 izrael. ; 446 Rus. , 156. Par. rzym. kat. w Zborowie, gr. kat. w miejscu, dek. Zborowski. Do par. należą Trawotłoki. We wsi jest cerkiew p. w. Podwyż szenia św. Krzyża, szkoła etat. z jęz. wykł. rus. i kasa poż. gm. z kapit. 2384 złr. Z. należało niegdyś do dóbr pomorzańskich. W r. 1743, jak świadczą dokumenty przechowane w urzę dzie gminnym, przemieniono tę wieś na miaste czko. Niegdyś istniał tu zamek obronny, z któ rego tylko ślady wałów pozostały. 4. Z. , ob. Zaruda. Lu. Dz. Zarule, mylnie ob. Kopanie 9. , za Zarudzie. Zarumianka, ob. Zaremianka. Zaruzie Borowe i Z. G nad rz. Narwią i Rużem, pow. łomżyński, gm. i par. Miastkowo, odl. 18 w. od Łomży. W r. 1875 fol. Z. Gozdy rozl. mr. 1003 gr. or. i ogr. mr. 298, łąk mr. 103, pastw. mr. 55, lasu mr. 374, zarośli mr. 130, nieuż. mr. 43; bud. mur. 4, drew. 9; płodozm. 10 pol. , las nieurządzony; pokłady torfu, wapna. Wś Z. Gozdy os. 27, mr. 60, wś Z. Borowe os. 4, mr. 9, wś Osetki al. Osetno os. 6, mr. 39, wś Gałkówka os. 2, mr. 7. W r. 1827 Z. Borowe miało 6 dm. , 45 mk. a Z. Gozdy 14 dm. , 100 mk. W r. 1578 wś Zaruzie, wraz z Drogoszewem i Kuleszką płaci od 12 łan. km. , 7 zagr. Pawiń. , Mazow. , 383. Br. Ch. Zaruzieńskie Osetno, ob. Osetno. Zarużeń, wś, w XVIII w. wchodziła w skład dóbr Bychów i Hołojewszczzyzna, w pow. lepelskim. Ob. N Zarwańce al. Zarwanica, wś, pow. Winnicki, okr. pol. i gm. Strzyżawka, par. katol. Winnica o 10 w. , przy trakcie poczt. z Lityna do Winnicy, ma 140 osad. , 441 mk. , 569 dzies. ziemi włośc. , 375 dworskiej w części Bykowskich, 296 Makowskiego i 94 Juchniewiczowej, 33 dzies. ziemi cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Parascewii, wzniesiona w 1853 r. , z 556 parafianami; młyn wodny. Była tu fabryka cukru. Zarwanica, ob. Zarwańce. Zarwanica 1. folw, w Czernelicy, pow. horodeński. 2. Z. , wś, pow. podhajecki, 19 klm. na płd. wsch. od Podhajec, tuż na płd. od sądu pow. i urz. poczt. w Wiśniowczyku. Na płd. leży Sapowa, na płd. zach. Kujdanów w pow. buczackim, na zach. Kotużów, na wsch. Dobropole. Prawie środkiem obszaru płynie od płn. na płd. Strypa. W jej dolinie leżą zabudowania wsi Z. a na płd. od nich zabudowania wsi Łapajówki, tworzącej Zarule Zarynie Zaryska góra Zaryski Zaryszyn z Z. gminą. administracyjną. Własn. więk. ma roli or. 801, łąk i ogr. 66mr. ; wł. mn. roli or. 1292, łąk i ogr. 117, pastw. 15 mr. W r. 1890 było 165 dm. , 1022 mk. w gm. , 18 dm. , 159 mk. na obszarze dwor. 831 gr. kat. , 245 rzym. kat. , 105 izrael. ; 705 Rus. , 476. Par. rzym. kat. w Wiśniowczyku, gr. kat. w miejscu, dek. trembowelski. Do par. Sapowa, Dobropole i Mateuszówka. We wsi jest cerkiew p, w. św. Trójcy, szkoła 1klas. , kasa poż. gm. z kapit. 846 złr. , młyn i gorzelnia. 3. Z. , wś, pow. złoczowski, 7 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Złoczowie, przystanek kol. żel. Na płn. zach. leży Strutyn, na płn. Łuka, na wsch Płuhów, na płd. Ryków. Płn. część obszaru prze pływa Złoczówka. Do niej wpływa opodal staw ku mały strumyk, powstający obok folwarku Ekspijarszczyzna. Własn. więk. ma roli or. 52, łąk i ogr. 58, pastw. 44, lasu 396 mr. ; wł. mn. roli or. 201, łąk i ogr. 46, pastw. 54 mr. W r. 1890 było 52 dm. , 320 mk. w gm. , 8 dm. , 50 mk. na obszarze dwor. 209 gr. kat. , 126 rzym. kat. , 35 izrael. ; 220 Rus. , 150. Par. rz. kat. w Złoczowie, gr. kat. w Strutynie. We wsi jest szkoła 1klas. , gorzelnia, browar i młyn wodny. Lu. Dz. Zarwanka, wś, pow. winnicki, okr. pol. Brahiłów, gm. i par. katol. Tywrów, prawosł. Wasylówka, o 30 w. od Winnicy, ma 42 osad, 296 mk. Zarwelt w dok. ob. Serpin. Zarwinów Kąt, dawne przedmieście Halicza ob. t. III, 17. Zarybinek, wś nad jeziorem t. n. , pow. lubawski, st. p. Rybno, par. kat. Rumian; 217 ha l43 roli orn. , 41 łąk; 1885 r. 11 dm. , 17 dym. , 79 mk. ; 72 kat. , 7 ew. W 1789 r. 3 dymy. Wś wchodziła w skład dóbr biskupów chełmińskich, w kluczu lubawskim. Zarybinek, jezioro, w pow. lubawskim, ob. Rybin. Zarybniki, wś, pow. sieński, gm. Maszkany, 10 dm. , 53 mk. Zaryca, Zarzyca, wś nad Niemnem, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Hoża, o 8 w. od Grodna, 372 dzies. ziemi włośc. 29 łąk i past. , 4 lasu, 81 nieuż. . Niegdyś sioło w dawnej ekonomii grodzieńskiej. Według Piscewoj knigi z 1558 r. graniczy z siołami Grandziec dziś Grandzicze, Męczyńskim, gruntami mstka Oskiego i rz. Niemnem. W tem siole nad włók 21 dla gruntu podłego piaskowatego, nikczemnego nad zwysz jest naddanych morg 24, od płatu wolnych. Zaryck, ob. Zarzyck. Zarydzielnica, chutor, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Odryżyn, o 81 w. od Kobrynia, należy do dóbr Glinna, Prozorowych. Zaryń, wś, pow. kolski, gm. i par. Lubotyń, odl. od Koła 27 w. , ma 29 dm. , 235 mk. W r. 1827 było 3 dm. , 33 mk. Por. Ryń. Zarynie, wś, pow. płoński, gm. Modzele, par. Nowemiasto, odl. 18 w. od Płońska, ma 5 dm. , 40 mk. , 95 mr. W r. 1827 było 4 dm. , 31 mk. Jako wś czynszowa wchodziła w skład dóbr golądkowskich własność bisk. płockich, następnie skarbu. W 1821 r. spotykamy 3 osady czynszowne, 30 morgowe, wysiewające po 31 2 korc. jarzyny i tyleż. ozim. , zbierające po trzy wozy siana i opłacające 90 złp. czynszu do Golądkowa. Chałupnik jeden szewc, razem 10 męż. , 11 kob. ; 6 koni, 5 krów, 3 świń. Włościanie zajmowali się furmanką. Część wsi Z. wchodziła w skład dóbr Nowe Miasto. Lu. Krz. Zaryska góra 482 mt. , na praw. brz. Sanu, na obszarze Mrzygłodu, w pow. sanockim. Zaryski, przyl. gm. Glińsko, w pow. żółkiewskim. Zaryszyn, wś i folw. , pow. miechowski, gm. Książ Wielki, par. Książ Mały, odl. 24 w. od Miechowa. W r. 1827 było 28 dm. , 170 mk. W r. 1879 folw. Z. z attyn. Bugaj rozl. mr. 1170 gr. or. i ogr. mr. 688, pastw. mr. 2, lasu mr. 449, nieuż. mr. 31; bud. mur. 6, drew. 8; las urządzony. Wś Z. os. 28, mr. 251. W po łowie w. dziedzicem wsi był Mikołaj Kowa lowski h. Ossorya. Łany kmiece, w liczbie 24, dawały dziesięcinę snopową i konopną, wartości do 20 grzyw. , biskupowi krakow. , folwark ry cerski zaś dawał plebanowi w Książu Małym, wartości do 8 grzyw. Długosz, L. B. W r. 1581 Andrzej Gołuchowski płaci tu od 20 półłanków, 3 czynsz. , 3 zagr. bez roli, 1 kar czmy, 1 4 łanu karczm. , 1 rzem. Pawiń. , Ma łop. , 84. Br. Ch. Zaryte, wś, pow. garwoliński, gm. Kłoczew, par. Żelechów, ma 20 dm. , 107 mk. , 509 mr. W r. 1827 było 15 dm. , 98 mk. W r. 1569 wś wchodziła w skład ststwa stężyckiego, miała 81 2. Zaryte, wś, pow. myślenicki, w okolicy górskiej, wzn. 438 mt. n. p. m w dolinie Baby, przy gościńcu z Mszany Dolnej do Jordanowa, 5 klm. na zach. od Rabki, miejsca kąpielowego. Chaty są rozrzucone, po części przy gościńcu, po części nad Rabą. Przy wsi stacya kolei źel. 103 klm. od Suchej, 71 klm. od Nowego Sącza. Par. rzym. kat. w Rabce. Wś liczy 96 dm. i 593 mk. 294 męż. , 299 kob. rzym. kat, Pos. tabularna jest attynencyą Rabki i ma tylko 2 mr. 1132 s. kw. ; pos. mn. 641 mr. roli, 19 mr. łąk, 223 mr. pastw. i 170 mr. lasu. W XVI w. należało Z. do parafii w Łętowni a w r. 1581 Paw. , Małop. , 46 liczyło 2 łany km. , 2 komor. bez bydła i półłanek sołtysi. Wś zasłania od północy Wielki Luboń 1023 mt. , na zach. granicy z Rabką, na wsch. z Rabą Ni Zarwanka Zarwanka Zarwinów Kąt Zarybinek Zarybniki Zaryca Zaryck Zarydzielnica Zaryń Zarzeczany Zarytowo Zarzecze Zarzeczanka Zarzeczanie Zarzecko Zarzeckie Zarzecka Zarżawka Zarżawa Zaryże Zaryzy Zarywiec Zarytowo żnią, na płd. ma górę Grzebień 679 mt. , która ją oddziela od Słonego. Mac. Zarytowo, wś nad bezim. dopł. Wiedźmy, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Lachowicze, o 77 w. od Słucka, ma 42 osad; miejscowość małoleśna, grunta urodzajne. A. Jel. Zarywiec al. Dubicze, wś, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Brzozowo Nowe, o 20 w. od Bielska. Wchodziła w skład ststwa Kleszczele. Zaryzy, góra 372 mt. , śród lasów w Jabłonowie, pow. husiatyński, na 43 29 wsch. dług. , 49 9 płn. szer. Karta wojsk. , 9, XXXIII. Zaryże, dobra lenne, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Krukowicze, wła sność Goleniszczewa Kutuzowa, około 364 włók. A. Jel. Zarżawa, zaśc. nad rz. Talką, pow. ihumeński. Zarżawka, uroczysko osiadłe, pow. ihu meński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Omelno, o 68 w. od Ihumenia. A. Jel. Zarzeck 1. okolica szlach. , pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Rohoźna, o 20 w. od Kobrynia, dzies. 12 łąk i past. , 7 lasu. 2. Z. Filipowicze, dobra, tamże, własność Grodzkich, 121 1 2, białor. Zareck, jezioro, w pow. pińskim, przy drożynie ze wsi Borowej do Ciołkowicz Wielkich, w gm. Kuchecka Wola; ma obszaru 3 4 w. Wypływa z jeziora bezim. rzeczka, uchodząca od lew. brzegu do Styru. Zarzecka, puszcza królewska, pow. piński, opisana w inwentarzu z XVI w. ob. Rewizya puszcz, od str. 9 11. A. Jel. Zarzecka Sotnia, część mta powiat. Horki, w gub. mohylewskiej. Zarzeckie, Zarieckoje, jezioro, w pow. rohaczewskim; rocznie poławia się około 30 pudów ryb. Zarzeckie Zarjeckie, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy o 31 w. , okr. wiejski Woropajewszczyzna, o 92 w. od Dzisny, 3 dm. , 26 mk. prawosł. w 1865 r. 11 dusz rewiz. . Zarzecko, ob. Zarzyck. Zarzecz 1. wś, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Skiemie, o 48 w. od Szawel. 2. Z. Bejłłoka, wś, tamże, o 49 w. od Szawel. 3. Z. , zaśc. skarb. nad rzką Kiewną, pow. święciański, w 2 okr. pol, o 21 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk, katol. Zarzeczanie, wś włośc. , pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Podorosk, 133 dzies. ziemi włośc. Zarzeczanka, przysiołek, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino o 6 w. , okr. wiejski Łojbiszki, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Świrany. Zarzeczany 1. wś włośc. , pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Gródek, o 37 w. od Białegostoku, 357 dzies. ziemi włośc. 33 łąk i past. , 165 nieuż. . 2. Z. , wś włośc. , pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Szymki, ma z os. Rakowszczyzna 393 dzies. ziemi włośc. 61 łąk i past. , 2 lasu, 12 nieuż. . 3. Z. , wś, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol, gm. Tołoczmany, o 11 w. od Wołkowyska, 64 dzies. ziemi włośc. 4. Z. , wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Świsłocz, o 28 w. od Wołkowyska, 40 dzies. ziemi włośc. 5. Z. 1 i 2, dwie wsi, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Roś, o 24 w. od Wołkowyska, 326 i 79 dzies. ziemi włości 6. Z. al. Inowo, zaśc. nad jez. Ukle, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Woropańszczyzna, okr. wiejski Zajnów, o 69 w. od Dzisny, 1 dm. , 12 mk. prawosł. Ob. Inowo. 7. Z. , wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Bielica o 3 w. , o 28 w. od Lidy, 10 dm. , 114 mk. Podług spisu z 1865 r. było 15 dusz rewiz. w części należącej do dóbr Jelna, Jeżewskich, 16 dusz w części do dóbr Iztoki, ks. Witgensteina i 7 dusz w części skarbowej. 8. Z. , wś, pow. lidzki, w 4 okr. , gm. Zabłociszki o 10 w. , okr. wiejski i dobra, hr. Potockich, Lebiodka, 31 dusz rewiz. Por. Lebiodka. 9. Z. , wś włośc. nad rzeką Pietuszką, pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 16 w. od Wilna, 4 dm. , 39 mk. katol. Zarzecze, dawniej Zarzecze Kościelne, wś nad rz. Rawką, pow. rawski, gm. i paraf. Boguszyce, ma. 10 dm. , 89 mk. , 191 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 49 mk. Na początku XVI w. wś ta, dawna własność kościoła paraf. w Boguszycach, miała 6 kmieci na półłankach, dających plebanowi po 10 gr. czynszu rocznie i po 6 gr. za dziesięcinę tudzież po groszu za kolędę. Odrabiali jeden dzień w tygodniu dla plebana. Graniczyła ze wsiami Dzierdziałów Dziurdziuły i Łochów Łaski, L. B. ,, 297. W reg. pobor. z 1579 r. nie podano tej wsi. 2. Z. , wś nad rzką Widawką, pow. piotrkowski, gm. Kluki, par. Kaszewice, ma 18 dm. , 214 mk. , 215 mr. Wchodziła poprzednio w skład dóbr Kaszewice. W 1827 r. było 14 dm. , 90 mk. 3. Z. al. Zarzyk, os. młyn. w dobrach Kamieńsk, pow. piotrkowski, 4. Z. , wś i fol, pow. kozienicki, gm. Góra Puławska, par. Góra Jaroszyn, odl. od Kozienic 28 w. , ma 30 dm. , 121 mk. , 270 mr. dwor. 139 mr. roli i 13 os. , 130 mr. włośc. W 1827 r. było 7 dm. , 89 mk. 5. Z. , wś, pow. iłżecki, gm Tarczek, par. Świętomarz, odl od Iłży 33 w. , ma 8 dm. , 83 mk. , 105 mr. Należała do dóbr. Łomno. W 1827 r. było 3 dm. , 14 mk. 6. Z. , dawniej Z. Błotniste, wś nad rz. Koprzywianką, pow. sandomierski, gm. i par. Koprzywnica, odl. od Sandomierza 14 W. Część zwana dziś Z. Suprymowane poklasztorne ma 13 dm. , 81 mk. , 217 mr. ; Z. Poduchowne pokościelna własność ma 5 dm. , 43 Zarzecze mk. , 103 mr. W 1827. było 17 dm. , 116 mk. Domysł Helzla, przyjęty przez wydawcę Kod. małopol. , 12, 21, jakoby Zesie i Senich, osady wymienione w aktach uposażenia klaszto ru jędrzejowskiego, miały oznaczać to Zarzecze, jest niewątpliwie mylny. To Zarzecze powstało zapewne dość późno na obszarze Błonia, należącego do klasztoru koprzywnickiego. Jeszcze w r. 1578 podają je reg. pobor. jako, , Blonie seu Zadruze Zadroże. Opat koprzywnicki płaci tu od 8 os. , 2 łan. 7. Z. , wś, pow. olkuski, gm. i par. Pilica, odl. 30 w. od Olkusza. Jestto przedmieście miasta Pilicy. Znajdują, się tu za kłady fabryczne. Młyn parowy przerabiający około 30000 korcy zboża, browar większych roz miarów i farbiarnia. W 1827 r. było 22 dm. , 125 mk. 8. Z, , wś, pow. olkuski, gm. Jangrot, par. Grołaczowy, odl. 15 w. od Olkusza. W r. 1581 biskup krakow. płaci tu od 6 łan. km. ; Maurycy Wilczek od 1 łanu sołt. , 1 zagr. bez roli Paw. , Małop. , 27. W 1827 r. było 27 dm. , 215 mk. 9. Z. , Przedmieście i Z. Zagrodnicy, wś, pow. włoszczowski, gm. Moskorzew, par. Szczekociny, leży pod Szczekocinami, odl. 29 w. od Włoszczowy, ma 255 os. , 714 mr. W r. 1581 we wsi tej, zwanej w reg. pobor. Szczekocińskie przedmieście, płacił Mateusz Szczepanowski od 6 półłan. km. , 3 zagr. z rolą, 1 koła kuźniczego, 8 robotników Paw. , Małop, 72. W spisie z r. 1827 podane p. n. Zarzyce Goleniowskie, miały 58 dm. , 618 mk. 10. Z. , przedmieście miasta Kraśnika. 11. Z. , fol. , pow. zamojski, gm. Mokre, par. Zamość. Wcho dzi w skład dóbr Mokre. 12. Z. al. Zarzyce, wś i os. młyn. , pow. chełmski, gm. Staw, par. Czułczyce. Wchodziła w skład dóbr Czułczyce. W 1827 r. było 12 dm. , 68 mk. 13. Z. , wś, pow. łukowski, gm. Serokomla, par. Wola Gułowska, ma 5 dm. , 33 mk. , 82 mr. 14. Z. , pow. sierpecki, ob. Zarzyce. 15. Z. , kol. , pow. lipnowski, gm. Bobrowniki, par. Kikoł, odl. 8 w. od Lipna, ma 5 dm. , 41 mk. , 59 mr. Powstała na obszarze Korytkowa. 16. Z. , pow. mazowiecki, ob. KobylinoKulesze. 17. Z. Jeleniewskie, wś nad rz. Hańczą Czarną, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 12 w. , ma 11 dm. , 103 mk. W 1827 r. 11 dm. , 65 mk. 18 Z. Pawłowskie, wś, pow. suwalski, gm. Pawłówka, par. Przerośl, odl. od Suwałk 24 w. , ma 17 dm. , 177 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 89 mk. 19. Z. , wś, pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol, odl. od Sejn 30 w. , 1 dm. , 7 mk. 20. Z. al. Zarzeczki, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki, par. Maryampol odl. 8 w. , ma 18 dm. , 170 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 123 mk. Br. Ch. Zarzecze 1. wś włośc. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Radwanicze, 152 1 2 dzies. ziemi włośc. 2. Z. , wś włośc. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Wołczyn, o 43 w. od Brześcia, 583 dzies. ziemi włośc. 67 łąk i past. , 6 lasu, 273 nieuż. 3. Z. , wś włośc. , pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Rohoźna, o 29 w. od Kobrynia, 209 dzies. ziemi włośc. 45 łąk i pastw. . 4. Z. , wś, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Bereza, o 37 w. od Prużany, 590 dzies. ziemi włośc. 101 łąk i pastw. , 42 nieuż. , 5. Z. , wś, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Rewiatycze, o 36 w. od Prużany, 272 dzies. ziemi włośc. 136 łąk i past, 8 lasu, 4 nieuż. . 6. Z. Podelsna, wś i dobra, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. michajłowska, o 10 w. od Prużany. Wś ma 368 dzies. ziemi włośc. 66 łąk i past. , 1 nieuż. , cerkiew, 2 kaplice; dobra, własność Gąsowskich, 530 dzies. 120 łąk i past. , 200 lasu, 2 nieuż. . 7. Z. al. Podrzecze Żabor, wś, pow. Słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Pieski, o 98 w. od Słonima, 115 dzies. ziemi włośc 24 łąk i past. , 55 nieuż. . 8. Z. , wś, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Rohotna, o 28 w. od Słonima. 9. Z, chutor, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Zdzięciół, o 48 w. od Słonima, 21 dzies. 3 łąk i past. , 2 nieuż. ; własność Żychów. 10. Z. , wś, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Byteń, o 29 w. od Słonima, 902 dzies. ziemi włośc. 11. Z. al. Juryzdyka, wś, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Izabelin, o 15 w. od Wołkowyska. Porów. Gniezno. 12. Z. Królewszczyzna, dobra, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecz, własność Kurhanowiczów, 306 dzies. 15 łąk i past. , 51 lasu, 58 nieuż. . 13. Z. al. Pohulanka, fol. , pow. wołkowyski, w 5 okr, pol, gm. Pieski, należy do dóbr Pacewicze, Styrnejków. 14. Z. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Dryświaty, własność Stommów, 8 dzies. 3 lasu. 15. Z. , dobra i dwór, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Rossienie, par. Widukle, o 22 w. od Rossień. W 1860 r. dwór naleźał do Ukrynów. 16. Z. , wś, pow. rossieński, par. Tenenie. 17. Z. , wś nad rz. Świętą, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Wieprze, o 25 w. od Wiłkomierza, przeprawa przez rz. Świętą po drodze ku Upnikom. Własność większa należy do Weleninowych i ma 133 dzies. 5 nieuż. . Wieś w 1859 r. miała 12 dm. , 106 mk. 18. Z. , fol. , pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Rogowo, o 46 w. od Wiłkomierza. 19. Z. , fol. nad rzeką Ptycz, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. , gm. i par. kat. Hłusk o 3 w. , gdzie też poczta, telegraf, doktór i apteka, odl. 44 w. od Bobrujska, ma 113 włók. Dość długo własność rodziny Nerezjuszów, przez wiano Stanisławy, córki Stanisława Nerezjusza, przechodzi do Legatowiczów. Grunta piaszczyste, łąki wyborne, lasu dostatek. Przy Z. był folw. Podzamcze, oddany jako wiano Wołodźkowej, wnuczcze Stanisława Nerezjusza. 20. Z. , pow. bobrujski, ob. Słobódka 28. 21. Z. , dobra nad Pli są, pow. pol. łohojskim, od Borysowa, własność Świdów, mają 2347 dzies. 22. Z. al. Zareczje, wś nad rzeczką Mraj, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Osowo, w pobliżu Dziedziłowicz, o 64 w. odl. od Borysowa, ma 20 osad. 23. Z. , białor. Zareczje, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ziembin, o 37 w. od Borysowa, ma 7 osad; miejscowość falista. 24. Z. , Zareczje al. Kociele, dwie w pobliżu siebie leżące wsi, pow. borysowski, gm. Pleszczenice, o 66 w. od Borysowa, niegdyś nadane przez w. ks. Witolda kościołowi hajeńskiemu, potem trzymane przez kapitułę mińską; miejscowość dość leśna. 25. Z. al. Zarecze, wś i fol. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, paraf. kat. Błonie, o 41 w. od Ihumenia. Fol. , własność Krzyżanowskich, ma przeszło 2 włóki. 26. Z. Większe i Mniejsze, dwie wsi, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siemków. Z. Większe miało 43 dusz, 120 dzies. , Z. Mniejsze 11 dusz, 80 dzies. Należały do dóbr Sołomerecze ob. t. Xl, 61. 27. Z. al. Zarecze, wś nad rz. Wiaczą, lew. dopł. Świsłoczy, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siemków, o 16 w. od Mińska, ma 12 osad; miejscowość lekko falista, łąki dobre, grunta szczerkowogliniaste. 28. Z. , fol. , pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siemków, par. katol. Kalwarya, własność Moszczyńskich, należy do dom. Bancarewszczyzna. 29. Z. , dwa fol. , pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siennica, o 18 w. od Mińska. Jeden folw. własność Matusewiczów, ma 2 3 4 włóki; drugi, Sawickich, przeszło 2 1 2 włóki. 30. Z. , białorus. Zarecze, wś, pow. miński, w 2 okr. pol. i gm. Raków, o 42 w. od Mińska, ma 7 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe. 31. Z. , zaśc. , pow. miński, w 3 okr. pol. i par. kat. Kojdanów o 9 w. , gm. Stańków, o 38 w. od Mińska; należy do do dom. Stańków hr. Czapskich; grunta szczerkowe, miejscowość małoleśna. 32. Z. , białorus. Zarecze, wś nad bezim. dopł. Suły, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Zasule, o 63 w. od Mińska, ma 38 osad; grunta lekkie. 33. Z. Bronzowe al. Bronzowe al Bronzowa, wś, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Siemków, o 6 w. od Mińska. 34. Z. Kołyszkowskie, wś, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Siemków, o 12 w. od Mińska. 35. Z. , Zarecze, osada, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol horodyszczańskim, gm. Koszelewo, o 14 w. od Nowogródka. 36. Z. , Zarecze, wś nad bezim. dopł. Jatry, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Poczepowo, o 3 mile od Nowogródka, ma 20 osad; grunta szczerkowogliniaste, urodzajne. 37. Z. , Zarecze, wś nad rz. Uszą, lew. dopł. Niemna, w 4 okr. pol mirskim, gm. Jeremicze, o 40 w. od Nowogródka, ma 5 osad; grunta lekko faliste, urodzajne, łąki dobre. 38. Z. , Zarecze, zaśc. przy ujściu Sienieżycy do Łani, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Korelicze, odl. 3 mile od Nowogródka, ma 3 osady; miejscowość bezleśna, grunta pszenne. 39. Z. , fol. i zaśc. nad rz. Szczarą, pow, nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. i par. katol Darewo, o 71 w od Nowogródka; folw. , własność Porcianków, ma 3 3 4 włóki; zaśc. 9 osad; okolica dość malownicza, grunta urodzajne, łąk dostatek. 40. Z. , wś poradziwiłłowska nad bezim. dopł. Uszy, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol snowskim, gm. Horodziej, o 62 w. od Nowogródka a 3 w. od st. Horodzieja dr. żel mosk. brzeskiej, ma 27 osad; grunta urodzajne, miejscowość małoleśna. 41. Z. , folw. , pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Horodziej st, dr. żel. mosk. brzesk. i st. poczt. , odl 60 w. od Nowogródka, własność Marcinkiewiczów, około 18 włók; grunta wyborowe, szczerkowe. 42. Z. , Zarecze, zaśc. i chutor, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol horodyszczańskim, gm. Poczepowo, o 26 w. od Nowogródka. 43. Z. , część nizinna pow. pińskiego, ciągnąca się z prawej strony rz. Piny ku Wołyniowi, przerznięta rzekami Strumień, Styrem, Horyniem i ich licznemi dopływami, oraz mnóstwem drobnych rzeczułek, pokryta bagnami i nieprzebytemi moczarami, w przeciwstawieniu z Zahorodziem ob. , wyższą częścią powiatu, po lewej stronie Piny leżącą. Zarzecze obejmuje gminy Lubieszewo, Uhrynicze, Kuchecka Wola, Moroczno, Chojno, Lemieszewicze, Raczysk, Płotnica, Cierebierz, Stolin i w części gm. Brodnica. W ostatnich czasach kanalizacya we wschodniej części Zarzecza dokonana, z powodu przeprowadzenia tędy linii dr. żel, wpłynęła nieco na obniżenie się poziomu wód i tem samem na osuszenie całej miejscowości. Część ta pow. pińskiego bogata jest w lasy, łąki, ptastwo wodne i ryby. Grunta po większej części piaszczyste i torfiaste, są jednak majątki mające dobrą glebę. Szczegóły topograficzne o Z. podał Kontrym w swej Ekskursyi str. 19. 2. zowią też mieszkańcy Pińska okolicę nad jez. Nobelskiem, o 4 mile od Pińska, słynną z bitwy, którą tu w XIII w. stoczyła Ruś z Litwą. 44. Z. , pow. piński, ob. Zarudecze. 45. Z. , folw. poradziwiłłowski, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Wyzna, o 60 w. od Słucka. 46. Z. , folw. nad rz. Łań, pow. słucki, gm. Łań, o 66 w. od Słucka, należy do ordyn. nieświeskiej ks. Radziwiłłów. 47. Z. , wś poradziwiłłowska nad rz. Howiezną, pow. słucki, w 3 okr. pol, gm. Howiezna, o 81 w. od Słucka, ma 14 osad; grunta szczerkowe, urodzajne, miejscowość małoleśna. 48. Z. al. Zarecze, folw. , pow. słucki, w 3 okr. pol kopylskim, gm. Teladowicze, o 54 w. od Słucka, ma 1 włókę; własność Jermakowiczów. 49. Z. al Dobre al. Raków, wś nad rzkę Natop Biały, pow. czery Zarzecze , 25 dm. , 225 mk. 50. zerykowski, od 1872. własność Maryi Stosza, 500 dzies. 30 roli, 70 łąk, 300 lasu. 51 Z. , folw. , pow. homelski, dziedzictwo Łapickich, 120 dzies. 20 roli, 25 łąk, 40 lasu. 52. Z. , Zareczje, wś nad Dnieprem, pow. horecki, gm. Lubinicze o 8 w. , zapasowy spichlerz gminny. Ob. Szkłów. 53. Z. , wś nad rzką Osinką, pow. mohylewski, gm. Ciecierzyn o 1 w. , 43 dm. , 286 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. 54. Z. al. Ilkowicze al. Adolfów, dobra, pow. mohylewski, od r. 1873 własność Skrypczyńskich, 2494 dzies. 485 roli, 135 łąk, 1639 lasu; 2 młyny wodne i folusz dają 1530 rs. , karczmy 400 rs. 55. Z. , wś, pow. orszański, gm. Kochano Z. , wś w pobliżu błota Bolszoje, w pow. orszańskim, gm. Serokorotnia. 57. Z, dobra, pow. orszański, od 1877 r. własność włośc. Ostaszenko, mają 512 dzies. 60 roli, 30 łąk, 412 lasu; młyn wodny daje 500 rs. , karczma 100 rs. 58. Z. , zaśc. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 62 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. starow. 59. Z. , wś nad rz. Autą, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Bernowiczów Czerniewicze, o 25 w. od Dzisny, 5 dm. , 51 mk. w 1865 r. 11 dusz rewiz. . Był tu młyn wodny i fabryka sukna. 60. Z. , wś włośc. , pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okr. wiejski Przepieczyce, o 1 w. od gminy a 1 w. od Lidy, 5 dm. , 137 mk. podług spisu z 1865 r. 24 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Lida. Obok futor poduchowny t. n. , mający 9 mk. 61. Z. , wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Szczuczyn o 8 w. , przy trakcie do Grodna, 14 dm. , 155 mk. w 1865r. 59 dusz rewiz. ; należała do Niezabytowskich. 62. Z. , zaśc. nad rzką Baranką, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Traby o 5 w. , okr. wiejski Czeniewicze, o 28 w. od Oszmiany a 13 od Dziewieniszek, 7 mk. katol. w 1865 r. dusze rewiz. . 63. Z. , wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Czapskich, Derewno o 1 w. , o 103 w. od Oszmiany, 14 dm. , 105 mk. katol. w 1865 r. 56 dusz rewiz. . 64. Z. , wś nad Świłką, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Melegiany o 8 w. , okr. wiejski Polesie, o 28 w. od Święcian, 6 dm. , 73 mk. katol. w 1865 r. 34 dusz rewiz. ; należała do dóbr Świła, Szostaków, 65. Z. , zaśc. , pow. święciański, par. Komaje. 66. Z. , zaśc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce o 9 w. , okr. wiejski Zalesie, o 30 w, od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, 2 dm. , 13 mk. prawosł. w 1865 r. 6 dusz rewiz. ; należała do dóbr Skobierzec, Lipskich. 67. Z. , wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Hermaniszki o 6 w. , okr. wiejski Jarszewicze, o 54 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do gr. pow. mińskiego, 16 dm. , 105 mk. prawosł. w 1865 r. 35 dusz rewiz. w części Komarów, 5 dusz w części Czaplińskiego i 16 dusz w części Sopoćków. 68. Z. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Iża o 1, o 36 w. od Wilejki, 13 dm. , 122 mk. podług spisu z 1865 r. 22 dusz rewiz. ; należała do dóbr Lubań, Lubańskich. Był tu młyn wodny. 69. Z. , wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Mańkowicze o 6 w. , okr. wiejski i dobra Onoszków i Ławruszkiewiczów, Piotrowszczyzna, o 68 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 2 dm. , 16 mk. prawosł. w 1865 r. 5 dusz rewiz. . 70. Z. , wś, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany o 15 w. , okr. wiejski Gierwiaty, o 64 w. od Wilna, 2 dm. , 21 mk. katol. w 1865 r. 10 dusz rewiz; należała do dobr Gudzieniszki, Iwaszkiewiczów. 71. Z. , zaśc. , pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Rukojnie, okr. wiejski i dobra, hr. Tyszkiewiczów, Czarna, 7 dusz rewiz. 72. Z. , wś, pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny o 5 w. , okr. wiejski i dobra, Sidorowiczów, Łozniki, o 10 w. od Wilna, 12 dm. , 181 mk. katol. w 1865 r. tylko 15 dusz rewiz. . 73. Z. , wś, pow. wileński, w 6 okr. pol, gm. Rudomino o 2 w. , okr. wiejski i dobra Wańkowiczów, Petesza, 22 dusz rewiz. 74. Z, po łotew. Ajzpuryszy, wś, pow. lucyński, par. Rundany, własność Waldenów, dawniej Finkenaugenów, 162 dzies. ziemi dwor. 75. Z. , wś, pow. lepelski. Mają; tu części Drozdowiczowie 60 dzies. , Kozarynowie 7 dzies. , Mieniccy 24 dzies. i Ułasewiczowie 12 dzies. 76. Z. , dobra, pow. lucyński, własność von, folw. , pow. newelski, własność Hutorowiczów, 90 dzies. 78. Z. , folw. , pow. połocki, własność Andruszkiewiczów, 58 dzies. 79. Z. Zarjeczje, osada, pow. newelski, gm. Kubek o 8 w. , zarząd okręgu policyjnego. 80. Z. al. Słobódka, st. poczt. , pow. siebieski, gm. Sojno o 8 w. . 81. Z. , ob. Zarecze i Zarzeczka. J. Krz. A. Jel. Zarzecze 1. wś nad Turyą, , pow. kowelski, gm. Niesuchojeże, o 18 w. od Kowla, ma 38 dm. , 340 mk. , cerkiew paraf. , zarząd gminy, szkołę ludową. Podług. reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. i 1583 r. należy do Niesuchojeży kn. Romana Sanguszki, który płaci z 3 dym. półdworzyszcz Jabłonowski, Wołyń, 65, 113. 2 Z, wś nad rzką Kormin, dopł. Styru, pow. łucki, na wprost wsi W. Ośnica, na płd. od Czartoryska. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. wś Z. należy do Czartorejska kn. Michaiła Czartorejskiego, ssty żytomierskiego, który płaci z 2 dym. Jabłonowski, Wołyń, 45. 3. Z. , uroczysko na gruntach wsi Ćminy, w pow. łuckim. 4. Z. , wś w pobliżu Bohu, pow. proskurowski, okr. pol. Czarny Ostrów, gm. Chodkowce, par. , sąd i st. poczt. Proskurów o 1 w. , przy trakcie poczt. z Proskurowa do Zapadyniec, ma 233 osad, 1220 Zarzecze mk. , 862 dzies, ziemi włośc. Należała do ststwa proskurowskiego, darowanego przez cesarzową Katarzynę w 1796 r. feldmarsz. Gudowiczowi, dziś jego sukcesorów. Nowiccy posiadają tu 95 dzies. Mieszkańcy po większej części Mazurzy, katolicy, dawni koloniści tutejsi. 5. Z. , część mstka Romanówki, w pow. skwirskim. W r. 1876 r. znaleziono tu zabytki archeologiczne ob. t. , 725. 6. Z. , wś skarbowa przy ujściu Pobujanki do Uszycy, pow. uszycki, okr. pol. Dunajowce, gm. , sąd, st. pocz. i par. Mińkowce o 2 w. , ma 25 osad, 167 mk. , 156 dzies. ziemi włośc. Dawniej własność Marchockich. 7. Z. al. Karwasary, przedmieście Sokólca, w pow. uszyckim. 8. Z. , wś nad rz. Ługiem, pow. włodzimierski, gm. Zarzecze, o 11 2 w. od Włodzimierza, ma 35 dm. , 180 mk. , zarząd gminy. 9. Z. , wś nad Hnyłopiatem, pow. żytomierski, par. Trojanów. J. Krz. Dr. M. Zarzecze 1. al. Berezań, mko, pow. perejasławski gub. połtawskiej; 399 dm. , 3466 mk. , 2 cerkwie, szkoła. Przemysłowe i handlowe. 2. Z. Zarjeczje, wś, pow. piratyński gub. połtawskiej, gm. Piratyn, 24 dm. , 115 mk. , cerkiew. Zarzecze 1. al. Zarzecki potok, płynie przez wieś Krzeszowice, w pow. łańcuckim i na obszarze przyległej wsi Łapajówki w pow. jarosławskim uchodzi do pot. Mleczki. 2. Z. , potok, płynie przez wś Kruszelnicę, w pow. stryjskim i tworzy granicę od Podhorodec, w których uchodzi do Stryja z praw. brzegu. Zarzecze 1. wólka do Radgoszczy, w pow. dąbrowskim, liczy 49 dm. i 217 mk. 105 męż. , 112 kob. , leży na wschód od wsi, na praw. brz. pot. Radgoszczy. 2. Z. , wś, nad pot. Mleczką, w pow. jarosławskim, 111 klm. na płd. zach. od Jarosławia, w równinie wzn. 221 mt. n. p. m. , przy gościńcu z Jarosławia do Kańczugi. Wś ma parafię rzym. kat. z kościołem murowanym, nowowzniesionym w r. 1880, w stylu romańskim, według planu Zacharjewicza a kosztem hr. Alfensyny Dzieduszyckiej. Jest też i szkoła ludowa. Mieszkańcy wyznania gr. kat. są przydzieleni do par. w Pełniatyczach. Z. liczą wraz z obszarem dwor. Włodz. hr. Dzieduszyckiego 123 dm. i 684 mk. 326 męż. , 368 kob. , z których 653 rzym. kat. , 12 gr. kat. a 19 izrael. Pos, tabularna ma 578 mr. obszaru, w tem 146 mr. lasu a 6 mr. nieuż. ; pos. mn. 294 mr. roli, 48 mr. łąk i 23 mr. pastw. Według wizytacyi bisk. Sierakowskiego, powołującej się na dawniejszą wizytacyę kanonika St. Matlanta, parafią miał założyć Henryk Ramsz, dziedzic wsi w r. 1430. Rodzina Ramszów miała w w dobra w Przeworszczyznie. Około 1572 r. zajęli kościół protestanci, prawdopodobnie za sprawą Jana Pieniążka z Pruchnika i dopiero w r. 1596 zwróciła go katolikom Anna z Leszcz Dydyńska. Położone w sąsiedztwie Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 162 Łańcuta i Sieniawy Z. w XVIII w. należy do Morskiej z domu Dzieduszyckiej, która tu piękny założyła ogród, a śród niego zbudować kazała wielką salę balową i teatralną w stylu greckim. Domu mieszkalnego natomiast nie było. W oficynie mieszkała pani domu i w dnie oznaczone w budowli greckiej przyjmowała gości. Podróżując wiele, pragnęła pani Morska zaprowadzić w Polsce budynki i porządki wsi holenderskich; zburzyła więc wszystkie chaty drewniane, a wybudowała dla włościan domki piętrowe w stylu holenderskim. W tem sam sposób urządziła ogrody i fermy, dając poddanym przepisy zachowania holenderskiej czystości i elegancyi. Próba ta atoli się nie powiodła i wielu włościan porzuciło rolę i poddaństwo zbyt wymagającej cywilizatorki Dębicki, Puławy, III, 394. Parafia dyec. przemyska, dek. pruchnicki obejmuje wsi Cieszacin Wielki, Kisielew, Łapajówkę, Różniatów i Żurowiczki Małe. Z. graniczy na płd. z Cieszacinem Małym, na wsch. z Cieszacinem Wielkim, na płd. z Pełniatyczami a na zach. z Rożniatowem i Łapajówką. Opis Z. z ryciną podał Tyg. Ilustr. z 1864 r. t. X, 392. 3. Z. al. Zarzyce, wś, pow. niski, na praw. brz. Sanu, 6, 8 klm. na płn. od Ulanowa a naprzeciw Niska, składa się z siedmiu grup domów, położonych przy gościńcu z Ulanowa do Rozwadowa; nazwy ich są Zarzecze, Bukowina, Hawryły, Krzaki, Kudylki, Szoje i Zapacz. Wszystkie te części razem mają 235 dm. i 1393 mk. 685 męż. , 708 kob. , 1334 rzymkat. , 6 gr. kat. i 53 izrael. Pos. tabularna Klem. ma 675 mr. w tem 196 mr. lasu; pos. mn. 2198 mr. Za Długosza było Z. wsią królewską L. B. , I, 350 ale gruntów królewskich nie było, włościanie z gruntów starych i karczunków dawali prebendzie turebskiej zamiast dziesięciny snopowej 12 stągwi urnas miodu praśnego lub ich wartość w pieniądzach. W r. 1578 Pawiń. , Małop. , 199 należało do par. w Racławicach i miało 20 myśliwców i 33 4 łanu. Wś graniczy na płd. wsch. z Wólką Tanewską, na wsch. z Hutą Deręgowską, na płn. zach. z Kłyszowem. 4 Z. al. Zarzyce, wś, w pow. jasielskim, przy gościńcu z Dębowca 2 klm. na płd. do Żmigrodu, na praw. brzegu Wisłoka, liczy 145 dm. i 832 mk. 414 męź. , 418 kob. rzym. kat. , prócz 7 izrael. Pos. więk. wynosi 57 mr. ; pos. mn. 777 mr. roli, 52 mr. łąk, 274 mr. pastw. i 31 mr. lasu. Par. w Dębowcu. Z. graniczy na płn. z Majscową, na zach. z Łajscami a na płd. z Świerchową. 5. Z. , wólka do Dulczy Małej, w pow. mieleckim, leży na zachód od wsi, przy drodze do Radgoszczy, na lew. brzegu pot. Jamnicy, ma 16 dm. 6. Z. , os. dom. do Nosówki, pow. rzeszowski. 7. Z. al. Zarzyce, wś, w pow. rzeszowskim, przy gościńcu z Czudca 7 klm. do Rzeszowa 14 klm. , na lew. brzegu Wisłoka, w okolicy podgórskiej 28 Zarzecze Zarzecze 222 i lesistej. Par. . w Lubeni. Wś ma 46 dm. i 272 mk. 122 męż. , 150 kob. , 253 rzym. kat. i 19 izrael. Pos. tabularna K. Kisielki ma 301 mr. roli; pos. mn. 117 mr. roli, 5 mr. łąk i 7 mr. pastw. Z. graniczy na płd. z Babicą, na płn. z Lutoryszem, na zach. przez rzekę z Siedliskami, na wsch. zaś ma obszerny las, . w części płd. wsch. Babią górą a dalej Boguchwalskim i Zgłobieńskim lasem. 8. Z. al. Zarzyce, wś, w pow. sądeckim, par. w Łącku, leży na praw. brzegu Dunajca, 3, 3 klm. na płd. od Łącka. Rzeka opasuje obszar wsi od zachodu i płn. , od płd. i wsch. otacza go las pokrywający wzgórza, sięgające na płd. do 730 mt. , na wschodzie do 743 mt. u. p. m. Wzniesienie nad rzeką wynosi 358 mt. Do gminy należy wólka Dąbrowiec. Z. liczy 57 dm. i 489 mk. 244 męż. , 245 kob. ; 484 rzym. kat. i 5 izrael. Pos. tabularna ma 29 mr. lasu; pos. mn. 297 mr. roli, 152 mr. łąk, 224 mr. pastw. i 53 mr. lasu. Z. należały od czasów św. Kingi do uposażenia klasztoru w Starym Sączu. Za Długosza L. B. , II, 559 miały 6 szerokich łanów kmiecych. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 129 było w Z. 3 łan. km. Graniczy na wsch. z Brzyzną. 9. Z. , wś, w pow. żywieckim, leży 5, 2 klm. na płn. od Żywca, na lewym brz. Soły, przy gościńcu z Żywca do Oświęcima. Par. rzym. kat. w Żyw cu. Wś ma 72 dm. i 503 mk. 233 męż. , 270 kob. , 488 rzym. kat. a 15 izrael. Pos. tabularna ma 76 mr. lasu i jest częścią dóbr żywieckich. Gleba napływowa. W r. 1581 było Z. własnością Jana Komorowskiego i miało 3 półłanki kmiece i tracz. Graniczy na płd. z Pietrzykowicami, na płn. z Bierną, na wsch. przez rzekę ze Starym Żywcem i Zadzielem. 10. Z. , część Bohorodczan Starych, w pow. bohorodczańskim. 11. Z. al. Zarzyce, wś, pow. mościski, 14 klm. na płd. wsch. od Mościsk, 5 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Sądowej Wiszni. Na wsch. leży Bortiatyn, na płd. wsch. Zagrody, na płd. Sądowa Wisznia i Tuligłowy, na zach. Tuligłowy, na płn. Siedliska w pow. jaworowskim. Wzdłuż granicy płd. płynie Wisznia. Zabudowania wiejskie lożą w środku obszaru. Płd. część wsi przebiega kolej Karola Ludwika. Własn. więk. ma roli or. 70, łąk i ogr. 21, pastw. 172, lasu 518 mr. ; wł. mn. roli or. 456, łąk i ogr. 77, pastw. 34, lasu 3 mr. W r. 1890 było 99 dm. , 530 mk. w gm. , 3 dm. , 15 mk. na obszarze dwor. 492 gr. kat. , 21 rz. kat. , 25 izrael. ; 498 Rus. , 47. Par. rzym. kat. i gr. kat. w Sądowej Wiszni. 12. Z. al. Zarzyce, wś, pow. nadworniański, 15 klm. na płd. wsch. od Nadwórny, tuż na wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Delatynie. Na wsch. leży Delatyn, na płn. Delatyn i Dobrotów, na płn. wsch. Łanczyn, na płd. wsch. Osław Biały, na płd. zach. Dora. Wzdłuż granicy zach, i płn. płynie Prut i przyjmuje w obrębie wsi od praw. brz. ze znaczniejszych dopływów pot. Pidhirski płynący wzdłuż granicy płd. zach. , pot. Jasinowec, Osławę z pot. Kochowec od lew. brz. i Jaworówkę płynącą wzdłuż granicy płn. wsch. . Zabudowania wsi leżą na płn. zach. Własn. więk. rządowa ma roli or. 6, łąk i ogr. 7, pastw. 5, lasu 1794 mr. . wł. mn. roli or. 481, łąk i ogr 2548, pastw. 975 mr. W r. 1890 było 578 dm. , 2978 mk. w gm. , 3 dm. , 13 mk. na obszarze dwor. 2748 gr. kat. , 91 rzym. kat. , 152 izrael. ; 2790 Rus. , 108 Pol, 73 Niem. . Par. rzym. kat. w Delatynie, gr. kat. w miejscu, dek. nadworniański. Wo z kapitałom 1200 złr. 13. Z. , część Biskowic, pow. Samborski. 14. Z. , część Wojutycz, w pow. Samborskim. 15. Z. , część Halicza, w pow. stanisławowskim. 16. Z. , grupa do mów w Jezupolu, w pow. stanisławowskim. 17. Z. , wś, pow, złoczowski, tuż na płn. od są du pow. i urz. poczt. w Złoczowie, na praw. brz. Złoczówki. W r. 1890 było 49 dm. , 329 mk. w gm. , 3 dm. , 5 mk. na obszarze dwor. 290 gr. kat. , 34 rzym. kat. , 10 izrael. ; 209 Rus. , 125 Pol. Par. rzym. i gr. kat. w Złoczowie. 18. Z. , wś, pow bohorodczański, tuż na płn. od Sołotwiny, od której oddziela ją Bystrzyca. W r. 1890 było 189 dm. , 1113 mk. w gm. , 1 dm. , 5 mk. na obszarze dwor. 887 gr. kat. , 25 rzym. kat. , 206 izrael. ; 1066 Rus. , 25 Niem. . Par. rzym. kat. w Sołotwinie. We wsi jest cer kiew p. w. św. Mikołaja. 19. Z. , grupa do mów w Huczku Wyżnem, pow. dobromilski. 20. Z. , część Dołhego, pow. drohobycki. 21. Z. , część Kropiwnika Nowego, pow. drohobycki. 23. Z. , część Nahaczowa, pow. jaworowski. 24. Z. , część Nowosiółki Liskiej, pow. Kamion ka Strumiłowa. 25. Z. , część Hodyń, pow. mościski. 26. Z. , część Dmytrowic, pow. mościski. 27. Z. , część Tyniatysk, pow. Rawa Ruska. 28. Z. , część Czapel, pow. Samborski. 28. Z. , część Straszewic, pow. staromiejski. 29. Z. , część Kruszelnicy, pow. stryjski. 30. Z. Dolne i Górne, grupy domów w Czołhanach, pow. doliński. Mac. Lu. Dz. Zarzecze al. Zarzyce, Zarzicz, wś nad rz. Sołą, w pow. bielskim, okr. sąd. strumieńskim, na Szląsku austr. , posiada kościół par. katol, szkołę ludową, 2673 mr. obszaru i 2121 mk. Par. rz. kat. dek. strumieński liczy 2114 katol. , 1 ew. , 19 izrael. Zarzecze 1. łąka na Drawsku, w pow. czarnkowskim. 2. Z. , os. w okolicy Pyzdr i Żerkowa, pod Szymanowicami. 3. Z. , os. , w r. 1793 należy do Pożarowa, posiadłości Adama Kurnatowskiego pow. szamotulski. Zarzecze al. Zarzecz, niem. Carlsbraa al. Karlsbraa, wś rycerska nad Brdą, około r. 1894 podzielona na włości rentowe, pow. chojnicki, st, Zarzecze Zarzecze Zarzeczka Zarzeczki . i gmina Rytel, par. kat. Nowa Cerkiew; 675 ha 403 roli orn. , 8 łąk, 171 lasu; 1885 r. 14 dm. , 22 dym. , 141. mk. , 112 kat. , 29 ew. Lu teranie wystawili tu 1894 r. dom modlitwy. R. 1789 należała jedna część do Więckowskich, druga do Klińskich ob. Topogr. Goldbecka, str. 263. Kś. Fr. Zarzeczka al. Zarzecze, wś włośc. nad Piną, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Osowce, o 65 w. od Kobrynia, 637 dzies. ziemi włośc. 318 łąk i pastw. . Zarzeczki 1. wś włośc. , kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Drohiczyn, o 55 w. od Kobrynia, 643 dzies. ziemi włośc. 2. Z, dobra, pow. sieński, od 1847 r. Szczytów, wraz z Nizkim Horodcem Chochłówką mają, 1080 dzies. 217 roh, 138 łąk, 500 lasu. W dobrach dwa młyny wodne, dające 400 rs. 3. Z. , wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Soły o 4 w. , okr. wiejski Kuszlany, 32 dusz rewiz. ; należała do dóbr Narbutowszczyzna Klukowskich. Zarzeczna, właściwie Kalina Zarzeczna, wś i folw. nad rzką b. n. , pow. miechowski, gm. Racławice, par. Kalina Wielka, odl. 8 w. od Miechowa. W r. 1889 folw. Z. , oddzielony r. 1866 od dóbr Kalina Wielka, rozl. mr. 208 gr. or. i ogr. mr. 130, łąk mr. 11, pastw. mr. 9, lasu mr. 53, nieuż. mr. 5; bud. mur. , 3, drew. 4; płodozm. 5 i 10 pol. Ob. Kalina. Zarzeczna 1. białorus. Zareczna, wioska w pobliżu rzki Wołowni, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. Lubcz, gm. Horodeczno, o 5 w. od Nowogródka, ma 2 osady; miejscowość wzgórzysta, malownicza. 2. Z. , słoboda, należy do mta powiat. Mścisław. 3. Z, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Traby, okr. wiejski Czeniewicze, 15 dusz rewiz. ; należała do dóbr Surwiliszki Dmochowskich. 4. Z. , zaśc. szl. nad rzką Mapą, , pow. wileński, w 3 okr. pol, o 70 w. od Wilna, 1 dm. , 18 mk. katol. 5. Z. Dolina, pow. lidzki, ob. Dolina 9. . Zarzeczne 1. wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krzywicze o 7 w. , okr. wiejski i dobra, Koziełłów, Berkowszczyzna, 72 dusz rewiz. 2. Z. Rudniki, pow. słucki, ob. Rudniki. Zarzeczne, grupa domów w Karowie, pow. Rawa Buska. Zarzeczniki, wś włośc. nad rz. Strawą, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Sumiliszki o 4 w. , okr. wiejski Korkuciany, o 4 w. od Trok, 4 dm. , 36 mk. katol. w 1865 r. 17 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Postrów. Zarzeczny 1. zaśc. nad jeziorem Woronówką, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. i par. Miory o 5 w. , okr. wiejski i dobra Klotów Miory 3 cie, o 40 w. od Dzisny a 38 w. od st. Balbinowo dr. żel. dyn. witeb. , ma 2 dm. , 41 mk. w 1865 r. 12 dusz rowiz. , 62 1 2 mr. 2. Z. Lubo; , dobra pojezuickie, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Brodnica, od niedawna własność Arbieniewych, około 330 włók. 3. Z. Duboj, dwie posiadłości, pow. piński, na Zarzeczu, w 3 okr. pol. stolińskim, gm. Płotnica; należą, do Kaczanowskich 4 włók i Komarów 1 3 4 włóki. 4. Z. Pohost, mstko, pow. piński, na Zarzeczu, własność Zawadzkich, ma 183 wł. Ob. Pohost, 5. Z. Szkłów, mstko, pow. borecki, ob. Szkłów 3. . 6. Z. Tołoczyn, mstko, pow. sieński, ob. Tołoczyn 2. . 7. Z. Turyń, uroczysko, pow. ihumeński, gm. Puchowicze, o 28 w. od Ihumenia, należy do dom. Turyń. A. Jel. Zarzeczyno, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 75 w. od Nowoaleksandrowska. Za Rzeką 1. grupa domów w Biłce Szlacheckiej, pow. lwowski. 2. Za Rz. , karczma w Wistowicach, pow. rudecki. 3. Za Rz. , część Sielca, pow. sokalski. 4. Za Rz. , cząść Suszycy Wielkiej, pow. staromiejski. 5. Za Rz. , grupa domów w Synowódzku Wyżnem, pow. stryjski. 6. Za Rz. , grupa domów w Żulinie, pow. stryjski. 7. Za Rz. , część Wysocka Wyżnego, pow. turczański. 8. Za Rz. , część Butyn, pow. żółkiewski. 9. Za Rz. , część Dworzec, pow. żółkiewski. 10. Za Rz. , część Kulawy, pow. żółkiewski. 11. Za Rz. , część Przystań, pow. żółkiewski. Zarzekowice, u Długosza Szarzykowice, wś, w pow. tarnobrzeskim, par. rzym. kat. w Trze śni, leży nad Wisłą; , na płd. od Nadbrzezia, naprzeciw Sandomierza, liczy 23 dm. , 1 27 mk. 59 męż. , 68 kob. rzym. kat. Pos. tabularna ma 104 mr. obszaru; pos. mn. 81 mr. Z. by ły własnością, kustodyi sandomierskiej. Wy mienione w akcie uposażenia podkustodyi san domierskiej r. 1303 Kod. Małop. , I, 162. W połowie w. były tu 4 łany km. , z któ rych płacono dziesięcinę częścią pleb. w Trze śni, częścią, viceprepozyturze sandomierskiej. Folwark należący do wicekustodyi nie dawał dziesięcin Długosz, L B. , I, 311 i II, W r. 1578 Pawiń. , Małop. , 197 ks. Kasper, wicekustosz sandom. , płacił od 9 kmieci, 1 1 2 ła nu, 4 zagr. i 5 komor. bez bydła. W r. 1772 stały się Z. własnością funduszu religijnego a następnie zostały sprzedane. Graniczą na płn. z Nadbrzeziem, na wsch. z Trześnią, , na płd. z Kocmyrzowom. Mac. Zarzepie, dwór, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Rossienie, własność Staniewiczów, 202 dzies. 16 lasu, 30 nieuż. . Zarzew 1. al. Zarzewo, w XVI w. Zorzewo Major, kol, nad rzką b. n. , pow. koniński, gm. Rzgów, par. Kuchary, odl. od Konina 13 w. , ma 27 dm. , 242 mk. , 29 os. , 606 mr. W r. 1827 było 9 dm. , 103 mk. Wchodziła w skład dóbr Grabienice. Na początku XVI w. wsi Zorzewo Minor i Major należały do par. Kuchary lecz całe Z. Minor i połowa wsi Z. Major dawały dziesięcinę mansyonarzom w Gosławicach Łaski, L. B. , I, 232. W r. 1579 we wsi Zorze Zarzeczna Zarzeczne Zarzeczniki Zarzeczny Zarzeczyno Zarzekowice Zarzepie Zarzew Zarzeczka Zarzewek Zarzyck Zarzezie Zarzewek Zarzęcin Grabienice, Rozraż płaci Paw. , Wielk. , I, 227. 2. Z. , wś, pow. łódz ki, gm. i par. Chojny, par. Łódź, leży w płd. wsch. stronie Łodzi, tuż pod miastem, ma szkołę początkową, 47 dm. , 532 mk. , 717 mr. włośc. i 9 mr. rząd. W r. 1827 było 21 dm, 136 mk. , par. Kazimierz, zaś Zarzewek miał 3 dm. , 15 mk. Br. Ch. Zarzewek, w XVI w. Zorzewo Minor, wś i fol. , pow. koniński, gm. Rzgów, par. Kuchary Kościelne, odl. 12 w. od Konina, ma 12 dm. , 114 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 93 mk. Ob. Zarzew 1. W r. 1579 we wsi Zorzewo Minus Zorzewski Mat. ma 1 łan, 1 zagr. bez roli Paw. , Wielk. , I, 231. Zarzewicze, wś poradziwiłowska i folw. , pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. i par. prawosł. Pohost, o 28 w. od Słucka. Wś ma 59 osad; fol. 11 4włóki, własność szlach. Wieczora. A. Jel. Zarzezie, ob. Kuleszka Z. Zarzęcin, w 1412 r. Szarzanczino, wś nad rz. Pilicą, pow. opoczyński, gm. Zajączków, par, Błogie, odl. od Opoczna 31 w. , od Sulejowa 9 w. , ma 40 dm. , 232 mk. , 316 mr. dwor. , 647 mr. włośc. W 1827 r. było 27 dm. , 213 mk. Wieś zdawna stanowiła posiadłość bisk. kujawskich. W r. 1412 nastąpiło rozgraniczenie między Z. , Swolszewicami, Smardzewicami, Sługocicami i Twardą, wsiami bisk. kujawskich, a wsiami Błogie i Trzebiatów Kod. dypl. pol. , II, 379. Na początku XVI w. wś należała do par. Bło gie lecz role folw. dawały dziesięcinę pleb. w Nagórzycach a kmiece kolegiacie łęczyckiej Łaski, L. B. , I, 627, II, skup kujawski płaci tu od 9 łan. km. Pawiń. , Małop. , 293. Br. Ch. Zarzicz, ob. Zarzecze. Zarzy, fol. , pow. lepelski, własność Borkowskich, 163 dzies. Zarzyc, ob. Zarzycz, Zarzyca, ob. Zaryca Zarzyce 1 ob. Zarzecze. 2. Z. Goleniowskie, pow. włoszczowski, ob. Zarzecze. 3. Z. al. Zarzecze, wś, pow. sierpecki, gm. Kossemin, par. Jeżewo, odl. 10 w. od Sierpca, ma 2 dm. , 25 mk, , 7 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 69 mk. , Zarzyce 1. wólka do Wadowic Dolnych, w pow. mieleckim, ma 9 dm. i 43 mk. 18 męż. , 25 kob. . 2. Z Małe, wś, w pow. wadowickim, leży nad pot. Skawiną, przy drodze z Kalwaryi do Skawiny, w okolicy podgórskiej i lesistej. Góry otaczają wś od strony płd. i zach. Liczy 33 dm, i 138 mk. 71 męż. , 68 kob. rz. kat. Par. w Leszczach. Pos. tabularna wynosi 25 mr. 1243 sąż. kw. ; pos. mn. 123 mr. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 48 uważano Z. al. Zarzyce za część Łęczów i pisano Zarzecze alias Lincze; należały w owym czasie do zamku lanckorońskiego i miały 1 łan kmiecy, 7 zagrod. z rolą, komornika z bydłem, komornika bez bydła i tracz. Z. M. graniczą na zach. z Podolanami, na płd. z Izdebnikiem a na wsch. z Podchybiem. 3. Z. Wielkie, wś, w pow. wadowickim, na płd. zach. od Zarzyc Małych. Na płn. od Podolan i Przytkowic a na zach. od Zebrzydowic i Stanisława Dolnego oddziela wś rzka Skawina Cedron i na płd. od Kalwaryi, Brodów i Izdebnika gościniec z Kalwaryi i Lanckorony do Skawiny. Wś ma 50 dm. i 249 mk. 128 męż. , 121 kob. rz. kat. Pos. tabularna dzieli się na kilka części, mających razem 160 mr. ; pos. mn. 258 mr. Należy do par. w Łęczach. Mac. Zarzyck, Zaryck, w dokum. Zareck, Zarecze, Zarzeczko, Zarjeczsk, wś nad Stubłą, pow. rówieński, gm. Dziatkowicze, odl. o 25 w. na zach. od Równego st. poczt. i dr. żel, ma 40 dm. , 293 mk. , cerkiew paraf. , młyn wodny. Cerkiew, p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesiona w 1884 r. kosztem parafian, uposażona jest 57 dzies. ziemi. Do paraf. należy wś Tuszebin. W całej par. 77 dm. , 610 mk. prawosł. i 16 katol. Wś wspomiana jest w latopisach pod r. 1156 pod nazwą Zarjeczsk ob. Mylsk. W r. 1538 kn. Ilia Ostrogski zapisuje ją żonie swej ks. Beacie Kościeleckiej. Podług rewizyi zamku łuckiego z r. 1545 własność w części Lecka Zareckiego, w części zaś Andrzeja i Jana Zareckich, ktorzy zobowiązani byli do opatrywania, spólnie z innymi, dwu horodni zamkowych Jabłonowski, Rewizye, 38, 49. W uniwersale Zygmunta. Augusta z 25 maja 1569 r. , o przyłączeniu ziemi wołyńskiej do Korony, wymieniony jest Jan Bokij Zarecki z Zarecza. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. własność Jana Zarzeckiego, który płaci z 9 dym. W 1583 r. wymienione jako należące do Żornowna Żarnówna kn. Konst. Ostrogskiego, który płaci od 40 dym. , 10 ogr. , 8 ogr. , 2 podsus. , 1 koła doroczn. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 6, 84. W 1664 r. wś Zaryck należy do Stanisława Kuberskiego Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. Zarzycka Wola, pow. łańcucki, ob. Wola Żarczycka t. XIII, . Zarzycz 1. Łukowski w XVI w. Zarzecze, wś nad rzką Krzną, pow. łukowski, gm. Gołąbki, par. Łuków, ma 38 dm. , 273 mk. , 915 mr. W r. 1827 było 32 dm, , 157 mk. W r. 1531 Zarzecze Gatki, w par. Łuków, drobna szlachta płaci tu od 1 łanu. R. 1552 jest 1 łan, 2 półłanki, 1 koło młyńskie. R. 1580 Gabriel. Czajka Zarzecki od swego działu i od sąsiad swych od 8 włók, które sami orzą, fl. 4, od 5 zagród bez ról gr. 20, od zagr. z rolą gr. 6, od komornicy bez bydła 2 gr. Suma flor. 4 gr. 28 Paw, , Małop. , 382, 392, 412. 2. Z. Ulański, wś na wzgórzach ponad doliną Bystrzycy, po za którą leży wś Ulan, pow. łukowski, gm. i par. Ulan, leży w pobliżu Radzynia, ma 32 dm. , 256 Zarzycz Zarzicz Zarzy Zarzyc Zarzyca Zarzyce Zarzewicze Zarzyna mk. , 738 mr. W 1827. było 21 dm. , 118 mk. W r. 1531 i 1552 Z. , w par. Ulan, płaci od 1 4 łan. R. 1580 Tchórzewski od p. chorążyny od 2 kół młyń. dorocznych gr. 24, od folusza gr. 15, Jan Kapturek od włóki gr. 15 Paw. , Małop. , 387, 425. Br. CK Zarzycze, ob. Zarzecze. Zarzycze, niem Zarzytsche, dobra i wś, pow, pszczyński, par. kat. Mikułów. W r. 1885 dobra miały 241 ha; wś 463 ha, 62 dm. , 469 mk. 2 ew. . Zarzyczewo, w r. 1371 Jarzaczew, wś i fol. przy ujściu rzki Chełmicy do Wisły, pow. lipnowski, gm. Szpital, par. Grochowalsk, odl. 23 w. od Lipna, ma 17 dm. , 149 mk. , młyn wodny. W 1827 r. było 12 dm, , 129 mk. W r. 1878 fol. Z. Stare rozl. mr. 252 gr. or. i ogr. mr. 166, łąk mr. 3, past. mr. 27, wody mr. 42; bud. mur. 5, drew. 3; fol. Z. Nowe gr. or. i ogr. mr. 146, łąk mr. 21, past. mr. 53, wody mr. 136, nieuż. mr. 95; bud. mur. 4, drew. 4; płodozm. 7pol. Wś Z. os. 14, mr. 61; os. Kępa Zarzycka os. 1, mr. 1. Wymienione w akcie rozgraniczenia dyecezyi kujawskiej i płockiej z 1321 r. tudzież w dok. , którym r. 1371 Kazimierz, ks. szczeciński, dobrzyński, pan na Rugii, nadaje Stanisławowi z Nowego Korczyna wieś Tolibowo w ziemi dobrzyńskiej Kod. dypl. pol. ,, 753. W r. 1564 płaci tu Łukasz młynarz od 1 koła korzecznego i 2 zagrod. 16 groszy Paw. , Wielk. , I, 285. W r. 1789 właścicielem wsi jest Wojc. Łempicki. Br. Ch. Zarzyczne, ob Zarzeczne. Zarzyk, os. młyn. , pow. piotrkowski, ob. Zarzecze. W r. 1827 był 1 dm. , 8 mk. Zarzyn, kol. i os. karcz. , pow. koniński, gm. Golina, par. Kawnice, odl. 7 w. od Konina, ma 10 dm. , 95 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 54 mk. Prócz tego podano Zarzyńskie Holendry dziś nieznane pod tą nazwą, mające 7 dm. , 60 mk. Zarzyna, niem. , 1383 r. Scherdze, wś, pow. opolski, par. kat. Janowice, ew. Raciborz, ma 158 ha 149 roli, 52 dm. , 351 mk. kat. Dawniej własność kolegiaty w Raciborzu. Zarzysk, niem. Sarsisk, Zarzisk, w dokum. 1193 Zarese, 1209 Sarisza, 1228 Sarisck, wś i dobra, pow. olesiński, par. kat. Kościeliska, ew. Biskupice. Wś ma 99 ha 79 roli, 6 łąk, 10 lasu, 16 dm. , 106 mk. 7 żyd. ; dobra 86 ha 78 lasu. Według dok. z r. 1228 założono tu targowisko wolne. We wsi kaplica katolicka. Zarzyszcze al. Zarzyska, al. Berdegi, przys. , gm. Glińsko, w pow. żółkiewskim. Za Sadkami, wzgórze 408 mt. , w pow. złoczowskim, na dziale wodnym między Lipą Gniłą a Lipą Złotą. Zasadki, wś i kol. , pow. rypiński, gm. Czermin, par. Sadłowo, odl. 10 w. od Rypina, ma 17 dm. , 277 mk. Wieś ta należała do fol. Ozorkowo. Właścicielem był Józef Grabski. W r. 1827 było 18 dm. , 127 mk. W r. 1889 fol. Z, rozl. mr. 523 gr. or. i ogr. mr. 413, łąk mr. 89, nieuż. mr. 21; bud. mur. 3, drew. 11; płodozm. 10pol. , pokłady torfu. Wieś Z. os. 24, mr. 89; wś Ozorkowo os. 10, mr. 10. R. 1789 własność Franc. . Zasadki al. Zasadzki, wś nad Bohem 1 obok leżącemi moczarami, pow. proskurowski, okr, pol. , gm. , sąd, st. poczt. i par. Czarny Ostrów o 2 w. , ma 9 osad i 75 mk. W tem miejscu, według podania, miał czekać Czarnecki na wracającego z Polski Rakoczego. Zasadki Zielone, pow. staromiejski, ob, Sadek 2. Zasadne, wś, pow. limanowski, w dorzeczu pot. Kamienicy, uchodzącego pod Zabrzeziem z lew. brzegu do Dunajca; potok ten wielkiem kołem otacza terytoryum wsi od zachodu i pół nocy, płynąc śród lasów świerkowych wązkim parowem; chaty zaś nieliczne zbudowano nad potokiem wpadającym do Kamienicy z praw. brzegu. Wś liczy 63 dm. , 460 mk. 240 męż. , 220 kob. , 452 rz. kat. a 8 izr. Pos. tabularna pierwej Marszałkowiczów, teraz Jaffego wyno si 2772 mr. lasu; pos. mn. 1304 mr. roli, łąk i past. Z. należy do par. w Kamienicy. Do r. 1674 osady tej nie podają spisy pobor. Grani czy na zach. z Kamienicą, na płn. ze Szczawą a na płd. z Młynnem. Na zachód ma rozległe lasy na górach, ciągnących się aż po dolinę no wotarską. Mac. Zasadniki, wś włośc. , pow. kobryński, w 2 okr. pol. , gm. Oziaty, o 21 w. od Kobrynia, 99 1 2 dzies. ziemi włośc. Zasadny, potok, wypływa z pasma Gorców, w pow. limanowskim i uchodzi z praw. brzegu do Kamienicy w górnym jej brzegu. Nazwę bierze od wsi Zasadne. Zasady, wś i fol. , pow. rypiński, gm. Czermin, par. Sadłowo, odl. 11 w. od Rypina, ma wiatrak, karczmę, 52 dm. , 464 mk. W r. 1827 było 25 dm. , 120 mk. W r. 1888 fol. Z. rozl. mr. 787 gr. or. i ogr. 464, łąk mr. 120, past. mr. 56, lasu mr. 129, nieuż. mr. 18; bud. mur. 3, drew. 13; płodozm. 13pol. ; las nieurządzony. Wś Z. os. 51, mr. 611; wś Jaworzec os. 7, mr. 6. Zasady 1. wś włośc. , pow, białostocki, w 1 okr, pol. , gm. Dojlidy, o 18 w. od Białegostoku, 104 dzies. ziemi włośc. 2. Z, uroczysko do wsi Berszty, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Berszty, o 56 w. od Grodna. Zasadzki, ob. Zasadki. Zasajanek, folw. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Komaje, w 1799 r. sprzedany przez Józefa i Tadeusza Chomińskich Brygidzie z Łopacińskich Sulistrowskiej. Ob. Świrki 4. Zasań, wś, pow. myślenicki, w okolicy podgór Zarzycze Zarzycze Zarzyczewo Zarzyczne Zarzyk Zarzyn Zarzysk Zarzyszcze Zasadki Zasadki Zielone Zasadne Zasadniki Zasady Zasadzki Zasajanek Zasań Zaścianka Zaścianiszki Zaścianie Zaścianki Zasanie skiej i lesistej, nad pot. Zasanką dopł. Trzemeśny, uchodzącej pod Droginią z praw. brzegu do Raby. Od płn. i płd. otaczają wieś lasy pokrywające wzgórza na płn. Zalaskową, górę 481 mt. , na płd. Kamienik 782 mt. Wznies. wsi wy nosi 357 mt. Z. ma 56 dm. i 315 mk. 153 męż. , 162 kob. rz. kat. , prócz 5 izr. Należy do par. w Trzemeśny. Odl. 7 klm. od Drogini. Pos. ta bularna Bogusława Bzowskiego ma 255 mr. lasu; pos. mn. 577 mr. w ogóle. Pierwszy raz spotykamy nazwę tej wsi w spisie pobor. z r. 1675 Pawiń. , Małop. , 52a. Z. graniczy na płn. z Butelką, na zach. z Trzemeśną a na płd. z Po rębą Spytkowską. Mac. Zasanie 1. os. dom. do Sielnicy, w pow. brzozowskim. Fol. ten był centrem stswa niegrodowego w województwie ruskiem, ziemi sanockiej a po części i przemyskiej. W lustracyi z r. 1628 podane jest Z. jako folwark, do którego należały następne wsi, oderwane od ststwa krośnieńskiego Posada, Tyrawa Solna, Olechowce, Dąbrówka Niemiecka, Trepcza, Międzybrodzie, Zabłotce, Dobra i folwark Zasański z żupę solną. W następnych latach dobra te po części przyłączono do ststwa przemyskiego, a po części do krośnieńskiego. Po zajęciu ich przez rząd austryacki w r. 1772 sprzedane zostały w różnych częściach. 2. Z. , wólka do Skołoszowa, w pow. jarosławskim, przy drodze ze Skołoszowa i Radymna do Krakowca, na praw. brzegu Sanu, ma 18 dm. i 105 mk. 47 męż. , 58 kob. . 3. Z. , część Niska, na praw. brzegu Sanu, naprzeciw Sopotu, nazywa się także Niźańskim Przewozem. Liczy 18 dm. i 80 mk. 38 męż. , 42 kob. . Graniczy na wschód z Kłyszowem. 4. Z. , przedmieście Przemyśla, ma 400 dm. i 4325 mk. 1928 męż. , 2397 kob. . na obszarze dawnej Litwy różni się głównie tem od dworu czyli folwarku, że nie miał w swoim obrębie włościan poddanych. Zaścianek 1. Dąbrowa i 2. Z. Grejżbuda, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 29 w. , ma 3 dm. , 30 mk. 3. Z. Pogiermoń, wś, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie, odl. 52 w. od Maryampola, 14 w. od Pren, ma 10 os. , 114 mk. , 422 mr. Zaścianek 1. fol. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Hołynka, należy do dóbr Rudawa, Brunowych. 2. Z. , uroczysko, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Czarna Wieś, o 28 w. od Sokółki, dzies. 6 łąk i past. , 1 nieuż. . 3. Z. , urocz. przy wsi Bachmatówka, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Kamionka, o 6 w. od Sokółki, 41 1 2 dzies. ziemi włośc. 4. Z. , urocz. , tamże, o 3 w. ód Sokółki, 68 dzies. 10 łąk i past. , należących do różnych właścicieli. 5. Z. , dobra, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kuryłowicze, o 43 w. od Słonima, własność Lelakowych, 264 dzies. 110 łąk i past. , 79 lasu, 10 nieuż. . 6. Z. Popławski, folw. , pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol, , gm. Brzozowo Nowe, o 22 w. od Bielska, 80 dzies. 6 łąk i past. , 5 lasu, 36 nieuż. ; własność Trojańskich. 7. Z. Nowy, zaśc. , pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Androniszki, własność Budrewiczów, 30 dzies. 2 lasu, 12 nieuż. . 8. Z. Nowy, chutor, pow. borysowski, w 3 okr. pol. i par. katol. Dokszyce, gm. Berezyna, o 100 w. od Borysowa. 9. Z. , białor. Zaścienok, wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. i par. praw. Stare Sioło, o 14 w. od Mińska; grunta szczerkowogliniaste. 10. Z, Zaścienok, dobra, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. i gm. Jurewicze, o 90 w. od Rzeczycy, około 90 włók; grunta urodzajne, własność Obuchowiczów. 11. Z. al. Zaścianki, Zastienok, Zastienki, wś, pow. sieński, gm. Kokowczyn, ma 14 dm. , 107 mk. , pokłady torfu. 12. Z. , wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okr. wiejski Sukurcze, 9 dusz rewiz. ; należała do dóbr Dejnowo, Rapackich. 13. Z. , chutor, pow. trocki, w 3 okr. pol, o 53 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. katol. 14. Z. , wś nad rzką Izlą, pow. wilejski, w 2 okr. pol, o 29 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. świrskiej, 11 dm. , 129 mk. 15. Z. , fol. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Norzyca, o 61 w. od Wilej ki, 1 dm. , 13 mk. prawosł. 16. Z. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 31 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. 17. Z. , wś, pow. dry sieński, gm. Zabiały. 18. Z. , ob. Zaścianki. Zaścianie al. Łujasy, wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Iża o 2 w. , o 31 w. od Wilejki, 7 dm. , 79 mk. prawosł. w 1865 r. 54 dusz rewiz. ; należała do dóbr Lubań, Lubańskich. Zaścianiszki, wś, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Sereje, odl. od Sejn 45 w. , ma 5 dm. , 45 mk. , 114 mr. Wchodziła w skład dóbr Poniemoń. W spisie z r. 1827 wś Zasienniki, w par. Liszkowo, ma 2 dm. , 25 mk. Zaścianka 1. leśniczówka w Łankach Małych, pow. bobrecki. 2. Z. , część Złotnik, pow. podhajecki. 3. Z. , wś, pow. tarnopolski, 14 klm. na płd. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Tarnopolu. Na płn. wsch. leży Toustoług, na wsch. Białoskórka i Grabowiec, na płd. Zastawie, na zach. Ostrów, na płn. zach. Kipiaczka. Wzdłuż granicy wsch. płynie Gniezna. W jej dolinie leżą zabudowania wsi na płn. wsch. Własn. więk. ma roli or. 308, łąk i ogr. 32, past. 29, lasu 168 mr. ; wł. mn. roli or. 699, łąk i ogr. 44, past. 37 mr. W r. 1890 było 133 dm, 745 mk. w gm. , 5 dm. , 20 mk. na obsz. dwor. 449 gr. kat. , 288 rz. kat 28 izr. ; 369 Rus. , 396. Par. rz. kat. w Baworowie, gr. kat. w Kipiaczcze. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1587 złr. Zaścianki, wś, pow. maryampolski, gm. Freda, par. Poniemoń, odl. od Maryampola 50 Zasanie Zaściebie Zaścianki Zaścinocze Zasepnica Zaściuny Zaściele Zaścienie Zaścienniki Zaścieszki Zasiałki Zasiekła Zasieki Zasieka Zasieczysko Zasiecin Zasielecze Zaścianki Zasiele w. , ma 16 dm. , 196 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 135 mk. Zaścianki 1. wś nad rzką Paromik, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Dojlidy, o 4 w. od Białegostoku, 18 dm. , 136 mk. , szkoła, 274 dzies. ziemi włośc. 2. Z. , uroczysko do dóbr Husarzewszczyzna, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Zubrzycza. 3. Z. , okolica, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. i gm. Lubcz, w pobliżu wsi Półbrzeg, o 15 w. od Nowogródka, ma 9 osad; miejscowość bezleśna, grunta faliste, żyzne. 4. Z. , Zastienki, st. poczt. na szosie kijowskiej, w pow. horeckim, gm. Maślaki o 12 w. , odl. o 20 1 2 w. od Orszy a 20 w. st. Łokucie Łokuti. 5. Z. al. Ogrodniki, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Lebiedziewo o 4 w. , okr. wiejski Nosiłowo, o 26 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 5 dm. , 65 mk. praw. w 1865 r. 36 dusz rewiz. ; należała do dóbr Ogrodniki, Krupskich. 6. Z. , wś włośc. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino o 8 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Ponary, odl. 6 w. od Wilna, ma 13 dm, , 146 mk. katol. 56 dusz rewiz. . 7. Z. , ob. Zaścianek. Zaściebie, wś, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Teladowicze, o 57 w. od Słucka, i Zaściele Zasteli, czy nie Zaściany, wś włośc. , pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Imienin, o 35 w. od Kobrynia. Zaścienie, wś, pow. radzymiński, gm. Małopole, par, Dąbrówka, ma 8 os. , 87 dm. , 168 mr. Wchodziła w skład dóbr Chróściele. W 1827 r. było 10 dm. , 60 mk. W r. 1578 mieszka tu szlachta zagrodowa; mają, w ogóle 4 łany i 1 zagr. Zaścienniki, fol, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Hołynka, własność Mieczysława Wiryona, ma 262 dzies. 5 łąk i past. , 191 lasu, 3 nieuż. . Zaścieszki, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 47 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, 1 dm. , 6 mk. prawosł. ; w 1866 r. własność Tukałłowej. Zaścinocze, rus. Zastynocze, wś, pow. trembowelski, tuż na płd. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Trembowli. Na płd. wsch. leżą Humniska, na płd. zach. Ostrowczyk i Zubów. Płn. wsch, część obszaru przepływa Seret. W jego dolinie leżą, zabudowania wsi. Własn. więk. ma roli or. 80, łąk i ogr. 1, past. 16, lasu 28 mr. ; wł. mn. roli or. 680, łąk i ogr. 75, past. 73 mr. W r. 1890 było tu i w przys. Kaptury 139 dm. , 808 mk. w gm. 519 gr. kat. , 226 rz. kat. , 63 izr. ; 538 Pol. bowli, gr. kat. w Ostrowczyku. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja. Wś wchodziła da wniej w skład ststwa trembowelskiego ob. t. XII, 468. Lu. Dz. Zaściuny, zaśc. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino o 4 w. , okr. wiejski Petesza, 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jarmoliszki. Zasepnica, al. Czarna, potok, prawy dopł. Stryszawki, lew. dopł. Skawy, w pow. żywieckim. Zasepnica, część mstka Suchy, w pow. żywieckim, leży na zachód od Suchej, nad bezim. dopł. Strzyczówki dopł. Skawy. Las oddziela Z. od Suchy; zorganizowaną jest w gminę wiejską, ; ma 53 dm. i 564 mk. 277 męż. , 287 kob. . Zasiadały, wś i fol. , pow. garwoliński, gm. Żelechów, par. Wilczyska, odl. 14 w. od Garwolina, mają 15 dm. , 223 mk. Fol. ma 333 mr. 230 mr. roli, 40 mr. łąk, 63 lasu. Wieś ma 136 mr. Pol. Z. oddzielony został od dóbr Goniwilk. W 1827 r. było 6 dm. , 47 mk. W r. 1569 płaci tu Ciołek od 3 1 2 łan. km. Pawiń. , Małop. , 336. Zasiadka al. Zasiadki, mylnie Zasiałki, szczyt górski 644 mt. , na płn. krańcu obszaru gm. Mizuń, w pow. dolińskim, na lew. brzegu pot. Krajny dopł. Mizunki. Ob. Hlubiczka. Zasiadki, wś i fol. , pow. radzyński, gm. Tłuściec, par. Międzyrzec Wś ma 30 dm. , 314 mk. , 886 mr. ; os. 1 dm. , 2 mk. , 294 mr. W. 1827 r. było 48 dm. , 184 mk. Zasiadkowskie dworzyszcze, uroczysko na gruntach wsi Śmidzyn, w pow. kowelskim. Zasiałki, góra, ob. Zasiadka. Zasichle, ob. Mur. Zasiechnowicze, fol. , pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Siechnowicze; należy do dóbr Siechnowicze, Przyborów. Zasiecie Zasiecy, wś, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Zdzięciół, o 47 w. od Słonima, 91 dm. , 581 mk. , folusz, 973 dzies. ziemi włośc. 296 łąk i past. , 34 nieuż. . Zasiecin, ob. Zasityn. Zasieczysko, ob. Bujne. Zasieka, uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Jurewicze, o 33 w. od Ihumenia. A. Jel, Zasieki, zaśc. , pow. miński, należy do dóbr radziwiłłowskich Starzynki. Zasieki, pole w Pakosławiu, pow. bukowski. Zasiekła, fol, pow. orszański, od 1855 r. własność Chludzińskich, 218 dzies. 70 roli, 42 łąk, 60 lasu, kaplica katol. par. Orsza. Zasiele 1. wś, pow. homelski, gm. Telesze o 16 w. , 31 dm. , 116 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. 2. Z. , wś nad rzką Czerebom irką, pow. klimowicki, gm. Zahustyn o 15 w. , 48 dm. , 367 mk. , cerkiew paraf. drewniana, szkoła ludowa, centralny zapasowy śpichlerz gminny, młyn wodny. 3. Z. Stare, wś, tamże, 46 dm. , 299 mk. Zasielecze, fol. , pow. ihumeński, w 4 okr. Zasiecie Zasiechnowicze Zasichle Zasiadka Zasiadki Zasiadkowskie dworzyszcze Zaśkiewicze Zasiepiec Zasiełok gm. Puchowicze, par. katol. Błonie, własność Korzonów, ma około 3 włók. A. Jel. Zasiełok, wś, pow. wieliski, własność Gern Grossów. Włościanie wnieśli 20161 rs. wykupu za wydzieloną im ziemię. Zasienie, osada, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna. Zasiepiec, os. na obszarze Poręby Górnej, w pow. miechowskim. Zasieredniaja, uroczysko osiadłe, pow. piń ski, na Zarzeczu, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Chojno, o 10 w. od Pińska. A. Jel. Zasierwinie, os. , pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, odl. od Wyłkowyszek 28 w. , ma 1 dm. , 16 mk. Zasigowo, dobra, pow. orszański, od 1872 r. własność Kamickich, mają 1200 dzies. 20 łąk, 1090 lasu. Zasimowicze al. Zosimowicze, sioło, wś i dobra, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. imchajłowska, o 5 w. od Prużany. Wś ma wraz ze wsią Starowolą 474 dzies. ziemi włośc. i 50 dzies. ziemi cerkiewnej, cerkiew paraf. ; dobra, zwane Z. Sznury, należą do Lichaczewskich i mają 259 dzies. 88 łąk i past. , 9 nieuż. . Zasinie, ob. Żasinie. Zasiszki, zaśc. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 80 w. od Poniewieża. Zasityń al. Zasitino, Zasiecin, fol. nad rz. Issą, pow, siebieski, gm. Justynowo o 12 w. , przy trakcie z Siebieża do Lucyna, cerkiew paraf. p. w. św. Trójcy, st. poczt. , 1616 dzies. ziemi dworskiej. Pod fol. wzgórze, zwane Zasityńską górą. Z. stanowił attyn. dóbr Osyń, niegdyś ks. Sapiehów, dalej Hylzenów, Szadurskich, obecnie należy do dóbr Justynowo hr. Wielhorskich. Zasityńska góra, wzgórze w płn. części pow. siebieskiego, pod fol. Zasityń, w pobliżu wsi Mysowo, przy dr. poczt. z Siebieża do Lucyna. Zaskal, słow. Zaskalje, węg. Zaszkal, wio ska położona na Węgrzech, w komitacie oraw skim, w pow. Dolny Kubin, nad rz. Orawą, przy gościńcu do Dolnego Kubina. W r. 1890 było 66 dm. , 1392 mr. obszaru i 342 mk. , a to 335 Słowak. i 7 Niem. ; 291 wyzn. augsb. i 39 rz. kat. Tak katolicy jak i protestanci mają kościół w Dolnym Kubinie. Z. należy do sądu obwod. w Rozemberku, do sądu pow. i urzęd podatk. w Dolnym Kubinie. Urząd poczt. i tel. w miej scu. W. H. Zaskale, pow. będziński, gm. i par. Wojkowice; nie podana w spisie urzęd. Zaskale, wś, w pow. nowotarskim, w równinie górskiej, nad Małym Rogoźnikiem, dopł. Czarnego Dunajca z praw. brzegu, o 5, 6 Mm. na płd. od Nowego Targu. Wznies. wsi wynosi 612 mt. npm. Na płn. i wsch. ma duże torfowisko, zwane borem. Graniczy na wsch. z Sza flarami, na płn. z Ludzimierzem, na płd. z Maruszyną a na zach. z Rogoźnikiem. Należy do parafi w Szaflarach. Z. ma 54 dm. i 276 mk. 145 męż. , 131 kob. rz. kat. Pos. tabularna wynosi 85 mr. roli i pastwisk. Pierwszy raz czytamy nazwę tej wsi w spisie poborów z r. 1674 Pawiń. , Małop. , 53a. Wchodziła w skład ststwa nowotarskiego. Około r. 1880 właści cielem był Ad. Uznański. Mac. Zaskalski al. Zaskalje, potok, lewy dopływ Wagu. Zaskawie 1. grupa domów w mieście Wadowicach. 2. Z. , część Jaroszowic, w pow. wadowickim. Zaskerhuette, pow. czamkowski, ob. Saska Huta. Zaskersee, pow. czarnkowski, ob. Saskie Jezioro. Zaśki, wś, pow. owrucki, par. praw. Owrucz o 2 w. . Zaśkiewicki Przewóz, fol. na lewym brzegu Wilii, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 44 w. od Oszmiany, 2 dm. , 11 mk. katol. Zaśkiewicze 1. mko na lewym brzegu Uszy, o 2 w. od jej ujścia do Wilii, pow. oszmiański, na pograniczu pow. wilejskiego, w 2 okr. pol, gm. Bienica o 6 w. , okr. wiejski Zaśkiewicze, o 52 w. od Oszmiany a 128 w. od Wilna, ma 31 dm. , 212 mk. 40 prawosł. , 14 katol, 158 żydów, kaplicę prawosł. , szkołę żydowską, młyn wodny drewniany. Podług danych z 1881 r. było tu 362 mk. 187 męż. , 175 kobiet. Własność Szwykowskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Godkowicze, Janiewicze, Kononowicze, Turzec i Zaśkiewicze, oraz zaśc. Amelin, Bobrzyn i Korolewica, w ogóle w 1865 r. 275 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 61 b. włościan skarbowych. 2. Z. , wś nad rzką Bieliczanką, tamże, o 1 w. od mstka, ma 14 dm. , 222 mk. 141 prawosł. i 81 katol. . Podług spisu z 1865 r. było 47 dusz rewiz. w części należącej do dóbr Bienica, Szwykowskich 12 w części do dóbr Zaleś, ks. Ogińskich. Zaskocz, w dok. Sazkotz, Saskosch, Setzkotz, dobra, pow. wąbrzeski, st. poczt. Książki, par. kat. Wąbrzeźno; 736 ha 535 roli or. , 135 łąk, 4 lasu; 1885 r. 17 dm. , 43 dym. , 261 mk. , 178 kat. , 83 ew. , szkoła kat. , gorzelnia i cegielnia o 2 piecach, hodowla bydła; dziedzic Richter. Muzeum gdańskie posiada ztąd 2 siekierki kamienne i urnę z grobu skrzynkowego pochodzącą ob. Die praehistor. Denkm. der Prow. Westpreussen v. Lissauer, Danzig 1887, str. 33 i 80. R. 1342 otrzymuje te dobra Tytzko Schramma, t. j. Tyczko Szram ob. Kętrz. O narod. pol. , str. 123. R. 1410 należały do dziedziców Cymbarka i były włościanom na czynsz wydane. Księgi szkodowe z r. Zasieredniaja Zasierwinie Zasigowo Zasimowicze Zasinie Zasiszki Zasityń Zasityńska góra Zaskal Zaskale Zaskalski Zaskawie Zaskerhuette Zaskersee Zaśki Zaśkiewicki Przewóz Zasienie Zasiełok 1414 opiewają; , że Z. został wówczas całkiem spustoszony. Według taryfy poborowej na symplę z r. 1682 rozróżniano tu 3 działy, z których Pawłowski płacił 8 gr. , Znaniecki i Malanowski po 4 gr. Dział ostatniego przeszedł potem w ręce Strachowskich, dla tego rozróżniano dawniej Znanieczyznę, Pawłowczyznę i Strachowczyznę. Później skupili te 3 działy Pawłowscy, po nich dzierżyli je Zakrzewscy i Sampławscy ob. Froehlich Gesch. des Grauden er Kr. I, 356 Zaskoczyn, niem. Saskoschin, dobra ryc. , pow. gdański górny, st. poczt. Świńcz, st, kol. Sobowidz, par. kat. Prągowo; 831 ha 241 roli or. , 31 łąk, 493 lasu; 1885 r. 15 dm, 34 dym. , 184 mk. , 98 kat. , 86 ew. ; hodowla świń i owiec. R. 1873 odkryto tu na wschód od osady groby skrzynkowo z urnami twarzowemi ob. Objaśn. do mapy archeol. Ossowskiego, str. 56. R. zaś 1874 znaleziono tu denar srebrny z czasów Trajana. Według taryfy poborowej z r. 1648 płacił tu p. Jakub Zaskoczyński od 11 2 folw. 1 fl. 15 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. Ks. Fr. Zaskoki, wzgórze 275 mt, na obszarze Kulikowa, w pow. żółkiewskim. Zaskorki, dobra nad Uszaczą, pow. lepelski, w 3 okr. pol. , gm. Woroniecz o 4 w. , o 41 w. od Lepla, własność Korsaków, 2065 dzies. ; młyn. Jest tu kościół katol. paraf. , p. w. św. Trójcy, z muru wzniesiony w 1792 r. przez Trojana Korsaka. Parafia katol, dekanatu lepelskiego, 1190 dusz. Kaplice Krasny Róg, Woroniecz i Wieliżówka. Zasków, słow. Zaszkov, węg. Zsaskó, wś na Węgrzech, w komitacie orawskim, pow. dolnokubiński, na płd. zach. od Dolnego Kubina. W r. 1890 było 1004 mk. 997 Słowaków, 5 Niemców i 2 Węgrów; 241 rz. kat. , 750 wyzn. augsb. , 1 gr. kat. i 11 izrael. ; 197 dm. i 4295 mr. obszaru. Rz. kat. dależą do paraf. w Wielkiej Wsi NagyFalu. Par. ew. augsb. i kościół w miejscu. Wieś ta należy do sądu pow. i urzędu podatk. w Dolnym Kubinie AlsoKubin; urząd poczt. w Parnicy Parnicza. W. H. Zaskrodzie, wś i fol. nad rz. Skrodą, pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Poryte, odl. 8 w. od Kolna, ma młyn wodny przy ujściu rzki Sokolichy do Skrody. W 1827 r. było 17 dm. , 106 mk. W r. 1578 wś ma 10 łan. km. Paw. , Mazow. , 374. Dobra Z. Dzierzbice składały się w r. 1887 z fol. Z. i Dzierzbice, z os. Rutki i Jask, rozl. mr. 3341 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 581, łąk mr. 133, past. mr. 176, lasu mr. 489, nieuż. mr. 33; bud. mur. 9, drew. 17; płodozm. 11pol. ; fol. Dzierzbice gr. or. i ogr. mr. 717, łąk mr. 186, past. mr. 118, lasu 843, nieuż. mr. 65; bud. mur. 27, drew. 10; płodozm. 11pol. ; las nieurządzony. W dobrach jest gorzelnia, cegielnia, 3 młyny wodne. Wś Z. os. 35, mr. 481; wś Dzierzbice os. 48, mr. 313. Zaskwierki 1. niem. Dorotheenthal, wś pod Łęgutami, pow. ostródzki, st. pocz. Biesellen Bieża. 2. Z. , niem. , os. , pow. jańsborski, st. pocz. Drygallen. Zaskwiery, wś, pow. suwalski, ob. Raczki 3. Zaskwira, os. młyn. nad rz. Świder, pow. łukowski, gm. Prawda, par. Stoczek. Leży pod Stoczkiem. W 1827 r. było 6 dm. , 34 mk. Zaśle, pow. kalwaryjski, ob. Zajle. Zastaw Litewski, dawniej Iziasław, mtko nad rz. Świsłoczą, przy ujściu do niej rzki Czernicy al. Kniahinki, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław, przy linii dr. żel lipawsko romeńskiej przystanek, o 24 w. od Mińska. Miasteczko Z. ma przeszło 100 dm. , zamieszkałych przez chrześcian i żydów. Parafia zasławska, z świątynią podominikańska, liczy do 2000 wiernych; ma kaplicę św. Koźmy i Damiana w Maćkach, św. Mikołaja w miejscu, w Szopowałach, św. Mikołaja w Czajkowszczyznie i w Górkach. Na cmentarzu pokościelnym w Z. spoczywają zwłoki uczonego obywatela Jana Chodźki, piszącego pod pseudonimem Jana ze Świsłoczy 1851. Gm. zasławska składa się z 6 okręgów starostw wiejskich, liczy 825 osad włościańskich, 3350 włościan pł. męz. , uwłaszczonych na 8189dzies. Szkoła miejska w miejscu. W ostatnich latach na okopach dawnych, wśród błoni rzki Czernicy, wzniesiono z muru cerkiew o jednej wieży. Z. , jak każdy gród starożytny, ma początkową historyę nie pewną i różnie podawaną. Naruszewicz, Baliński i inni mieszają go z Zasławiem wołyńskim, a Baliński nawet przenosi kniaziów zasławsko wołyńskich w kraj Krywiczan mińskich i im przypisuje założenie Z. Litewskiego ob. Star. Polska, t. IV, 675, wyd. 2e. Według Stryjkowskiego opierającego się na ruskich źródłach Kronika, wyd. Boh. , 166 168, tudzież Narbuta t. III, 264 265 i Karamzina, założycielką Z. miała być Rognieda, córka kn. połockiego Rohwołoda, zabitego przez Włodzimierza Światosławowicza, kn. kijowskiego. Włodzimierz pojąwszy Rogniedę i znienawidziwszy ją następnie, wygnał ją w r. 985 wraz z synem do zajętej przez siebie dzielnicy połockiej, w której założyć miała gród nazwany Iziasławlem, od imienia syna kn. Izasława. Prawdopodobnie za ich bytności wzniesiono tu zameczek obronny przy ujściu Czernicy, a Rognieda, przywdziawszy habit zakonny, urządziła na zameczku kaplicę. Karamzin opowiadając te szczegóły, mieści mylnie Z. w obecnej gub. witebskiej. Późniejsi pisarze podali wiele nieprawdopodobnych i niczem nieuzasadnionych faktów, o których nie piszą zgoła kronikarze. Tak np. niejaki Słupskij w wydanej przez siebie monografii Zasławia Mińsk, 1887, utrzymuje stanowczo, że Włodzimierz W. , mieszkając w Z, zbudował Zaskoczyn Zaskwiery Zaskwierki Zasków Zaskorki Zaskoki Zaskoczyn Zaskwira monaster św. Anastazji, w miejscu, gdzie teraz stoi karczma, oraz podał wiele innych na niczem nie opartych szczegółów ob. Przegląd literacki Kraju, za r. 1888, 16. Iziasław Włodzimierzowicz panuje ztąd podobno nad całą dzielnicą; połocką do r. 1001. Po nim trzymali Z. z kolei do r. 1101 syn jego Wrotysław i wnukWszesław. Dzieje walk miedzy książętami, w których Z. jak inne grody, przechodzi ciągle w coraz to inne ręce, podane zostały w historyi Mińska oh. t. VI, 456 458. Po r. 1345 został osadzony w Z. brat Kiejstuta i Olgierda Jawnuta, który tu zmarł około r. 1366, dając początek nowej linii książąt na Z. Po śmierci Jawnuty panował na Z. syn jego Michał, drugiemu zaś synowi dostał się udział w Świsłoczy dziś w pow. bobrujskim. Po śmierci ks. Michała wzięli Z. synowie jego Jurii i Andrzej. W czasie ich władania, mianowicie w r. 1433, ks. Swidrygajłło wojując z Zygmuntem Kiejstutowiczem i podejrzywając ks. Zasławskich o sprzyjanie jemu, napadłszy na Z. w perzynę go obrócił. Tu znowu plącze się wątek i wiemy tylko, że jakiś Iwan Fiedorowicz, kn. litewski zasławski i mścisławski, w r. 1567 zbiegł do Moskwy i że po wygaśnięciu domu Jawnuty po mieczu w drugiej ćwierci XVI w. Anna, ks. zasławska, córka ks. Fedora Iwana Jawnuty, wyszedłszy za Jana Chlebowicza al. Hlebowicza, wwdę wileńskiego, wniosła mu w wianie dobra zasławskie Niesiecki, t. III, 31, wyd. Bobr. . Mylnie przypisują niektórzy temu Hlebowiczowi protegowan e głośnego reformatora Szymona Budnego, gdyż wwda wileński Hlebowicz, chociaż zażarty kalwin, umarł w r. 1549 Niesiecki, ibid. , zaś Budnego sprowadził z Korony na Litwę, do Kiecka w r. 1552, ks. Mikołaj Radziwiłł Czarny i Budny, przebywając potem w Z. , ztąd datował przedmowę do swej Biblii w r. 1552. Oczywiście tedy działo się to wszystko juz za syna owego Jana Hlebowicza, wwdy wil. , też Jana, wwdy trockiego, zrodzonego z ks. zasławskiej Anny, również gorliwego protestanta, który umarł w r. 1595 Niesiecki, III, 32 33. Ten to Jan Janowicz Hlebowicz, protegując kalwinizm, miał odebrać katolikom w Z. świątynię, oddawna istniejącą, którą potem w r. 1628 powrócił im i uposażył syn jego Mikołaj Janowicz Hlebowicz, kaszt. wileński, już nawrócony i żarliwy syn kościoła Niesiecki, III, 33. Rzeczony Mikołaj Hlebowicz, ożeniony z Anną, kn. Korecką, nie licząc potomstwa zmarłego wcześnie, miał syna Jerzego Karola, wwdę wileńskiego. Na nim kończy się po mieczu ród Hlebowiczów panów na Zasławiu, bowiem miał on z Katarzyny Radziwiłłówny tylko dwie córki Annę, za Marcyanem Ogińskim, wwdą trockim, i Krystynę za Kazimierzem Sapiehą, wwdą wileńskim, a ponieważ Ogińska zmarła bezpotomnie, więc cała spuścizna zasławska przeszła tym sposobem w dom Sapiehów, którzy się pisali, między innemi, hrabiami na Zasławiu. Wracając do Hlebowiczów nadmienimy, że musieli się zapożyczać, skoro Antoni Sielawa, metropolita unicki, zapisał w r. 1653 monasterowi św. Bucha w Mińsku 4000 zł. , opartych na dobrach Hlebowiczów Dołżanach i Zasławiu Pamiat. kniż. min. gub. za 1891 r. , str. 69. Inny znowu dług, w ilości 18000 złp. , zaległych procentów, uzyskiwał na Z. w r. 1670 Gabryel Kolenda, metropolita kijowski. Sprawa ta ciągnąc się w trybunale litewskim do r. 1673 zrezolwowaną została na rzecz powoda, przysądzono bowiem uzyskać aż 45201 zł. razem z nawiązkami ob. Akty wil. arch. kom. , t. , 164 i 203. Małżonkowie Sapiehowie, wojew. wil. , jak czytamy w rękopisie Jana Chodźki nigdzie nie drukowanym zrobili w 1676 r. 30 sierpnia zapis wieczysty na fundusz klasztoru kś. dominikanów prowincyi ruskiej w miasteczku Z. , na starożytnem zamczysku zakładający się, przy kościele staroświeckiej gotyckiej architektury, z wieżą również dawną, na 6 pięter wznoszącą się i to wszystko do władania tymże zakonnikom oddali. Kościół ten, zapewne w tymże roku odnowiony, konsekrowany został przez Mikołaja Słupskiego, biskupa gracianopolitańskiego, archidyakona wileńskiego, p. tyt. św. Michała Archanioła. Dalej opowiada Chodźko, iż świątynia ma długości 43 łokci, 23 szerokości, 14 wysokości; 5 ołtarzy wielki z muru, drewnianą snycerszczyzną ozdobiony, z obrazem patrona swego Zgromadzenie przed kasatą składało się z 4 kapłanów. Było 4 sług, 1 stara kobieta. Biblioteka zawierała 357 dzieł starożytnych. Istniał przy świątyni szpital mały. Fundusz ziemny dominikanie mieli w folw. Niedreski, o 1 2 mili od Z. , przez Sapiehów fundatorów nadany. Przy folw. było 2 wsi z 35 osadami, 125 poddanych pł. męz. , około 34 włók ziemi; propinacyę też mieli dominikanie. Fundusz klasztoru w gotowiźnie i ofiarach składał się z annuaty z zapisu tychże Sapiehów na dobrach Stołpce, po 210 rubli rocznie, 12 garncy wina, pud wosku, a kapitał wynosił 1466 rs. Wizyta metropolitalna wykazała dochód roczny w ilości 1595 rs. Klasztor został skasowany w r. 1833 i kościół zamieniony na cerkiew odpis rękopiśmiennych wiadomości Chodźki w zbiorach piszącego w Zamościu. Oprócz tej świątyni istniał w Z. drugi kościół paraf. drewniany, podobno fundacyi Mikołaja Hlebowicza, wymurowany w r. 1774 przez ówczesego właściciela Z. , Antoniego Przeździeckiego, podkanclerzego lit. , a wykończony już w bieżącym wieku przez miejscowego proboszcza ks. Teodora Juszkiewicza. Świątynia ta, wraz z parafią przetrwały do r. 1866. Do par. zasławskiej należała kaplica w Borzdyniu, obecnie w par. rakowskiej. Sapiehowie po Zasław Zasław siadali, do. 1753, sprzedając go wtedy Antoniemu Przeździeckiemu, który urządził wzorowo włość, z wielką względnością dla ludu; mimo to gdy wskutek wypadków wojennych interesa Przeździeckich się powikłały, sąd eksdywizorski w r. 1815 rozdzielił ich fortunę pomiędzy kredytorów. Wkrótce potem skupił niektóre działki wraz z Z. , podkomorzy ihumeński Michał Pró szyński. Po podziale dóbr podkomorzego, syn je go Mieczysław, ożeniony ze Stołwińską, wziął Koreliszczewicze, zaś Ludwik, ożeniony z ks. , wał tu później głośne stado koni. Po r. 1863 Z. przeszedł na skarb i w r. 1867 sprzedany został urzędnikowi Pawłowi Chomentowskiemu. Potem w r. 1870 tenże Chomentowski otrzymał w nagrodę sąsiednie Malawki, z osadami szlacheckiemi, na prawach czynszowych wieczy stych szlachcie nadanych. Malawki te szlach ta wyprocesowała. Obecnie dobra zasławskie obejmują przeszło 103 włóki; dochód z propinacyi i młynów, tudzież arend wynosi przeszło 4000 rs. ; grunta wyborne, szczerkowoglinia ste, łąk obfitość; dużo kurhanów przedhistory cznych, badanych w ostatnich czasach. O Z. pisali, między innymi Tyszkiewicz Kon stanty Teka wileńska, VI, Adam Kur. wileński, 1864, 58 62; w Ży wop. Ros. , wyd. Wolfa, t. III, w Opiekunie do mowym, r. 1875, str. 257 258; Michał Hausman w Mińsk. gub. wied. , 1847 r. Ob. też Wileńsk. wiestn. r. 1864, 58 62 i 1878, 151. A. Jel. Zasław, w dokum. Iziasławl, Zossław 1386 r. , Żasław 1390 r. , Żosławl 1505 r. , mto powiat. gub. wołyńskiej, pod 50 7 płn. szer. a 44 28 wsch. dług. , odl. o 233 w. na zach. od Źytomierza, po obu brzegach Horynia, do którego uchodzą tu niewielkie strumienie od lew. brzegu Suszana, od praw. zaś Ponora. Rz. Horyń tworzy pod miastem rozległy staw i dzieli je na tak. Stare Miasto, zabudowane na wyniosłym, lewym brzegu Horynia, i Nowe Miasto al. Majdan, rozrzucone po prawej stronie rzeki, na niskiej płaszczyźnie. W 1885 r. było w mieście 1996 budowli 198 murow. , 1798 drewn. , w tem 1102 dm. mieszkalnych 47 murow. , 4 cerkwie 2 murow. , 2 kościoły kat. , 1 klasztor i 2 kaplice wszystkie murow. , 2 synagogi mur. , 7 domów modl. żydow. 2 murow. , 10229 mk. oprócz wojska, w tem 2667 praw. , 997 katol. , 24 protest. , 6530 żydów i 11 machomet. , podług stanów zaś 159 szlachty, 17 stanu duchow. prawosł. , 8 katol. i 4 żydów, 36 obywateli honorow. , 102 kupców, 7125 mieszczan, 2229 włościan. , 467 żołnierz. urlop. i dymisyonowanych i ich rodzin, 82 cudzoziemców. Rzemieślników było 426, w tem 337 majstrów, 34 robotn. i 35 uczniów. W 1861 r. było w Z. 692 dm. 30 murow. , 10 magazynów towarowych, 176 sklepów, 8039 mk. , w tem 771 kat. 5240 żydów. Rzemieślników było 351 24 9 majstrów. Dochód miejski wynosił 2120 rs. Pod względem przemysłowym w 1885 r. w mieście było 12 zakładów przemysłowych, zatrudniających 71 robotników i produkujących za 9915 rs. , mianowicie 1 garbarnia, 2 fabryki świec, 2 olejarnie, 1 fabryka tkacka, 1 odlewnia żelaza i miedzi zatrudniająca 30 robotn. i produkująca za 4750 rs. , 1 fabryka kafli, 3 cegielnie i 1 wapielnia. W mieście oprócz zwykłych władz powiatowych znajduje się szkoła 2 klas. miejska, szpital miejski i żydowski, więzienie, st. poczt. i telegraficzna. Targi odbywają się raz w tydzień, nieznaczne zaś jarmarki 9 razy do roku. Wszystkie cerkwie zasławskie fundowane zostały w obecnym wieku. Najwspanialsza z nich, soborna, p. w. Narodzenia Jezusa, wzniesiona na wysokiej górze w Starym Mieście, ufundowana w 1825 r. przez ks. Karola Sanguszkę, poświęcona w 1836 r. , uposażona jest 64 dzies. ziemi. Bo niej, jako filialna, należy cerkiew cmentarna Uśpieńska, z drzewa wzniesiona w 1800 r. Na Nowem Mieście znajduje się cerkiew paraf. p. w. św. Mikołaja, z muru wzniesiona w 1861 r. przez ks. Romana Sanguszkę i uposażona 62 dzies. ziemi. Do parafii tej należy cerkiew filialna cmentarna, p. w. św. Arch. Michała, z drzewa wzniesiona w 1869 r. kosztem parafian Nierównie starożytniejsze są kościoły katolickie. Najdawniejszym jest kościół farny p. t. św. Jana Chrzciciela, niewiadomo w którym roku zbudowany. Erekcya tego kościoła, w r. 1599 przez ks. Janusza Zasławskiego, wwdę wołyńskiego, uczyniona a w r. 1600 w grodzie łuckim oblatowana, zapewnia kościołowi plac na którym wzniesiony, wraz z plebanią i otaczającemi budowlami, oraz wś Luterówkę al. Zbirów dziś Luterka, o 5 w. od Zasławia na własność. Przy kościele fundator założył szkołę dla dzieci i zapewnił fundusz na utrzymanie kilku nauczycieli. W czasie napadu Chmielnickiego kościół ten zupełnie zburzony został i w takiem zniszczeniu pozostawał przez sto lat przeszło dopiero ks. Paweł Sanguszko, marsz. w. lit. , odnawiać go zaczął a po śmierci jego ostatecznie restauracyę świątyni ukończyła w 1756 r. wdowa po nim ks. Barbara z Duninów. Kościół zbudowany jest z kamienia ciosowego w kształcie krzyża. Z prawej strony, w przybudowanej kapliczce, stoją na wzniesieniu trumny ks. Janusza Sanguszki, stażnika w. kor. t 1806 i żony jego Anieli z Leduchowskich 1825. W sklepionym lochu pod kaplicą złożono kilkanaście trumien bez żadnych napisów, przechowujących prawdopodobnie zwłoki ks. Zasławskich. W kościele jest kilka pięknych obrazów, zwłaszcza zaś w wielkim ołtarzu Chrzest Chrystusa, przypisywany słynnemu malarzowi Lelio Orsi, dalej dwa niewielkie obrazki Wnie. Zasław Zasław bowzięcia. i Chrystusa z Samarytanką, oraz wielki obraz Dolce Chrystus błogosławiący dzieci. Parafia katol. dekanatu zasławskiego, 1302 dusz. Na Nowem Mieście, tuż obok zamku, wznosi okazały kościół pomisyonarski, obecnie parafialny, p. w. św. Józefa, fundowany w 1750 r. przez ks. Pawła Sanguszkę, marsz. w. lit. , który na uposażenie jego przeznaczył wsi Wołków, Wołkowczyki i Helakówkę, 279 dusz męż. i 229 żeń, 600 złp. annuaty na szpital. Oprocz tego kościołowi temu legowany był kapitał 87963 złp. przez ks. Hieronima Sanguszkę, wwdę wołyńskiego, Aleksandra Kniehińskiego i kś. Wawrzyńca Zadarnowskiego. Parafia katol. ma 3307 wiernych. Filia w Sudyłkowie, kaplice w Szepietówce, Kosie Rześniówce i Horodyszczu, dawniej i w Bejzymach. Oprócz tych dwóch kościołów paraf jest w Z. klasztor bernardynów, z kościołem p. w. św. Michała, zbudowany na Starem Mieście, na górze tuż nad Horyniem, z ogromnym i w okazałe drzewa przyozdobionym ogrodem, dokoła obwiedziony murem, w którym dawniej były strzelnice, obecnie zamurowane. Fundowany w 1602 r. przez Janusza Zasławskiego, wwdę wołyńskiego, za przywilejem Zygmunta III w r. 1604 zatwierdzonym. W r. 1648 podobnie jak i fara przez kozaków Chmielnickiego zburzony, dopiero w r. 1727 przez ks. Pawła Sanguszkę, marsz. w. lit. , zrestaurowany, został konsekrowany przez kś. Franciszka Kobielskiego, biskupa łuckiego i brzeskiego, w r. 1744. Klasztor ten nigdy dóbr w ziemi nie posiadał, lecz znaczne sumy tak przez ks. Sanguszków, jak i innych panów wołyńskich lokowane na nim były. W jednym z bocznych ołtarzy są relikwie św. Walentego, sprowadzone w 1774 r. z Rzymu, w wielkim zaś duży krucyfiks drewniany, do którego lud szczególne ma nabożeństwo, oraz obraz Bogarodzicy, cudami słynący, przechowywany niegdyś w skarbcu ks. Zasławskich. W archiwum klasztornem znajduje się Pieśń o obrazie Matki Boskiej Zasławskiej, ogłoszona przez Steckiego Wołyń, I, 334 340. W kościele mieści się kilka obrazów wielkiej wartości, jak św. Michał Archanioł, pędzla włoskiego, oraz płótna Czechowicza św. Roch i św. Łukasz. W bocznych kaplicach znajdują się portrety Pawła Sanguszki, drugiej jego żony Teofili Lubomierskiej, Hieronima Sanguszki, biskupa smoleńskiego, i Anny z Sanguszków Jabłonowskiej, w zakrystyi zaś kościelnej całe ściany zawieszone są portretami rozmaitych osób. Biblioteka klasztorna, do której wcielony został księgozbiór skasowanego klasztoru bernardynów z Dubna, licząca do 5000 tomów, posiada wiele rzeczy rzadkich, archiwum zaś mnóstwo ciekawych szczegółów z czasów kozaczyzny, pamiętniki klasztorne z rozmaitych czasów t, . Silwa rerum i t. p, lecz wszystko w najokropniejszym nieładzie i porozrywane. Nadto był tu niegdyś jeszcze kościół z klasztorem kś. karmelitów, niewiadomo przez kogo fundowany i kiedy zniesiony. Zwaliska tego kościoła znajdują się w pobliżu zamku. Z zabytków świeckich Z. zasługuje na uwagę murowany lamus starożytnej architektury, wzniesiony w środku Starego Miasta na wyniosłej górze nad Horyniem, będący niegdyś skarbcem książęcym, oraz dawny zamek ks. Sanguszków. Zamek ten kilkakrotnie był przerabiany, co mu odjęło dużo charakterystycznej jego cechy, nie tak piękny jak wspaniały, rozległy, ponury, majestatyczny, trochę ciężki. Z dwóch stron oblany Horyniem, z dwóch drugich otaczają go fosy i mury, znacznie juz dziś zniżone. Od strony rzeki pozostały tu jeszcze stare strzelnice, część murowanego wału i obszerne lochy. Wjazd do zamku prowadzi przez długą, krytą bramę murowaną z mostem niegdyś zwodzonym. Brama ta, niepopsuta odnawianiem, stanowi najpiękniejszą część całej budowy. Wewnątrz zamek był starannie utrzymywany, było w niem mnóstwo ciekawych zabytków, kilka ścian przyozdobionych portretami familijne mi, znaczna liczba obrazów z których zasługiwało zwłaszcza na uwagę kilka szkoły flamandzkiej, jak również bogata kolekcya starych sztychów, tak polskich jak i angielskich, oraz mnóstwo porcelany chińskiej. W pałacu tym znajdowało się też cenne i bogate archiwum ks. Sanguszków. Zbiory te i archiwum w nowszych czasach przeniesione zostały do Sławuty, zamek zaś, sprzedany przez ks. Romana Sanguszkę rządowi, przerobiony został na koszary. Po za miastem znajdują się ślady fundamentów murowanych, obecnie prawie zupełnie zrównanych z ziemią. Był to widocznie zamek obronny, wzniesiony prawdopodobnie jeszcze za czasów książąt dzielnicowych. O zwaliskach tych krąży podanie, zapisane przez Steckiego Wołyń, I, 331 4, że za życia ks. Janusza Sanguszki, za wskazówką żebraka, poszukiwano tu zakopanych skarbów a gdy zbliżano się już do celu, nagły pożar miasta, przepowiedziany z resztą z góry przez żebraka, przerwał dalszą robotę. Ze Starego Miasta idzie trakt pocztowy do Ostroga o w. i dalej do st. dr. żel. Krzywin, z Nowego zaś Miasta przez Starokonstantynów 53 w. do Proskurowa, dalej do Szepietówki 19 w. oraz przez Jampol do wsi Nowe ce 115 w. , a także droga bita do Sławuty 22 w. . Tygodnik ilustr. pomieścił widok kościoła i klasztoru bernardynów 1881 r. , 266. Opisy podały Kłosy t. 2, Tygodnik powszechny 1882 r. , 50, Stecki Wołyń, t. I, str. 304 346, Sendulski w Wołyn, eparch. wied. , r. 1875 i Teodorowicz Ist. stat. op. wołyn. eparchii, t. III, str. 379 428. Dzieje, Początkowe dzieje Z. giną w pomro Zasław wieków; niewiadomo przez kogo i kiedy miasto zostało założone. To tylko na pewno można twierdzić, ze należy ono do najdawniejszych miast na Wołyniu i ze powstało około XII w. , założone przez któregoś z licznych ówczesnych książąt dzielnicowych i od imienia założyciela nazwane Iziasławlem. Pierwszą pewną wiadomość o Z. spotykamy w dokumencie z 1386 r. , mocą którego Wład. Jagiełło i w. ks. Witold potwierdzają d. 4 listopada t. r. w Łucku kn. Fiedorowi Daniłowiczowi Ostrogskiemu prawa jego ojca na miasto Ostróg z okręgiem, a nadto nadają mu jeszcze Korzec, Zossław, Chłapotyn, Iwanin, Chrestowicz, Krasne i Krupę, pod warunkiem, ażeby zarówno on jak i jego potomkowie służyli koronie polskiej tak, jak poprzednio służyli Lubartowi, ks. włodzimierskiemu Arch. ks. Sanguszków, I, 6 7. Następnie d. 18 grudnia 1390 r. w Kozienicach Wł. Jagiełło potwierdza kn. Fiedorowi Daniłowiczowi Ostrogskiemu prawa na zamek Ostróg wraz z Zasławem Szaslaw i Borodami dziś Brodów, w pow. ostrogskim i wszystkiemi siołami do nich należącemi ibid. , str. 11. Syn kn. Fiedora, kn. Wasili Ostrogski w 1448 r. rozległe swe dobra podzielił przed śmiercią pomiędzy dwóch synów swoich Iwana i Jerzego. Pierwszy z nich otrzymał Ostróg z należącemi doń włościami, młodszy zaś Jerzy al. Jurii miał sobie wyznaczony Zasław, od którego przybrał wkrótce nazwę ks. Zasławskiego, jak widać z dokumentu z r. 1466, str. 62. Nazwisko to stale nosili jego potomkowie aż do wygaśnięcia rodu w r. 1673, przechowując pamięć o wspólności rodu z ks. Ostrogskimi przez używanie jednego z nimi herbu początkowo św. Jerzego ze smokiem, następnie złączonych dwóch herbów Ogończyka z Leliwą. Jurij Wasilewicz, pierwszy ks. Zasławski, niezadowolony z Kazimierza Jagielończyka, złączywszy się w 1456 r. z stronnictwem Gastolda, wwdy wileńskiego, i kilku innymi pany, promował Semiona Olelkowicza, ks. kijowskiego i słuckiego, na w. ks. litewskie; przestrzeżony jednak o tym zamachu król Kazimierz, potrafił go odwrócić. Jerzy Zasławski pozostawił dwóch synów Andrzeja około 1530 w stanie bezżennym i Iwana al. Janusza, męża wielkiej odwagi i wojennego ducha, zmarłego około 1520 r. Wdowa po nim Olena al. Helena w r. 1528 wraz z synami swymi Fiedorem, Bohdanem, Kuźmą, Iwanem i Michałem zobowiązała się wystawić 29 ludzi konnych z Zasławia na obronę kraju tamże, t. III, 323. Z braci tych Kuźma był około 1551 r. sstą kamienieckim, wsławił się kilkakrotnie zwycięstwami nad Tatarami i z żony swej Anastazji Jurjewny ks. Holszańskiej pozostawił córkę Annę, wydaną za kn. Iwana Fiedorowicza Czartoryskiego, i trzech synów Piotra, Michała i Iwana Janusza. Z synow tych Piotr żonaty był z Barbarą, córką Jordana Spytka, kasztelana krakowskiego, Michał bezżenny, znakomity pogromca Turków i Tatarów, na Wołyń wkraczających, zmarły przypadkowo od wystrzału z broni, z którą jechał. Trzeci syn Kuźmy Janusz, ożeniony podobno z Kierdejówną, miał córkę Zofię, wydaną za Fryderyka Tyszkiewicza z Łohojska, i syna również Janusza, będącego sławą domu ks. Zasławskich. W r. 1592 mianowany wwdą podlaskim, potem 1603 wołyńskim, otrzymał ststwa żytomierskie 1605 i perejasławskie. W r. 1623 obrany został komisarzem do układów z wojskiem zaporozkiem. Nad Dniestrem wraz z hetmanem Żółkiewskim układał się o warunki pokoju ze Skinder paszą. Z wojennych wypraw jego najsławniejsze są pod Zbarażem z Tatarami 1589 i pod Cecorą z Turkami 1620, w których sam jako żołnierz walcząc dał dowody wielkiego męztwa. Własnym kosztem utrzymywał liczne wojsko a każda niemal z wojennych wypraw jego zwycięstwo przynosiła. Umarł w 1629 r. On pierwszy w swoim rodzie zamienił wiarę grecką na katolicką, skłoniwszy do tego żonę i całą rodzinę swoją. Ks. Janusz był dwa razy żonaty, z Aleksandrą Sanguszkówną, córką Romana, wwdy bracławskiego, hetm. poln. lit. , i powtórnie z Maryanną Leszczyńską, wojewodzianką brzeskokujawską. Z tej ostatniej potomstwa nie zostawił, z Sanguszkówny zaś miał córki Elżbietę, wydaną za Jana Szczęsnego Herburta, i Zofię, żonę Jana Ostroroga, wwdy poznańskiego, oraz trzech synów Aleksandra, Konstantego i Jerzego. Konstanty i Jerzy młodo poumierali bezżenni, pozostał tylko najstarszy z nich Aleksander, sercem i odwagą podobny do ojca. Był to najuczeńszy z ks. Zasławskich, przez lat 12 kształcił się w różnych akademiach w Niemczech, Niderlandach i Francyi, w 1605 r. został kasztelanem wołyńskim, 1613 r. wwdą bracławskim a 1628 r. kijowskim; był nadto ststą żytomierskim. W r. 1629 z woli królewskiej przemawiał we Lwowie do zgromadzonych tam władyków ruskich, zachęcając ich do unii z kościołem rzymskim. Był już wówczas tak chorym, że o własnej sile do kościoła iść nie mogąc, zanieść się tam rozkazał, w krótce też potem umarł tegoż jeszcze roku. Żonaty był z Eufrozyną ks. Ostrogską, jedyną córką ks. Janusza, kasztelana krakowskiego, fundatora ordynacyi. Po śmierci ojca kolosalną tę ordynacyę wniosła, podług jego woli, w dom mężowski. Z fortuną tą i imię ks. Ostrogskich napowrót wróciło w dom ks. Zasławskich, którzy odtąd do wygaśnięcia rodu pisali się książętami z Ostroga na Zasławiu. Ks. Aleksander pozostawił dwie córki Konstancyę, wydaną za Ferdynanda Myszkowskiego, margr. Pińczowskiego, i Zuzannę, zmarłą w dziewictwie, oraz trzech synów Izydora Janusza, Konstantego Aleksandra i Władysława Dominika. Dwaj pierwsi zmarli w młodym wieku, pozostał tylko Władysław Dominik, najprzód koniuszy koronny 1635 r. , potem ststa łucki 1641, wwda sandomierski 1645, nakoniec wwda krakowski 1649. Był także sstą przemyskim, ropczyckim i dolińskim. On pierwszy w rodzie pisać się zaczął ks. Zasławskim i Ostrogskim i hr. na Tarnowie. Walczył ze Szwedami w 1621 r. a także z Bohdanem Chmielnickim pod Machnowcami, Rosołowcami, Konstantynowem, Korsuniem, Zbarażem, w oblężeniu Zborowa. Pod Pilawcami jako regimentarz, dla niezgody pomiędzy wodzami, klęskę ponieść musiał. W bitwie pod Beresteczkiem 1651 r. na czele szlachty krakowskiej odznaczył się walecznością; . Nakoniec opatrzywszy Przemyśl ludźmi i amunicyą, obronił od poddania się Szwedom. Niesłusznie przeto Chmielnicki przez pogardę nazwał go pierzyną, jako wygodnisia, od dziecinnych bowiem lat zahartowany do boju, w każdej wyprawie dawał dowody niezaprzeczonego męstwa i odwagi. Zmarł w r. 1656 w Starem Siole pod Lwowem. Z pierwszej żony Zofii Ligęzianki, kasztelanki sandomierskiej, nie zostawił potomstwa, z drugiej zaś Katarzyny Sobieskiej, kasztelanki krakowskiej, siostry Jana Sobieskiego, miał syna Aleksandra, ostatniego ks. Zasławskiego, który w młodym wieku umierając w 1673 r. zakończył dom ten, i córkę Teofilę, zaślubioną naprzód ks. Dymitrowi Wiśniowieckiemu, hetm. poln. , a po jego śmierci Józefowi Lubomirskiemu, marszałkowi w. koron. , któremu wniosła w posagu całą ordynacyę ostrogską i dobra zasławskie. Ks. Józef Lubomirski 1703 pozostawił syna Józefa, zmarłego w młodym wieku bezżennym i dwie córki Teresę kn. Neuburską, zmarłą bezdzietnie, i Józefinę Maryę, wydana za Pawła Karola Sanguszkę, marszałka w. lit. , w dom którego wniosła całą fortunę i ordynacyę. Takim sposobem Z. przeszedł w posiadanie ks. Sanguszków, w ręku których pozostaje do dnia dzisiejszego. Ks. Paweł Karol Sanguszko l750 r. był najprzód marszałkiem nadwornym litewskim a od 1734 marsz. wielkim lit. Z pierwszej żony Bronisławy Pieniążkowej, wojewodzianki sieradzkiej, nie miał dzieci, z drugiej, Teofili Lubomirskiej, pozostał syn Jan, który po matce objął ordynacyę, z trzeciej, Barbary Duninówny, referendarzówny koronnej, pozostały trzy córki Anna za wwdą poznańskim ks. Józefem Antonim Barnabą. Jabłonowskim, Justyna za pisarzem w. kor. Bielińskim i Kunegunda za strażnikiem w. kor. Czackim, oraz trzech synów Józef, Hieronim i Janusz. Ks. Janusz Aleksander Sanguszko, urodzony z Maryi Lubomirskiej, objąwszy po matce rozległe dobra zasławskie i ogromną ordynacyę ostrogską, zamieszkał w Dubnie. Ożeniony z Denhofówną, zmarł bezdzietnie 1787 r. Tranzakcyą spisaną d. 7 grudnia 1755 r. w Kolbuszowie, rozdarował, jako bezdzietny, dobra ordynackie rozmaitym osobom, Zasławszczyzną zaś podzielili się w 1774 r. młodsi bracia jego, z Duninówny urodzeni. Zasław otrzymał najmłodszy ks. Janusz, strażnik w. kor. , ssta krzemieniecki. Ożeniony najprzód z Karoliną Gozdzką, wojewodzianką podlaską, rozwiódł się z nią i ożenił się powtórnie z Anielą Ledóchowską, wdową, po Drzewieckim. Kiedy mąż spokojnie w Zasławiu lub Krzemieńcu przesiadywał, żona tymczasem przewodniczyła sejmikom, stawała na czele stronnictwa reformy podczas sejmu czteroletniego, słowem najczynniejszy brała udział we wszystkich czynnościach burzliwej polityki ówczesnej. Z kilkorga ich dzieci pozostał najdłużej przy życiu syn Karol i córka Barbara, wydana za Małachowskiego, Ks. Karol, ożeniony z krewną swą Dorotą Sanguszkówną rozwiódł się z nią a sam odludne i samotne życie pędził w Zasławiu, gdzie umarł w r. 1840. Odziedziczyli po nim Z. najprzód siostra Małachowska, a po śmierci jej wnukowie Hieronima, wwdy wołyńskiego, ks. Roman i Władysław Sanguszkowie. Obecnym dziedzicem jest ks. Roman Sanguszko. Historya Z. ciemna jest, tak jak i jego początki. Pierwszą pewną wiadomość o istnieniu miasta, jak powiedzano wyżej, spotykamy pod r. 1386. Odtąd przez ciąg wieków nieprzerwanie, będąc główną rezydencyą możnych rodów, jak Ostrogskich, Zasławskich i Sanguszków, musiał być dość znacznem i ludnem miastem. Świadczą o tem i ocalałe dotąd zabytki, ślady wałów i fortyfikacyi nad Horyniem, nieopodal zamku książęcego, trzy wspaniałe kościoły i kilka innych gmachów. Kilkakrotne napady i rabunki Tatarów i Kozaków zamieniły w gruzy dawną jego świetność. Z upadkiem miasta zaginęły w owym czasie jego prawa i przywileje, od monarchów w rozmaitych czasach za zasługi właścicieli nadawane. Przekonywa o tem przywilej Augusta III z 1754 r. , w którym, między innemi, wyrażono Gdy miasto Zasław nad Horyniem, jedno z pierwszych na Wołyniu, słynące niegdyś zamkiem, budynkami, handlem i ludnością, posiadało prawa przez książąt litewskich i królów polskich nadane, postradało takowe w czasie buntów kozackich, nadajemy przeto niniejszym a raczej potwierdzamy prawo magdeburskie i do dawnych przydajemy dwa nowe jarmarki, które po dwa tygodnie trwać mają. W 1491 r, po raz pierwszy uderzyli Tatarzy zawołżańscy na Z. , lecz pod murami miasta wielką klęskę ponieśli od Wołynian i Polaków, pod wodzą ssty łuckiego kn. Siemiona Jurjewicza Holszańskiego Letop. kijewsk. . W 1534 r. Mikołaj Wężyk, sekretarz królewski, liczną hordę Tatarów znowu poraził pod wałami Zasławia. W r. 1577 Janusz Zbaraski, wwda bracławski, wyswobodziwszy ks. Konstantyna Zasław Zasław , którego Tatarzy w Ostrogu w ścisłem oblężeniu trzymali, dopędził uciekających pod samym Zasławiem i powtórną im klęskę pod tem miastem zadał, odbiwszy całą zdobycz z Ostroga uniesioną. Miasto jednak i okolica musiały być przytem spustoszone, ponieważ w 1578 r. nie wniesiono poboru zarówno z miasta jak i z włości do niego należących. W r. 1583 r. ks. Janusz Zasławski płaci z Z. z 15 dm. rynkow. po 6 gr. , z 28 dm. uliczn. , z 54 chałup nędznych, z 60 ogrodów, z 2 rzeźników, 1 słodownika, 2 piekarzów, z 4 przekupniów, 37 łan. , 6 rzem. , 3 kół waln. W 1589 r. wniesiono z Zasławia Starego 5 fl. 26 gr. szosu; 41 rol po 15 gr. z 20 flor. 15 gr. , z rzemieśln. , z ogrod. , z popa, złotarza, z barwierza 19 fl. 6 gr. ; czopowego per arendam 120 fl. , wogóle 165 fl. 17 gr. Z Zasławia Nowego szosu 7 fl. 24 gr. ; z 39 ról po 15 gr. 19 fl. 15 gr. ; z rzemieślników, z ogrodników, z kół młyn. , z popa 13 fl. 24 gr. ; czopowego per arendam 120 fi. , wogóle 161 fl. 3 gr. Jabłonowski, Wołyń, 78, 148, 151 2. W r. 1648 Chmielnicki, rozdrażniony niefortunnem oblężeniem Zamościa, na czele 4000 kozaków wkroczył do Zasławia. Połowa prawie miasta stała się wówczas pastwą płomieni, zamordowano do 200 żydów, inni bowiem skryli się po lasach; zwłoki książąt z grobów wyrzucone zostały, kościoły zburzone a synagogę obrócono na stajnię. W 1650 r. zagon kozacki Iwana Duńca napadł na Z. , został jednak pod miastem rozbity przez Firleja. Zaledwo miasto po tych klęskach podnosić się zaczęło, gdy w r. 1684 sułtan Muradyn z liczną hordą Tatarów, zapuściwszy swe wojska w liczbie 24000 pod Zasław, niszczyć go zaczął. Mieszkańcom przybył na pomoc Michał Rzewuski, podskarbi nadworny koronny, będący podówczas regimentarzem; sułtan ratował się ucieczką, połowa jego wojska została rozbitą; zdobyto znaczny plon, odzyskano łupy i oswobodzono jońców. Nic dziwnego, że po tylu doznanych klęskach, walkach i spustoszeniach miasto nigdy już odzyskać nie zdołało dawnej swej świetności. W 1767 r. Stanisław August zatwierdził lokacyę Nowego Miasta. W 178Or. bawił tu przez kilka godzin cesarz austryacki Józef, udając się do Kijowa w towarzystwie Karola ks. kurlandzkiego i gen. Lascy. W r. 1787 tenże monarcha, podróżujący pod imieniem hr. de Falkensteina, przybył do Z. w towarzystwie Kińskiego i przenocowawszy w oberży, wyruszył do Łabunia i dalej dla spotkania z ces. Katarzyną, wracającą z Kaniowa. Stanisław Poniatowski zjechał tu 1781 r. w powrocie z Kamieńca, oraz powtórnie w 1787 r. jadąc do Kaniowa. Po drugim podziale Rzpltej Z. naznaczony został na stolicę namiestnictwa iziasławskiego, które pod względem administracyjno policyjnym podzielono na 15 okręgów. Miasto Z. jako główną metropolię obrano na rezydencyę namiestnika i gubernatora. Taki stan rzeczy trwał do r. 1797, w którym stolicę namiestnictwa przeniesiono do Żytomierza, przyczem wkrótce nowoutworzona gubernia nazwaną została wołyńską. W 1794 r. przeniesiono kontrakty z Dubna do Z. , które odbywały się tu zaledwo przez dwa lata, poczem przeniesiono je do Kijowa. Zasławski powiat leży w południowej części gubernii; graniczy od płn. i wschodu z pow. nowogradwołyńskim zwiahelskim, od południa z pow. starokonstantynowskim, od zachodu z pow. ostrogskim i krzemienieckim i podług obliczeń Strjelbickiego obejmuje 3055 w. kw. al. 317250 dzies. Powierzchnia wogóle równa, wyjąwszy niektóre miejsca przytykające do południowej i zachodniej granicy, gdzie grunt więcej wzgórzysty. Najwyższe wzniesienie dochodzi pod wsią Siwki do 1301 st. n. p. m. Glebę wogóle stanowi tłusty czarnoziem, niewiele potrzebujący ulepszenia. W północnej jednak części powiatu znajdują się wielkie jeziora, rudy i trzęsawiska, gleba też częścią piaszczysta, częścią glinkowata, wymaga nawożenia. Z bogactw mineralnych znajduje się ruda żelazna w pobliżu Sławuty i źródła mineralne żelaziste pod Szepietówką. W powiecie niema zupełnie wielkich rzek, natomiast znaczna liczba małych rzeczek i jezior. Najgłówniejszą rzeką jest tu Horyń, który wypływa z pow ostrogskiego nieopodal wsi Sieniutek, przepływa pow. zasławski w kierunku południowowschodnim ku północy na przestrzeni klizko 80 w, , pod Sławutą zwraca się na wschód i znowu wkracza do pow. ostrogskiego. Łoże Horynia więcej piaszczyste niż kamieniste, brzegi jego niskie, głębokość w niektórych miejscach wynosi przeszło 2 sąż. , w innych zaś nierównie płytsza. Do Horynia wpadają w pow. zasławskim od strony wschodniej rzki Huska, Ćwietoha i kilka innych drobniejszych. Na południowej granicy powiatu, na przestrzeni blizko 50 w. płynie rz. Ikopeć. Lasów w części południowej wogóle niewiele, w północnej znacznie więcej. Podług Siemionowa pod lasami znajdowało się do 75000 dzies. , t. j. około 25 ogólnej przestrzeni. Stecki Wołyń, I, 284 podaje tylko 50855 dzies. lasów. W 1885 r. było w powiecie bez mta Z. 148772 mk. , w tem 120960 prawos. , 1 rozkolnik, 16601 katol. , 372 protest. , 4 husytów czeskich, 6 babtystów, 10828 żydów. W 1861 r. było 125533 mk. Oprócz mta pow. Z. w powiecie znajduje się 7 miasteczek Białogródka, Hryców, Kornica, Łabuń, Sławuta, Sudyłków, Szepietówka i 221 wsi, słobód i chutorów. Przeważna część większej posiadłości należy do ks. Sanguszków i hr. Potockich. Pod względem admini Zasławskie na 4 okręgi policyjne stany Białogródka Białohorodka, Antoniny dawniej Woliszcze Tatarskie, Łabuń i Sławuta, oraz 16 gmin wiejskich Antoniny, Białogródka, Butowce, Chorowiec, Chrolin, Hryców, Łabuń, Michnowa, Nowosioło, Sławuta, Sudyłków, Sulżyn, Szepietówka, Tarnawka, Zasław i Żuków. Sądy pokoju znajdują się w Zasławiu, Sławucie i Hrycowie, inkwirenci sądowi w Zasławiu i Szepietówce. Pod względem cerkiewnym powiat obejmuje 107 parafii, podzielonych na 4 dekanaty błagoczynia. Dekanat zasławski dyecezyi łuckożytomierskiej obejmuje 9 parafii w powiatach zasławskim i nowogradwołyńskim, a mianowicie dwie w Z. , Połonne, Białogródka, Butowce, Ostropol, Łabuń, Miropol, Sławuta, liczył 21823 wiernych. W powiecie było 139 szkół ludowych, z 4109 uczniami. Ludność powiatu przeważnie zajmuje się gospodarstwem rolnem, ogrodnictwo i leśnictwo podrzędne tu miejsce trzymają. Stan rolnictwa wogóle jest zadawalniający. Tylko w okolicach graniczących z pow. ostrogskim i krzemienieckim warunki daleko mniej są przyjazne dla rolnictwa. Grunt więcej piaszczysty i glinkowaty wwymaga silniejszej sterkoryzacyi. Najpiękniejszą gelbę ma środkowa przestrzeń powiatu, zupełnie stepowa. Sieją głównie pszenicę w części stepowej, żyto w okolicach przytykających do pow. krzemienieckiego i ostrógskiego, dalej owies, jęczmień, grykę, groch, proso i rzepak. Ważną gałęź gospodarstwa rolnego stanowi uprawa buraków, zwłaszcza w okolicach Szepietówki. Podług danych z r. 1885 w powiecie zasiano 13826 czetw. pszenicy ozimej, 342 jarej, 27806 żyta, 33674 owsa, 11514 jęczmienia, 9612 gryki, 1470 prosa, zasadzono 16358 czetw. kartofli; zebrano zaś 85633 czetw. pszenicy ozimej, 1546 jarej, 229525 żyta, 193776 owsa, 60250 jęczmienia, 38400 gryki, 13987prosa, 91251 kartofli. Z powodu dobrych łąk i obfitego zbioru siana hodowla inwentarza jest dość rozwiniętą. W 1885 r. było w powiecie 53926 sztuk koni, 24544 bydła rogatego, 48028 owiec zwyczajnych i 24838 cienko runych, 28682 trzody chlewnej i 204 kóz. Przemysłem rękodzielnym w powiecie bez mta Z. zajmowało się 3648 osób 3093 majstrów, 229 robotników, 316 uczniów. Pod względem przemysłu fabrycznego pow. zasławski zajmuje pierwsze miejsce w gubernii. W 1885 r. było tu 71 fabryk, zatrudniających 2415 robotników i produkujących za 2740582 rs. , mianowicie 11 garbarni 42 robotn. , 10150 rs. , 2 fabryki sukna 286 robotn. , 82800 rs. , 1 fabryka świec 2 robotn. , 2600 rs. , 4 cukrownie 1265 robotn. , 1578808 rs. , 4 olejarnie 15 robotn, 1660 rs. , 8 gorzelni 67 robotn. , 478488 rs. , 4 browary piwne 10 robot. , 14660 rs. , 5 papierni 405 robotn. , 418000 rs. , 5 smolarni 14 robot. , 5406 rs. , 3 tartaki 21 rob. , 52040 rs. , 3 fabryki kafli 8 rob. , 1500 rs. , U cegielni 48 robotn. , 8230 rs. , 6 pie ców wapiennych 21 robot. , 8370 rs. , 1 fabry ka maszyn 198 rob. , 72000 rs. , 1 fabryka wyrobów chemicznych 3 robotn. , 3200 rs. . Pod względem komunikacyjnym powiat przecina dr. żel. połud. zachodnia na przestrzeni 62 w. , ze stacyami Rogowicze, Chrolin, Szepietówka, Ćwietocha, Sławuta, Krzywin, oraz trakt poczto wy z m. Ostroga do Starego Konstantynowa, od którego w Zasławiu oddzielają się odnogi do Szepietówki 19 w. i przez Białogródkę do N. Oleksiniec na granicy od Galicyi. Marszałkami szlachty pow. zasławskiego byli Józef Burzyń ski h. Trzywdar 1807, Stefan Krajewski h. Jasieńczyk 1809, Aleksander Iwanowski h. Łodzia 1811, Teofil Humiecki h. Junosza, Jan Beyzym 1812, 1820, Erazm Rościszewski h. Junosza 1822, 25. J. Krz. Zasławice, wś, pow. krakowski, mylnie, ob. Zesławice. Zastawie, wś, pow. sanocki, nad pot. Osławą lew. dopł. pobliskiego Sanu, 2, 5 klm. na płn. wsch. od Zagórza. Granice wsi od wschodu i płn. tworzy San, od zachodu dopływ Sanu Tar nawka a od południa gościniec z Liska do Sano ka. Z. liczy 48 dm. i 326 mk. 165 męż. , 161 kob. , 232 gr. kat. i 29 izrael. Par. rzym. i gr. kat. w Zagórzu. Pos. tabularna Maks. Łepkowskiego wynosi 462 mr. 162 mr. lasu, 62 nieuż. ; pos. mn. ma 238 mr. Mac. Zasławski Siemków, pow. miński, ob. Siemków 1. . Zasławskie, błoto koło Sławatycz, w pow. bialskim. Zasłona 1. wś, pow. błoński, gm. Piekary, par. Osuchów, ma 53 mk. , 47 mr. 2. Z. , pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny, odl. od Marympola 38 w. , ma 3 dm. , 24 mk. W r. 1827 Zasłona al. Podeksnie, os. rząd. , ma 1 dm. , 14 mk. Zasłońce, wś, pow. kielecki, gm. i par. Łopuszno, odl. 30 w. od Kielc. Zasłoniewo, folw. , pow. lepelski, własność Karapuzów, 43 dzies. Zasłowiszcze, folw. , pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Słoboda Skryhyłowska; własność Dąbrowskich, ma 49 włók. A. Jel. Zasłucka Jurydyka, słoboda nad Słuczą, pow. starokonstantynowski, gm. St. Konstantynów, 50 dm. , 478 mk. , potażarnia. Zasłucz al. Adamowo, zaśc. poradziwiłłowski, pow. słucki, przy wielkim obrębie leśnym, zw. Apczołki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hresk, 7 osad; grunta piaszczyste. Zasłucz, słoboda nad Słuczą, pow. starokonstantynowski, gm. St. Konstantynów, 81 dm. , 604 mk. Zasławice Zasławice Zasławski Siemków Zasłońce Zasłoniewo Zasłowiszcze Zasłucka Jurydyka Zasłucz Zasługi Zasłuszno Zasmurze Zasnudzie Zasobska Popówka Zasole Zasolnica Zasoły Zasomin Zasonie Zasorze Zasługa Zasów Zasługa, wś nad rzką Worminką, pow. mgliński gub. czernihowskiej, gm. Mglin, 8 dm. , 84 mk. Zasługi, folw. , pow. drysieński, własność Sawickich, 60 dzies. Zasłuszno, wś włośc. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Kamieniec Żyrowicki, o 16 w. od Brześcia, 419 dzies. ziemi włośc. Zasmurze, białor. Zasmurje, mylnie Zasmujże ob. Obczyna, folw. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i par. katol. Hłusk, gm. Zabołocie, grunta piaszczyste. A. Jel. Zasnudzie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 63 w. od Nowoaleksandrowska. Zasobska Popówka, pow. lipowiecki, ob. Wiernin. Za Sokolągórą, kol. do Sokolejgóry, pow. wąbrzeski, st. p. Lipnica; 1885 r. 7 dm. , 50 mk. Zasole al. Zasolany, trzy wólki, w pow. bielskim Galicya, na lew. brzegu Soły. Jedna należy do mta Oświęcima i liczy 38 dm. , 283 mk. 135 męż. , 148 kob. , druga do Bielan, ma 42 dm. i 255 mk. 118 męż. , 137 kob. , trzecia do Łęk, ma 36 dm. i 176 mk. 91 męż. , 85 kob. . Zasolnica, góra 567 mt. , nad doliną Soły, na obszarze Porąbki, w pow. bielskim Galicya. Zasoły, folw. , pow. lucyński, attyn. Murowanego Dworu, Benisławskich. Zasomin al. Zasomino, jezioro i uroczysko leśne, pow. mozyrski, w gm. Berezowo. Jezioro ma 1 w. w średnicy; miejscowość odludna, dzi ka, nizinna. A. Jel. Zasonie, wś nad rz. Soną, pow. płoński, gm. Modzele, par. Nowemiasto, odl 20 w. od Płońska, ma 15 dm. , 104 mk, 360 mr. W r. 1827 było 11 dm. , 66 mk. W r. 1576 wś królewska Zasunie, należąca do Nowego Miasta, ma 51 2 łan. km. , jeden łan zasiany dla folwarku Paw. , Mazow. , 313. Jako wś zarobna wchodziła w skład klucza Nowemiasto, należącego do dóbr Golądkowo. Pańszczyznę odrabiano do fol. Nowemiasto; czynsze i naturalia oddawano do dworu w Golądkowie; z osady pańszczyźnianej 40 morg. odrabiano po 2 dni tygod. od św. Michała przez 40 tyg. a po 3 w pozostały czas, pieszo lub sprzężajem, stosownie do woli dworu. W r. 1821 znajdujemy 5 takich osad, wysiewających po 4 kor. jarz. i 4 ozim. i oddających do dworu, oprócz pańszczyzny, 9 złp. dziesięciny uiszczanej za czasów biskupich do seminar. w Pułtusku; czynszownik 40 morg. Kawczyński płacił czynsz od czasów pruskich, mianowicie 60 złp. ; drugi, 30 morg. , Dymowski siedzi na dawnem sołectwie i płaci 50 złp. i 1 dzień tłoki; 2 chałupnicy odrabiający z chałupy po 4 dni tłoki. Gospodarstwo trzypolowe; razem było 26 męż. , 32 kob. w tej liczbie starszych nad 12 lat 18 Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 162. męż. , 20 kob. , 12 koni, 8 woł. , 18 krów, 17 jałow. , 33 świń. W 1827 r. 11 dm. , 66 mk. W czasie lustracji królewszczyzny Nowemiasto 1674 r. w Zasoniu spotykamy 2 włościan, nic nie siejących i nie opłacających żadnej daniny; we wsi było wtedy 61 4 włók. Lud. Krz. Zasorze Zasorje, dobra, pow. sieński, od 1879 r. Bazylewskich, mają wraz z Sorzycą i Bartaszami 5594 dzies. 2012 roli, 700 łąk, 2100 lasu. Zasów, wś, pow. dubieński, gm. Krupiec, par. praw, Sitno Wielkie. Zasów al. Zassów, miasteczko, w pow. pilzneńskim, ma kościół par. rz. kat. , szkołę ludową, sąd powiatowy, urz. poczt. Leży w równinie wzn. 241 mt. npm. , przy drodze powiatowej z Pilzna do Mielca, inna droga prowadzi do Z. z Dębicy, a wreszcie na wschód gościniec wiedzie do Pustkowia, st. kolei na linii DębicaNad brzezie. Na płn. od wsi leży wólka Parkan 13 dm. . Z. wraz z wólką i posiadłością tabularną liczy 170 dm. i 959 mk. 458 męż. , 501 kob. , 863 rz. kat. , 5 prot. i 91 izrael. Pos. tabularna Witolda hr. Łubieńskiego ma obszaru 625 mr. ; pos. mn. 921 mr. Władysław Łokietek daje tę wieś r. 1291 komesowi Klemensowi, synowi Wawrzyńca, w dziedzictwo Kod. dypl. pol. , I, 142. W połowie w. wś ta posiada kościół paraf. drewniany p, w. św. Klemensa. Prebendarz posiada tu 1 łan, który sam uprawia a dziesięcinę daje dziekanowi. Właścicielem wsi w posagu za żoną był Stan. Tęczyński; z 41 2 łan. km. dawał dziesięcinę snopową, i konopną, wartości do 4 grzyw. , dziekanowi krakowskiemu z 5 innych łanów km. dziesięcinę pieniężna po fertonie także dziekanowi Długosz, L. B. ,, 437. W 1508 r. Pawiń. , Małop. , 466 dobra Wiewiórka, Borowa, Jaźwiny, Mokre, Zassów, Nagoszyn, Korzeniów i Wolica były własnością Barbary z Rożnowa, kasztelanowej krakow. W r. 1536 Pawiński, Małop. , 552 wś należała do klucza dóbr Wiewiórka, Jana hr. Tarnowskiego, miała 36 kmieci na nierównych łanach, którzy płacili 7 grzywien 28 groszy, dawali 37 korcy owsa, kury i jaja; było 6 zagrodników, dobre predium i przerwana sadzawka. Pleban miał karczmę, która płaciła grzywnę. W r. 1581 ibid. , 246 Z. wraz z całym kluczem dóbr należących do zamku w Wiewiórce przeszedł w dom ks. Ostrogskiego. Było tu podówczas 28 kmieci, 8 łanów, 5 zagr. , 1 kom. z bydłem, komor. bez bydła i 1 rzem. Data erekcyi parafii nie jest znana. Teraźniejszy kościół drewniany; metryki przechowują się od r. 1655. Do par. należy 11 osad Dąbie, Dąbrówka, Mokre, Róża, Wiewiórka Borowa, Przerytybór, Kalary, Jaźwiny, Czarna i część Jawornika Starego. Na mko zamieniony został Z. w r. 1876. Graniczy na wsch. z Mokrem, na zach. z Prze29 Zasługa i Dąbiem, na płn. z Dąbrówka a na płd. z Różą i Wiewiórką. Mac. Zasowie 1. al. Zaosowie, wś nad kotliną Omniszówki, lew. dopł. Wilii, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Osowo, o 48 w. od Borysowa, ma 21 osad. 2. Z. , wś, pow. homelski, posiada kaplicę katol. par. Homel. Zasowskie, os. dom. do Jastrząbki Nowej, w pow. tarnowskim, ma 5 dm. i 35 mk. Zaspa 1. jezioro, pow. rzeczycki, w obrębie gm. Jołcza, za wsią Berezki; w r. 1754 należało do dóbr Jołcza, dziedzictwa Rokickich Inwentarz w archiwum piszącego w Zamościu. 2. Z. , jezioro, w pow. czerykowskim. A. Jel. Zaspa, wś z zarządem gminnym i dobra nad kilko wiorstową jeziorną zatoką Dniepru, pow. rzeczycki, przy. gośc. poczt. rzeczyckoczerni howskim, w 4 okr. pol. rzeczyckim, o 15 w. od Rzeczycy par. katol. , w miejscowości bogatej w dary natury. Do r. 1865 był tu kościół kato licki filialny. Wś ma 86 osad; cerkiew paroch. p. wez. św. Trójcy, ma z zapisu ks. Radziwiłłów 2 włóki ziemi; około 1200 parafian, szkółka wiejska. Gmina Z. składa się z 9 okręgów sta rostw wiejskich, ma 504 osad włościańskich pełnonadziałowych, 1297 włościan płci męz. , uwłaszczonych na 8881 dzies. gruntów. W obrębie gminy znajduje się 16 wsi, 11 majątków, 2 chutory, 2 parochie prawosł. , 2 st. poczt. Z. niegdyś w sstwie rzeczyckiem, trzymana przez Radziwiłłów, potem stała się własnością rodziny Szyszków wraz z folwarkami Brygidów, Anielin i Janówka. W pierwszej połowie b. w. zostały trzy siostry Szyszkówny, które wniosły fortunę w ręce Winczów, Oskierków i Kuncewiczów; obecnie zaś Z. , mająca około 29 włók, należy do Winczów, fol. Brygidów i Ja nówka do Kuncewiczów, a Anielin do Wolbeków. Grunta i łąki wyborne, rybołówstwo, lud rolniczy, rybaczy i flisaczy. A. Jel. Zaspa 1. niem. Saspe, wś włośc. nad jez. t. n. , pow. gdarski górny, st. poczt. Wrzeszcz, st. kol. w miejscu, par. kat. Oliwa, szkoła kat. Brzeźno; razem z przyległościami 836 ha 390 roli or. , 182 łąk, 6 lasu; 1885 r. 34 dm. , 93 dym. , 539 mk. , 379 kat. , 160 ew. Od połowy XIII w. wś i jezioro należały do dóbr klasztoru oliwskiego. Tu podczas oblężenia Gdańska przez Stefana Batorego toczyła się bitwa między Gdańszczanami a wojskiem polskiem. 2. Z. , niem. SasperSee, znaczne jezioro na północ od Gdańska, przez mały odpływ, Kehle z Wisłą połączone. Dawniej własność cyster sów w Oliwie, którym je nadał książę Święto pełk r. 1238 ob. P. U. B. v. Perlbach, Napoleon zamierzał urządzić tu port wojenny. Dziś jezioro jest własnością Gdańska. Dzierża wa dawała przed paru laty 2500 mrk. , od r. 1889 tylko 335 mrk. Miasto zamierza urządzić tu port zimowy. Kś. Fr. Zaspicze, w spisie miejscowości Zamicze, wś włośc. , pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Zubrzyca, o 10 w. od Sokółki, 329 dzies. ziemi włośc. 59 łąk i past. , 10 nieuż. i 35 dzies. 10 nieuż. należących do Wróblewskich. Zaspornia, zaśc. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wilejka, o 6 w. od gminy, 4 dusze rewiz. Zaspy, wś, pow. lepelski, własność Przysieckiej i Przesmyckiej. Zaspy Miłkowskie, wś nad rz. Wartą, pow. turecki, gm. Ostrów Warcki, par. Miłkowice, odl. od Turka 28 w. , ma 26 dm. i wraz z Miłkowicami 562 mk. , 51 os. , 179 mr. W r. 1827 było 17 dm. , 177 mk. Na obszarze wsi gorzelnia i wiatrak. Na początku XVI w. wś należała do par. Skęczniew. Kmiecie nie dawali nie plebanowi zaś rybacy tylko po pół grosza na kolędę Łaski, L. B. , I, 405. Zasraje, ob. Analtsberg. Zassów, ob. Zasów. Zastanowizna, wś w dobrach Jadów, pow. radzymiński. Ob. Jadów. Zastarce, dobra, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Kurszany, o 31 w. od Szawel, własność Butkiewiczów, 280 dzies. 90 lasu, 27 nieuż. . Zastaryce, wś, pow. drysieński, gm. Zabiały. Zastarycze, Zastąryczy, chutor, pow. ihu meński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. . Omelno, o 93 w. od Ihumenia. A. Jel. Zastarynie 1. wś, pow. sieński, gm. Łukoml, 19 dm. , 88 mk. 2. Z. , wś w pobliżu błota Lejczenok, pow. sieński, gm. Zameczek, ma 32 dm. , 220 mk. 3. Z. , dobra, pow. sieński, od 1878 r. Andersonów, 618 dzies. 65 roli, 40 łąk, 495 lasu; karczma. 4. Z. , dobra, pow. sieński, własność od r. 1871 Marcinowskich, 2775 dzies. 651 roli, 280 łąk, 1274 lasu. 5, Z. , fol. , pow. newelski, własność Pawłowiczów, 91 dzies. 6. Z. al. Zastaryny, wś i fol. , pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Prozoroki o2 w. , okr. wiejski Sanniki, o 34 w. od Dzisny, 3 dra. , 23 mk. katol. w 1865 r. 8 dusz rewiz. ; należały do Doboszyńskich. 7. Z. , ob. Zastarzynie. Zastaryno, wś, pow. drysieński, par. Zabiały. Zastaryńskie, jezioro, w pow. sieńskim, rocznie poławia się do 22 pudów ryb. Zastarzyńce, wś i fol. nad rzką Mierzycą, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Miory o 8 w. , okr. wiejski Bogudzięki, o 31 w. od Dzisny a 33 w. od st. Balbinowo dr. żel dyn. witeb. , 5 dm. , 62 mk. w 1865 r. 17 dusz rewiz. , 139 mr. ziemi włośc, 254 dzies. ziemi dworskiej; własność Klimaszewskich, dawniej Betchera. Zastarzynie 1. okolica szlachecka, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. i gm, Śmiłowicze, par. Zasowskie Zasowie Zaspa Zastarzynie Zastarzyńce Zastaryńskie Zastaryno Zastarynie Zastarycze Zastaryce Zastarce Zastanowizna Zassów Zasraje Zaspy Miłkowskie Zaspornia Zaspicze Zasowie Zastawem Zastawice Zastaw Ihumeń. tu posiadłości dziedziczne mowiezowie 1 włókę, 1 włókę, Babiccy 2 wł. , Boguccy 4 wł. , Daszkiewiczowie wł. , Łapkowscy 1 2 wł. , Rekuciowie 21 2 wł. , Pietrowiczowie 1 włókę. Grunta lekkie, miejscowość dość leśna. 2. Z. , białor. Zastarynie, zaśc. poradziwiłłowski, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Samochwałowicze, o 29 w. od Mińska, należał niegdyś do dom. Więckowszczyzna, nabyty w ostatniem dziesięcioleciu przez urzędu. Bungego i rozparcelowany pomię dzy włościan. Siedziała tu od wieków szlachta Pawlucie, Druniccy, Pawłowiczowie, Szabuniewiczowie, Jurewiczowie, Korzunowie, Bańkow scy. Miejscowość bezleśna, grunta lekko fali ste, urodzajne. 3. Z. , wś, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siennica, o 19 w. od Mińska. 4. Z. , białor. Zastarinnie, wś nad bezim. dopł. Sworotwy, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Poczepowo, o 31 w. od Nowogródka, ma 33 osad; miejscowość lekko fa lista, grunta urodzajne, szczerkowoglinkowate. 5. Z. , fol. poradziwiłłowski, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Pohost, par. katol. Słuck o 22 w. ; grunta lekkie. 6. Z. , ob. Za starynie. A. Jel. Zastaw, urocz. , pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Przytulanka, należy do dóbr Sikory, Dyżewskich. Zastawa 1. al. Zastawie, chutor i osada, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. i par. Choroszcza, o 8 w. od Białegostoku. Chutor, własność de, ma wraz z chutorem Ruszczany 37 dzies. 5 łąk i past. , 11 lasu, 4 nieuż. , osada zaś, należąca do różnych właścicieli, 226 dzies. 10 łąk i past. , 77 lasu, 4 nieuż. . 2. Z. , wś nad Narewką, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowieskoaleksandrowska, o 45 w. od Prużany, 38 dm. , 181 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, dzies. ziemi włośc. O 1 4 w. od wsi osada Białowież, 3. Z. , uroczysko, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Byteń, o 36 w. od Słonima. Zastawa 1. ferma, pow. uszycki, gm. Rachnówka, ma 18 mk. 2. Z. , ob. Zastawica i Zastawie. Zastawa, struga, w pow, chojnickim, wypływa z bagien we wsi Glisno Małe a uchodzi do rzki Niechwarcz, na obszarze Chłopowa. Zastawce, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, , o 56 w. od Poniewieża. Zastawce 1. wś nad Ikwą Ikawą, pow. lityński, obok mta Sieniawy Starej, której właściwie stanowi przedmieście, odl. o 50 w. od Li tyna, ma 209 osad, 1202 mk. Ob. Sieniawa Stara. 2. Z. , ob. Zastawie. Zastawce 1. koło Hołhoczego, wś, pow. podhajecki, 12 klm. na płd. od sądu pow. i urz. poczt. w Podhajcach. Na płn. leży Hołhocze, na płd. wsch. , płd. i płd. zach. Szwajków. Środkiem wsi płynie Koropiec od płn. na płd. Na praw. jego brzegu leżą zabudowania wiejskie, na lew. brz. fol. Torosiewicza. Zach. część ob szaru lesista. Własn. więk. ma roli or. 232, łąk i ogr. 131, past. 19, lasu 671 mr. ; wł. mn. roli or. 514, łąk i ogr. 180, past. 19 mr. W r. 1890 było 118 dm. , 734 mk. w gm. , 13 dm. , 124 mk. na obsz. dwor. 500 gr. kat. , 319 rz. kat. , 44 izr. ; 466 Ras. , 391, 1 Niem. . Par. rz. kat. w Kowalówce, gr. kat. w Hołhoczem. We wsi jest cerkiew. 2. Z. al. Zastawczyk, płd. część Litwinowa, pow. podhajecki. 3. Z. kolo Zawałowa al. Zastawcze, wś, pow. podhajecki, 11 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Podhajcach. Na płd. leży Seredne, na zach. Zawałów urząd poczt. i Nosów, na płn. zach. Łysa, na płn. wsch. Jabłonówka, na wsch. Wierzbów, na płd. wsch. Hołhocze. Wzdłuż granicy zach. płynie Złota Lipa od płn. na płd. Wschod. część ob szaru przepływa lewy dopływ Złotej Lipy, pot. Jabłonówka. Wchodzi on tu od płn. ze wsi Jabłonówki i płynie zrazu na płd. , a potem na zach. aż do ujścia. Zabudowania wiejskie leżą nad Złotą Lipą. Własn. więk. ma roli or. 350, łąk i ogr. 66, past. 34, lasu 988 mr. ; wł. mn. roli or. 540, łąk i ogr. 107, past. 108, lasu 43 mr. W r. 1890 było 118 dm. , 685 mk. w gm. , 15 dm. , 170 mk. na obsz. dwor. 641 gr. kat. , 147 rz. kat. , 67 izr. ; 601 Rus. , 231 Pol. , 3 Niem. . Par. rz. kat. i gr. kat. w Zawałowie. We wsi jest kasa pożyczk. gm. z kapit. 1168 złr. , szpital i gorzelnia. Lu. Dz. Zastawcze, ob. Zastawce 3. Zastawem, kol. , pow. szubiński, ob. Nadjeziory. Zastawica al. Zastawa, przedmieście mta Sokólca. Zastawice, ob. Zastawce. Zastawice, wólka do Gawłowa Starego, w pow. bocheńskim, ma 6 dm. i 42 mk. Zastawie 1. al. Zastawa, kol. nad strum. Meszną, pow. słupecki, gm. i par. Młodojewo, odl, od Słupcy 8 w. , ma 6 dm. , 33 mk. 2. Z. , kol, nad rz. Rakówką, pow, będziński, gm. olkusko siewierska, ma 6 dm, , 52 mk. , 44 mr. 3. Z. , wś, pow. konecki, gm, Miedzierza, par, Grzymałków, odl. od Końskich 21 w, , ma 10 dm. , 69 mk. , 136 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 88 mk. 4. Z. , koi, pow. lubelski, gm. i par. Bełżyce, odl. 24 w. od Lublina. Są to kolonie utworzone na obszarze należącym do dóbr Bełżyce. Jest ich kilkanaście, mają od 14 do 56 mr. obszaru. 5. Z, wś, pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Markuszew, ma 10 os, , 395 mr. Wchodziła w skład dóbr Markuszew. 6. Z. , kol. , pow. krasnostawski, gm, i par. Krasnystaw, Mieszkają tu koloniści żydzi. 7. Z. , w XVI w. Zastawy, wś, pow, łukowski, gm. i par, Tuchowicz, odl. 14 w. od Łukowa, ma 28 dm. , 241 mk. W 1827 r. było 18 dm. , Zastawcze Zastawica Zastaw Zastawka Zastawki Zastawna Zastawie 106 mk. W r. 1893 fol. Z. z awulusem Toma szów al. Piaski rozl. mr. 1115 gr. or. i ogr. mr. 477, łąk mr. 117, past. mr. 18, lasu mr. 411, w odpadkach mr. 75, nieuż. mr. 17; bud. mur. 1, drew. 19; płodozm. 7pol. , las nieurządzony, pokłady torfu, wiatrak. Wś Z. os. 39, mr. 344; wś Tomaszów os. 6, mr. 21. W r. 1552 Kanimirowie płacą tu od 19 osad. R. 1580 Fracz Kaymier od 51 2 wójt przysiągł jako więcej nie masz Pawiń. , Małop. , 394, 429. Ci Kanimirowie posiadali Tuchowicz i 8 wsi w tej parafii. 8. Z, wś, pow. włodawski, gm. Bytyń, par. Wereszczyn, ma 9 dm. , 90 mk. , 202 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 39 mk. 9. Z. , wś, pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par. Uhrusk, ma 20 dm. , 94 mk. , 216 mr. W 1827 r. było 8 dm. , 60 mk. 10. Z. , wś, pow. ostrowski, gm. Komaro, par. Wąsewo, ma 16 dm. , 115 mk. Siedzi tu drobna szlachta. Br. Ch. Zastawie 1. fol. nad rz. Korestenką, dopł. jeziora Lubiaź, pow. piński, na Zarzeczu, w 2 okr. pol. , gm. i par. katol. Lubieszów; grunta lekkie, łąk obfitość. 2. Z. , ob. Zastawa. Zastawie 1. wś, niegdyś, w pow. kowelskim. Podług reg. pobor. pow. włodzimirskiego z 1577 r. należy do Niesuchojeży kn. Komana Sanguszki, który płaci z 9 dym. półłank. , 43 ogr. po 10 gr. , 8 rzemieśln. po 4 gr. , 6 przekup. po 7 gr. , z 12 domów szosu po 4 gr. , 20 dom. uliczn. po 4 gr. , 18 chałup ubogich po 2 gr. Jabłonowski, Wołyń, 65. Będzie to prawdopodobnie część mta Turzyska. 2. Z. , uroczysko na gruntach wsi Radoszyn, pow. kowelski. 3. Z. al. Przechód, na karcie Chrzanowskiego Przychód, wś, pow. kowelski, na płn. od Ratnego. Wchodziła w skład sstwa ratneńskiego i w r. 1628 dawała prowentu 213 fl. 17 gr. 9 den. 4. Z. , przedmieście mta Klewania, nad rz. Stubłą, w pow. rówieńskim. 5. Z. , wś, pow, rówieński, gm. i par. prawosł. Międzyrzecz o 1 w. , ma 45 dm. , 262 mk. , około 50 włók. Ludność mazurska. Należy do dóbr Ludwipol. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. należy do Miedzyrecza kn. Koreckiego, który płaci z 15 dym. , 5 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 45. W r. 1678 wchodziło w skład dóbr Samostrzały. 6. Z, pow. owrucki, ob. Szwaby. 7. Z. , Zastawa al. Zastawce, wś nad rz. Tarnawą, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. pol, gm. , sąd, st. poczt. i par. Dunajowce, ma 170 osad, 863 mk. ; własność Skibniewskich. Stanowi właściwie przedmieście mta Dunajowce ob. , sioło niegdyś, nad rz. Hujwą, w sąsiedztwie Tulin, Łuki i Piesków, t, j. w dzisiejszym pow. żytomierskim, na płd. wsch. od Żytomierza. Zastawie 1. wólka do Jagodnika, w pow. kolbuszowskim, składa się z 21 dm. , ma 122 mk. 2. Z. , wólka do Dulczy Małej, w pow. mieleckim, liczy 32 dm. i 179 mk. 3. Z. , os. dom. do Pustkowia, w pow. ropczyckim. 4. Z. , os. dom. do Bratkowic, w pow. rzeszowskim. Zastawie, niem. Zastawien, wś, pow. brodnicki, st. poczt. i par. kat. Pokrzydowo, szkoła w Lipowcu; 1885 r. 19 dm. , 123 mk. ; 1789 r. 4 dymy. Zastawka al. Buniakowka, Jakowlewa, mko nad rz. Hołtwą, pow. kobelacki gub. połtawskiej, o 37 w. na płn. wsch. od Kobelak. Ma 56 dm. , 325 mk. , st. poczt. , 3 jarmarki, targi, 2 fabryki. Zastawie 1. majętność między Konotopem a Kargową, pow. babimojski. 2. Z. al. Nadjeziory, Nadstawie, niem. Hinterteich, os. nad rzką Gąsawką, w pow. szubińskim, ob. Nadjeziory. Zastawka, niem. Stillstand, część gm. Soergsdorf, w pow. frywałdzkim. Zastawki, wś nad bezim. dopł. Słuczy, pow. starokonstantynowski, gm. i par. Kulczyny, 37 dm. , 227 mk. , kaplica. Zastawki, potok, dopływ lewy rz. Lipy Gniłej. Zastawna, miasto i dobra, w pow. kocmańskim, na Bukowinie, posiada sąd powiatowy, parafią rz. kat. , gr. kat. i gr. nieun. , urz. poczt. , 3266 mk. na obszarze gminy i 326 na obszarze dworskim. Okrąg pow. kocmańskiego należący do sądu w Z. obejmuje 43879 mk. Zastawnia al. Zastawna, przedm. mta Wońkowiec ob. , w pow. uszyckim, u zbiegu strugi Kołomyjki z Kalusem Bystrzycą. Zastawnie, część Zaradawy, pow. jarosławski, liczy 71 dm. i 440 mk. Zastawska Wólka, pow. łukowski, ob. Wólka Zastawska. Zastawy, fol. , pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Krysk, odl. 11 w. od Płońska, 1 dra. , 6 mk. , 40 mr. Zastawy, wś włośc. , pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Bezdzież, o 56 w. od Kobrynia, 7331 2 dzies. ziemi włośc. Zastawy, część Mszany, w pow. gródeckim. Zastewole, wś, pow. drysieński, należy do dóbr skarbowych Stryżyno. Zastępie al. Zastempie, os. , pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno, stanowiła jedną całość z Budą. Zastienok, Zastienki, ob. Zaścianek. Zastocze 1. wś włośc. , pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Krypno, o 30 w. od Białegostoku, 1100 dzies. ziemi włośc. Wchodziła w skład sstwa knyszyńskiego. 2. Z. , uroczysko do wsi Popielówka, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Ostra Góra, o 31 w. od Sokółki. Zastodole 1. wś, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, o 31 w. od Nowogródka. 2. Z. , wś, pow. sieński, gm. Moszkany o 16 w. , 34 dm. , 160 mk. , zapasowy Zastodole Zastocze Zastienok Zastępie Zastewole Zastawska Wólka Zastawnie Zastawnia Zastawie Zastronie Zastruże Zastrużne Zastuhnie Zastów Zastowce śpichlerz gminny. 3. Z. , wś, pow. sieński, gm. Pustyń, ma 16 dm. , 123 mk. Zastorcie, wś, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Szawlany, o 29 w. od Szawel. Zastów 1. wś i fol. o 2 w. od praw. brze gu Wisły, pow. warszawski, gm. Wawer, par. Zerzno, leży o 1 w, na płd. od Wawra, naprze ciw Czerniakowa na lew. brz. Wisły, o 6 w. w linii powietrznej, ma 272 mk. , 2127 mr. dwor. , 330 mr. włośc. W 1827 r. było 26 dm. , 258 mk. W r, 1580 wś Z. , w par. Zarzeń, na leży do Jadwigi, wdowy po Janie Pilichowskim Pawiń. , Mazow. , 251. 2. Z. Karczmiski i Z. Polanowski, w XVII w. Zaszczytów, dwie wsi, pow. nowoaleksandryjski, gm. Rogów, par. Wilków. Leżą. na praw. brzegu Wisły o 8 w. na płd. od Kazimierza. Z. Karczmiski leży w głębokiej dolinie wytworzonej przez koryto rzki Chodla, uchodzącego tu do Wisły a Z. Polanowski na rozległej kępie wiślanej. Jest tu obecnie do 900 mk. Ludność trudni się hodo wla śliwek i jabłek w licznych sadach. Wś Z. Karczmiski al. Karczmiska Zastowskie ma 123 os. , 662 mr. Ludność obu wsi wynosi do 1000 dusz. W 1827 r. było 124 dm. , 665 mk. W połowie w. dziedzicami wsi byli Jan i Mikołaj Kazimirscy h. Rawa. Z rol i łanów km. nie oddzielonych, na których siedziało 20 kmie ci, dawano dziesięcinę, wartości 1 grzyw. , kla sztorowi św. Krzyża na Łysej górze. Dziesięci nę tę odebrano klasztorowi, niewiadomo kiedy i oddano bisk. krakowskim Długosz, L. B. , III, 249. W reg. pogłównego z r. 1676 podano Zaszczytow w par. Wilków, jako mający 146 poddanych Paw. , Małop. , 47a. Obszar dwor ski w Z. Polanowskim był niedawno własnością, Sakina a w Z. Karczmiskim Wessla. Z. wcho dził w skład dóbr Karczmiska. Opis sadów tu tejszych pomieścił Ogrodnik polski z r. 1879, 10. Br. OL Zastów, dawniej Zaszczytów, wś, pow. kra kowski, w okolicy pagórkowatej, na granicy pow. miechowskiego, 13 klm. na płn. wsch. od Krakowa; należy do paraf. rz. kat. w Raciboro wicach, liczy 40 dm. i 284 mk. 144 męż. , 140 kob. rz. kat. , prócz 6 izrael. Obszar tabularny biskupstwa krakow. ma 134 mr. ; pos. mn. 427 mr. obszaru. Gleba jest glinką urodzajną. . W połowie XV Raciborowice, była własnościąbisk. krakow skich, miała 18 1 2 łan. km. , karczmę z rolą, któ re dawały dziesięcinę wartości do 20 grzyw. kościołowi w Luborzycy Długosz, L. B. , II, 60. W r. 1581 wś nazywała się Zaszczytowem ka z bydłem Pawiń. , Małop. , 20; w 1787 Archiw. kom. hist. , VII, str. 331 liczył Z. 192 mk. rz. kat. Z. graniczy na płd. z Raciborowi cami, na zach. z Bosutowem a na wsch. z Prussami. Mac. Zastowce, wś, pow. telszewski, w 1 okr, pol. , o 45 w. od Telsz. Zastowszyki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 48 w. od Nowoaleksandrowska. Zastrabie Gojżewka, okolica, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , gm. Jaswojnie, o 26 w. od Kowna. Mają tu Gutowscy 12 dzies. 3 nieuż. , Witkowscy w 2 częściach 21 dzies. 2 lasu, nieuż. , Giedgowdowie również w 2 działach 6 dzies. 1 nieuż. , Dubińscy 12 dzies. 1 lasu, 1 nieuż. , Montwiłłowie 10 dzies. lasu, 2 nieuż. , Pacewiczowie 1 3 dzies. , Skirgajłowie w 4 częściach 133 dzies. 20 lasu, 13 nieuż. , Tomaszewscy 9 dzies. 11 2 nieuż. , Szatyńscy 83 4 dzies. 13 4 lasu Zalescy 15 dzies. 1 lasu, 2 nieuż. Zastronie, wś, pow. radomski, gm. Orońsk, par. Wysoka, odl. od Radomia 24 w. , ma 9 dm. , 8 mk. , 221 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 89 mk. W połowie w. wś ta, własność Jana Kozickiego, miała trzy łany km. , dające dziesięcinę pleb. w Wysoce Długosz, L. B. ,, 622. W r. 1569 Zastrozenie wś, w par. Wysoka, własność Stan. Kozickiego, ma 4 półłan. , 1 zagr. Paw. , Małop. , 309. Zastruże 1. wś, pow. grójecki, gm. Lechanice, par. Wrociszew, ma 81 mk. , 334 mr. W 1827 r. było 4 dm. , 26 mk. W r. 1577 są tu trzy działki i 1 8 łanu. 2. Z. , wś, fol. i młyn nad rzką b. n. , pow. koniński, gm. i par. Rzgów, odl. od Konina 121 2 w. ; wś ma 7 dm. , 121 mk. ; fol. 3 dm. , 4 mk. ; os. młyn. 1 dm 8 mk. W r. 1827 było 8 dm. , 80 mk. Na po czątku XVI w. dziesięcinę z łan. dwor. i km dawano pleb. w Rzgowie. Za lnianą dawal kmiecie po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 284 W r. 1885 fol. Z. , oddzielony r. 1868 od dóbr Rzgów, rozl. mr. 369 gr. or. i ogr. 255, łąk mr. 66, bud. mur. 6, drew. 6; płodozm. 6 i 11pol. Młyn w wieczystej dzierżawie. W r. 1579 Mi kołaj Grodziecki, współwłaściciel Rzgowa, ma tu 11 2 łanu. , Jan Stawski 1 łan, Stan. Stawski 1 łanu. i Anna Piątkowska 1 2 łanu. Pawiński, Wielkop. , II, kuła, pow. turecki, gm. Kowale Pańskie, par. Dobra, odl od Turka w. 10, ma 1 dm. , 13 mk. Wchodził w skład dóbr Cieniu. Ma 91 mr. 67 roli, 14 łąk. 4. Z. al. ZamskZastruże, wś, pow. pułtuski, ob. G4. Br. Ch. Zastruże, wś włośc. , pow. kobryński, na pograniczu pow. pińskiego, w 5 okr. pol. , gm. Osownica, o 86 w. od Kobrynia, 355 dzies. ziemi włośc. 49 łąk i past. , 89 nieuż. . Zastruże, ob. Sasterhausen. Zastrużne, niem. Sastrussnen, wś. , pow. jańsborski, st. poczt. Schimonken. Zastuhnie, przedmieście mta pow. Wasylkowa, za rz. Stukną leżące, ze śladami dawnego zamku. Zastorcie Zastowszyki Zastrabie Gojżewka Zastorcie Zasudujki Zaszczato Zaszcześlanka Zasudujki Zasule Zasuła Zasunie Zasupojewski Zasuskie Zasutowo Zasywilki Zaszcześle Zasudujki, zaśc. nad jeziorem Gołona, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki o 15 w. , okr. wiejski Ołkuny, o 56 w. od Wina, 4 dm. , 53 mk. katol. w spisie z 1865 r. podano 4 du sze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Zasule, wś z zarządem gminnym i dobra powskie, Suły, w 3 okr. pol. kojdanowskim, odl. o 14 w. od st. Stołbce dr. żel. moskiewskobrzeskiej a 63 w. od Mińska. Wś ma 36 osad; cerkiew par. p. wez. św. Jana Chrzciciela, uposażona z da wnych zapisów 3 włókami gruntu, około 1500 parafian, szkółka wiejska. Gmina składa się z 4 okręgów starostw wiejskich, liczy 344 osad, 1799 włościan pł. męz. , uwłaszczonych na 5093 dzies. Około r. 1728 trzymali Z. prawem zastawnem Żyżemscy, mianowicie Dominik, pod czaszy trocki. W pierwszej połowie b. stule cia nabyli je Krupscy i dotychczas te dobra są własnością tej rodziny, mają obszaru przeszło 148 włók. Miejscowość dość równa, grunta szczerkowe w kulturze, łąki wyborne, rezydencya porządna, gospodarstwo dworskie dobrze prowadzone, zamożne; propinacye, czynsze dro bnych dzierżawców. Za władania Radziwiłłów Z. było w kluczu rubieżewickim. A. Jel. Zasule 1. słoboda nad rz. Sułą, pow. lebiedziński gub. charkowskiej, gm. Niedrygajłow, 174 dm. , 999 mk. 2. Z. , wś nad Sułą, pow. łochwicki gub. połtawskiej, gm. Sieńcza, 299 dm. , 1240 mk. , cerkiew, 28 wiatraków, 2 olejarnie, 3. Z. , wś nad Sułą, pow. łubieński gub. połtawskiej, gm. Zasule, o 2 w. od Łubien, 261 dm. , 1750 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, 19 wiatraków. 4. Z. , wś nad Sułą, pow. romeński gub. połtawskiej, gm. Zasule, o 2 w. od Romien, 590 dm. , 2800 mk. , zarząd gminy, 3 cerkwie, szkoła, 3 jarmarki, 17 wiatraków, krupiarnia, olejarnia, cegielnia. Zasuła al. Zasułka, rzeczka, w pow. miń skim, mały lewy dopływ Suły, zaczyna się za wsią Liwja; płynąc pod wieś Zasule, zasila się z lewej strony rz. Olchówką i za wsią Zarzecze ma ujście; długość biegu około 2 mil. Syroko mla mylnie nazwał Z. pod Zasulem Sułą ob. Wędrówki, 204. A. Jel. Zasunie, wś, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. i par. praw. Bujnowicze o 6 w. , odl. o 68 w. od Mozyrza a 50 w. od Turowa, ma 4 osady; grunta piaszczyste. Zasupojewski, chutor nad Supojem, pow. perejasławski gub. połtawskiej, gm. Studeniki, 102 dm. , 589 mk. , 13 wiatraków, stadnina. Zasuskie, jezioro, w pow. czerykowskim. Zasutowo, wś gosp. , w pow. średzkim, ma urz. okr. i urz. st. cyw. w Nekli, pocztę i st. kol. żel. w Podstolicach, na linii PoznańWrześnia, szkoły w miejscu, par. kat. w Opatówku, ew. w Wrześni, sąd w Środzie. Obszaru 315 ha, 27 dm. , 251 dusz 117 katol. . Leży o milę na zach. płn. Wrześni, przy trakcie na Neklę i Kostrzyn do Poznania. Przy schyłku zeszłego wieku zwano wś Zasułtowo, między 1572 a 1620 r. Zaczułtowo, około 1523 Zaczotowo, a w aktach grodz. pozn. Czasoltowo. Z. istniał juz przed r. 1397. Prawował się wtedy o Z. Zawisza z Wrześni z Małgorzatą Zasułtowską; później rozpadło się Z. na dwie części. Z. Małe posiadali w r. 1578 wojewoda kaliski i Szymon Zasułtowski, a w r. 1618 Czyżewska i Wojciech Grylewski. Z. Wielkie należało r. 1578. do Zofii Zasułtowskiej i Jana Dzierzchnickiego. W r. 1616 odbyły się działy; kmieci już nie było. W r. 1629 rozgraniczono oba Z. od Marzelewa. Przy schyłku zeszłego wieku jedno tylko istniało Z. , którego dziedziczką była Lu dwika Lipska. W. Ł. Zaświacie, ob. Zaświatem Zaświatem al. Zaświacie, mylnie Zaświatoje, osada, pow. bobrujsski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Laskowicze. A Jel. Zaświatoje 1. fol. , pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Hrebionka, par. kat. Ihumeńsk, własność Wańkowiczów, około 35 włók. 2. Z. , ob. Zaświatoje. Zaświet, uroczysko, pow. piński, na Zarze czu, w pobliżu wsi Horodyszcze gm. Cierebieżowo, wspomniane w dokum. z w. XVI ob, Pisce. kn. , str. 315. A. Jel. Zaświrz, mko i dobra skarbowe nad jeziorem Świr, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Świr o 7 w. , o 43 w. od Święcian a 91 w. od Wilna, 8 dm. , 5 mk. prawosł. , 96 katol. w 1865 r. 53 dusze rewiz. , cerkiew par. murowana, szkółka wiejska. Parafia praw. , dekanatu błagoczynia święciańskiego, 580 wiernych. Dawniej był tu kościół z klasztorem karmelitów, fundowany w 1766 r. , a przy nim filia par. Świr. Zaświszcze, uroczysko, pow. piński, na Za rzeczu, w pobliżu mstka Nobel, gm. Moroczno; wspomniane w dokum. XVI w. ob. Pisc. kn. , str. 355. A. Jel. Zasywilki, wś wchodząca w skład dóbr Głuchów, w pow. skierniewickim, ob. Zaszczato, jezioro, w pow. lepelskim, połączone przez rzkę Turosiankę z szuregiem jezior Turosa, Berezowskie, Tetcza, Janowo, Homel, Suja i Turowla. Zaszcześlanka al. Zaszczyślanka, rzeczka, w pow. borysowskim, wypływa z pod Zapola, w pow. dzisieńskim, płynie parę mil w kierun ku wschodniopółnocnym, ma ujście w lesistych bagnach komunikujących się z rz. Łydnicą i Soszą, uchodzącą do jez. Sosza. A. Jel. Zaszcześle 1. wś i fol. nad rzką Zaszcześlanką, pow. borysowski, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Dokszyce, o 123 w. od Borysowa. Wś ma 6 osad; fol. około 8 włók, od r. 1823 Zaszczoubie dziedzictwo Drozdowiczów, za poddaństwa nale żało do niego 33 włośc. pł. męz. ; miejscowość falista, kamień narzutowy. 2. Z. , pow. borysowski, ob. Juchnowszczyzna. A. Jel. Zaszczoubie, mylnie Zaszczobje, wś, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. i gm. Wasilewicze, par. prawosł. Makanowicze, o 42 w. od Rzeczy cy, ma 23 osad. Niegdyś królewszczyzna, którą Aleksander Jagiellończyk nadał Ostafiemu Dasz kiewiczowi; z kolei kn. Wiśniowieckich, przy kluczu brahińskim. W r. 1609 kn. Adam Wiśniowiccki nadaje Z. monasterowi Spaskiemu bazylianów w Sielcu ob. Akty minsk. gub. Siemionowa, 43 i 68. wieś przeszła na własność skarbu. Miejscowość nizinna, w ostatnich czasach skanalizowana w różnych kierunkach. A. Jel. Zaszczyślanka, ob. Zaszcześlanka. Zaszczyszcze al. Kis fol. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno, okr. wiejski Nibry, w 1865 r. własność Jodkowskich. Porów. Kisieliszki. Zaszczytów, dawna nazwa wsi Zastów, w pow. nowoaleksandryjskim puławskim i drugiej wsi t. n. w pow. krakowskim. Zaszczytów, wś, pow. włodzimierski, na płd. od Łokaczy. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1583 r. własność Romana Poriadniczego, który płaci z 12 dym, 8 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 120. Zaszczytów al. Zaszczytowo, w XIV w. os. w pow. poznańskim. Dziś już nie istnieje, w XIV w. była odrębnem dziedzictwem Zaszczytowskich, którzy siedzą; w okolicy Poznania, Stę szewa, Buku, Pniew, Szamotuł i Czarnkowa. W latach 13871390 było Zaszczytowskich 4 braci Jan, Tworzyjan, Holszam i Ostrzesza. Holszam Zaszczytowski prawował się r, 1386 z bratem Janem o wypędzenie z ojcowizny. Do biesław Z. świadczył w r. 1391. Tworzyjan i Jan Zaszczytowscy występują, około r. 1391 w różnych sprawach sądowych. W. Ł. Za Szeroką, szczyt górski 1267 mt. w Karpatach wschodnich; w grupie Żełemianki, na praw. brzegu Oporu, około Hrebenowa, w pow. stryjskim. Zaszeszuwie, wś, pow. rossieński, w 3 okr. pol, gm. i par. . Zaszkarpie, os. w Strzegocicach, pow. pilzneński. Zaszkiewieze, wś, pow. włodzimierski, gm. Poryck, 41 dm. , 318 mk. , cerkiew. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. własność Iwana Woriskiego, który z Zaskowicz i Radowic wnosi z 29 dm. , 1 ogr. po 4 gr. , 7 ogr. po 2 gr. , 2 kół młyn. W 1583 r. podana w pow. włodzimierskim, należała w części do ks. Janusza Zbaraskiego, wwdy bracławskiego, w części zaś do kn. Dymitra Kozika. Pobór oddzielnie nie wykazany Jabłonowski, Wołyń, 34, 114, 124. Zaszko, węg. Zsasko, wś, w hr. orawskiem, rozciąga się w dolinie na milę drogi, ma kościół katol. filialny, kościół ewang. paraf. , 988 mk. Ludność trudni się uprawą lnu, budową tratew i spławem drzewa; zdrój szczawiowy. Zaszków, wś nad rz. Nurcem, pow. ostrow ski, gm. i par. Nur, odl. 42 w. od Ostrowa, leży w dolinie, na praw. brzegu Nurca, o 4 w. od uj ścia jego do Bugu, o 9 w. na wsch. płd. od Nu ra a kilka wiorst na płd. zach. od Ciechanowca. Od północy wznoszą, się stromo dość opadające stoki płaskowzgórza. Wś ma 47 dm. , 308 mk. , gorzelnią, wiatrak. W 1827 r. było 28 dm. , 180 mk. W r. 1893 fol. Z. r. 1872 oddzielony od dóbr Jasiennica rozl. mr. 946 gr. or. i ogr. mr. 469, łąk mr. 25, past. mr. 40, lasu mr. 375, nieuż. mr. 37; bud. mur. 5, drew. 11; gospodar stwo 4polowe, las urządzony. Zapewne na gó rującej po nad wsią wyniosłości istniał w odle głej przeszłości gród kresowy, przy którym powstało drobne targowisko i wzniesiono nastę pnie kapliczkę. Jest to dawna posiadłość kla sztoru czerwińskiego. W akcie z r. 1155 powiedziano In Plozica prebendam Aktem z r. 1161 Bolesław, ks. polski, nadaje klasztorowi w Czerwińsku Zaskow cum omni bus appendiciis Kod. Małop. , W dok. z r. 1254 Sascow, capellam eius, theloneum; castores et quas villas t. j. wsi należące do kasztelanii Kod. dypl. pol. , I, 9, 71. W r. 1578 we wsi kró lewskiej Zaskowo, w par. Nur, płaci Jan Gut kowski od 32 łan. km. , 6 zagr. , 3 rzem. , 2 ko mor. , 2 rzeźników, 2 rybaków Paw. , Mazow. , 394. Jeszcze więc zachowuje wieś charakter targowiska. Zaszkowskie starostwo niegrodowe, w wojew. mazowieckiem, ziemi nurskiej, podług spisów podskarbińskich z r. 1771 obejmowało dzierżawę Zaszków z przyległościami, którą po siadała w tym czasie Anastazya Straszewska, łowczyna dobrzyńska, opłacając kwarty złp. 506 gr. 5, a hyberny złp. 100. Br. Oh. Zaszkowice, r. 1620 Zaskowe, niem. , fol. do Grylewa, w pow. wągrowieckim, ma urz. okr. w Gołańczy, urz. st. cyw. w Toniszewie, par. katol, pocztę i szkołę w Grylewie, st. kol. żel i sąd w Wągrówcu; 6 dym. , 73 dusz. Leży na zach. Gołańczy, między Łeknem a Margoninem. W r. 1523 nie było tu łanów kmiecych; z łanów fol. dawano dziesięcinę sno pową prob. grylewskiemu, który od zagrodni ków pobierał po korcu owsa. W r. 1579 było 4 zagrodn, w r. 1620 dwóch. W r. 1795 dzie dzicem Stanisław Grabowski. W. Ł. Zaszkowicki, potok, uchodzi do Wereszycy w Porzeczu Zadwornem, w pow. rudeckim, bierze początek w sąsiednich Zaszkowicach, w pow. gródeckim. Zaszkówka, rzeczka, w pow. humańskim, dopływ Tykicza Uhorskiego. Zaszczoubie Zaszczyślanka Zaszczyszcze Zaszczytów Zaszeszuwie Zaszkarpie Zaszkiewieze Zaszko Zaszków Zaszkowice Zaszkowicki Zaszkówka Zateterka Zatiszje Zatocze Zatoka Zatom Zaton Zatony Zatopolany Zaszopsk Zatecie Zatartak Zasztardy Zasztowty Zataj Zasztaniki Zatekłasie Zatekłasy Zateniński Bór Zaterówka Zatianka Zaszopsk, urocz. do dóbr Zybinówka, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zalesie. Zasztaniki, wś, pow. drysieński, par. Oświej. Zasztardy, fol. , pow, telszewski, w okręgu mta Kretyngi, o 67 w. od Telsz. Zasztowty 1. wś, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 49 w. od Kowna. 2. Z. , fol. , tamże, o 47 w. od Kowna. 3. Z. , wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Kowale, par. Użugość, 7 dm. , 9 mk. prawosł. , 62 starowierc. i 8 żydów w 1865 r. 8 dusz rewiz. . W 1850 r. własność Zasztowtów, Maciulewiczów i Ostromeckich, 128 dzies. w 2 folw. i 2 wsiach. Zataj, wś nad błotem Dalsze zwanem, pow. wieluński, gm. Lututów, par. Cieszęcin, odl. od Wielunia 15 w. , ma 8 dm. , 36 mk. Zatartak, urocz, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obrębniki, należy do dóbr Knyszyn hr. Krasińskich. Zatecie, fol. , pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Szawkiany, o 33 w. od Szawel. Zatekłasie, dobra, pow. lepelski, własność Sztrembergów, 1095 dzies. Zatekłasy al. Uchwatka, zaśc. , pow. lepelski, gm. Pyszno, 1 dm. , 10 mk. , cerkiew cmentarna. Zateniński Bór, zaśc. , pow. połocki, własność Szczerbatowych, 29 dzies. Zaterówka, rzeczka, w pow. mińskim, lewy dopływ Niemna, ob. Zacieroża Zateterka, Zacieciorka, wś, pow. mohylewski, gm. Ciecierzyn Teteryn, ma 37 dm. , 235 mk. , z liczby których 77 kobiet zajmuje się wyrobem płótna. Zatianka, wś i folw. nad rzką t. n. , pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 96 w. od Oszmiany. Fol. ma 1 dm. , 31 mk. katol. , wś zaś 3 dm. , 17 mk. t. wyzn. Zatiszje, ob. Zacisze. Zatocze, wś włośc. , pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Bezdzież, o 56 w. od Kobrynia, 657 dzies. ziemi włośc. Za Todorem, góra lesista 1053 mt. nad źródłami pot. Todora. Na szczycie jej rozciąga się połonina. Leży na obszarze Perehińska, w pow. doliniańskim, na 41 42 wsch. dług. , 48 411 2 płn. szer. Karta wojsk. , II, XXX. Zatoka 1. os, nad rz. Wkrą, pow. płoński, gm. Błędówko, par. Ceksyn, odl. 27 w. od Płońska, ma 3 dm. , 163 mk. , 6 mr. 2. Z. , os. , pow. rypiński, gm. i par. Skrwilno. Nie podana w nowszym spisie urzęd. W 1827 r. było 3 dm. , 24 mk. Zatoka, zaśc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Kiemieliszki o 14 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Korkorzyszki, 3 dusze rewiz. Zatoka 1. z Wolicą, wś, w pow. bocheńskim, nad pot. Gróbką, uchodzącym do Wisły z lew. brzegu i niedaleko praw. brzegu Raby, na zach. od Majkowic Starych i Ostrowa Szlacheckiego; na płd. i zach. ma lasy, na płn. graniczy z Bogucicami i Okulicami. Należy do par. w Mikluszowicach, liczy 56 i 186 mk. rz. kat. , prócz 10 izrael. Pos. tabularna Efroima Monderera ma 281 mr. ; pos. mn. 193 mr. obszaru. Wieś ta pojawia się dopiero w spisach pobor. z r. 1675. 2. Z. , os. dom. na obszarze tabularnym Bobrowisk Małych, w pow. tarnowskim. 3. Z. , pow. gródecki, ob. Ottenhaussen. Zatoka 1. Pucka, ob. Pucka Zatoka. 2. Z. Świeża, ob. Świeża Zatoka, Zatoki, wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Uruskich Żołudek, 85 dusz rewiz. Zatoki, rzeczka, w pow. świeckim, ob. Ryszka. Zatom Stara i Nowa, niegdyś gniazdo Zatomskich, wś po obu brzegach Warty, między Sierakowem a Międzychodem, w równej odle głości od obu miast, w dawnym pow. poznań skim. Stara Z. leży na lewym, a Nowa Z. na praw. brzegu Warty. Z. Stara, dziś wś gosp. , w pow. międzychodzkim, ma parafią i urz. st. cyw. w Sierakowie Zirke, sąd, urz. okr. , po cztę i st. kol. żel. w Międzychodzie na linii MiędzychódRokitnica, szkoła katol. w miejscu, ewang. w Kolnie Culm. Obszaru 585 ha, 44 dym. , 419 dusz 37 prot. . Z. Nowa, wś gosp. , w temże położeniu, ma obszaru 744 ha, 47 dym. , 371 dusz, z tych 37 katol. Leśnictwo Z. , niem. , ma 1 dm. , 8 mk. W r. 1388 Andrzej Poniecki, mieszczanin poznański, pozy wał Mikołaja Zatomskiego o należące mu się od Winc. Krobielewskiego 19 grzyw. Tenże prawował się z Mikołajem Szczebiotem. W r. 1398 świadczył w sprawie szlachectwa Macieja z Nądzic pod Zbąszyniem. W r. 1580 ma Jakub Rokossowski w Z. Starej 8 półłank. os. , 1 półłan. pusty, w N. Z. 1 łan. os. , 4 zagr. , 1 komor. i 6 półłan. os. W r. 1793 posiada wś Bniński, sę dzia ziemski. W. Ł. Zaton, jezioro, pow. homelski, rocznie poławia się około 28 pudów ryb. Zaton, wś, pow. rohaczewski, gm, Strzeszyn o 5 w. , ma 68 dm. , 479 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. Zatony, wś i dobra, pow. czauski, gm. Rasna o 5 w. . Wś ma 39 dm. , 271 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. Dobra, od 1874 r. własność Jungierów, wraz z Drozdówką mają 1061 dzies. 136 roli, 71 łąk, 773 lasu. Zatopolany 1. trzy uroczyska, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudów, należą do dóbr Małynka Kołłątajów, Skrybacze Leśne Karpowiczów i Ostrówek Frybesów. 2. Z. , fol. , pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Juchnowicze, należy do dóbr Janowicze, Karpowiczów. Zatopolice Zatopolice, wś, pow. radomski, gm. Za krzew Kościelny, par, Cerekiew, odl od Rado mia 8 w. , ma 32 dm. , 252 mk. , 545 mr. W r. 1827 było 15 dm. , 171 mk. Wymienione w dok. Łokietka z r. 1330, pozwalającym Dzierzkowi i Hostasiuszowi przenieść ich posiadłości z pra wa średzkiego na magdeburskie Kod, Ma łop. , XV Nowa Cerekiew należy do Mikołaja Dzika. Dzie sięcinę z łanów km. , wartości do 7 grzyw. , po biera klasztor sieciechowski. Jest też folwark, karczma, zagrodnicy Długosz, L. B. , II, W r. 1569 wś ma łan. km. Br. Ch. Zator 1. wś nad rzką Korabiewką, pow. skierniewicki, gm. Korabiewice, par. Jeruzal, ma 286 mk. , 716 mr. W r. 1827 było 22 dm. , 147 mk, par. Mszczonów. Wymieniony w dok. z 1381 r. jako wieść książęca Kod. Wielk. Nr. 1797. W r. 1579 wś Zator, w par. Jeruzal, ma 16 łan km. , 5 zagr. , 3 rzem. , 2 łany wójtowskie Paw. , Mazowsze, 148. Istnieje tez wtedy Wola Zatorska, mająca 3 łany. W r. 1660 wś Zator z wybraniectwem wchodzi w skład ststwa mszczonowskiego. 2. Z. , wś nad rz. Pilicą, pow. kozienicki, gm. Grabów nad Pilicą. , par. Stromiec, odl. od Ko zienic 40 w. , ma 10 dm. , 69 mk. , 133 mr. włośc. Zator, w dok. z 1242 r. Zathor, w. niem. dokum. XV, w dok. łac. , miasto, w pow. wadowickim, niegdyś stolica udzielnego księstwa szląskiego, rozciąga się na lewym brzegu rz. Skawy, o 5 klm. powyżej ujścia takowej do Wisły, między Kołem Lipowieckiem a Smolicami, o 14 klm. na płn. od Wadowie. Wzniesienie obszaru miasta sięga 245 mt. n. p. m. , 22 mt. n. p. Wisły 223 mt. . Na obszarze miejskim schodzą się drogi, tak zwany trakt wojskowy, nadwiślański, biegnący od zachodu ku wschodowi, z Oświęcima przez Zator, Skawinę, do Podgórza i droga krajowa, z płn. na płd. wzdłuż lewego brzegu Skawy z Zatoru przez Wadowice do Suchy. Równolegle do pierwszej drogi biegnie linia kolei państwowej z Oświęcima do Podgórza Płaszowa, długa 63 klm. , stacya kolejowa Zator odl. 18 klm. od Oświęcima a 45 klm. od stacyi w Podgórzu. W 1896 r. mają rozpocząć budowę nowej linii lokalnej z Jaworzna i Trzebini kopalnie węgla przez Chrzanów, Zator, Wadowice do Skawiec st. kol. na linii SkawinaSucha. Obszar miasta zajmuje 2600 mr. a granice jego stanowią od wschodu, po prawym brzegu Skawy, Palczowice Wiglowice zabrała Skawa w końcu XVII w. ; od północy na tymże brzegu Podolsze, od zach. Przeciszów i Pietrowice, od płd. Rudze i Trzebieńczyce, te ostatnie po drugim brzegu Skawy. Główną część powierzchni Z. , wznoszącej się w najwyższym punkcie przy dojeździe kolejowym do 247 mt. , stanowi dyluwialna glina nawiana, czyli loess, tworzący od 1 2 mt. do 10 mt. grubości bezwarstwową, grubą ławę chudej żółtej gliny, miejscami trochę iłowatej i nieco piaszczystej. Samą dolinę Skawy i jej koryto zalegają alluwialne napływy. Na granicy zachodniej obszaru miejskiego, około Przeciszowa, znajdują się dość znaczne pokłady rudy darniowej. Wogóle płytko pod darnią, po brzegach licznych mokradli i podmokłych łąk nie brak żelazistych piasków. Stawy. Niezbyt wyniosłe położenie całej okolicy, obfite nawodnienie przez Skawę z Wieprzówką, Wisłę z Stronką ob. Stronik, łatwa sposobność rozprowadzania wody przekopami i kanałami, ułatwiły zaprowadzenie gospodarstwa rybnego w czasach odległych. Liczne stawy w okolicy Z. , sięgając XIV wieku, należą do najstarszych w kraju robót wodnych. Kilka z nich stanowiło własność wójtowstwa, czteroma obdarzone było przez księcia Janusza i Jagiellonów miasto. W r. 1569 mieli mieszczanie 11 sadzawek, inne należały do uposażenia kościoła farnego. Lustracya z 1564 r. Vol. leg. ,, 25 wylicza pod Zatorem 9 stawów, a to 6 stawów w Łęgu, t. j. na przekopie od Skawy Niżny, Bonar, Dąbrowny, Olszowy, Trzciany, Podwiesny, nadto 5 odroślisk i 5 tarlisk, i trzy stawy w Górnicy, t. j. na przekopie z Wieprzówki Borowy, Szydłowiecki i Staw Nowy z trzema odrośliskami. Spuszczano je co trzy lata a hodowano przeważnie karpie szczuki bowiem same na żywej wodzie przychodzą. W 1564 r. we wszystkich pomienionych stawach liczono 328 kóp ryb, w odrośliskach zaś 126 kóp drobiu na odrost. Z lustracyi 1569 r. Mss. Ossol. , Nr. 534 dowiadujemy się, że dwa stawy Trzciany i Podwieszny były zamulone a ogólna suma karpi wynosiła tylko 292 kopy. Płacono zaś za jedną kopę karpi 4 fi. , za kopę szczuk 10 fl. ; jednak cena ta snadź nie była stałą, bo w r. 1569 płacono kopę karpi od 2 fl. 15 gr. do 3 fl. 6 gr. Dzisiaj gospodarstwo rybne, na zasadach racyonalnej hodowli, rozwija się tylko na obszarze większej własności Augusta hr. Potockiego. Obejmuje ono obszar około 2000 mr. stawów, rozłożonych w siedmiu miejscowościach Zatorze, Podolszu, Smolicach, Palczowicach, Laskowej, Przeciszowie i Gierałtowicach. Najwiękzy staw ma obecnie 126 mr. obszaru a cały obszar podzielony jest na 115 stawów i stawków, dawne bowiem wielkie i głębokie stawy dzikie, poprzedzielano groblami na mniejsze, spożytkowano należycie teren i uzyskano stawy płytkie, od 0, 30 mt. do 1, 5 mt. głębokości. Podstawą systemu gospodarczego jest metoda Dubisza, polegająca na przenoszeniu narybku i ryb podrastających do coraz nowych stawów. Głównym gatunkiem hodowanym tu jest karp szybko rosnącej rasy, wielkołuskowej Spiegelkar Zator Zatopolice Zator pfen i razem z nim liny. Mała ileść szczupaków dostaje się corocznie do stawów, mimo wszelkiej ostrożności, z wodą dopływową. . Linki, przeważnie dwu i trzyletnie, wywożą głównie do Berlina. Z dwóch stawów Maurycy i Pilawa, obejmujących 220 mr. , odłowiono d. 15 i 16 paźdz. 1895 r. 23. 868 klgr. ryb, bez ćwików i tarlaków; ponieważ zaś obsada wiosenna tych stawów wynosiła 7116 klgr. , otrzymano tedy, jako ogólny przyrost, pokaźną cyfrę 16751 klg. Ogólna wartość wyłowionych ryb przedstawiała sumę 14038 złr. za 50 klgr. karpia płacono od 26 do 30 złr. , lina zaś od 30 do 36 złr. , z czego potrąciwszy wartość obsady wiosennej 4248 złr. , to rzeczywista wartość przyrostu jednoletniego, czyli zysk z hodowli przeprowadzonej na przestrzeni 220 mr. , wynosił 9790 złr. W r. 1569 z wszystkich stawów należących do starostwa Zatorskiego a więc włączając stawy wadowickie, berwałdzkie i piotrowickie, obliczono dochodu 1744 fl. , z czego na zarybienie 116 fl. quae summa tresannos fecit singulis annis 542 fl. 20 gr. Mss. Ossol. , 534. Budowle i instytucye. Rynek zabudowany domami murowanemi, w części piętrowemi, leży w środku miasta i jest jego częścią najokazalszą. . Przekątnią stanowi droga powiatowa, łącząjca się tuż za rynkiem z traktem wojskowym. Z rynku wychodzą krótkie ulice, zabudowane domami drewnianemi. Stary kościół w wschodniej cząści miasta i zamek, dzisiaj własność hr. Augusta Potockiego, są. najważniejszymi zabytkami budowlanym z przeszłości. Mury i obwarowania, któremi miasto z końcem XIV w. ootoczone było, zniósł ks. zatorski Wacław, wskutek zobowiązania się względem Kazimierza Jagielończyka, aktem z 28 grudnia 1440 r. W południowej stronie grupa domów ma nazwę Granica i tu podobno leżała pierwotna osada, dopiero z końcem XIV w. przeniesiona na dzisiejsze miejsce; w zachodniej stronie Bugaj i folwark Podlipki, w północnej przedmieście i po prawym brzegu Skawy Zaskawie. Pod zamkiem Kamieniec, gdzie w XVII w. mieszkali żydzi. Kościół parafialny, zwany ducalis, książęcym, istniał już przed 1292 r. Mieszko, ks. cieszyński, wynoszą. e w tymże roku dnia 10 listopada Zator do godności miasta, nadaje tamże nad Skawą. zbudowanemu ibidem constructae kościołowi pół łanu frankońskiego. Obecny kościół zbudowany był 1393 r. Ma on ozdobną facyatę z ostrołukowymi drzwiami i czteropiętrową wieżą 22 mt. wysokości. Nad wielkim ołtarzem sklepienie ostrołukowe. Sklepienie wieży głównej i dwu bocznych runęło w czasie pożaru 1769 r. odbudował je ówczesny proboszcz kś. Michał Kamelski, lecz mimo restauracyi w r. 1845, domaga się ono dziś przebudowania. Przed kilku laty pokryto dach nową, blachą. Kościół, p. w. św. Wojciecha i Jerzego, miał 10 ołtarzy; istniejący dzisiaj wielki ołtarz, w stylu gotyckim, z kamienia pińczowskiego, wystawiono kosztem Natalii hr. Potockiej w 1886 r. Z dawnych zabytków przechowała się chrzcielnica spiżowa, w kształcie kielicha, z 1462 r. Na środku czaszy górnej mieści się postać któregoś z książąt Zatorskich, trzymającego w jednej ręce chorągiew księstwa, w drugiej tarczę z orłem piastowskim. Legenda na górnym i dolnym obwodzie trudna do odczytania. Z pomników, prócz tafli przed ołtarzem, na której wyryta postać kobiety z zasłoną. , ku pamięci Katarzyny z Gierałtowic, żony Jakuba Palczowskiego ze Smolic, podstarościego zator. 1575 r. , i pomnika Anny Januszowskiej, podstarościny zator. 1640 r. , znajdują się tylko pomniki z tego wieku Apolonii Poniatowskiej i Maurycego hr. Potockiego. Na zewnątrz kościoła, od strony zamku, pomnik Andrzeja Bronowskiego, w klęczącej postawie, w stroju hiszpańskim f 1612 r. . W grobach pod kościołem, które odrestaurował kś. Kamelski, leżą zwłoki Maurycego i Ludwiki Potockiej, Anny z Tyszkiewiczów Wąsowiczowej i generała Wąsowicza, adjutanta Napoleona III. Na cmentarzu znajdują się grobowce kś. Michała Kamelskiego, kś. Pawła Tebańskiego i Apolonii Poniatowskiej. Z czterech dzwonów najstarszy ma napis z datą 1596 r. Przy kościele istniała od 1765 r. w osobnym sklepie biblioteka dekanalna, założona również przez kś. Michała Kamelskiego. Liczyła ona około 5000 dzieł, w 1852 r. było jeszcze 1330 dzieł w 2000 tom. , przeważnie treści dogmatyczno moralnej i kościelnoprawniczej z końca XVII i XVIII w. Część zbioru podobno wzięto do biblioteki Ossolińskich we Lwowie, część zabrał hr. Przeździecki, reszta leżała w bezładzie nad zakrystyą, wystawiona na powolną zagładę. Przebrane resztki odesłał kś. Krajewski, obecny proboszcz, do archiwum konsystorskiego w Krakowie. Było także i archiwum dekanalne, gdyż już w 1326 r. Theiner, I, 240 należało do dekanatu Zatorskiego 34 kościołów parafialnych, w osobnym sklepiku, jednak i to dawniej już bardzo przerzedzone, dzisiaj nie istnieje. W połowie XVI w. zabrali część inowiercy, którzy kościół zajęli, w 1664 r. 19 przywilejów niknie w rękach mieszczan Zatorskich, w 1724 r. proboszcz Jan Skinderowicz oddaje resztę na przechowanie Rasockiemu, dziedzicowi Rudz, gdzie w dworze spłonęły, tylko kś. Kamelski od 1765 r. proboszcz zatorski zdołał zebrać jeszcze 22 ksiąg, odnoszących się do fundacyi pojedyńczych altaryi. Gdzieby się one dzisiaj znajdowały nie wiadomo, w bibliotece Ossolińskich jest tylko jeden kodeks spisany przez kś. Kamelskiego, z którego czerpiemy wszelkie wiadomości o uposażeniu kościoła. Nie brak tam spisujące Zator mu słów oburzenia na chciwość tak katolików, jak heretyków pustoszących i grabiących dobra kościelne, użaleń na niedbalstwo proboszczów. Najsmutniej się zapisał starosta zatorski Mikołaj Myszkowski, który plebanią spustoszył a nawet kaplicę zamkową zniszczył Bukowski, Dzieje Reformacyi, I, 665, . Najdawniejszem jest nadanie przez Mieszka, ks. cieszyńskiego w r. 1292 pół łana frankońskiego. R. 1392 przeznacza kościołowi Jan, ks. oświęcimski, dziesięcinę z wsi Włoszenicy. Kazimierz, ks. zatorski, zatwierdza d. 26 lipca 1468 r. wszystkie nadania kościoła parafialnego, do którego należały wówczas trzy stawki przy lesie w Rudzach, grunta w Stryszowie, Dąbrówce, Marcówce i Suchej, dziesięciny z Trzebieńczyc, Wiglowic, Grodziska, Laskowej, Smolic, Rudz i Podolszy, wreszcie meszne od mieszczan Zatorskich, wolne pastwiska i rybołówstwo w Skawie. W tymże roku Małgorzata, wdowa po ks. Wacławie i jej synowie, książęta zatorscy Kazimierz i Wacław, założone jeszcze w 1378 r. przez bisk. krak. Floryana bractwo kapłanów obdarowali stawem, zwanym Burkat. Darowiznę tę zatwierdził Stefan Batory 1585 r. d. 27 czerwca. Książę Janusz po dwa kroć przydaje kościołowi grunta z ogrodem i sadem, a to 1494 r. w wigilią św. Jana i 1502 r. d. 22 kwietsia fer. sexta ante f. s. Adalberti. Pomijamy liczne późniejsze zapisy przez osoby prywatne, zwłaszcza dla kilku altaryi, ciągłe spory o zwrót dóbr zabranych sam kś. Kamelski wydał na ten cel przeszło 1000 fl. , ostatecznie z końcem 1791 r. ogólny dochód probostwa wynosił 679 zł. węg. od różnych sum zabezpieczonych w Andrychowie, Gierałtowicach, w Górnej Kleczy, Radoszczy, Lgocie, Smolicach i Bulowicach, z gruntów zaś niewiarowskie, rakowskie i królikowskie, z dwóch stawów Kopieńce zwanych, z dziesięciny w Rudzach 336 zł. węg. , czyli razem 1015 złr. węg. i meszne od mieszczan Zatorskich, wynoszące 62 korce żyta i tyleż owsa. Prócz kościoła parafialnego istniał kościołek św. Anny pod zamkiem, który w połowie XVIII w. Skawa zabrała. Kościołek św. Krzyża, zbudowany i uposażony i 1468 r. przez ks. Kazimierza, istniał jeszcze w 1698 r. ; późniejszych wzmianek o nim nie spotykamy. Obok niego mieścił się cmentarz parafialny. Pierwszym znanym z dokumentów proboszczem Zatorskim jest w 1326 r. Henryk; z późniejszych głośniejszymi byli magister Jakub de Costen 1503 r. , Ben. Delpacy 1646 r. . Słynny kanonik Jan Tarnowski, bakałarz, był altarzystą ołtarza św. Doroty 1492 r. . Metryki sięgały 1646 r. , tych jednak dzisiaj nie ma; przechowały się tylko księgi od 1785 r. prowadzone. W sąsiedztwie kościoła parafialnego znajduje się szpital dom dla ubogich starców, założony w 1507 r. Z zamku od dawano do szpitala co piątek chleba par 20, a od każdego waru piwa cebr jeden a nadto rocznie jedną grzywnę. Majątek zakładowy składa się obecnie realności i obligacyi ogólnej wartości 6758 złr. 31 ct. Dochód w 1895 r. wynosił 372 zł. 29 ct. Przy kościele istniała takźe dość wcześnie szkoła parafialna. Kś. Stanisław Borek, dziekan kapituły krakowskiej, zapisuje w 1549 r. znaczniejszą sumę dla ubogich uczniów akademii krakowskiej, wspomina i o uczniach z Zatora. Dzisiaj fundusz ten, zwany Borkarne, przynosi, po zreformowaniu aktu fundacyjnego przez ministeryum, rocznego dochodu 1500 złr. , dla 15 uczniów po 100 złr. W 1555 r. oddaje proboszcz kś. Paweł Gielowski 100 fl. 30 gr. z funduszów kościelnych mieszczanom Zatorskim na potrzeby miasta, pod warunkiem, by corocznie wypłacano rektorowi szkoły 6 fl. Żakom dawano z zamku na piątek chleba par 4, piwa konew i kufli 6. Obecnie jest w mieście szkoła 5 klas. mieszana. W 1895 r. założono szkołę koszykarską, której gmina ma udzielać odpowiedniego pomieszczenia, wraz z opałem, światłem i usługą. Na rok 1896 wyznaczył wydział krajowy na utrzymanie tej szkoły 1260 złr. Fundacya szkolna utworzona w 1884 r. przez Józefa Chladka, rachmistrza w Zatorze, zatwierdzoną została przez namiestnictwo w 1889 r. Majątkiem jej, wynoszącym 2000 złr. , zawiaduje rada powiatowa w Wadowicach i udziela z odsetek stypendyum uczniowi szkół publicznych, urodzonemu w Zatorze, wyznania chrześciańskiego. Zamek książęcy zbudowany został po 1445 r. , w którym, wskutek podziału księstwa oświęcimskiego między trzech synów Kazimierza Wacława, Przemysława i Janusza, powstaje nowe, odrębne księstwo Zatorskie. Wacław, któremu ono przypadło, miał przez lat trzy mieszkać w zamku oświęcimskim, dopóki zamek w Zatorze zbudowanym nie zostanie. Na ten cel miał Janusz złożyć w przeciągu dwóch lat 140 grzywien a Przemysław, któremu przypadł Toszek, 60 grzyw. , ludność zaś księstw oświęcimskiego i żywieckiego zobowiązaną była do dwóch dni robót około zamku Lehensurk. II, 5888, 18 oryginał w Muzeum ks. Czartor. . Z późniejszego aktu podziału księstwa Zatorskiego dn. 28 maja 1474 r. między czterech synów ks. Wacława, poznajemy budowę zamku. Wymurowany z cegły na głębokich fundamentach, o dwóch piętrach, z wykuszem na wysokości pierwszego piętra, miał na tymże piętrze 4 duże izby i 3 komnaty z frontu, nadto kilka świetlnych komnat z boku; na drugim piętrze prócz wielkiej izby cztery inne pokoje. Dół zajmowała kuchnia i komory. Dziedziniec, w którym mieściła się studnia był zamknięty zabudowaniami stajennemi. W jednej z komnat urządzoną była Zator kaplica, tę jednak zniósł starosta Mikołaj Myszkowski. Ostatni starosta zatorski Piotr Dunin odrestaurował zamek, wyprowadził schody na trzecie piętro pod dach i tam urządził izby mieszkalne. Dzisiaj jedynym śladem dawnej siedziby książęcej są cztery mury, na trzy łokcie grube, ciężkie sklepienia w dolnych komnatach i rozległe fundamenta. Zresztą wszystko jest nowe, w stylu gotyckimi odrodzenia. Włoch Liatti i Goliński jego pomocnik, ozdobili wnętrze gipsaturą, złoceniami i malowaniem, Lanci i Filippi zatarli prawie do szczętu ślady dawnej postaci zamku. Na dziedzińcu rosną bujne jesiony i lipy, a dokoła się ciągnie ogród, spadający tarasami aż do brzegu Skawy. Oprócz wielu przedmiotów pamiątkowych i zabytków, jako to dzieł rzeźby, etrusków, starych zbroic, wyrobów ze złota, mozaiki, egipskich i greckich posągów, marmurów, armatek wiwatowych i wielu innych, godną uwagi jest srebrna ozdobna taca z wykutą sceną treści mitologicznej, mylnie za pamiątkę po królowej Jadwidze uważana, róg myśliwski Augusta II ze słoniowej kości, rodzaj tafli grobowej z białego marmuru z 10cio wierszowym napisem wschodnim po brzegach. Znaleziono ją w ziemi we wsi Dworach pod Oświęcimem. Większej wartości jest galerya obrazów, pochodząca podobno ze spadku ks. Stanisławie Poniatowskim, zmarłym we Włoszech. W dolnych apartamentach mieści się portret kobiety pędzla jakoby Leonarda da Vinci galerya florencka dawała za niego 100, 000 fr. , Starzec liczący pieniądze Velasquez a, Portret kobiety Mirwelta szkoła flamandzka, Św. Sebastyan Zurba. W górnych apartamentach wiszą dwa wielkie płótna Bernarda Canalettego, wyobrażające widoki Warszawy, kilka obrazów Bacciarelli ego i wiele innych drobniejszych szkiców. Na korytarzach rozwieszono portrety familijne Potockich. Zaludnienie. Dzisiejsza ludność Z. jest podobno niższą liczebnie od zaludnienia w i XVI w. W 1890 r. było 1507 mk. w mieście i 183, na obszarze dworskim, obecnie 1895 liczą 1690 mk. , mianowicie 1314 rz. kat. a 376 izr. I 860 kobiet a 840 mężczyzn w 174 domach. Ludność przeważnie rolnicza a w części rękodzielnicza. Znajduje się w mieście 8 piekarzy, 5 stolarzy, 4 rzeźników, 4 masarzy, 3 szewców, 2 krawców, 1 kowal, garncarz, blacharz, malarz pokojowy. Prócz tego znajdują się 2 młyny, 2 cegielnie, mydlarnia, apteka jedna i lekarz jeden. Handel ogranicza się na kilku kramach, przeważnie w rękach żydowskich. W ostatnich latach otworzyło własny sklep miejscowe kółko rolnicze. Co poniedziałek odbywają się targi a cztery razy do roku jarmarki. Wskutek otwarcia linii kolejowej OświęcimPodgórze podniósł się handel wywozowy. W przeciągu trzechlecia 1890 92 wywieziono ze stacyi w Zatorze 12, 177 ton, przywieziono zaś 18767 ton. Głównym artykułem wywozu są płody rolnicze i drzewo budulcowe, przywozu płody kolonialne, węgiel, nafta, wyroby z żelaza Rocznik statystyki przemysłu i handlu, zeszyt XVI, Lwów, 1894. Zarząd miasta. Reprezentacyę miasta tworzy rada gminna, z burmistrzem na czele i urząd gminny, czyli magistrat, jako władza wykonawcza. Rada gminna składa się z 24 członków i 12 zastępców. Zawiaduje majątkiem gminnym, którego stan czynny w 1895 r. wynosił 127, 820 złr. 79 ct. , a bierny 33, 374 złr. Dochody gminy wynosiły 9316 złr. 57 ct. Władze mające siedzibę w Zatorze są sąd powiatowy a przy nim notaryat i adwokat, urząd podatkowy i urząd poczt. telegraficzny. Dawny dekanat zatorski zniesiono a parafia należy dziś do dekanatu oświęcimskiego w dyecezyi krakowskiej. Parafia obejmuje prócz Zatora, Podolsze, Rudze, Laskową i Trzebienczyce, w których 2868 rz. kat. i 503 żydów. Izraelici stanowią osobną gminę wyznaniową, mającą własną bóżnicę. Śród nich osiadł rabin. Dzieje. Prócz 11 dokumentów, zaczynających się dopiero od r. 1559, żadnych innych aktów urzędowych odnoszących się do przeszłości nie posiada archiwum miejskie. Acta consularia z lat 1590 1630 napotkał piszący w rękach prywatnych. Zapiska kś. Kamelskiego Ręk. Ossol. , 653 objaśnia w jaki sposób przepadła część aktów miejskich. Na ratuszu mieli skrzynię papierów, przyszli M. .. . 1769 r. wyłupali i brali na ładunki. Pierwszą wzmiankę o Z. spotykamy r. 1228, w którym Kazimierz, ks. opolski, oddaje wieś Zator nad Skawą kasztelanowi Klemensowi, ten zaś posiadłością tą obdarza założony przez siebie klasztor w Staniątkach. Potwierdza to nadanie Konrad, ks. mazow. , w r, 1242 i 1243. I bulla protekcyjna Innocentego z d. 17 kwietnia 1253 r. wspomina o Zatorze, jako o włości staniąteckiej, jak niemniej i przywilej Bolesława Wstydliwego z 23 lut. 1254 r. Z tego aktu jednak widać że nie cały Zator należał do Klemensa, ale że i książe krakowski posiadał tu pewne grunta. Władysław, ks. opolski dozwala dn. 28 maja 1260 r. siostrom staniąteckim osadzić Zator na prawie niemieckiem. Ulanowski O założeniu i uposażeniu klasztoru benedyktynek w Staniątkach. Rozpr. Akad. Umiej. , tom XXVIII. Kiedy i w jakich okolicznościach Z. przestał należeć do dóbr klasztoru staniąteckiego nie wiemy. W wigilię św. Marcina dn. 10 listopada 1292 r. sprzedaje Mieszko, książe cieszyński i oświęcimski, sołtystwo w Z. Rydygierowi i Piotrowi, braciom kapelana Arnolda, i pozwala na lokowanie miasta na prawie, jakiem miasto Cieszyn iure lemboriensi się rządzi, dając im z 60 tamże znajdujących się Zator łanów frankońskich, szósty łan wolny i wolny dom z ogrodem. Nadał im te same swobody i wolności, jakiemi już obdarowani byli przez Władysława Opolskiego w 1277 r. , gdy zakupili wójtowstwo w Kentach. Wolno im mieć nadto ławy z obówiem, izby łaziebne, jatki mięsne, ławy chlebowe, dwa sklepy z suknem, trzy młyny na Skawie. Mieszczanie opłacać mają po pół grzywny srebra z łanu i po dwie miary pszenicy, żyta i owsa. Dla rychlejszego wzrostu miasta zabronił zakładania w oddaleniu jednej mili od miasta browarów, sprzedaży sukna, osiedlania się krawcom, kowalom i wypalającym wapno. Ustanowił nadto w mieście składy ołowiu, miedzi i cyny, przeznaczając dochód od wagi dla miasta Rychlik J. Księstwa oświęcimskie i Zatorskie, p. 12. W 1400 r. przyrzekają mieszkańcy Z. posłuszeństwo żonie Jana, ks. oświęc. , Jadwidze, oprawę bowiem, w wysokości 5 tysięcy grzywien groszy pruskich, zabezpieczył jej Jan w 1396 r. na Zatorze i innych miejscowościach. Już w tym czasie 1397 napotykamy poraz pierwszy nazwę niemiecką Zatora Newenstat Teki Naruszewicza, , 200, która powtarza się i w dokumencie króla czeskiego Wacława z dn. 13 maja 1400 r. Należałoby sądzić, że z końcem XIV w. miasto przeniosło się cokolwiek dalej na północ, to jest w miejsce, gdzie dzisiaj rozciąga się śródmieście i stąd powstała nazwa civitas. Wszak tenże sam książe zezwala 1399 r. 25 sierpnia sołtystwu ad novam civitatem na wolny użytek wody in civitate Grenitz Granicą nazywa się dzisiaj grupa domów w połudn. stronie obszaru miejskiego, a nadto przyrzeka w swojem i swych następców imieniu, że żadnego myta Grenitz pobierać nie będzie i nie postanowi nic coby ze szkodą sołtystwa być mogło Kod. Uniw. Jag. , 972, Nr 2. Następnego roku zatwierdza uchwały miejskie, że nietylko w mieście Z, , lecz w całym okręgu per totam należy składać titulo contribucionis po jednej mierze z każdych 24 miar jęczmienia i 16 miar pszenicy ibid. zgodnie z przywilejem Mieszka z 1292 r. W czasie zaburzeń husyckich i rozbojów, jakich widownią było nadgraniczne księstwo oświęcimskie opanował niespodzianie Zator słynny Dzierżek z Rytwian we wtorek zapustny 1440 r. dn. 9 lutego i oddał je za wypłaceniem mu tysiąca grzywien, jako zwrotu kosztów wyprawy, królowi Władysławowi. Lecz tenże zwrócił już dn. 26 paźd. 1440 r. miasto ks. Wacławowi pod warunkiem, że książęta oświęcimscy sprzedadzą zamek Berwałd Mikołajowi Serafinowi, żupnikowi krakowskiemu, a ten będzie trzymał go jako polski poddany. W dwa miesiące później zobowiązał się nawet Wacław znieść wszelkie obwarowania miasta i nowych nie budować, a z początkiem r. 1441 przyrzekł nawet pod grozą utraty Zatora z okręgiem cum dominio hołd złożyć królowi. Gdy w 1445 r. powstało udzielne księstwo Zatorskie, został Z. jego stolicą i ozdobiony został świeżo zbudowanym zamkiem. 2 nowych panów Janusz pozwolił d. 24 czerwca 1493 r. mieszczanom Z. wykopać dwie sadzawki w ich własnej Dąbrowie i napełnić je wodą, którą książe sprowadził z Wieprzówki przez Gierałtowskie pole, a nadto utworzyć dwa odrastadliszcza do pielęgnowania narybku; ponieważ zaś sadzawka książęca zalała pastwiska miejskie, przeto książę dał mieszczanom nowe, uwalniając od wszelkiej opłaty. Wreszcie obdarował ich częścią sadzawki książęcej, zwaną Sitowiec lub Wierzchowina, między sadzawkami Górski i Chobotek Mss. Univ. Jag. , 972. Już następnego roku sprzedał Janusz księstwo zatorskie Janowi Olbrachtowi, zastrzegając sobie dożywotnie posiadanie a 1507 r. w dniu 3 maja składają mieszczanie przysięgę wierności Zygmuntowi I, który potwierdza im wszelkie prawa i przywileje. Wkrótce przeszło i wójtowstwo Zatorskie w posiadanie króla. R. 1404 sprzedał Paweł, syn Arnolda, dwie dziesiąte części na wójtowstwie Małgorzacie, wdowie po Macieju, wojcie zator. , za 150 grzywien groszy praskich. W 12 lat później nabyła taż sama Małgorzata i jej syn Jan Blessencz, mieszczanin krakow. , inne dwie części, które wykupił już dawniej ks. Kazimierz, pan na Oświęcimie i Toszku, od Elżbiety Pileckiej. W 1495 r. właścicielem wójtowstwa był Piotr, lecz już 1517 r. dn. 23 lipca sprzedają córki jego Dorota, Marusza i Jadwiga wraz z Janem wójtowstwo Janowi Tomickiemu i Janowi Rudułtowskiemu za 8000 zł. pol. i 700 zł. w półgroszkach krakowskich, po pół kopy na każdy złoty licząc. Od nich wreszcie kupuje wójtowstwo za l000 katów Zygmunt I dn. 24 lipca 1525 r. W miejsce wójtowstwa powstaje teraz starostwo Zatorskie. Król pragnąc polepszyć byt mieszkańców, zezwala im 1524 r. zbudować most na Skawie i pobierać opłatę po 4 denary od wozu obładowanego solą, lub innym towarem, pod warunkiem jednak, aby jedną grzywnę monety, którą dawniej ze spławu do zamku płacili i nadal corocznie wnosili. Ustanowił nadto jarmark na św. Jana Chrzc. Według lustracyi z 1564 r. płacili mieszczanie łanowego 17 grzyw. 17 gr. 3 den. , domowego na zamek 10 grzyw. 30 gr. , od przewozu, który był przed zbudowaniem mostu 1 grzyw. , stróżnego rocznie 5 grzyw. , od 6 garnców gorzałczanych 7 grz. 24 gr. , targowego tygodniowego i z 3 jarmarków 6 grzyw. 12 gr. , z wolnicy od rzeźników 28 gr. Nadto pobierało wójtowstwo z 6 jatek rzeźniczych, z każdej po trzy kamienie łoju, 15 grzyw. , 19 szewców każdy po 12 gr. 4 grzyw. 36 gr. , 9 piekarzy, każdy po 19 gr. i po strucli za 2 gr. , razem 3 grzyw. 27 gr. Cło zamkowe przynosiło 143 grzyw. 36 gr. , a mianowicie od konia po 12 den. , od wołu, krowy po 8 den. , cło wodne na Skawie 43 grzyw. 6 gr. Żydzi płacili pogłównego po 1 groszu. Ogółem cały przychód roczny z Zatora wynosił 262 grzyw. 12 gr. i 3 den. Zygmunt August dodawszy mieszczanom 1559 r. 14 marca czwarty jarmark na św. Marcina oryg. w archiw. zatorskiem, nadaje im w 10 lat później dn. 9 lutego prawo magdeburskie, uchylając dotychczasowe prawo książęce szląskie i prawo polskie; uwalnia i nadal od osobistego odbywania stróży na zamku za opłatą 8 złp. służących na utrzymanie dwóch stróżów na zamku; udziela prawo wyszynku i sprzedaży trunków, mianowicie wina małmazyi i muszkatelowego, piwa zwyczajnego i marcowego, miodu, a to po cenie i mierze w Krakowie używanej, lub przez wójta Zatorskiego ustanowionej; dalej, daje rzemieślnikom te same prawa w ustanawianiu cen na wyroby, jakie służą mieszczanom krakowskim; wreszcie zezwala na wolny wygon bydła przez ugór królewski, mieszczańskie bowiem pola były otoczone królewskiemi Mss. Univ. Jag. , 972. Oryg. przyw. w Zatorze. Drugim przywilejem z tegoż roku, dn. 9 lipca reguluje prawo poboru mostowego, zezwalając od każdego konia zaprzężonego do wozu pobierać po pół grosza, od wołu po 3 den. , z obowiązkiem jednak naprawy trzech mostów, jednego na Skawie, drugiego na przekopie młyńskim w pobliżu szpitala a trzeciego z drugiej strony miasta na drodze do Oświęcima Mss. . Jag. 972. W parę dni później, d, 15 lipca, otrzymali mieszczanie nowy przywilej na sprowadzanie wody rurami ze zródeł lub stawów okolicznych, przeznaczając targowe z trzech jarmarków i trzy kwarty wina, które się należały podstarościemu Zatorskiemu na utrzymanie i naprawianie rur. Nadto wolno było wójtowi i ławnikom nakładać kary pieniężne za używanie fałszywych miar i wag, jednak grzywny te obracane być miały na rzecz miasta Oryg. w Zatorze. Kiedy zaś, udając się na sejm do Lublina, jeden z przywilejów zagubili, zatwierdził im również tego roku Zygm. August posiadanie jedenastu na dawnem pastwisku urządzonych stawów Przekopni, Palczewski, Stary, Przesdziek, Pośredni, Dąbrowny, Głowacz, Sirotek, Tomicki, Górski, Chobotek. W następnym roku uwolnił król mieszczan na lat 20 od dostarczania podwód lub płacenia w zamian 18 złp. , mając wzgląd na to, że mieszkańcy Z. musieli spłacać długi dawniejszych książąt na dochodach miejskich ubezpieczone. Wszystkie te swobody zatwierdził Stefan Batory 1577 r. dn. 24 września, a gdy się mieszczanie żalili na wygórowane opłaty od wódki, które starosta Zygmunt Myszkowski wydzierżawił żydowi, poleca król oddać propinacyę mieszczanom i zabrania ich krzywdzić przy pobieraniu opłat celnych Mss. Un. Jag. , 972. Zygmunt III zwrócił uwagę na cechy, 1595 r. dn. 15 marca zatwierdza ustawy cechu piekarskiego, dn. 20 marca tegoż roku cechu rzeźniczego a w 1631 r. dn. 26 lutego cechu kuśnierskiego, a mieszczanom potwierdza wszystkie prawa i przywileje w 1598 r. . Były to najpomyślniejsze czasy w rozwoju miasta. Zniszczenie kraju przez wojny drugiej połowy XVII w. sprowadziło upadek Z. Jan Kazimierz pragnąc przyjść w pomoc, zezwala 1661 dn. 20 stycznia na wybudowanie browaru miejskiego i na odbywanie jeszcze jednego jarmarku w niedzielę po św. Agnieszce i targu na bydło i konie w wigilią tego jarmarku. Jeszcze w 1667 r. , wspominając o zupełnej ruinie miasta, zatwierdza dn. 4 paźdz. prawo odbywania trzech dorocznych jarmarków. Lustracya z 1662 r. wspomina, że było w mieście tylko 595 głów, a lustracya z 16 73 r. wykazuje ogólną sumę opłat 95 zł. 9 gr. Znajdowało się wówczas przekupek 5, cieśla 1, tkaczów 7, bednarzy 2, piekarzy 11, hultai 2, szewców 12, rzeźników 8, powroźnik 1, kowali 3, ślusarzy 2, kuśnierzy 2, miecznik 1, stolarz 1, komorników 40. W XVIII wieku nie wiele podniosło się miasto. August II zatwierdza 1722 r. dn. 19 paźdz. wszystkie dawne nadania i trzy jarmarki, August III dodaje 1754 r. dn. 22 paźdz. dwa nowe jarmarki na niedzielę palmową i w niedzielę św. Trójcy Mss. Un. Jag. . Stanisław August potwierdza w 1772 r. dn. 4 stycznia tylko trzy przywileje Zygmunta I i Zygmunta Augusta. Lustracya z 1765 r. wspomina jeszcze o trzech cechach, piekarskim, szewskim i rzeźnickim. Żydzi mieszkający pod zamkiem opłacali 260 złp. , nowo zaś osiedleni 240 złp. Późniejszych przywilejów lub aktów nie ma. Z. byt siedzibą starostwa niegrodowego; odbywały się tu tylko sądy ziemskie w każde piątki w czasach Suchych dni. Sejmiki odbywały się w kościele. Herbem miasta jest orzeł czarny z trzema mieczami w piersiach, na tarczy ponsowej, w polu niebieskiem. Po pierwszym rozbiorze sprzedał rząd austryacki w 1778 r. starostwo Zatorskie Piotrowi Duninowi i Zofii z Małachowskich za cenę 82042 złr. 10 kr. Prowizyę obliczono na 29415 zł. 22 gr. z czego kwarta 7353 złp. 28 gr. Miasto wydało jednego z najgłośniejszych kaznodziei polskich w. Paweł z Z. , doktór prawa i prof. akademii krakow. , podług Długosza, kazaniem polskiem na pogrzebie Władysława Jagiełły wszystkich do łez poruszył W bibliotece Uniw. Jagiel. przechowały się jego kazania pisane po łacinie Sermones de, de sanctis, które wygłaszał po polsku. Umarł w 1463 r. Zatorskie księstwo powstało dopiero z chwilą gdy 1445 dn. 19 stycznia Mikołaj, ks. opawsko raciborski, wraz z kilku ziemianami podzielił spadek Kazimierza ks. oświęcimskiego i toszec Zator kiego, między trzech jego synów Wacława, Przemysława i Jana Janusza III. Granica nowego księstwa biegła na zachód od Kocierskich lasów, przez Roczyny, Bulowice, Widek, Głambowice, stad przez Monowice około Dworów ku Wiśle; na południe od Żywieczyzny, która miała niepodzielnie pozostać przy księstwie oświęcimskiem, dział górski przez Kościerskie lasy dzisiejsza granicę państwa dóbr Slemieńskiego i Suskiego, przez Łamana skałę i Beskid ku Skawcom nad Skawą. ; wschodnia granica biegła rzeką. Skawinką Cedronem aż do źródła, stąd przez dział górski Chełm, wieś Manówkę, rzeką Paleczką. , około Zembrzyc do Skawy. Nowe księstwo przypadło najstarszemu z braci Wacławowi, który miał prawo bicia monety, ale tylko w Oświęcimie, i mieszkania w zamku oświęcimskim przez trzy lata, dopóki zamek w Zatorze nie będzie ukończony. Średni brat Przemysław otrzymał Toszek, a Jan III Oświęcim, później nadto Ujest i Gliwice. Młody książę, obejmująjc rządy, był już w stosunku zawisłości od Polski. Jeszcze w 1441 r. dn. 8 stycznia przyrzekł królowi, że w przeciągu czterech tygodni skoro tylko zostanie zawezwany, przybędzie ze swoją szlachtą do Krakowa, złoży hołd uroczyście, a nawet skłoni do złożenia hołdu swych braci, skoro do lat dojdą. , a przynajmniej tego, który Oświęcim dostanie. Gdyby hołdu nie złożyli, król będzie miał prawo zająć Zator z okręgiem na wieczną własność. W tymże samym dniu 34 ze szlachty poręczyło osobnym dokumentem za Wacławem i zobowiązało się złożyć hołd królowi polskiema. W 1447 r. w czasie uroczystej koronacyi dn. 25 czerwca w Krakowie, Wacław uprosił Kazim. Jagiellończyka by kraj jego z Królestwem połączył, a jego samego wziął w swoją i korony polskiej opiekę. Przedłożył królowi dawne przywileje, przodkom jego przez królów czeskich nadane a Kazimierz potwierdzając je, zwalnia księcia od wszelkich zobowiązań feudalnych, od brania udziału w wojnie, a posiadłości jego od wszelkich kontrybucyi wojennych. O działalności Wacława prawie nic nie wiemy, pojawia się on tylko przy uroczystościach w Krakowie, śród asystujących królowi magnatów. Pozbywa się powoli swych praw książęcych i posiadłości. R. 1445 dn. 11 list. sprzedaje Janowi Ciechomskiemu za 150 grzywien Zembrzyce nad Skawą, a 1449 r. dn. 23 czerw. swe prawo książęce do wsi Woźnik, Żygodowic i Ryczowa cystersom w Mogile za 100 grzyw. groszy czeskich. Ożeniony z Małgorzatą, córką Urbana Kopczowskiego, zwanego Świrczyną, z ziemi siewierskiej, pozostawił czterech synów, Kazimierza, Wacława, Jana i Włodka, i trzy córki Zofię, Katarzynę i Agnieszkę, z których dwie od zarazy morowej pomarły, pozostała tylko Agnieszka. R. 1465 dn. 9 czerw. asystuje jeszcze w Krakowie przy obrzędzie chrztu córki Kazimierza, Elźbiety. Umarł przed 1469 r. Pozostali synowie rządzili zrazu wspólnie, lecz już w 1474 r. dn. 28 maja podzielili spadek ojcowski na dwie części, z których jednę, wybraną losem, otrzymać mieli Kazimierz Kassek i Wacław, drugą Janusz i Włodek, z tem jednak zastrzeżeniem, ze na wypadek bezpotomnej śmierci jednego z nich, spadek przypadnie drugiemu bratu. Zamkiem Zatorskim i miastem podzielono się również na poły. Kazimierzowi i Wacławowi przypadła część po prawym a Januszowi i Włodkowi po lewym brzegu Skawy. Wsi Pietrowice, Trzebieńczyce i Wiglowice wspólną pozostały własnością, tak samo góry i wszelkie z nich użytki. Daniny na kościoły i ołtarze ponoszą wspólnie, dochody z targów również wspólne. Zamek w Inwałdzie pozostanie przy Kazimierzu i Wacławie, a zameczek Bogniedzowski otrzymają drudzy bracia. Wszyscy ziemianie będą mieć jedno prawo i jednego sędziego, całym jednak swym majątkiem mają służyć temu, któremu osobiście przypadli. Tak samo i mieszczanie będą mieli jedno prawo, jedną radę i jednego wójta. Nie zważali jednak bracia na położony, na samym wstępie, warunek wzajemnego dziedziczenia po sobie. Trzeci z nich Janusz, ożeniony z Barbarą, siostrą Kazimierza cieszyńskiego a wdową po Baltazarze, ks. żegańskim, zawiera nie długo po podziale 1477 r. dn. 29 września układ wzajemnego dziedziczenia z bratem swej żony Kazimierzem cieszyńskim. Podobnie postąpił w 10 lat później Kazimierz zatorski, zapisując z żoną swą Machną, ks. raciborską, na wypadek bezpotomnej śmierci, ziemie swe bratu Małgorzaty, Januszowi Starszemu, ks. raciborskiemu. Zdaje się, iż ze strony króla polskiego ugody te nigdy ani potwierdzone, ani uznane nie były, i po śmierci Kazimierza objął spadek brat jego Janusz. Wacław umarł między 25 kwietnia 1484 r. a 5 paźdz. 1487 r. bezpotomnie. Tak samo bezpotomnie umiera i brat jego Kazimierz w 1493 r. a niedługo po 1508 r. żona jego Machna. Także bezdzietnie umarł i Włodek, żonaty z Anną która miała posag zabezpieczony na Wadowicach 1493. Pozostał tylko przedostatni z braci Janusz, który całe Zatorskie księstwo w ręku swem mógł połączyć i to najprawdopodobniej w 1493 r. kiedy dn. 24 czerwca sam pozwala mieszczanom Zatora wykopać dwie sadzawki. O nabycie drogą kupna księstwa traktował już Kazimierz Jagiellończyk zwłaszcza, że od 1454 przeszło już na własność korony księstwo oświęcimskie. Jeszcze w 1469 i 1470 r. zobowiązali się synowie Wacława wytrwać przy nawiązanych o sprzedaż rokowaniach przez rok jeden, lecz w obec ciężkich kłopotów pieniężnych nie mógł król rokowań tych doprowadzić do skutku. Jeżeli już samemu podziałowi przeszko Zator dzić nie mógł, to tem bardziej nie myślał poruszać całej sprawy, w obec energicznego postępowania Macieja Korwina na Szląsku. Kiedy jednak na tronie czeskim i węgierskim zasiadł Jagiellończyk Władysław, a szczególnym zbiegiem okoliczności księstwo całe w rękach jednego Janusza połączone zostało, nabył Jan Olbracht dn. 29 b. m. 1494 r. księstwo dla korony polskiej, za 80000 dukatów, które zaraz wypłacono i za 200 grzywien rocznie i 16 bałwanów soli. Oboje księstwo mieli nadto posiadać swoje państewko dożywotnio i dzierżyć aż do końca życia pełne prawo i panowanie. Obydwoje złożyli królowi przysięgę, do której zobowiązani byli wszyscy mieszkańcy księstwa i burgrabia zamku Zatorskiego, za niego zaś i książę i mieszczanie przysięgną. , że nikomu i nemu, tylko królowi polskiemu wyda zamek. Na zebranym z początkiem września t. r. sejmie I w Radomiu potwierdzono dn. 21 września raz jeszcze warunki kupna, przyczem zwolniono mieszkańców od wszelkich sądów polskich mieli stawać tylko przed królem i hyc sądzonymi prawem używanem w ks. zatorskiem. Dochowuje przysięgi Janusz i składa ja z wszystkimi swymi wasalami i poddanym także następcom Jana Olbrachta Aleksandrowi i Zygmuntowi I, a gdy mu 1507 r. żona jego Barbara zmarła, potwierdza raz jeszcze dn. 3 maja w Krakowie ugodę z 1494 r. , dodając, że po jego śmierci księstwo przypadnie Zygmuntowi. Już d. 1 kwietnia 1508 r. przyrzekł Zygmunt I mieszkańcom księstwa zachować ich wszystkie prawa i przywileje. Wykonywując swe prawa książęce nadał Janusz nowy przywilej mieszkańcom Wadowic 1497 r. d. 28 list. , a 1502 r. 16 paźdz. sprzedaje swe prawo zwierzchnicze we wsi Półwsiu za 600 zł. klasztorowi mogilskiemu. Ostatni raz w dokumencie, o ile dotąd wiadomo, występuje Janusz 1511 r. W dwa lata później 1513 r. wynikły niesnaski pomiędzy nim a kasztelanem Wawrzyńcem Myszkowskim, synem Piotra wojewody, o wodę na staw w Laskowej, którą Wawrzyniec jeszcze 1508 r. d. 22 marca za ugodą Janusza nabył od dziedziców Laskowy. Janusz wodę zatrzymał i mimo polecenia króla, przed którym się Myszkowski skarżył, puścić jej nie chciał. Zjechali się przypadkowo w polu dn. 16 sierpnia, tutaj wśród gwałtownej sprzeczki pchnął Myszkowski Janusza mieczem między łopatki i z wielkim pośpiechem umknął. Ciężko ranny książę spadł z konia i nim dworzanie nadbiegli z pomocą, skonał. Myszkowski uszedł z kraju, lecz już w dwa lata potem, odznaczywszy się na wojnie z Moskwą, do łaski królewskiej został przywrócony. Z niespodzianą śmiercią Janusza przeszło księstwo Zatorskie do Korony. Już d. 26 września poleca Zygmunt z Wilna, by Piotr Gierałtowski, Jan Frydrychowski i Jan Zembrzycki, złożyli przysięgę za burgrabiego zamku Zatorskiego Andrzeja z Kościelca; drugim listem z tego samego dnia każe wszystkim mieszkańcom księstwa złożyć przysięgę wierności, a następnego dnia porucza pieczę nad sprawami zatorskiemi biskupowi krak. Janowi Konarskiemu. Pozostał osierocony syn księcia Janusz, któremu przesyła król dnia 29 września list kondolencyjny a w 1515 r. każe mu wydać pozostałą gotówkę, srebra stołowe i inne ruchomości. Jeszcze w czasie koronacyi królowej Bony dn. 18 kwiet. 1518 r. w Krakowie znajdował się dux Zathoriensis. Odtąd już nigdzie nie spotykamy ani oświęcimskiego, ani Zatorskiego księcia. Jedna z linii piastowskich na Szląsku zupełnie wymarła. Dopiero dn. 20 lutego 1564 r. na walnym sejmie w Warszawie nastąpiło urzędowe wcielenie obu księstw do korony polskiej, w szczególności do wwdztwa krakowskiego, zachowaniem i nadal tytułów księstwa. Oświęcim otrzymał starostę grodowego i kasztelana mniejszego, na zamku przechowywano akta ziemskie i grodzkie. Starosta Zatorski odbywał sądownictwo ziemskie tylko w Zatorze. Zaprowadzono w miejsce prawa szląskiego prawo polskie a z niem i język polski jako urzędowy, w miejsce używanego dotychczas czeskiego. Jednak dopiero w rok później, w czwartek pierwszy po świątkach 1565 r. , zaprowadzono z uroczystością prawo polskie w Zatorze. W trzecim dziesiątku w. język polski ustąpuje miejsca łacińskiemu w księgach sądowych, jak i we wszystkich innych ziemiach Polski. Starostowie w Lipniku i Berwałdzie nie posiadali władzy sądowniczej. Sejmiki odbywały się w Zatorze, skąd wysyłano do Proszowic jednego a od r. 1736 dwóch posłów. Z Proszowic mieli jechać na sejmik generalny małopolski do Nowego Korczyna, a ztamtąd z innymi posłami na sejm walny koronny. Rewizya księstwa z 1564 r. wykazuje dochodu 2005 grzyw. 6 gr. i den. , a składały się na tę sumę miasto Zator 262 grzyw. 12 gr. 3 den. , Trzebieńczyce 6 grzyw. 4 gr. 1 den. , Wiglowice 3 grz. 12 gr. 12 den. , Laskowa 8 grz. 16 gr. 12 den. , Pietrowice 114 grzyw. 15 gr. 9 den. , miasteczko Wadowice 123 grzyw. 20 gr. 9 den. , Berwałd 50 grz. 6 gr. 12 den. ; nowe osady Koziniec 4 grz. 35 gr. den. , Ponikiew 10 grz. 39 gr. , Nowa Wieś 6 grzyw. 24 gr. , Lińcze Dolne i Górne 4 grz. bronnemu z zamku. Dwa młyny zamkowe w Zatorze 123 grzyw. 16 gr. , folwark zamkowy 932 grzyw. 24 gr. 9 den. Stawy w Zatorze, Pietrowicach, Wadowicach i Berwałdzie 360 grzyw. 10 gr. Z ogólnej tej sumy dochodów opłacano myto urzędników i czeladzi zamkowej, razem 23 osobom, 66 grzyw. 12 gr n. p. podstarzści pobierał 16 grzyw. , 8 łokci sukna lunskiego i 50 korcy owsa, pisarz 8 grzyw. i 7 łokci sukna, burgrabia 6 grzyw. 12 gr. , czeladź po 4 grzyw. . Zator Zatorowizna Zatorja Zatorce Zator Zator Za sukno dla czeladzi 22 grzyw. 18 gr. Plebanowi Zatorskiemu 3 grzyw. 6 gr. , altaryście od św. Jakuba na Kazimierzu 27 grz. 6 gr. , żakom do szkoły Bożego Ciała na Kazimierzu 4 grzyw. 24 gr. , do klasztoru św. Katarzyny na Kazimierzu 7 grzyw. , mistrzowi na zamek krakowski za dziesięcinę 1 grzyw. 10 gr. Ogółem wykazano gotówka 153 grzyw. 28 gr. , pozostawał zatem czysty dochód 1851 grzyw. 26 gr. 61 2 den. Mimo więc utraconej niezależności stanowiły księstwa te odrębny krąg administracyjny aż do wcielenia ich do Galicyi. Zatorskie księstwo miało osobny herb, orła białego w błękitnem polu z literą Z. na piersiach. Po zajęciu Galicyi wyprzedał rząd austryacki starostwa w księstwie Berwałd Franciszkowi Branickiemu za 40000 złr. , wójtowstwo w Berwałdzie Małym Konstancyi Moszczańskiej za 10251 złr. , wójtowstwo w Wadowicach, zwane Mikołaj, Janowi Biberstein Starowiejskiemu za 2750 złr. , Zator jak wspominaliśmy za 82042 złr. 10 kr. , czyli razem księstwo zatorskie za 135043 złr. 10 kr. Czemeryński, O dobrach koronnych, Lwów, 1870. W r. 1820 uznano obydwa księstwa jako czeskoszląskie i włączono do krajów niemieckozwiązkowych. Mimo wszelkich jednak usiłowań, by je razem z skiem połączyć i ożywionej w tej sprawie polemiki w r. 1848, wcielone zostały patentem z dn. 29 paźd. 1850 r. do Galicyi, z zachowaniem dawnej nazwy księstw, która się po dziś dzień w wielkim tytule cesarskim utrzymuje. Literatura, Prócz dzieł wskazanych już w tekscie wymienić należy 1 Rękopisy bibl. Jagiel. w Krakowie 972, 1174, 3951. 2 Zakładu narod. im. Ossol. , 290, 299, 329, mieszczące lauda, konfederacye i manifesta ks. zator. 1733 1769, 534 i 635 a Monumenta ac munimenta eccl. paroch. Zathor, servientia. .. 1769 p 1 273 b eccl. Zathor. 1791 r. 13 dec. p. 275 277. 3 Bostel Sądownictwo ziemskie, oświecimskie i zatorskie od r. 1440 1565 Przewodnik naukowy i literacki r. 1888. 4 Wal. Archiwa miejskie księstw oświęc. i zator. , Kraków, 1891 r. Baliński i Lipiński, Starożytna Polska, II. Łepkowski Przegląd zabytków przeszłości w okolicach Krakowa Rocznik Tow. nauk, 1861. 7 J. Rychlik Księstwa oświęcimskie i zatorskie, Tarnów, 1889. 8 Pilat Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych. 9 Rutowski Roczniki statystyki Galicyi 1891 1895. Karty geogr. 1 Haidinger Wadowitzer Kreises. 2 ducatus Oswiecim et Zator, per St. Porębski delineata atque Venetiis 1563 edita desumpta cura Żegotae Pauli Cracov, Zator, czesk. Zator, niem. Seifersdorf, wś na Szląsku austr. , w pow. i okr. sąd. karniowskim Jaegerndorf, nad Opawą, dopł. Odry z praw. Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 162. brzegu, odl. 10 klm. od. W r. 1890 było 121 dm. , 827 mk. 390 męż. i 437 kob. , 807 rz. kat. i 19 prot. , wyłącznie Niemców. Obszar należący do gm. wynosi 12, 27 klm. W bliskości wsi znajdują się ruiny zamku. O założeniu, właścicielach i losach tego zamku posiadamy skąpe wiadomości. W dok. z 18 kwietn. 1377 r. , tyczącym podziału kraju między książąt karniowskich Jana i Mikołaja, wymieniony jest i zamek zatorski; w akcie z r. 1404 występuje Bogusz z Zatora jako świadek. W w. zamek zostaje w posiadaniu Jana z Kralicz, który odprzedaje go znowu Hanuszowi z Wostic. Po raz ostatni spotkać się można z nazwą grodu tego na początku XVI w. ob. Peter A. Burgen und Schloesser, str. 94. W. H. Zatorce, mylnie ob. Torokanów, za Zahorce; należy do filii Torokanów par. praw. Dubno. Zatorja, rzeczka, pow. piński, na Zarzeczu, w w. VI stanowiła granicę puszczy królew skiej przy siole Hać ob. Rewizya puszcz, str. 13. A. Jel. Zatorowizna, wś, pow. rypiński, gm. Okalewo, par. Skrwilno, odl. o 18 w. od Rypina, ma 12 dm. , 155 mk. , 389 mr. W r. 1827 było 9 dm. , 146 mk. Wchodziła w skład dóbr Okalewo. Zatory, wś, fol. i dobra nad rz. Narwią, pow. pułtuski, gm. i par. Zatory, odl. 12 w. od Pułtuska, mają kościół par. murowany, młyn parowy połączony z gorzelnią parową z prod. na 80000 rs. , cegielnią, wiatrak, owczarnię zarodową, staranne gospodarstwo folwarczne, szkołę początkową, osad włościańskich 42, zabudowań folwarcznych 50 14 murow. . W r. 1827 było 43 dm. , 352 mk. Części wsi noszą nazwy Z. Poświętne, Poduchowne, Gospodarskie. Wieś Z. wspomina akt uposażenia par. Dzierżeniu w r. 1389 Kod. Maz. , 107. W r. 1578 wieś Zatory należy do par. Kamionolas Kamionna. Marcin Podoski factor domini Minski płaci tu od 14 łan. , 4 zagr. , 1 rzem. Tenże sam płaci z Wólki Zatorskiej od 6 łan. Paw. , Mazow. , 410. Zapewne w reg. pobor. mylnie oznaczono parafią, gdyż Kamionna w pow. węgrowskim jest zbyt oddaloną, prędzej wieś należała do Wyszkowa. Kiedy wystawiono kościół i założono parafią niewiadomo. Zapewne nie wcześniej jak w XVII w. Obecny kościół murowany wystawił r. 1824 dziedzic dóbr Mikołaj Glinka. Z. par. , dek. pułtuski dawniej wyszkowski, ma 1800 dusz. Z. gmina należy do sądu gm. okr. III w Serocku, urz. poczt. w Pułtusku. Gmina ma 15564 mr. obszaru i 4434 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 10 prot. i 164 żydów. Dobra Z. składały się w r, 1885 z fol. Z. , Ostrówek, Marzęcin, Przyłubie, Wólka Zatorska i Wiktoryn rozl. mr. 6152 fol. Z. gr. or. li ogr. mr. 782, łąk mr. 616, past. mr. 238, lasu 30 Zatory Zatowo mr. 2212, nieuż. mr. 150; bud. mur. 14, drewn. 36; płodozm. 11pol. ; las urządzony; fol. Ostrówek gr. or. i ogr. mr. 188, nieuż. mr. 5; bud. mur. 3, drew. 4; fol. Marzęcin gr. or. i ogr. mr. 377, nieuż. mr. 9; bud. mur. 3, drew. 2; folw. Przyłubie gr. or. i ogr. mr. 510, nieuż. mr. 11; bud. mur. 6, drew. 1; fol. Wólka Zatorska gr. or. i ogr. mr. 552, nieuż. mr. 22; bud. mur. 4, drew. 7; fol. Wiktoryn gr. or. i ogr. mr. 466, nieuź. mr. 14; bud. drew. 10; pokłady torfu, go rzelnia, cegielnia, wiatrak. W skład dóbr wcho dziły poprzednio wś Z. os. 42, mr. 833; wś Kopaniec os. 3, mr. 32; wś Mierzęcin os. 17, mr. 61; wś Śliski os. 13, mr. 148; wś Stawinoga os. 9, mr. 132; wś Okopy os. 4, mr. 71 wś Holendry os. 3, mr. 54; wś Kępa Zatorska os. 6, mr. 23; wś Burlaki os. 12, mr. 211; wś Wól ka Zatorska os. 22, mr. 190; wś Ostrówek os. 9, mr. 59; wś Dębiny os. 20, mr. 281; wś Dębinki os. 5, mr. 90. Br. Ch. Zatowo, jezioro, w pow. dzisieńskim, w gm. Jazno, pod wsią Sielce. Zatrockie Nowosiółki, pow. trocki, ob. Nowosiółki 48. Zatrocze, fol. nad jez. Trockiem, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 6 w. od Trok, 1 dm. , 33 mk. katol. ; w 1850 r. własność Korewów, miał 79 5 dzies. rozl. Zatroczeskie Nowosiółki, pow. trocki, ob. Nowosiółki 48. Zatrudy 1. al. Stawki, część wsi Podhorce, w pow. złoczowskim. 2. Z. , folw. w Dryszczowie, pow. podhajecki. Zatrześnia, część wsi Jamnica, w pow, tarnobrzeskim. Zattig niem. , wś, pow. karniowski, ob. Sadki. Zatum al. Zatumie, ob. Zatom. Zaturce 1. wś, pow. łucki, o 11 w. od Torczyna. 2. Z. , wś nad Turyą, pow. włodzi mierski, gm. Kisielin, o 19 w. od Porycka, przy trakcie pocztowym, 73 dm. , 480 mk. , cerkiew, kościół katol. Był tu dawniej klasztor augustyanów. Kościół paraf. katol. , p. w. św. Trój cy i Maryi Magdaleny, z drzewa wzniesiony w 1642 r. przez Walerego Podhorodyńskiego, miecznika wołyńskiego. Par. katol. , dekanatu włodzimierskiego, 402 wiernych. Kaplice w Serniczkach i Berezku. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. własność wojskiego włodzimierskiego. Pobór oddzielnie niewykazany. W 1577 r. podane w pow. wło dzimierskim, własność tegoż. Płaci on ztąd od karczmy 12 gr. , od szynku 6 gr. , 18 dym. służeb. po 20 gr. , z 1 dymu pół służb. 10 gr. , 22 ogr. po 4 gr. , 8 ogr. co pól niemają po 2 gr. Jabłonowski, Wołyń, 33, 71. J. Krz. Zaturja al. Zaturje, Zaturze, wś poradziwiłłowska i folw. ordynacji nieświeskiej nad rz. Turją, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Howiezna, o 58 w. od Słucka. Wieś ma 53 osad; fol. około 22 włók. Miejscowość dość leśna, grunta szczerkowe, urodzajne, łąki obfite. Zaturje 1. folw. , pow. siebieski, sukcess. Nowińskiego, 160 dzies. 2. Z. , ob. Zaturja. Zaturnia, szczyt 1276 mt. w Tatrach Niżnich, w pobliżu źródeł Wagu, na Słowaczyznie, stanowi boczne ramię występujące z głównego grzbietu na północ na 37 49 wschod. dług, , 48 56 płn. szer. Karta wojs. , 10, XXII. Zaturzyn, wś, pow. podhajecki, 12 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Podhajcach, 4 klm. na płd. wsch. od urzędu poczt. w Zawałowie. Na płn. zach. i płn. leży Seredec, na wsch. Hołhocze, na płd. i płd. zach. Markowa. Zach. część obszaru przepływa Złota Lipa. W jej dolinie leżą, zabudowania wsi. Na płn. wsch. leży przy siołek Huta Zaturzyńska, a na płd. od niej wznosi się Łysa Góra 410 mt. . Własn. więk. ma roli or. 105, łąk i ogr. 8, past. 39, lasu 307 mr. ; wł. mn. ma roli or. 251, łąk i ogr. 89, past. 60 mr. W r. 1890 było 90 dm. , 504 mk. w gm. , 3 dm. , 22 mk. na obsz. dwor. 370 gr. kat. , 135 rz. kat. , 21 izr. ; 359 Rusinów, 167 Polaków. Par. rzym. i gr. kat. w Marko wej. We wsi jest kasa pożycz. gm. z kapit. 165 złr. Lu. Dz. Zatużje, folw. , pow. horodecki, własność Józefowiczów, 170 dzies. Zatwarnica, wś, pow. liski, w górzystej i lesistej okolicy, na lew, brz. Sanu, 16 klm. na płd. zach. od Lutowisk. Ciągnie się długą ulicą w wązkiej dolinie pot. Głębokiego dopł. Sanu. Średnie wznies. przy cerkwi wynosi 538 mt. Ku południowi wznoszą, się góry do 864 mt. , ku płn. szczyt Odryty 847 mt. , na zach. i na wsch. działy wodne dopływów Sanu zniżają się ku płn. Cerkiew drewniana należy do par. gr. kat. w Dwerniku. Do gminy należą wólki na prawym brzegu Sanu Sękawiec, na płd. u stóp Połoniny Wetlińskiej 1253 mt. n. p. m. Suche Rzeki Suchy Riki. Cała gmina z obszarem dwor. ma 93 dm. i 614 mk. 303 męż. , 301 kob. ; 568 gr. kat. , 16 rzym. kat. par. w Polanie i 46 izrael. Obszar tabularny Hug. Muellera wynosi 5406 mr. , w tom 4562 mr. lasu, pos. mn. ma 120 mr. roli, 277 łąk, 279 pastw. i 23 lasu. Z. graniczy na wschód z Ruskiem i Chmielem, na zach. z Hulskiem. Mac. Zatwary, grupa domów w Starejropie, pow. staromiejski. Zatworne, jezioro w płn. części pow. kijowskiego, 750 saż. dł. , 25 saż. szer. Zatyczyna, wś nad rz. Isłocz, pow. miński, w 2 okr. pol. i gm. Raków, o 35 w. od Mińska, ma 15 osad. A. Jel. Zatyki 1. niem. Satticken, wś, pow. gołdapski, st. poczt. , wś nad Zatowo Zatrockie Nowosiółki Zatrocze Zatroczeskie Nowosiółki Zatrudy Zatrześnia Zattig Zatum Zaturce Zaturja Zaturje Zaturnia Zaturzyn Zatużje Zatwarnica Zatwary Zatworne Zatyczyna Zatyki Zaupitz Zaurbanie Zauritz Zaurpole Zausie Zaustronie Zatyle Zaugwitz Zaule Zauliszki Zaułki Zaumgarten jez. Slepie, w pow. grabowskim, ob. Krzymek. Zatyle, część Domaradza, w pow. brzozowskim. Zatyła, grupa domów we wsi Lubycza Kniazie, pow. Rawa Ruska. Zatzkowen niem. , ob. Czaczkowo. Zauche 1. zapewne Sucha, dobra i wś, pow. zielonogórski, par. katol. , ewang. Guenthersdorf. W r. 1885 dobra miały 764 ha, 1 dm. , 7 mk. 1 kat. ; wś 806 ha, 64 dm. , 274 mk. 41 ew. . 2. Z. , pol. Utrata, kol. należąca do wsi Stubendorf, pow. wielkostrzelecki, par. kat. Stubendorf, ew. W. Strzelce, ma 16 dm. , 83 mk. Około r. 1840 istniały tu trzy fryszerki. 3. Z, Gross, 1368 Grose Czawche, 1431 Magna Sucha, dobra i wś, pow. trzebnicki, par. kat. Massel. W r. 1885 dobra miały 572 ha, 5 dm. , 125 mk. 26 kat. ; wś 53 ha, 34 dm. , 165 mk. 20 kat. . 4. Z. Klein, 1300 parva, 1498 Sucha, wś, pow. trzebnicki, par. Zirkwitz, ew. . W r, 1885 miała 100 ha, 7 dm. , 36 mk. 13 kat. . 5. Z. Nieder, 1295 Sucha, dobra i wś, pow. szprotowski, par. kat. Waltersdorf, ew. Giessmannsdorf. W r. 1885 dobra miały 584 ha, 8 dm. , 85 mk. 19 kat. ; wś 105 ha, 46 dm. , 231 mk. 8 kat. . 6. Z. Ober, 1419 Czucha, dobra i wś, pow. głogowski, par. kat. i ew. Polkwitz. W r. 1885 dobra miały 712 ha, 8 dm. , 135 mk. 37 kat. ; wś 623 ha, 69 dm. , 352 mk. 5 kat. . Zauchwitz, Suchoppina, 1423 Czawchenczin, 1467 Czawecheczin, 1524 Zauchzen, wś, pow. głupczycki, par. kat. w miejscu, ew. Głupczyce. W r. 1885 było 980 ha, 182 dm. , 1076 mk. 11 ew. . We wsi kościół par. katol. i szkoła katol. Wś należała poprzednio do klasztoru dominikanek w Raciborzu. Zaucie 1. al. Zauty 1 i 2, dwie wsi, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Jazno, okr. wiejski i dobra Korzeniowskich Puciacin, o 12 w. od Dzisny, 13 i 9 dusz rewiz. 2. Z. , fol. nad Jaźnicą, tamże, 1 dm. , 11 mk. , 106 dzies. , kaplica katol. par. Dziana; własność Zofii Kario. Z. należało dawniej do wwdztwa połockiego. Zygmunt August nadał tę wieś za zasługi wojenne Filipowi Fedorowiczowi, ten zaś umierając bezdzietnie zapisuje testamentem, zatwierdzonym przez Henryka Walezego, swemu przyjacielowi i towarzyszowi Michałowi Frąckiewiczowi. Zaudajka, wś nad Udajem, pow. nieżyński gub. czernihowskiej, gm. Monasterzyszcze, 150 dm. , 759 mk. , cerkiew, 3 wiatraki. Zauditz niem. , pow. raciborski, ob. Sudzice. Zaughals, dobra i wś, pow. Neurode, par. kat. Ludwigsdorf, ew. Neurode. W r. 1885 dobra miały 102 ha, 1 dm. , 15 mk. kat. ; wś miała 104 ha, 62 dm. , 334 mk. kat. Zaugwitz al. Zaulkwitz, 1241 Zolkoluck, 1341 Sulkowicz, wś, pow. nowotarski, par. kat. i ew. Piotrowice Wielkie. W r. 1885 wś miała 295 ha, 30 dm. , 203 mk. 91 kat. . Zaule, fol. , pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Horodziej, o 65 w. od Nowo gródka. A. Jel. Zauliszki, ob. Zawoliszki. Zaułek 1. al. Zaułki, wś nad jeziorem Szo, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Prozoroki o 8 w. , o 53 w, od Dzisny, 6 dm. , 72 mk. w 1865 r. 22 dusz rewiz. ; należała do dóbr Szo, Żabów. 2. Z. Stary, folw. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 49 1 2 Zaułki 1. zaśc. , pow. bobrujski, w 4 okr. pol. i par. katol. Świsłocz, gm. Horodok, o 35 w. od Bobrujska; grunta lekkie. 2. Z. , mylnie Żaułki, Żowułki, wś i dobra nad bezim. dopł. Wyni, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Pociej ki, o 60 w. od Słucka. Wś ma 43 osad; dobra, około 48 włók, własność Witowiczów. Miejscowość dość leśna, grunta urodzajne. 3. Z. 1 i 2, dwie wsi włośc. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Plissa o 5 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Zadoroże, o 43 w. od Dzisny, 12 dm. , 117 mk. w 1865 r. 61 i 3 dusze re wiz. . 4. Z. , ob. Zaułek. A. Jel. Zaumgarten, dobra i wś, pow. wrocławski, par. kat. Klein Tinz, ew. Domasłów. W r. 1885 dobra miały 203 ha, 2 dm. , 52 mk. 3 kat. ; wś miała 160 ha, 24 dm. , 311 mk. 56 kat. . Zaupitz, os. młyn. , ob. Jentsch. Zaurbanie, część wsi Jadowniki, w pow. brzeskim. Zauritz, 1334 Czupycz, 1360 Czurzicz, wś i dobra, pow. grotkowski, par. kat. Karlowice Wielkie, ew. Odmuchów. W r. 1885 dobra miały 133 ha, 5 dm. , 44 mk. 3 ew. ; wś 23 ha, 21 dm. , 116 mk. katol. W r. 1334 wś otrzymała prawo niemieckie. Zaurpole, folw. , pow. siebieski, własność starowiera Karelina, ma 127 dzies. Zausie, Zawusie, uroczysko leśne, pow. mozyrski, pomiędzy wsiami Stare Sioło i Pierechodcy, gmina Bierozów. A. Zaustronie al. Ustronie, zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. borysowskim, gm. Ziembin, o 32 w. od Borysowa. A. Jel. Zausze, mylnie Zauszyce ob. t. VI, 479, dobra poradziwiłłowskie nad rz. Uszą, lew. dopł. Niemna, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Horodziej, par. katol. dawniej Iszkołdź, teraz Połoneczka, o 10 w. na południe od Nieświeża i o 7 w. od st. Horodzieja dr. żel. mosk. brzeskiej, o 66 w. od Nowogródka. Jest tu kaplica katol. fundacyi ks. Radziwiłłów. Z kolei własność ks. Wittgenstejnów, przez wiano ks. Stefanii Radziwiłłówny, potem przez spadek ks. Maryi Hohenlohe, od tej w r. 1890, Zausze Zauche Zauchwitz Zaucie Zaudajka Zauditz Zaughals Zawaczowa góra wraz z fol. Lipka i Kopiniec, z lasami w obrę bach Zwierzyniec, Marcinówka i innych, ogó łem 1793 dzies. , nabyte przez pułk. Konst. Hartinga. Miejscowość dość równa, grunta urodzaj ne, łąki wyborne, rezydencja starożytna. Z Z. łączą sie mieszkała pod koniec zeszłego wieku ulubiona siostra ks. Karola Panie Kochanku Teofila Morawska i tu ją w r. 1785 d. 30 września od wiedził Stanisław August, podejmowany naten czas z legendowym przepychem przez Radzi wiłła w Nieświeżu. Opis tej bytności króla w Z. ob. u Kotłubaja Galerya nieświeska, str. 506 i u Kraszewskiego Polska w trzech rozbiorach, t. I, str. 317. Potem około r. 1818 odwiedził w Z. mieszkającą ks. Teofilę z Morawskich Radziwiłłowę cesarz Aleksander 1. A. Jel. Zauszenie, wś, pow. słucki, w dobrach kopylskich ks. Radziwiłłów; ob. t. . Zauszyce 1. wś i dobra, pow. słucki, w 1 okr. pol. i gm. Starobin, par. katol. Starzyca, odl. o 27 w. od Słucka. Wieś ma 88 osad; za poddaństwa należała do rodziny Prószyńskich; szkoła wiejska, cerkiew parochialna p. wez. Wniebowzięcia N. M. , ma z dawnych zapisów 13 4 wł. gruntów, około 2500 parafian; filie w Krasnym Dworze i Krzywiczach. Bobra, prze szło 51 włók, dziedzictwo dość dawne Pró szyńskich; grunta urodzajne. 2. Z. , ob. Zausze. A. Jel. Zauty, ob. Zaucie. Zaużuwie, wś włośc. , pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Koziszcze, o 21 w. od Kobrynia, wraz z os. Hermany 538 dzies. 233 łąk i past. , 10 lasu, 70 nieuż. . Zawaczowa góra, w paśmie wyniosłości lwowskich, na obszarze wsi Hołosko, w pow. lwowskim. Wzn. 391 mt. npm. ob. t. II, 447. Zawada 1. wś, pow. nowomiński, gm. Kuflew, par. Kałuszyn, ma 17 os. , 159 mk. , 339 mr. Wchodziła w skład dóbr Kałuszyn. W r. 1827 było 14 dm. , 77 mk. 2. Z. al. Zawady, wś, pow. łowicki, gm. Dąbkowice, par. u św. Ducha w Łowiczu odl. 6 w. , ma szkołę początkową, 44 dm. , 371 mk. , 1368 mr. w tem 663 pastw. i 107 nieuż. . Należała do folw. Urbańszczyzna. 3. Z. , wś, pow. włocławski, gm. Baruchowo, par. Białotarsk, odl. 24 w. od Włocławka. Ma 30 dm. , 219 mk. Dobywanie torfu na gruntach dworskich po 500 sążni rocznie. W r. 1827 było 13 dm. , 153 mk. W r. 1566 Stan. Piekarski, podkom. brzeski, płaci tu od 6 łan. km. , 2 zagr. W spisie z r. 1557 podano wś w par. Swiątkowice Pawiń. , Wielk. , II, 18. W r. 1885 folw. Z. rozl. mr. 770 gr. or. i ogr. mr. 460, łąk mr. 163, pastw. mr. 99, lasu mr. 10, nieuż. mr. 38; bud. mur. 5, drew. 13; płodozm. 4 i 10 pol. Wś Z. os. 33, mr. 148. Spis urzęd. z r. 1870 podaje 670 mr. dwor. i 142 włośc. 4. Z. , os. młyn. , w par. Wieniec dziś I pow. włocławski. W 1827 r. 1 dm. , 12 mk. 5. Z. , dawniej Zawadka i Zawadki, wś, pow. łęczycki, gm. Gostków, par. Wartkowice, odl, od Łęczycy 16 w. , ma 8 dm. , 53 mk. W r. 1827 było 8 dm. , 49 mk. Wś ta, zwana w Lib. Ben. Łaskiego Zawada, Zawadka i Zawadki, nie miała łanów folw. i dawała dziesięcinę kanonii uniejowskiej, wartości do 9 fertonów, zaś pleban. w Wartkowicach meszne, po korcu owsa z łanu Łaski, L. B. , I, 351, 368. W r. 1552 wś Zawadki ma 6 os. na 3 łan. km. Pawiń. , Wielkop. ,, 234. 6. Z. , wś i folw. nad rz. Gnidą, pow. łęczycki, gm. Topola, par. Błonie, odl. od Łęczycy 7 w. ; wś ma 3 dm, , 51 mk. ; folw. 9 dm. , 106 mk. W r. 1827 było 7 dm. , 75 mk. W r. 1886 folw. Z. Błonie rozl. mr. 499; gr. or. i ogr. mr. 285, łąk mr. 85, pastw. mr. 66, lasu mr. 42, nieuż. mr. 21; bud. mur. 13, drew. 15; płodozm. 10 pol. , wiatrak, pokłady torfu. Na początku XVI w. łany km. i część folw. dawały dziesięcinę kanonii łęczyckiej, zaś druga część folwarku pleb. w Błoniu, który dostawał też od kmieci po groszu za kolędę Łaski, L. B. , II, 433. W r. 1576 we wsi Z. , w par. Siedlec, sukcesorowie Stan. Nagórskiego płacą od 3 łan. i 1 karczmy. 7. Z. , os. , pow. wieluński, gm. i par. Skomlin, odl. od Wielunia 15 w. , ma 1 dm. , 9 mk. W r, 1827 miała 4 dm. , 10 mk. , leżała w pow. ostrzeszowskim. 8. Z. , os. , w par. Mieleszyn dziś pow. wieluński. W r. 1827 leżała w pow. ostrzeszowskim, miała 1 dm. , 15 mk. 9. Z. , os. , pow. piotrkowski, gm. Szydłów, par. Gomulin, ma 1 dm. , 4 mk. , 5 mr. 10 Z. , wś, fol. , os. młyn. nad rz. Wolborką, pow. brzeziński, gm. Łazisko, par. Tomaszów dawniej Chorzęcin, odl. 23 w. od Brzezin, leży pod miastem Tomaszowem. Wś ma 56 dm. , 430 mk. , 794 mr. ; folw. 4 dm. , 40 mk. , 854 mr. ; os. młyn. 1 dm. , 8 mk. , 49 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 4 mr. Folw. wchodził w skład dóbr Ujazd. Pokłady rudy żelaznej i wapna. Na obszarze Z. i Łazisk jest fabryka sukna, folusz, browar, fabryka cegły ogniotrwałej, dwa młyny, piec wapienny. W. spisie z r. 1827 podano wś Zawady w par. Chorzęcin, miała 26 dm. , 126 mk. W r. 1890 folw. Z. i Łaziska z nomenklaturami Nieborów, Spana, Willanów, Pustek, Pudło i Brzostówka rozl. mr. 2190 gr. or. i ogr. mr. 948, łąk mr. 131, pastw. mr. 14, lasu mr. 1013, w osadach czynszowych mr. 168, w odpadkach mr. 44, nieuż. mr. 84; bud. mur. 5, drew 18; las urządzony. Na początku XVI w. wś ta, należąca do par. Chorzęcin, dawała dziesięcinę z łan. km. , wartości 1 2 grzyw. , kościołowi w Białobrzegach, łany dwor. dawały pleb. w Chorzęcinie Łaski, L. B. , I, 632 i II, 180. W reg. pobor. z r. 1552 podano 12 os. a 1553 r. 4 łany km. Płacił ze wsi Mikołaj Rzepiszowski Paw. , Wielk. , II, Zauszenie Zawada Mikołaja Przerębskiego, stoln. sieradzkiego, ma 9 łan. km. , 4 ogrodn. , 8 kołodz. , 2 lany wójtowskie, młyn i karczmę. Dochód 13 fl. 22 gr. Lustr. ,, 202. 11. Z. , wś nad rz. Wartą. , pow. noworadomski, gm. Konary, par. Kłomnice, odl. 14 w. od Radomska a 7 w. od Kłomnic, posiada urząd gminny, 135 dm. , 966 mk. , 1619 mr. włośc. i 3 mr. dwor. Wchodziła w skład dóbr Konary. W 1827 r. było 110 dm. , 761 mk. Na początku XVI w. wś daje dziesięciny kanonii gnieźnieńskiej a pleban. tylko kolędę Łaski, L. B. , I, 520. W r. 1566 wchodziła w skład ststwa konarskiego. W 1771 r. Z. i Rudniki trzyma Ludwik Karśnicki, chorąży ostrzeszowski. Rząd pruski odłączył wś do ekonomii Gidle. W r. 1839 przeszła wraz z Konarami na własność prywatną. Gospodarz tutejszy Bartłomiej Miś, posiadający kolonią 120 mr. , przechowuje po przodkach nadanie Stefana Batorego udzielone jednemu z przodków za zasługi wojenne. 12. Z. , pustka w dobrach Kietlin, pow. noworadomski. 13. Z. , wś i folw. , nad rz. Wartą, pow. częstochowski, gm. Wancerzów, par. Mstów, odl. 10 w. na wschód od Częstochowy. Wś ma 35 dm. , 272 mk. ; folw. 12 dm. , 59 mk. W 1827 r. było 45 dm. , 289 mk. W r. 1889 folw. Z. , z nomenklaturami Wacławów i Chrapów, rozl. mr. 798 gr. or. i ogr. mr. 655, łąk mr. 45, pastw. mr. 5, lasu mr. 63, nieuż. mr. 30; bud. mur. 10, drew. 7; las nieurządzony; pokłady kamienia wapiennego, młyn wodny. Wś Z. os. 26, mr. 680. Wymieniona w dok. z r. 1220 w liczbie wsi dających dziesięciny klasztorowi we Mstowie Kod. Małop. , II, 27. Dziesięciny pierwotnie pobierane przez biskupa krakow. zostały ustąpione klasztorowi. W połowie w. wś ta, własność klasztoru mstowskiego, miała 12 łan. km. Z każdego płacono czynszu po fertonie, odrabiano po trzy dni sprzężajne rocznie i dawano po 6 kor. owsa, 2 koguty, 20 jaj. Dziesięcinę, wartości do 10 grzyw. , pobierał klasztor Długosz, L. B. , III, 150. W r. 1581 klasztor mstowski płaci tu od od 8 łan. km. Pawiń. , Małop. , 77. 14. Z. , kol, os. młyn. i karcz. nad rz. Kamieniczką, pow. częstochowski, gm. Kamienica Polska, par. Poczesna, odl 14 w. na płd. od Częstochowy, ma piec wapienny, młyn wodny, tartak. ; kol. 34 dm. , 284 mk. , 487 mr. włośc. ; młyn 3 dm. , 17 mk. , 48 mr. dwor; karczma 1 dm. , 2 mr. dwor. W r. 1827 było 22 dm. , 125 mk. 15. Z. , wś, w par. Kłobucko dziś pow. częstochowski. W połowie XV w. wś ta, przylegająca do przedmieścia kłobuckiego i drugie niejako przedmieście stanowiąca, miała łany km. , dające dziesięcinę w ziarnie klasztorowi kłobuckiemu po 3 miary czystego żyta i 3 owsa miary kłobuckiej. Klasztor posiadał tu 2 łany z łąkami, wolne, dające czynszu po 1 2 grzyw. rocznie Długosz, L. B. , III, 167. Weszła widocznie w skład miasta Kłobucka. 16. Z. , wś, pow. będziński, gm. i par. Żarki, ma 33 dm. , 157 mk. , 503 mr. W r. 1827 było 19 dm, , 95 mk. Zapewne będzie to dawniejsza Zawadzka Kuźnica, w par. Mrzygłód, w której r. 1581 Pilecki płaci od 1 2 łan. km. , 3 kół kuźniczych, 3 towarz. Pawiń. , Małop. , 74. 17. Z. , wś, pow. będziński, gm. Sulików, par. Targoszyce, ma 10 dm. , 113 mk. , 189 mr. 18. Z. al. Zawady, wś, pow. kozienicki, gm. Sarnów, par. Gródek, odl. od Kozienic 21 w. , ma 50 dm. , 365 mk. , 308 mr. dwor. , 746 mr. włoś. W 1827 r. było 35 dm. , 222 mk. , par. Regów. W r. 1508 Barbara Kochanowska płaci z części w Woli Brudnowskiej, Zawadzie, Czarnolesiu, Garbatce i Kochanowie 39 gr. a Andrzej Szlis z działów na Czarnolasie, Sławczynie, Garbatce, Zawadzie 1 grzyw. 35 gr. Pawiń. , Małop. , 475. W r. 1569 Jan Mysłowski płaci od 8 półłan. , Stan. Michowski od 7 półłan. Wś należy do par. Oleksów Pawiń. , Małop. , 319. 19. Z. Sarnowska, fol. i os. leś. nad rz. Radomką, pow. kozienicki, gm. Trzebień, par. Magnuszew, odl. od Kozienic 19 w. Folw. ma 309 mr. 277 roli, 20 łąk, 12 pastw. , os. 1 dm. , 10 mk. , 3 mr. dwor. Należy do dóbr Magnuszew. 20. Z. al. Zawady, wś, pow. opoczyński, gm. Goździków, par. Smogorzew, odl. od Opoczna 20 w. , ma 11 dm. , 121 mk. , 107 mr. W r. 1827 było 13 dm. , 75 mk. Należała w XIV w. do posiadłości Włodzimierza i Mścisława, braci, dziedziców Smogorzowa, którym Elżbieta królowa pozwala r. 1374 przenieść posiadłości z prawa polskiego na średzkie KodMałop. , III, 212. Na początku XVI w. dziesięcinę ze wszystkich pól, wartości około 3 grzyw. , dawano pleban. w Smogorzewie, za konopną zaś po 6 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 694. W r. 1569 Wąsowiczowie, dziedzice Smogorzewa płacą tu od 7 półłan. kra. , 3 półłan. pustych, 1 zagr, , 1 rzem. Pawiń. , Małop. , 321. 21. Z, w XVI w. Siewczyce Zawada, wś, pow. opoczyński, gm. Machory, par. Skórkowice, odl. od Opoczna 19 w. , ma 9 dm. , 60 mk. , 102 mr. Wchodziła w skład dóbr Siucice. W r. 1827 było 10 dm. , 54 mk. Według reg. pobor. pow. opoczyńskiego z r. 1508 wś Szewczycze Zawadka, własność Doroty Jasieńskiej, płaciła poboru 37 gr. W r. 1577 wś Siewczyce Zawada, własność Katarzyny Zieleńskiej, miała 5 łan. Pawiń. , Małop. , 288, 482. 22. Z. Wlonicka, folw. , pow. opatowski, gra. Ożarów, par. Przybysławice, odl. od Opatowa 20 w. , ma 2 dm. , 19 mk. , 298 mr. 272 roli. W r. 1827 było w dwu częściach 2 dm. , 19 mk. 23. Z. Wyszmontowska, wś, pow. opatowski, gra. Ożarów, par. Bidziny, odl. od Opatowa 20 w. , ma 5 dm. , 31 mk. , 79 mr. 24. Z. , wś nad rz. Wisłą, pow. sandomierski, gm. Tursko, par. Połaniec, odl. od Opoczna 39 w. , ma 17 dm. , 125 mk. , 201 mr. włośc. i 8 dwor. Istniał tu magazyn soli. W r. 1827 by ło 4 dm. , 90 mk. W połowie w. dziedzicem Jan z Rytwian wojew. krakowski. Dwa i pół łan. km. daje dziesięcinę wartości 1 grzyw. bisk. krakow. Pleban otrzymuje tylko kolędę Długosz, L. B. , II, 449. W r. 1578 kasztelan radomski płaci tu od 6 osad. , 3 łan. Pawiu. , Małop. , 170. 25. Z. , wś, w par. Pawłów dziś pow. iłżecki. W nowszych spisach nie podana. W r. 1827 wś duchowna, miała 9 dm. , 63 mk. W połowie w. dziedzicem wsi Prandota Koniński h. Rawa. Dwa łany km. , karczma z rolą, zagrodnik z rolą dają dziesięcinę, wartości 2 grzyw. , prepozyturze kieleckiej. Folwarku nie ma Długosz, L. B. , I, 442 i 486. W r. 1578 własność klasztoru św. krzyskiego na Łysej górze, ma 3 osad. , 11 2 łanu, 2 zagr. z rolą Paw. , Małop. , 190. 26. Z. , folw. i młyn, pow. kielecki, gm. Korzecko, par. Chęciny, odl. 15 w. od Kielc. Wchodził w skład dóbr rząd. ekonomii Kielce. Na początku XVI w. pleban chęciński nie pobierał tu dziesięcin tylko kolędę i po denarze od osoby na świętopietrze Łaski, L. B. , I, 585. W r. 1540 wś królewska, wolna od poboru. Sołtys ma tu dwa łany wolne, karczmę i zagrodnika. Pobiera trzeci denar z kar sądowych, ma pasiekę. Sołtystwo ocenione na 30 grzyw. Paw. , Małop. , 561. 27. Z. , wś, pow. kielecki, gm. Górno, par. Daleszyce, odl. 13 w. od Kielc. W r. 1827 było 4 dm. , 16 mk. 28. Z. al. Z. Pilecka, wś i folw. przy źródłach rzki Korytnicy, pow. włoszczowski, gm. i par. Irządze, odl. 33 w. od Włoszczowy. W r. 1886 dobra Z. Pilecka składały się z folw. Z. i Dąbrówki, miały 1577 mr. obszaru 416 roli, 52 łąk, 883 lasu, 157 pastw. , 67 nieuż. . Młyn i tartak. W r. 1827 było 45 dm. , 299 mk. W połowie w. dziedzicem jest Stefan Swanthopelko. Połowa łan. km. daje dziesięciny bisk. krakow. , połowa druga pleban. w Irządzach. Folwark daje plebanowi Długosz, L. B. , II, 207. W r. 1581 dzierżawca Szypowski płaci od 17 półłan. km. , 3 zagr. bez roli, 1 kom. z bydł. , 2 kom. bez bydła, 1 rzem. , 1 4 roli karcz. Pawiń. , Małop. , 70. 29. Z. , wś i folw. , pow. olkuski, gm. Rabsztyn, par. Racławice, odl. 8 w. od Olkusza. W 1827 r. miała 28 dm. , 145 mk. Dobra Z. składały się w r. 1871 z folw. Z. i Kmieciówka, rozl. mr. 937; folw. Z. gr. or. i ogr. mr. 452, łąk mr. 7, pastw. mr. 16, lasu mr. 389, zarośli mr. 3, wody mr. 1, nieuż. mr. 19; bud. mur. 2, drew. 10, las nieurządzony; fol. Kmieciówka gr. or. i ogr. mr. 48, łąk mr. 1, nieuż. mr. 1; bud. drew. 3; pokłady wapna, piec wapienny. Wś Z. os. 39, mr. 338. W r. 1584 Marcin Chełmski płaci tu od 5 łan. km. , 1 kom. z bydł. i 1 4 roli Pawiń. , Małop. , 26. 30. Z. , wś, pow. pińczowski, gm. Czarnocin, par. Gnojno, odl. 19 w. od Pińczowa. 31. Z. , wś i fol. , pow. stopnicki, gm. i par. Gnojno, odl. 12 w. od Stopnicy. W r. 1827 było 13 dm. , 98 mk. W r, 1885 folw. Z. , oddzielony r. 1883 od dóbr Balice, rozl. mr. 255 gr. or. i ogr. mr. 191, pastw. mr. 10, lasu mr. 50; bud. drew. 6; płodozm. 13 pol. , las urządzony. Wś Z. ma 14 os. , 124 mr. W połowie XV w. dziedzicem jest Piotr Balicki h. Topór. Łany km. dają dziesię cinę, wartości do 4 grzyw. , bisk. krakow. , kar czma z rolą, zagrodnicy i folwark rycerski ple ban w Janinie, wartości 2 grzyw. Długosz, L. B. ,, 381. W r. 1579 Z. wraz z Polankami stanowi część Balic, z których Prokop Balicki płaci od 12 os. , 6 łan. , 6 zagr. z rolą, 3 ubog. Paw. , Małop. , 232. 32. Z. , wś, pow. nowoaleksandryjski, gm. Celejów, par. Wąwolnica, ma 8 os. , 208 mr. Wchodziła w skład dóbr Kazimierz. W r. 1827 było 7 dm. , 66 mk. Długosz opisuje tę wieś trzykrotnie i z różnemi szczegółami. Dziedzicem wsi był Jakub Chotecki h. Nabra. Wś miała siedm łanów km. , z których dziesięcinę, warrtości do 6 grzyw. , da wano klasztorowi św. Krzyża na Łysej górze. W drugim opisie nie podaje liczby łanów i oce nia dziesięcinę ze wsi i folw. na 4 grzyw. , w trze cim podaje wartość dziesięciny od kmieci na 4 grzyw. a z folwarku, dającego kościołowi w Wą wolnicy, na 2 grzyw. Była też karczma i za grodnicy L. B. , II, 1531 we wsiach Z. i Celejów płacą od km. i młyna Paw. , Małop. , 357. 33. Z. , os. , pow. krasnostawski, gm. i par. Wysokie. 34. Z al. Tarkawica, wś i folw. , pow. lubartowski, gm. i par. Czemierniki. Folw. ten, w r. 1864 oddzielony od dóbr Ostrowek z Tyńcem, miał w r. 1867 obszaru 889 mr. ; wś Z. os. 69, mr. 1182. Go do przeszłości ob. Tarkawica. 35. Z. , wś i folw. , pow. zamojski, gm. Lipsko, par. Wielącza. Stanowi wraz z Bodaczowem i Wielączą jedną wielką, wś, której zabudowania ciągną się linią do 7 w. długości mającą. Folw. Z. wchodzi w skład dóbr Mokre. W r. 1827 było 157 dm. , 1101 mk. 36. Z. , ob. Zawady. Br. Ch. Zawada 1. Wielka, wś, w pow. bocheńskim, nad pot. Polanką dopł. Stradomki, w okolicy podgórskiej i lesistej, 5, 6 klm. na zach. od Wiśnicza, należy do par. rz. kat. w Pogwizdowie. Składa się z 34 dm. i 177 mk. rz. kat. , prócz 8 izr. Pos. więk. Wład. Niwickiego ma 170 mr. roli, łąk i lasu; pos. mn. 153 mr. w ogóle. Dawniej należała Z. do par. w Sobolowie; r. 1581 była własnością Andrzeja Sziradzkiego, który płacił od 2 półłanków km. , zagr. z rolą, zagrod. bez roli, 2 komorn. z bydłem i 1 komom. bez bydła. Graniczy wś na płn. z Nieprześnią, na zach. z Sobolewem, na wsch. z Nieszkowicami Wielkiemi a na płd. ma rozległe lasy. 2. Z. Lanckorońska al. Mała, wś, w pow. brzeskim, na lew. brzegu Dunajca, w okolicy malowniczej, pokrytej pagórkami lesistemi. Na zachód leżą ruiny zamku melsztyńskiego i wś Charzewice, na wsch. Rostoka, na płn. Gwoździec. Par. rz. Zawada kat. w Domosłowicach, dawniej jednak należała Z. do par. w Melsztynie. Liczy 44 dm. i 258 mk. 119 męż. , 139 kob. , 239 rz. kat. i 19 izrael. Pos. tabularna Teof. hr. Komorowskiej wynosi 290 mr. prawie w trzeciej części lasu; pos. mu. ma 259 mr. Wymienia wś Długosz pod nazwą Zawodczany, w par. Melsztyn. W r. 1581 Paw. , Małop. , 142 należała Z. do dziedziców Melsztyna, mianowicie Spytka Jordana, i miała 4 zagrody z rolą. , komornika z bydłem i rzemieślnika. Odl. 3 klm. od Zakliczyna. 3. Z. Uszewska al. Wielka, wś, w pow. brzeskim, na praw. brzegu Uszwicy, przy gościńcu z Brzeska 9, 8 klm. do Tymowy. Par. rz. kat. w Uszwi. Okolica falista, o glebie iłowatej, dosyć urodzajnej. Wieś zabudowana nad potokiem, liczy 136 dm. i 755 mk. 367 męż. , 388 kob. rz. kat. , prócz 9 izrael. Pos. tabularna funduszu religijnego ma 74 mr. lasu; pos. mn. 569 mr. roli, 97 mr. łąk i ogr. , 41 mr. past. i 58 mr. lasu. Włość biskupów krakowskich, liczyła r. 1581 Paw. , Małop. , 56 sześć i pół łan. km. , zagrodę z rolą, komornika z bydłem i kom. bez bydła. Graniczy na płn. z Uszwią, na płd. z Lewniową, na zach. z Gnojnikiem a na wsch. z Łoniowymi i Żerkowem. 4. Z. , wś, w pow. limanowskim, nad potokiem, dopł. pot. Łukowicy dopł. Słonki, uchodzącej pod Naszacowicami z lew. brzegu do Dunajca. Należy do par. rz. kat. w Łukowicy i graniczy na zach. z Młynczyskiem, na wschód z Zagórowem, na płn. z Przyszową a na płd. z Łukowicą. Mała osada, jest atyn. Łukowicy i liczy 26 dm. i 182 mk. 90 męż. , 92 kob. rz. kat. Jeszcze w r, 1581 Pawiń. , Małop. , 130 włość Sędzimirów Sendomirzów, zachowała dotychczas swych dawnych właścicieli. 5. Z. Szembek, wś, pow. myślenicki, w podgórskiej pięknej okolicy, przy drodze z Podgórza do Myślenic 8, 3 klm. i z Wieliczki do Myślenic, należy do par. rz. kat. w Sieprawiu, liczy 104 dm. i 622 mk. 299 męż. , 323 kob. , 615 rz. kat. a 7 izrael. Pos. tabularna ma 316 mr. 160 mr. roli, 60 mr. łąk, 5 mr. ogrodu, 22 mr. past. , 66 mr. lasu i 1 mr. 1228 sąż. kw. parcel budowl. ; pos. mn. 336 mr. roli, 116 mr. łąk i ogr. , 76 mr. past. i 12 mr. lasu. Za Długosza L. B. , I, 143 posiadał Z. Nanayko Wyeloglowsky; miała 10 łan km. , łan sołtysi i karczmę, w 1490 Pawiń. , Małop. , 450 zapłacono poradlne z 7 łanów; w r. 1581 posiadała wieś wdowa Sobkowa, były w niej 3 łany km. , 3 zagr. bez roli, 6 komor. z bydłem, 6 komor. bez bydła, 2 rzemieśl. , piekarz, duda i karczma z półłankiem. Po różnych właścicielach nabyła Z ks. Augusta Montleart około 1870 r. i testamentem przekazała swej koleżance z zakładu wychowawczego. Z. graniczy na wsch. z Borzętą, na płn. z Sieprawiem, na zach. z Polanką i Krzyszkowicami a na płd. z Dolną Wsią. 6. Z. , wś, pow. ropczycki, w okolicy lekko pofałdowanej pagórkami, przy gościńcu z Dębicy 5, 6 klm. do Ropczyc, nad pot. Zawadzkim, dopł. Wielopólki, ma parafią rz. kat. z kościołem murowanym i liczy wraz z obszarem dwor. Kar. hr. Baczyńskiej 135 dm. i 853 mk. 429 męż. , 424 kob. , 827 rz. kat. i 26 izrael. Pos. tabularna ma pałac z galeryą obrazów i biblioteką, gorzelnię, młyn i 720 mr. obszaru, w tem 187 mr. lasu; pos. mn. 553 mr. roli, 60 mr. łąk i ogr. , 103 mr. past. i 10 mr. lasu. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 251 należała Z. z Wolą do Stanisława Ligięzy, miała 15 kmieci, 11 1 2 łan. , 2 zagr. , 2 komor. z bydłem, 3 komor. bez bydła, rzemieślnika i 11 2 łanu dwor. Należała do par. w Lubczynie Lubzina. Później niewiadomo od którego roku istniał tu kościół, którym zarządzali augustyanie a następnie 3 mansyonarzy, mających prebendę. W r. 1791 zbudowano obecny kościół i erygowano parafią dyec. tarnowska, dek. ropczycki. Do parafii należą Nagawczyna, Stobierna i Stasiówka. Osada nazwana w 1581 Wolą, nazywa się teraz Bobrek i leży na płd. od wsi. Z. graniczy na płn. z gruntami Paszczyny i Pustyni, na zach. z Nagawczyną, na płd. ze Stobierną a na wsch. z Sepnicą. 7. Z. , wś, pow. sądecki, przy gościńcu z Nowego Sącza do Tylicza, na lew. brzegu Kamienicy, na płd. ma wólkę Nawojówkę. Par. rz. kat. w Nowym Sączu. Wś liczy 104 dm. i 622 mk. 299 męż. , 323 kob. rz. kat. Pos. większa ma kilku właścicieli i wynosi w ogóle 266 mr. ; pos. mn. 486 mr. Za Długosza L. B. , I, 559 należała Z. do Mikołaja Zawadzkiego h. Starykoń, miała folwark i 9 łan. kmiecych. W 1581 Paw. , Małop. , 127 własność Zawadzkiej, miała 6 łan. km. , 6 zagrod. z rolą, 6 komor. z bydłem. Graniczy na płn. z Nowym Sączem, na płd. z Nawojową, na zach. z Dąbrówką i Porąbką Małą. na wsch. z Falkową, Jamnicą i Kamionką Małą. Por. Poręba Mała 6. 8. Z. , wś, w pow. tarnowskim, na płd. od Tarnowa 5 klm. u źródeł pot, Dębiny uchodzącego z lew. brzegu do Białej; do wsi należy Wólka leżąca na płn. stoku wzgórza św. Marcina. Wś otaczają wzgórza wzn. do 334 mt. npm. Należy do par. rz. kat. w Tarnowie. Ma 99 dm. i 590 mk. 264 męż. , 285 kob. , 540 rz. kat. a 10 izr. Pos, tabularns ks. Eust. Sanguszki ma 4 mr. 950 s. kw. obszaru; pos. mn. 820 mr. roli, łąk i past. W r. 1581 Pawiń. , Małop, 258 Zawada Podegrodzie ks. Ostrogskiego miała 15 kmieci, 6 łan. , 10 komor. z bydł. i 2 kom. bez bydła. Z. graniczy na płn. z Tarnowem, na płd. z Porębą, na zach. z Tarnowem a na wsch. ze Strzyszowem. 9. Z. , wś, pow. mościski, tuż na płn. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Mościskach. Na płn. leżą Rudniki, na wsch. Laszki Gościńcowe. Własn. mn. ma roli or. 269, łąk i ogr. 17, past. 7 mr. W r. 1890 było 62 dm. , 381 mk. w gm. , 1 dm. , 9 mk. na obsz. dwor. 223 Zawada gr. kat. , 151 rz. kat. , 16 izr. ; 209 Rusinów, 181 Polaków. Par. rzym. i gr. kat. w Mościskach. 10. Z. , grupa domów w miasteczku Babicach, w pow. przemyskim. 11. Z. , część Skopowa, w pow. przemyskim. Mac. Lu. Dz. Zawada, wś, w hr. spiskiem, pow. lewockim, między górami, na płn. wsch. od Lewoczy, ma kościół katol. paraf. , 152 dm. , 319 mk. , 1153 mr. obszaru. Zawada 1. wś gosp. , w pow. krobskim rawickim, ma urz. okr. , urz. stan. cyw. i sąd w Bojanowie, pocztę i st. kol, żel. w Golejewku, na linii LesznoKrotoszyn, szkołę katol. i paraf. obu wyzn. w Poniecu; obszaru 62 ha, 6 dym. , 41 dusz 17 katol. . W w. własność Gajewskich na Stwolnie. W 1793 r. dwie części Z. należące do Hipolita Rogalińskiego z Ostrobudek. 2. Z. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 158 ha, 4 dym. , 81 dusz 32 prot. . Do podat. gruntow. oszac. czysty dochód na 2402 mrk. Par. katol. w Poniecu. W r. 1580 jest tu 3 łan. os. , 6 zagr. , 1 osadnik i wiatrak. Wś leży na płd. zach. Ponieca, przy trakcie do Bojanowa. W r. 1793 posiadał ją. Jan Pruski na Pudliszkach. 3. Z. , wś gosp. , w pow. bydgowskim, ma urząd okr. i st. cyw. w M. Sitnie Wilhelmsort, pocztę i st. kol. żel. w Strzelewie Strelau, szkołę katol. w miejscu, par. kat. w Dąbrówce Neuheim, ew. w M. Sitnie, sądy w Bydgoszczy. Obszaru 177 ha, 21 dym. , 126 dusz 31 Prot. . Leży na wschódpłn. Nakła, między Bydgoszczą a Mroczą. 4. Z. , niem. Sawade, fol. do Kurnatowic, w pow. międzychodzkim, ma urz. okr. w Orzeszkowie, urz. st. cyw. i szkołę kat. w Kurnatowicach, pocztę i st. kol. żel. w Kwilczu, na linii MiędzyrzecRokietnica, parafie w Sierakowie, sąd w Międzychodzie, 1 dym. , 14 dusz. W r. 1793 właściciel Jan Nepom. Kwilecki. Leży na wschód Kamionny Kaehme. 5. Z. , wś dwor. , w pow. czarnkowskim wieleńskim, ma urz. okr. i urz. st. cyw. w Wieleniu, pocztę i st. kol. żel. w Drawsku, na linii KrzyżPoznań, szkołę katol. we Wrzeszczynie Woschine, parafie i sąd w Wieleniu. Obszaru 422 ha, 6 dym. , 93 dusz 18 katol. . Do podat. grunt. oszacowano czysty dochód na 1347 mrk. Młyn wodny, pokłady żwiru. Wś i młyn leżą o 5 klm. na płd. zach. Wielenia, nad strugą, która powstaje na Starych Łaskach, w dalszym biegu pędzi młyn Drawski i wpada do Noteci. 6. Z. , kol. , w pow. ostrzeszowskim, ma urz. okr. , urz. st. cyw. , parafie i pocztę w Kobylejgórze, sąd i st. kol. w Ostrzeszowie, szkoły w Kuźnicy Myślniewskiej, 13 dym. , 91 mk. 7. Z. , młyn, w temże samem położeniu, 1 dym. , 8 dusz. Leży nad Źórawieńcem, dopł. Polskiej Wody. 8. Z. , fol. do Rojowa, w temże położeniu, ma 2 dym. , 13 dusz. Leży na zach. płd. od Ostrzeszowa, za Bierzowem, 8 klm. na wschód od Międzyborza Szlązkiego, nad Olszynką, dopł. Baryczy. 8. Z. , niem. Sawade, wś, w pow. międzyrzeckim, ma urz. okr. , par. katol. , sąd okr. i pocztę w Trzcielu, urz. st. cyw. w St. Folwarku, st. kol. żel. w N. To myślu, na linii PoznańZbąszyń, szkoły i paraf. ewang. w koloniach Lewickich. Obszaru 63 ha, 15 dym. , 114 dusz 25 katol. W r. 1793 po siada Z. Maks. Mielżyński na Trzcielu. 9. Z. , posiadłość z młynem, w pow. wyrzyskim, ma urz. okr. i sąd w Łobżenicy, urz. st. cyw. i po cztę w Dźwierznie, st. kol. żel. w Nakle, par. i szkołę katol. w Topoli, obszaru 54 ha, 2 dym. , 25 dusz 9 katol. . 10. Z. , dziś podobno Al gier, fol. do Linia pod Pniewami, w pow. bu kowskim nowotomyskim. W r. 1773 należy do Unrugów. W. Ł. Zawada, jezioro między Płochocinem a M. Komorskiem, w pow. świeckim, tuż przy linii drogi żel. bydgoskiej. Dawniej było własnością biskupów kujawskich. Kś. Fr. Zawada 1. niem. Zawadda, dobra szlach. nad jez. t. n. , pow. świecki, st. pocz. i paraf. kat. Nowe, st. kol. Warlubie; 1885 r. 11 dm. , 56 mk. Dobra te zostały dopiero r. 1680 odłączone od Milewa dla kapitanowej Ewald z domu Schlieper. Dziś posiada je A. ob. Zeitsch. des Westr. Gesch. Ver. , 1886, XIX, str. 355. W dok. zachodzą pod nazwą Shawadde 1475, Szawada 1509. 2. Z. , niem. Sawadda, wś włośc. , pow. kościerski, st. poczt. Kleszczewo, par. kat. Pogódki; 148 ha 95 roli orn. , 15 łąk, 16 lasu; 3 posiadła włościańskie. W 1885 r. 5 dm. , 6 dym. , 35 mk. ew. Wizyta ks. archidyakona Jugowskiego z początku XVIII w. objaśnia pochodzenie nazwy w ten sposób Zawada colonia non procul a Kleszczewo bene dicta Zawada, intra limites jacet Kleszczevienses et impedimento tam agris cmetonalibus quam parochialibus, ubi habitant duo coloni Petrus Gerik et Christianus Hilbrandt, ambo Lutherani; adhuc parocho nihil dant. ob. , acta manuskr. w Pelplinie, str. 99. 3. Z. , niem. Sowada, wyb. do Śluzy, pow. kościerski. 4. Z. , karczma, pow. grudziądzki, st. p. Łasin, par. kat. Szczepanki; 1868 r. 1 dm. , 7 mk. ew. 5. Z. , 1448 Skaczna, dziś Skaczna Góra, z niem. wś, pow. wałecki, st. poczt. i par. kat. Piła, agentura poczt. i szkoła ewang. w miejscu; 1278 ha 745 roli orn. , 5 łąk, 359 lasu; 1885 r. 65 dm. , 81 dym. , 451 mk. , 74 kat. , 374 ew, , 3 żyd. Posiada kosciół filialny p. w. Ścięcia św. Jana Chrz. , z drzewa pewnie w w. zbudowany. 6. Z, leśn. do nadleśn. Plitnicy należące, tamże; 1 dm. , 8 mk. 7. Z. , niem. , folw. do Czachówek Schockenhof, pow. lubawski, st. poczt. Biskupiec, par. katol. Szwarcenowo; 267 ha; 1885 r. 6 dm. , 79 mk. 8. Z. , niem. Zawadda, posiadłość z młynem, pow. wąbrzeski, st. poczt. . Zawada Zawada Golub; 244 ha 196 roli or. , 24 łąk, 2 lasu; 1885 r. 4 dm, , 9 dym. , 50 mk. kat. R. 1856 własność Stempowskich, r. 1885 Teofila Da szyńskiego. 9. Z. , wyb. do Brodnicy, pow kartuski, st. pocz. Szymbark. W najnowszych spisach nie wymienione. 10. Z. , wyb. do Nakła, pow. kartuski, st. poczt. Wygoda. W naj nowszych spisach nie wymienione. 11. Z. , do bra ryc. , pow. człuchowski, st. pocz. i par. kat. Przechlewo, 4 klm. odl. , 929 ha 473 roli or. , 37 łąk, 129 lasu; 1885 r. 7 dm. , 21 dym. , 135 mk. , 53 kat. , 78 ew. , 4 żyd. , cegielnia i piec wapienny. R. 1894 odkrył tn dziedzic Adolf Kluge powierzchni ziemi, mają kilka stóp grubości. Wydobywanie już się rozpoczęło. W r. 1789 było 12 dymów; jedna część należała do Szczy tna, druga do Lipinek. 12. Z. , posiadłość chełmińska nad Niechwarczem, pow. starogardz ki, st. pocz. Gotthelp, st. kol. Czarna Woda, paraf. kat. Łąg; 274 ha 80 roli or. , 12 łąk, 42 lasu; 1885 r. 4 dm. , 5 dym. , 35 mk. kat. ; 1885 r. młyn o 3 gankach i tartak; dziedzicem był wówczas Baltazar Kulczyk, obecnie Czarno wski. Lustracya komisyi pruskiej z r. 1772 opiewa Z. wraz z młynem i tartakiem należy do Chrystyana Ossowskiego, który wysiewa 20 korcy żyta, 2 jęczm. , 2 grochu, 3 tatarki wła snej miary. Rola jest piaszczysta, bydło pasie się latem i zimą w lesie. Czynszu płaci 52 fl. i 60 korcy żyta, podatków 10 tal. 60 gr. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. ,, niem. Zawadda al. Sawada, fol. szl. , pow. świecki, st. poczt. i kol. Pruszcz, 3, 3 klm. odl. , par. kat. Niewieścin. W 1885 r. 6 dm. , 110 mk. Fol. ten został dopiero r. 1878 odłączony od Niewieścina. Dziedzic Juliusz Rasmus. Pojawia się Z, po raz pierwszy w dok. z r. 1349 p. n. Slotow. Około r. 1436 nadaje w. m. Paweł y. Russdorf Schramm połowę wsi Slotaw na prawie polskiem. R. 1440 nadaje w. m. Konrad. lichhausen sędziemu ziemskiemu Grille i jego prawowitym spadkobiercom i potomkom 141 2 włók we wsi Slottaw na prawie polskim oraz większe i mniejsze sądownictwo we wsi nad swojemi poddanymi, wyjąwszy sądy drożne, które sobie zastrzegamy. Za to on i jego po tomkowie wiernie nam służyć będą na koniu zbrojnym i pomagać przy budowlach. w Grudziądzu ob. Pommer. Herzogthum v. Wegner, U, 434. Kś. Fr. Zawada 1. niem. Sawadda, wś, pow. reszelski, st. pocz. , niem. Neudorf, wś, pow. niborski, st. poczt. Gilgenburg. W r. 1600 ludność wyłącznie polska Kętrz. , O ludn. pol. , 350. Zawada 1. dobra i wś, pow. pszczyński, par. kat. Woszczyce, ew. Żóraw. W r. 1885 dobra miały 529 ha, 7 dm. , 101 mk. 6 ew. ; wś 203 ha, 87 dm. , 614 mk. 59 ew. . 2. Z. , 1294 Sauada, dobra i wś, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Ziemieńcyce, ew. Tarnowice. W r. 1885 dobra miały 294 ha, 6 dm. , 80 mk. 4 ew. ; wś 149 ha, 36 dm. , 284 mk. katol. 3. Z. , wś, pow. rybnicki, par. kat. Pszów, ew. Grodzisko. W r. 1885 wś miała 347 ha, 90 dm. , 588 mk. kat. 4. Z. , niem. Sowade, wś. pow. niemodliński, par. kat. i ew. , ma 103 ha, 28 dm. , 184 mk. 83 kat. . 5. Z. , fol. dóbr Łomnica, w pow. olesińskim. 6. Z. , kol. , w dobrach Sterzendorf, pow. namysłowski. 7. Z. , pustka należąca do Lisowie, w pow. lublinieckim. 8. Z. , fol. w dobrach Lubliniec, pow. lubliniecki. 9. Z. , pustkowie w gm. , dobra i wś, pow. raciborski, par. kat. Beneszów, ew. Raciborz. W r. 1885 dobra miały 374 ha, 3 dm. , 36 mk. 1 ew. ; wieś 151 ha, 63 dm. , 383 mk. 1 ew. . 11. Z. Książęca, dobra i wś, pow. raciborski, par. kat. Lubowice, ew. Raciborz. W r. 1885 dobra miały 147 ha; wś 253, 110 dm. , 640 mk. katol. Zawada, mylnie Zawoda, wś, pow. frysztacki, na zach, od Frysztata, przy samej granicy Szlązka pruskiego, nad rz. Olzą. i Piotrówką, niegdyś kolonia gminy Piotrowice. W 1488 r. własność Brodzkiego, potem należała do Frysztata. W 1796 r. osobne dobra, od r. 1874 własność hr. Larischa. Ma folwark, gorzelnię, kaplicę katol. parafii Piotrowice, szkołę 1klas. katol. 1878 r. 84 dzieci, duży most kamienny na Olzie, na linii dr. żel. płn. cesarza Ferdynanda, zarząd dóbr hr. Larischa, 66 dm. , 509 mk. , 623 mr. obszaru. Zawadka 1. Stara al. Zawadki Stare, kol. , pow. kolski, gm. Drzewce, par. kat. Borysławic, ew. Dąbie, odl. od Koła 17 w. , ma 14 dm. , 116 mk. W r. 1827 było 20 dm. , 200 mk. 2. Z. Nowa al. Zawadki Nowe, fol. , kol. i młyn, pow. kolski, . Drzewce, par. Borysławice i Dąbie, odl. od Koła 18 w. ; kol. ma 22 dm. , 185 mk. ; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. ; os. młyn. 1 dm. , 5 mk. W r. 1827 było 28 dm. , 261 mk. W r. 1888 fol. Z. i Dąbrówka rozl. mr. 398 gr. or. i ogr. mr. 379, łąk mr. 1, past. mr. 2, nieuż. mr. 16; bud. mur. 6, drew. 3. Wś Zawadki Stare os. 14, mr. 429; wś Zawadki Nowe os. 23, mr. 556; wś Dąbrówka Budy os. 3, mr. 20; wś Dąbrówka os. 10, mr. 6; wś Dzięciołowo os. 2, mr. 144; wś Górki os. 11, mr. 553. Na początku XVI w. dziesięcinę ze wsi pobiera altarya św. Krzysztofa przy kaplicy w Borysławicach Zamkowych a pleban. w Borysławicach dostaje tylko kolędę Łaski, L. II, 448. W r. 1576 Walenty Ponętowski płaci tu od 3 łan. km. i 1 zagr. Paw. , Wielk. ,, 78. Z. od czasów powstania kolonii t. n. dla odróżnienia przezwana Starą, według aktów kościoła w Kłodawie, w latach 1789 1799 była własnością Stanisława Zawada Zawada Krasnodębskiego. W starym rękopisie p. t. Ofiara 10 grosza w wojew. łęczyckiem 1789 r. , pochodzącym z archiwum zburzonego kościoła św. Idziego w Kłodawie, czytamy Sumy wyderkaffowej na tej wsi wieczyście zapisanej do kościoła farnego Kłodawskiego złp. 1000, od której czynsz podług prawa opłacany bywa. W tychże aktach po raz pierwszy natrafiamy na wzmiankę o kolonistach niemieckich w Z. pod r. 1795, dziś oni tu stanowią jednolitą ludność, niemieckim tylko zwłaszcza kobiety władającą językiem. Jest ich tu obecnie 152, w tej liczbie 78 męż. i 74 kob. , ewangielickiego wyznania. Domów mają 14, w tem 7 murowanych. Ziemi 419 mr. łąk mr. 30, lasu młodego olszowego około 1 1 2 morgu. Wiatrak jeden. Z. Nowa, według miejscowego podania, stwierdzonego jakoby datą wyrytą na belce najstarszego w kolonii domu, powstać miała r. 1806, choć na ślady wcześniejszej kolonizacyi natrafiliśmy przy badaniu przeszłości Z. Starej. Nowi przybysze nadciągnąć mieli ze Szlązka Pruskiego. Ludność wynosi 319 głów, w tej liczbie 146 męż. i 112 kob. wyznania ewangielickiego, zresztą Polacy, katolicy. Bomów 21, w tem jedna szkoła murowana. Szkoła ta kantorat ewangelicki liczy w danej chwili 62 uczniów 35 chłop. i 27 dziew. . Gruntu posiadają 544 mr. , w tem łąk około 30 mr. Wiatrak, olejarnia, karczma, w r. b. nieczynna. 3. Z. , wś i fol. , pow. włoszczowski, gm. i par. Irządze, odl. o 30 w. od Włoszczowy, ma 278 mk. , 725 mr. dwor. 368 roli, 26 łąk, 298 lasu, 33 past. i nieuż. , pokłady wapienia. Wieś ma 27 os. , 347 mr. włośc. Fol. należał do dóbr Irządze. W 1827 r. było 22 dm. , 75 mk. W połowie w. dziedzicem jest Jan Pukarowski h. Srzeniawa. Niema folwarku a łany km. dają dziesięcinę bisk. krakowskiemu Długosz, L. B. , II, 207. W r. 1581 Pieniążkowa płaci tu od 51 4 łan. km. , 2 zagr. bez roli, 3 kom. bez bydła Paw. , Małop. , 70. 4. Z. , fol. dóbr Bydlin, w pow olkuskim. W 1827 r. było 6 dm. , 39 mk. 5. Z. , wś, pow. miechowski, gm. Rzerzuśnia, par. Ulina Wielka, odl. 16 w. od Miechowa. W 1827 r. było 5 dm. , 26 mk. W r. 1581 we wsi Z. , w par. Leszniów, Myszkowski płaci od 3 półłan. , 3 zagr. bez roli, 2 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 76. 6. Z. , wś, pow. biłgorajski, gm, Księżpol, par. r. 1. Łukowa, r. g. Łosieniec. W r. 1827 było 89 dm. , 486 mk. , par. Chmielek. 7. Z. , wś, pow. garwoliński, gm. Pszonka, par. Parysów, ma 2 dm. , 22 mk. , 72 mr. W r. 1827 było 2 dm. , 13 mk. Zawadka 1. potok, lewy dopływ Wielopolki dopł. Wisłoki, wypływa na obszarze Stasiówki, w pow. ropczyckim, na wysokości 316 mt. , płynie wśród nizkich pagórków bezleśnych przez Stobiernę, w Zawadzie przerzyna rozległe łąki aluwialne i w Paszczynie uchodzi do Wielopolki. Długi do 11 klm. Karta wojsk. , 5, XXV, 2. Z. , potok lewy dopł. pot. Grodzisko dopł. Wisłoka, w pow. rzeszowskim. 3. Z. al. Ilnik, potok, prawy dopł. Stryja, wypływa z pod Betasówki, pomiędzy pasmami Roztyczne i Zwinin, płynie przez Suchy Potok, Myta, Rosochacz, Zawadkę, Ryków i Unik, gdzie uchodzi do Stryja z praw. brzegu. Dno doliny wzniesione w Rosochaczu do 779 mt. , w Zawadce ma 651 mt. , pod Rykowem 629 mt. , pod Ilnikiem 586 mt. Na całej długości towarzyszą Z. wyniosłe góry lesiste od 760 mt. do 1000 mt. . Dopływy z lew. brz. nieliczne, głównie Dołżanka, za to z praw. brzegu, ponieważ grzbiet górski dalej położony od rzeki niż zachodni, mamy znaczniejsze dopływy, jako to Krasecz, Lechacz, Popów, Bachnowatka, Frolicz. Długość Z. do 25 klm. Karta, wojsk, , 9, Zawadka, polana w Tatrach Spiskich, ob. Kwietnik 1. Zawadka 1. wś na zachód od Osieka, w pow. jasielskim, nad pot. Kłopotnicą, dopł. Wisłoki z lewego brzegu, w okolicy pagórkowatej. Liczy 67 dm. i 400 mk. 186 męż. , 214 kob. rz. kat. Należy do par. w Osieku. Pos. tabularna ma 98 mr. roli, 114 mr. łąk i 20 mr. pastw. ; pos. mn. 208 mr. roli, 35 mr. łąk i 90 mr. past. Z. graniczy na zach. z Dobrzynią, na płn. z Wolą Dębowiocką i Załężem, na wsch. z Markuszką i Kłopotnicą a na płd. z Pielgrzymką i Samoklęskami. 2. Z. przy Wielopolu Skrzyńskiem, wś, w pow. jasielskim, w par. Dobrzechów, na płd. wschód od Wielopola, nad pot. , dopł. pot. Grodziska uchodzącego pod Strzyżowem z lew. brzegu do Wisłoka. Okolicę ma lesistą. Wś ma 68 dm. i 444 mk. 208 męż. , 236 kob. rz. kat. Pos. tabularna Hel. Ugens ma 190 mr. Graniczy na płn. z Nawsiem, na wsch. z Pstrągową, na płd. z Rożanką i Grodziskiem a na zach, z Sośnicami, Wraz z Dobrzechowem stanowiła z dawna własność klasztoru koprzywnickiego, wymienioną już w dok. z r. 1277 Kod. , Małop. , I, 110. W r. 1536 wś Zawada, własność opata, ma 12 kmieci, płacących ogółem grzyw. czynszu. Sołtys ma 1 łan, młyn, karczma daje 1 grzyw. 12 gr. i pół kamienia łoju. Królowi dają 9 korcy owsa i 4 grosze, zapewne za stacyą. W r. 1581 we wsi Zawatka dominus Zawadzki scultetus, 9 osad. , 2 łany, 1 zagr. , 2 kom. , 2 rzem. Paw. , Małop. , 246 i 520. W r. 1870 należy obszar dwor. do spadkobierców Okolskiego. 3. Z. , wś, w pow. limanowskim, paraf. rz. kat. w Tymbarku 4, 2 klm. . Leży nad potokiem dopł. Łososiny, w okolicy podgórskiej i lesistej. Składa się z 45 dm. , ma 259 mk. 118 męż. , 141 kob. rz. kat. Pos. tabularna Ant. Wikara ma 54 mr. ; pos. mn. 326 mr. roli, 52 mr. łąk i ogr. i 108 mr. pastw. Wś powstała zapewne dopiero po r. 1675. Graniczy na płn, zach. z Wilkowiskiem, Zawadka Zawadka Zawadka Zawadka na płd. z Jasną, na wsch. z Zamieściem. 4. Z. , wś, w pow. liskim, ma parafię gr. kat. , leży w okolicy górskiej i lesistej, nad Tyrawką, wpadającą pod Mrzygłodem z praw. brzegu do Sanu. Wieś zbudowana w długą ulicę w wązkiej i zwartej dolinie potoku, od samego źródła, wznies. w najwyższem miejscu 427 mt. npm. Zasłania ją od płn. pasmo górskie ciągnące się w kierunku południowowschodnim a sięgające 624 mt. Wzgórza na wschodzie dochodzą 526 mt. , na płd. 547 mt. Z. liczy 77 dm. i 563 mk. 280 męż, 283 kob. , 159 rz. kat. , należących do par. w Tyrawie Włoskiej 5, 6 km. , 349 gr. kat. i 24 izrael. Pos. tabularna Maryi Mickiewicz ma młyn i 819 mr. obszaru, w tem 506 mr. lasu szpilkowego; pos. mn. 681 mr. roli, 75 mr. łąk, 104 mr. past. i 418 mr. lasu. Z. graniczy na płd. wsch. z Ropienką a na płn. zach. z Rozpuciem. 5. Z. , wólka, w pow. myślenickim, należy do Więciórki, w parafii Trzebonia. Leży w górach, na płd. stoku Kotonia 845 rat. , otoczona ze wszystkich stron lasami. Liczy 54 dm. i 293 mk. 139 męż. , 154 kob. rzym. kat. Graniczy na zach. z Trzebonią, na płd. z Tokarnią. 6. Z. , wś, w pow. pilzneńskim, 2 klm, na płn. od Brzostka, przy gościńcu do Pilzna, na praw. brzegu Wisłoki, wzn. 216 mt. npm. , ma okolicę podgórską i lesistą. Par. rz. kat. w Brzostku. Wś liczy 48 dm. i 308 mk. 148 męż. , 160 kob. , 291 rz. kat. i 17 izrael. Pos. tabularna dzieli się na dwie części jedna Schoenwettera ma 152 mr. , druga dr. Ludw. Midowicza 148 mr. ; pos. mn. 179 mr. obszaru. Z. graniczy na płn. z Kamienną Dolną i Siedliskami, na wsch. przez lasy z Kamienną Górną, na płd. z Brzostkiem. 7. Z. z Rozdzielem, wś, w pow. sądeckim, par. rz. kat. w Tęgoborzu. Leży na wzgórzu, z którego wypływają dwa potoki dążące w przeciwnych kierunkach do Zadziela i do Świdnika. Graniczy na płn. z Bojówką, na wsch. z Białą Wodą Polską nad Dunajcom, na płd. z Chomranicami. Składa się z 39 chat rozrzuconych i 244 mk. 121 męż. , 123 kob. rz. kat, Pos. tabularna Dunikowskich ma 110 mr. roli i 130 mr. lasu; pos. mn. 391 mr. W XVI w. stanowiła Z. osobną wś i była własnością Krzysztofa Jordana; miała 11 2 łanu km. i 3 zagrody z rolą, Rozdziele, jako osobna wieś Andrzeja Tęgoborskiego, miała półłanek kmiecy, część zaś Jerzego Jordana 11 2 łanu km. i zagrodę z rolą Pawiń. , Małop. , 137. 8. Z. Morochowska, wś, w pow. sanockim, w dorzeczu Osławy z lew. brzegu, nad pot. Brońcem, na płn. zach. od Morochowa. Osada zajmuje dolinę potoku, otoczoną od zachodu, północy i wschodu wzgórzami lesistymi a opadającą ku południowi. Należy do par. rz. kat. w Porażu a gr. katol. w Morochowie. Liczy 37 dm. i 202 mk. 109 męż. , 96 kob. , 181 gr. kat. , 11 rz. kat. i 13 izrael. Posiadłość tabularna Ant. Lichowieckiego ma 624 mr. obszaru, w tem 518 mr. lasu; pos. mn. 1876 mr. roli, 285 mr. łąk i 625 mr. past, Graniczy na płn. z Ratnowicą i Niebieszczanami, na płd. z Wysoczanami, na wsch. z Morochowem. 9. Z. Rymanowska, wś, w pow. sanockim, o 15, 5 klm. na płd. od Dukli, nad ma łym potokiem, wpadającym z praw. brzegu do Jasiela, rozciąga się długą nlicą w wązkiej i zwartej dolinie potoku. Prawie w środku wsi stoi cerkiew paraf. gr. kat. Wieś liczy 160 dm. i 970 mk. 458 męż. , 512 kob. , 946 gr. kat. , 8 rz. kat. i 16 izrael. . Posiadłość tabularna bi skupstwa przemyskiego rz. kat. ma 708 mr. lasu; pos. mn. 254 mr. roli, 40 mr. łąk, 17 mr. past. i 32 mr. lasu. Parafia dyec. przemyska, dek. jaśliski obejmuje także Kamionkę. Uposa żenie parafii składa sią z 236 mr. roli w ogóle, 16 sągów drzewa opałowego, 87 kóp owsa tytu łem skópczyny i dodatku do kongruy. Gleba jest górską i jałową. Z. graniczy na zach. z Trzcia ną, na płn. przez góry z Jasionką, na wsch. z Kamionką a na płd. z Tylawą. W pobliżu wsi wije się gościniec z Dukli do Węgier przez przełęcz Dukielską. 10. Z. , wś, w pow. wa dowickim, na płd. zach. od Wadowic 3, 7 klm. , liczy 55 dm. i 304 mk. 144 męż. , 160 kob. rz. kat. , należących do par. w Wadowicach. Pos. tabularna dzieli się na dwa korpusy Z. Górną Józ. Zagórskiego 99 mr. obszaru i Z. Dolną dr. Władysława Bogdaniego 163 mr. ; pos. mniejsza ma 329 mr. W XVI w. wieś na zywała się Zawadą; miała dwóch właści cieli, mianowicie Seb. Pisarzowski płacił od 6 półłanków km. i zagrody bez roli, Brandis od 4 łan. km. , 3 zagr z rolą i 4 komor. z bydłem. Z. graniczy na płd. z Ponikwią, na wsch. z Go rzeniem Dolnym i Górnym, na zach. z Chocznią a na płn. z Mikołajem. Mac, Zawadka 1. wś, pow. kałuski, 12 Mm. na płd. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Kałuszu. Na płn. leży Bołochów i Zbora, na wsch. Wierzchnia, na płd. Kropiwnik i Kadobna, na zach. Rachiń i Turza Wielka obie w pow. dolińskim. Płn. część obszaru przepływa Bołochówka od zach. na wsch. W obrębie wsi wpadają do niej od praw. brz. potoki; Głęboka, Czarny i Parowy al. Kamienny, tworzący tak zw. Kamienny Staw. Zabudowania wsi leżą w dolinie Bołochówki. Płd. zach. część obszaru lesista Zawadzki las i Czarny las. Własn. więk. ma roli or. 534, łąk i ogr. 545, pastw. 100, lasu 2706 mr. ; wł. mn. roli or. 1297, łąk i ogr. 132, pastw. 265 mr. W r. 1890 było 204 dm. , 1396 mk. w gm. , 11 dm. , 77 mk. na obszarze dwor. 1374 gr. kat. , 42 rzym. kat. , 43 izrael. , 11 innych wyznań; 1385 Rus. , 77 Pol. , 11 Niem. . Par. rzym. kat. w Kałuszu, gr. kat. w miejscu, dek. kałuski. Do par. należy Bołochów. We wsi jest cerkiew, szkoła 1o klas. i kasa poż. gm. z kapit. 503 złr. Jest tu także gorzelnia. 2. Z. , Zawadka Zawadka część Mszańca, w pow. staromiejskim. 3. Z. , część Terszowa, w pow. staromiejskim. 4. Z. , wś, pow. turczański, 21 klm. na. płd. wsch. od urz. poczt. w Turce, 14 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Boryni. Na płd. wsch. loży Rosochacz, na płd. Dołżki, na płd. zach. Zadzielsko, na zach. Mołdawsko, na płn. Ryków, Bachnowate i Zubrzyca, na płn. zach. Mallmannsthal ko lonia w Majdanie, wsi pow. drohobyckiego. Płd. zach. przepływa Zawadka i przyjmuje w obrębie wsi od praw. brz. potoki Krasec, Lechacz i Popów, a odlew. brz. pot. Magóra. Za budowania wsi leżą w dolinie Zawadki. Wzn. na płn. wsch. sięga 1026 mt. Własn. więk. ma roli or. 107, łąk i ogr. 74, pastw. 124, lasu 1268 mr. ; wł. mn. roli or. 918, łąk i ogr. 591, pastw. 955, lasu 33 mr. W r. 1890 było 133 dm. , 824 mk. w gm. , 3 dm. , 25 na obszarze dwor. 751 gr. kat. , 98 izrael. ; 826 Rus. , 9 Pol. , kat. w miejscu, dek. wysoczański, dyec. prze myska. Do par. należą; Dołżki i Krzywe. We wsi jest cerkiew. 5. Z. , część Jawory, w pow. turczańskim. Lu. Dz. Zawadka, rzeczka, prawy dopływ Sępolny dopł. Obry, powstaje na obszarze Zawad, o 81 2 klm. na wsch. płn. od Trzciela, w pow. międzyrzeckim, płynie ku płd. przez kolonie Lubińskie i ma ujście na obszarze Hamerni. Zawadka 1. dobra i wś, pow. pszczyński, par. kat. Miedzna, ew. Żóraw. W r. 1885 dobra miały 140 ha, 1 dm. , 10 mk. kat. ; wś 73 ha, 17 dm. , 149 mk. kat. Folw. Z. wchodzi w skład dóbr Góra. 2. Z. , kol. na obszarze gm. Barycz. pow. wielkostrzelecki. Zawadka 1. węg. Zavadka, wś w hr. Spiskiem, pow. hornadzki, na stokach grzbietu górskiego, tworzącego między potokiem Hernadem i Gielnicą dział wodny, 823 mt. npm. Od płn. wsch. wznosi się szczyt Sosninka 891 mt. , od zach. szczyt Żołob 820 mt. , a od wsch. Smrecina 883 mt. . W r. 1890 było 230 dm. , 1079 mk. 1042 Rus. , 7 Niem. i 10 Słowaków; 1061 gr. kat, 11 rz. kat. i 7 izr. ; 4405 mr. kat. obszaru. Z. należy do sądu obw. w Lewoczy, a sądu pow. w Nowej Wsi, Igló. Najbliższy urząd pocztowy jest w Wondrysel. 2. Z. , wś, w hr. szaryskiem Węg, 137 mk Zawadki 1. w XVI w. Zawady, wś i fol, pow. sieradzki, gm. i par. Wróblew, odl. od Sieradza 11 w. Wś ma 4 dm. , 66 mk. , 10 os. , 12 mr. ; fol. 2 dm. , 241 mr. 228 roli, 5 łąk, 8 nieuż. . W r. 1827 było 7 dm, 71 mk. , par. Błaszki. W r. 1553 wś Zawady ma 4 łany km. a 1576 r. 2 łany. Na początku XVI w. dziesięcinę, wartości około 1 grzyw. , dawano archidyakonowi uniejowskiemu Łaski, L. B. , I, 346. 2. Z. Małe Powiercie, wś, i Z. Stare Powiercie, fol. nad rz. Wartą, pow. kolski, gm. Czołowo, par. Grzegorzew, odl. od Koła 4 w. Wś ma 5 dm. , 65 mk, ; fol. 1 dm. , 29 mk. Młyn wodny o 5 gankach. W r. 1827 było 7 dm. , 80 mk. Piaszczyste wybrzeża Warty przechowały tu ślady dawnych osad. M. R. Witanowski znalazł tu w lipcu r. 1893 urny, ślady dawnego cmentarzyska Opis podany w Prośnie kaliskiej z 1895 r. , str. 68. Na początku XVI w. we wsi Zawady dawano pleb. w Grzegorzewie tylko kolędę, po pół grosza z domu. Zapewne ta sama wieś daje dziesięcizę po 6 gr. z łanu kościołowi w poblizkim Kościelcu Łaski, L. B. , I, 219 i 248. Podług współczesnych aktów rozgraniczenia między dobrami arcybiskupów Chojny, Skobielice i Grzegorzew a Leśnicą Wojciecha Piekarskiego, skarbnika łęczyckiego, Powierciem Zygmunta Ciosnowskiego, Zawadą Rafała Ciosnowskiego i wsią królewską Nagórna, będącą w posiadaniu Stanisława hr. Górki, komisya, wyznaczona w tym celu przez sąd ziemski koniński, dn. 14 paźdz. 1558 r. odnowiła kopce graniczne między wyżej rzeczonemi majętnościami. Ciekawy ten dokument w ustępie dotyczącym Zawady brzmi Przeszedłszy w poprzek drogę bitą jakoby ku południowi między Powierciem i Grzegorzewem idącą, pomiędzy polami obydwóch dziedzin wzmiankowanych usypali 11 kopców, póki tym samym traktem do krzaków nieprzyszli, w których usypali 10 kopców, aż do Smuga, od którego smuga czyli strumyka pomiędzy dołami zagonów ku południowi idąc aż do miejsca Szubiennicy, pomiędzy dziedzinami Skobielice i Powiercie, usypali kopców 26, a od tego miejsca ku południowi idąc przez łąki aż w Łęgi usypali kopców 19, aż do strumyka Dołowa Jazda zwanego, nad którym strumykiem, że dla wody dalej iść nie można było, ostatni kopiec usypali. W regestr. pobor. z r. 1620 wspomniana wieś Zawady w paraf. Kościelec, starostwie kolskiem, miała 1 łan szlachecki i 4 zagrodników z rolami, płacących po gr. 6, czyli gr. 24. W r. 1623 posiadaczom tej części szlacheckiej był Stanisław Ciosnowski Akta grodz. poznańskie. Dalszy ciąg przerwanego w r. 1558 rozgraniczenia, dokonano dopiero 29 grudnia 1623 r. w obec delegata arcybiskupa i kapituły gnieźnieńskiej i Łukasza Mielżyńskiego, kasztelana gnieźn. , star. powidzkiego, dziedzica dóbr Powiercia i Zawady. Rozpocząwszy od strumienia zw. Dołowa Jazda, doszła aż do poprzecznego przechodu wody od młyna. Chrząsna płynącej, przeszedłszy ten wodociek, poszła taż strona powodowa aż do owego miejsca, w którem rzeczony strumień wpływa do rz. Warty, z tej rzeki znowu wyszedłszy przez błotniste miejsca i bagniste, około trzech staj wynoszące, przeszła, tenże sam dukt, w miejscu nazwanem Świniagać pod rozłożystym Dębem zakończyła. Widownią niezwykłych wypadków były pola tutejsze w r. Zawadki Zawadno Zawadów Zawadki 1655. Karol Gustaw, król szwedzki, na czele wojska zatoczył obóz na gruntach sąsiednich wsi Nagórnej i Powiercia. Tutaj poseł nieszczęsnego Jana Kazimierza, Krzysztof Przyj emski, napróżno błagał o pokój. W r. 1790 Zawady, część czyli przyległość Powiercia, były własnością Antoniego z Kwilcza Kwileckiego, starosty wschowskiego. 3. Z. , wś i fol. , pow. tomaszowski. gm. Jarczów, par. Rachanie, odl. 1 1 2 min od Tomaszowa, ma 40 dm. , 145 mk. , 372 mr. Ludność rolnicza a śród niej 1 tkacz, 1 kołodziej, 1 kowal. Pol. ma 474 mr. roli i 26 mr. lasu. W r. 1827 było 16 dm. , 75 mk. , par. Chodywańce. Wś leży w pasie granicznym, ma glebę piaszczystą. , w części borowinę. 4. Z. , wś i fol. , pow. tomaszowski, gm. i par. Tomaszów odl. o 2 mile. Wś leży o 1 2 w. od granicy Galicyi, ma 17 dm. , 139 mk. 47 praw. , grantu mr. 264. Gleba piaszczysta. W tej wsi znajduje się kancelarya leśnictwa ordynacyi Zamojskiej. Fol. Z. ma 92 mr. 5. Z. , wś i fol. nad rzką b. n. , pow. konstantynowski, gm. Swory, par. Huszlew, odl. 28 w. od Janowa, ma 21 dm. , 168 mk. Wchodziły w skład dóbr Huszlew. W 1827 r. było 16 dm. , 103 mk. W r. 1879 fol. Z. , oddzielony od dóbr Mielniki, rozl. mr. 384 gr. or. i ogr. mr. 233, łąk mr. 19, past. mr. 5, lasu mr. 81, zarośli mr. 40, wody mr. 1, nieuż. mr. 5; bud. drew. 8, las nieurządzony, pokłady torfu, młyn wodny. 6. Z. , wś włośc. , pow. przasnyski, gm. Karwacz, par. Przasnysz odl. o 2 w. , ma 7 dm. , 120 mk. , 403 mr. W r. 1827 było 4 dm. , 42 mk. Br. Ch. Zawadki, ob. Zawodycze. Zawadkowicze al. Zawodkowicze, wś włośc. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Kamieniec Litewski, o 37 w. od Brześcia, 70 dzies. ziemi włośc. i 4 należącej do właścicieli prywatnych. Zawadno, wś niegdyś, w dzisiejszym pow. włodzimierskim, około Turyczan i Jahodna, na płn. od Włodzimierza. Uroczysko nosiło nazwę Soroczyn. Zawadów 1. al. Zawadowo, wś w par. Oszkowice pow. łowicki. Dziś nie istnieje. W r. 1576 Stanisław syn Jana Zawadowskiego płacił od 1 2 łanu km. , 2 zagr. , 4 osad i 11 2 łanu bez kmieci. W r. 1645 istniał tu folwark, mający dom i stodołę. 2. Z. , wś i fol. nad rzką Widawką, pow. piotrkowski. gm. Łękawa, par. Grocholice, odl. 21 w. od Piotrkowa. Wś ma 37 dm. , 231 mk. , fol. 3 dm. W 1827 r. było 19 dm. , 130 mk. W r. 1552 Anna Spinkowa, kaszt. brzezińska, płaci od 16 osad. na 5 łan. Paw. , Wielk. ,, 260. Dobra Z. i Łękawa składały się w r. 1880 z fol. Zawadów, Łękawa z nomenklaturą Wawrzkowizna i Kąsin, rozl. mr. 3450 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 373, łąk mr. 51, past. mr. 79, lasu mr. 178, nieuż. mr. 25; bud. drew, 6; fol, Łękawa gr. or. i ogr. 566, łąk mr. 146, pastw. mr. 54, lasu mr. 1841, nieuż. mr. 137; bud. mur. 11, drew. 17; las nieurządzony, młyn wodny. Wś Z. os. 59, mr. 364; wś Łękawa os. 45, mr. 307; wś Wólka Łękawska os. 15, mr. 152; wś Augustynów os. 73, mr. 572; wś Rząsawa os. 54, mr. 211; wś Mazury os. 30, mr. 302; wś Kolisko Pustkowie os. 8, mr. 114. 3. Z. Nowy i Stary al. Huta Zawadowska, wś, pow. chełmski, gm. Brzeziny, par. Puchaczów. Z. Stary wś ma 5 os. , 518 mr. , Z. al. Huta os. 26, mr. 253. Wchodziły w skład dóbr Puchaczów. W r. 1827 było 3 dm. , 15 mk. Br. Ch. Zawadów 1. z Porębami, wś, pow. jaworowski, 14 klm. na płn. od sądu pow. i urz. poczt. w Jaworowie. Na wsch. i płd. wsch. leżą Wierzbiany, na płd. zach. Drohomyśl, na płn. zach. Kłonice i Szczepłoty, na płn. Niemirów w pow. rawskim. Środkiem obszaru płynie Zawadówka. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie. W części płd. leży przysiołek Poręby Poruby. Własn. więk. ma roli or. 52, łąk i ogr. 193, past. 19, lasu 2175 mr; wł. mn. roli or. 2003, łąk i ogr. 697, past. 174, lasu 60 mr. W r. 1890 było 324 dm. , 1685 mk. w gm. , 3 dm, , 10 mk. na obsz. dwor. 1614 gr. kat. , 27 rz. kat. , 54 izr. ; 1626 Rusinów, 69 Polaków. Par. rz. kat. w Niemirowie, gr. kat. w miejscu, dek. jaworowski, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew murowana p. w. Narodzenia M. P. , szkoła 1klas. Jest tu tartak wodny o jednym gatrze i jednej pile zwyczajnej. Dokumentem z dnia 26 czerwca 1653 nakazuje król Jan Kazimierz Tytusowi Liwiusowi Boratiniemu, budowniczemu, ustąpić z dzierżawy w Zawadowie, skąd wypędził Zuzannę Boratyńską, i oczekiwać wyroku sądowego Arch. krajowe we Lwowie, T. , t. 73, str. 209. We Lwowie dn. 6 lutego 1663 pozwala Jan Kazimierz Janowi z Sobieszyna bieskiemu, chorążemu kor. , jaworowskiemu staroście, zastawić Zawadów itp. na dwa lata u Marcina i Barbary Głębockich 1. c. , C. , t. 411, str. 784. W Jaworowie dnia 26 wrześ. 1678 nadaje Jan III Eustachemu Zawadowskiemu kilka łanów pola w Zawadowie 1. c, C. , t. 472, str. 1687. Dnia 29 maja 1684 r. nadaje Jan III w Z. popom Zacharyaszowi i Andrzejowi, ich braciom Semionowi i Teodorowi, tudzież ich potomkom 1. c, C. , t. 451, str. 1569. Dnia 29 listopada 1687 r. w Żółkwi nadaje Jan III Eliaszowi Paszczatowi i synom jego Stefanowi i Wasylowi młyn w Zawadowie 1. c. , C. , t. 454, str. 1420. Dnia 27 września 1698 r. w Jaworowie rozkazuje królowa Marya Kazimiera Janowi Zasieckiemu, administratorowi starostwa jaworowskiego, oddać wójtowstwo zawadowskie Marcinowi Boratyńskiemu, skarbnikowi sanockiemu l. c. , C. , t. 477, str. 637. W Warszawie dnia 5 kwietnia 1710 r. pozwala August II Kazimierzowi Mogilskiemu przelać prawo swoje do sołtystwa w Z. na Alberta To Zawadkowicze Zawadowice Zawadowicki Zawadówka maszewskiego 1. c, C. , t. 187, str. 628. 2. Z. , wś, pow. lwowski, 12 klm. na płn. zach. od sa du pow. we Lwowie, 9 klm. na płn. zach. od urz. poczt. w Zamarstynowie. Na płn. leżą Zarudce i Zaszków, na wsch. Grzęda, na płd. Brzuchowice, na zach. Borki Dominikańskie. Płn. cześć obszaru przepływa Niedzielczyna. Zabudowania wiejskie leża na płn. Płd. część wsi lesista. Własn. więk. konwentu dominika nów ma or. 35, łąk i ogr. 79, past. 4, lasu 487 mr; wł. mn. roli or. 179, łąk i ogr. 117, past. 80, lasu 1 mr. W r. 1890 było 52 dm. , 361 mk. w gm. 201 gr. kat. , 123 rz. kat. , 30 izr. , 7 innych wyzn; 245 Rus. , 116 Pol. Par. rz. kat. w Kościejowie, gr. kat. w Zaszkowie. We wsi jest kasa poż. gm. z kapit. 384 złr. W początku obecnego wieku istniała tu papiernia, stąd też jedna część wsi zwie się dotąd Rapiernią. 3. Z. , wś, pow. mościski, 8 klm. na płd. wsch. od urz. poczt. i st. kol. w Mości skach, 10 klm. na zach. od sądu pow. w Sądo wej Wiszni. Na płn. zach. i płn. wsch. leżą Wojkowice, na płd. wsch. Stojańce, na płd. zach. Lipniki. Zabudowania wiejskie leżą na płn. wsch. , w dolinie dopływu Wiszni, nadpły wającego ze Stojaniec. Wzn. obszaru wynosi na płd. 265 mt. Własn. więk. ma roli or. 24, łąk i ogr. 12, past. 1 mr. ; wł. mn. roli or. 255, łąk i ogr. 20, past. 32, lasu 2 mr. W r. 1890 było 57 dm. , 318 mk. w gm. 253 rz. kat. , 59 gr. kat. , 6 izr. ; 24 Rus. , 294 Pol. katol. w Stojańcach, gr. katol. w Twierdzy. 4. Z. , wś, wś, pow. stryjski, 7 klm. na zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Stryju. Na płn. zach. leży Brigidau, na płn. wsch. Nieżuchów, na płd. wsch, Grabowiec, na zach. Kłodnica i Hołobutów. Płn. część obszaru przepływa Kło dnica. Zabudowania wiejskie leżą na płd. Płn. część obszaru przebiega kolej i gościniec wio dące ze Stryja do Drohobycza. Własn. wiek. ma roli or. 191, łąk i ogr. 123, past. 7, lasu 45 mr. ; wł. mn. roli or. 789, łąk i ogr. 486, past. 121, lasu 1 mr. W r. 1890 było 129 dm. , 756 mk. w gm. , 4 dm. , 22 mk. na obsz. dwor. 594 gr. kat. , 57 rz. kat. , 36 izr. , 95 innych wyznań; 595 Rus. , 52, 131 Niem. . Par. rz. kat. w Stryju, gr. kat. w Hołobutowie. We wsi jest cerkiew p. w. św. Jerzego, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 542 złr. Lu. Dz. Zawadowice, czesk. , , wś na Szląsku austr. , w pow. i okr. sąd. cieszyńskim, nad rz. Stonawką, dopł. Olzy z lew. brzegu, przy gość. z Cieszyna do Frydka. W r. 1890 było 43 dm. i 224 mk. 99 męż. i 125 kob. , 174 rzym. kat. ii 77 Pol. Z. tworzą jedną gminę administacyjną ze wsiami Polaniny, Szprochowice i Toszonowice Dolne. W. H. Zawadowicki, potok, lewy dopł. Stonawki, w pow. cieszyńskim. Zawadówka 1. fol. dóbr Jakubowice Końskie, w pow. lubelskim, gm Jastków, ma 262 mr. 2. Z. , wś, pow. chełmski, gm. Krzywiczki, paraf. Chełm, leży przy linii dr. żel. nadwiślańskiej, o 3 w. od stacyi w Chełmie. W 1827 r. wś duchowna, miała 14 dm. , 94 mk. 3. Z. , wś, fol. i dobra, nad jeziorem Łukie i rzką Piwonią al. Jedlonką, pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par. Wereszczyn, r. gr. Wola Wereszczyńska, odl. 30 w. od Włodawy, ma 16 dm. , 160 mk. W r. 1827 było 9 dm. , 61 mk. Pol. ma 884 mr. i 729 mr. puszczonych na prawie wieczystej dzierżawy kolonistom. Na obszarze fol. cegielnia. Wś ma 13 os. , 681 mr. i 70 mr. dzierźawionych na prawie wieczystoczynszowem. Łąki obszerne. Lud zamożny. Gleba gliniasta. Na obszarze Z. jezioro Łukie. W skład dóbr Z. wchodzily, prócz fol. Z. , wsi Z. , Załucze, Nowe Załucze, Wujek. Ogólny obszar wynosił 3402 mr. Zawadówka 1. przysiołek, pow. czerkaski, w 1 okr. pol. , gm. Żabotyn, o 50 w. od Czerkas, ma 1618 mk. 2. Z. , wś, pow. czerkaski, w 2 okr. pol. , gm. Derenkowiec, o 72 w. od Czerkas, o 10 w. na płd. wsch. od Korsunia, tuż przy linii dr. żel. chwastowskiej, ma 2338 mk. w 1863 r. 1655 mk. . Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesioną po 1860 r. , na miejsce poprzedniej, fundowanej po 1746 r. i rozebranej z powodu zniszczenia w 1858 r. Do par. należy wś Miropol o 4 w. . Z. należy do dóbr meżyryckich międzyrzeckich, od 1858 r. Parczewskich. 3. Z. , wś nad Bohem, pow. hajsyński, na pograniczu pow. olhopolskiego, okr. pol. Teplik, gm. Miahkochody, par. Ternówka, st. dr. źel. Kublicz o 23 w. , odl. o 36 w. od Hajsyna, ma 137 osad, 1443 mk. , 1293 ziemi dworskiej, 46 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Podwyższenia św. Krzyża, wzniesioną w 1816 r. 1171 parafian, pałac murowany, piękny ogród nad Bohem. Grunt nieco górzysty, gleba czarna. Dziedzictwo niegdyś Korotkich, Wiśniowieckich, dziś Lipkowskich. 4. Z. , dawniej Wysiołek Wiśniowiecki, wś nad bezim. dopł. Jaromirki, pow. kamieniecki, okr. pol i gm. Kupin o U w. , parafia Smotrycz o 8 w. , odl. o 40 w. od Kamieńca, ma 181 osad, 1063 mk. , 544 dzies. ziemi włośc. , 33 cerkiewnej; cerkiew p. w. św. Michała, z 1731 parafianami. Własność dawniej Raciborowskich, obecnie Żurowskich do Wiśniowczyka. 5. Z. , wś nad rzką Rohoźną, dopł. Rosi, pow. skwirski, w 1 okr. pol. , gm. i par. katol. Wołodarka o 4 w. , odl. o 30 w. od Skwiry, ma 737 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 581 mk. prawosł. i 102 kat. , przeważnie drobnej szlachty. Posiada cerkiew, p. w. Podwyższenia Krzyża Św. , wzniesioną w 1791 r. i uposażoną 60 dzies. ziemi. Na obszarze wsi, na pograniczu od wsi Rohoźna znajduje się wiele dawnych wałów i mogił. Zawadowice Zawadowska Kępa W jednej z mogił podług Fundukleja, Opis mo gił, str. 47 znaleziono kości ludzkie niezwykłej wielkości. W połowie zeszłego wieku Z. , pod nazwą Wołodarskich chutorów, należała do klu cza wołodarskiego i w 1785 r. była w dzierża wie Wojciecha Dyakowskiego, który w kilka lat później nabywszy na własność chutory, nadał im dzisiejszą nazwę. Następcy jego utrzymali się przy niewielkiej części wsi. W epoce uwłasz czenia włościan połowa wsi należała od 1850 r. do klucza wołodarskiego Abramowiczów, druga zaś część do spadkobierców Justyny Kru szyńskiej 600 dzies. i 153 dusz rewiz. i Dy akowskich w dwóch częściach, 120 dzies. i 34 dusz rewiz. . J. Krz. Dr. M. Zawadówka 1. potok, wypływa ze stawu we wsi Zawadowie, w pow. jaworowskim. Do stawu tego wpływają potoki Hniła i Uniaczka. Z. płynie podmokłemi łęgami wzn. 242 mt. do 214 mt. , do połączenia się z Lubaczówką. Płynie przez Szczepłoty, Hruszów, Budomierz, dwoma ramionami, w jednem ujęta jako Nowa j rzeka groblami, płynie dalej przez Hołodówkę i Mielniki. Tu łączy się w jedno łożysko i płynie przez Krowicę Hołodowską, Wólkę Krowicką. We wsi Lisiejamy płynie znów rozdzielona na dwa ramiona, od Ostrowca przyjmuje nazwę Wiszni, pod którą uchodzi z lew. brz. do Lubaczówki. Z lew. brz. przyjmuje pot. Zamiło, z praw. brzegu uchodzą Rybna, Czerniawa, Smerdech. Długość około 22 klm. Karta woj. , 5, XXIX, 5, XXVIII. Por. Sokołe i Smolinka. 2. Z. , potok, prawy dopływ Dychtarki, w pow. przemyślańskim. Ponieważ Dychtarkę zwą też Hutą od ujścia potoku t. n. , przeto w opisie tego potoku podano Z. jako jego dopływ. Dychtarka zaś uchodzi z praw. brz. do Lipy Gniłej. Zawadówka 1. wś, pow. podhajecki, 17 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Podhajcach, 12 klm. na płn. zach. od urz. poczt. w Monasterzyskach. Na płd. leży Korzowa, na zach. Toustobaby, na płn. Markowa, na wsch. Huta Nowa w pow. buczackim. Zach. część obszaru przepływa Złota Lipa od płn. na płd. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. ma roli or. 63, łąk i ogr. 5, past. 21, lasu 453 mr. ; wł. mn. roli or. 329, łąk i ogr. 105, past. 72 mr. W r. 1890 było 115 dm. , 726 mk. w gm. , 1 dm. , 9 mk. na obsz. dwor. 296 gr. kat. , 371 rz. kat. , 68 izr. ; 286 Rus. , 449 Pol. Par. rz. kat. i gr. kat. w Toustobabach. We wsi jest kasa poż. gm. z kapit. 1077 złr. 2. Z. , część Zalipia, w pow. rohatyńskim. Lu. Dz. Zawadowska Kępa, wś nad Wisłą, pow. warszawski, gm. i par. Wilanów, leży przy wsi Zawady, utworzona jest przez łachę wiślaną i rzeczkę Wilanówkę, ma 261 mk. , 448 mr. włośc. W 1827 r. było 7 dm. , 64 mk. Zawady 1. wś i fol. nad Wisłą, z lew. brzegu, pow. warszawski, gm. i par. Wilanów, leży pomiędzy Wilanowem a Wisłą, przy wsi Zawadowska Kępa ob. . Wś ma 335 mk. , 1848 mr. dwor. i 349 mr. włośc. W 1827 r. było 44 dm. , 459 mk. W r. 1580 Stan. Konopiński, prepozyt błoński, płaci tu od łan. km. i koła młyń. Wś duchowna, w par. Milanowo Paw. , Maz. , 261. 2. Z. , os. karcz. , pow. warszawski, gm. Falenty, par. Raszyn. 3. Z. , wś, pow. radzymiński, gm. i par. Radzymin, ma 209 mk. , 351 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 115 mk. 4. Z. , fol. i wś, pow. grójecki, gm. i par. Drwalew, odl. 12 w. od Grójca, ma 20 mk. W r. 1890 fol. Z. oddzielony, r. 1880 od dóbr Budzieszyn Mały, rozl. mr. 343 gr. or. i ogr. 252, łąk mr. 23, lasu mr. 60, nieuż. mr. 8; bud drew. 15; las nieurządzony. W r. 1576 wś miała 5 działów, na których siedzieli Zawiszowie, Jerzyk, Krasnowolski. Płacili ogółem od 11 4 łanu. , 6 zagr. Paw. , Mazow. , 230. 5. Z. , kol. , pow. grójecki, gm. Lechanice, par. Wrociszew, ma 35 dm. , 122 mr. włośc. W 1827 r. było 6 dm. , 56 mk. 6. Z. , wś, pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew, ma 22 mk. , 55 mr. W 1827 r. było 2 dm. , 17 mk. 7. Z. , wś i kol. , pow. sochaczewski, gm. Łazy, par. Zawady, odl. 10 w. od Sochaczewa, posiada kościół parafialny murowany, szkołę początkową, 169 mk. , 448 mr. włośc. Obszar dworski został rozparcelowany na kolonie. Jedna z nich ma 159 mr. obszaru. Z. wchodziły w skład dóbr Łazy. W 1827 r. było 12 dm. , 109 mk. W r. 1579 jest tu siedm działów Wolscy, Gawartowie, Pruski, Mikołajewski, płacą ogółem od 57 8 łan. km. i 8 zagr. Kościół i parafią założyć miał w r. 1377 Sławęcz kasztelan wizneński. Obecny pochodzi z r. 1748. Z. par. , dek. sochaczewski, obejmuje przeszło 2000 dusz. 8. Z. , wś i fol. , pow. skierniewicki, gm. Kowiesy, par. Chojnata, odl. 21 w. od Skierniewic, ma 169 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 122 mk. Wspomniana w dok. z r. 1339 i 1380 w liczbie wsi należących do paraf. Mszczonów Kod. Wielk. , 1131 i 1781. W r. 1579 pars notarii terrestris cum patruo wynosi 31 2 łan. , 1 rzem. Paw. , Mazow. , 148. W r. 1873 fol. Z. rozl. mr. 905 gr. or. ogr. mr. 543, łąk mr. 21, lasu mr. 311, nieuż. mr. 30; bud. mur. 3, drew. 14; płodozm. 6 i 7pol. ; las urządzony. W r. 1873 istniała tu gorzelnia. Wś Z. os. 19, mr. 166. 9. Z. , wś i fol. , pow. łowicki, gm. Lubianków. par. Dmosin, odl. 21 w. od Łowicza, ma 9 dm. , 78 mk. , 457 mr. dwor. 89 zarośli i 79 włośc. W 1827 r. było 7 dm. , 70 mk. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę pleb. w Słupi zaś fol. kościołowi w Dmosinie Łaski, L. B. ,, 337, 342. W r. 1579 wś Zawady Dąbrowa miała w 3 działach 21 2 łan. km. i 6 zagr. Pawiń. , Maz. , 162. 10. Z. , pow. łowicki, ob. Zawada. 11. Z. , fol. i wś, pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Łąkoszyn, odl. 3 w. od Kutna, ma 6 dm. , Zawadówka Zawadówka 67 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 25 mk. W r. I 1887 fol. Z. rozl. mr. 208 gr. or. i ogr. mr. 169, łąk mr. 22, past. mr. 3, nieuż. mr. 8; bud. mur. 7, drew. 4. Do włościan należy 31 2 mr. Na początku XVI w. wieś stała pustką, miała 6 łan. 3 dwor. i 3 kmiece. Łany dwor. dawały dziesięcinę pleb. w Łakoszynie, kmiece kanonii łęczyckiej Łaski, L. ., , 484. 12. Z. , os. nad rz. Wartą, pow. turecki, . Piekary, par. Skęczniew, odl. od Turka w. 20, ma 2 dm. ; j wchodzi w skład Skęczniewa. 13. Z. Szadkowskie, wś i dwa fol. , pow. sieradzki, . Wierzchy, par. Drużbin, odl. od Sieradza w. 30. Wś ma 6 dm. , 96 mk. ; dwa fol. 3 dm. , 20 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 65 mk. W r. 1891 fol. Z. lit. A. rozl. mr. 282 gr. or. i ogr. mr. 238, łąk mr. 12, past. mr. 15, lasu mr. 5, nieuż. mr. 12; bud. mur. 1, drew. 4. Wś Z. os. 12, mr. 26. Na początku XVI w. dawano dziesięcinę z folw. pleb. w Drużbinie, kmiecie zaś kanonii uniejowskiej a plebanowi na kolędę po korca żyta Łaski, L. , I, 397. W r. 1552 we wsi Zawadki, w par. Druzbin było 7 osad. na 31 2 łan. 14. Z. , wś nad błotami Ług Zawadzki, pow. wieluński, . Skrzynki, par. Giżyce, odl. od Wielunia 43 w. ; ma 12 dm. , 99 mk. W r. 1827 było 2 dm. , 9 mk. 15. Z. , os. , pow. wieluński, . Lututów, par. Cieszęcin. W nowszych spisach urzęd. nie podana. W 1827 r. było 3 dm. , 24 mk. 16. Z. , wś i fol. , pow. kaliski, gm. i par. Błaszki, odl. od Kalisza w. 30; wś ma 6 dm. , 93 mk. ; fol. 4 dm. , 34 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 99 mk. W r. 1890 fol. Z. rozl. mr. 390 gr. or. i ogr. mr. 329, łąk mr. 33, pastw. mr. 9, nieuż. mr. 19; bud. mur. 5, drew. 8, pokłady torfu. Wś Z. os. 13, mr. 29. W r. 1496 wś ma 21 2 łan. Mieszka ta drobna szlachta. 17. Z. , wś, pow. kaliski, gm. Tyniec, par. Tłokinia, odl. 8 w. od Kalisza, ma 5 dm. , 39 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 39 mk. Na tku XVI w. wś stanowi uposażenie plebana w Tłokini, który pobiera ztąd dziesięcinę snopową i czynsz w ilości pół seksageny Łaski, L. . W. 1579 Rafał Leszczyński, ststa radziejowski, płaci tu od 2 łan. km. Zapewne zabrał on tę wieś kościołowi. 18. Z, wś, pow. rawski, gm. i par. Boguszyce, ma 16 dm. , 100 mk, 270 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 50 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę z łanów km. dawano na stół arcybiskupi w Gnieźnie zaś plebanowi tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. II, , wś i os. karcz. , pow. rawski, gm. i par. Rzeczyca, ma 16 dm. , 126 mk. , 367 mr. włość. W 1827 r. było 11 dm. , 79 mk. Wś wchodziła w skład dóbr Rzeczyca. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. folw. i wójtowstwa dawano pleb. w Rzeczycy, zaś z łan. km. na stół arcybiskupi Łaski, L. II, 315. 20. Z. , kol, pow. piotrkowski, gm. Bełchatówek, par. Grocholice; kol, ma 29 dm. , 220 mk. , 406 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 4 mk. , 4 mr. Wchodziły w skład dóbr Dobrzelów. Na początku XVI w. dziesięcinę dawano z jednej części ról na stół arcybiskupi, z drugiej pleban. w Grocholicach Łaski, L. ., I, 459. W r. 1552 Dobrzyłowscy płaca ta od 2 osad. Paw, Wielkop. ,, kol. , folw. i os. leś. nad rzką Widawką, pow. ła ski, gm. Chociw, par. Widawa, odl. 21 w. od Łasku; kol ma 40 dm. , 299 mk. , 804 mr. ; fol. 2 dm. , 19 mk. , 409 mr. 330 mr. roli; os. leś. 2 dm. , 31 mk. , 363 mr. Wś wchodziła w skład dóbr Chrusty. W 1827 r. było 19 dm. , 166 mk. Na początku V w. dziesięcinę z łan. km. i dwor. dawano pleban. w Widawie Łaski, L. , I, 470. Wś w r. 1553 miała 4 łany km. 22. Z. , os. karcz. gm. Popów, par. Wąsosz, ma 1 dm. , 2 mk. , 3 mr W 1827 r. 11 dm. , 97 mk. 23. Z. , wś i folw. nad rz. Radomką Branicą, pow. radomski, . i par. Wieniawa, odl. od Radomia 22 w. , ma 11 dm. , 115 mk. , 286 mr. dwor. , 157 mr. włośc. W r. 1827 było 10 dm. , 93 mk. Folw. Z. Wieniawskie oddzielony w r. 1868 od dobr Wieniawa, rozl. mr. 281 gr. or. i ogr. mr. 208, łąk mr. 30, pastw. mr. 21, lasu mr. 16, wody mr. 3, nieuż. mr. 3; bud. drew. 6. Na początku XVI w. dawano dziesięcinę ze wszystkich ról, wartości do grzyw. , kościołowi w Wieniawie a przytem konopną, po 2 gr. z łanu, i kolędę Łaski, L. , I, 688. W r. 1569 mieszka tu częściowa szlachta Zawadzcy, Kliszowie, Szwigus i Grocki, mają w 4 działach 13 8 łan. km. , 3 z zagr. , 3 kom. Pawiń. , Małop. , 31. 24. Z. Stare, wś i Z. Nowe, kol. , pow. radomski, gm. i par, Jedlińsk, odl, od Radomia 15 w. ; Z. Stare mają 27 dm. , 168 mk. , 352 mr. ; Z. Nowe 48 dm. , 174 mk. , 984 mr. W 1827 r. było 22 dm. , 165 mk. W r. 1876 folw. Z. rozl. mr. 1173. Wś Z. ma os. 45, mr. 256. W połowie w. dziedzicem jest Jan Zawadzki h. Habdank. Dwanaście łan. km. daje dziesięcinę snopową i konopną po 4 pęki scholastryi sandomierskiej. Dwie karczmy z rolą, 4 zagr. z rolą dają też scholastryi. Folw, rycerski daje pleban. w Goryni. Przy opisie dodaje Długosz odjęta gwałtownie przez arcyb. gnieźnieńskiego L. , I, 336 i 31. Na początku XVI w. pleban w Goryni pobierał z łan. folw. dziesięcinę, wartości 1 seksageny, od kmieci zaś kolędę po groszu z domu i denar św. Piotra Łaski, L. ,, I, 672. W r. 1569 Stan. Bębnowski płaci z Z. od 8 łan. km. , 10 zagr. a z Woli Zawadzkiej od łan. Pawiń. , Małop. , 303. 25. Z, wś, w par. Kulno dziś pow. biłgorajski. W nowszych spisach nie podana. W r. 1827 miała 10 dm. , 60 mk. 26. Z. , wś i folw. , pow. garwoliński, gm. Górzno, par. Garwolin odl. 1 w. , ma 19 dm. , 169 mk. , 659 mr. ziemi. W 1827 r. było 10 dm. , 136 mk. 27. Z. , wś i folw. , pow. siedlecki, . Królowa Niwa, par. Zbu Zawady czyn, ma 8 dm. , 156 mk. , 1182 mr. Folw. Z. 1 wchodził w skład dóbr Krzesk. W 1827 r. by ło 15 dm. , 126 mk. W r. 1531 Leonard i Mikołaj mają tu 1 łan. km. W r. 1552 drobne działki Krzeskich, na których 18 osad. W r. 1580 podano Z. w par. Pruszyn. 28. Z. , wś i folw. , pow. węgrowski, stanowi przyległość dóbr Boimie. W r. 1827 wś Z. , w par. Oleksin, miała 3 dm. , 81 mk. W r. 1563 podano tu 4 łany km. W r. 1891 folw. Z. rozl. mr. 155 gr. or. i ogr. mr. 128, łąk mr. 18, nieuż. mr. 9; bud. mur. 1, drew. 11; płodozm. 7 pol. W r. 1890 oddzielono folw. Z. lit A z przestrzenią mr. 230. Wś Z. os. 30, mr. 198. 29. Z. , wś, pow. węgrowski, gm. Jaczew, par. Liw, ma 23 dm. , 210 mk. , 840 mr. W r. 1827 było 17 dm. , 85 mk. W r. 1563 we wsi Zawady Morzyno, należącej do ststwa liwskiego, drobna szlachta miała 12 łan. bez kmieci Pawiń. , Maz. , 415. 30. Z. , wś i folw. , pow. sokołowski, gm. i par. Kossów, odl. 23 w. od Sokołowa, ma 13 dm. , 143 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 111 mk. W r. 1875 folw. Z. , oddzielony od dóbr Nowa Wieś, rozl. mr. 373 gr. or. i ogr. mr. 299, łąk mr. 36, lasu mr. 38, nieuż. mr. 6; bud. drew. 7. Wś ma 11 os. , 214 mr. 31. Z. , wś, pow. sokołowski, gm. Wyrozęby, par. Kożuchówek, ma 37 dm. , 242 mk. , 744 mr. W r. 1827 było 22 dm. , 213 mk. 32. Z. Rzewuski, pow. konstantynowski, gm. Przesmyki, ob. Rzewuski 2. . 33. Z. , fol. , pow. płoński, gm. Wojty Zamoście, par. Płońsk odl. 4 w. , ma 4 dm. , 48 mk. , 133 mr. W r. 1827 było 4 dm. , 24 mk. 34. Z. Krogule, wś, . pow. płoński, gm. Modzele, par. Nowemiasto, odl. 17 w. od Płońska, ma 2 dm. , 13 mk. , 12 mr. 35. Z. , ob. GościminZawady. 36. Z. , wś, pow. płoński, gm. Szumlin, ob. PopielżynZa wady, ma 32 dm. , 298 mk. , 1344 mr. W r. 1576 Popielzyno Zawady, w par. Juniec, ma 3 łany km. , 2 zagr. Pawiń. , Mazow. , 311. 37. Z. , wś i folw. , pow. przasnyski, gm. Dzierzgowo, par. Grudusk, odl. 19 w. od Przasnysza, ma 18 dm. , 136 mk. W r. 1827 było 17 dm. , 105 mk. W r. 1885 folw. Z. rozl. mr. 708 gr. or. i ogr. mr. 419, łąk mr. 21, pastw. mr. 59, lasu mr. 189, nieuż. mr. 20; bud. mur. 5, drew. 19, las nieurządzony, wiatrak, cegielnia. Wś Z. os. 21, mr. 68; wś Kamień os. 10, mr. 15; wś Międzyleś os. 14, mr. 134. W r. 1567 wś Z. ma 21 2 włók i 4 ogr. ; 2 wł. , 3 ogr. ; 1 2 wł. , 2 ogr. Paw. , Maz. , 337. Wś ta wchodziła w skład dóbr Grudusk, które zostawały w posiadaniu Zawadzkich h. Rogala do r. 1668. 38. Z. , pow. przasnyski, ob. GrabowoZawady. 39. Z. Rzeszotary, pow. sierpecki, ob. Rzeszotary. 40. Z. , folw. , pow. lipnowski, gm. i par. Bobrowniki, odl. 11 w. od Lipna, 1 dm. , 7 mk, 97 mr. W 1827 r. 1 dm. , 16 mk. 41. Z. , folw. nad rz. Mławką, pow. mławski, gm. i par. Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 163. Mława odl. 5 w. , młyn wodny, 2 dm. , 10 mk. , 55 mr. W r. 1827 był 1 dm. , 5 mk. 32. Z. , z os. Grądek, wś i folw. na prawym brzegu błot rozległych, ciągnących się od Żuromina, przez które płynie rz. Mławka, pow. mławski, gm. Turza, par. Lipowiec, odl. 15 w. od Mławy, ma 33 dm. , 283 mk. , 1696 mr. , w tem 346 mr. włośc. W r. 1827 było 19 dm. , 155 mk. W r. 1578 wś Z. ma 13 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 2 rzem. i młyn dziedziczny Pawiń. , Mazow. , 58. 43. Z. Ponikiew, wś, pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Rożan odl. 7 w. , ma kaplicę filialną par. Rożan, wystawioną z drzewa w r. 1756 przez Piotra Zawadzkiego, rotmistrza i uposażoną częścią wsi. We wsi mieszka drobna szlachta. W 1827 r. było 15 dm. , 73 mk. ; podana też druga część p. n. Zawady, św. Trójca, mająca 1 dm. , 8 mk. W r. 1582 wś Z. ma 3 łany km. , 7 zagr. Paw. , Maz. , 387. 44. Z. , wś i folw. , pow. makowski, gm. i par. Płoniawy, odl. 11 w. od Makowa. W r. 1827 było 9 dm. , 57 mk. , par. Podoś. R. 1567 było 6 włók km. Paw. , Mazow. , 348. W r. 1885 folw. Z. lit. B. rozl. mr. 1525 gr. or. i ogr. mr. 668, łąk mr. 94, pastw. mr. 31, lasu mr. 701, nieuż. mr. 31; bud. drew. 17, las urządzony. Wś Z. os. 23, mr. 40. 45. Z. al. Konarzewo Zawady, wś i folw. , pow. makowski, gm. Karniewo, par. Gołymin, odl. 12 w. od Makowa. W r. 1827 było 16 dm. , 113 mk. W r. 1889 folw. Z. al. Z. Mierzeniec al. Z. Konarzewo rozl. mr. 1009 gr. or. i ogr. mr. 602, łąk mr. 10, lasu mr. 378, nieuż. mr. 19; bud. mur. 7, drew. 12, las urządzony, wiatrak. Wś Z. Konarzewo os. 29, mr. 105. W reg. pobor. z r. 1567 p. Sebastian olim Janow Goliński wł. 8, ogr. 2 Pawiń. , Mazow. , 328. Por. Konarzewo Zawady. 46. Z. Kościelne, wś i folw. nad rz. Sliną, o 2 w. od jej ujścia do Narwi, pow. łomżyński, gm. Chlebiotki, par. Zawady, odl. 50 w. od Łomży, posiadają kościół par. drewniany, szkółkę początkową, młyn. W r. 1827 było 12 dm. , 224 mk. Wś wspomnianą już jest w dok. z r. l442. Kiedy założoną była parafia niewiadomo. Istnieje już w drugiej połowie XVI w. W r. 1576 wś ma dwie części, w jednej są 4 działy drobno szlacheckie, mające 6 łan. km. , w drugiej 3 działy, mające 31 2 łan. i 4 zagr. Pawiń. , Mazow. , 378. Obecny kościół wzniesiony był w r. 1743. Z. par. , dek. łomżyński dawniej tykociński, ma około 3500 dusz. W r. 1871 folw. Z. z attyn. Boryszewko, Lesie, Konopki, Pokrzywnica, Krzewie Stare, Łaś, Toczyłów i Wnory, rozl. mr. 2183 gr. or. i ogr. mr. 715, łąk mr. 300, past. mr. 30, wody mr. 4, lasu mr. 920, zarośli mr. 150, nieuż. mr. 61; bud. mur. 9, drew. 14, las nieurządzony. Wś Z. os. 39, mr. 232. W r. 1884 folw. Z. lit. B. , oddzielony od dóbr Zawady lit. A, rozl. mr. 394 gr. or. i ogr. mr. 301, łąk mr. 24, pastw. mr. 28, lasu mr. 35, nieuż. 31 Zawady Zawadycze Zawadyna mr. 6; bud. drew. 4. W r. 1890 folw. Z. lit. D. al. Zabrodzie, oddzielony od dóbr Zawady lit. A. , rozl. mr. 84 gr. or. i ogr. mr. 45, łąk mr. 10, pastw. mr. 5, lasu mr. 23, nieuż. mr. 1; bud. drew. 3. W r. 1893 folw. Z. lit. E. , z nomen klaturą Borysówka rozl. mr. 678 gr. or. i ogr. mr. 386, łąk mr. 59, pastw. mr. 14, lasu mr. 201, nieuż. mr. 18; bud. mur. 5, drew. 7, las nieurządzony. 47. Z. , pow. łomżyński, gm. Kupiski, ob. Rembielin 3. 48. Z. , wś, pow. ostrołęcki, gm. Troszyn, par. Kleczkowo; miesz ka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 7 dm. , 44 mk. W r. 1578 były tu 3 działy mające 2 łany km. 49. Z. , wś nad rz. Omulew, pow. ostrołęcki, gm. Wach, par. Brodowe Łąki. W r. 1827 było 55 dm. , 374 mk. , par. Baranowo. 50. Z. , os. , pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Kaletnik, odl. od Suwałk 16 w. , ma 3 dm. , 29 mk. Wchodziła w skład dóbr Kadaryszki. 51. Z. , pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 30 w. , ma 24 dm. , 120 mk. W r. 1857 wchodziła w skład dóbr Krasnowo, miała 700 mr. W spisie z r. 1827 po dano dwie wsi t. n. , jedna, w par. Kalwarya, mia ła 18 dm. , 133 mk. , druga, w par. Puńsk, 4 dm. , 22 mk. Były to zapewne dwie części jednej wsi. Br. Ch. Zawady 1. wś włośc. , pow. białostocki, w 2 okr. pol, gm. Białostoczek, o 3 w. od Białegostoku, 407 dzies. ziemi włośc. 170 łąk i past. , 25 nieuż. . 2. Z. , wś włośc. , pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Choroszcza, o 13 w. od Białegostoku, 480 dzies. ziemi włośc. 175 łąk i pastw. , 5 lasu, 34 nieuż. , 3. Z. , okolica szlach. , pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Malesze, o 12 w. od Bielska, 170 dzies. 14 łąki past. , 8 lasu, 1 nieuż. . Zawady 1. część Glińska, w pow. żółkiewskim. 2. Z. , grupa domów w Skwarzawie Nowej, w pow. żółkiewskim. Zawady 1. przedmieście Poznania od strony wschodniej, ku Głównej; ob. Poznań. 2. Z. , wś gosp. w pow. krobskim rawickim, ma urz. okr. , st. cyw. i sąd w Rawiczu, tamże stac. kol. żel. , pocztę w Słupi, szkoły w Ugodzie, par. kat. w Golejewku. Obszaru 244 ha, 35 dym. , 251 dusz. Wś wchodziła w skład dóbr Ostrobudki. 3. Z. , pustkowie między Turskiem a Grodziskiem, na wsch. Pleszewa. 4. Z. , wś gosp. , w pow. obornickim, ma urz. okr. w Rogoźnie, par. kat. , urz. stan. cyw. i pocztę w Ryczywole, sąd i st. kol. żel. w Rogoźnie, na linii PoznańPiła, szkoły w Tłukawach. Obszaru 154 ha, 12 dym. , 79 dusz 39 katol. 5. Z. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru dwor. 175 ha, 3 dym. , 50 dusz 23 katol. Bo podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 1924 mk. Leżą na wschpłn. Ryczywoła. W r. 1580 ma tu Krzysztof Sokołowski 6 łan. os. i 1 komom. W r. 1793 należą Z. do starostwa rogozińskiego. 6. Z. , kol w pow. ostrowskim, ma sąd, urz. okr. i st. kol. żel w Ostrowie, urz. stanu cyw. w Podkocach, par. katol i pocztę w Skal mierzycach, szkoły w Śliwnikach, 1 dm. , 17 mk. 7. Z. , pustkowie w Siedlcu, pod Miksta tem, w pow. ostrzeszowskim. 8. Z. Ponieckie, wś, w par. Poniec dziś pow. krobski, pojawia się w r. 1310; w r. 1564 ma 3 łany km. , obe cnie nieznana. W. Ł. Zawady 1. niem. Sawadden, wś, pow. węgoborski, st. p. Benkheim. 2. Z. , wś, pow. ostródzki, st. p. . 3. Z. , wś, pow. rastemborski, st. p. Johannisburg. 4. Z. , wś, pow. rastemborski, st. p. Korschen. 5. Z. , wś, pow. niborski, st. p. Muschaken. 6. Z. , wś, pow. łecki, st. p. Neu, wś, pow. gierdawski, st. p. , pow. ządzborski, ob. Olszewo 2. . 9. Z, wś, pow. łecki, st. p. Pissanitzen. 10. Z. , wś, pow. ządzborski, st. p. , niem. Sawadden Gross al. Nojehnen, dobra, pow. węgoborski, st. p. Buddern. 12. Z. Małe, niem. Sawadden Klein al. Wisranken, dobra, pow. węgoborski, st. p. Buddern. 13. Z. Wielkie i Małe, niem. Sawadden Gross i Klein, wś i os. , pow. margrabowski, st. p. Czychen. Zawadycze, Zawadzicze 1. wś włośc. nad błotem Starzyną, pow. grodzieński, w 4 okr. pol, gm. Żydomla, o 19 w. od Grodna, 381 dzies. ziemi włośc. 51 łąk i past. , 40 nieuż. . Podług Piscow. kn. I, 56 sioło Zawadziczi należy do wójtowstwa skrebliaczkiego ekonomii grodzieńskiej. W tem siole włók 18 gruntu dobrego, to jest włók strzeleckich wolnych 9, pod tymyż strzelcy czynszowy, 9. 2. Z. , uroczysko, pow. kobryński, w 5 okr. pol, gm. Worocewicze, należy do dóbr Ostrówki, Malkowskich. Zawadyna, część Trybuchowiec, w pow. buczackim. Zawadyńce 1. dawniej zwane także Serwatyńce, wś nad rzką Jaromirką, dopł. Smotrycza, pow. kamieniecki, okr. pol, st. poczt. i parafia Gródek o 12 w. , gm. Kupin o 6 w. , odl o 45 w. od Kamieńca, ma 143 osad, 864 mk. , 603 dzies. ziemi włośc. , 828 dworskiej 292 lasu, cerkiew. Wś powstała, jak się zdaje, w XVI w. i należała do klucza gródeckiego, może jako królewszczyzna, gdyżwymieniona jest w liczbie wsi wchodzących w skład sstwa skalskiego, dzierżawionego przez Mikołaja Herz Fulsztyna W XVII w. własność Potockich a około 1725 r. Antoniego Radzimińskiego, kaszt. czerskiego, który w 1743 r. sprzedaje Z. Augustowi Czartoryskiemu, gen. ziem podolskich. Sukcesorka tegoż ks. Izabela z Czartoryskich Lubomirska, marszałkowa koronna, w 1790 r. sprzedaje Janowi i Ignacemu Gadomskim, podkomorzycom chełmskim; wnuczka ich wniosła w dom Pułaskich, Obecnie należy do Zawadyńce Zawady Zawady Kazimierza Pułaskiego, znanego historyka i ar cheologa, posiadającego tu cenną bibliotekę, przeważnie odnoszącą się do historyi tego kraju, i liczny zbiór numizmatów. W XVII i XVIII w. przechodził tędy t. zw. wy, łączący Ruś Czerwonę ze Wschodem. Około 1888 r. wyorano tu miecz bronzowy, w miejscu, które od lat dwóch dopiero wzięto pod uprawę. Leżał on w głębokości 10 cali. Jest to jeden z typowych okazów epoki bronzu i jeden z pię kniejszych; ma długości 59 cent. i cały okryty jest prześliczną patyną; . Zaledwie kilka podo bnych mieczów znaleziono na obszarach od Kar pat do Baltyku a w gub. podolskiej niezaprzeczenie pierwszy ob. Tyg. Ilustr. , Nr 325 z r. 1889. W Z. urodził się 19 lutego 1848 r. zna ny krytyk Piotr Chmielowski. 2. Z. , wś nad Horyniem, pow. zasławski, gra. Michnów, par. praw. Szelwów o 1 w. , par. katol. Białogródka, o 20 w. na zachód od Zasławia, ma wraz z Szelwowem i Gnojniczką 835 dzies. ziemi dworskiej. Wchodziła w skład włości kuźmińskiej, obecnie własność Zygmunta Radzimiń skiego. Dr. M. J. Krz. Zawadzicze, ob. Zawadycze. Zawadziszki, Zawadyszki, dwór, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Traszkuny, o 56 w od Wiłkomierza, własność Dobkiewiczów, 118 dzies. 28 lasu, 18 nieuż. . Zawadzka Huta, wś, pow. skierniewicki, gm. Kowiesy, par. Chojnata, ma 105 mk. , 24 mr. Leży przy wsi Zawady. Zawadzka Skała, szczyt górski 1507 mt. w Tatrach Niżnich ob. t. XII, 259. Zawadzki 1. os. na obszarze dóbr Zandowice, w pow. wielkostrzeleckim, posiada st. dr. żel. opolsko tarnowickiej, odl. 47 klm. od Kluczborka, hutę żelazną, 48 dm. , 883 mk. 2. Z. al. Zawodzie, pustkowie w dobrach Jemielnica, pow. wielkostrzelecki, ma 44 dm. , 334 mk. Zawadzki las, obszar lesisty, na garbie wzn. 370 mt. , pomiędzy potokami Hłuskim z zachodu a Kalinowym ze wschodu, na obszarze Zawadki, w pow. doliniańskim Karta wojs. , 9, XXX. Zawadzki potok 1. lewy dopływ Wielopólki, w pow. ropczyckim, płynie przez wsi Nagawczyna, Sepnica, Stasiówka i Stobiernia. 2. Z. p. , lewy dopł. Wagu. Zawadzkie, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Pilwiszki, odl. od Władysławowa 29 w. , ma 12 dm. , 88 mk. ; wchodziła w skład dóbr Leśnictwo. W r. 1827 było 7 dm. , 46 mk. , par. Gryszkobudzie. Zawadzkie Uniszki, pow. mławski, ob. Uniszki 2. Zawadźkowszczyzna, zaśc. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Woropańszczyzna, o 83 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. 3 praw. , 4 katol. . Zawal, jezioro na dwie toni, w pow. rzeczyckim, w r. 1754 należało do domin. Jołcza, własność Rokickich. A. Jel. Zawalcie, zaśc. szl. nad jez. Goduniszki, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 64 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. katol. Zawale 1. wś, pow. dubieński, gm. Dubno, par. praw. Ratczyn o 2 w. . Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1583 r. należy do włości mta Dubna ks. Konst. Ostrogskiego, który płaci z 1 dym. , 2 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 82. 2. Z. , wś nad Bohem, pow. hajsyński, okr. pol. i par. katol. Ternówka, gm. Chaszczowata, st. poczt. Sawrań o 10 w. , odl. o 86 w. od Hajsyna, przy drodze z Czemerpola do Salkowa, ma 139 osad, 759 mk. , cerkiew p. wez. św. Dymitra, wzniesioną w 1869 r. i uposażoną 76 dzies. , z 657 parafianami. Dziedzictwo niegdyś Potockich w kluczu chaszczewackim, dziś własność Gincburga, który w Z. , Mobilnie i Salkowie posiada 6815 dzies. 3. Z. , wś przy ujściu rzki Kizi do Zbrucza, pow. kamieniecki, okr. pol. Lanckoroń, gm. Rychta, par. katol. Czarnokozińce, odl. o 20 w. od Kamieńca, ma 171 osad, 787 mk. , 541 dzies. ziemi włośc. , 922 dworskiej, 41 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1767 r. , z 702 parafianami, posterunek straży pogranicznej. Włościanie zajmują się wyrobem gontów i wydobywaniem gipsu. . Wś ta miała posiadać prawa miejskie, które straciła prawdopodobnie podczas zaboru tureckiego. W 1565 r. trzymał ją Jazłowiecki i opłacał z 3 łanów; w 1578 r. ma 49 dym. i 245 mr. Po zaborze tureckim władali nią Starzyńscy a w końcu XVIII w. nabył Faustyn Dwernicki, w rodzie którego do dziś pozostaje. Przy pierwszym podziale Rzpltej 300 mr. z tej wsi pozostało za Zbruczem, gdzie obecnie leży wieś t. n. w pow. borszczowskim. 4. Z. , część mstka Monasterzyska, w pow. lipowieckim, zwane dawniej Starem miastem. Był tu starożytny horodek, który ks. Janusz Wiszniowiecki zamienił na zameczek obronny. 5. Z. , przedm. mta Tulczyna ob. . 7. Z. , przedmieście mta powiat. Włodzimierza. Zawale 1. wś, pow. borszczowski, 34 klm. na płd. wsch. od Borszczowa, 14 klm. na wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Mielnicy. Na płd. i płd. zach. leżą Paniowce Zielone, na płn. zach. Kudryńce, na wsch. Zawale, stanowiące dawniej jedną całość z tą wsią w pow. kamienieckim gub. podolskiej. Wzdłuż granicy wsch. płynie Zbrucz. W jego dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. ma roli or. 156, łąk i ogr. 1, past. 35, lasu 374 mr. ; wł. mn. roli or. 140, łąk i ogr. 32, past. 2 mr. W r. 1890 było 52 dm. , 216 mk. w gm. , 7 dm. , 53 mk. na obsz. dwor. 232 gr. kat. , 19 rz. kat. , 18 izr. ; 253 Rus. , 16 Pol. . Par. rz. kat. w Mielnicy, gr. kat. w Kudryńcach. 2. Z. , część Barycza, Zawadzicze Zawadzicze Zawadziszki Zawale Zawalcie Zawal Zawadźkowszczyzna Zawadzkie Uniszki Zawadzki las Zawadzka Skała Zawalicze Zawalijki Zawalina Zawaliny Zawaliska Zawaliszki Zawalny Ług Zawalony staw Zawałki Zawałów miasteczka, w pow. buczackim. 3. Z. , część Mikołajowa, w pow. żydaczowskim. 4. Z. nad Czeremoszem, wś, pow. śniatyński, 8 klm. na płd. wsch. od sadu pow. i urz. poczt. w Śniatynie. Na zach. leży Załucze, na płn Kułaczyn, na wschód Oroszeny, na płd. wsch. Plesznitza, na płd. Czartorya, na płd. zach. Waszkowce 4 ostatnie na Bukowinie. Wzdłuż granicy wschodniej płynie Brut, Zabudowania wiejskie leżą. na płd. wsch. Własn. więk. ma roli or. 4, łąk i ogr. 6, past. 61, lasu 5 mr. ; wł. mn. roli or. 1618, łąk i ogr. 71, past. 337, lasu 16 mr. W r. 1890 było 432 dm. , 2019 mk. w gm. , 5 dm. , 19 mk. na obsz. dwor. 1905 gr. kat. , 12 rz. kat. , 121 izr. ; 1905 Rus. , 12, 121 Niem. . Par. rzym. katol. w Śniatynie, gr. kat. w miejscu, dek. śniatyński. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła 2klas. Lu. Dz. Zawalicha, os. karcz. , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Gostynin, ma 5 mk. Zawalicze, zaśc. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 76 w. od Wilejki, 1 dm. , G mk. katol. Zawalidroga, cegielnia w Mieniętach, pow. sztumski, st. poczt. Mikołajki; 1 dm. , 20 mk. Zawalijki, wś nad rzką Medwiedówką, dopł. Zbrucza, pow. proskurowski, okr. pol. i sąd Satanów o 22 w. , gm. Sarnów, st. dr. żel. Wójtowce o 12 w. , odl. o 52 w. od Proskurowa, ma 189 osad, 1183 mk. , 872 dzies. ziemi włośc. , 749 dworskiej, 33 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesioną w 1762 r. , z 1017 parafianami; kościół paraf. katol. , p. w. Opatrzności Boskiej, z muru wzniesiony w 1810 r. przez Bratkowskich. Parafia katol. , dekanatu proskurowskiego, 3011 wiernych we wsiach Z. , Krzysztofówka, Krzywoczyńce, Kurniki, Kuroweczka, Petrykowce, Tretelniki i Zielona. Kaplice w Krzywoczyńcach i Zielonej. Wś bezleśna, grunta górzyste. Należała do Bratkowskich, obecnie sprzedana włościanom. Zawalina, wś i fol. , pow. łukowski, gm. Jarczew, par. Wilczyska, ma 23 dm. , 210 mk. , 840 mr. 120 mr. włośc. . Wś wchodziła w skład dóbr Jarczew. Zawaliny, wzgórze 307 mt. , na obszarze Borszowic, w pow. przemyskim, nad pot. Czyszki, dopł. Wyrwy. Potok Czyszki niekiedy nosi nazwę Zawaliny. Zawaliny, potok, w pow. dobromilskim, płynie przez obszar Tarnawy i we wsi Pietnice uchodzi z praw. brzegu do Jasionki dopł. Wyrwy. W opisie biegu Jasienki podano, mylnie zapewne, ten potok pod nazwą Zawodny. Zawaliska, fol. i wś, pow. wieluński, gm. Starzenice, par. Ruda, odl. od Wielunia 12 w. Fol. ma 1 dm. , 3 mk. ; wś wchodzi w skład wsi Kraszkowice. Zawaliszki, dwór, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 55 w. od Telsz. Zawalny Ług, uroczysko na gruntach mka Czartorya Nowa, pow. nowogradwołyński. Zawalony staw, niem. TruemmerSee, ob. Staroleśniańskie Stawki. Zawałki, wś nad rz. Spuszą, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Uruskich, Spusza, o 1 w. od gminy a 30 w. od Szczuczyna, 8 dm. , 72 mk. w 1865 r. 31 dusz rewiz. . Zawałów, niekiedy Zawalów, wś i folw. , pow. hrubieszowski, gm. Miączyn, par. r. 1. Grabowiec, r, gr. Zawałów, odl. 28 w. od Hrubieszowa, posiada cerkiew paraf. , szkołę początkową, młyn wodny. W 1827 r. było 94 dm. , 556 mk. W r. 1873 fol. Z. lit. A. rozl. mr. 1409 gr. or. i ogr. mr. 669, łąk mr. 255, lasu mr. 463, nieuż. mr. 22; bud. drew. 21, las nieurządzony. Wś Z. os. 43, mr. 407. Zawałów, miasteczko, pod 49 12 płn. szer. a 42 42 wsch. dług. od, pow. podhajecki, 11 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Podhajcach, urząd poczt. w miejscu. Na płn. leży Nosów, na płn. wsch. i, wschód Zastawcze, na płd. zach. i płd. Seredne, na zach. Hnilcze. Wzdłuż granicy wschod. płynie Złota Lipa. W jej dolinie leżą zabudowania, na płd. od nich przysiołek Kamienna Góra. Własn. więk. ma roli or. 61, łąk i ogr. 67, past. 40, lasu 477 mr. ; wł. mn. roli or. 465, łąk i ogr. 686, past. 150, lasu 38 mr. W r. 1890 było 191 dm. , 1285 mk. w gm. , 8 dm. , 41 mk. na obsz. dwor. 711 gr. kat. , 217 rz. kat. , 396 izr. , 2 inn. wyznań; 698 Rus. , 616 Pol, 12 Niem. . Par. rz. kat. w miejscu dek. kąkolnicki, archidyec. lwowska, istnieje od r. 1865. Do par. należą; Hołhocze, Jabłonówka, Litwinów, Łysa, Nosów, Rudniki, Seredne, Wolica i Zastawcze. Kościół par. murowany, konsekrowany w r. 1865. Na cmentarzu stoi kaplica murowana, poświęcona w r. 1878. Par. gr. kat. w miejscu dek. podhajecki. Do par. należą Seredne, Zastawcze i Jabłonówka. Cerkiew par. św. Michała. Niegdyś istniał tu monaster bazylianów. O nim czytamy w szematyzmie bazylianów z r. 1867 Monaster odnowił Aleksander Jan na Jabłonowie i Lachowicach Jabłonowski, chorąży koronny, nadając w r. 1721 w ręce o. Sylwestra Tarasiewicza, ihumena klasztoru, nowy przywilej ponieważ prawo ś. p. ojca dobrodzieja mego monasterowi Zawałowskiemu nadane przez śmierć w Suczawie i zabicie przeszłego humenu zginęło na grunt Kamienną górę, zdawien dawna do tego monasteru należącą, z kapliczką przy gościńcu do Horożanki jadąc. Ztąd wnosić wypada, że po zburzeniu monasteru w czasie wojen kozackich mieszkali zakonnicy przy tej kapliczce. Odnowiciel monasteru o. Sylwester był na soborze w Uniowie r. 1711. Rewizya ihumenów z r. 1724 podaje Monastyr Zawałowski za funduszem i prawem JWP. Jabłonow Zawalicha Zawalicha Zawalidroga Zawały Zawałówka Zawałowka Zawałowszczyzna Zawałuski Zawanice Zawarcze Zawarujewka Zawaryna Zawarynówka Zawarza skich dziedziców. 0. Sylwester Tarasewicz, postrzyżeniec Grabowski, za patentem JW. Szumlańskiego. Zakonników z nim 8, wszyscy tamtejsi postrzyźeńcy. Monastyr ten zniesiono w r. 1793. O monasterze tym jest wzmianka w Lwowianinie Zielińskiego z r. 1867 str. 69. W Z. jest szkoła etat. 2klas. i kasa poż. gm. z kapit. 2402 złr. Miasteczko miało otrzymać nazwę od zamku, potrójnemi wałami opasanego, między którymi zbudowana cerkiew św. Mikołaja, sięgająca czasów Romana halickiego. Utrzymuje się podanie, iż tenże książę, oblężony przez niejakiego Buniaka, zwanego Sołodywo al. Sełodywo, odnieść miał za sprawą, św. Mikołaja zwycięztwo nad tym dowódcą, rabusiów. Zamek, niegdyś warowny, w ogólnych zarysach zachowany dotąd i zamieszkany, leży na znacznym wzgórku na zachód od miasteczka. Przedstawia obszerny, trzyskrzydłowy, na piętro wysoki gmach, zbudowany z kamienia i cegieł w kształcie litery U. Narożniki północne i południowowschodnie zamykają, wieloboczne, nieco wyższe baszty, dobrze utrzymane i na mieszkania zamienione. Trzecia podobna baszta, naprzód występująca, istnieje u frontu skrzydła północnego, front zaś skrzydła południowego zamyka kaplica, dotąd w porządku utrzymana, ale nie zawierająca żadnych pamiątek. Sień wchodowa z klatką schodową znajduje się w środku głównego skrzydła, dłuższego od bocznych. Wnętrze zamku przedstawia szereg mniejszych pokojów i obszernych sal. Jedną z nich do niedawna zdobiły malowidła, przedstawiające bitwy hetmana Stan. Jabłonowskiego. Obecnie uległy zniszczeniu. Pod zamkiem rozległe piwnice. Otaczały go niegdyś w czworobok wały i rowy, z których ślady tylko pozostały. Zamek należy do spadkobierców Klemensa Raczyńskiego. Wzniesiony był przez Makowieckich w pierwszych latach XVII w. Należał do piękniejszych i warowniejszych zamków czerwonoruskich. Nie był jednak widownią ważniejszych wypadków. Jedynie w r. 1675 we wrześniu przeszedł krwawą katastrofę. Wezyr Ibrahim Szyszman, dążąc z pod zniszczonych Podhajec ku Trembowli, zdobył Z. pokrótkiem oblężeniu, zniszczył, a właściciela Marka Makowieckiego z żoną, dziećmi i znacznym pocztem szlachty i ludu zabrał do niewoli A. Chr. Załuski Epistolae, t. I, cz. I, str. 542. Następny właściciel Stanisław Jabłonowski, hetman w. kor. , odbudował wkrótce potem zamek i stworzył warowny posterunek, z którego, często tu przebywając, pilnował Turków, gospodarujących na Podolu. Syn i wnuk hetmański równie często przebywali w zamku, który po pańsku był urządzony Czołowski Dawne zamki i twierdze na Rusi halickiej w Tece konserwatorskiej Lwów, 1892, str. 122 i 123. Uczony Józ. Aleks. ks. Jabłonowski, wojew. nowogródzki, pisał się hrabią na Zawałowie i często w zamku tutejszym przebywał. W 1755 r. otrzymał tu nadesłane sobie od Ludwika ordery św. Michała i św. Ducha. Córka jego Teofila ks. Sapieźyna, krajczyna lit. , odziedziczywszy dobra zawałowskie, sprzedała je Józ. Grui, staroście kotelnickiemu Baliński, Staroź. Polska, t. II, 1845, str. 711. Około 1875 r. dr. Medwej kierujący zakładem hydropatycznym w Sasowie, korzystając z pięknego parku, malowniczego położenia, wybornych źródeł tryskających w pobliżu parku, urządził tu zakład wodoleczniczy i stacyą klimatyczną. Lu. Dz. Zawałowka 1. wś na lew, brz. Zdwiźa, pow. kijowski, w 2 okr. pol, gm. Makarów, par. praw. Sitniaki o 1 w. , odl. o 55 w. od Kijowa, ma 169 mk. podług Pochilewicza 230 mk, . Włościanie, w liczbie 73 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 247 dzies. , ze spłatą po 281 rs. 31 kop. rocznieZałożona około r. 1640 przez głośnego Samuela Łaszcza ob. Rożów, wchodziła potem w skład klucza makarowskiego Lubomirskich, ob. t. , 925, potem Pawszów, około 1875 r. nabyła tu 871 dzies. ziem. Szulginowa, wkrótce odprzedała Karpowiczowi Andrzejowi. 2. Z. , kolonia, tamże, o 54 w. od Kijowa, 113 mk. Zawałowszczyzna, folw. nad rz. Ptycą, w pow. bobrujskim, w pobliżu wsi Słopiszcze. Zawałuski, pow. buczacki, ob. Sawałuski. Zawały 1. kol. i os. leś. , pow. piotrkowski, gm. Łękawa, par. Bogdanów; kol. ma 4 dm. , 40 mk. , 42 mr. ; os. 3 dm. , 57 mr. ; os. leś. 2 dm. , 8 mk. , 7 mr. dwor. 2. Z. , wś. i os. leś. , pow. iłżecki, gm. Błaziny, par. Grabowiec, odl. od Iłży 18 w. ; wś. ma 6 dm. , 40 mk. , 14 mr. ; os. leś. 1 dm. , 2 mk. , 30 mr. dwor. 3. Z. , os. , pow. szczuczyński, gm. Bełda, par. Rajgród. Zawały 1. karczma, pow. borysowski, przy drodze, ze wsi Mietcza do wsi Uchałody, w gm. Wielatycze. 2. Z. , nad rz. Muźanką, lew. dopł. Berezyny, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wielatycze, o 18 w. od Borysowa; grunta lekkie. Al. Jel. Zawały, uroczysko, pow. uszycki, przy drodze ze Żwańczyka do Nefedowiec, należy do klucza żwańczykowskiego. Zawanice wybud. w Rojowie, pow. ostrzeszowski, ma 1 dm. , 5 mk. Zawarcze, dobra, pow. newelski, własność Zenowiczów. Zawarujewka, zaśc. , pow. rzeżycki, własność Zawołoków, 38 dzies. Zawaryna, las wzn. 257 mt. , na obszarze Nowej Wsi, w pow. rudeckim. Zawarynówka, szczyt górski 743 mt. , w Karpatach wschodnich, nad doliną pot. Libuhorki, w pow. turczańskim. Zawarza, wś, pow. pińczowski, gm. i par. Chroberz, odl. 13 w. od Pińczowa, ma 29 os. , 252 Zaważna Poruba Zawczesno Zawda Zawiązane Laszk Zawichost Zawia Zawharek Zawereże Zawerchy Zawenty Zawele Zawata mr. ; wchodziła w skład dóbr Chroberz. W 1827 r. było 14 dm. , 83 mk. W 1579 r. bisk. krak. płaci tu od 10 osad. , 5 łan. , 7 ubogich. Paw. , Małop. , 218. Zawata, szczyt górski 641 mt. , nad Bystrzycą tyśmienicką. ob. t. I, 514. Zaważna Poruba, ob. Poruba 2. . Zawągródż, kol. , pow. będziński, gm. Rokitno Szlacheckie; ma 4 dm. , 19 mk. , 20 mr. włośc. Zawczesno, ob. Samosieczno 1. . Zawda, niem. Sawdin, w dok. , Sauden, , dobra ryc. , pow. grudziądzki, st. p. Nowe Jankowice Koerberode, st. kol. Mełno, paraf. kat. Szynwałd; 749 ha 600 roli or. , 45 łąk, 6 lasu; 1885 r. 14 dm. , 36 dym. , 196 mk. 40 kat. 156 ew. ; z których na folw. Zawdę przypada 14 mk. i 2 domy; cegielnia, 85 krów fryskich, sprzedaż masła do Berlina, 1800 owiec do strzyży. Dziedzic v. Frantzius. Z. pojawia się w dok. od r. 1302 począwszy. Należała za czasów Krzyżackich do wójtowstwa rogozińskiego. R. 1444 nadaje te dobra, obejmujące 42 włók, w. m. Konrad v. Erlichshansen Jakuszowi Kaszubie na prawie magdeb. , z wyższem i niższem sądownictwem, wyjąwszy drożne, z obowiązkiem jednej służby zbrojnej na koniu. Oprócz tego powinien pomagać przy budowach i na uznanie zwierzchności Zakonowi płacić 1 fenik koloński i funt wosku, nadto od każdego pługa po 1 korcu żyta i tyleż jęczmienia. R. 1601 sprzedaje Baltazar Wierzbowski połowę Zawdy Stan. Borowskiemu. Z wizyty Strzesza z r. 1677 72 dowiadujemy się, że folw. i wś podzielone były na trzy działy. Według taryfy z r. 1682 rozróżniano już cztery działy, które dzierżyli Czarnołuski, Kiełpiński, Dulcius i Rokicki. Pierwsi płacili symplę, wynoszącą 4 gr. , ostatni 12 gr. R. 1776 obejmowały tutejsze dobra 40 wł. ;. 15 włók posiadała Ludwika Ostrowska, 15 Kuckowski, 5 Sumowski i 5 Stan. Kosowski ob. Gresch. des Graudenzer Kr. v. Froehlich, I, 356. Zawdzka Wola, al. Zawada Wola, niem. Zawda Wolla, wś, pow. grudziądzki, st. p. Nowe Jankowice, par. kat. Szynwałd; 138 ha 119 roli orn. , 13 łąk; 1885 r. 52 dm. , 86 dym. , 357 mk 263 kat. , 94 prot. , ks. prob. Jeleński utrzymywał tu przed kilkoma laty własnym kosztem szkółkę katol. Teraz jest szkoła symultanna, do której uczęszczają i dzieci z poblizkiej Huty. Kś. Fr. Zawele, os. , pow. staromiejski, ob. Posada 4. . Zawenty, dobra, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Wieksznie, o 68 w, od Szawel. Zaurełycki, . osada w Wólce Mazowieckiej, pow. Rawa Ruska. Zawerchy, al. Za Wierzchami, grupa domów w Starzawej, pow. mpściski. Zawereże, jezioro, w pow. newelskim. Zawereże 1. wś, pow. mohylewski, gm. Wendoroż, ma 30 dm. , 235 mk. 2. Z. , Zawerezie, dobra, pow. newelski, własność Reuttów, 577 dzies. Jest tu cerkiew paraf. Pokrowska. Zawharek, chutor, pow. latyczowski, par. Latyczów. Zawiat, niem. , dobra ryc. , w Pomeranii, pow. słupski, par. kat. Słupsk, 594 ha. W 1885 r. 88 mk. ew. , 6 kat. Zawiazek, dwa obok siebie leżące zaśc. w pobliżu rzeki Wiazy, dopł. Czernicy, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Wierchmień, o 44 w. od Ihumenia, par. katol. . Mają tu dziedzictwo szlachta Gróreccy 3 1 2 włók. Miejscowość małoludna, grunta lekkie. Al. Jel. Zawiązane Laszki, pow. rudecki, ob. Laszki 7. . Zawichost, osada miejska, do r. 1867 miasto, na lew. wyniosłym brzegu Wisły, pod 50 48 17 szer. płn. i 39 31 26 dług. wschod. od, wziesione 524 st. n. p. m. , leży w pow. sandomierskim odl. 16 w. na półn. wschód od Sandomierza, około 40 w. na wschódpołd. od krańcowej stacyi dr. żel. dąbrowieckiej w Ostrowcu, od Warszawy odl. 182 w. , od Lublina 84 w. , Krakowa 161 w. Składa się z właściwego miasta, z przedmieściami Ludźmierz, Wójtowstwo, Rybitwy i Prosperów dawne starostwo. Podczas gdy miasto zamieszkują przeważnie chrześcijanie, Prosperów jest osadą żydowską. Ogólny obszar miasta i gruntów miejskich wynosi 2259 morgów, z tego 731 morg. stanowi własność miasta 349 do kasy miejskiej, 50 morg. 211 pręt. były własnością klasztoru franciszkanów, 3 morgi 87 pręt. po klasztorze klarysek, 200 morg 192 pręt. należących do plebanii i 1273 morg 185 pręt. posiadłości mieszczan. Glebapiaszczysto gliniasta, urodzajna. Pastwiska wspólne zajmują znaczną część obszaru. W mieście znajduje się obecnie kościół parafialny, kościół po klasztorny, synagoga murowana, szkoła początkowa o 4 oddziałach, urząd gminny, urząd poczt. i tel. , urząd celny komora III klasy, apteka od r. 1836, lekarz i weterynarz. Z zakładów przemysłowych istnieją cegielnia, garncarnia, dwa piece wapienne, olejarnia. Są to drobne zakłady, z nieznaczną produkcya. Rzemieślnicy w 1887 r. byli następujący 4 kowali, 8 mularzy, 1 ślusarz, 10 stolarzy, 16 szewców, 6 piekarzy, 12 rzeźników, 1 rymarz, 3 stelmachów, 14 krawców, 1 powroźnik, 1 kominiarz, 3 młynarzy, 4 cieśli. Kasa osady miała w r. 1870 dochodu 3702 rs. , rozchodu 3040; w 1887 r. było 2230 rs. dochodu, 2085 rs. rozchodu. Handel zbożem po otwarciu kolei dąbrowieckiej odwrócił się od osady. Do r. 1885 było 12 spichrzów zbożowych, a w r. 1887 już tylko pięć. W r. 1886 wyprawiono z Z. wodą do 3, 000 korcy pszenicy, 400 żyta, 200 rzepaku, 1, 300 jęczmienia, 200 grochu i 160 sążni kamieni wapiennych. Drobnych sklepów z towarami łokciowymi jest 90, Zawiazek Zawdzka Wola Zawata Zawągródż szynków 15. Targi odbywają, się co poniedziałek. Ulic jest 15, placów pustych 28, rynki dwa, domów drewn. 224, murow. 25, budowli publicznych 2 urząd celny, dawniejszy magazyn solny, i dawny magistrat. Ludność stała osady w r. 1887 wynosiła 3948 dusz, w tej liczbie było 1547 chrześcian i 2401 żydów. Śródchrześcian było 6 prawosł. i 1 prot. W r. 1893 było 3985 mk. W r. 1827 było 296 dm. , 2258 mk. Nazwa. Forma Zawichost przedstawia pewne trudności, jeżeli ją. chcemy zaliczyć do jednej z grup nazw miejscowych. Pokrewnemi jej są. niewątpliwie nazwy Bydgoszcz, Radgoszcz, Ugoszcz, Trzebiegoszcz, Zelgoszcz; zachodzi jednak ta różnica, iż niema tu zmiękczenia końcowych spółgłosek żródłosłowu gost, cechującego powyższe przymiotnikowe nazwy formowane od imion własnych Bydgost, Radgost i t. p. Występuje zaś tu zmiększenie spółgłoski g na h, przechodzące w piśmie i wymawianiu na ch. W innej nazwie Zagość mamy znów odmienne zmiękczenie końcowych spółgłosek. Mimo to można z wielkim prawdopodobieństwem zaliczyć Zawichost do grupy powyższych nazw. Hipoteza prof. Kawczyńskiego, wiążąca Zawichost ze źródłosłowem nazwy Wisła por. Dwie etymologie w Ateneum z 1890 r. niema trwalszych podstaw. Z. leży na lewym, wyniosłym, stromo opadającym brzegu Wisły, w punkcie, w którym ta rzeka, dosięgnąwszy w swym biegu ku wsch. płn. najdalej ku wschodowi wysuniętego położenia, zwraca się, pod wpływem parcia wlewających się powyżej Z. wód Sanu, więcej ku płn. i płn. zach. Naprzeciw Z. po prawym brzegu ciągnie się rozległa, dość nizka równina, przez którą się przedziera ramię Wisły do którego uchodzi rzeczka Sanna. Jak Sandomierz dla obszarów lewego brzegu Sanu i puszcz prawego brzegu Wisły, tak znowu Zawichost dla obszarów prawego brzegu Sanu i wyżyny lew. brzegu Wisły, był ważnym punktem strategicznym i handlowym. Oba te grody stoją na straży krzyżujących się pod ich osłoną licznych dróg handlowych, łączących oszary wschodniego i zachodniego dorzecza Wisły. Lustracya z 1564 powiada o Z. Gościniec starodawny z Krakowa do Litwy i Rusi, który Król, J. Mość rozkazuje strzedz. Podczas wypraw na Ruś w epoce bolesławowskiej musiał Z. odgrywać ważną rolę. Liczne kępy ułatwiały tu przeprawę przez Wisłę. Gród tutejszy służył nieraz zapewne jako punkt koncentracyi wojsk wyprawianych ku wschodowi. Starożytna kaplica p. w. św. Maurycego, wzniesiona śród grodu, sięga. swym początkiem pewno czasów Chrobrego. Wybór patrona, uczyniony może pod wpływem daru cesarza Ottona, włóczni z relikwią św. Maurycego, świadczy o strategicznej doniosłości tego punktu. Przy grodzie z dawna istnieć musiała przy stań dla statków pobór cła i osada dość ludna, skoro potrzeba dla niej wcześnie bardzo założyć nowy kościół i parafię. W bulli Eugieniusza III z r. 1148, potwierdzającej posiadłości biskupów włocławskich, wymieniono jako ich uposażenie kościół N. P. Maryi w Zawichoście cum castro Lagow et decima O istnieniu kaplicy św. Maurycego dowiadujemy się z aktu z r. 1191 wymieniającego posiadłości i dochody kollegiaty sandomierskiej, do której należała też capella sancti Mauricij de Zawichosth cum suis redditibus. Dzięki swemu znaczeniu politycznemu i handlowemu Z. stanie się wcześnie ważnym centrem kościelnym. Już r. 1214, w dok. wydanym w Krakowie, występuje Jan archidyakon Inny archidyakon Egidius bawi r. 1220 w Rzymie w sprawie obsadzenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Pierwszy kasztelan Dobes comes de Zawychosth wystąpuje przy akcie Grzymisławy z r. 1229. Osada podzamkowa wcześnie otrzymuje prawo miejskie z urządzeniami niemieckimi. Aktowi Bolesława Wstydliwego, wydanemu r. 1250 w Z. , asystuje Jassech scultetus de W akcie fundacyi klasztoru, wydanym w Korczynie dnia 2 marca 1257 r. , powiedziano Ipsum Zawichost theutonico locatum cum utilitatibus et piscacione Visle Kod. dypl. pol. , I, 78. Zapewne nadanie prawa niemieckiego nastąpiło wkrótce po zniszczeniu osady przez Tatarów w czasie napadu r. 1241. Z późniejszych znacznie danych Lib. Ben. Długosza dowiadujemy się, że miasto ma 44 łany, z tych 20 łan. dają dziesięcinę kościołowi św. Trójcy, a 24 magistrom u św. Floryana w Krakowie wartości do 15 grzyw. a poprzednio kancelaryi książęcej poznańskiej. Napad tatarski, osierociwszy wiele rodzin poległych w bojach rycerzy, podsunął księciu Bolesławowi, za poradą zapewne otaczających go pobożnych niewiast, myśl założenia klasztoru, który by służył też za miejsce przytułku dla osieroconych, samotnych, biednych kobiet. W dniu 18 kwietnia 1255 r. w orszaku duchowieństwa, śród którego występuje Wernerus, kanonik s. Marie Zawichost, i liczni dygnitarze świeccy, ks. Bolesław dla dobra duszy księcia Leszka, księżny Grzymisławy i Kunegundy, funduje w Z. opido nostro, szpital ad usum monasteru ordinis pauperum dominarum sancti Damiani Asisii. .. et sustentationem infirmorum et egenorum. Na uposażenie, prócz wielu wsi 25 przeznacza książę 6 łanów pod Zawichostem, dwa działy Przezwod zapewne z drugiej strony Wisły przy przeprawie, grzywnę złota z cła zwanego brona, 40 grzyw. srebra z salin Bochni i wartość koryta soli z Wieliczki Kod. małop. ,, 100. W dwa lata potem, r. 1257 dnia 2 marca w Korczynie, wydaje Bolesław nowy dokument fundacyi kla Zawichost Zawichost sztoru dziewic zakonu św. Klary którego przełożoną czyni siostrę swą. Salomeę regina quondam galicie. Akt ten różni się od poprzedniego szczegółami uposażenia, a głównie nadaniem klasztorowi miasta Zawichosta, osadzonego świeżo zapewne na prawie niemieckiem. Jeszcze dnia 9 marca 1259 Prandota, biskup krakow. , uposaża ten klasztor nadaniem 20 grzyw. z dziesięciny solnej w Bochni, tymczasem już 3 maja tegoż roku ks. Bolesław nadaje wieś Sułkowice siostrze swej Salomei, założycielce klasztoru w Skale. Z aktu papieża Aleksandra IV, wydanego r. 1260 dowiadujemy się, że gdy klasztor i szpital w Zawichoście dla niebezpieczeństwa ed Tatarów nie mogły się rozwijać, przeto zbudowano drugi klasztor i szpital w miejscu zwanem, , Lapis sancte Marie Skała, gdzie przeniosły się siostry. W r. 1262 potwierdza ks. Bolesław dla nowego klasztoru przywileje dane dawnemu. Mimo to w tymże roku Bolesław, ks. wielkopolski, nadaje trzy wsi klasztorowi w Zawichoście. Widocznie więc przenosiny jeszcze nie zupełnie były dokonane wtedy. W związku z klasztorem żeńskim zostaje założenie klasztoru męzkiego franciszkanów. Już w r. 1252, gdy Bolesław wydaje w Z. przywilej dla klasztoru w Busku, spotykamy przy jego boku franciszkanina Bartłomieja z Pragi. Zapewne po założeniu szpitala i klasztoru żeńskiego, obsadzono dla obsługi kościoła kilku braci minorytów. Długosz opowiada, iż pierwotnie miało być 12 braci, dla których wzniesiono osobny klasztor. Kościół był wspólny. Po przeniesieniu siostr do Skały, klasztor męzki, jako żyjący z jamuźny, nie mając swego uposażenia, podupadł, ilość braci zmniejszyła się znacznie. W połowie wieku XV mieli oni tylko pół łanu ziemi danej im w jałmużnie, jeden ogród przy klasztorze i winnicę, z której otrzymywali wino na użytek kościelny. Podczas gdy pierwotna kaplica św. Maurycego stała się kościołem parafialnym dla wsi leżących z drugiej strony Wisły a należących do grodu, to miasto miało swą parafię przy kościele N. P. Maryi a wreszcie rozwijające się przedmieścia i wsie podmiejskie, utworzyły nową parafię podmiejską przy kościele św. Trójcy. Wiek XIII i XIV są epoką największej pomyślności w dziejach Z. Już w połowie w. Długosz uważa to miasto jako upadłe, zbiedniałe magnum quondam Poloniae, nunc vere ignobile oppidum. Do pomyślności tej przyczynia się zapewne głównie ruch handlowy, który następnie przeniesie się do innych osad nadwiślańskich wraz z powstaniem nowych dogodniejszych dróg lądowych i rozwinięciem się innych osad nadwiślańskich, jak Sandomierz, Kraków, Kazimierz. Obok tego ożywia i bogaci osadę częsta bytność dworu książęcego. W 1234 r. Bolesław Wstydliwy, wydostawszy się Sieciechowa, gdzie go uwięził Konrad, pospiesza zająć Z. i Sandomierz, by na tych dwu grodach oprzeć swą niezależność. Niejednokrotnie gości tu i swą życzliwość dla miasta stwierdza fundacyami pobożnemi. Tu umiera i zostaje pogrzebioną matka księcia Grzymisława, siostra jego Salomea jest przełożoną nowo założonego klasztoru. W r. 1264 wyruszając na Jadźwingów gromadzi swe wojska w Z. W latach 1282 i 1285 Konrad, ks. mazow. , przy poparciu panów małopolskich zajmuje Z. i Sandomierz, lecz zostaje wyparty przez Leszka Czarnego. Tatarzy powtórnie pustoszą Z. w r. 1258 1260. Z posuwaniem się kresów państwowych ku wschodowi i wytworzeniem nowych centrów handlowych nad Wisłą i Sanem, Z. straci swe znaczenie strategiczne a po części i handlowe. Kazimierz Wielki buduje zamek w Solcu należącym do kasztelanii zawichoskiej jak o tem świadczy kronika Janka z Czarnkowa i zakłada Kazimierz nad Wisłą. Dla podtrzymania upadającego wtedy widocznie Z. król zakupuje wójtowstwo zawichoskie ze wsią Sobótką, młynem i połową jatek, i przyłącza do grodu. Toż samo czyni z łaźnią, dającą 2 grzyw. czynszu. Miało to widocznie nagrodzić utratę dochodów grodu w skutek zmniejszonego ruchu handlowego. O zamożności wsi Sobótki świadczy wysoka wartość dziesięciny do 40 grzyw. , jaką dawała kościołowi w Solcu. Ludwik węgierski w swym akcie z r. 1374 wymienia Z. w liczbie głównych grodów sądowych. Zamek tutejszy powstrzymuje w r. 1376 najazd Litwinów pod wodzą Kiejstuta i Lubarta, pustoszących obszary praw. brzegu Wisły aż po San. Wciągu XV w. spotykamy nowe pojawy upadku osady, stwierdzające podanie Długosza. Oto Michał z Czyżowa, kasztelan sandomirski tenutarius castri zawichostensis, gospodaruje sobie w zamku i mieście dla własnej jedynie korzyści. Rozbiera on w r. 1412 mury klasztoru i kościoła po klaryskach i z cegły tej wznosi sobie zamek w Czyżowie odl. 10 w. od Zawichosta. Król Władysław Jagiełło dowiedziawszy się o tem kazał go więzić i polecił odbudować rozebrane mury. Długosz w innym miejscu dodaje, iż za jego czasów stały jeszcze szczątki murów klasztornych extant reliquiac. Istniejącą przy kaplicy zamkowej parafia dla wsi zawiślańskich przeniesioną zostanie w połowie XV w. do Borowa za Wisłą, za staraniem magistra Mateusza z Odolina, ówczesnego plebana. Ludko z Tokar, scholastyk sandomierski, nadał parafii dochody, które wchodziły w skład jego uposażenia, co potwierdził biskup krakowski Jan syn Ludka. W r. 1500 Tatarzy spustoszyli okolice Z. Według lustracyi z r. 1564 było 126 domów płacących po 2 gr. , 4 jatki rzeźnicze dawały po kamieniu łoju topionego, 8 palących gorzałkę po 7 gr. , była też słodownia i łaźnia. Miasto jest własnością klasztoru św. Andrzeja w Krakowie, który z nadanych sobie pierwotnie wsi wiele utracił w różny sposób. Niektóre osady zabrała Wisła, inno spustoszały i porosły lasem. Mając prawo użytkowania z lasów, czyni w nich klasztor wedle lustratorów wielkie spustoszenie, skutkiem czego brak na potrzeby zamku. Cło zamkowe upada bo, , spust miedzi i ołowiu bardzo rzadki. Kasztelan pobierając trzeci grosz z cła wodnego obowiązany był naprawiać drogi dojazdowe do Wisły od rzeki Sanny do wsi Kosin i utrzymywać most na Sannie, tudzież dwa mniejsze. Pod zamkiem był młyn na rz. Sannie i staw zarosły trzciną, nie dający pożytku. Zamek murowany na quadranguł, dwie stronie wybudowano gmachy, a na drugich dwu stronach tylko blanki na murze. Jodna strona ku bramie porysowana i trzy rysy od fundamentu aż do wierzchu. Przygródek izbicami drzowianemi opasany, bardzo wątły. Brzeg Wisły w jednym rogu zamku potrzebuje opatrowania. Trzeba narożne węgły u gmachów wszystkie filary nowemi podjechać. W zamku mieszkali podstarości, prebendarz, klucznik, woźnica i kucharz. Regestra pobor. z 1578 r. przedstawiają jeszcze smutniejszy obraz. Z opłaty szosu wpływa tylko 16 zł. , tyle co i w biednej Słupi, podczas gdy w Opatowie jest 128 fi. a w Pokrzywnicy 48. Rzemieślników wszystkich podano 29, komorników 19 po 6 gr. , hultaj 1 ubogi, 1 palący gorzałkę, 6 łanów miejskich. Ogółem wpływu było 41 fl. 6 gr. , gdy współcześnie w Sandomierzu wpływało 438 fl. 7 gr. Z potwierdzenia przywilejów miasta przez Stefana Batorego w r. 1578 dowiadujemy się, że miasto ma dwa murowane kościoły i klasztor franciszkanów murrwany, 14 jatek rzeźniczych z tych pół królewskich, pół klasztoru św. Andrzeja, dających po kamieniu łoju. Do miasta należy 44 łanów, z których ci co piwo warzą dają zakonnicom św. Andrzeja po pół grzyw. czynszu, ci co nie warzą piwa po wiardunku. Od domu płacą po groszu. Dają dziesięcinę snopową, lecz wolni są od konopnej. Upadające miasto do reszty zniszczyli Szwedzi. W połowie kwietnia 1657 r. nadciągnął tu Karol Gustaw wraz z Jerzym Rakoczym i hr. Waldeck em, prowadzącym posiłki elektora brandeburskiego. Po wystawieniu mostu na Wiśle przez cztery dni przeprawiało się wojsko, liczące do 70000 ludzi. Według lustracyi z r. 1659 po zniesieniu ogniem nieprzyjaciela znajduje się osiadłych dymów 30 dają fl. 2, jatek rzeźniczych królewskich 2. Łaźnia spalona. Zamek przez nieprzyjaciela jest ogniem zniesiony, niektóre izby ponakrywane. Armaty żadnej przy nim niemasz. Uchwałą sejmową w r. 1678 postanowiono rudera zamczyńskie, które pod Zawichostem a reparowano być nie mogą, rozebrać na murowanie kościoła przy Sendomirzu dla reformatów. Reszty murów zabrał w r. 1813 wielki wylew Wisły, która wtedy zniosła kępę zamkową, torując sobie nowe koryto. Ta kępa musiała być dość rozległą, gdy według opowieści Kochowskiego rozłożyło się tu w r. 1663 obozem wojsko skonfederowane dla odbioru żołdu zaległego, pod wodzą Stefana Swiderskiego. Bujno łąki miejsce sposobne do założenia obozu czynią. Jeszcze w końcu XVII w. Lanckoroński, podkomorzy podolski a starosta zawichoski, chcąc podaieść upadłą osadę, uzyskał od Jana III przywilej na założenie miasta nowego na łanie zw. Łapiguz. Miasto miało się zwać Starostów, Zawichost bowiem był własnością klarysek krakowskich, które pobierały ztąd czynsze, przytem niowolno było osiadać tu żydom, bez których nie mógł się podnieść handel. Lanckoroński zmarł jednak nie dokonawszy dzieła. Wskutek tego w r. 1701 Hieronim Załuski, kaszt. rawski, ststa zawichoski, otrzymuje od Augusta ponowienie przywileju, przyczem pozwala król przybrać więcej łanów pod osadę, nadaje prawo chełmińskie, 4 jarmarki i targi tygodniowe co czwartek. Potwierdza to August III w r. 1738 a Stanisław August w r. 1765 podnosząc liczbę jarmarków w Starostowie do ośmiu. Lustracya z 1789 r. zwie osadę Prosperów od Prospera Załuskiego, kuchmistrza litew. , ststy zawich. , Ludność składają sami żydzi, mający swe domy. Dom starościński ratusz z drzewa nowo wybudowany. Placowe czyni zł. 210, arenda z ratusza i z krupką zł. 2400. Lustrtorowie nakazują targi odbywane tu w dni świąteczne i niedzielne przenieść na inne dni powszednie. Z osiedleniem się żydów wzrósł ruch handlowy, polegający na wywozie zboża i wapna drogą wodną. Powznoszono spichrze zbożowe czy może odbudowano dawniejsze i wzmogła się eksploatacya wapna z pokładów tworzących wzgórza zalegające obszary miejskie. Ślady przeszłości zacierały się coraz więcej. Resztki zamku zabrała Wisła, stary kościół parafialny p. w. N. P. Maryi popadł w ruinę tak, że na jego miejscu wzniósł nową zupełnie świątynię w r. 1738 ksiądz Józef Lange, archidyakon zawichoski. I ten drugi kościół dla porysowania się sklepienia został zamknięty w r. 1804 i zamieniony na magazyn wojskowy a nabożeństwo przeniesiono do klasztornego kościołka, który zniszczony w czasie przechodu Szwedów, był na nowo poświęcony w r. 1663. W r. 1829 po dokonaniu restauracyi otwarto na nowo kościół parafialny, który na mocy bulli papiezkiej z r. 1148 pozostawał do r. 1818 pod władzą biskupów kujawskich. W r. 1820 wcielono do miasta, które przeszło na własność rządu, przyległe miasteczko Prosperów. W r. 1867 miasto zamienione zostało na osadę. W miejsce magistratu zarząd gminy objął wójt wybieralny. Jedynym zabytkiem przeszłości jest kościół po zniesionym w r. 1864 klasztorze franciszkanów. Przebudowy zatarły Zawichost jednak pierwotne cechy budowli. Przechowywał się tu grobowiec ks. Grzymisławy z napisem Illustrissima Grimislava ducissa, mater incliti Boleslai ducis Cracow. et Sandom. , fandatrii istius, hic jacet humata, regnat cum MCCLVIII, die novembris. Jeszcze Niemcewicz, przelotnie zwiedzający Zawichost, powiada, iż znalazł tu grobowiec zastawiony bocznym ołtarzem, czyjby to był pomnik nie mówi. Napis grobowy podaje Starożytna Polska bez wskazania źródła. Obecnie grobowiec ten nie istnieje. Według rocznika krakowskiego pochowanym był przy tym kościele monasterio fratrum minorum głośny Dymitr z Goraja w r. 1400. O ubóstwie klasztoru rozwodził się Długosz. Niemcewicz znalazł tu w r. 1820 tylko jednego zakonnika. To więc co podaje Staroż. Polska z niewiadomego źródła, i gmachy klasztorne miały charakter twierdzy, z murami i basztami i ztąd zwane były conventus duodecem propugnaculorum, wygląjda na legendę, nie mająca faktycznej podstawy. Drugi kościół paraf. p. w. św. Trójcy istnieje dotąd jako parafia dla wsi podmiejskich, na obszarze folwarku noszącego nazwę Trójca ob. . Opis Z. z ryciną podały, , Kłosy t. XI, . Kasztelania zawichoska, jedna z najważniejszych w XIII w. , straciła stopniowo znaczenie i zeszła następnie do kategoryi t. . mniejszych. Piewszym znanym kasztelanem jest Dobes comes de Zawychosth w akcie Grzymisławy z r. 1229. Po nim idą znani Sulislaus 1256, Martinus 1268, Groth Grothco w latach od 1358 do 1363, Pełka 1364 70, 1375 1386, Imramus 1393 1403, Kuropatwa z Łańcuchowa 1416, Warsius de Samborzec 1438, Marcin Bogoria Skotnicki 1505. Z późniejszych zasługuje na wzmiankę Jerzy Konarski przy końcu XVII w. , ojciec głośnego reformatora, Stanisława. Starostwo zawichoskie, pierwotnie grodowe, znajdowało się w wdztwie i pow. sandomierskim. Podług lostracyi z r. 1619 składało się z miasta Z. i wsi Sobótka i Janiszów. Sześć wsi poblizkich obowiązane były do robocizny dla zamku. Granice jego kopcami oznaczono w 1629 r. przez Kacpra Maciejowskiego, kasztelana lubelskiego a starostę miejscowego. Według lustracyi 1659 r. należały do niego wsi Sobótka, Janiszów z folw. Borów, Ostrów, Kosin, Mniszek, Przyłęgi, Gąsiory, z czasem pozostały 2 pierwsze, reszta zaś obowiązaną była tylko do robocizny przy naprawie zamku. Starostą ówczesnym był Jan Andrzej z Raciborska Morsztyn, referendarz król. , za przywilejem Króla JMci, po śmierci Andrzeja Gniewosza, łowczego królewskiego, d. 2 vigore Privilegii Juris Communicativi Katarzynie Gordon margrabinej z Huntiley, referendarzowej K. competit na starostwie zawichoyskim a ten przywilej dany jest Varsaviae 17. 1659 r. Dochodu czyniło naówczas 112 złp. i 16 gr. Manuskrp. bibliot. hr. Krasińskich. O Bartłomieju Ożarowskim podstarościm i Janie Ożarowskim staroście, wspomina Paprocki Herby, str. 547. W końcu XVIII w. trzyma starostwo Lanckoroński, podkom. podolski. W r. 1771 posiadał je Ignacy Załuski, wraz z żoną Maryą z Dębińskich, którzy opłacali kwarty złp. 2577 gr. 15, a hyberny złp. 1890 gr. 25. Na sejmie z r. 1773 Stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie emfiteutyczne Hadziewiczowi, podsędkowi sandomier. , wraz z gruntem Makowiska i młynem. Wkrótce jednak zmienić musiały posiadacza, skoro lustracya 1789 r. wyraża Ststwa jest posessorem Franciszek Xawer de Puget od 1773 r. Pod miastem na górze zdawna Starostwem zwanej, rezydencya częścią drewniana, częścią murowana, w niej sala i pokojów 6 ogród włoski i sadek spory. Oficyna murowana dobra i porządna; stajnie 2, stodoła, browar, szpichlerz nad Wisłą murowany o 2 kondygnacyach Ustęp o starostwie opracował M. R. Witanowski. Br. Ch. Zawicie 1. mylnie na mapie sztabowej Ziawaczje, własność ziemska, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. i gm. Parycze, o 40 w. od Bobrujska, należy do całej gromady osiadłych tu starowierów, ma około 34 włók. Miejscowość poleska, grunta lekkie. 2. Z al. Zawitaja, osada, pow. nowogródzki, przy samej granicy pow. słuckiego, w 5 okr. pol. snowskim, gm. Horodziej, o 67 w. od Nowogródka. A. Jel. Zawiciec, zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Zaczyste, o 18 w. od Borysowa. A. Jel. Zawiczele, Zawieczele, Zawieczeły, wś i fol. nad Wydrenką, pow. lepelski, gm. Białe. Wś ma 29 dm. , 218 mk. , cerkiew paraf. , p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1830 r. przez Lissowskich; folw. 3121 dzies. ziemi dworskiej. Należał dawniej do Lissowskich, dziś Szneja. Zawidcze, mylnie Zawilcze i Zawicze, wś, pow. brodzki, 32 klm. na płn. zach. od Brodów, 10 klm. na płn. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Łopatynie. Na płn. leży Mikołajów, na wsch. Smarzów i Szczurowice, na płd. Nowostawce i Rudka przysiołki Laszkowa i Kustyń, na zach. Rudenko Lackie i Uwin. Środkiem wsi płynie pot. Łoszówka dopł. Styru. W jego dolinie leżą zabudowania wsi. Własn. więk. ma roli or. 521, łąk i ogr. 6, past. 11, lasu 734 mr. ; własn. mn. roli or. 687, łąk i ogr. 146, past. 5 mr. W r. 1890 było 141 dm. , 874 mk. w gm. , 10 dm. , 62 mk. na obsz. dwor. 768 gr. kat. , 108 rz. kat. , 60 izr. ; 783 Rus. , 93 Pol. , 60 Niem. . Par. rz. kat. w Szczurowicach, gr. kat. w miejscu, dek. chołojowski, archidyec. lwowska. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała, szkoła je Zawiciec Zawidcze Zawicie Zawiczele Zawicie Zawidówka Zawidczyce dnoklasowa z jęz. wykł. rusińskim, założona w r. 1859 i kasa pożyczk. gm. z kapit. 448 złr. Zawideckie starostwo niegrodowe, w wojew. bełzkiem, pow. ruskim, podług spisów podskarbińskich składało się w r. 1771 ze wsi Zawidcze z przyległościami. Posiadał je w tym cza sie Kasper Sierakowski, cześnik biecki, opłaca jąc kwarty złp. 450 gr. 8, a hyberny złp. 41 gr. 20. Po zagarnięciu dóbr narodowych przez rząd austryacki dn. 10 stycznia r. 1786, Z. za mienione zostały w 1790 r. wraz z ststwem ostrowskiem za dobra Cerkówna, Słobodą i inne dziedziczne, należące do Stefana i Tomasza Szumlańskich. Lu. Dz. Zawidczyce, Zawidczycy 1. wś i dobra w pobliżu kotliny Piny, pow. piński, na Zarzeczu, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Chojno, o 7 w. od Pińska par. katol. , par. prawosł. Miastkowska. Wieś ma 46 osad; kaplicę katol. par. Pińsk. Była tu dawniej cerkiewka, lecz dla starości została zniesiona Opis, epar. minsk. Archim. Mikołaja, str. 285. W r. 1495 Z. stanowiły dobra kn. pińskich i ks. Marya oddaje tu 4 poddanych dworzaninowi swemu Sieńkowi Hołowce. W r. 1510 kn. Teodor Jarosławowicz dał w Z. dworzyszcze słudze swemu Atanazemu Samojłowiczowi, który potem w r. 1547 odprzedał je rzeczonemu Sieńkowi Hołowce ob. Rewizya Puszcz, str. 251, 261, 262. Następnie Z. należały do bazylianek pińskich, kupione przez ksienię Eufrozynę Tryzniankę ob. t. VIII, 172. Obecnie od dość dawna właścicielami folw. Z. , mającego 26 włók, są Czechowscy. Drugi fol. Z. , około 33 włók, dostał w r. 1840 urzędnik Siergiej Cenin, dziś ten folwark jest własnością Kagla. Mają tu też drobne posiadłości szlachta Polikowscy 1 włókę i Soczkowscy 1 4 włóki. Grunta lekkie, łąk obfitość, miejscowość nizinna, podlegająca zalewom. 2. Z. , zaśc. i fol. , pow. piński, w 1 okr. pol. Pohost Zahorodny, gm. i par. praw. Pińkowicże, par. katol. Pińsk o 10 w. . A. Jel. Zawidna, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ziembin, o 36 w. od Borysowa, ma 7 osad; miejscowość leśna, wzgórzy sta. A. Jel. Zawidów, wś, w par. Wróblew dziś pow. sieradzki. Już na początku XVI w. stała pustką. Dziesięcinę dawano kolegiacie uniejowskiej Łaski, L. B. , I, 417. Obecnie nie istnieje Zawidów 1. wś nad rzką Wilszką, dopł Zbyteńki, pow. Ostrogski, gm. Kuniew, par. praw. Międzyrzecz filia Luciń al. Lucyn, o 2 w. , na płd. zach. od Ostroga. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1508 r. należy do włości ostrogskiej ks. Konst. Ostrogskiego, wwdy wołyńskiego, który płaci ztąd z 5 dym. , 2 ogr. , 1 koła waln. Jabłonowski, Wołyń, 80. 2. Z. , wś skarb. nad rzką Rudą, pow. włodzimierski, gm. Boryck, ma 73 dm. , 508 mk. , cerkiew paraf. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1570 r. wś Z. trzyma w zastawie Michaiło Pobór oddzielnie niewykazany. W 1577 r. wła sność Iwana Czaplicza Szpanowskiego, wojskie go pow. łuckiego, który płaci ztąd z 44 dym. półdworz. , 11 ogrod. W 1583 r. należy do Pru sinowskiej, podstoliny wołyńskiej, która płaci z 35 dym. , 10 ogr. , 1 koła waln. Jabłonowski, Wołyń, 24, 74, 91. J Krz. Zawidowice, wś, pow. gródecki, 9 Hm. na płd. od sądu pow. i urz. poczt. w Grodku pode Lwowem. Na płn. leżą Uherce Niezabitowskie i Czerlany, na wsch. Porzecze Gródeckie, na płd. wsch. Porzecze Zadwórne w pow. rudeckim i Zaszkowice w pow. gródeckim, na płd. zach. Chyszowice w pow. rudeckim. Płd. część obszaru przepływa pot, Zaszkowicki dopł. Wereszycy. Zabudowania wiejskie leżą w środ ku obszaru. Własn. więk. ma roli or. 644, łąk i ogr. 207, past. 16 mr. ; wł. mn. roli or. 1320, łąk i ogr. 492, past. 105 mr. W r. 1890 było tu i w przys. Weismanówka 161 dm. , 831 mk. w gm. , 8 dm. , 79 mk. na obsz. dwor. 840 gr. kat. , 36 rz. kat. , 30 izr. , 4. wyzn. ; 856 Rus. , 54. Par. rzkat. w Gródku, gr. katol. w miejscu, dek. gródecki. Do par. należą Zaszkowice. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mi chała i szkoła 1klas. Dokumentem wydanym dnia 27 wrześn. 1667 r. w Krakowie, zawiada mia król Jan Kazimierz poddanych wsi Zawidowice, Zaszkowice itd. , że wsi te i nadal do sta rostwa gródeckiego należą, i poleca im słuchać starosty Jana Gnińskiego Arch. kraj. we Lwo wie, C. , t. 419, str. 2160. Dnia 30 maja 1683 r. w Warszawie daje Jan III Janowi Kondrato wiczowi i synowi jego Fedorowi popostwo w Zawidowicach 1. c. , C. , t. 450, str. 1940. Dok. wydanym dn. 5 grudnia 1752 r. w War szawie nadaje August III Bazylemu i Jerzemu Sakramenckim, Janowi i Piotrowi Hajdukowskim dochód na łanie wybranieckim we wsiach starostwa grodeckiego Kołbiewiowicach t. j. Kołbajowicach i Zawidowicach 1. c. , C. , t. 565, str. 33. Lu. Dz. Zawidowice 1. wś gosp. , w pow. pieszewskim, ma sąd, urz. okr. i st. cyw. , st. kol. żel. , pocztę, szkołę i par. ewang. w Pleszewie, paraf. kat. w Grodzisku, szkołę katol. w miejsca. Obszaru 289 ha, 33 dym. , 252 dusz 34 prot. . 2. Z. , fol. do Lenartowic, w temże położeniu, 9 dym. , 131 dusz. Na obszarze Z. zachowały się nazwy pól Borsko, Pietrzyca, Kałek, Glinianki, Tominice, Szadykierz, Gołębnik, Kępy, Włoski, Gaj, Lipówki. Zawidówka, rzeczka, w dawnym pow. kleckim, dziś pow. słucki, wspomniana w dokum. XVI w. ob. Piscew. Kn. , str. 559. A. Jel. Zawidówka 1. wś, pow. homelski, gm. Popówka o 4 w. , 182 dm. , 1091 mk. , cerkiew paraf. drewniana, szkoła ludowa, zapasowy śpi Zawidczyce Zawidna Zawidów Zawidowice Zawieczele Zawiejka Zawiei Zawidza Zawidowskie Porzecze Zawidugiery Zawidówka Zawidwy Zawidz Zawidze Zawidówka Zawidowo chlerz gminny, garbarnia z produkcya, na 160 rs. rocznie, 3 wiatraki. 2. Z. , wś, pow. klimowicki, gm. Zabiełyszyn, ma 19 dm. , 128 mk. Zawidówka, przedmieście Sambora. Zawidowo, wś włośc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca, okr. wiejski i dobra skarbowe Bujwidy, 16 dusz rewiz. Zawidowo, węg. Zavidfalva, wś, w hr. beregskiem Węgry, ma kościół paraf. gr. kat. , 857 mk. Zawidowskie Porzecze, ob. Porzecze 4. t. VIII, 837. Zawidugiery, oś. leś. , pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Puńsk, odl. od Sejn 14 w. , leży przy wsi Buda Zawidugierska. W 1827 r. 1 dm, 8 mk. Zawidwy, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 70 w. od Nowoaleksandrowska. Zawidz 1. Kościelny, wś i fol. , pow. sierpecki, gm. Kossemin, par. Zawidz, odl. 15 w. od Sierpca, ma kościół par. drewniany, urząd gminny, karczmę, 31 dm. , 340 mk. , 1350 mr. folw, i 104 włośc. Na obszarze wsi napotkano cmentarzysko przedhistoryczne. Kościół parafialny niewiadomo kiedy założony. Istnieje już w r. 1578. Wtedy we wsi ma Stan. Biruka 2 łany km. , 2 zagr. z rolą, Stan. Głowa 1 2 łanu, warzy gorzałkę. Pleban ma 1 łanu Pawiń. , Mazow. , 41, 51, Obecny kościół drewniany wzniesiony był w r. 1606. Parafia Z. , w dek. sierpeckim dawniej raciązki ma 2121 dusz. 2. Z. Mały, wś i dwa folw. , pow. sierpecki, gm. Koziebrody, par. Zawidz, odl. 15 w. od Sierpca, ma 22 dm, 171 mk. , 1150 mr. W r. 1827 było 16 dm. , 166 mk. W r. 1889 folw. Z. Mały lit. A. rozl. mr. 375 gr. or. i ogr. mr. 228, łąk mr. 97, past. mr. 33, nieuż, mur, 17; bud. mur. 3, drew. 8, pokłady torfu. Wś Z. Mały os. 20, mr. 12 8. Fol. Z. Mały lit. B. , oddzielony od dóbr Zawidz rozl. mr. 180 gr. or. i ogr. mr. 132, łąk mr. 2, past, mr. 19, lasu mr. 22, nieuż. mr. 5; bud. mur. 1, drew. 7. W r. 1578 we wsi Zawidz Parva płaci Marcin Karski od 1 2 łan. km. , tenże z działu Kowalewskiego od 2 łan. , 3 zagr. z rolą i 1 rzem. Pawiń. , Mazow. , 41. 3. Z. Źabowo, wś, pow. sierpecki, gm. Koziebrody, par. Zawidz, odl. 17 w. od Sierpca, ma 16 dm. , 178 mk. W r. 1827 było 7 dm. , 91 mk. W r. 1887 fol. Z. Żabowo rozl. mr. 981 gr. or. i ogr. mr. 562, łąk mr. 330, pastw. mr. 63, nieuż. mr. 27; bud. mur. 4, drew. 12; pokłady torfu. Wś Z. Żabowo os. 22, mr. 54; wś Budy Pieńszczyzna os. 6, mr. 136. W r. 1578 jest tu pięć działów, mających 8 łan. , 9 zagr. z rolą, 3 rzem. , wiatrak, prawo warzenia piwa przy 3 działach a przy jednym palenie wódki. Prócz tego Stanisław Mojżeszowicz ma 1 łan bez kmieci i 1 zagr. Paw. , Mazow. , 41, 51. Zawidza, wś, pow. sandomierski, gm. i par. Łoniów, odl. od Sandomierza 23 w. , ma 22 dm. , 148 mk. , 147 mr. dwor. i 153 mr. włośc. Folw. wchodzi w skład dóbr Łoniów. W 1827 r. było 17 dm. , 115 mk. W połowie w. dziedzicem wsi Gniewosz Wnorowski h. Strzegomia. Łany km. , karczma z rolą i młyn z rolą dają dziesięcinę, wartości do 2 grzyw. , biskup. krakow. Długosz, Ł. B. ,, 346. W r. 1578 własność Jana Gniewosza, w dzierżawie Bartłomieja Pełczyckiego, ma 11 os. , 2 3 4 łan. km. , 1 kom. , 6 ubog. , 1 rzem. Paw. , Małop. , 167. Zawidza, kol. nad stawem utworzonym przez rzkę Olszynkę, pow. odolanowski, ma urz. okr. , par. kat. , sąd okr. w Odolanowie, urz. st. cyw. , pocztę, szkoły i par. ewang, w Czarnym Lesie, st. kol. żel, w Antoninie, 4 dym. , 38 dusz. 2. Z. , kol. należąca do wsi Świeka, w temże położeniu, st. kol. żel. w Ostrowie, 5 dym. , 40 dusz. Zawidze 1. jeziorko na płd. zach. Odolanowa. 2. Z. , pustkowie w temże położeniu. 3. Z. , pustka pod Ostrzeszowem. Zawidzicze, dobra nad jez. Lepelskiem, pow lepelski, gm. Woroń o 10 w. , własność Kuścińskich, 1180 dzies. Jest tu kaplica katol. murowana par. Lepel, fundacyi Kuścińskich, Własność niegdyś kn. Hołowczyńskich, z któ rych Aleksander i Halszka z Wołowiczów, ka sztel. źmujdzcy, sstowie lidzcy, sprzedają An drzejowi Niemirze, Jego synowie Aleksander i Andrzej sprzedają w 1608 r. Z. Janowi Zborkowskiemu. W 1622 r. dziedzicami byli Krzy sztof i Jan Zborkowscy; w 1645 r. własność Anny i Reginy Huszczów oraz Zofii Leńkiewiczowej, w 1646 r. Piotra Huszcza, 1666 r. Ja na i Samuela Huszczów. D. 7 kwiet. 1689 r. spalił się dom mieszkalny. W 1707 r. własność Stefana Huszczy, 1742 r. Jana i Antoniego Huszczów; w 1775 r. Aleksander Korsak sprze daje Z. Tadeuszowi i Michałowi Korsakom, Ta deusz zaś Korsak odstępuje Świackim. Teofila z Korsaków Wysocka sprzedaje część Z. Micha łowi Korsakowi. W 1776 r. Ignacy Świacki zrzeka się Z. na rzecz Kazimierza Świackiego. Od Świackich dobra te przechodzą do Stefana Kuścińskiego. W miejscowem archiwum znaj dują się dokumenty odnoszące się do dóbr, po czynając od początku XVII w. A. K. Ł. Zawidzinienta, Zawidzinięta, wś, pow. świeciański, w 4 okr. pol. , gm. Niestaniszki, okr. wiejski i dobra Chomińskich Dobrowlany, o 47 w. . od Święcian, 32 dm. , 271 mk. katol. w 1865 r. 129 duszrewiz. ; zarząd gminy. Zawieciszki, Zawietyszki, zaśc. , pow, świeciański, w 2 okr. pol. , gm. Kukuciszki o 14 w. , okr. wiejski Puczkarzyszki, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarb. Inturki. Zawieczele, ob. Zawiczele. Zawiejka, ob. Zawujki. Zawiei, wś włośc. , i ferma skarbowa nad Wilią, pow. świeciański, w 4 okr, pol. , gm. i Zawidzicze Zawidzinienta Zawieciszki Zawielce Zawieprzyce Zawiełuwie Zawielewie Zawiele Zawiel okr. wiejski Wojstom o 12 w. , o 86 w. od Święcian, 1 dusza rewiz. Zawiel, potok, lewy dopływ Ryjaka, w pow. krośnieńskim. Zawielce, wś, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany o 17 w. , okr. wiejski Sokołojcie, o 65 w. od Wilna, 16 dm. , 118 mk, katol. w 1865 r. 54 dusz rewiz. ; należała do dóbr Bogdaniszki, Dąbrowskich. Zawiele, pow. święciański, ob. Sietynki. Zawielewie, Zawiełuwie, wś włośc, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Braszewicze, o 50 w. od Kobrynia, 697 dzies. ziemi włośc. 338 łąk i past. , 27 nieuż. . Zawiełuwie, ob. Zawielewie. Zawieprzyce, wś, fol. i dobra nad rz. Wieprzem z praw. brzegu, pow. lubartowski, gm. Spiczyn, par. Kijany, odl. około 17 w. na wsch. płn. od Lublina w linii powietrznej, 16 w. od Lubartowa. Z. leżą na wyniosłym brzegu doliny Wieprza, w punkcie gdzie wyniosłość dotyka samego koryta rzeki naprzeciw ujścia Bystrzycy lew. dopł. Wieprza, tworzącej dość obszerna dolinę śród płaskowzgórza lubelskiego. Na przeciwnym brzegu Wieprza leżą Jawidz, Spiczyn i Kijany. Na obszarze dworskim znajduje się dwór z pięknym parkiem i kaplicą, ruiny zamku, gorzelnia, dwa młyny wodne, tartak, binduga na Wieprzu. Produkcya gorzelni wynosiła w r. 1880 do 120000 rs. W r. 1827 było 79 dm. i 905 mk. , obecna ludność zapewne doszła co najmniej do 1500. Długosz podaje, iż biskup krakowski Bodzanta fundując kościół w Serokomli Janowiec nad Wisłą, uposażył go dziesięcinami biskupimi ze wsi Kijany. Przy zbyt wielkim oddaleniu Kijan pińczowskich można odnieść to do Kijan nadwieprzańskich. Już w połowie w. istnieje w pobliskiej Bystrzycy nad rz. Bystrzycą kościół par. drewniany. W liczbie wsi wchodzących w skład parafii nie podaje Długosz Zawieprzyc. Dopiero w reg. pobor. z 1531 występują Spiczyn i Zawieprzyce w par. Bystrzyca, z ogólną liczbą 6 łan. km. a jednocześnie w par. Nowogród później przeniesionej do Kijan podano dział Wągleńskiego w Zawieprzycach 3 łany km. . W 1545 r. siedzą tu Zawieprzscy h. Janina. R. 1599 Fryderyk Zawieprzski odstępuje Z. Adamtusowi Ciecierskiemu. W r. 1649 Zofia Katarzyna z Dąbrowicy Firlejówna, z pierwszego męża Adamowa Noskowska, podkomorzyna lubelska, z drugiego Brochowska, wypuszcza Z. , jako pani oprawna tych dóbr, na lat trzy Stanisławowi Ciecierskiemu. W r. 1662 wnuczka tejże z pierwszego męża, Anna Noskowska, zona Mikołaja Firleja, ustępuje praw do Z. i Wólki Zawieprzyckiej Józefowi Gorajskiemu. R. 1671 Józef na Ruchniku Górajski sprzedaje Z. Atanazemu Miączyńskiemu, rotmistrzowi J. K. M. W spisie pogłównego z r. 1676 Paw. , Małop. , 24a podano pod Zawieprzycami gn. Athanasius Miączyński colonellus S. R. M. a persona fam. 1, cons. ips. 1, subd. 65; z Wólki Zawieprzyckiej płacił od 10 dusz. W r. 1794 Ignacy Miączyński odprzedaje dobra Aleksandrowi Morskiemu, podkom. przemyskiemu. Wreszcie w r. 1818 drogą sprzedaży przechodzą Z. w ręce hr. Ostrowskich. Po wyjeździe hr. Ostrowskiego za granicę dobra te zostawały od r. 1832 pewien czas pod zarządem skarbu i były puszczone w dzierżawę. Wtedy spłonął tutejszy zamek. Następnie powróciły do rąk hr. Ostrowskich, w których posiadaniu dotąd pozostają. Z tego zarysu, opartego na dokumentach zostających w posiadaniu obecnego właściciela dóbr, widzimy, iż żaden Granowski nie miał tu swej rezydencyi, więc romans Bronikowskiego, który rozgłosił tak nazwę Zawieprzyc, oparty jest na zmyślonych szczegółach i nazwach. Zamek tutejszy zawdzięczał swój początek zapewne Firlejom. przejeżdżający przez te strony w r. 1672 notuje w swym dzienniku, iź widział w Kijanach wielki zamek ciężko zbudowany, przy nim mała wieś z kościołem. Być może iź odnosi się to do zamku zawieprzyckiego, bo niema śladu istnienia zamku w Kijanach, które leżąc po obu brzegach Wieprza stykają się z Zawieprzycami. Że jeden z dziedziców Z. , może ów Atanazy Miączyński, przywiózł sobie z wyprawy wiedeńskiej piękną greczynkę, za którą podążył wierny kochanek a wreszcie szukający jej brat, że wszyscy troje mieli znaleźć śmierć z ręki zazdrosnego o swój skarb właściciela Z. , o tem, prócz romansu Bronikowskiego, świadczy podanie utrzymujące się w ustach ludu okolicznego i freski na kopule kaplicy stojącej dotąd. Nieznany malarz przedstawił tu porwanie zbrodniarza przez dyabłów, uwożących go w kolasce i zadających następnie rozliczne tortury. Kaplica w kształcie rotundy, z kopułą, znajduje się w dobrym stanie i prócz owych fresków posiada piękny obraz włoskiego pędzla przedstawiający Chrystusa, , Ecee homo. Ruiny, nie otoczone opieką należytą, niszczeją. Dobra Z. składały się w r. 1890 z folw. Z. , Wólka Zawieprzycka, Spiczyn, Charlęż i Jawidz, rozl. mr. 6990 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 405, łąk mr. 216, past. mr. 94, lasu mr. 957, nieuż. mr. 38; bud. mur. 9, drew. 27; fol. Wólka Zawieprzycka gr. or. i ogr. mr. 399, łąk mr. 115, lasu mr. 922, nieuż. mr. 21; bud. mur. 2, drew. 14; fol. Spiczyn gr. or. i ogr. mr. 245, łąk mr. 113, past. mr. 42, nieuż. mr. 17; bud. mur. 2, drew. 16; fol. Charlęż gr. or. i ogr. mr. 715, łąk mr. 153, past. mr. 23, lasu mr. 800, nieuż. mr. 22; bud. mur. 9, drew. 9; fol. Jawidz gr. or. i ogr. mr. 491, łąk mr. 112, past. mr. 138, lasu mr. 911, nieuż. mr. 40; bud. drew. 28, lasy urządzone. Wś Z. os. 87, mr. 1125; wś Wólka Zawieprzycka os. 30, mr. 327; Zawiel Zawierszany Zawiercie wś Spiczyn os. 47, mr. 586; wś Charlęż os. 55, mr. 488; wś Jawidz os. 81, mr. 1088. Danych o przechodzeniu majątku z rąk do rąk dostar czył hr. Juliusz Ostrowski. Opisy Z. z rycina mi mieszczą Tyg. Illustr. z r. 1862 t. XV, Br. Ch. Zawierbje, uroczysko błotne, pow. piński, na Zarzeczu, w okolicy wsi Stetyczew wspo mniane w dokum. XVI w. , dziś w obrębie gm. Chojno ob. Piscew. kn. , str. 170. Takież uro czysko w okolicy wsi Wieleśnica ibid, str. 298, dziś gm. Porzecze. A. Jel. Zawierch al. Za Wierchem, szczyt 1261 mt. w Tatrach Niżnich, na praw. brzegu Czarnego Wagu. Zawiercie, dwie wsi, folw. , osada fabr. i st. dr. żel. nad rz. Wartą, rozlewającą się tu w liczne stawy, pow. będziński, gm. Poręba Mrzygłodzka, par. Kromołów. Leży śród wyżyny olkuskiej, wznies. średnio do 1000 st. npm. a sięgającej w okolicznych wyniosłościach do 1400 st. O wiorstę na wsch. płd. od wsi Z. leży stacya kolei warszwied, odl. 257 w. od Warszawy a 32 w. od Granicy, a przy linii drogi żelaznej po obu stronach ciągną się zakłady fabryczne i domy dla ludności robotniczej. Osada ma obecnie kaplicę katolicką, synagogę, urząd gminny, szpital fabryczny, szkołę początkową gminną, szkołę fabryczną o trzech oddziałach, straż ogniową fabryczną, urząd poczt. i tel. , st. dr. żel. warsz. wied. , aptekę, kilku lekarzy, targi tygodniowe, około 1100 domów, przeważnie drewnianych i około 17000 mk. W r. 1827 Z. Duże miało 56 dm. , 289 mk. , Z. Małe 10 dm. , 129 mk. Spisy urzęd. z r. 1880 podały tylko ludność wiejską w ilości 475 głów, ludności fabrycznych osad nie oznaczono, W r. 1887 liczono w ogóle 5224 mk. , w tem 410 ewang. i 1134 żydów, prócz robotników mieszkających w pobliskich wsiach i przychodzących na roboty. Podana powyżej cyfra 17000 jest przybliżoną i obejmuje zarówno niestałych mieszkańców jak zapewne i dochodzących na zarobek z okolicy robotników. Obszar ogólny wynosi 1239 mr. 962 w Z. Dużem a 277 w Z. Małem. Wieś Z. Małe wchodziła w skład dóbr Kromołów w pow, olkuskim a Z. Duże w skład dóbr Mrzygłód. Zakłady fabryczne istnieją tu następujące Wielka przędzalnia bawełny i warsztaty tkackie z blicharnią, farbiarnią i drukarnią Towarzystwa akcyjnego, istniejące od r. 1877, zatrudniające obecnie około 6000 robotników, produkują średnio za 6000000 rs. rocznie, huta szklana Reicha 800 robot. , fabryka przetworów chemicznych L. Katza 110 robotn. , odlewów żelaznych i machin rolniczych na obszarze Poręby 120 rob. , fabryka przędzy wigoniowej Berenta 350 rob. i kopalnie rudy żelaznej i fabryka cegły Budniki ks. Hohenlohe 250 rob. . Prócz tego tartak, młyn wodny, piekarnia parowa. W ostatnich czasach obszar folwarczny stanowił własność Zygm. Pringsheima. Osady fabryczne powstały przeważnie na częściach nabytych z obszaru dworskiego. Bolko, ks. szląski na Opolu heres de Opol, r. 1431 w Pilicy, wraz z żoną Elżbietą, dziedziczką na Pilicy, nadaje Nykelowi Czenar miejsce dla zbudowania karczmy inter duas fabricas kuźnice cet zawyerczska et inter Bylanowska. .. . penes piscinam inferiorem Zawyerczsky. Pozwala książę obdarowanemu wrębu w lasach i karczowania obrębu leśnego na rolę i łąki do karczmy należeć mające a to pod nadzorem starosty pilickiego i włodarza z Bielanowic. W karczmie ma prawo sprzedawać chleb i mięso. Po pięciu latach wolności ma płacić czynsz w wysokości seksageny jednej rocznie Kod. dypl. pol, III, 395, 396. Według reg. pobor. pow. lelowskiego z r. 1581 we wsi Zawierczice płacą Padniowski od 2 1 2 łan. km. , 1 sołtysiego; kuźnica, Stan. Marciszek, od 2 zagr. bez roli, 3 kół kuźn. , 9 robotn. ; druga kuźnica, Nicz, 3 koła kuźn. , 8 robot. Paw. , Małop. , 74. Br. Ch. Zawierejki, dwór, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol, , gm. Owanty, o 66 w. od Wiłkomierza. Zawierszany, wś włośc. , i chutor, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol, gm. Turna, o 20 w. od Brześcia, 655 dzies. ziemi włośc. 120 łąk i past. , 28 nieuż. i 55 dzies. należącej do właścicieli prywatnych. Chutor, należy do dóbr Turna, hr. Grabowskich, i ma 177 dzies. 10 łąk i pastw. i 2 nieuż. . Zawiersze, os. , pow. radzymiński, gm. Tłuściec, ma 1 dm. , 4 mk. , 3 mr. Zawiersze 1. wś włośc. , pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Bezdzież, o 68 w. od Kobrynia, 593 dzies. ziemi włośc. 2. Z. al. Kiwatycze, wś, pow. prużański, w 3 okr. pol, gm. Staruny, o 30 w. od Prużany, stanowi właściwie przysiołek wsi Dymniki, wraz z którą ma 772 dzies. ziemi włośc. 211 łąk i past. , 27 nieuż. . 3. Z. , wś i fol, pow. prużański, w 3 okr. pol, gm. murawiewska, o 28 w. od Prużany. Wś ma 321 dzies. ziemi włośc. 44 łąk i pastw. , 9 nieuż. i 13 1 2 dz. roli ot. , należącej do Sandeckich; folw. należy do dóbr Kiwatycze, Bogusławskich. 4. Z. , wś, pow. Słonimski, w 2 okr. pol, gm. Żyrowice, o 13 w. od Słonima, 378 dzies. ziemi włośc. 5. Z. , dwa uroczyska, w dawnym pow. pińskim, jedno w okolicy mstka Motol, dziś w pow. kobryńskim ob. Pisc. kn. , str. 117; drugie przy siole WielkaHać, str. 146, dziś w pow. pińskim, gm. ŚwiętaWola, J. Krz. A. Jel. Zawierucha, chutor, pow, proskurowski, gm. Malenicze, o 12 w. od Proskurowa, ma 3 mk. Zawierbje Zawierucha Zawierbje Zawierch Zawiersze Zawierejki Zawiesy Zawierno Zawiesiszki Zawieściuchy Zawieryszki, pow. święciański, ob. Zawierz, w spisie właśc. , ziemskich mylnie Zawieris, dobra nad jeziorem Wiara, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , gm. Słobódka, o 68 w. od Nowoaleksandrowska, mają. 5100 dzies. 2866 lasu, 1200 nieuż. , razem zaś znależącemi do dóbr awulsami Adamowo, Chroły, Glinówka, Kozaryno, Kramy, Obabie, Tomaszyszki, Zamość i mstkiem Słobódką 7046 dzies. ziemi dworskiej. Niegdyś dobra te, położone w malowniczej miejscowości, należały do wło ści drujskiej. W 1521 r. nadano zostały za utratę dóbr w Smoleńskiem rodzinie Stetkiewiców h. Kościesza, którzy pisali się z Zawierza Stetkiewiczami. D. 13 czerwca 1637 r. Krzy sztof z Zawierza Stetkiewicz sprzedaje Z. z Obabiem Sebastyanowi Mirskiemu. Stanisław Mirski, pisarz litew. , z żoną, swą Stanisławą, z Koszczyców, fundują, w 1806 r. we wsi Słobódce, blizko dworu, kościół parafialny oraz wznoszą, w Z. kaplicę grobową, murowaną. , p. w. N. M. P. Po bezdzietnej śmierci syna ich Na poleona dobra przechodzą w spadku na sio strzeńców jego Adama i Gabryela Chrapowickich, Mikołaja i Stanisława Wolskich oraz na dzieci zmarłej poprzednio siostrzenicy Maryi Łopacińskiej, Stanisława Łopacińskiego, Zofii z Łopacińskich Rzewuskiej. Adam Chrapowicki spłaciwszy spółsukoesorów sam zostaje wła ścicielem Z. , lecz wkrótce zbywa go hr. Plate rowi, od którego w 1880 r. kupuje je bar. Roenne, wreszcie bar. nabywa dobra na licytacyi za 84000 rs. Kościół paraf. katol. , p. w. Opatrzności Boskiej, fundacyi Mirskich. Parafia katol, dekanatu nowoaleksandrowskiego, 6166 wiernych. Kaplice w Kowaliszkach i Struniewszczyźnie. A. K. Ł. Zawierzbie 1. os. leś. nad rz. Wisłą. , pow sandomierski, gm. i par. Połaniec, odl, od San domierza 47 w. , ma 1 dm. , 6 mk, , 3 morgi dwor. W reg. pobor. z 1678 podano Zawierz bie w par. Osiek bez żadnych danych. 2. Z. , wś, pow. sandomierski, gm. i par. Samborzec, odl. od Sandomierzia 6 w. , ma 14 dm. , 72 mk. , 124 morg. W r. 1827 było 8 dm. , 10 mk. R. 1292 Żegota, kaszt. krakowski, nadaje klasztorowi św. Ducha w Sandomierzu, między innemi, unam. .. Zawirb sitam iuxta Vislam, prope Zlotam, cum omnibus suis Br. Ch. 1. wś, pow. dąbrowski, na praw. brzegu Wisły, w niskiem położeniu, na płn. od Gręboszowa a wschód od Ujścia Jezuickiego, Graniczy na płn. wsch. z Karsami a na wsch. z Wolą, Gręboszowską. Par. rzym. kat. w Gręboszowie. Wś ma 21 dm. , 138 mk. 72 męz. , 66 kob. rzym. kat. , prócz 6 izrael. Osadę tę znajdujemy wymienioną w spisach pobor. z 1674 r. Pawiu. Małop. , 66 a. 2. Z. , wólka do Woli Rogowskiej, pow. dąbrowskim, 15 dm. i 80 mk. 3. Z. , wólka do Wołowca, pow. krakowski, 8 dm. , 39 mk, 4. Z. , wólka do Rożniatowa, pow. mielecki, 7 dm. , 26 mk. 5. Z. , wólka do Podleszan, pow. mielecki, ma 9 dm. , 56 mk. 6. Z. , wólka do Woli Wielkiej, pow. ropczycki, 12 dm. , 78 mk. Za Wierzchem, os. , w Dobrohostowie, pow. drohobycki. Za Wierzebowiną al. Otyniowiecki, staw, w pow. bobreckim, ob. Kukerów. Zawierze, pow. nowaleksandrowski, ob. Zawierz. Zawierzeń, wólka do Korczyny, pow. krośnieński, ma 22 dm. , 92 mk. Zawierzenie 1. folw. nad rzeką Rudzicą, pr. dopł. Piereczuty, pow. miński. 2. Z. , folw, pow. piński, w 1 okr. pol. Pohost Zahorodny, gm. Chotynicze, o 96 w. od Pińska; w okolicy zaczynają się olbrzymie błota Hryczyńskie. Miejscowość bez dróg, trudna do przebycia. A. Jel. Zawieś, część Turzego, pow, staromiejsiki. Zawieściuchy al Zawieścichy, wś i fol, pow. nowomióski, gm. Dębe Wielkie, par. Pustelnik, ma 89 mk. , 450 morg. dwor. , 66 mr. włośc. W 1827 r. było 5 dm. , 50 mk. Wieść ta wchodziła w skład ststwa rożańskiego z którego, w r. 1660 wydzielono ststwo jadowskie, do którego Z. zaliczono. Zawiesiszki, ob. Zawiszyszki. Zawierno al Łowacin, jezioro, w połudn. wschod. części pow. horodkowskiego, czątek rz. Łowaci. okr. 2. w 1 Zawiesy 1. zaśc. , pow. trocki, w 1 pol, o 18 w, od Trok, 3 dm. , 16 mk, katol. Z. , zaśc. włośc. nad Wilią, pow. wileński, okr. pol, gm. Mejszagoła o 15 w. , okr. wiejski Rostyniaty, o 21 w. od Wilna, 2 dm. , 12 mk. katol w 1865 r. 3 dusze riwez. ; należy do dóbr skarbowych Elnokumpie. Zawietok, rzeczka, wpow. borysowskira, mały prawy dopływ. Łydnicy, płynie 3 w. w kierun ku zachodniopółnocnym głuchą puszczą, w gm Berezyna. A. Zawiezów, ob. Zawków. Zawilce, wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol, gm. Owanty. Włośc. Mażelis ma 47 1 2. dzies. 4 lasu, 9 nieuż. . Zawilcze al Zawilcza ob. Zawidcze. Zawileje, folw. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Bienica, obr. wiejski Zawileje, należy do dóbr Zaleś, ks. Ogińskich, W skład okręgu wiejskiego wschodzą wsi Chausty, Mićkiewicze, Ordzieja i Rudnia, oraz zaśc. Jagodnia, Okuszkowszczyzna, Polanka i Studzieniec, w ogóle w 1865 r. 245 duszrewiz. włośc. uwłaszczonych, Zawilejka, os. karcz. nad rz. Wilią, pow. wileński, w 2 okr. pol, o 56 w. od Wilna, 1 dm. , 4 mk. żydów. Zawilejski powiat, ob. Święcimy. Zawieryszki Zawieryszki Zawieś Zawierzenie Zawierzeń Zawierze Zawierzbie Zawierz Zawilejski Zawilejka Zawileje Zawilcze Zawilce Zawiezów Zawietok Zawiść Zawiliszk Zawiłka Zawinda Zawinie Zawiście Zawiesełcze Zawiśle Zawisłoka Zawiśnia Zawisna Zawistna Zawistowszczyzna Zawisty Zawiszańce Zawiszcze Zawisze Zawiszki Zawisznia Zawiliszki Zawiliszki, pow. wiłkomierski, ob. Zawiszyszki. Zawiłka, wś, pow. ciechanowski, gm. Młock, par. Maluźyn, odl. 21 w. od Ciechanowa, ma 2 dm. , 11 mk. , 28 morg. Wchodziła w skład dóbr Maluźyn. Zawinda, niem. Savindasee, jezioro, w pow. łeckim, ob. Sawinda, Zawinie 1. osad. karcz. , pow. nowogródzki, przy szosie brzeskobobrujskiej, w gm. Ostrów, w pobliżu wsi tegoż nazwiska; miejscowość po leska. 2. Z, al. Zawino, wś, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Ostrów, w po bliżu szosy brzeskobobrujskiej, o 85 w. od No wogródka, ma 23 osad; miejscowość poleska, grunta lekkie. A. Jel. Zawiść 1. zaśc. , pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol, gm. Traszkunyo 5 w. od Wiłkomierza. 2. Z al. Zawiście, wś nad jez. Łuczyło, pow. borysowski, w Ś okr. pol. dokszyckim, gm. W. Dolce, o 114 w. od Borysowa. 3. Z. , folw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 66 w. od Wilejki, 1 dm. , 7 mk. , wiatrak. 4. Z, folw. , pow. rzeżycki, własność Awdoszczenków, 206 dzieś Zawiść, niem. Zawist, ob. Czarnołom al. Czartołomie. W 1885 r. 12 dm. , 153 mk. Zawiść 1. al. Sierobądz. 1532 Sowitzitz, wś, pow. opolski, par. kat. Fałkowice, ew. Pokój. W r. 1885 miała 204 ha, 60 dm. , 481 mk. ew. 4. 2. Z. al. Zawasz, dobra i wś, pow. pszczyński, par. kat. Woszczyce, ew. Mikółow. W. r. 1885 dobra miały 402 ha, 7 dm. , 58 mk. ew. 1; wś 243 ha, 54 dm. , 426 mk. kat. Zawiście 1. al. Zowiszcze, zaśc. pow. piński, na Zarzeczu, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Bro dnica, należy do domin. Kurzeliczyn, Pusłowskich. 2. Z. , ob. Zawiść. A. Jel. Zawiesełcze, przedmieście Sandomierza, ma 14 dm. , 102 mk. , 43 morg. Zawiśle al. Zawisłe wólka do Korczyny, pow, krośnieński, 20 dm. , 128 mk. Zawisłoka, wóIka na Gawłuszowie, pow. mie lecki, 40 dm. , 201 mk. , leży na lewym brzegu Wisłoki, blisko ujścia tej rzeki i Brenia do Wi sły. Mac. Zawiśnia 1. fol. nad rzeką Śmierdzącą odnoga Prosny, pow. wieluński, gm, i par. Praszka, odl od Wielunia w. 17, ma 1 dm. , 14 mk. W r. 1827 był 1 dm. , 8 mk. , par. Ożarów. Ob. Kowale 3. . 2. Z. , kol, pow. częstochowski, gm Kamienica Polska, par. Poczesna, odl 15 w. na połud. od Częstochowy, ma 37 dm. , 247 mk. , 756 morg. włośc. , 1354 morg. lasów rządow. w tem 179 roli ornej. W 1827 r. było 23 dm. , 155 mk. Zawisna, kol. na obszarze Nowej Wsi, pow. olesiński. Zawistna al. Zawiania i Z. Kamycka, os. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Rusiec Z. ma 1 dm. , 28 mk, 60 mr. dwor. , Z. Kamycka 1 dm. , 9 mk. , 1 morg, włośc. Wchodziły w skład dóbr Głuchów. Zawistowszczyzna, wś, pow. sokólski, w 3 okr. pol, gm. Kamionka, o 5 w. od Sokółki, 110 dzies. ziem. włośc. Zawisty 1. okolica szlach. w pow. ostrowskim, gm. Kamieńczyk Wielki, par. Boguty, odl. 28 w. od Ostrowca. W obrębie jej leżą wsi Z, Dworaki; w r. 1827 w par. Nur, mają 11 dm. , 54 mk. ; Z, Kruki, r. 1827 też w par. Nur, dm. , 15 mk. ; Z. Króle, r. 1827 było 3 dm. , 26 mk, par. Nur. ; Z. Koziany, fol, ma 149 morg. ; Z. Piotrowice, r. 1827 miały 6 dm. , 27 mk. ; Z. Wity, r. 1827 miały 23 dm. , 186 mk. W spisie z r. 1827 podano jeszcze Z. Kończany, mające dm. , 23 mk. W reg. pobor. z r. 1578 podano w par. Nur, Zawisty Zusalka, mające w ogóle 26 1 2 łan. szlachty zagrodowej. 2. Z. Dzikie, Nadbużne i Podleśne wś nad rz. Bugiem, pow. ostrowski, gra. Zaręby Kościelne, par. Zuzel Z. Dzikie mają 6 dm. , 68 mk. , a Z. Nadbuźne 8 dm. , 41 mk. W 1827 r. Z. Dzikie miały 5 dm. , 24 mk. ; Z. Nadbuźne 10 dm. , 77 mk. a Z. Podleśne 26 dm. , 162 mk. Znajdują się tu pokłady wapna. W spisie z r. 1578 wś Zawisthy a Bug, w par. Zuzel, ma 29 łan. szlachty zagrodowej Paw. , Maz. , 398. 3. . Z. wś, pow. pułtuski, gm. Gołębie, par. Klukowo. W r. 1576 wś ma 3 8 łan. km. , 2 zagr. , 1 morg, Paw. , Maz. , 318. W 1827 był 1 dm. , 8 mk. Br. Cl. Zawiszańce, wś nad rzeką Wisińczą, pow. wileński, w 5 okr. pol, gm. Soleczniki, ork. wiejski Soleczniki Małe o 5 w. , o 30 w. od Wilna, 11 dm. , 134 mk. katol w 1866 r. 53 dusz rewiz. ; należy do dóbr Jaworów, Wędziagolskich. Zawiszcze, jezioro, w pow. pińskim. Zawisze, pow, sierpecki, ob. GródkowoZa wisze. Zawiszki, folw. , pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol, gm. Kurkle, o 60 w. od Wiłkomierza. Zawisznia, wś. , pow. sokalski, tuż na płd. od sądu pow. , st. kol i urz. poczt. w Sokalu. Na wsch, leży Poturzyca, na płd. Dobraczyn i Boratyn, na zach, Szmitków, na płn. Sawczyn i So kal Wschod. część obszaru przepływa Bug od płd. na płn. , część płn. pot. Bród, dopł. Bugu, od zach. na wschód. Zabudowania wiejskie le żą na lew, brz. Bugu. Własn. większa Włodzi mierza hr. Dzieduszyckiego ma roli or. 387, łąk i ogr. 75, pastw. 15 mr. ; wł. ma roli or. 1354, łąk i ogr. 317, past, 270 mr. W r. 1890 było 164 dm. , 935 mk, w gm. , 6 dm. , 63 mk. na obsz. dwor. 933 gr. kat. , 36 rz. kat. , 29 izr. ; 908 Ru sinów, 90 Polaków. Par. rzym. kat. w Krystynopolu, gr. kat. w miejscu, dek. bełzki. , dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew p. w. Naro dzenia N. M. P. , szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 4971 złr. Lu. Dz. Zawiszyszki Zawiszyńska Rudnia Zawiszyno Zawiszynka Zawitała Zawiszyn Zawiszówka Zawizów Zawitaja Zawiszówka, fol. , pow. janowski, gm. Dzierzkowice, odl 38 w. od. Janowa, należy do dóbr Dzierzkowice, ma 46 morg. Zawiszówka, fol. do Warszewie, pow, toruński, st. p. i par. kat. Chełmża, 1 dm. , 11 mk. Zawiszyn, wś i fol. nad rz. Liwcem, pow. radzymiński, gm. i par, Jadów, ma 381 mk. , 767 morg. dwor. , 592 włośc. , wchodzi w skład dóbr Jadów. W 1827 r. było 31 dm. , 216 mk. Mikołaj Zawisza, starosta królowej Bony, właściciel wójtowstwa w założonej przez nią wsi Królowa Wola w puszczy Lochowiec, składającego się z 3 włók, uprosił sobie jeszcze potem 10 włók lasu miary chełm. w tejże puszczy, nad rz. Liwcem i osadził wieś Zawiszyn, założył folwark, młyn na Liwcu. Kmieci osiadłych było 33, nic jeszcze niepłacąjcych podczas lustracyi r. 1664 Lustr. ,, 84 i 97. W reg. pobor. z r. 1563 podano wieś królewską, Zawiszyno w starostwie liwskiem. Miała 5 łan. km. , kołodzieja i szewca. Paw. , Mazow. , 414. Zawiszyn 1. dwór nad, wieński, w 3 okr. poi, gm. Surwiliszkl, o 55 w. od Kowna, własność Jankowskich, 140 dzies. 30 lasu, 15 nieuż. . W 1859 r. 27 mk. , go rzelnia. 2. Z. , folw. nad rzeką Zawiszynką. , lew. dopł. Świsłoczy, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, o 53 w. od Ihumenia, należał do dóbr Żarnowni, do nieda wna dziedzictwa Zawiszów, teraz przez wiano Magdaleny Zawiszanki hr. Krasińskich. Miej scowość bogata w łąki i puszcze. A. Jel. Zawiszynka al Życienka, rzeczka, w pow. ihumeńskim, lewy dopł. Świsłoczy. Zaczyna się w lesistych moczarach pomiędzy mstkiem Chołuj i wsią Pohorełe gm. Pohorełe, płynie puszczami i ostępami w zwrotach na południe pod folw. Zawiszyn, koło wsi Chimno i przeciąwszy gośc. chołujskołapicki młyn, ma ujście za zaśc. cza. Długa około 2 mil. A. Jel. Zawiszyno 1. al Zawiszyńska Rudnia, wś i folw. nad rzeką Dzwonką, dopł. Dzwinosy, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łobojskim, gm. Pleszozenice, o 65 w. od Borysowa. Wieś ma 16 osad; folw. , dawniej Osiecimskich, obecnie Fal kowskich, ma około 57 włók. Grunta lekkie, łąk dużo. Była tu filia parafii Okołów. 2; Z. , dwie wioski u źródeł rz. Szaczy, pow. ihumeński, w 1 okr. pol uździeńskim, gm. Szack, o 70 w. od Ihumenia, mają razem 13 osad; należały za poddaństwa do domin. Tołkaczewicze, przezwa ne od nazwiska poprzednich posiadaczy Zawi szów. A. Jel. Zawiszyńska Rudnia, ob. Zawiszyszki al Zawiesiszki, dobra, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol, gm. i par. Kowarsk, o 26 w. od Wiłkomierza, własność Mojgisów, 241, dzies. 31 lasu, 46 nieuż. Zawitaja, ob. Zawicie. Słownik G T. XIV. Zeszyt 163. Zawitała, dawniej Zawitały, wś i fol, pow. garwoliński, gm. Ułęż, par. Drążgów, odl. 42 w. od Garwolina, ma 23 dm. , 151 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 136 mk. W r. 1885 fol Z. i Ur szulin, r. 1872 oddzielone od dóbr Drążgów, rozl. , mr. 878 gr. or. i ogr. mr. 340, łąk mr. 40, past. mr. 6, lasu mr. 452, nieuż. mr. 40; bud. mur. 2, drew. 9; las nieurządzony. W r. 1893 oddzie lono nomenklaturę Janówek al Zawitała lit. A. , z obszarem mr. 184. W r. 1569 we wsi Zawythali, w pow. stężyckim, Mikołaj Kłoczowski pła ci od 28 półłan. km. , 1 zagr. , 1 kom. Paw. , Małop. , 332. Br. Ch. Zawizów, w dokum. Zawezow, , wś nad Horyniem, pow. Ostrogski, gm. Siejańce, st. dr. żel Ożenin o 12 w. , st. poczt. Hoszcza o U w. , odl o 24 w. od Ostroga, ma 61 dra. , 409 mk. prawosł. , 30 katol i 30 żydów, cerkiew paraf. , szkołę cerkiewną od 1882 r. , 2 młyny, wodne. Cerkiew Pokrowska, drewniana, niewiadomej erekcyi, odnowiona w 1874 r. i uposażona 40 dzies. ziemi, istniała już w 1732 r. Cerkiew filialna we wsi Michałkowce o 3 w. . Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. Michaiło Wielhorski z części imion Symonowa, Duleb, Zawiezowa wnosi z 20 dym. , 4 ogr. po 2 gr. , a Lew Wielehorski z Wielhora, Uholecz, Sawidowa i Simunowa z 20 dym. , 9 ogr. po 4 gr. , 11 ogr. po 2 gr. , 4 bojar. , 2 kół młyn. W 1583 r. Michał Wilhorski wnosi z części Zawizowa z 1 dym. , 1 ogr. a Roman Wilhorski ze swej części od 1 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 12, 16, 104. Jednocześnie prawie, bo w 1579 r. , występuje Z. jako własność kn. Bohusza Koreckiego, nabyty, w liczbie innych włości, od Nastasii Bohdanowny Dziusianki i męża jej Aleksandra Dziusy i zapisany bratankowi Semenowi Chrebtowiczowi Bohuryńskiemu Arch. J. Z. R. , cz. I, t. 1, 110, 112, 113. W 1732 r. wś należała do Jana Stanisława Linickiego, miecznika ziemi lwowskiej, w ostatnich czasach do Lenkiewiozów, od których 1881 r. nabył Grygoriew. J. Krz. . Zawkrze al. Zawrzeńska ziemia, nalew. brzegu Wkry praw. dopł. Narwi, leżała w dawnem wojew. płockiem i dzieliła się na powiaty szreński, niedzborski i mławski Ziemię tę wymieniają już dokumenty z lat; 1363, 1367 i 1393 Kod. dypl. pol. , II, 741, 751, 798. Konstytucya sejmowa z r. 1726 naznaczyła w Mławie sądy dla tej ziemi i dozwoliła mianować jej urzędników. Siarczyński Dyk. Echarda mówi, że stolicą ziemi jest miasteczko Zawskrzyń wcale źle zbudowane. Miasto tej nazwy nie istniało jednak, jest tylko starożytna wieś Wkra, w dzisiejszym pow. ciechanowskim. Pieśni ludowe z tego obszaru zebrał Wład. Dębski. Zawlicze 1. wś włośc. , i dobra skarbowe, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Wołkołata o 10 w. , okr. wiejski Kuryłowicze, o 67 w. od Wilejki, 8 dm. , 69 mk. katol w 1865 r. 37 dusz. rewiz. . 82 Zawiszówka Zawkrze Zawlicze Zawodzie Zawłoka Zawodkowicze Zawodziany Zawodycze Zawodowszczyzna Zawody Zawodów Zawodne Pole Zawodne Zawodna Zawłoka Zawniedowa Zawniszk Zawod Zawoda 2. Z. , wś włośc, tamże, o 9 w. od Wołkołaty, 15 dusz rewiz. Zawłoka, Zawołoka, Żywałoka, uroczysko, w pow. pińskim, na Zarzeczu, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Pisc. kniga. , str. 247. A. Jel. Zawniedowa al. Jel, folw. , pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Sieniawka, par. katol. Kleck. A. Jel. Zawniszki, wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 30 w. od Kowna. Zawod 1. dobra, pow. czerykowski, gm. Mchinicze o 2 w. od 1877 r. własność Benedyktowiczów, 1277 dzies. 195 roli, 20 łąk, 700 lasu; 2 młyny wodne, deptak, folusz i 3 karczmy. 2. Z. , wś, pow. rohaczewski, dziegciarnia z produkcya na 990 rs. rocznie, młyn wodny i folusz. Własność Sianożęckich. Zawoda 1. wólka do Piotrkowic, pow. tarnowski, składa się z i dm. , ma 27 mk. 2. Z. , część gm. Podolin, w pow. limanowskim. Za Wodą 1. fol. koło Kłodnicy, obsz. dwor. Hurnie, pow. stryjski. 2. Za W. al. Poricze, część Komarnik, w pow. turczańskim. Zawodjańsk, chutor, pow. starobielski gub charkowskiej, gm. Pawłowką, 63 dm. , 543 mk Zawódka, szczyt górski 384 mt. , śród płaskiego garbu, na obszarze Trościańca, w pow. jaworowskim, pod 50 6 półn. szer. a 41 12 wsch. dług. Karta wojs. , 5, XXIX. Zawodkowicze, ob. Zawadkowicze. Zawodna, wś, pow. zamojski, gm. Mokre, par. Zamość. Zawodne, wś, pow. grójecki, gm Wągrodno, par. Prażmów, ma 72 mk. , 208 mr. włośc. W 1827 r. było 9 dm. , 66 mk. W r. 1476 wś wraz z Prażmowem i Wolą. Praźmowską należy do Piotra z Praźmowa, kaszt. liwskiego Kod Maz. , 275. W r. 1576 Marcin Praźmowski płaci tu od 2 1 2 łan. km. Paw. , Mazow. , 229. Zawodne Pole, uroczysko, pow, słomiński, w 5 okr. pol, gm. Dobromyśl, należy do dóbr Miłowidy Kiersnowskich. Zawodów Nowy i Stary, wś, pow. chełmski, gm. Brzeziny, par. Puchaczów. W 1827 r. było 3 dm. , 15 mk. Zawodowszczyzna al. Połohy, wś, pow. przyłucki gub. połtawskiej, gm. , 92 dm. , 578 mk. , 2 olejarnie, 12 wiatraków. Zawody, wś pod Kaliszem, ob. Zawodzie. Zawody, słobodapodmiejska nad rzeką Wołczą, pow. wołczański gub. charkowskiej, ma 2305 mk. , gorzelnię. Zawodycze al. Zawadki, wś, pow. słonimski, w 2 okr. pol, gm. maryańska, o 18 w. od Słonima, 49 dzies. ziemi włośc. Zawodziany, przys. , pow. tarnobrzeski, ob. Marki t. VI, . Zawodzie l. wś nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm, i par. Kalisz odl 2 w. , posiada kościół filialny, 22 dm, , 157 mk. W r. 1827 było 201 dm. , 165 mk. Na obszarze wsi ślady starych okopów, zwanych szwedzkiemi i dawnych budowli z cegły. Istnieje tu kościół filialny, który wedle tradycyi miał stanowić pierwotną, parafię Kalisza. Osada ta powstała na miejscu starego grodu kaliskiego castrum. Miles Jasko Jaszko, podczaszy żony Przemysława, ks. polskiego, posiada z nadania pradziada księcia ks. Bolesława, 10 łanów z obszaru Dobrca Małego, w części zw. Podgórze. Sześć tych łanów osiadłych, z kościołem św. Gotarda, fundacyi tegoż milesa, ciągnęło się aż pod castrum antiquum civitatis a cztery folwark tworzyły Kod. wielkop. , 553 i 574. W r. 1299 Jasco tribunus kalisiensis sprzedaje dziedzictwo swe, leżące pod starym zamkiem, Świętosławowi, dla założenia tam wsi na prawie nowotarskiem. Ów Świętosław, wójt, otrzyma 2 łany wolne, trzeci denar z kar sądowych, wolne rybołówstwo w rzece. Sześć lat będzie miał wolności dla siebie i osadników, po czem płacić będą zagrodnicy na rzecz plebana kościoła św. Wojciecha pod zamkiem po pół fertona na św. Marcin i po trzy kury Kod. wielkop. , 2062. Następnie wieś przeszła na własność kollegium jezuitów w Kaliszu. W r. 1706 August, z pomocą wojsk sprzymierzeńca swego, pobił tu wojska szwedzkie i Leszczyńskiego. 2. Z. , wś i os. karcz. , pow. łódzki, gm. i par. Czarnocin ma 17 dm. , 202 mk. , 123 morg. włośc. i 9 dwor. 3. Z. , pow. noworadomski, ob. Trząstka. 4. Z. , wś, pow. noworadomski, gm. i par. Wielgomłyny, 9 dm. , 64 mk. , 113 morg. 5. Z. , przedmieście Częstochowy, leży na prawym brzegu rz. Warty, z którą łączy się stałym mostem drewnianym, ma 57 dm. , 256 mk. , 110 morg. dwor. W r. 1827 było 14 dm. , 89 mk. Na temźe samem miejscu, na którem według planu Częstochowy z r. 1748 stała i zw. boża męka, obecnie wznosi się murowana kaplica p. w. św. Jana, z takim na froncie napisem Skutkiem ustanowienia nowego traktu, starodawna kaplica S. Jana Nepomucena, nowo wybudowana przez małżonków Jana i Nepomucenę Gryczmańskiego na cześć i chwałę Pana Boga i uczczenie. Przy tejże drodze, prowadzącej, do Mstowa, w r. 1884 kupiec Julian zbudował murowaną fabrykę gwoździ drewnianych do obuwia, zamkniętą w r. 1887 w skutek braku zbycia. Zabudowania fabryczne nabył Henryk Sachs z Łodzi, który w r. 1889 otworzył tu fabrykę wyrobów chemicznych. W r. 1891 zatrudniała ona od 20 do 52 robotników, przy obrocie od 19 do 64000 rs. W r. 1894 czyniła już obrotu 78000 rs. , przy 48 robotnikach. Na łęgach nadbrzeżnych znajduje się szlachtuz drewniany miejski. W ostatnim spisie ludności 1 stycznia 1895 r. liczba mieszkańców przedmieścia Z. włączona jest do ogólnej cyfry Częstochowy, Według tych urzędowych danych Częstochowa posiada ludności Zawodjańsk Zawódk Zawodzie Zawoja Zawój Zawoinka Zawoiki stałej 24101 w tem 11393 męż. i 12608 kob. , niestałej 8689 w tem 4614 męż i 4076 kob. , razem 32, 790 w tem 16106 męż. i 16684 kob. . 6. Z. , os. , pow. pińczowski, gm. Winiary, par. Stary Korczyn, odl. 34 w. od Pińczowa. 7. Z. , powiat ostrołęcki, gmina i paraf. Myszeniec. Br. Ch. M. W. Zawodzie 1. wólka w Maniowem, pow. nowotarski, nad Dunajcem, ma 5 dm. i 18 mk. 2. Z. , folw. na obszarze tabularnym Klecia, w pow. pilzneńskim, 2 dm. i 15 mk. 3. Z. , os. dom. do Rzędzian, pow. pilzneński. 4. Z. , folw. na obszarze tabularnym Trzebowniska, w pow rzeszowskim. 5. Z. , część Stryszawy, w pow. żywieckim, na lew. brzegu Strzyszawki, dopł. Skawy z lew. brzegu, ma 89 rozrzuconych chat i 574 mk. 287 męż. , 287 kob. rzym. kat 6. Z. , os. do Szczepanowic, w pow. tarnowskim, na praw. brzegu Dunajca, na płd. od Wojnicza, ma 7 dm. i 42 mk. 7. Z. , os. do Łowczówka, w pow. tarnowskim, leży nad Białą; , ma 13 dm. i 74 mk. 8. Z. , os. pod Mogiłą. , w pow. krakowskim. Leży nad rz. Dłubnią; , przy jej ujściu do Wisły. 9. Z. , część Krościenka, na praw. brzegu Dunajca. Zawodzie, przys. wsi Kacze, na Spiżu. Zawodzie 1. wś dwor. nad Wrześnicą, w pow. wrzesińskim, ma parafię, sąd, urz. okr. i urz. stanu cyw. , pocztę, stac. kol. żel i szkołę ewang, we Wrześni, szkołę katol w Bierzglinku. Obsza ru 563 ha, 26 dym. , 444 dusz, 93 ew. . Do podatku grunt oszacowano czysty dochód na 5048 mrk. Na obszarze Z. zachowały się nazwy pól Gorzkowskie, Barczyzna, Krąbkowskie, Wy cinki, Kopanina; łąk Łyszewy, Grabownica, Kacze doły, Korzeniatka, Stare Prusy. Wieś należy do dóbr wrzesińskich. Jest tu kaplica przedpogrzebowa murowana, łupkiem pokryta, wystawiona kosztem kolatorki hr. Ponińskiej. Pozwolono tu corocznie odprawiać mszę św. je dną za dusze zmarłych, na co fundusz kolatorka przeznaczyła. Fundacya ta ma nie tylko humanitarną ale i hygieniczną doniosłość, uwalniając ludność wsi od konieczności trzymania zwłok zmarłych w ciasnych izbach. Z. położone tuż pod Wrześnią, istniało już r. 1523, należało do Zebrzydowskich. E. 1578 zarządzał wsią Jan Okuń. Regestra pobor. z r. 1618 wymieniają Jako właściciela wojewodzica brzeskiego. 2. Z. , osada, na wschódpołd. Jarocina, w par. Witaszyce, pow, pleszewski 3. Z. , część zabudowań w Mielżynie i Mielżynku, pow. gnieźnieński witkowski. 4. Z. , huby, w tem samem położeniu, szkoły w Obłaszkowie. Obszaru 35 ha, 6 dym. , 48 dusz. 8 ew. 5. Z. , wzgórza około Mielżyna. W. Ł. Zawodzie, pustkowie, w pow. lublinieckim, należy do wsi Kutschau. Zawoiki, ob. Zawoinka fol. dóbr Suchowola, w pow. radzyńskim, ma 3 dm. , 9 mk. Ob. Suchowola. Zawój 1. wś, pow. liski, w okolicy górskiej, lesistej, 598 mtr. p. m. , na lewym brzegu Wetliny, okrążającej wś niemal dokoła, niedaleko od ujścia tej rzeki do Solniki z praw. brzegu. Góry, sięgające do 735 mt. npm. , otaczają wieś ze wszystkich stron. Do niedawna istniała tu potażarnia, celem zuźytkowywania drzewa. Wś należy do par. rzym. kat. w Wołkowyi a gr. kat. w Jaworzcu. Liczy 25 dm. i 178 mk. 87 męż. , 91 kob. ; 147 rzym. kat. , 24 gr. kat. i 7 izrael. . Pos. tabularna, rozparcelowana, wynosi ogółem 696 morg. , prawie samego lasu; pos, mn. 169 mr. roli, 98 mr. łąk i 30 mr. lasu. Jest to osada muzurska. Najbliższemi wsiami są na na zach. Buk, na płd. Łuh, na płn. Studenne a na wschód Tworylcze. 2. Z. , dawniej Zawoja, wś, pow. kałuski, 12 kl. na płd. wsch. od sądu pow. , st. kol. i urz. poczt. w Kałuszu. Na płd. leży Grabówka, na zach. Uhrynów Średni, Uhrynów Stary i Bereźnica Szlachecka, na płn. Podmichale i Jaworówka, na zach. Posiecz i Niewoczyn obie w pow. bohorodczańskim. Wzdłuż granicy wschód. płynie Łukawica, zach. część obszaru przepływa Łukwa, obie w kierunku płn. wsch. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Łukwi. Zach, część obszaru lesista las Trasków, z wzniesieniem dochodzącym 452 mt. Dolina Łukwi wzn. do 370 mt. Własn. więk. rządowa ma łąk i ogr. 42, past. 34, lasu 3018 mr. ; wł. mn. roli or. 192, łąk i ogr. 1332, past. 228, lasu 22 mr. W r. 1890 było 205 dm. , 1330 mk. w gm. , 4 dm. , 151 rak. na obsz. dwor. 1193 gr. kat. , 87 rz. kat. , 161 izr. , 40 innych wyzn. ; 1314 Rus, 29 Pol. , Kałuszu, gr. kat. w miejscu, dek. kałuski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała, szkoła 1 klas. i kasa poż. gmin. z kapit. 413 złr. Wś wchodziła dawniej w skład ststwa kałuskiego. O salinie, która tu dawniej istniała, czyt. Jahrbuch der Eeichsanstalt, , t. 26, str. 184. Żupa istniejąca przy niej zwana była Gwoździcha. Tutejszy tartak parowy, o sile 40 koni, o 3 gatrach, 26 piłach zwyczajnych i jednej cyrkularnej, zużywał w 1877 r. 12, 000 metr. kub. drzewa jodłowego i świerkowego, a produkował 8000 metr. kub. łat i desek. Zawój, pole na Mechlinie, w pow. szremskim. Zawoja, potok, bierze początek z pasma Magóry, w pow. gorlickim, na obszarze wsi Banicy, płynie na płdwschód i uchodzi do Wisłoki na granicy Nieznajowy i Wołowca. Łączy się on z pot. Badociną i właściwie stanowi źródłowe ramię Wisłoki. Zawoja, wś, pow. myślenicki, największa wieś górska w zachodniej części kraju, rozciąga się wzdłuż licznych górskich potoków, od stóp Babiej góry 1725 mtr. ku północy nad pot. Ska, wica, dopł. Skawy z lew. brzegu, Zawojatyn Zawojatyńska Dolina Zawójt Zawojno Zawojatyński Zawólcze przy kościele par. , stojącym prawie na połn. krańcu wsi, wynosi 530 mt. npm. Na zachód, południe i wschód ciągną się pasma Szerokiego Beskidu, pokryte lasami świerkowemi, na północ rozszerza się dolina Skawicy ku wsi Skawicy a następnie ku półn. wschod. pod miasteczko Maków st. dr. żel. państw. . W reg. pobor. z XVI w. nie spotykamy wsi z tą nazwą. Istniała ona jednak już w XV później Skawica. Dopiero w nowszych nazwach przedzielono zbyt rozległą Skawicę ob. na dwie części, pozostawiając pierwotną nazwę czę ści północnej a nadając nowej wsi dawną zape wne nazwę części południowej. Najbardziej w góry wysunięte części noszą nazwy Wilczna i Policzna i obydwie mają murowane kaplice, w których się niekiedy msza św. odprawia. Parafię założono w r. 1757, jako filią do Makowa a zamieniono na samoistną wr. 1835. Kościół drewniany. Jest we wsi szkoła i urząd pocztowy. Z. ma 1036 dm. i 4928 mk, , 2402 męż. , 2526 kob. ; 4880 rzym. kat. i 48 żydów. Pos. tabularna arcyksięcia Fryderyka ma 178 mr. roli, 28 mr. łąk, 140 mr. past. , 7867 mr. lasu i 473 mr. nieuż. ; pos. mn. 5163 mr. roli, 378 mr. łąk, 1975 mr. past. i 127 mr. lasu. Gleba tylko nad potokami zdatna do uprawy, jest kamienistą i jałową. Malownicze położenie, w połączeniu z górskim łagodnym klimatem i obfitością lasów, ściąga tu w letnich miesiącach coraz liczniejszych gości na dłuższy pobyt, głównie z Krakowa. Mac. Zawojatyn, folw. , pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Odryżyn, o 72 w. od Kobrynia, należy do dóbr Glinna Prozorowych. Zawojatyńska Dolina, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, w okolicy wsi Hlinne, wspomniane pod 1555 ob. Rewizya puszcz, str. 91. . Zawojatyński 1. Las, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, w okolicy wsi Hlinne, wspomniane w dokum. pod 1555 ob. Rewizya puszcz, 91. 2. Z. Mech, uroczysko, w pow. pińskim, na Zarzeczu, w okolicy wsi Hlinna, wspomniane w dok. pod. 1555. ob. Rewizya puszcz, str. 91. Zawojcie, Zawojt, wś nad rzeką Bród, praw. dopł. Prypeci, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. i par, prawosł. Narowia, o 126 w. od Rzeczycy, ma 44 osad; miejscowość pole ska, grunta lekkie. Za poddaństwa Z. należało do domin Narowla Horwatów. A. Jel. Zawoje 1. zaśc. nad rz. Isłocz, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Bakszty o 12 w. , o 84 w. od Oszmiany a 55 w. od Dziewieniszek, 21 mk. w 1866 r. 9 dusz rewiz. . 3. Z. , uroczysko, pow. białostocki, w 3 okr. pol, gm. Jaświły, należy do dóbr Mikicin, Moniuszków. Zawoje, wś, pow. sanocki, w okolicy górskiej i lesistej, 554 mt. npm. , u ujścia pot. Rzyczki do Wisłoka z lew, brzegu, należy do par. gr. kat. w Tarnawce, ma cerkiew drewnianą filialną, w której się co drugi tydzień odprawia nabożeń stwo. Wś liczy 40 dm. i 247 mk. 123 męż. , 124 kob. gr. kat. Posiadłość tabularna hr. Potoc kich z Rymanowa ma 163 mr. lasu; pos. mu. 578 mr. roli, 78 mr. łąk i ogrod. i 307 mr. past. Z. graniczy na płn. z Tarnawką, na wschód z Puławami, na zach. z Wisłoczkiem a na płd. przez lasy z Polanami. Mac. Zawojno al. Zawojnowo, posiadłość, pow. miński, w 2 okr. pol. i gm. Raków, o 6 mil od Mińska, własność Juchnowiczów; miejscowość falista i kamienista. A. Jel. Zawójt, wś, pow. rzeczycki, ob. Zawojcie, Zawólcze, las na obszarze Gościeradowa, w pow. janowskim. Zawoliszki, Zauliszki, zaśc. nad Strawą, pow. trocki, w 2 okr. pol. , par. Dorsuniszki, o 38 w. od Trok, 2 dm. , 25 mk. katol; w 1860 r. własność Bankowskich, miał 45 dzies. Zawolk, wś nad rz. Wołkiem, dopł. Bohu, pow. latyczowski, okr. pol Międzyboż, gm. Susłowce, sąd i par. Latyczów o 1 w. , ma 40 osad, 297 mk. , 229 dzies, ziem. włośc, 380 dworskiej, młyn wodny. Należała do stwa latyczowskiego, darowanego przez cesarzowę Katarzynę II w 1795 r. hr. Markowowi, dziś jego sukcesorów. Podług lustracyi z 1789 r. było tu 47 dm. Ob. Latyczów, Zawołocze, ob. Lisianka. Zawołocze, osada nad jeziorem Podco, pow. opoczecki gub. pskowskiej, na pograniczu gub. witebskiej, o 70 w. na płd. wschód od Opoczki, ma 28 dm. , 178 mk. , cerkiew. Złożona w 1536 r. nad ówczesną granicą Litwy, była niegdyś warowną i podlegała częstym napadom. Od 1719 do 1777 r. mto powiatowe. Zawołoczje, zaśc. , pow. lepelski, własność Piotuchów, 20 dzies. Porów. Uszacz, Zawołoczyce, dobra nad rz. Ptycz, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horodok, par. katol. Hłusk o 20 w. , o 3 w. od st. poczt, Symonowicze, na trakcie brzesko bobrujskim, o 34 w, od Bobrujska. Do drugiej połowy b, stulecia dość dawna własność JaksówBykowskich, przez wiano Antoniny Bykowskiej, żony generała Żylińskiego, głośnego z kanalizacyi Polesia, przeszły do Żylińskich. Obszar około 180 włók, lasy znaczne, grunta lekkie, lecz urodzajne z powodu obfitości łąk; rezydencya piękna, obszerne sady fruktowe, oranżerye, gorzelnia, młyny, rybołówstwo. Była tu kaplica katol parafii Hłusk. A, Jel. okolica, pow. lepelski. Mają tu części Jachimowiczowie w dwóch działach 283 dzies. , Łascy 33 dzies. , Reuttowie 32 dzies. i Stankiewiczowie w dwóch dziełach 62 dzies. Zawonia, wś i fol. nad rz. Jabłonicą, pow. konecki, gm. Chlewiska, par. Wysoka, odl od Końskich 41 w. , ma 9 dm, , 79 mk, , 411 morg. Zawoje Zawojcie Zawonia Zawołoczyce Zawołoczje Zawołocze Zawolk Zawoliszki Zawojatyn Zaworonka Zawonie Zawornie Zaworotka Zawory dwor. , 32 mr. włośc. W 1827 r. było 10 dm. , 84 mk. Około r. 1460 wś ta należy w połowie do Krystyna Jankowskiego, w drugiej do Krystyna ze Sulistrowic h. Rawa. Łany kmiece dawały dziesięcinę pleb. w Wysokiej Długosz, L. B. , II, 522. W r. 1569 Piotr Myzopad płaci od 5 łan. , 2. , 1 kom. Paw. , Małop. , 310. Zawonie al. Zawoń, część Sielca, w pow. sokalskim. Zawornie, pow. będziński, gm. i par. Wojkowice. Spis wsi i osad z 1867 r. wymienia w gminie Wojkowice nomenklatury Warne i Zawornie, pominięte jednakże w późniejszych spisach. Są to zapewne drobne osady. Zaworonka, wś, pow. wileński, w 4 okr. pol, gm. Worniany o 4 w. , okr. wiejski Kuliszki, 13. dusz rewiz. ; należy do dóbr Worony Górskich. Zaworotka, zaśc. , pow. połocki, własność Zeleńskich, 25 dzies. Zaworoty, wś, pow. horecki, gm. Niczyporowicze o w. , zapasowy śpichlerz gminny. Zaworsklański, chutor nad Worskłą, pow. kobelacki gub. połtawskiej, gm. Kobelaki, 93 dm. , 1200 mk. , 7 wiatraków. Zawory al. Przehyba, przełęcz górska na drodze z doliny Cichej do doliny Ciemnych Smreczyn, w Tatrach. Ob. Krywań t. . Zawory 1. dom szosowy rogatka, w pow. szremskim, parafie, urz. okr. i st. cyw. w Książu, poczta w Ohrząstowie, st. kol żel w Chociczy Falkstaedt, szkoły w Zaborowie, sąd w Szremie, 1 dm. , 5 mk. 2. Z. , wś gosp. , w temże położeniu, ma obszaru 41 ha, 4 dym. , 25 dusz U ew. . 3. Z. Szlacheckie, wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 460 ha, 10 dym. , 136 dusz. 4. Z. , kopalnia torfu do Z. Szlach. należąca, w temże położeniu, ma 1 dym, 2 dusz. Z. leżą na zach. płn. Księża, płd. Zaniemyśla. Przez długi czas były Z. dworskie własnością Chodackich, z których Faustyn sprzedał je Leonowi Masłowskiemu z Poznania, ten Hertzogowi, od którego nabyli bracia Augustyn i Tadeusz Żyć, od nich zaś nabył w r. 1855 Z. Józef Dzierzbieki, r. 1891 jest w ręku Raczyńskich. Położenie jest równe, miejscami jednak występują pagórki, które noszą nazwy Delasowa góra las wyciął tu niejaki Delas, Prochownia, Masłowskiego góra od dawniejszego dziedzica. Przez wieś i granicę od Zaborowa płynie szerokiemi rowami cały rok woda, od jezior z Włościejewek, Książa i Konarskiego. Struga ta wpada do Warty, na wiosnę wylewa. Pomiędzy różnemi kanałami jeden nazywa się biały a drugi czarny. Olszynę od granicy chrzęstowskiej nazywają Uzdrzanowem, część od granicy sroczewskiej Grądzik, od Zaborowa znów nizina Łyski. Za wsią Wycinki. Na Delasowej i górze znajdywano pieniążki srebrne zosDasówI cesarza Maksymiliana. Lud tu nosi długą sukmanę sukienną, takąż kamizelę i spodnie, latem długą białą kamizelę płócienną zimą kożuch biały, czerwonym sznurkiem obszyty i spodnie kożuszkowe. Kobiety chodzą w krótkich fałdzistych kabatkaeh sukiennych, gorsetach obszywanych, spodniku flanelowym zielone go lub szafirowego koloru, fartuszku, a na głowie noszą szlarkę lub kapkę ze wstążkami. Zwyczaje przy weselach te same tu co i w całem Krobskiem. Drużba jest tu pierwszą osobą. On porządek utrzymuje i jadło wydziela, daje błogosławieństwo. Gdy już podwody zajadą, aby ruszyć do kościoła, drużba przemawia do państwa młodych a potem do rodziców i sąsia dów, żegna ich i dziękuje im w imieniu pań stwa młodych, a potem wszyscy klękają i odma wiają pacierz z nabożeństwem. Gdy wracają z kościoła, woźnica panny młodej zatrzymuje zwykle konie na moście, łamie biczysko, i niepojedzie dalej, dopóki mu panna młoda nie za płaci sowicie. Tymczasem dwóch parobków, co koń wyskoczy, spieszą do wsi po chleb, ką dziel i cepy i wręczają to młodej parze na po czątek gospodarstwa. Na uczcie weselnej mu szą być koniecznie; rosół z białym grochem, ja gły, czernina i gęś pieczona. Przy oczepinach składają się wszyscy obecni na czepiec dla pan ny młodej. Po oczepinach przykrywają białem prześcieradłem pannę młodą i trzy inne niewia sty, a młody pan musi zgadywać, która jest żo ną. Skoro niezgadnie, musi się wykupić. Przy oddawaniu panny młodej przez drużbę panu młodemu, tenże ją oprowadza przy świadkach, jako zdrowa, niekulawa i wylicza wszystkie jej przymioty. Na drugi dzień po ślubie wyprawiają Ogon, t. j. pewna liczba weselników przebiera się różnie, za niedźwiedzi, małpy, kominiarzy itp. Tak ciągną z muzyką po całej wsi a w końcu do dworu i tam kończą weselisko. Ubiór panny młodej na głowie jest bardzo skromny, zwykle ze cztery gałązki rozmarynu, z jedną wstążką. Parobcy do ślubu przepasu ją się ozdobnemi ręcznikami, w ręku trzymają baty. Pan młody niema tego stroju, ale mu pół białej chustki wyglądać musi z za sukni, w ręku trzyma zamiast bata rózgę, owiniętą zieloną wstążeczką, Parobcy jadą na siodłach, pan młody na oklep, ua derze. Asystuje ma dwóch parobków, pannie młodej zaś drużka, która wo zu nieodstępuje. Panna młoda jedzie we cztery konie, reszta podwód po parze. Podanie niesie, że w Z, zakopane są wielkie skarby w miejscu, gdzie dawniej była studnia, ale punktu nikt wskazać nie umie. Pod r. 1397 spotykamy w aktach grodzkich sprawę Sędziwoja Zaborowskiego, który stawia świadków przeciw Mikołajowi ze Spławia dla stwierdzenia, że Sędziwoj trzymał Zawory dziedziną za 3 lata a Mikołaj go nie gabał. W. Ł. Zawonie Zawożanie Zawsią Zawrów Zawroty Zawrotnia Zawrótki Zawroszowa Mogiła Zawronie Zawrocie Zawrócie Zawrażja Zawra Zawsie Zawozie Zawosinka Zawory, niem. Saworri, wś włośc. w t. ajcaryi kaszubskiej, pow. kartuski, st. p. i par. kat. Chmielno; 317 ha 212 roli or. , 13 łąk, 23 lasu; 1885 r. 52 dm. , 60 dym. , 362 rak. , 355 kat. , 7 ew. Z poblizkiej góry Tymówki Praesidentenhoehe otwiera się piękny widok na liczne jeziora i wioski, mianowicie na Chmielno niegdyś siedzibę książąt pomorskich. Z. należały już za czasów t Żukowie. R. 1334 jakiś Jan jedne trzeciąwioski przywłaszczył sobie i sprzedał Konradowi ze Skwierzyny. Po długim procesie musiały panny tę część wykupić za 45 grzyw. ob. Fankidejski Klasztory żeńskie, str. 68. W r. 1789 było 9 dymów. Kś. Fr. Zaworycze al. Zuworyszcze, wś nad rzką Trubajłą, pow. kozielecki gub. czernichowskiej, gm. Jarosławka, 219 dm. , 1142 mk. , cerkiew, dom modlitwy żydowski, gorzelnia. Powstała w XVII w. na obszarze ststwa osterskiego. Ob. Ostr t. VII, 672. Zawosinka, ruczaj, w pow. orszańskim, w gm. Nowy Tuchiń, ginie w błocie Weretejskiem. Zawosze, ob. Zaosie. Zawóz, wś, pow. liski, na praw. brzegu w okolicy górskiej i lesistej. Par. rzym. i gr. kat. w Wołkowyi. Odl. od Liska na płd 23, 7 klm. , od Baligrodu na wsch. 11 klm. Góry po kryte lasami otaczają wieś od północy, wschodu i południa, ku zachodowi zaś rozszerza się dolina Solniki. Wieś liczy 44 dm. i 330 mk. 169 męż. , 161 kob. , 278 gr. kat. , 34 rz. kat. i 18 żyd. Pos. tabularna Ant. Tyszkowskiege ma 619 mr. , w połowie lasów; pos. mn. 483 mr. roli, 52 mr. łąk, 52 mr. past. i 52 mr. lasu. Z. gra niczy na płn. z Soliną, na płd. z Sawkowczykiem. Mac. Zawozie, uroczysko na gruntach Niewmirycz części wsi Lewkowicz, w pow. owruckim. Zawożanie, wś, pow. sieński, gm. Kokowczyn, ma 5 dm. , 26 mk. Zawrat 1. przełęcz tatrzańska 2170 mt. , w ścianie oddzielającej dolinę Czarnego stawu pod Kościelcem od doliny Pięciu stawów polskich. Leży ona między turniami Świnicy od zachodu i Koziego wierchu od wschodu. Przez tę przełęcz prowadzi najwięcej uczęszczana droga piesza dla udających się z Zakopanego do Morskiego Oka. Z doliny Czarnego stawu prowadzi na szczyt Z. wązki i dziki wyłom między dwoma ścianami skalistemi, mający dno usypane z piargu i drobnych usuwających się kamieni. Często śród lata nawet płaty śniegu pokrywają tę dziką, chłodną lecz niezbyt trudną, do przebycia drogę. Źródełko, jakie się po drodze spotyka, ma temperaturę około 11 2 stop. ciepła. Widok Z. na dolinę pięciu Stawów i Tatry Liptowskie nagradza hojnie trudy podróżnego. 2. Z. , nazwa turni w płn. wsch. ścianie Kasprowej doliny w Tatrach. Zawrat al. Hlina potok tatrzański na Podhalu Liptowskiem, wypływa z pod szczytu Hlinnika i uchodzi do pot. Cicha Zawrażja, wś, pow. gźacki gub. smoleńskiej, gm. Ostryce, 16 dm. , 128 mk. Zawrócie, wś i fol. , pow. mazowiecki, gm. i par. Wysokie Mazowieckie, ma gorzelnią, browar, dystylarnią i 3893 mr. obszaru. Mieszka tu drobna szlachta, włościanie, jest też i większa posiadłość. Ob. Wysokie dm. , 105 mk. Zawrocie, Zaworotje, przedmieście mta Ołyki, w pow. dubieńskim, Zawronie, ob. Mosty Wielkie, pow. żółkiewski t. . Zawroszowa Mogiła, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, w okolicach wsi Moroczna i Krajnowicz, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 287. A. Jel. Zawrótki 1. fol. , wś i karczma, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Żośno o 7 w. , okr. wiejski i dobra Śmigielskich Gielianowo, o 64 w. od Wilejki. Folw. ma 1 dm. , 13 mk. katol. , wś 12 dm. , 138 mk. w 1865 r. 68 dusz rewiz. , karczma zaś 1 dm. , 8 mk. żydów. 2. Z. , wś włośc, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm Horzyca o 8 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Chrystowo, o 98 w. od Wilejki, 1 dm. , 11 mk. prawosł. w 1865 r. 7 dusz rewiz. . 3. Z. , ob. Zawroty. Zawrotnia, góra 351 mt. , leży na obszarze Przedmieścia Niemirowskiego, pow. Rawa Buska. Zawroty 1. al. Zawrotki, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Sitce o 15 w. , okr. wiejski i dobra Osowskich Łopaczewicze, o 75 w. od Wilejki, 19 dm. , 145 mk. w 1865 r. 34 dusz rewiz. , cerkiew. 2. Z. , ob. Zawrotki. Zawrów, wś, pow. ostrogski, par. praw. Boczanice, na płn. wsch. od Ostroga. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. należy do zamku Dorohobuża ks. Konst. Ostrogskiego, który płaci z 5 dym. półdworz. , 4 dym. na ćwierc, 5 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 41. Zawsią, część Dzierzgowie, w pow. kozielskim. Zawsie, wś, pow. borysowski, w 1 okr. pol chołopienickim, gm. Wołosewicze, przy drodze z mstka Krasne Łuki do wsi Stołbiec w pow. sieńskim, ma 36 osad; miejscowość nieco, grunta lekkie. A. Jel. Zawsie, os. dom. do Mogilna, pow. grybowski. Zawujki, urzęd. Zawiejka, wś nad Bohiem, pow. latyczowski, okr. pol i par. katol Międzyboż, par. praw. Hołosków. Należała do ks. Adama Czartoryskiego. Zawusie, ob. Zawusie Zawóz Zawosze Zawory Zawujki Zaworycze Zawory Zazdromin Zazawka Zawuszina, węg. Zawisina, Zavoszina, wś, w hr. ungwarskiem, ma kościół filial. gr. katol. , rozległe lasy, 325 mk. Zawydrzenie 1. Barany, uroczysko, pow. lepelski, ma 8 włók; należy do dóbr Wacławia Bohuszewiczów. 2. Z. Aleksandry, wś, pow. lepelski ob. t. XII, . Zawydzka, ob. Żmudzka, Zawyki, w dokum. Zawoiki, wś włośc. nad Narwią, pow. białostocki, w 1 okr. pol, gm. Zawyki, o 28 w. od Białegostoku, ma 64 dm. , 445 mk. , cerkiew, 1337 dzie. ziemi włośc. 337 łąk i pastw. , 106 lasu, 178. ójtowstwie t. n. ekonomii grodzieńskiej. Według Piscewoj knigi z 1558 r. przyległe gruntom mta Suraża oraz rz. Narwi. Czyniły z włók i zaścianków 20 kóp 20 gr. Zawynianka, folw. , pow. słucki, w 3 okr. pol kleckim, gm. Teladowicze, par. kat. do niedawna Bobownia, teraz Kopylsk, o 48 w. od Słucka, ma 2 włóki. Należy do domin. Bobownia NarkiewiczówJodków; grunta urodzajne. Zawzdole, rzeczka, ob. Punikla. Zayncze w dokum. , ob. Zahińce. Zazamcze 1. wś, pow. włocławski, gm. Łęg, par. Włocławek, ma 403 mk. , 583 mr. W 1827 r. było 56 dm. , 657 mk. Spisy pobor. z XVI w. nie podają tej wsi. 2. Z. , folw. , w par. Raciążek pow. nieszawski. Według spisu z r. 1827 miał 3 dm. , 15 mk. Zazamete, wś, pow, dąbrowski, przy drodze na płn. od Dąbrowy, ma 51 dm. i 293 mk. 148 męż. , 145 kob. rz. kat. Dawniej osada ta sta nowiła część Budy. Mac. Zazawka 1. potok, powstaje na obszarze Rajtarowic, w pow. Samborskim, uchodzi do Buchty dopł. Wiszni. 2. Z. Czystyna, pot. , w pow. mościskim, dopł. pot. Słotwiny. Zazdromin, w spisie z r. 1827 Zazdrość, kol, pow. nieszawski, gm, i par. Straszewo, ma 72 mk. , 249 mr. W r. 1827 holendry Z. miały 8 dm. , 45 mk. Zazdrość 1. kol. , pow. błoński, gm. i par. Radziejowice, ma 241 mk. , 178 mr. 2. Z. , wś i fol, pow. radujmiński, gm. Zabrodzie, par. Niegów, ma 60 mk. , 291 mr. dwor. i 49 włośc. 3. Z. , fol. dóbr Kołomia, pow. włocławski, gm. i par. Lubień, ma 127 mr. 4. Z. , os. , pow. nieszawski, gm. Osięciny, par. Witowo, ma 6 mk. , 3 morgi. W 1827 r. 2 dm. , 8 mk. 6. Z. , pow. nieszawski, ob. Zazdromin, 6. Z. , al Zgoda, fol. , pow. skierniewicki, gm. Doleck, par. Jeruzal, odl 10 w. od Skierniewic. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. , par. Stara Rawa. W r. 1880 fol Z. al Zgoda, r. 1874 oddzielony od dóbr Suliszew, rozl mr. 289 gr. or. i ogr. mr. 227, łąk mr. 41, lasu mr. 12, nieuż. mr. 9; bud. drew. 8; płodozm. 8pol. , pokłady torfu. 7. Z. , os, , pow. piotrkowski, gm. Woźniki, par. Suchoice, ma 2 dm. , 13 mk. , 6 mr, włośc. 8. Z. , kol i fol. , pow. będziński, gm. Rokitno, par. Ciągowice; kol ma 2 dm. , 11 mk. , 18 mr. ; fol 1 dm. , 3 mk. , 80 mr. Wchodzi w skład dóbr Ciągowice. W 1827 r. było 2 dm. , 10 mk. 9. Z. , os. , pow. radomski, gm. i par. Jedlińsk, odl od Radomia 15 w, , ma 5 dm. , 48 mk. , 4 mr. włośc. 10. Z. , os. , pow. kielecki, gm. Mniów, par. Grzymałków, odl 28 w. od Kielc. Zazdrość, karczma, pow. trocki, w 1 okr. pol, 12 w. od Trok, 1 dm. , 17 mk. żydów. Zazdrość 1. wś, pow. trembowelski, 15 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Trembowli, 7 klm. na zach. od urz. poczt. w Strusowie. Na wsch. leżą Warwaryńce i Bernadówka, na płd. Rozdzwiany, na zach. Sokołów i Bieniawa obie w pow. podhajeckim, na płn. Ładyczyn w pow. tarnopolskim. Wody płyną małemi strugami od zach. na wschód i tworzą potok, wpadający za obrębem wsi do Seretu. Zabudowania wiej skie leżą na wschód. Na płd. wznosi się Pantalicha do 343 mt. Własn. więk. ma roli or. 387, łąk i ogr. 75, pastw. 15 mr. ; wł mn. roli or. 1354, łąk i ogr. 317, past. 270 mr. Wr. 1890 było we wsi i przysiołku Nowy Tyczyn Neutitschein 228 dm. , 1567 mk. w gm. , 9 dm. , 92 mk. na obsz. dwor. 880 gr. kat. , 677 rz. kat. , 102 izr. ; 871 Rus. , 788 Pol. Par. rz. kat. i gr. kat. w Strusowie. We wsi jest szkoła 2klas. i kasa poż. gm. z kapit. 730 złr. 2. Z. , 9 karczma w Bezbrodach, pow. złoczowski. 3. Z. , os. we wsi Szklary, pow. rze szowski. Lu. Dz. Zazdrość 1. karczma w Cierpicach, pow. inowrocławski, urz. okr. i stanu cyw. w Gniew kowie, poczta i st. kol żel Cierpicach, paraf. katol w Podgórzu, 3 dym. , 31 dusz. 2. Z. , wś gosp. , w pow. mogilnickim, ma sąd, urząd okr. i st. cyw. w Mogilnie, tamże st. kol żel i parafie, poczta w Wilatowie, szkoły w Twierdzyniu. Obszaru 105 ha, 2 dym. , 34 dusz. 3. Z. , osada, w pow. gnieźnieńskim Witkow skim, ma urz. okr. i urz. st. cyw. w Witkowie, pocztę w Skórzęcinie, st. kol żel w Trzemesznie, Ostrowitem Prymasowskiem, 2 dym. , 21 mk. 4. Z. , Majdany, niem. Fliesshain, wś gosp. nad rz. Gąsawka, w pow, szubińskim, ma urz. okr. , st. cyw. i pocztę w Szubinie, st. kol żel w Brzozie, na linii BydgoszczInowrocław, szkoły w Kołaczkowie Rensdorf, par. kat. w Bynarzewie, par. ewang, i sad w Szubinie. Obszaru 96 ha, 7 dym. , 62 dusz 1 kat. . Leży na wschód Szubina, o 5 klm. ku płd. Rynarzewa. Tworzy z Majdanami okrąg wiejski. Istniała już przy końcu XVIII w. 5. Z. , os. w dobrach Gaj, pow. gnieźnieński. Wchodziła w skład par. Ostrowite. 6. Z. , os. w dobrach strzelińskich. Znikła w ostatnich czasach. W. Ł. Zazdrość 1. karczma, pow. toruński, st. p. Pędzewo; 1885 r. 2 dm. , 25 mk. , obsasaru 1 wł. Zawuszina Zazamete Zazamcze Zazdrość 1 Zazierka Zazierje Zazierskie Zazdrość Zazielenowszczyzna Zazierce Zazieleń Zazdrosna Zaziernicy 20 mr. 2. Z. , niem. Sadrosch, kol. , pow. świecki, st. pocz. i par. kat. Śliwice; 69 ha, W 1885 r. 18 dm. , 20 dym. , 113 mk. kat. R. 1789 pustkowie o 3 dymach ob. Topogr. Goldbecka, str. 196. 3. Z. , niem. Sadrosch, wyb. do Pobłocia, pow. wejherowski, 1 dm. , 5 mk. 4. Z. , niem. Bonin, dobra, pow. lubawski, st. pocz. i par. kat. Szwarcenowo; 141 ha 91 roli or. , 21 łąk; 1885 r. 3 dm. ,, U dym. , 76 mk. , 20 kat. , 56 ew. Dziedzic Gustaw 5. Z. , os. młyn. nad rzką Prusiną, pow. staro gardzki, po za wsią, Laski. Kś. Fr. Zazdrość 1. os. młyn. nad rz. Osą, pow. suski, pod Jędrychowem. 2. Z. , niem. Zazdrosc, os. karcz. , należąca do dóbr Kielary, w pow. olsztyńskim. Zazdrość, wś, pow. pszczyński, par. kat. Woszczyce, ew. Żóraw. W r. 1885 miała 102 ha, 40 dm. , 335 mk. 21 ew. . Zazdrosna, pustka, pow. sieradzki, gm. Barczew, par. Chojne, odl. 7 w. od Sieradza. Ob. Kuśnie. Zazdrosna, os. dom. do Zabierzowa, pow. krakowski. Zaździerz, w XVI w. Zajezierze, wś, pow. gostyński, gm. Łąck, par. Dobrzyków, par. ew. Gombin, ma 29 os. , 235 mk. , 322 mr. Wchodziła w skład dóbr Ciechomice. W 1827 r. było 20 dm. , 97 mk. W r. 1579 wś Zajezierze, w par. Ciechomice, miała 6 łan. km. Pawiński, Mazow. , 196. Zazieleń, wś, pow. wąbrzeski, st. pocz. i par. Kowalewo, kościół filialny Zieleń, 127 ha 112 roh 76 mk. , 20 kat. , 56 ew. R. 1789 miał 7 dymów. Kś. Fr. Zazielenowszczyzna, folw. , pow. drysieński, własność Brynków, 103 dzies. Zazierce 1. wś nad bezim. jeziorem, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra ks. Puzynów Ihumenów o 1 w, , o 48 w. od Dzisny, 4 dm. , 31 mk. katol. w 1865 r. 12 dusz rewiz. . 2. Z. , wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Korsaków Jazno, 13 dusz rewiz. 3. Z. , w spisie z 1865 r. Ząjezierce, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Sitoe o 16 w. , okr. wiejski Duszewo, o 98 w. od Wilejki, 27 dm. , 210 mk. katol w 1865 r. 103 dusz rewiz. ; należała do dóbr Derkowszczyzna, marszałka wileńskiego Domejki, Porów. Zajezierce, 4. Z. , wś, pow. lepelski, 40 dusz; należy do dóbr Orzechowno. Zazierje 1. jezioro, w pow. czerykowskim, w gm. Nowa Jelnia, w pobliżu wsi Paporotki, ma do 4 w, długości, zajmuje około 60 dzies. i łączy się z Soźą. Przybiera ruczaj Kurhanówkę. 2. Z. al Kruszynówka, jezioro, w pow. rohaczewskim, w gm. Cichinicze, o 8 w. od wsi Kruszynówka. Ma kształt owalny i zajmuje około 60 dzies. ; południowy brzeg pokryty łąkami, pozostałe zaś lasem sosnowym; dno piaszczyste. Zazierje 1. zaśc. , pow. bobrujski, w 2 okr. pol paryckim, gm. Rudobiełka al. Karpiłówka, o 73 w. od Bobrujska. Mają tu własności Badowscy 6 włók, Haworowscy 14 1 2 wł. , Ostrejkowie 10 wł. , Rewieńscy 10 wł. , Pluszczsyńscy 10 wł. , Mościccy 10 wł. , Leonowiczowie 19 wł. , Iwańscy 4 wł. , Taryńscy 5 wł. , Żawrydowie 5 wł. , Hubieńscy 6 wł. , Bachanowiczowie 18 wł. , Czyrkowscy 8 wł. , Ejsmontowie 3 włóki. Miejscowość samotna, grunta lekkie, pastwisk i łąk błotnych dużo. 2. Z. , al. Zaozierje, wś nad jeziorem, pow. borysowski, w 3 okr. pol dokszyckim, gm. W. Dolce, o 117 w. od Borysowa, ma 26 osad; miejscowość falista, łąki piękne. 3. Z. al Zajezierje al Zazierka, wś, pow. ihumeński, w 2 okr. pol śmiłowickim, gm. Pereźyry, o 45 w. od Ihumenia, ma 37 osad. Cerkiew paroch. pod wez. Opieki N. M. P. , zbudowana na nowo w r. 1885 przez ówczesnego dziedzica Edwarda Wańkowicza. Benefaktorami dawniejszymi byli Stańkiewiczowie i Bykowscy. Z dawnych zapisów cerkiew ma około 2 3 4 wł. gruntów; przeszło 700 parafian. Nazwa Z. pochodzi od obszernego niegdyś w pobliżu jeziora, które spuszczone kanałami prawie wyschło i stanowi kotlinę łączną, ale na starych mapach jest oznaczone. Grunta równe, szczerkowe. Lud zazierski należy etnograficznie do t. . tu Rajdunów ob. Ozieryczyn, bardziej konserwatywny, nosi białe świty, a kobiety odziewają się w gorsety i kolorowe spódnice. W ogóle lud to zdrowy, kobiety powabne, ale są lekkich obyczajów. 4, Z. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Mańkowicze, o 60 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. połockiej, 1 dm. , 15 mk. prawosł. 5. Z. , zaśc. , tamże, o 78 w. od Wilejki, 1 dm. , 11 mk. 10 prawosł. , 1 katol. 6. Z. , fol nad Uszaczką, pow. lepelski, własność Łaurysowiczów 80 dzies. i Rzeszowskich 87 dzies. 7. Z. , folw. , tamże, własność Engefelda, 74 dzies. 8. Z. Zajezierze, fol. , pow. siebieski, na pograniczu pow. drysieńskiego, gm. Głęboczyn o 18 w. , 332 dzies. 962 sąż. kw. ziemi dworskiej, po większej części błot i piasków. Należy do dóbr Przypierz Łabuńskich. W pierwszej połowie b. stulecia była tu wieś o kilku chatach włościańskich, położona od Przypierza za jeziorem Horodek ztąd nazwa; następnie włościanie zostali przesiedleni do innych wsi a Z. zamienione na folwark. 9. Z. , ob. Zazierz. A. Jel. J. Ł. Zazierka, ob. Zazierje 3. Zaziernica, dobra, pow. lepelski, własność Sazonowych, 833 dzies. Zaziernicy, wś, pow. newelski. Mają tu części Modzelewscy 32 dzies. , Murzyczowie w 3 działach 32 dzies. i Szadziewscy 37 dzies. Zazierskie, jezioro, w pow, sieńskim, roczny połów dochodzi do 200 pudów. Zazdrość Zaziernica Zazulińce Zazriwa Zaziryckie Zazirka Zaziolino Zazimy Zazierze Zazierz Zazierz Zazierz 1. białor. Zazierje, dobra nad rz. Świsłoczą, pow. ihumeński, przy gośc. wojennokomunikacyjnym ihumeńskim, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Pereźyry, par. katol Koroliszczewicze, odl. o 44 w. od Ihumenia, 7 w. od st. Rudzieńsk dr. żel lipawskoromeńskiej, 30 w. od Mińska. W zeszłym wieku Z. należał do Bykowskich, później do Tyszkiewiczów, wresz cie przez kupno w r. 1844 stał się własnością; Wańkowiczów i w ich ręku pozostaje dotąd. Po śmierci Edwarda Wańkowicza Z. przy po dziale dostał się jednemu z siedmiu jego synów, Janowi, znanemu entomologowi, który zgro madziwszy wielkie zbiory entomologiczne i specyalny księgozbiór, umierając tu w r. 1885 przekazał je dr. Benedyktowi Dybowskiemu. Z. przeszedł na jego brata Zygmunta. Wielka for tuna Zygmunta Wańkowicza po jego śmierci zostaje podzieloną pomiędzy dwóch synów, Jana i Piotra z Zofii Mierzejewskiej, przyczem Jan, obok swych dóbr, wziął Z. , lecz nagła śmierć jego w r. 1892 skupiła wszystkie dobra w ręku drugiego brata Piotra, który w r. 1894 ożenił się z Gabryellą Horwattówną i jest jednym z najzamożniejszych ziemian gub. mińskiej. Do bra mają około 80 włók, w tem przeszło 40 wł. pięknego lasu, łąki wyborne, grunta szczerko we w kulturze, gospodarstwo racyonalnie prowa dzone, młyny i propinacye przynoszą, przeszło 1000 rs. Sad fruktowy i spacerowy na wyso kim brzegu rzeki, w malowniczej miejscowości. rezydencya porządna. O zbiorach entomologa Jana Wańkowicza i jego osobie i pracach ok; Kłosy z 1885 r. , Nr 1059; ,, Tygodnik Illustrowany z t. r. , Nr 152; Wszechświat z t. r. , Nr. 36. 2. Z. , Zamrze al Zazierje, folw. , pow. nowogródzki, w 2 okr. pol horodyszczańskim, gm. Poczepowo, własność szlachcica Snitki. 3. Z. , Zazierze, Zajezierze, Zazierje, folw. , pow. nowogródzki, w 2 okr. pol i gm. Horo dyszcze, o 30 w. od Nowogródka, własność Ba ranowiczów, około 10 1 2 włók. Grunta wyborne, szczerkowogliniaste. A. Jel. Zazierze, Zazierje 1. wś, pow. orszański, wchodziła w skład sstwa orszańskiego ob. t. VII, 604. 2. Z. , wś, pow. sieński, gm. Moszkany, ma 13 dm. , 96 mk. 3. Z. , wś nad bezim. jeziorem, pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. Iża o 5 w, , okr. wiejski Tałuć, o 26 w. od Wilejki, 10 dm. , 100 mk. prawosł. w 1868 r. 37 dusz rewiz. , należała do dóbr Lubań Lubańskich. Zazimy, wś nad Desną, pow. osterski gub. czernihowskiej, gm. Browary, 184 dm. , 908 k. , cerkiew, szkoła. Zaziolino, zaśc. szl. , pow. dziesieński, w 3 okr. pol, o Zazirka, wś nad rzką Worholą, pow. głuchowski gub. czernihowskiej, gm. Jarosławiec, 106 dm. , 851 mk. , cerkiew, szkoła, 2 młyny wodne, wiatrak. Zaziryckie, jezioro, w pow. sieńskim; rocznie poławia się do 35 pudów ryb. Zazriwa, węg. , wś na Węgrzech, w komitacie orawskim, pow. dolno kubiński Also Kubin wpadającym z praw. brzegu do rzeki Orawy, w pobliżu gór Rozsudec i Stoch, na granicy hr. trenczyńskiego. W r. 1890 było 2696 mk. , 2672 Słowaków i 23 Niemców; 2573 rz. kat. , 97 wyzn. augsb. i 26 izrael. Domów było 549 i 11692 mr. obszaru. W miejscu jest kościół pa rafialny rz. kat. Z. należy do sądu obwod. w Rozemberku, sądu pow. w Dolnym Kubinie. We wsi jest urząd pocztowy z kasą oszczędno ści. Ludność trudni się uprawą jęczmienia i owsa, chowem bydła, prowadzi znaczny handel masłem; wyrabia różne naczynia drewniano. Parafia Z, obejmuje 11 dolin i gór na obszarze przeszło 2 mil kwadr. Por. Magóra 44. t. W. H. Zazule, zaśc. nad Mołczadką, przy ujściu do niej od lew. brzegu bezim. rzki, w pow. nowogródzkim. Zazule 1. grupa domów w Szkle, pow. jaworowski 2. Z. , grupa domów w Łuce, pow. złoczowski. 3. Z. , wś, pow. złoczowski, tuż na płn. wsch. od sądu pow. i urz. pocz. w Zło czowie. Zabudowania wsi leżą rozrzucone wśród lasów na przestrzeni od Łuki i Trościańca po Jelechowice i wzgórza sasowskie. Wś powstała z pojedynczych osad leśnych, na obszarze da wnych dóbr złoczowskich. Osady te już por. 1848 złączone zostały w jednę gminę administracyjną. Cała ta gmina składa się z następu jących mniejszych i większych grup domów Zazule, Monastyrek, Obortasów dwór, wapniarka i łomy kamienia, Kozaki al. Kozakowa Gó ra, Góra Orłowa, Bracka Góra, Sawrasowa Gó ra, Palkowa Góra, Bzowy, Kupcowe al Kupcowa Góra, Na Osmalonej, Ożarówka dwór, wapniarka i łomy kamienia, Pereliske, Budnik, W So snach i Wyłom. Nazwy te odnoszą się bądź do grupy z kilku lub kilkunastu zagród, bądź do pojedynczych domostw. Z. stanowią jedną gminę katastralną ze Złoczowem. W r. 1890 było tu 286 dna. , 1734 mk. w gm. , 18 dm. , 155 mk. na obsz. dwor. 821 rz. kat. , 955 gr. kat. , 113 izr. ; 1203 Rus. , 686 Pol. Par. rz. kat. i gr. kat. w Złoczowie. W części Z. , Monastyrek zwanej, była drewniana cerkiew, należąca do bazylianów w Złoczowie. Cerkiew tą około r. 1873 została opieczętowaną a następnie roze braną. Mieściły się w niej portrety Sobieskich Sokalski, Okrąg szkolny złoczowski, Złoczów, 1885, str. 200. Lu. Dz. Zazulińce, wś, pow. zaleszczycki, 21 klm. na płd. wsch. od sądu pow. i urz. pocz. w Zaleszczykach. Na płn. zach. leżą Kościelniki i Zazule Gródek, na płn. wsch. ńków, na płd. wsch. Brodok i Okna, na płd. Doroschoutz trzy osta tnie na Bukowinie. Wzdłuż granicy płd. pły nie Dniestr. W jego dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. ma roli or. 523, łąk i ogr. 17, past. 64, lasu 93 mr. ; wł. mn. roli or. 1039, łąk i ogr. 64, past. 43 mr. W r. 1890 było 237 dm. , 1131 mk. w gm. , 9 dm. , 74 mk. na obsz. dwor. 1145 gr. kat. , 41 rzym. kat. 14 izr. , 5 inn. wyzn. ; 1147 Rus. , 58 rz. kat. w Zaleszczykach, gr. kat. w miejscu, dek. zaleszczycki. Do par. należą Kościelniki. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 3058 złr. Jest też gorzelnia. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych. W r. 1770 była w posiadaniu Rocha Wieniaw skiego, stolnika przemyskiego, generałamajora wojsk. kor. , z prow. 2330 złp. , z czego kwarta 507 złp. 15 gr. W r. 1773 Z. były w posia daniu Piotra Antoniego Chrzanowskiego. Zajęte przez rząd austryacki 1775 r. i sprzedane Wil helmowi hr. Siemieńskiemu za 18437 złr. 30 kr. wedle kontraktu z 17 stycznia 1777 r. Czemeryński, , Dobra koronne, Lwów, 1870, str. 253. Lu. Dz. Zazulki, przys. dóbr Kulczyce, pow. Samborski. Zazybino, wś nad Łososiną, pow. witebski. Zazyre al. Zaźyrów, grupa domów w Wrocowie, pow. gródecki. Za Zyroką, szczyt górski 1267 mt. , w grzbiecie Żełemiawki, Śród lasów ściele się na niej piękna polana, z pod której wypływa pot. Sukiel. Szczyt wznosi się na granicy gm. Sukiela i Hrebenowa, w pow. stryjskim, na granicy dolińskiego, na 41 14 wsch. dług. a 48 48 1 2 płn. szer. Karta wojs. , 10, Zażarłom, wś, pow. bobrujski, ob. Żarło, Zażelazna, os. , pow. siedlecki, gm. i par. Domanice. Nie podana w spisach z 1827 i 1876 r. , pomieszczona zaś w spisie urzęd. osad z r. 1867. Zażew, wś niegdyś, w pow. włodzimierskim, na płd. wsch od Włodzimierza, na pograniczu pow. łuckiego. Zażółkiew, wś i fol. majorat rząd. , pow. krasnostawski, gm. i par. Krasnystaw. W 1628 r. wchodziła w skład ststwa krasnostawskiego, W 1827 r. było 11 dm. , 84 mk. Zażołnie, dwór. pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. Rossienie. o 30 w. od Rossień. Zażużel, wś nad Dnieprem, pow. rzeczycki, przy gościńcu pocz. rzeczyckoczernihowskim, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. i par. prawosł. Chołmecz, o 31 w. od Rzeczycy, ma 30 osad. Za poddaństwa należała do domin. Chołmecz, dziedzictwa Rokickich. Grunta lekko faliste, urodzajne, łąk obfitość. Oprócz rolnictwa lud trudni się flisactwem i rybactwem. A. Jel. Ząbek, niem. Sombeck, Zombeck, wś, pow. niborski, st. pocz. Koschlau. Ząbie al. Zabskie, niem. Sombien, wś, pow. olsztyński, st. p. Kurken. Istniała już w r. 1693. Ząbienice, u Kętrz. Ząbinowice, niem. Gersdorf, dobra ryc. i wś w Pomeranii, pow. bytowski, st. pocz. i paraf. kat. Bytowo. Ząbin, w XVI w. Zembino, wś i fol. nad rzką b. n. , pow. włocławski, gm. Śmiłowice, par. Choceń, odl. 8 w. od Włocławka, ma 85 mk. W r. 1891 fol. Z. i Ząbinek rozl. mr. 481 gr. or. i ogr. mr. 344, łąk mr. 119, nieuż. mr. 18; bud. mur. 13, drew. 2, pokłady torfu i kamienia wapiennego. Wś Z. os. 11, mr. 16. W r. 1557 wś Zembino, w pow. brzeskokujawskim, w par. Choceń, płaci od 4 łan. km. Paw. , Wielkop. , II, 8. Ząbinowice, niem. Geradorf, wś, pow. bytowski, w reg. koszalińskiej. Por. Ząbienice. Ząbki, w XVI w. Wola Ząbkowa, folw. , wś i os. fabr. nad bagnem Mamczyńskim, pow. war szawski, gm. Wawer, par. Praga, odl. 8 w. od Warszawy, przy linii dr. żel warsz. petersb. , tuż za Pragą, ma szkołę początkową, wielką cegielnią, około 600 rak. , 470 mr. dwor. , 752 mr. włośc. W r. 1880 folwark i cegielnia by ły własnością hr. Platera. W r. 1827 było 36 dm. , 204 mk. R. 1580 wś królewska Wola Ząbkowa należy do par. Kamion Praga, Jan Markowicz honorabilis młynarz z młyna Suleznisch płaci od 2 kół, z drugiego, przy któ rym sam mieszka, od 2 kół i 1 łanu. Bartłomiej Zaliwski, chorąży liwski, dzierżawca wsi, płaci od 12 łan, km. Paw. , Mazow. , 250. 2. Z. , w XVI w. Zambpki, fol, pow. brzeziński, gm, i par. Dmosin, odl 14 w. od Brzezin, ma 2 dm. , 28 mk. W r. 1827 było 3 dm. , 34 mk. W r. 1874 fol. Z. lit. A. rozl. mr. 233 gr. or. i ogr. mr. 210, łąk mr. 20, nieuż. mr. 3; bud. drew. 8. Wymienione w dok. z r. 1359 w liczbie wsi wchodzących w skład uposażenia arcyb. gnieźn. Kod. Wielk. , 1404. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę na stół arcybi skupi, pleban pobierał tylko z jednego pola fol warcznego od Kałęczewa, od kmieci zaś do stawał kolędę Łaski L. B. ,, 342. W r. 1679 wś Ziambki płaci od 3 łan. km. 3. Z. Duże i 4. Z. Małe, w XVI w. Żubkowice i Żubki, dwie wsi i fol, pow. rawski, gm. Boguszyce, par. Krzemienica. Z. Duże mają we wsi 2 dm. , 87 mk, 99 mr. ; fol 3 dm. , 23 mk, 640 mr. ; Z. Małe, wś, 3 dm, , 55 mk. , 44 mr. ; fol 1 dm. , U mk. , 337 mr. W r. 1579 Żubkowice mają trzy działki, z tych Jan Bapski ma 1 2 łanu, Ma teusz 1 2, część Krzysztofa nieoznaczona Paw. , Maz. , 176. Br. Ch. Ząbki, wś rząd. , pow. dzisieński, 2 okr. pol. , o 36 w. od Dzisny, 5 dm. , 45 mk. Ząbków, wś i fol. , pow. sokołowski, gm. Zazulki Zazybino Zazyre Zażarłom Zażelazna Zażew Zażółkiew Zażołnie Zażużel Ząbek Ząbie Ząbienice Ząbin Ząbinowice Ząbki Ząbków Zazulki Ząbkowice Ząbkowic Ząbkowo Kudelczyn, par. Sokołów odl. 5 w. . Wieś ma I 38 osad, 325 mk. Przy uwłaszczeniu w r. 1864 włościanie otrzymali gruntów 187 mr. 67 pręt. W skutek zamiany serwitutów w r. 1876 prze szło na ich własność 91 mr. 250 pr. , razem więc posiadają 279 mr. 17 pręt. Pol Z. wchodził w skład dóbr Sokołów, od r. 1882 stanowi od dzielną, hypotekę i składa się z fol. Z. i awulsu Z. Stary. Ma obszaru ogrodów warz. 5 mr. 217 pr. , owocowych 3 mr. 253 pr. , gruntu or. 804 mr. 51 pr. , łąk polnych 28 mr. 6 pr. , łąk oddzielnych 2 mr. 111 pr. , lasów 326 mr. 102 pr. , bagien 8 mr. 201 pr. , wód 1 mr. 3 pr. , nieuż. 286 pręt. , granic, dróg 37 mr. 259 pr. , pod zabudowaniami 3 mr. 292 pr. Razem w r. 1885 było 1223 mr. 15 pr. Budynk. mur. 3, drew. 27. Płodozmian zaprowadzony od lat 25. Z. wchodził w skład dóbr Sokołów, będących własnością; ks. Ogińskich; w początku obecnego wieku nabyty został przez Kobylińskich. W r. 1882 oddzielony od dóbr Sokołów, został własno ścią Adama Hirszmana. L. Cz. Ząbkowice, wś i os. nad rz. Trzebiczką; pow. będziński, gm. olkuskosiewierska, par. Gołonóg. Na obszarze wsi stacya dr. żel warsz. wied; , odl 275 w. od Warszawy. Od stacyi idzie osobna odnoga dr. żel do Sosnowca i Katowic, mająca 16 w. długości. Na obszarze Z. znajdują się pokłady rudy żelaznej. Wś ma 56 dm. , 626 mk, 714 mr. ; os. stac. 7 dm. , 12 mr. ; obszar dwio. 136 mr. W 1827 r. wś rząd. Z. , w par. Gołonóg, miała 40 dm. , 227 mk. W połowie w. wś biskupów krakowskich, ma 7 łan. km. , dających dziesięcinę, wartości do 7 grzyw. Długosz podaje dwa opisy tej wsi, raz w par. Chruszczobród, drugi raz w par. Sławków L. B. , II, 188 i 195. W r. 1581 bisk. krakow. płaci tu od 6 łan. km. , 2 zagr. z rolą, 3 zagr. bez roli, 1 kom. bez bydła, 1 łanu sołt. Paw. , Małop. , 35. Pierwszy wielki piec założyli tu w 1725. biskupi krakowscy. Br. Ch. Ząbkowice, niem. Frankenstein, ztąd pol Franksztyn, miasto powiatowe na Szląsku pruskim, w reg. wrocławskiej, pod 50 36 szer. płn. i 34 48 19 1 2 wsch. dług. , nad rzką dopł. Nissy Kłodzkiej, która nazwę tę przybiera dopiero poniżej Z. , po przyjęciu dopływów; Schrebsdorfer Bach i Zadelwasser. Miasto leży na wzn. 836 st. par. npm. , odl 9 mil na płd. płd. zach. od Wrocławia, posiada st. dr. żel, na linii LignicaNissa, odl 47 klm. od Nissy. Stare miasto jeszcze w r. 1840 było otoczone murami i miało cztery bramy, prowadzące do czterech przedmieść wrocławskiego, ziębickiego, kładzkiego i świdnickiego. Rynek zabudowany pięknemi, staremi kamienicami. Ruiny starego zamku leżą na płd. zach. od miasta, na wzgórzu. Miasto posiada kościół par. katol, kościół szpitalny, kościół cmentarny, kościół par. ewang. , zarazem wojskowy od 1793, istniejący od 1819 w dawnym kościele dominikańskim. Szkoła początkowa katol, szkoła ewang. , szkoła miejska, szkoła robót dla dziewcząt, przytułek dla 24 ubogich, klasztor braci Miłosierdzia, urząd powiatowy i miejski, urz. poczt. i telegr. Miasto ma 327 ha obszaru 180 roli, 25 łąk 54 lasu, 535 dm. , 1937 gospodarstw, 8017 mk 3717 męż. , 4300 kob. , co do wyznania 6031 katol, 1849 ew. , 4 inn. wyzn. , 133 żydów. Ludność trudni się uprawą jarzyn. Targi na zboże. Zawiązkiem osady był starożytny gród leżący na obszarze wsi Tarnowa. Zapewne wraz z osiedleniem się osadników niemieckich powstała niemiecka nazwa osady miejskiej, utworzonej na obszarze Ząbkowic. Bolko, ks. świdnicki, nadaje w r. 1295 miastu przywilej składu dla ołowiu i soli. Podczas wojny z Jerzym Podiebradem miasto przechodziło dwukrotne oblężenie i było zdobyte z pomocą wrocławskich dział Donnorbuechse. Ucierpiało wiele podczas wojny 30letniej. W r. 1858 wielki pożar zniszczył miasto. Przy kościele katolickim stoi stara wieża, pochylona około 1 1 2 łok. w stronę ulicy Świdnickiej. Dawny kościół dominikański, po zamknięciu klasztoru w 1810 r. został przerobiony na kościół protestancki. Ratusz przebudowany został w r. 1826. W kościele par. katol mieści się nagrobek Wita Stwosza, syna rzeźbiarza, zmarłego w r. 1569. Ob. Kłosy 827. Ząbkowicki powiat, w reg. wrocławskiej, obejmuje na przestrzeni 8 1 2 mil kwadr. obszar złożony z dolin i wzgórz, rozciągający się u podnóża gór Sowich. Dzięki żyznej glebie kwitnie tu uprawa pszenicy. Obok tego w głębi ziemi znajdują się liczne bogactwa mineralne łomy marmuru i wapienia, rudy ołowiane i miedziane, arszenik, piękny zielony i nieco złota. Znajdują się też źródła mineralne. Liczne fabryki wyrabiają sukno, płótno, papier, tytuń, porcelanę i proch. Znaczną część powiatu zajmują wielkie dobra MinderFreie Standesherrschaft MuensterbergFrankenstein, mające centr swój we wsi Stolz, rezydencyi hr. Schlabrendorfa. Ogólny obszar powiatu wyno48269 ha, wtem 31773 ha roli, 3050 łąk i 9444 lasu. Do miast należy 1146 ha 450 roli, 481 lasu, do gmin wiejskich 31820 ha 24845 roli, 1963 łąk i 2497 lasu, większa własność 2453 ha 1171 roli, 1282 łąk i 1350 lasu. Ludność ogólna wynosi 50193 23371 męż. , 20822 kob. , z tych 38301 urodzonych w obrębie powiatu. Co do wyznania jest 39853 kat. , 10164 ew, , 31 innych wyzn. , 145 żydów. Na miasta przypada 12936 mk. , 10202 katol. 2588 ew. , 9 innych wyzn. 137 żyd. , na gminy wiejskie 34804 mk, 28019 katol. , 6656 ew. , 21 innych wyzn. , 8 żyd. , na obszary większej własności 2453 mk, 1532 katol. , 920 ew. , 1. Ząbkowo, al. Cegielnin, zaścianek, pow, wi Ząbkowice Ząbrcz Ząbrowo Ząbrz Ząbrzyca Ządzbork Zągoty Zbadyń lejski, w 1 okr. pol. , odl. 33 w. od Wilejki, przy h. drodze pocztowej z Wilna do Mińska, 1 dm. , 5 mk. , cegielnia. W 1866 r. własność Swiętorzeckiego. Ząblewo, ob. Zemblewo. Ząbowicze, zaśc. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 59 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. katol. Ząbrcz 1. Górny, 1686 r. Ząbrzcz, mylnie Ząbre i Somerkowo, niem. OberSommerkau, dok. Samberg, wś włośc. i leśn. nad rz. Reknicą; i w pobliżu dwóch jeziór, wzn. 715 stóp npm. , pow. kartuski, st. pocz. Stęgwałd, par. kat. Prągowo; 189 ha 139 roli or. , 28 łąk; 1885 r. 45 dm. , 61 dym. , 327 mk. , 221 kat. , 106 ew. Leży w tak. Szwajcaryi kaszubskiej. Za czasów książąt pomorskich należał Z. do kasztelanii chmielnińskiej, od r. 1311 do komturstwa gdań skiego. W r. 1375 otrzymuje prawo chełmiń skie. W XVII i w Szotlandzie. R. 1789 ma 10 dymów. Wizyta Trebnica z r. 1653, gdy Z. należał do par. małochojnickiej, opiewa, że wś ta liczyła dawniej 6 włościan colonos, którzy dawali mesznego po 1 korcu żyta, a zamiast owsa 5 groszy. Z cza sów wizytatora było już tylko 3 włościan, re szta pól została przyłączona do folw. rura agri coluntur ad praedium; zagrodnicy hortulani dawali po 2 gr. , karczma 6 gr. ob. str. 91 W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapi sane jako dobra szlach. i folw. o 4 dym. , nale żące do Skorzewskich. 2. Z. Dolny, niem. Nieder 170 roli or. , 11 łąk; 1885 r. 13 dm. , 27 dym. , 138 mk. , 89 kat. , 49 ew. R. 1789 miała 4 dymy. Kś. Fr. Ząbrowo 1. niem. Sommerau, ob. Zomero, wś, pow. suski, par. Szwarcenowo, posiada urząd pocz. i tel. i st. dr. żel. mławskomalborskiej; ob. Szymbark 2. Ząbrz, os. , wchodziła w XVI w. w skład dóbr Pacanów. W r. 1508 własność Jana Wapowskiego Paw. , Małop. , 489. Ząbrzyca, rzeczka, ob. Reknica. Ządzbork, niem. miasto powiatowe w obwodzie gąbińskim, pod 53 52 płn. szer. i 38 57 wsch. dług. , nad jeziorem Czos al. Ządzborskiem, wzn. 129 mt. npm. , śród wyżyny pojezierza, w okolicy wzgórzystej, obfitej w jeziora i lasy. Grunta piaszczyste, nieurodzajne, tylko na wschód od Z. żyzniejsze, gliniaste. Miasto ma 3325 mk, , przeważnie ewangielików, mówiących po niemiecku i po polsku. Prócz kościoła par. ewang. jest także katolicki, z parafią należącą do dekan. reszelskiego. Jest tu skład towarów banku państwowego, landratura, geometra powiatowy, podatkowa kasa powiatowa, sąd okręgowy, st. . i telegr. i poczta osobowa do Rastemborka, Reszlu, Jańsborska i Rynu. Cztery jarmarki kramne na rok, 6 na bydło i konie i 1 na płótno, 18 dni trwający. Targi we wtorki i piątki. Miasto założył w. m. Konrad v. 1393 1407 nadając 160 włók, z tych 80 mieszczańskich w tem 10 dla sołtysa i 6 dla kościoła a 64 dla miasta, 80 zaś dla wsi dannickiej. Nie mogąc płacić czynszu z tylu włók mieszczanie zanieśli prośbę do w. m. Konrada v. Erlichshausena, który zmienił list nadawczy, odejmując miastu 48 włók czynszowych. Od pozostałych 32 mieli płacić od każdej po 14 skojców i 2 kury, od dworku zaś 2 fenigi. Miasto otrzymało wolne rybołówstwo w jeziorach Czos i a sołtys i proboszcz dostali jez. al. Muldechin. Włóki miejskie leżały między Stangenwalde, Piłą Schneidmuehle a jeziorami Juxt, Probark i Gunt. Prusaków osiadłych na rolach miejskich wyjęto z pod juryzdykcyi sołtysa, z wyjątkiem przestępstw spełnionych w mieście. Przywilej ten wystawiony był w Sześnie r. 1444, Wraz z miastem założono parafią, przy której proboszczem jest w r. 1485 Stanisław. W czasie wojen szwedzkich uboga osada uległa spustoszeniu. Wiele ucierpiało też w czasie przechodów wojsk francuzkich na początku obecnego stulecia. Na podstawie mylnie przyjętej daty założonia Z. obchodzono tu w 1848 r. pięćsetletni jubileusz istnienia miasta. Powiat ządzborski, w regencyi gumbińskiej, utworzony został w r. 1819 przy nowym podziale kraju. Poprzednio miasto Z. stanowiło część pow, węgoborskiego. Obszar powiatu, zajmującego wyżynę pojezierza baltyckiego, wynosi 22, 46 mil kw. Z tego znaczną, niemal czwartą część 24, 2 zajmują lasy 116389 mr. prus. , wody jeziora obejmują 62629 mr. Ludność powiatu wynosi 50000, przeważnie Polaków Mazurów ale ewangielików. Opis powiatu wydał Saltzwedel p. t, Kreises. Zągoty, wś i fol. , pow. płocki, gm. Zągoty, par. Proboszczowice, odl. 15 w, od Płocka, ma 9 dm. , 171 mk. , 535 mr. We wsi urząd gminny. Do Z. należy las Junoszyce z jeziorami, dziś bezwodnemi zapewne. W 1827 r. było 11 dm. , 100 mk. R. 1578 wś Zagoty, w pow. bielskim, miała 4 1 2 łan. km. Z. gmina należy do sądu gm. okr. w os. Bielsk odl. 5 w. , st. poczt, w Płocku. Gmina ma 11171 mr. obszaru i 3652 mk. Śród stałej ludności jest 1 prot. i 6 żydów. W skład gm. wchodzą wsi Bronowo Kmiecie, B. Sady, B. Zalesie, Cekanowo, Czachowo, Dębsk, Dzierżanowo, Giżyno, Jonczewo Abramki, J. Jeziorne, Kędzierzyn, Machcino, Machcinko, Niszczyce, Ogorzelice, Fęszyno Duże i Małe, Rycharcice Wielkie, Sękowo, Śmiłowo, Strusice, Szewce, Tłubice, Umienino Łubki, U. Nagietki, U. Zbadyń, wś, pow. jaworowski, 18 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Jaworowie, 5 klm. Ząblewo Ząblewo Ząbowicze Zbanie Zbar Zbaraż na płd. od urz. pocz. w Mużyłowicach. Na płn. zach. leźą Laszki, na płn. i płn. wschód Tuczapy, na płd. Rodatycze w pow. gródeckim. Przez wieś płynie pot. Gliniec. W jego dolinie leżą zabudowania wiejskie. Na wsch. od nich przys. . Własn. więk. ma roli or. 9, łąk i ogr. 2, past. 1 mr. ; wł. mn. roli or. 195, łąk i ogr. 121, past. 62 mr. W r. 1890 było 59 dm. , 389 mk. w gm. 156 gr. kat. , 44 rz. kat. , 15 izr. , 174 inn. wyzn. 162 Rus. , 50 Pol, 177 Niem. . Par. rz. kat. w Rodatyczach, grkat. w Tuczapach. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych, starostwa jaworowskiego. Dokumentem, wydanym d. 16 lipca 1702 r. w obozie pod Pińczowem, nadaje August U Teresie z Ossolińskich Druszkiewiczowej dobra Tuczapy, Mołoczkowice i Zbadyń, w województwie ruskiem Arch. krajowe we Lwowie, C. , t. 480, str. 153. L. DzZbanie, mylnie za Zbanice, właściwie Dzbanice, wś, pow. głupczycki, ob. Zbaniów, przys. Batiatycz, w pow. gródeckim, ma 10 dm. , 84 mk. Zbar, starożytny gród kasztelański i targo wisko na Kujawach Leśnych. W r. 1145 ks. Mieszko, potwierdzając posiadłości klasztoru trzemeszeńskiego, wymienia Zbar z targowiskiem, nadany przez księżnę Salomeę. W r. 1147 zatwierdza to nadanie papież Eugeniusz III. W r. 1299 wspomniana W r. 1306 mieszczanie inowrocławscy układają się z Pawłem de Wacława, o wydanie miasta i zamku, , Barow. W r. 1362 występuje Andruszko, kasztelan zbarski. Pod r. 1350 wspomniany jest districtus Czbarz. W tymże roku arcyb. gnieźn. Ja rosław przekazał maldraty z Marsewa i Gogolina, w ziemi zbarskiej, na utrzymanie altaryi p. w. N. P. Maryi i św. Stanisława w katedrze, a w r. 1356 dziesięcinę z Budzisławia pod Wilczy nem. i z Kożuszkowa kościołowi w Jankowie. W r. 1369 król Kazimierz pozwolił Borzysławowi, opatowi mogilnickiemu, założyć wieś w lesie należy, że ta ziemia zbarska obejmuje te obsza ry, które tworzą t. zw. Leśne Kujawy, t. j. dzisiejsze mogilnickiego. Dekanat trzemeszeński do dziś dnia nazywa się Zbarensis Przypuszczać by można, że ogromne grodzisko, leżące przy folw. Źakowice, w pow. strzelińskim inowrocławskim, mogłoby być siedzibą kasztelanii zanikłej. Wsi Sokolniki, Łagiewniki i Grodztwo w reg. pobor. z 1557, podane w par. Polanowice na płd. od Kruszwicy, możnaby też uważać za wskazówki położenia grodu zbarskiego. Według Łaskiego dekanat zbarski obejmował Kleczew, Wilczyn, Ślesin, Grzego rzew i Kazimierz. W. Ł. Zbaraż 1. miasto powiatowe w Galicyi wschodniej, między 49 37 a 49 42 płn. szer. i 43 25 a 43 31 wsch. dług. od F. Na płn. wsch. leżą Bazarzyńce, Tarasówka i Łubianki Niższe, na płd. wsch. Kretowce, Hrycówce i Stryjówka, na płd. Wałachówka i Zarudzie, na zach. Czerniechowce, Zbaraż Stary i Załuże, na płn. zach. Załuże. Przez miasto płynie Gniezna, dopł. Seretu. W jej dolinie leżą zabudowania miejskie, na płn. zach. od nich przedmieście Załużeckie, na płd. wsch. przedm. Przegrodzkie, a na płd. przedm. Tarnopolskie. Własn. większa ma roli or. 134, łąk i ogr. 40, past. 5 mr. ; wł. mn. roli or. 3047, łąk i ogr. 362, past. 139, lasu 67 mr. W r. 1890 było 8785 mk 2992 rz. kat. , 2161 gr. kat. , 3632 izr. ; 2225, 6532 Pol, 13 Niem. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. tarnopolski, archidyec. lwowska. Rok założenia parafii niewiadomy 1627. Z odnowienia dotacyi, dokonanego około r. 1726 przez Józefa na Potoku Potockiego, woj. kijowskiego, okazuje się, że parafia ta istniała już na wiele lat przedtem. Do par. należą wsi Bazarzyńce, Czernichowce, Dobromirka, Głęboczek, Hrycowce, Huszczanki, Jacowce, Kapuścińce, Klebanówka, Korszyłówka, Krasnosielce, Kretowce, Lisieczyńce, Łubianki Niższe i Wyższe, Łozówka, Obodówka, Ohrymowce, Roznoszyńce, Sieniachówka, Sieniawa, Stary Zbaraż, Stryjówka, Suchowce, Supranówka, Szyły, Szelpaki, Tarasówka, Terpiłówka, Wałachówka, Werniaki, Załuże, Zarudzie z Maksymówką i Zarudeczko. Kościoła parafialnego nie ma, a do użytku służy kościół bernardynów, do których należy parafia. Klasztor bernardyński założył tu Jerzy ks. Zbaraski w r. 1627. Po zniszczeniu klasztoru przez Turków w r. 1675, odnowił go Stanisław Potocki, wojew. kijowski ob. Barącz Pamiętnik zakonu oo. bernardynów w Polsce, Lwów, 1874, str. 384. Par. gr. kat. w miejscu, dek. zbarazki. Do par. należą Bazarzyńce i Tarasówka. Cerkiew paraf, , p. w. Zmartwychwstania C. P. , poświęcona po odnowieniu, dokonanem za staraniem proboszcza kś. Kosteckiego, dnia 20 wrześn. 1879 r. przez arcyb. Sembratowicza. Oprócz tego jest jeszcze cerkiew filialna. Do dekanatu zbaraskiego należą parafie Bogdanówka, Czerniechowce, Czernielów Buski, Dobrowody, Hnilice Wielkie, Huszczanki, Iwanozany, Klebanówka, Koszlaki, Krasnosielce, Kujdańce, Łubianki Wyżne, Medyń, Nowe Sioło, Palczyńce, Sieniawa, Skoryki, Stehnikowce, Stryjówka, Stupki, Supronówka, Szelpaki, Szyły, Terpiłówka, Toki, Zarubińce i Zbaraż Stary. Niegdyś był w Z. klasztor bazylianów. Założyli go ks. Zbarascy, a zniesiony został r. 1786 ob. Rkp. w bibliot. Ossol. , Nr. 1087, str. 251, i Nr 2074 p. t. Księga historyi klasztoru zbaraskiego św. Bazylego. Z. jest siedzibą sta Zbanie Zbaniów rostwa, sądu powiatowego, rady powiatowej, urzędu poczt. i tel. Ma szkołę etatową 5klaso wą męzką i etat. 5klas. żeńską. . Stan czynny majątku miejskiego wynosi 79092 złr. , bierny 8928 złr. Dochodu było w 1895 r. 11720 złr. Kasa pożyczk. gm. ma kapitału 7220 złr. Kroniki ruskie wzmiankując o popieraniu Daniela Romanowicza na tron halicki przez Leszka Białego wymieniają obok Trębowli i Zbaraż w licz bie grodów, pod któremi toczyły się walki w latach 1211 do 1213. Stryjkowski twierdzi, iż Witold zagarnąwszy księstwo siewierskie, dał za to ks. Dymitrowi Korybutowi pewne zamki na Wołyniu a w liczbie takowych i Zbaraż, w r. 1393. Kazimierz Jagiellończyk jako w. ks. litewski nadaje Z. r. 1442 dnia 11 stycznia Deniskowi Mukosiejewiczowi we władanie dożywotnie. Paprocki, Stryjkowski i Twardowski w Legacyi wywodzą Zbaraskich z książęcego rodu Korybutów, potomków Olgierda, władających na ks. siewierskiem. Jest to późniejszy, fałszywy wywód. Protoplastą rodu był kniaź Wasil Nieświcki, którego Bartoszewicz wywodzi z Nieświcza pod Luckiem. Akt z r. 1461 zwie go kniaź Neswizski. Już w r. 1434 Zbaraż należał do kniazia Fedki Nieświckiego. J. Wolff Kniaziowie litewskoruscy, str. 606 i nast. także przechyla się ku wołyńskiemu pochodzeniu rodu i mimo pisowni aktu z r. 1461 nie wywodzi ich z Nieświża a z Nieświcza. W r. 1463 po śmierci Wasila, synowie jego kniaziowie Wasil, Semen i Sołtan Wasilewicze, ojczyce i dziedzice Zbaraźscy czynią dział, na mocy którego Wasil otrzymał Zbaraż i sioła Jankowce i Iwaczów Dolny, Semen Kołodeń i sioła Czernehów, Iwaczów Górny, zaś Sołtan dwór Horodek i sioła dwa Wisznewcy, Oleksiniec a nadto Maniów Nowy i Stary z siołami po matce ich, które to dobra ma w dożywociu. Najmłodszy Sołtan zmarł już około r. 1472. Drugi z braci Semen nabył w r. 1461 za 300 kóp groszy Rowno z siołami w pow. łuckim i tytułuje się kniaź Nieswizski. W akcie działu 1463 r. i w dok. z r. 1470 zwie się kniaziem Zbarażskim. Po śmierci Sołtana, Semen bierze Maniów i Łopuszne a synowiec jego Michał syn Wasila dostaje Wiszniowiec. Semen umiera przed 1 kwiet. 1481 jako starosta krzemieniecki. Pozostała wdowa tytułuje się kniaziową rówieńską a córka Anastazyą wychodzi za kn. Semena Holszańskiego. Najstarszy z synów kn. Wasila, Wasil Wasilewicz Zbarażski umarł przed r. 1475. Za niego to Zbaraż został spalony przez Tatarów w r. 1474. Zona dostała się do niewoli a dwaj synowie i dwie córki uszli. Zamek spłonął. Długosz zwie kniazia Iwan. Pakt ten opowiadają też Kromer i Bielski z pewnemi różnicami w szczegółach. Pozostali po Wasilu synowie dali początek trzem możnym rodom. Od Michała poszli Wiśniowieccy, Semen ciągnie dalej ród Zbaraskich a od Fedora pójdą Poryccy i Woronieccy. Syn Semena Andrzej, żonaty z Anną Herburtówną, zostawił pięciu synów, z których Jerzy Jurij w r. 1570 włada czwartą częścią Zbaraża i w tem zamku spisuje r. 1580 swój testament, drugi syn Stefan, wojewoda witebski w r. 1555, żonaty powtórnie z kn. Mścisławską a po raz trzeci z Dorotą Firlejówną, założyciel zamku i miasta Surażu, trzeci Mikołaj, starosta krzemieniecki, żonaty z Hanną Deszpotówną, wdową po Andrzeju Sanguszkowiczu, umierając w r. 1674 zostawia cały majątek, starostwo i 3000 kóp grosza na Krzemieńcu, synowi Januszowi, który jako dzielny wojownik zasłynie z czynów rycerskich w bojach z Tatarami i zostanie wojewodą bracławskim a obok krzemienieckiego otrzyma starostwo pińskie. Umierając w r. 1608, z żony Anny Czetwerteyńskiej zostawia synów Jerzego i Krzysztofa. Krzysztof młodszy, ststa krzemieniecki, koniuszy kor. , głośny ze swego poselstwa do Konstantynopola w 1622 i 1623 r. , opiewany przez Twardowskiego, umrze 1627 r. Starszy Jerzy, kasztelan krakowski, zejdzie ze świata w r. 1631 w Krakowie. Obaj pochowani w tem mieście, w kościele św. Trójcy. Zmarli bezżenni. Na nich zakończył się ród Zbaraskich, Jerzy rozszerzył fortyfikacye Zbaraża i założył w mieście klasztor bernardynów, tudzież kościół św. Jerzego w r. 1627. Po Zbaraskich przeszedł Z. w r. 1631 w posiadanie ich siostrzeńca Janusza ks. Wiśniowieckiego 1636, a następnie na syna jego Dymitra, kaszt. krak. , hetmana w. kor. 1682. Obaj mieszkali najczęściej w zamku zbaraskim. Dymitr zwłaszcza opatrzył go we wszystkie potrzeby wojenne i urządził wspaniale. Za jego też dziedzictwa odegrał zamek kilkakrotnie głośną rolę dziejową. Kiedy po klęsce pilawieckiej 1648 r. popłoch ogarnął wszystkich, pozostał się zamek bez obrony mimo wałów z sieczonych kamieni, na trzy kopie wysokich, mimo nowych koszów, flanków, parapetów i dział pięćdziesięciu. Chmielnicki zajął go bez wystrzału, a jakie tam zastał sprzęty i dostatki woła Twardowski w poemacie Wojna domowa z Kozaki i Tatary, Kalisz, 1681, str. 36. Natomiast w r. 1649, w czasie pamiętnego oblężenia tu obozu polskiego, zamek stanowił główny punkt oparcia i czoło obrony. Bronili wtedy zamku Stanisław Lanckoroński, Mikołaj Ostroróg, Sieniawski i obaj Sobiescy, Marek i Jan Twardowski, l. c. , str. 62. O bohaterską wytrwałość obrońców w ciągu miesięcznego oblężenia rozbiły się wysiłki Chmielnickiego. Silne fortyfikacye zamku, nieustannym ogniem działowym dotkliwe wyrządzały straty w szeregach kozackich ob, Oblężenie Zbaraża i pokój pod Zborowem I w szkicach hist. L. Kubali, Lwów, 1880 r. Zbaraż Dyaryusz zbaraskiego oblężenia 1649 r. , Rkp. w Bib. Jagiell. , 5, EE, III, 1, str. 861. Historia prawdziwa Bohdana Chmielnickiego gdy był pod Zbarażem i Zborowem, ze starego rękop. w Pamiątkach historycznych Zielińskiego, 1841, str. 40 do 74. Ulryk Werdum, podróżujący po Polsce w r. 1670 do 1672, pisze Zbaraż jest to miasto z tytułem księstwa i należy do ks. Dymitra Wiśniowieckiego. Nowy Zbaraż leży w równinie przy wielkiem lesie; Stary Zbaraż na górze, o małe pół mili od tamtego. Jest to piękny kasztel z białych kamieni wysoko wybudowany. Nowy Zbaraż zaś w samym początku kozackiej rebelii spustoszono. Nic z niego nie pozostało, prócz wielkich ruderów, które już z daleka błyszczą wielką swą białością Liske, Cudzoziemcy w Polsce, str. 168. Drugą pamiętną katastrofę przeszedł zamek w r. 1675 2 sierpnia, w którym został zdobyty przez Turków pod Ibrahimem Szyszmanem tak marnie, jak nigdy marniej być nie mogło, pisał Sobieski do żony. Było w nim ludzi służałych sta z pełna, ostatek chłopstwa moc wielka, prawie wszystka tam część kraju wołyńskiego, pod pięć tysięcy. Ci tedy chłopi, że im żal było chałup, chcieli i miasta bronić. Nieprzyjaciel mocno natarł na miasto i zapalił. Co żyło w tym ogniu do zamku uchodziło, lecz Turcy z Ordą oderznęli ich w pół od zamku i z nimi wespół aż pod samą podpadli bramę. Gdy dwa szturmy stracili, chłopi drudzy, co w zamku byli, buntować się i białą chorągiew wywieszać poczęli, tusząc, iż im sfolgują, gdy się poddadzą. Co zobaczywszy kapitan pana generała Kąckiego, niejaki Desotel, Francuz z Pikard, który tam był komenderowany z 60 ludzi węgierskich dragonów, oprócz pachołków, niechciał im tego pozwalać, chcąc się bronić. Chłopi tedy rzucili się na komendanta, i związanego wydali nieprzyjacielowi, a zamek dobrowolnie otworzyli, w którym było dział 30. Na co Turcy nie respektując wszystkich wyścinali, zamek prochami zrujnowali, a miasto spalili. Zostało kilkaset ludzi co wyborniejszej płci białej i młodzieży, wszystko w niewolę poszło Listy Jana Sobieskiego, wyd. A. Helcia, str. 268. Ks. Dymitr Wiśniowiecki odrestaurował zamek na nowo i tak on jak i jogo następcy utrzymywali go w stanie obrony. Dzięki temu wytrzymał oblężenie w r. 1734 kś. 8. Barącz Pamiętnik dziejów Polski, Lwów, 1885, str. 263. Po śmierci ostatniego z książąt Wiśniowieckich, Michała, wojew. wileń. 1774, przeszedł Z. wraz z dobrami w dom Potockich po długich prawnych sporach. Utrzymywał się w całości do początku obecnego wieku. Około r. 1833 urządzono w zamku cukrownię, która po kilku latach upadła ob. ,, Rozmaitości, Lwów, 1833, Nr 14. W ogólnych zarysach zachował się zamek dotąd prawie w całości, lecz zaniedbany i opustoszały. Leży we wschodniej stronie miasta, na płaskim grzbiecie wyniosłych wzgórzy, urywających się stromą ścianą ku miastu, a pochylających się lekko ku południowi. Opis podaje Czołowski Dawne zamki i twierdze na Rusi halickiej, w Tece konserwatorskiej, Lwów, 1892, str. 123. Trzy kilometry na zachód od zamku wznoszą się w starym Zbarażu ruiny drugiego, nierównie starszego. Leżą one na stromej krawędzi wyniosłej, skalistej góry. Kształty tego zamku odtworzyć trudno, zniszczony bowiem do fundamentów. Zachowały się tylko resztki ścian od przepaści i część bramy wjazdowej Czołowski, 1. c. , str. 124 nn. . W zbiorze Pawlikowskiego we Lwowie znajduje się widok zamku zbaraskiego Nr 5613 i 5614; ob. także Lwowianin, 1841, str. 169. Co do obszaru dóbr zbaraskich ob. Wołyń t. XIII, 927. Zbaraski powiat mapa Kummersberga, karta 23, 24, 34; szt. gen. Z. 6, C. 33, Z. 7, C. 33 i 34 leży między 49 31 15 a 49 47 15 płn. szer. i między 43 15 a 43 57 wsch. dług. od P. Na płd. leży pow. skałacki i tarnopolski, na zach. tarnopolski i brodzki, na płn. i wsch. pow. krzemieniecki. Zbaraż leży w zach. stronie powiatu. Najdalszy kraniec wschodni wsch. , granica Toków oddalony jest od Z. w prostej linii 35 klm. ; kraniec płd. kończyna Sioła 15 klm. ; płn. zach. kończyna Iwanczan 22 klm. ; kraniec płn. kończyna Zarudeczka 11 klm. Na płn. granicy powiatu leżą wsi od zach. ku wsch. Iwanczany, Kobyla, Kurniki, Dobrowody, Netreba, Nowiki, Załuże, Bazarzyńce, Tarasówka, Krasnosielce, Kapuścińce, Zarudeczko, Siemiakówka, Sieniawa, Szyły, Lisieczyńce, Hnilice Wielkie, Koszlaki i Toki. Na granicy wsch. leżą od płn. ku płd. Falczyńce, Toki, Worobijówka i Prosowce. Obszar powiatu obejmuje 8, 5456 miriametrów kw. Gmin katastralnych jest 62 24 w obrębie sądu pow. Nowosioło, a 38 w obrębie sądu pow. Zbaraża; obszarów dworskich 60 24 w obr. sądu pow. Nowesioło, a 36 w obrębie sądu pow. Zbaraż. W obrębie sądu pow. w Nowemsiole leżą wsi Bogdanówka, Dobromirka, Hnilice Małe, Hnilice Wielkie, Hołoszyńce, Hołotki, Huszczanki, Jacowce, Klebanówka, Klimkowce, Korszyłówka, Koszlaki, Koziary, Łozówka, Medyń, Nowesioło, Obodówka, Palczyńce, Pieńkowce, Prosowce, Skoryki, Terpiłówka, Toki, Worobijówka najludniejsze z nich Koszlaki 2310 mk. , Toki 2246 mk. , Bogdanówka 2030 mk. , najmniejsza Obodówka 344 mk. . W obrębie sądu powiat. Zbaraża leży miasto Zbaraż i wsi Bazarzyńce, Berezowica Mała, Czernichowce, Czumale, Dobrowody, Hłuboczek Mały, Hrycowce, Iwanczany, Iwaszkowce, Kapuścińce, Kobyla, Krasnosielce, Kretowce, Kujdańce, Kurniki, Lesieczyńce, Łubianki Niższe, Łubianki Zbaraż Zbaraża Wyższe, Netreba, Nowiki, Ochrymowce, Opryłowce, Romanowe Sioło, Roznoszyńce, Sieniachówka, Sieniawa, Stryjówka, Suchowce, Szelpaki, Szyły, Tarasówka, Wałachówka, Załuże, Zarubińce, Zarudeczko, Zarudzie i Zbaraż Stary najludniejsza z nich Czernichowce 2320 mk. , najmniejsza Zarudeczko 166 mk. . Cały powiat leży w dorzeczu Dniestru za pośrednictwem jego dopływów Gniezny dopływu Seretu i Zbrucza. Zachodnia część powiatu leży w dorzeczu Gniezny, wschodnia w dorzeczu Zbrucza. Gniezna powstaje z połączenia się pod Zbarażem dwóch strug, z których jedna płynie od płn. z Krasnosielec, a druga od wsch. z Łubianek. Tak utworzony potok tworzy w Bazarzyńcach staw, a wypłynąwszy ze stawu dąży przez Zbaraż, w Załuźku zwraca się na płd. i śpieszy przez Zbaraż Stary, Czernichów i Ochrymowce do Czernichowa Mazowieckiego w pow. tarnopolskim. W obrębie pow. zbaraskiego przyjmuje Gniezna od lew. brz. małe strugi, jak np. pot. Kubanie w Czernichowie i drugi, znaczniejszy w Ochrymowcach nadpływający od Kretowiec. W granicy powiatu powstaje też lewoboczny dopływ Gniezuy, pot. Rudka. Wpłn. zach. stronie powiatu powstaje prawoboczny dopływ Gniezny, pot. Hnizdeczna. Tworzy się on w Kurnikach z dwóch potoków Berezowskiego i Kobyleckiego i płynie na płd. wsch. przez Dobrowody, Czumale, Opryłowce i wzdłuż granicy Dubowiec i Iwaszkowec do Stechnikowiec w pow. tarnopolskim. Zbrucz płynie wzdłuż wschod. granicy powiatu. Do niego wpadają w obrębie powiatu z praw. boku małe strugi, z których znaczniejszą pot. Walczek zwany w dolnym biegu Młyńskim. Do Zbrucza podąża także z praw. brzegu Samiec al, Samec. W r. 1890 było w powiecie 10996 dm. , 66722 mk. , a mianowicie 4067 dm. , 24625 mk. w obrębie sądu pow. Nowesioło, a 6929 dm. , 42097 mk. w obrębie sądu pow. Zbaraż. Według płci było 32933 płci męzkiej, a 33789 płci żeńskiej. Wedle wyznania było 41714 gr. kat. , 19080 rz. kat. , 5898 izr. , 30 in. wyzn. Języka rusińskiego używało 45112, polskiego 20249, niemieckiego 1300 mk. Od lipca 1888 tworzy powiat osobny okrąg szkolny, którego Rada i inspektor szkolny okręgowy mają siedzibę w Zbarażu. Inspektorowi temu podlega także okrąg zaleszczycki który od 1 września 1896 r. otrzyma osobnego inspektora. W powiecie istnieje obecnie, oprócz 5klasowej szkoły męzkiej i żeńskiej, 5 szkół dwuklasowych Czernichowce, Koszlaki, Stryjówka, Toki i Załuże i 29 jednoklasowych Berezowica Mała, Bogdanówka, Dobromirka, Dobrowody, Hnilice Wielkie, Hniliczki, Jacowce, Klebanówka, Korszyłówka, Koziary, Krasnosielce, Kujdańce, Lisieczyńce, Łubianki Niżne i Wyżne, Łozówka, Medyń, NoweSieniawa, Skoryki, Szelpaki, Szyły, Terpiłówka, Worobijówka, Zarudzie i Zbaraż Stary. Ze względu na język było 25 z jęz. wykł. rusińskim, 9 szkół z językiem wykładowym polskim i 2 mieszane co do języka. Ilość dzieci obo wiązanych do uczęszczania na naukę codzienną od 6 do 12 lat wynosiła w 1894 6 roku szkolnym 7906, uczęszczało zaś 5130; ilość dzieci obo wiązanych do uczęszczania na naukę dopełnia jącą wynosiła 2661, a uczęszczało 1115. Kas pożyczkowych gminnych było w powiecie 48. Kolej żelazna przebiega płd. kraniec powiatu. Wchodzi ona tu z pow. tarnopolskiego do Kujdaniec, idzie przez Stryjówkę, Maksymówkę stacya, Bogdanówkę stacya i wchodzi do Ka mionki w pow. skałackim. 2. Z. Stary, wś, pow. zbaraski, tuż na zach. od sądu pow. i urz. pocz. w Zbarażu. Na płn. leżą Zarubińce i Załuże, na wsch. Zbaraż, na płd. Czernichowce, na zach. Iwaszkowce. Wsch. część obszaru przepływa Gniezna. W jej dolinie leżą zabudowania wiej skie. Na płd. wznosi się Wasylińska góra do 407 mt. Własn. więk. ma roli or. 273, łąk i ogr. 26, past. 22, lasu 368 mr. ; wł. mn. roli or. 992, łąk i ogr. 113, past. 117, lasu 210 mr. W r. 1890 było 178 dm. , 1043 wk w gra. , 19 dm. , 113 mk. na obsz. dwor. 995 rz. kat 135 gr. kat. , 26 izr. ; 995, 135 Rus. , 26 Niem. . Par. rz. kat. w Zbarażu mieście, gr. kat. w miejscu. Do tej parafii należy Załuże. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła jednoklasowa. Lu. Dz. Zbaraża Z. Nowy, wś na lewym brzegu Desny, przy ujściu do niej ruczaju Bytaj, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol, gm. Samhorodek, o 50 w. od Berdyczowa, ma 552 mk Podług Pochilewicza w 1883 r. było tu 609 mk. i 1114 dzies. Posiada cerkiew Uśpieńską, z muru wzniesioną w 1799 r, na miejsce dawniejszej i uposażoną 44 dzies. ziemi. Ruczaj Pytaj rozdzieła wś Z. od Hubina. W wiekach odległych w okolicach tych koczowały plemiona turskie, następnie leżały w tak. ziemi Bołochowskiej. Hubin jeszcze z tej odległej epoki pochodzi, Z. zaś znacznie późniejszego założenia, wziął nazwę od ks. Zbarazkich już w XVII w. , którzy posiadali tu Przyłukę, której częścią składową był obszar na którym osiedlił się Z. Wraz z Hubinem Z. w owym czasie był miejscem dobrze zabezpieczonem od napaści tatarskiej jeszcze dziś te dwie osady otaczaja dokoła wały i rowy. Według taryfy podymnego wdztwa bracławskiego z 1629 r. Z. był miasteczkiem i posiadał 465 dym. Jabłonowski, Ukraina I, 136. Za czasów wojen kozackich za Bohdana Chmielnickiego, Kozacy w 1651 r. zamknęli się w Z. Pisze też Łukasz Hulewicz, rotmistrz JKM. że z poblizkich miasteczek wojska polskie, to jest z Komora, z Przyłuki, Hubina i Zbaraża Nowego częścią Kozaków wybiły, częścią rozegnały sioło, Ochrymowice, Palczyńce, Romanowesioło, Zbaraż Zbąszyń Zbarażówka Zbądz Zbąrzewo Zbarz Zbarska Zbarowicze Zbarażowka Zbarażówka Spomn. ojczyste, t. II, str. 71. Od ks. Zbarazkich Z. wraz z Przytuką, drogą związków ro dzinnych, przechodził następnie do znakomitych również rodzin, jako to ks. Wiszniowieckich, Warszyckich, Pociejów i wreszcie Borzęckich. W nowszych czasach nastali tu Kopczyńscy, dziś Abramowiczów. Edw. Rulikowski. Zbarażówka, rzka, dopł. Rosi, w pow. berdyczowskim. Ob. Dołoteckie. Zbarażowka, wś na praw. brzegu Rosi, pow. taraszczański, na pograniczu pow. berdyczowskiego i skwirskiego, w 3 okr. pol, gm. Kaszperówka, odl. o 86 w. od Taraszczy, ma 482 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1032 mk, w tem 94 katol. i 21 żydów, do 2177 dzies. ziemi, w części piaszczystej. Posiada cerkiew Pokrowską, wzniesioną w 1742 r. i uposażoną. 39 dzies. , ziemi. Znajduje się tu glina kredowa. Należała do Turkułłów, następnie Władysława Działtowicza. Zbarowicze, Zbarewiczy, ob. Zborowicze. Zbarska ziemia, ob. Zbar i Zaborska ziemia. Zbarz, w XVI w. Dzbarz, wś w pobliżu Wisły, pow. warszawski, gm, i par. Wilanów, ma 78 mk, 197 mr. włośc. i 4 dwors. W r. 1580 wś Dzbarz należy do par. Służewo. Gen. Margaretha Babicka zbarz płaci od 5 łan. , 3 zagr. z rolą Paw. , Maz. , 261. Zbąrzewo, niem. Bargen, wś gosp. , w pow. Wachowskim, ma urz. okr. i urz. st. cyw. w Wło szakowicach Luschwitz, sąd, urz. pocz. i st. kol. źel. w Wschowie Fraustadt, katol. w miejscu, ewang. w Wschowie Obszaru 233 ha, 38 dym. , 205 dusz 2 ew. . 2. Z. , wś rycerska, w temże położeniu, ma obszaru 699 ha, 11 dym. , 188 dusz 25 ewang. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 7641 mrk. Leży na zach. płn. Święciechowy a na płn. wsch. Wschowy. W r. 1566 Jan Czacki płaci ztąd bisk. pozn. z łan, 5 dziesięciny 2 zł. W r. 1571 82 Baltazar Czacki ma 5 łan. os. , 3 zagr. , 3 komorn. z bydłem, 5 komorn. bez bydła, 3 owczarzy każdy po 20 owiec, 1 rataj. Miko łaj Krzycki ma 4 łan. os. , 8 zagr. bez roli, 4 komorn. bez bydła. W r. 1793 należy Z. do Osieczny, Bonawentury Gajewskiego. Kościół paraf. , p. w. Narodz. N. M. P. , przed r. 1448 założyli tu Kotwicze. Obecny murowany kościół zbudowany w połowie 1672 przez Jana Gnińskiego, sufr. pozn. Ob. Osieczno. W. Ł. Zbądz, właściwie Dzbądz, wś i dobra, pow. makowski, gm. Sielc, par. Różan. W r. 1867 obszar dworski dóbr wynosił 1144 mr. W skład ich wchodziły poprzednio wś Z. os. 33, mr. 165; wś Zbądzik os. 20, mr. 223; wś Brzuze Małe os. 15, mr. 124. W r. 1582 we wsi Zbądz, w paraf. Rożan, Jan Skoczonek płacił od 20 mr. , 1 zagr. , 2 półłanków, 1 zagr. i 10 mr. ; AnSłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 163. na Brzosczina od 2 łan. , 4 zagr. Paw. , Mazow. , 386. Por. Dzbądz. Zbąszyń, też Bąszyń, Dzbanszyn, niem. Bentschen, miasto, w pow. międzyrzeckim, leży nad jeziorem, przez które przepływa Obra, między Wolsztynem, Babimostem, Trzcielem a Lutomyślem, na płd. wsch. Międzyrzecza, o 74 klm. odl. od Poznania, przy linii kolei z Poznania a rozchodzącej się tu do Halli i Berlina. Posiada kościół paraf. katol. , kościół paraf. ew. , szkołę katol. i ewang. , sąd, urz. st. cyw. , urząd okr. Obszaru ma 1027 ha, 299 dym. , 2847 dusz 1307 kat. i 160 żyd. . Niegdyś pograniczna kasztelania, na której piastują urząd w r. 1231 2 Cecirad, r. 1232 3 Wincenty, r. 1233 Jarośl, r. 1245 Wizimir, r. 1245 Przedpełk, r. 1246 50 Przybysław, r. 1261 Bożęta, r. 126871 Marcin, r. 1271 Zamęta, r. 1276 Wojciech z Lubrza, r. 1277 Marcin, r. 1277 86 Gniewomir, r. 1286 94 Wojciech Kresnowicz z Lubatowa, r. 1291 Kelcz, który ztąd postąpił na kasztelanią gnieźnieńską, r. 1305 Sulko Lassowitz, r. 1340 Falon, r. 1383 Andrzej, r. 1376 82 Krystyn z Żernik h. Drya, r. 1390 1401 Moczygniew de Pantkowo, r. 1403 Szymon z Boguniewa, 1404 6 Andrzej z Gorazdowa Prawdzic, r. 1410 17 Sambor z Małachowa Nałęcz, r. 1418 Tomasz Małachowski. Już Przemysław I założył tu w r. 1243 komorę celną w celu ułatwienia handlu miądzy Polską a krajami Zakonu krzyżackiego. W tymże roku zawarł Przemysław traktat handlowy z Krzyżakami. W cztery lata później spotykamy też kasztelana, pełniącego obowiązki naczelnika komory, W r. 1253 zbudował Przemysław tu zamek obronny w celu strzeżenia granicy i komory od napaści szląskich Mianowicie książęta ligniccy rościli do Przemysława pretensye z powodu zburzenia Kopanicy. Za tę szkodę ustąpił on Szlązakom zamek Z. , ale jeszcze za panowania tegoż księcia powrócił znowu do Polski. Jak opowiada Bogufał, opryszkowie jacyś z zamku Lubarza Lebus wyszedłszy, przybyli na obszary należące do zamku zbąszyńskiego i tamże rozboje czynili, a gdy bydło zabierać chcieli, pasterz tak się do nich odezwał czemu dla mniejszego plonu większym gardzicie, oto jest zamek zbąszyński pod strażą dzielnych mężów, czekających na innych, którzy na straż jego z kolei przybyć mają. Co słysząc opryszki, udali, że to oni na straż przybywają i tym fortelem do zamku się dostawszy, obsadzili takowy. Lecz gdy wieść o tem dostała się do ks. Przemysława, tenże, śpiesznie przybywszy, opasał zamek. Oblężeni opryszkowie zdali się na łaskę księcia, który im życie darował a zamek odebrał. W końcu i pierwszych latach XIV w. znajdował się Z. w ręku pomorskiej rodziny Święców i pozostał przy nich aż do r. 1307, w którym Piotr Święca za zdra33 dę na śmierć skazany został a majątek na skarb zabrany został. Powrócił więc Z. do korony i w końcu XIV w. należał do główniejszych grodów, których rządzcami wedle uchwały z r. 1371 tylko obywatele polscy być mogli. W r. 1387 Jagiełło oddał zamek zbąszyński z przyległościami Marcinowi, podczaszemu, i Mikołajowi, podkom. ziemi dobrzyńskiej, braciom Baruchowskim. W r. 1393 Władysław Jagiełło zamienił majętność Inowłódź na Kębłów i Zbąszyń, dając zamki te Janowi Niemierze i Abrahamowi, synowi Abrahama. Ten Niemiera był podobno synem Kazimierza W. z Esterki. Nowi nabywcy dali początek rodowi Zbąskich, w którym utrzymywało się tradycyjnie imię Abraham. W r. 1439 Abraham Zbąski, sprzyjający husytom, oblężony został w Z. przez Andrzeja z Bnina, bisk. p, który go chciał zniewolić do wydania czterech duchownych czeskich. Uległ Zbąski przemagającej sile. Wydano nieszczęśliwych husytów, którzy z wyroku biskupa żywcem spaleni zostali. Abraham Zbąski, prawnuk pierwszego, rozszerzył zamek w Z. Wzmocnił go i na formalną twierdzę nowego systemu zamienił Ciświcki 1627 r. , kasztelan szremski, autor wybornego dzieła o artyleryi, który połowę Z. wziął w wianie za Zbąską. Forteca ta, lubo jeszcze niedokończona, zasłoniła w początku XVII w. mieszkańców Z. i okolicy przed najazdem wojsk duńskich, które wracając ze Szlązka pod wodzą Duglasa, plądrowały pogranicze Wielkopolski. Ugoda w Ujściu r. 1655 zawarta między szlachtą poznańską i kaliską a Wittembergiem, wodzem szwedzkim, otworzyła królowi Gustawowi bramy miasta i zamków wielkopolskich, a między innemi i Z. , z którego Szwedzi zabrali broni i rynsztunków wojennych w wartości 80000 zł. pol. W r, 1842 leżały jeszcze na wałach Z. cztery ciężkie działa żelazne. Po ustąpieniu Szwedów z Wielkopolski wojska brandenburskie obsadziły miasta i zamki. Piotr Opaliński, w wda podlaski, dowódzca sił wielkopolskich, postanowił szukać odwetu na nieprzyjacielskiej ziemi. Wkroczył do Marchii, a gdy hr. SaynWitgenstein, wielkorządzca tej prowincyi, nie czuł się na siłach do stawienia oporu, zawarł nim umowę, mocą której Polacy z Marchii, Brandenburczycy zaś ze Z. i Międzyrzecza ustąpili. W XVII i XVIII w. posiadali Z. Ciświccy, Tuczyńscy i Gnińscy, od r. 1751 Garczyńscy. W r. 1705 obozowało pod Z. wojsko Karola. Lustracya z r. 1706 taki przedstawia stan zamku Zamek penitus zrujnowany, pokoje puste, bez pieców, okien, drzwi. Żelaza ani znaku, mury porozbijane, schody porujnowane, ganek we włoskim ogrodzie zrujnowany, podniebienia upadły, bo ankry wykowali Szwedzi. Kaplica zdezelowana, ogród włoski pusty, z fontann tylko sterczą słupy, kwatery pozarastały, kuchnia pusta, tak samo stajnia, gorzelnia, mielcuch. Izba do pomieszkania niezgorsza, bez okien i pieca. Brama z zamku murowana, w niej izba bez drzwi, okien, pieca, posadzka wybrana. Miasteczko Z. funditus zrujnowane, domów piwowarskich pogorzałych 20, domów rzemieślniczych pospolitych 25. Komput wszystkich ludzi jest piwowarów 22, szewców 17, kuśnierzów 9, rybaków 3, ślusarz 1, kowal 1. Rajewo adjacens miasteczka, na którem tylko zagrodnicy. W r. 1751 przeszedł Z. w posiadanie Garczyńskich. Około r. 1800 założono tu przędzalnią bawełny. Ogród zamkowy należał do najpiękniejszych w kraju. W końcu XVIII w. miał Z. kościół katolicki, kościół ewang. , 4 budynki publiczne, 154 domów, 948 dusz 115 żydów. Między mieszczanami było 18 gorzelników, winiarzy i szynkarzy, 18 szewców, 12 sukienników, 12 krawców, 6 kowali i mieczowników, 6 piekarzy, 5 garncarzy, 4 rzeźników, 1 mielcarz, 1 zegarmistrz, 3 muzyków, 5 kupców, 3 stróżów nocnych. W r. 1816 miał Z. 1110 dusz; 1837 r. 1638 w 195 domach; 1843 r. 1670 dusz; 1858 r. 1810; 1861 r. 1863 dusz, Z. jest miejscem urodzenia głośnego socyniana Marcina Czechowicza. Lud opowiada, jakoby jeden z panów zamku zbąszyńskiego odznaczał się niezwykłem miłosierdziem i przy pomocy starego sługi rozdawał całe swe dochody potrzebującym. Po śmierci ojca chciwy syn nie znalazłszy oczekiwanych skarbów, zażądał od starego sługi rachunków a nieotrzymawszy takowych zamknął go w lochach zamku, skazując na śmierć głodową. Lecz zmarły ojciec nakarmiwszy wiernego sługę, wyprowadził go z więzienia i stawił przed oczy złego syna, który przerażony tym cudem padł bez zmysłów a przyszedłszy do siebie zmienił swój sposób życia. Kościół par. katolicki, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , powstał przed r. 1238, albowiem w przywileju Sędziwoja, kantora gnieźn. , występuje już pleban Maciej ze Z. jako świadek. W r. 1516 Jan Lubrański, bisk. pozn. , wyniósł go do godności kolegiaty, złożonej proboszcza, dziekana i 5 mansyonarzy. W połowie XVI w. Abraham Zbąski wypędził kapłanów i kościół zamienił na zbór kalwiński; oddała go katolikom po odnowieniu r. 1640 Marya z Leszczyńskich Tuczyńska, dziedziczka Z. W r. 1792 96 Edward Leszczyński, w miejscu podupadłego nowy kościół zbudował kosztem własnym i z funduszów zostawionych przez braci Franciszka, Rudolfa i Stefana. Poświęcił go r. 1796 Ign. Raczyński, bisk. pozn. Kościół ten spłonął w r. 1850 a odbudował go dziedzic wraz z parafianami. W kościele znajdują się pomniki Stefana Garczyńskiego, wwdy pozn. , jego żony Zofi Tuchołczanki, 1mo voto Czapskiej, Edwarda Garczyńskiego, kaszt, rozpierskiego, i żony jego Katarzyny z Radolińskich. Dekanat zbą Zbąszyń Zbęchy szyński dyecezyi poznańskiej obejmuje 33890 dusz r. 1873. Parafia Z. ma 6806 dusz. Należą do niej filie Chobienica, Łomnica i Zakrzewo. Opis Z. z ryciną podał Tyg. Ilustr. z r. 1863 t. VIII, str. 325. W. Ł. Zbąszyńskie, jezioro, jedno z większych w pow. międzyrzeckim, leży pod miastem Zbąszyniem. Przepływa przez nie Obra. Zbeludka, ob. Zbilutka. Zbeniny al. Zbyniny, Zbininy, Zbinin Kętrz. , niem. Zbenin i Benin, dobra ryc. i leśniczówka nad szosą z Chojnie do Brus, pow. chojnicki, st. pocz. Krajenki, par. kat. Chojnice, o 7, 5 klm. odl. ; 527 ha 376 roli or. , 33 łąk, 108 lasu; 1885 r. 6 dm. , 18 dym. , 107 mk, 31 kat. , 76 ew. Dziedzic Adolf Rieck. R. 1357 nadaje w. m. Winrich v. Kniprode wiernemu Szczepanowi, Jakubowi i Jaśkowi, Maciejowi z Ornety, mieszczanowi chojnickiemu Jakubowi Rutken i Jaku bowi Landmeister, ich prawowitym potomkom i spadkobiercom dobra Zbeniny Sbynyn w sta rych granicach. Dobra te obejmują wsi Kłoda wę, Krajenki, M. i Duże Zbeniny. Do tego do łączamy jez. Ostrowite. Za to będą nam czynili 2 służby w lekkiej zbroi i pomagali przy budo wlach. A ponieważ gleba tam pośledniejsza, dla tego będą nam dawali płużnego od każdej włóki czynszowej po 2 korce owsa, a od każdej włóki przez nich samych obrabianej także po 1 korcu owsa. Dan św. Filipie i Jakubie r. 1357 ob. Odpisy Dregera, manuskr. w Pelplinie, str. 33. R. 1419 zapisują Otto ze Zbenin Bennyn i jego sześciu braci kawał lasu nad jez. Ostrowickiem augustyanom w Chojnicach, lecz dawniejsi posiada cze mają mieć prawo brać ztąd drzewo budul cowe a włościanie z Dużych Zbenin drzewo opałowe ob. ,, Preuss. . Blaetter 1829, str. 449. R. 1568 sprzedaje Jerzy Sewald na Powałkach drzewo nad granicą Zbenin ob. Zapi ski ks. Kujota. Według taryfy pobor. z r. 1648 płacił p. Doręgowski z Zbinin, do którego należało i Jarczewo, od 2 kół młyńskich, 6 ogr. , 7 folw. , 3 osiad. , 2 ogr. , owczarza 20 fl. 14 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Poznaniu, 1871, str. 188. R. 1717 wynosiła tu sympla 25 gr. 21 2 den. Kś. Fr. Zber, potok, wypływa z płn. wsch. stoków góry Małowienki wzn. 852 i uchodzi po krótkim biegu 141 2 klm. do Bystrzycy Tyśmienickiej z lew. brzegu, na obszarze Smolnej, w pow. drohobyckim. Spadek doliny potoku wynosi od źródeł 637 mt. do ujścia 517 mt. 120 mt. Karta wojs. , 8, Zberezówka, os. karczm. we wsi Kacice, pow. miechowski. Zbereże, wś nad rz. Bugiem, pow. włodawski, gm. Sobibór, par, r. gr. Zbereże, r. l. Uhrusk. Posiada cerkiew parafialną, szkołę początkową, urząd gm. , młyn wodny. W r. 1827 było 90 dm. , 604 mk. R. 1661 wchodziła w skład ststwa stulneńskiego. Data założenia cerkwi nieznana. Ob. Stulno. Zbereżka, fol nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. Konary, par. Kłomnice, ma 6 dm. , 41 mk. , 371 mr. Zberki 1. al. Zbirki, Dzberki, wś gosp. , w pow. wrzesińskim, ma urz. okr. , par. ewang. , pocztę i st. kol. żel. w Miłosławiu, urz. st. cyw. w Książnic, szkoły i par. katol. w Murzynowie Kościelnym, sąd we Wrześni. Obszaru 49 ha, 5 dym. , 34 dusz 5 prot. . 2. Z. , wś dwor. , w temże położeniu, ma 297 ha, 7 dym. , 98 dusz 9 prot. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 2513 mrk. Leży na wsch. płn. od Środy, płn. zach. Miłosławia i Murzynowa. Istnieje już w r. 1369. R. 1392 siedzi tu Wojciech i inni Zberkowscy. W r. 1578 Mikołaj i 1618 Krzysztof Zberkowscy. Przy schyłku zeszłego wieku należą Z. do Dobrogojskich, później do Gąsiorowskich. W r. 1560 rozgraniczano Z. z Górką, Milesną i Mystkami. W. Ł. Zberkowo al. Zbierkowo, wś gosp. , w pow. średzkim, ma sąd, urz. okr. , urz. st. cyw. , parafię, pocztę i st. kol. żel. w Pobiedziskach, szkoły w Wagowie. Obszaru 134 ha, 6 dym. , 43 dusz 6 prot. . Leży nad Cybiną, na płd. Pobiedzisk. W r. 1557 rozgraniczono Z. z Górą w lesie i około jeziora zwanego Dębiec aż do traktu pobiedziskopoznańskiego. W r. 1580 siedzą tu Jan Suchorzewski i Mikołaj Wzniecki. W r. 1793 Onufry Krzycki na Sannikach. W. Ł. Zberoż, wś i fol, pow. przasnyski, gm. Chojnowo, par. Węgra. W 1827 r. miała 10 dm. , 124 mk. W r. 1868 fol. Z. rozl. mr. 426 gr. or. i ogr. mr. 373, łąk mr. 7, past. mr. 45, nieuż. mr. 1. Wś Z. os. 20, mr. 115. W r. l561 w części Zberos była 1 wł. , 1 ogr. , 2 części po 1 wł. , w części Z. Abramow 1 wł. , 2 ogr. ; Z. Rostków, Jan Rostkowski od 3 wł. Paw, , Mazow. , 341. Zberzyn, w XVI w. Sbyrzyno, kol i os. młyn. nad jeziorem b. n. , pow, słupecki, gm. Kleczew, par, Budzisław Kościelny, odl. 23 w. od Słupcy; kol. ma 16 dm. , 104 mk, os. młyn, 1 dm. , 4 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 124 mk. i w drugiej części 4 dm. , 50 mk. Na początku XVI w. Sbyrzyno stało pustką Łaski, L. B. , I, 195. Zberzynek, wś i fol. , pow. słupecki, gm. Kleczew, par, Budzisław Kościelny, odl 23 w, od Słupcy. Wś ma 3 dm. , 33 mk. ; fol. 1 dm. , 14 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 47 mk, Zbęch, jezioro pod wsią Zbęchy, w pow. kościańskim, zlewa swe wody do Obry z lew. brzegu. Przyjmuje strumienie od Tarwi i Rogaczewka. Zbęchy 1. al. Zbąchy, wś gosp. nad jeziorem t. n. , w pow. kościańskim, ma sąd i urz. okr. w Kościanie, urz. st. cyw. i pocztę w Dale Zbęch Zberzynek Zberzyn Zberoż Zberkowo Zberki Zbereżka Zbereże Zberezówka Zber Zbeniny Zbąszyńskie Zbeludka Zbąszyńskie Zbiczeńskie Zbęczków Zbiczno Zbiechowo Zbiegały Zbiegniewice Zbierohy Zbiersk wie, st. kol. żel. w Szremie, na linii CzempinSzrem, szkołę katol. w miejscu, ewang. w Lubiniu, parafie w Lubiniu. Obszar 564 ha, 89 dym. , 574 dusz 29 prot. . 2. Z. , wś dwor. , w temże położeniu, obszaru 333 ha, 13 dym. , 44 dusz 3 prot. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 2323 mrk. Leży na płn. wsch. Krzywinia, płn. Lubinia. W r. 1580 było tu 8 łan. os. a sołtys miał 3 łany. W r. 1793 należy jeszcze do klasztoru lubińskiego. W. Ł. Zbęczków, wś, pow. gostyński, gm. Łąck, par. kat. Gombin, ew. Gostynin, ma 50 mk. , 77 mr. Zbędowice, wś i fol. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Nowa Aleksandrya, par. Kazimierz. W 1827 r. było 20 dra. , 101 mk. W połowie w. wś królewska Z. , w par. Kazimierz, miała lany km. , z których dziesięcinę, wartości 8 grzyw. , dawano klasztorowi św. Krzyża. Folw. i inne role dawały dziesięcinę kościołowi w Kazimierzu Długosz, L. B. , II, 553, III, 246. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Sbadowicze, w par. Kazimierz, miała 21 2 łan. W r. 1676 płacono tu od 44 poddanych Pawiński, Małop. , str. 357 i 22a. Zbęk, kol. , pow. wieluński, gm. i par. Mokrsko, odl. od Wielunia 12 w. , ma 14 dm, 150 mk. Zbęk, pow. sądecki, ob. Jedlna. W r. 1581 były 4 łany km. i 4 kom. bez bydła. Należała wś do par. Zbyszyce. Zbęki al. Bzdęki, pustkowie, w pow. ostrzeszowskim, o 2 klm. na płd. wsch. Mikstata. Mapa sztab. oznacza tu os. Zapłotnik u źródeł rzki Samicy. Sbichowa, Sbkovo, pucki. B. 1224 nadaje ją ks. Świętopełk cy stersom w Oliwie ob. Perlbach P. UOksywska Kępa. Kś. Fr. Zbichowo al. Zbiechowo, niem. Sbichau, wś rycerska na Kaszubach, pow. wejherowski, agentura pomocnicza poczt. w miejscu, st. poczt. Gniewowo, par. kat. Reda. Zawiera 16 posiadeł włośc. i 4 zagrody, razem 345 ha 269 roli or. , 20 łąk, 1 lasu; 1885 r. 28 dym. , 59 dm. , 272 mk. , 261 kat. , 11 ewang. W dok. pojawia się p. n. Sbichowa i Zbichovo. R. 1210 nadane zostało przez książniczkę Świnisławę norbertankom w Żukowie ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 59. R. 1245 nadaje bisk. kujawski Michał dziesięciny wsi klasztornych, między któremi jest także Z. ob. Pom. U. B. , str. 79. R. 1249 potwierdza Świętopełk klasztorowi żukowskiemu jego wszystkie posiadłości, między niemi i Z. tamże, str. 110. To samo czyni r. 1283 ks. Mestwin tamże, str. 326 i r. 1295 król Przemysław str. 475. Wizyta Gniewosza z r. 1649 opiewa, że Zbichowo, , judicis Pucensis, miało 3 włościan, którzy mesznego mieli dawać po 1 korcu żyta i tyleż owsa ob. str. 99. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 donosi, że ta wieś szlach, nobilium dawała mesznego 10 kor. owsa str. 38. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako wś szlach. o 8 dymach str. 198. Kś. Fr. Zbicko, niem. Zbitzko, dobra, pow. opolski, par. kat. i ew. Opole. W r. 1885 miały 87 ha, 5 dm. , 32 mk. 2 ew. . Zbicz, wzgórze 305 mt. , w paśmie stanowiącym dział wodny Lipy Gniłej i Lipy Złotej, dopływów Dniestru. Zbiczeńskie, niem. SbitzerSee, wyb. do paraf. pokrzydowskiej niegdyś należące, dziś już nie istniejące, 11 2 mili od Pokrzydowa, w pow. brodnickim. W 1848 r. 6 mk. kat. Zbiczno, ob. Zbyczno. Zbiechowo, ob. Zbichowo. Zbiegały, ob. Zbigały. Zbiegniewice, ob. Zbigniewice. Zbierohy, ob. Zbirogi. Zbiersk, w dok. z 1103 r. Sebersco, wś, kol, fol. i os. , pow. kaliski, gm. i par. Zbiersk, odl. 21 w. od Kalisza, 3 w. od Stawiszyna, posiada kościół par. drewniany, dwie szkoły początkowe we wsi i w kolonii, urząd gm. z kasą wkładowozaliczkową, cukrownię z rafineryą, założoną w r. 1845, cegielnię, dwa wiatraki, znaczne pokłady torfu eksploatowane. Wś ma 83 dm. , 881 mk. ; kol. 30 dm. , 336 mk. ; fol i os. 10 dm. , 81 mk, ogółem 1298 mk. W r. 1827 było 62 dm. , 587 mk. a w kol. Holendry 22 dm. , 117 mk. Na obszarze dóbr własność Wilhelma Repphana wzorowe gospodarstwo, piękna owczarnia, łąki nawodniano, zwierzyniec. Dobra Z. składały się w r. 1886 z fol Z. i Miedza, z nomenklaturą Leśnictwo i Defet, rozl. mr. 3621 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 795, łąk mr. 259, past. 71, lasu mr. 1945, nieuż. mr. 264; bud. mur. 15, drew. 19; płodozm. 19pol. , las urządzony; fol Miedza gr. or. i ogr. mr. 266, past. mr. 13, nieuż. mr. 9; bud. mur. 4, drewn. 3; płodozm. 5pol. , pokłady torfu. Wś Z. os. 70, mr. 664; kol Z. os. 23, mr. 420. Wymieniony w liczbie posiadłości stanowiących uposażenie klasztoru w Mogilnie w dok. Mieszka z 1103 r. Kod. Wielk. , 33. Kościół paraf. istniał już w połowie w. R. 1442 Jarosław Kąkolewski, kan. gnieźn. , pozywa przed sąd konsystorski Tomasza, plebana, o przywłaszczenie dziesięcin należących się kanonii gnieźn. ze Zbierska. Na początku XVI w. kościół tutejszy, p. w. 11, 000 św. Panien, ma na uposażenie dwa łany we wsi. Kmiecie dają tylko meszne, po mierze żyta i mierze owsa, a dziesięcinę bierze pleban tylko z folwarku. Przy kościele jest szkoła. We wsi mieszka częściowa szlachta Zbierscy, mający prawo patronatu. W r. 1730 kościół opuszczony bardzo, ma tylko jeden ołtarz z obrazem M. B. Częstochowskiej. Do parafii Zbęczków Zbędowice Zbęk Zbęki Zbichowo Zbicko Zbicz Zbiewczyńskie Zbiewek Zbiewiec Zbięchy Zbigały Zbigniewice Zbijewa Zbieszkowice Zbijewek Zbijewiec Zbijewo należała tylko wieś Zbiersk, mająca 84 dusz, nie było więc dochodów. Dopiero gdy Z. przeszedł w posiadanie Stan. Kożuchowskiego, dziedzic odnowił prezbiteryum a nawę główną z drzewa wybudował w r. 1759. W r. 1782 przysta wiono kruchtę drewnianą Łaski, L. B. , I, 74 i przypisy wyd. . Według reg. pob. pow. kali skiego z r. 1579 wś Z. miała 6 posiadaczy na 8 i pół łanach i 3 zagr. Pawiń. , Wielkop. , I, 133. Z. par. , dek. kaliski, 1420 dusz. Z. gmi na, należy do sądu gm. okr. w Stawiszynie tamże st. poczt. . Obszaru ma 10220 mr. i 4379 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej lu dności jest 1118 prot. i 10 żyd. Br. Ch. Zbieszkowice, ob. Zbietka, Zbytki, Zbytka, wś gosp. , w pow. wągrowieckim, ma urz. okr. i pocztę w Mieści sku, urz. st. cyw. w Siennie, st. kol żel w Rąbczynie na linii RogoźnoInowrocław, szkołę kat. i parafią w Podlesiu Kościelnem, ew. w Mieści sku, par. ewang. i sąd w Wągrowcu, Obszaru 130 ha, 5 dym. , 34 dusz 14 prot. . 2. Z. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 378 ha, 7 dym. , 133 dusz 12 prot. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 2487 mrk. Leży na zach. płn. Mieściska, przy trakcie do Wągrowa, pod Podlesiem. W r. 1426 Mikołaj Lu bański, kanon. gnieźn. , zapozywa plebana z Po dlesia o przywłaszczenie dziesięciny z 2 łanów sołtysich w Z. , należących do jego kanonii. R. 1523 nie było tu ról dziedzicznych, tylko 2 łany sołtysie i łany kmiece. Sołtys dawał dzie sięcinę snopową do Podlesia, kmiecie płacą mesznego po I korce żyta i owsa, zagrodnicy i karczmarze po 1 korcu owsa. W r. 1580 siedzi tu Wacław Węgorzewski i ma 5 łan. os. , 1 zagr. W r. 1620 Mikołaj Węgorzewski ma 51 2 z Podoskimi na Podlesiu. W r. 1793 dzierży Z. Pr. z Wrbna Rydzyński na Podlesiu Kościel nym. W. Ł. Zbiewczyńskie, właściwie Zbijewieckie Holendry, kol. , pow. włocławski, gm. Przedecz, par. Chodecz, mają 38 mk. , 80 mr. włośc. Powstały na obszarze wsi Zbiewsk, właściwie Zbijewek. Zbiewek i Zbiewo, ob. Zbijewek i Zbijewo. Zbiewiec może Zbijewiec, w XVI w. Sdbiewiecz i Zbiewiec, os. , pow. kutnowski, gm. Wojszyce, par. Bedlno, ma 2 dm. , 22 mk. , 4 morgi. Wchodzi w skład dóbr Bedlno. Spis z r. 1827 nie podaje wcale tej nazwy. Na początku XVI w. są tu działki szlacheckie, dające dziesięcinę kościołowi w Bedlnie Łaski, L. B. , II, 493. W 1576 r. jest tu pięć działów Skotnicka Anna, Piotr Lutomirski, Michał Słupski, Paweł Prądzewski i córka Michała Prądzewskiego. Mają razem 9 łan. , 14 osad. , 1 zagr. , 2 karczmy Paw. , Wielk. ,. Zbięchy, pow. wieluński, ob. Zbęk. Zbigały al. Zbiegały, wś i fol. , pow. miechowski, gm. Nieszków, par. Słaboszów, odl 16 w. od Miechowa. W r. 1827 wś Zbigały miała 11 dm. , 119 mk W r. 1885 fol Z. rozl. mr. 436 gr. or. i ogr. mr. 295, łąk mr. 14, past. mr. 7, lasu mr. 93, w odpadkach mr. 9, nieuż. mr. 18; bud. mur. 2, drew. 7; płodozm. 9 i 10pol. , las nieurządzony. Wś Z. os. 11, mr. 58. W połowie w. wś Zbigały miała łany km. , karczmę z rolą, z których dziesięcinę dawano pleban. w Sławoszewie Długosz, L. B. , II, str. 75. Według reg. pob. pow. ksiązkiego z r. 1581 wś Z. miała 3 łan. km. , 5 kom, bez bydła, 2 czynsz. Pawiń. , Małop. , 89, 440. Zbigniewice, niekiedy Zbiegniewice, w XVI w. Zbigniewice, wś nad rz. Koprzywnianką, pow. sandomierski, gm. i par. Koprzywnica, odl od Sandomierza 18 w. , ma 33 dm. , 225 mk. W 1827 r. było 28 dm. , 122 mk W r. 1874 fol Z. z attyn. Ksawerów rozl. mr. 700 gr. or. i ogr. mr. 555, łąk mr. 63, past. mr. 31, nieuż. mr. 51; bud. mur. 3, drew. 14. Wś Z. os. 25, mr. 195. W połowie w. wś Z. , w par. Koprzywnica, własność Ossolińskich Olbierzowskich, miała łany km. , z których dziesięcinę, wartości 3 grzyw. , dawano bisk. krakowskiemu. Folwark rycerski dawał dziesięcinę pleban. w Koprzywnicy, wartości 2 grzyw. Długosz, L. B. , II, 321. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 wś Zbigniewice płaciła gr. 24. W r. 1578 miała 15 osad. , 61 2 łan. , 11 zagr. , 5 kom. Pawiń. , Małop. , 166 i 463. Zbigniewice al. Wierzbie, wś, w par. Kunów dziś pow. opatowski. Według Długosza założył ją in crudo radice Zbigniew Oleśnicki na obszarze lasów biskupich L. B. ,, 477. Lokacya jednak się nie utrzymała i wieś znikła czy też zlała się w jedną całość z inną wsią biskupią w tejże parafii. Zbijewa, kol, pow. piotrkowski, gm. Wożniki, par. Drużbice, ma 7 dm. , 36 mk. , 96 mr. ziemi włośc. Zbijewek, w XVI w. Zbiewo minor, wś i fol, pow. włocławski, gm. Przedecz, par. Chodecz, ma 10 dm. , 130 mk. , 551 mr. dwor. , 44 mr. włośc. W 1827 r. było 13 dm. , 133 mk. Ob. Zbijewo. Zbijewiec, ob. Zbiewiec. Zbijewo al. Zbiewo, w r. 1557, wś i fol, pow. włocławski, gm. Przedecz, par. Chodecz, odl 35 w. od Włocławka, ma 11 dm, 229 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 133 mk W r. 1885 fol Z. rozl. mr. 1164 gr. or. i ogr. mr. 795, łąk mr. 48, past. mr. 78, lasu mr. 213, nieuż. mr. 30; bud. mur. 11, drew. 10; płodozm. 18pol. ; las nieurządzony, wiatrak. Wś Z. os. 31, mr. 24; wś Karolewo os. 8, mr. 80; wś Szczecin os. 4, mr. 40. Według reg. pow; przedeckiego z r. 1557 wś Zbiewo major, Zbieszkowice Zbietka Zbijewskie Holendry Zbików Zbijewskie Holendry w r. 1557 własność Stan. Siewierskiego, kaszt. kruszwickiego, miała w 1566 r. 3 łany, 7 zagr. ; we wsi Z. minor Albert Zbiewski płacił od 5 łan. , 5 zagr. , 1 rzem. Pawiński, Wielkop. , II, . Zbijewskie Holendry, pow. włocławski, gm. i par. Przedecz. W 1827 r. było 8 dm. , 73 mk. Zbijów, w XVI w. Dzbyow i Zdbiow, wś, pow. radomski, gm. Rogów, par. Mirzec, o 11 w. od Radomia, 10 w. od st. dr. żel. Jastrząb. Ma 68 dm. , 491 mk. , 1323 mr. Jest tu młyn wodny, zwany Książek, własność prywatna. W 1827 r. wś rządowa, 42 dm. , 373 mk. Długosz nie wymienia tej wsi w liczbie dóbr biskupich. W spisie z r. 1508 i 1569 podana w liczbie wsi biskupów krakow. , wchodzących, w skład klucza iłżeckiego. Miała 9 łan. , 1 2 łan. karcz. Paw. , Małop. , 322 i 478. Zbik al. Żbik, wś, w pow. chrzanowskim, na płn. stronie gościńca z Krzeszowic 2, 5 klm. do Krakowa. Par. rz. kat. w Krzeszowicach. Wś ma 51 dm. i 305 mk. 149 męż. , 156 kob. , 298 rz. kat. i 7 izrael. Pos. tabularna konwentu karmelitów w Czerny ma 73 mr. roli, łąk i past. i 239 mr. lasu; pos. mn. 229 mr. roli, 52 mr. łąk, 27 mr. past. i 10 mr. lasu. W połowie w. siedziało tu kilku współdziedziców, była też karczma i 2 zagr. Dziesięcinę snopową, wartości do 15 grzyw. , dawano kościołowi, w Krzeszowicach Długosz, L. B. ,, 64. W XVI w. Pawiński, Małop. , 32 wś miała czterech współwłaścicieli Czerskiego, Stanisława i Dorotę Żbickich i Stan. Brachowskiego. Razem było 21 2 łanu ziemiańskiego, kmieć i 3 zagrody z rolą. Co do przejścia wsi na własność klasztoru ob. Czerna t. I, 913. W r. 1787 było tu 172 mk. rz. kat. Z. graniczy na zach. z Krzeszowicami, na płn. z lasami, na wsch. z Siedlcem i Pisarami, na płd. Nawojową Górą. Zbiki 1. w XVI w. Zdbiki, wś w par. Żegocin pow. kaliski, ob. Żbiku 2. Z. , w XVI w. Zdbyki, nazwa obszaru w pow. ciechanowskim, gm. Zalesie, par. Krasne, odl. 24 w, od Ciechanowa. Na obszarze tym znajdują się następne wsi i folwarki Z. Antosy, wś, ma 6 dm. , 54 mk. , 185 mr. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 8 dm, , 61 mk. Z. Gawronki, wś, ma 8 dm. , 82 mk. , 210 mr. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 11 dm, , 66 mk. Z. Kierzki, wś, ma 12 dm. , 91 mk. , 308 mr. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. 8 dm, , 54 mk. Z. Starki, fol. , ma 2 dm. , 22 mk. , 140 mr. Należy do dóbr Krasne. W 1827 r. było 2 dm. , 11 mk. Z. Wielkie, fol. i wś, ma 14 dm. , 63 mk. , 910 mr. fol. , 41 włośc. Fol. należy do dóbr Augustów w kluczu Krasne. W 1827 r. było 20 dm. , 150 mk. W r. 1567 Zdbyki Antoni miały 4 włóki, Z. Gawronki 5 działów po 1 2 włóki, 3 8 wł. , 10 mr. , 1 ogr. , 10 mr. , 1 ogr. , Z. Janusze 1 wł. , 6 mr. , 2 części po 1 4 wł. , 3 i 10 mr. , Z. Kierski 2 wł. , 11, 10 mr. , Z. Siara Wieś 3 wł. , 3 działy po 1 2 wł. , 7 części po 1 wł. , 10 rzem. , 3 wł. 9 rzem. , Z. Karpięta wielkie 1 2 wł. i 2 części po 3 8. Zbików dawniej Zdbików, 1297 r. , Ożarów, par. Żbików, odl. 14 w. od Warszawy a 2 w. od st. dr. żel. warsz. wied. w Pruszkowie. W 1827 r. było 32 dm. , 252 mk. W r. 1872 fol. Z. rozl. mr. 476 gr. or. i ogr. mr. 292, łąk mr. 95, past. mr. 39, nieuż. mr. 50; bud. mur. 4, drew. 14, pokłady torfu. Wś Z. os, 30, mr. 259; wś Józefin os. 9, mr. 226. Wymieniony w liczbie posiadłości kościoła poznańskiego w ziemi czerskiej w dok. z r. 1297, 1326 i 1350 Kod. Wielkop. , 765, 1067, 1300. Kościół i parafią założyli tu zapewne arcybisku pi gnieźnieńscy. Podobno erekcya nastąpiła w r. 1236. Martinus, pleban podkanclerzy Ziemowita, ks. mazow. , i prebendarz grójecki, występuje w dok. z r. 1377 Kod. dypl. pol. , I, 246. W r. 1580 gen. Nicolaus Grzibowski, succamerarius Varsov. , tarius spiritualis Żbików, płaci od łan. km. Jan Słowik młynarz od 1 koła młyn. Paw. , Mazow. , 279. Br. Ch. Zbikowice al. Zbykowice, wś nad pot. Łososiną lewy dopł. Dunajca, pow. sądecki, paraf. rz. kat. w Jakubkowicach. Chaty rozrzucone są na pagórkach sięgających do 352 mt. npm. Murowana kaplica zbudowana została w r. 1868 na cmentarza cholerycznych. Z. liczą 46 dm. i 311 mk. 149 męż. , 162 kob. , 236 rz. kat. , 65 ewang. i 10 izrael. Pos. tabularnej niema, pos. mn. ma 252 mr. roli, 22 mr. łąk i ogr. , 70 mr. past. i 7 mr. lasu. Wymienione w akcie erekcyi r. 1333 parafii w Jakubkowicach, jako wieś królewska, włączona do tejże parafii Kod. dypl. pol. , III, 189. Przeszła następnie na własność klarysek w Nowym Sączu. Istniał w klasztorze lecz zaginął następnie dokument z r. 1357, mieszczący; exemcio Zbykowice a Petro de Slupow et filiastris ejus a ducissa Kod. Małop. , III, 387. W połowie w. wś klasztorna Z. miała 4 łany km. , z których dawano po 1 fertonie, dwa koguty, dwa sery, 20 jaj; 4 zagr. , z których jeden płaci 6 gr. , drugi 1 fertona a dwaj po 8 gr. Karczma z rolą płaciła 2. Młyn 1 grzyw. Osepu dawano miarkę jęczmienia, 2 miarki owsa i 4 gr. Ze wszystkich ról płacono dziesięcinę biskup. krakowskiemu, wartości 6 grzyw. Długosz, L. B. , t. , 242 i III, 360. Był też folwark klasztorny. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 137 były 2 łany kmiece, 4 zagr. z rolą, komornik z bydłem, komor. bez bydła i 2 rzem. Po przyłączeniu dóbr klasztoru do funduszu religijnego osadzono tu kilkunastu kolonistów niemieckich, którzy otrzymali gospodarstwo i po 30 mr. roli. Potom Zbikowice Zbijów Zbik Zbiki kowie ich są zasobniejszymi gospodarzami i za chowali typ niemiecki a w części obyczaj i mo wę. Lud nazywa ich szwabami, chociaż pocho dzą z Saksonii. Z. graniczą na wsch, z Jakubkowicami, na płd. z Wronowicami i Stankową, na zach. z Kobylczyną a na płn. z Sechną i Michalczową. Mac. Zbiltowice, w, 1579 r. Zbiłtowicze, wś i fol, pow. pińczowski, gm. Bejsce, par. Kazimierza Mała, odl 36 w. od Pińczowa. W 1827 r. było 18 dm. , 152 mk. W r. 1890 fol Z. w r. 1880 oddzielony od dóbr Bejsce, rozl. mr. 296 gr. i ogr. mr. 193, łąk mr. 18, lasu mr. 25, w odpadkach mr. 5, nieuż. mr. 56; bud. drew. 6; płodozm. 14pol. ; las nieurządzony. W połowie XV w. wś Z. , w par. Kazimierza Mała, miała lany km. , zagr. , folwark duchowny, z których dziesięcinę dawano plebanowi w Kazimierzy Długosz, L. B. , II, 146, 420. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Zbiłtowice miała 5 osad. , łan. , 2 zagr. z rolą, 1 chał. , 3 kom. Pawiń. , Małop. , 216. Zbilucice, ob. Zbylczyce. Zbilutka, w 1827 r. Zbeludka, 1382 r. Sbiluthow, 1578 Zbylutka, wś i fol, pow. opatow ski, gm. Gęsice, par. Zbilutka, odl od Opatowa 25 w. , posiada kościół par. murowany, 101 dm. , 595 mk. , 1412 mr. włośc. , 352 mr. folw. wcho dzącego w skład majoratu rząd, gen. Uszakowa i 151 mr. folw. prywatnego. W r. 1827 było 73 dm. , 388 mk. Jest to dawna posiadłość bi skupów włocławskich. W r. 1382 Zbilut bi skup sprzedaje honesto viro de Zlothnykj, sculteto nostro de Sbiluthow młyn ze stawem na rz. Łagowicy, zwany Brodzyn mlyn, na obszarze wsi Sbiluthow, za 20 seksagen groszy pragskich Kod. Małop. , III, 347. Kościół i parafią założył tu zapewne tenże Zbilut biskup, p. w. św. Doroty. W poło wie XV cinę biskupom. Pol biskupi dawał pleb. w Zbilutce a trzy łany sołtysie i trzy karczmy kościowi w Baćkowicach Długosz, L. B. , II, 466. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r, 1578 wś Z. miała 16 osad. , 12 łan. , 2 zagr. , 1 kom. , 1 rzem. , 2 łan. sołtys. Pawiń. , Małop. , 189. Obecny kościół paraf. wzniesiony został w r. 1835. Z. par. , dek opatowski, 1725 dusz. Br. Ch. Zbilutów, ob. Zbulitów. Zbiluty al. , niem. Sbylutten i Spiluten, w dokum. Szbylutti, dawniej Sokolin, wś, pow. niborski, st. p. Napierken. R. 1359 w Niborku nadaje Winryk v. Kniprode w. m. Zbilutowi Sczbiluti i jego prawnym potomkom 15 wł. w Sokolinie nad strum. Safronką i 5 mr. łąki nad Nidą, na prawie chełm. , z obowiązkiem jednej służby pruskiej. R. 1537 w Niborku obdarza ks. Olbracht Mikołaja ze Z. 15 włókami w tej wsi. W r. 1600 mieszkają tu sami Polacy Kętrz. , O ludn. pol, 338. Zbiłduchy, wś, w 1593 r. należała do dóbr Stefana Olechnowicza Steckiego, ob. Steczanka t. XI, 315. W reg. poborowych z XVI w. niewykazana, obecnie pod tą nazwą nieistnieje. Zbinin, ob. Zbeniny. Zbinow, ob. Zbynowa. Zbiór, potok, w pow. drohobyckim, ob. Bar. Zbirogi, Zbirohy 1. sioło nad rz. Muchawcem, pow. kobryński, w 1 okr. pol, gm. Zbirogi, o 31 w, od Kobrynia, cerkiew, 150 dzies. ziemi cerkiewnej. Był tu kościół katol. dekanatu kobryńskiego, z kaplicą w Nowosadach. Parafia prawosł. , dekanatu błagoczynia Czerewaczyce, ma 1492 w, dobra, tamże, o 35 w. od Kobrynia, własność Bekmanów, wraz z folw. Zabrzezie Zaberezie 544 dzies. 105 łąk i pastw. , 33 lasu, 23 nieuż. . Gmina, położona w zachodniej części powiatu, graniczy od za chodu z gm. Kosicze pow. grodzieńskiego, od płn. z gm. Turna tegoż powiatu, od wschodu z gm. Siechnowicze i Pruski, od płd. z gm. Rohoźna, obejmuje 60 miejscwości, mających 618 dm. włośc. obok 58 należących do innych sta nów, 4644 mk. włościan, uwłaszczonych na 4142 dzies. Nadto w obrębie gminy jest 6156 dzies. większej posiadłości 2985 roli i 277 dzies. należących do cerkwi itd. 111 roli. Gminę przerzyna linia dr. żel. moskiewskobrzeskiej i rzeki Muchawiec, Osipówka i Tro ścianiec. Położenie nizkie, gleba piaszczysta, bagna i lasy. Dobra były niegdyś właśnoscią Ruszczyców, z których Michno w 1568 r. za mienił je na Mokrzany. W 1602 r. nadane Ja nowi Kości. J. Krz. Zbirów al. Lutarówka, dziś Lutarka, wś, pow. zasławski, gm. Zasław o 5 w. , par. praw. Michla o 1 w. , posiada cerkiew cmentarną p. wez. św. Dymitra, wzniesioną w 1867 r. Wś była nadaną w 1599 r. przez ks. Janusza Zasławskiego kościołowi farnemu w Zasławiu. Zbiroża, wś i fol, pow. błoński, gm. Piekary, par, Lutkówka, odl 14 w. od Błonia, ma 129 mk. W 1827 r. wś pryw. Zbieroza miała 6 dm. , 66 mk. W r. 1886 fol Z. z nomenklaturą Czerwonka rozl. mr. 743 gr. or. i ogr. mr. 556, łąk mr. 99, lasu mr. 64, nieuż. mr. 24; bud. mur. 2, drew. 12; płodozm. 11pol. , las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 18, mr. 71; wś Maryanki os. 8, mr. 115. W r. 1680 we wsi Zbirosa Walenty Ostrąbus szlachcic, rządca Mikołaja Osuchowskiego, płaci od 11 2 łanu km. i 1 koła młyń. Paw. , Mazow. , 297. Zbisław, dawna nazwa, jeszcze w wizycie Rozdrażewskiego z r. 1583, wsi Bysław Zbiszcze, uroczysko, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Pacowszczyzna, o 53 w. od Słonima, 394 dzies. 101 łąk i pastw. , 55 lasu, 67 nieuż. ; należy do kilku właścicieli. Zbiltowice Zbilucice Zbilutka Zbilutów Zbiluty Sbylutten Spiluten Szbylutti Sokolin Zbiłduchy Zbinin Zbinow Zbirogi Zbirów Zbiroża Zbisław Zbiszcze Zbiltowice Zblewo Zbitkau, ob. Zbytków. Zbityńka, rzeczka, w pow. dubieńskim, ob. Piwcze. Zblany 1. wś i folw. nad Niemnem, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i dobra ks. Witgensteina Bielica o 5 w. , okr. wiejski Krasna, o 37 w. od Lidy, ma 29 dm. , 272 mk. w 1865 r. 109 dusz rewiz. , cerkiew paraf. , wzniesiona w 1880 r. Parafia praw. , dekanatu błagoczynia lidzkiego, 2561 wiernych. 2. Z. P, wś, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Starawieś, o 29 w. od Słonima, 279 dzies. ziemi włośc. Zbląg, w XIII w. Soblacz, 1464 r. Sablog, 1557 Sbliąg, wś, pow. włocławski, gm. Falbórz, par. Osięciny. Obszaru 372 mr. Wieś czysto włościańska, liczy 6 osad. , mających po 2 włóki. Zapewne przez pomyłkę druku spis urzęd. z r. 1870 podaje we wsi 411 mk. Prawdopodobnie winno być 41 al. 141. W 1827 r. było 6 dm. , 62 mk. Wydawca Kod. Wielkop. odnosi do tej wsi akt z r. 1232, którym Konrad, ks. kujawski, nadaje swobody wsiom Domus beati Johannis, de Soblacz et patris nostri C. possederunt. W dok. z r. 1288 Kazimierz i Władysław, ks. łęczyckokujawscy, nadają prawo niemieckie wsi, , Sceblanz, którą scholastyk włocławski magister Wenceslaus a comite de Baranow emeret Kod. Wielk. , Nr. 140, 627. Mikołaj de Sablog, burgrabia brzeski Brześć kujawski, występuje w dok. z r. 1464 Kod. dypl. pol. , II, 934. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 wś Sbliąg, w par. Osięciny, należąca do bisk. kujaw. , miała 6 łan. , 3 kom. Pawiń. , Wielkp. , II, 12. Wieś ta stanowiła następnie uposażenie seminaryum włocławskiego. Rząd pruski w 1798 r. puścił ją. w wieczystą dzierżawę gener. Wilhelmowi v. Larisch. Br. Ch. Zblewo 1. u ludu Źblewo, niem. Hochstueblau, dok. 1340 Stubelow, znaczna wś kościelna, w pow. starogardzkim, 155 klm. od Starogardu, przy linii kolei żel. wschodniej między Starogardem a Chojnicami. Bite trakty idą. przez Czersk do Chojnic, przez Kiszewę do Kościerzyny, przez Borzechowo do Lubichowa od r. 1895 i do Starogardu. Gleba lekka, obfita w łąki i pokłady torfowe, gdyż tu właśnie zlewają się wody z okolicznych pagórków. W miejscu jest poczta, szkoła 6 klas. kat. i 1 klas. ewang. , apteka, lekarz, młyn wodny nad Piesienicą al. Niedzierzwą, mleczarnia związkowa od 1892 r. i dwa tartaki parowe. Przystanek kolejowy, odl. 2, 2 km. od wsi. Od r. 1886 odbywają się tu rocznie 2 jarmarki na bydło i konie, w jesieni i na wiosnę. Wś zawiera 26 posiadeł włośc. i 64 zagrody, razem 788 ha 659 roli or. , 79 łąk; 1885 r. 163 dm. , 323 dym. , 1513 mk. , 1214 kat. , 275 ew. , 24 żydów. Starożytności osady dowodzi odkryte tu r. 1889 cmentarzysko. We wrześniu tegoż roku odkryto na polu p. Kuczkowskiego na pagórku, ćwierć mili na połd. od wsi, 14 grobów skrzynkowych. Urn znajdowało się w nich razem 54, po 2 do 7 w jednym, lecz wydobyto tylko 6 całych, z których jedna jest w posiadaniu kś. dziekana Trętowskiego, druga w muzeum gdańskim. Oprócz popiołów i kości znaleziono w tych urnach także pierścienie bronzowe i żelazne i perły niebieskie i zielone, które zostały odesłane do muzeum w Berlinie. Już dawniej napotykano na tem miejscu urny, ale zwykle ulegały zniszczeniu. Na północ od tego cmentarzyska znajduje się miejsce, na którem spotyka się dużo popiołu i węgli, snadź że tam palono ciała. R. 1893 znaleziono tu na gruncie właścicielki Wolff naczynie z 500 monetami srebrnemi i 2 złotemi i XVI w. Według zaginionych aktów kościelnych kolegiaty w Kamieńcu pod Cerkwicą, gdzie jeszcze dziś znajduje się na cmentarzu kamień, na którym stał św. Wojciech, każąc do ludu, spoczywało w Zblewie przez jednę dobę ciało tegoż męczennika, gdy je wieziono do Polski. W dokumentach jednak Z. stosunkowo późno się pojawia. Pierwszy przywilej, mocą którego komtur grudziądzki Dietrich y. Schenkenberg nadaje 50 włók na prawie niem. , pochodzi z r. 1340 ob. Gesch. der Stargard T. Stadle, 1864, str. 37. W r. 1481 król Kazimierz zapisuje na wsi królewskiej Zblewo in terra Pomeranie 50 grzyw. pruskich po 20 gr. na rzecz Alberta Witphalskiego Kod. dypl. pol, II, 951. R 1689 nadaje Aleksander Hilary Potulicki, starosta borzechowski, kilka włók w Z. , co potwierdza król Jan III tamże, str. 134. W topografii Goldbecka z r. 1789 zapisane jako wś król. i folw. , z kościołem kat. , karczmą, tartakiem i młynem, 2 wolnemi sołectwami i 2 posiadłami lemańskiemi, o 41 dymach str. 264. R. 1869 liczyła wś bez folw. 1171 mk. i to 894 kat. , 256 ew. , 10 babtystów, i U żydów; na folw. było 197 mk. , 176 kat. i 21 ew. Wizyta Rozdrażewskiego z r. 1583 opiewa, że kościół tutejszy, p. w. św. Mikołaja, był z drzewa zbudowany i w lichym znajdował się stanie. Do probostwa należały 4 włóki. W skład parafii wchodziło tylko 5 wiosek 1 Zblewo, gdzie było 30 włościan, z których każdy dawał pół korca żyta i tyleż owsa; 2 Borzechowo liczyło 18 włościan, na których ten sam ciężył obowiązek; 3 Radziejewo miało 18 włościan z tym samym obowiązkiem. Dwór, na którym siedział p. Kliński, dawał 4 kor. żyta i tyleż owsa; 4 Nieradowo miało 16 włościan, którzy dawali jak drudzy; 5 Białochowo było bez włościan, choć i tu rola była pod pługiem, jednak prob. ztąd nic nie pobierał, str. 37. Wizyta Madalińskiego z r. 1686 donosi, że Z. należało wówczas do ststwa borzechowskiego. Kościół drewniany, p. w. św. Michała i św. Mikołaja, groził ruiną. Na środku dachu była wie Zbitkau Zbitkau Zbląg Zblany Zbityńka Zblicha Zblutowo Zbłotnia Zbłudza Zboczna Zblicha życzka z sygnarkiem, 2 dzwony wisiały obok kościoła. W kościele znajdowały się 3 ołtarze. Plebania spalona; ks, komendarz mieszkał w domu ogrodnika. Mesznego pobierał tylko 30 korcyżyta i tyleż owsa. Po rezygnacyi ks. Jana Lwoweckiego zawiadował parafią jako komendarz ks. Andrzej Łącki str. 5. R. 1710 słanął nowy kościół, w pruski mur budowany. Wizyta Narzymskiego zr. 1828 pisze, że niebył jeszcze konsekrowany. Od strony ewangielii przytykała do niego zakrystya całkiem murowana. Z trzech ołtarzy zawierał wielki obraz Niepok. Pocz. Najśw. M. P. , drugi Zwiastow. Najśw. M. P. , trzeci Biczowanie Pana Jezusa. Mesznego dostawał prob. 36 kor. żyta i 34 kor. owsa ob. str 114 120. Według wizyty Rybińskiego z r. l780 było w Z. 122 kat. i 11 prot. ob. str. 343 Z proboszczów tutejszej parafii są znani Jędrzej Gostyński 1662, Mikołaj Toporski, Jan Lwowecki, Stanisław Łącki, Jan Wenda, Tomasz Łyszkowski, Józef Plata, Franciszek Heynowski, Ignacy Bassendowski do r. 1813, Jan Keyster 1813 25, Paweł 1826 36, Piotr Aranowski, Wilhelm i kś. dziekan Hieronim Trętowski od r. 1866. Teraźniejszy kościół, patronatu rządowego, jest całkiem murowany, ma sklepienie na 16 filarach spoczywające. Kamień węgielny został 1878 położony, r. 1880 już budowa była ukończona; konsekracyi dokonał kś. bisk. Leon d. 18 września 1887 r. Koszta wyniosły do 195, 000 mrk. Przy kościele istnieje bractwo różańcowe od r. 1731 i br. trzeźwości od r. 1869. Do parafii, należącej do dekanatu starogardzkiego, włączone są wsi i osady Zblewo, Bitonia al. Bytonia, Strych, Dąbrowa, , Kaliska, Piece, Kamienna Karczma, Iwiczno, Trzechowo, Bukowiec, Łążek, Młyńsk, Czarne i Posiadłowisko, Huta, Lubiki, Czubek, Borzechowo, Hartigsthal, Wirty, Radziejowo, Nieradowo, Trzechowosee, Białachowo, Białachówko, , Kazub, Dunajek, Zamrze, Lipy, Lipska Piłka, Lipska Karczma, Cis i Trzosowo. R. 1780 bylo w parafii zblewskiej 886 kat. , 203 ew. i 4 żyd. R. 1896 liczono 5613 kat. 2 Z. , folw. , tamże, 454 ha 341 roli orn. , 32 łąk, 36 lasu; 1885 r. 21 dm. , 62 dym, 295 mk. , 249 kat, 46 ew. Folw. ten powstał z włók włośc. dopiero po r. 1583 i należał do ststwa borzechowskiego. Według wizyty Szaniawskiego z r. 1710 pobierał prob, z tąd 6 korcy żyta i tyleż owsa ob, str. 118. Niedawno został folw. podzielony na włości rentowe. Kś. Fr. Zblicha, wś, pow. makowski, gm. i par Płoniawy. W r. 1827 wś Zblocha, w par. Podoś, ma 18 dm. , Ul mk. W r. 1567 we wsi Zblicha, par. Podoś, Stanisław Bogacki, kaszt. ciechan. płaci od 12 włók, 1 ogr. Paw. , Maz. , 348. Zbludowice, wś i fol, pow. stopnicki, gm. Radzanów, par. Busko, odl. 14 w. od Stopnicy. W 1827 r. było 19 dm. , 161 mk. W r. 1886 fol. Z. rozl. mr. 444 gr. or. i ogr. mr. 321, łąk mr. . 28, pastw. mr. 74, nieuż. mr. 21; bud. mur. 2, drew. 7, pokłady torfu. Wś Z. os. 24, mr. 135. W połowie XV łany km. , z których dziesięcinę, wartości 3 grzyw. , dawano dziekanii sandomierskiej. Folwark ry cerski i zagrodnicy dawali w części dziekanii sandomierskiej, z innych pól pleban. w Busku Długosz, L. B. , 315. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 we wsi Z. Tomasz Sadło płacił poboru gr. 30. W r. 1579 wś Z. , w par. Chotel Zielony, miała osad. 3, łan. 11 2, zagr. z ro lą 3, kom. 2, biednych 3 Pawiń. , Małop. , 210, 487. Br. Ch. Zblutowo, wś włośc. , folw. i osada, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Przytulanka, o 39 w. od Białegostoku. Wś ma 23 dzies. ziemi włośc. ; folw. , własność Falkowskich, 394 dzies. 83 łąk i pastw. , 70 lasu, 22 nieuż. ; osada ma 13 dzies. , 21 2 łąk i pastw. , 11 2 lasu. Zbłotnia, wś włośc. , pow. lidzki, w 1 okr. pol, o 22 w. od Lidy, 3 dm. , 37 mk. Zbłudza, wś, pow. limanowski, w okolicy pod górskiej, nad potokiem Zbłudzkim, dopł. Kamie nicy lew. dopł. Dunajca, przy drodze z Tymbar ku przez Łącko 1, 3 km. do Sącza, należy do parafii w Kamienicy. Wieś jest zbudowana w ulicę wzdłuż potoku i drogi, w dolinie zasłonię tej od zach. działem sięgającym 747 mt. Okrąg, od zachodu działem dochodzącym 603 mt. wznies. Wś składa się z 66 dm. i 481 mk. 227 męż. , 254 kob. rz. kat. , prócz 6 żydów. Pos. tabularna wynosi 126 mr. lasu, pos. mn. 391 mr. roli, 139 mr. łąk, 448 mr. past. i nieuż. i 138 mr. lasu. Musiała istnieć już jako wieś lub obręb leśny w r. 1330, gdyż wydany wtedy akt lokacyi wsi Kamienica wymie nia rzeki Camenica et Blusa, nad któremi ma ją być zbudowane młyny Kad. Małop. , XV go, miała 8 łan. km. , z których czynsz płacono rozmaicie. Na osep dawano 1 miarkę żyta a 2 miary owsa i 4 grosze. Łan sołtysi wolny pła cił czynszu 6 denarów. Inne role dawały dzie sięcinę pieniężną biskup. krakowskiemu, z łanu po 1 fertonie szerokim groszy praskich Długosz L. B. , II, Małop. , 130 było 31 2 łan. km. i łan sołtysi. Osadzono tu po zajęciu Galicyi rolników niemieckich, którzy otrzymali grunta klasztorne, ponieważ jednak byli katolikami, więc się spol szczyli. Z. graniczy na płd. z Kamienicą, na zach. ze Szczawą, na płn. z Zalesiem, a na wschód z Wolą Kosnową. Mac. Zboczna, wś, pow. Słonimski, w 3 okr. pol, gm. Czemery, o 19 w. od Słonima, 21 dm. , 248 mk. , cerkiew, wraz z osadą Markowszczyzna 462 dzies. ziemi włośc. 83 łąk i pastw. , 26 nieuż. , 147 dzies. należących do kilku właścicieli. Zbludowice Zboińszczyzna Zboińszczyzna Zboiska Zboińszczyzna, pow. miechowski, ob. Kozłów. Zboiska, w 1827 r. Zboyska, 1579 Zboiska, wś, pow. błoński, gm. i par. Radziejowice, ma 102 mk. , 374 mr. W 1827 r. było 9 dm. , 87 mk. R. 1579 wś należy do par. Mszczonów. Michał Radziejowski płaci tu od 3 łan. a Andrzej z matką od. Zboiska 1. wś, pow. krośnieński, na praw. brzegu Jasiela, paraf. rz. kat. w Dukli o 2 klm. na płd. , składa się z 47 dm. i 233 mk. 117 męż. , 116 kob. rz. kat. Pos. tabularna Cez. hr. Męcińskiego wynosi 99 mr. ; pos. mn. 170 mr. w ogóle. Jest to dawna własność klasztoru koprzywnickiego. Wymieniona w dok. Bolesława Wstydliwego z r. 1277 między posiadłościami klasztoru, , prout antiquo in suis agris et silvis distincte et limitate. Wspomina tę wieś także potwierdzenie przywilejów klasztornych przez Kazimierza W. w r. 1360 Kod. Małop. , I, 110, 304. W połowie w. wś klasztorna, w par. Dukla, miała łany km. , z których płacono czynsz, 2 łany sołtysie i młyn płaciły 3 grzyw. i 12 gr. Dziesięcinę pieniężną; ze wszystkich ról płacono klasztorowi koprzywnickiemu Długosz, L. B. , III, 390. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 117 Z. należały do parafii w Wietrznie, były własnością; opactwa pokrzywnickiego i miały 21 2 łan. km. , 3 zagr. z rolą i łan sołtysi. Wś graniczy na płd. z Duklą, na zach. z Nadolem, na płn. z Wolą Albinowską a na wsch. ma obszerne lasy, należące do Lubatowy i Lubatówki. 2. Z. , wś, pow. sanocki, par. rz. kat. w Bukowsku o 7 klm. a gr. kat. w Wolicy. Leży na praw. brzegu Sanoczka, na płn. wsch. od Bukowska, skupia się na zachodnim stoku wzgórza, na którem sterczą ruiny zamczyska. W r. 1361 król Kazimierz nadaje Piotrowi i Pawłowi braciom, , de Ungaria. .. . loca nostra deserta districtu Sanocensi in campis vulgariter dictis Boyscza ad sanctum Petrum in Bukowsko, flumine Sanoczek sita Kod. Małop. , III, 143. W r. 1525 istniała w zamku tutejszym kaplica. Dziś wś ma 40 dm. i 262 mk. 132 męż. , 133 kob. , 231 gr. kat. , 30 rz. kat. i 4 izrael. Kos. tabularna wynosi 320 mr. , pos. mniejsza 375 mr. w ogóle. Z. graniczą na płn. z Pobidnem, na płd. z Wolicą, na wsch. z Niebieszczanami, zaś od Nowotańca, położonego na zach. , dzieli Z. las z. Zboiska 1. wś, pow. lwowski, 5 klm. na płn. wsch. od sądu pow. we Lwowie i od urz. poczt. w Podzamczu. Na zach. leży Zamarstynów, na płn. Lwów przedmieście Żółkiewskie, na wsch. i płn. Malechów. Płd. część wsi przepływa Pełtew. Zabudowania wsi leżą. na płd. wzn. 282 mt. Dolina Pełtwi wznies. do 255 mt. , na płn. dochodzi wznies. do 335 mt. Własn. więk. ks. Kaliksta Ponińskiego ma roli or. 102, łąk i ogr. 68, past. 41 mr. ; wł. mn. roli or. 288, łąk i ogr. 149, past. 15 mr. W r. 1890 było 107 dm. , 733 mk. w gm. , 6 dm. , 62 mk. na obsz. dwor. 447 gr. katol. , 284 rz. kat. , 56 izrael. , 9. wyzn. ; 355 Rus. , 432 Pol, 9 Niem. . Parafia rz. katol. w Malechowie, gr. katol. w miejscu, dekanat lwowski zamiejski. We wsi jest cerkiew p. wez. św. Dymitra, szkoła 1klas. , kasa pożycz. gm. z kapit. 2475 złr. , młyn i destylarnia nafty. Dokumentem wydanym dnia 10 stycznia 1359 r. potwierdzają, rajcy Pesko z Gniezna, Mikołaj Czambor itd. oddanie w zarząd Ulrykowi kołodziejowi młyna w Zboiskach, podarowanego przez żonę comesa Annę lwowskiemu kościołowi parafialnemu N. P. M. , na mocy uchwały całej gminy z r. 1353 Akta gr. i ziem. , t. 111, str. 22. We Lwowie dnia 14 grudnia 1395 r. zwraca Jakub, arcyb. halicki, rajcom miasta Lwowa młyn w Z. l. c. , str. 113. W Krakowie dnia 29 lutego 1396 r. wyrokuje Jan, archidyakon lubelski, z polecenia papiezkiego, w sprawie spornej o młyn w Z. pomiędzy Janem Rusinem, rektorem parafii Najśw. M. P, a miastem Lwowem; notaryusz Wawrzyniec syn Dydkona wyrok ten przepisuje na dniu 26 maja 1396 r. 1. c, str. 114. W 1396 r. potwierdza papież Bonifacy donacyę młyna w Z. przez komitysę Annę na rzecz kościoła Najśw. P. M. dokonaną 1. c, str. 119. W Krakowie dnia 9 kwietnia 1523 Zygmunt I rozstrzygając spór między burmistrzem, wójtem i ławnikami jakoteż mieszczaństwem lwowskiem, a Piotrem Odnowskim, podkomorzym lwowskim i starostą sądeckim, właścicielem wsi Z. , o drogę polną przez tę wieś prowadzącą, nakazuje temuż Piotrowi, aby drogę wspomnianą otworzył dla kmieci itp. , udających się ze Z. do Lwowa i napowrót Arch. krajowe we Lwowie, C. , t. 13, str. 275. We Lwowie dnia 7 lut. 1571 r. Mikołaj Herburt z Fulsztyna, starosta lwowski i ziem ruskich generalny, nadaje małżonkom Piotrowi i Annie Dunajewskim pole koło Zboisk 1, c. , C. , t 335, str. 147. Dnia 20 marca 1579 r. król Stefan nakazuje Mikołajowi Herburtowi z Fulsztyna, staroście lwowskiemu, aby nie stawiał żadnych przeszkód komisarzom królewskim, wysłanym do oszacowania młyna koło Z. na rzecz Krzysztofa, Ormianina lwowskiego i tłumacza tureckiego l. c. , C. , t. 338, str. 69. W Warszawie d. 2 stycznia 1580 r. król Stefan potwierdza temuż Krzysztofowi należytośó sum wydanych na młyn leżący na Podzamczu lwowskim, naprzeciw Zboisk, które to sumy przyznali taksatorowie królewscy przez sejm wydelegowani l. c. , C. , t. 46, str. 892. Dnia 12 maja 1684 r. w Jaworowie wypuszcza Jan III żydowi Meszkowi Kielmanowiczowi arendę karczmy wsi Z. 1. c. , C. , t 583, str. 152. Dnia 8 stycznia 1686 r. potwierdza Jan III mielnikowi ceperowskiemu prawa do młyna Gniły pod Zboi Zbójecka grota Zbójców Jaskinia Zbójcza Góra Z G Zbójeckie Jamy Zbójenko Zbójeńskie Zbójna Zbojne Zbójnik Zbójno Zbójców Jaskinia skaml l. c. , T. , t. 141, str. 517. Dnia 20 lipca 1737 r. królewicz Jakub Ludwik powala Joannie Jabłonowskiej, wojewodzinie ruskiej wykupić Z. z rąk Rozwadowskiej, stolnikowej halicckiej l. c. , C. , t. 545, str. 604. W pierwszych latach rządów austryackich istniał w Z. zakład publiczny, t. zw. Steinernes Wirthrhaus, miejsce zabawy dla Niemców lwowskich. Przechowywano tu kulę kręgielną, którą cesarz Józef potoczył, i kręgle, które własnoręcznie obalił. Właściciel zakładu oprawił kulę i kręgle w srebro, a restauracja była odtąd celem wycieczek dla Niemców Łoziński Pierwsi Galicyanie, str. 105. 2. Z. , wś, pow. sokalski, 27 Mm. na płd. wsch. od sądu powiat. w Sokalu, tuż na wsch. od urz. poczt. w Byszowie. Na płn. leżą Torki, na wsch. Stojanów, na płd. wsch. i płd. Suszno dwie ostatnie w pow kamioneckim. Wody płyną na wschód małemi strugami i podążają do Nieboczki al. Sydołówki, dopł. Styru. Zabudowania wsi leżą na płd, Wieś tworzy jedną gminę katastralną z Torkami W r. 1890 było 40 dm. , 239 mk. w gminie 94 gr. kat. , 54 rz. kat. , 7 izr. , 84 innych wyznań; 47 Rus. , 86 Pol. , 196 Niem. . Par. rz. kat. w Stojanowie, gr. kat. w Torkach. We wsi jest szkoła 1 klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1632 złr. Lu. Dz. Zbójców Jaskinia, grodzisko, około 200 stóp obwodu i do 18 stóp wysokości mające, w środku wydrążone, pod Nininem ku płd. , nad Golnicą, w pow. obornickim. Zbójcza Góra 1. niem. Raueberberg, wzgórze, w pow. czarnkowskim, o 3 klm. na płn. od Czarnkowa, przy ujściu strugi runowskiej do Noteci. 2. Z G. , niem. Moerderberg, w pow. średzkim, o 9 klm. ku płd. od Środy, pod Garbami. 3. Z. G wzgórze, w pow. obornickim, na zach. płn. Ryczywoła, między Skrzetuszem i Radomiem. 4 Z. G o 1 2 mili ku płd. od Chodzieży, na lew. brzegu Balinki, dopł. Noteci, w pobliżu Nowego Folwarku. Zbóje, grupa domów w Suchej Woli, pow. gródeckim. Zbójecka grota, na obszarze wsi Holigowce, w hr. spiskiem. Zbójeckie Jamy, miejscowość śród lasu, na obszarze Mianocic, pow. miechowski, i na obszarze. Zbójenko, wś, pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Ruże, odl. 21 w. od Rypina, ma szkołę ewangielicką, 8 dm. , 58 mk. , 255 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 62 mk. Ob. Frankowo Zbójnowskie i Zbójno. Zbójeńskie al. Zboińskie, jezioro, w dobrach Zbójno, pow. rypińskim, ma 20 mr. obszaru. Przepływa przez nie rzka Ruziec. Zbójna, wś, pow. kolneński, gm. Gawrychy, par. Nowogród, ma urząd gm. , szkołę początkową, kościół murowany w stylu romańskim, wzniesiony r. 1892 jako filia par. Nowogród, 96 os. i 2058 mr. Wieś wchodziła w skład dóbr rząd. Nowogród. W r. 1827 było 22 dm. , 337 mk. Zbójna Góra, wś, pow. nowomiński, gm i par. Wiązowna, leży między Miedzieszynem a Zagoździem, ma 588 mk, , 849 mr. włośc. i 63 dwor. W 1827 r. był 1 dm. , 3 mk. Była to drobna osada leśna, która dopiero po wycięciu przyległych lasów urosła w ludna wieś Zbojne, uroczysko na lewym brzegu Dniepru, poniżej Kryłowa, Zbójnik 1. os. dom. do Zagórza, pow. chrzanowski. 2. Z, karczma na obszarze tabularnym Jastrzębi, pow. grybowski. 3. Z. , karczma w Raszkowy, w pow. sanockim. 4. Z. , karczma na obszarze Ptaszkowy, pow. grybowski. Zbójno 1. wś i fol. , pow. kolski, gm. Kłodawa, par. Przedecz, odl od Koła 24 w. , od Kłodawy 5 w. , ma 592 mr. włośc. i 109 folw. dawne wójtowstwo, 22 dm. , 232 mk. 125 męż. , 107 kob. . W r. 1827 było 18 dm. , 172 mk. Z. należało niegdyś do ststwa przedeckiego, tenuty kłodawskiej. W r. 1551 Wojciech Korycieński h. Topór, chorąży kaliski, starosta przedecki, za pozwoleniem królowej Bony, której Przedecz był oprawą, skupił sołectwa w 16 wsiach starościńskich, a w ich liczbie i w Zbójnie Paprocki, str. 99. Według inwentarza prowentów i dóbr starostw wielkopolskich z r. l564, we wsi Z. , należącej do m. Kłodawy, jest kmieci 14 osiadłych, mają pod sobą włók 14 osiadłych a 3 puste, Z każdej włóki tak pustej jako osiadłej płacą czynszu po gr. 24. Są tam puste łąki, kilka w jednem polu, czasem przychodu za nie gr. 16. Karczma 1, z której płacą 24 gr. , ta tylko ogród ma. Wójtowstwa jest 3 włóki. Wójt ten służy w wojnę na koniu samowtór zbrojnie. Wieś ta czyniła naówczas dochodu 22 fl. 25 gr. Acta II, 6, str. 336 342, Metr. Kor. . W r. 1566 było 14 łan. , 3 czynsz. , 3 łany sołtysie, 4 zagr. , 3 włóczęgów Pawiń. , Wielkop. . W r. 1660 dn. 6. w aktach kolegiaty św. w Kłodawie występuje ur. Anna Lubikowska ze Zbójna; w temże archiwum pod datą 1811 r. znajdujemy nazwę Borek Królewski do Zbójna należący. W obecnem stuleciu wchodziło Z. w skład dóbr rząd. Kłodawa. 2. Z. , wś, pow. konecki, gm. Buda Maleniecka, par. Fałków, odl od Końskich 22 w. , ma 17 dm. , 103 mk. , 128 mr. włośc. W 1827 r. 1 dm. , 3 mk. 3. Z. , wś, pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par. Wereszczyn, ma 6 dm. , 86 mk. , 93 mr. Wchodziła w skład dóbr Łomnica. 4. Z. , wś i fol, pow. płocki, gm. Lelice, par. Bonisław, odl 27 w. od Płocka, ma 13 dm. , 88 mk, 688 mr. dwor. , 248 mr. włośc. Fol wchodzi w skład dóbr Lelice. W 1827 r. było 8 dm. , 48 mk. R. 1578 płacono tu od 4 łan. km. i 1 zagr. Paw. , Zbor Mazow. , 19. 5. Z. , wś, fol. i dobra nad jeziorem t. n. i rzką Ruziec, pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Ruże, odl. 21 w. od Rypina, 70 w. od Płocka, 21 w. od Lipna, około 12 w. od Golubia Prusy zach. , ma kaplicę, szkołę początkową, , urz. poczt. , urząd gm. , młyn wodny, tartak, cegielnię, karczmę, kuźnię, sklep z różnemi produktami, pałac śród pięknego parku, staranne gospodarstwo folwarczne, drogi sadzone drzewami owocowemi, 30 dm. , 406 mk W 1827 r. było 25 dm. , 152 mk. W dok. z r. 1363 występuje Jacus de Zboyno; na akcie z r. 1434 podpisał się także Jakusz ze Z. h. Jelita Kod. dypl. pol, II, 742, 860. Według reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 wś Zbojno major, w par. Czepień, miała drobnych posiadaczy na 1 łanie, 4 zagr. , karczmę i młyn. Płacono fl. 5 gr. 15 sol. 1. Zbojno minor, wś, miała także drobnych posiadaczy na 1 łanie, 4 zagr. , karczmę. Płacono fl. 4 gr. 2. Pawiń. , Wielkop. , I, 328. W r. 1789 Piotr Sumiński wysiewał tu 88 kor. żyta, 21 kor. pszenicy. Czynszu dawały Zboinek z młynem 727 złp. , Piotrowo 410 złp. , Frankowo 96 złp. , Rudusk z młynem 774 złp. Dobra Z. od Sumińskich przeszły do Dzierżanowskiego, mają, płodozmian zaprowadzony jeszcze przed r. 1830 i długo były wzorem gospodarstwa dla okolicy. Budowle wszystkie z kamienia lub cegły, ziemia mocna w kulturze głębokiej, pola marglem uprawione. Dobra Z. składały się w r. 1875 z fol; Z. , Rudusk, Zosin i Ciepień, z nomenklaturą Kielbzak, rozl. mr. 2940 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 913, łąk mr. 179, past. mr. 15, wody mr. 117, lasu mr. 156, nieuż. mr. 52; bud. mur. 19. drew. 6; płodozm. 12pol. ; fol. Rudusk gr. or. i ogr. mr. 276, łąk mr. 41, past. mr. 3, nieuż. mr. 17; bud. mur. 6, drew. 7; płodozm. 9pol. ; folw. Zosin gr. or. i ogr. 267, łąk mr. 29, nieuż. mr. 9; bud. mur. 3, drew. 2; płodozm. 8pol. ; folw Ciepień gr. or. i ogr. mr. 649, łąk mr. 128. past. mr. 7, wody mr. 22, lasu mr. 29, nieuż; mr. 30; bud, mur. 6, drew. 6; płodozm. 12pol. . lasy nieurządzone, pokłady torfu i wapna. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Z. os. 52, mr. 121; wś Zbójenko os. 6, mr. 256; wś Frankowo os. 5, mr. ; wś Rudusk os. 12, mr. 28; wś Ciepień os. 26, mr. 44; wś Zosiny os. 14, mr. 19; wś Lubowiec os. 29, mr. 89. Zbojsk 1. wś, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol, i gm. Lubcz, o 15 w. od Nowogródka. Miejscowość bezleśna, grunta urodzajne. 2. Z. , wś nad Niemnem, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Zamoyskich Iwie o 7 w. , o 73 w. od Oszmiany a 45 w. od Dziewieniszek, ma 15 dra. , 9 mk. prawosł. i 119 katol w 1865 r. 60 dusz rewiz. ; prom. Zbór, wś, pow. rossieński, par, Szydłów. Zbor al. Zbior, Zbir, potok, w pow. drohobyckim, ob. Bar i Nahujowice. Zbora, potok, bierze początek w Turzy Wielkiej, w pow. doliniańskim, opływa od płn. las. Mostoczna i uchodzi na obszarze wsi Zbora do pot. Bołochówki z lew. brzegu. Długi 13 klm. W biegu swym przyjmuje z praw. brzegu pot. Glinny i Zborszorę Zborzora, może Zbarzowa na obszarze wsi Zbora, w pow. kałuskim Karta wojs. , 9 XXX. Zbora, wś, pow. kałuski, 15 klm. na płn. zach. od sądu pow. , st. kol. i urz. poczt. w Ka łuszu. Na płn. wsch. leży Stańkowa, na wsch. Niegowce, na płd. wsch. Wierzchnia, na płn. Czerteż w pow. żydaczowskim. Wzdłuż gra nicy płd. płynie Bołochówka, środkiem obszaru jej dopływ pot. Hłynny, a wzdłuż granicy płn. wsch. jej dopływ Wielopuniec. Zabudowania wsi leżę w dolinie Hłynnego. Najniższe wzn. obszaru w dolinie Bołochówki wynosi 293 mt. , najwyższe na płn. wsch. 355 mt. Własn. więk. ma roli or. 405, łąk i ogr. 146, part. 32, lasu 188 mr. ; wł. mn. roli or. 984, łąk i ogr. 883, past. 54 mr. W r. 1890 było 164 dm. , 1138 mk. w gm. , 20 dm. , 120 mk. na obsz. dwor. 1106 gr. kat. , 10 rz. kat. , 25 izr. , 107 in. w Kałuszu gr. kat. w miejscu, dek. kałuski. Do par. należy Wierzchnia i Stańkowa We wsi jest cerkiew, szkoła etat. 1klas. , kasa pożycz. z kapit. 1794 złr. i młyn. Lu. Dz. Zboratycze, wś nieistniejąca obecnie. Wymieniona w dok, z 1404 jako leżąca w sąsiedztwie Dunajowa, dóbr arcyb. lwowskiego, nad Lipą Wielką Złota Lipa, dziś pow. przemyślański ob. t. VIII, 543. Zborczyce, u Długosza Sborczicze, wś nad Rabą, pow. bocheński, zbudowana przy drodze z Wieliczki do Książnic, odl od Gdowa 11, 6 klm. a od Podłęża 8 klm, należy do par. rz. kat. w Brzezin, liczy 37 dm. i 181 mk. 85 męż. , 95 kob. rz. kat. , prócz 6 izrael. Okolicę ma pagórkowatą, glebą glinkową, urodzajną. Na obszarze wsi góra Łysa 302 mt. . Pos. więk. Ant. Hałdzińskiego wynosi 218 mr. 949 s. kw, obszaru, w tem 38 mr. lasu; pos. mn. 224 mr. roli w ogóle. W r. 1356 w sądzie ziemskim krakowskim stają Joanna i Małgorzata, córki Jakusza ze Z. Kod. Małop. , III, 106. W polowie X w. mieli tu swe części Marszałkowicze. Dziesięcinę, wartości do 2 grzyw. , dawano prepozytowi kościoła św. Jakóba na Kazimierzu pod Krakowem Długosz, L. B. , II, 22. W 1581 Pawiń. , Małop. , 64. Z. były własnością Ad. Niewiarowskiego i miały 3 łany kmiece, zagrodę bez roli i komornika bez bydła. Ob. Stadniki. Z. graniczą na płn. z Suchorabą i Czyszowem, na wsch, ze Szczytnikami, na zach. z Zabłociem a na płd. z Wiatowicami. Zborna, wzgórze, około wsi Czerniawki, na granicy Wołynia i Podola, Z jeziorka leżącego u stóp tego wzgórza wypływa Boh. Zborczyce Zboratycze Zbora Zbojsk Zbojsk Zboro Zboro Zboroszcz Kolmowski Zborów Zboro, ob. Zborów. Zboroszcz Kolmowski, wś, w woj. wołyńskiem, istniała w r. 1650. Ob. Noryńsk t. VII, 180. Zborów 1. fol. , pow. turecki, gm. Piekary, par. Skęczniew, odl 21 w. od Turka, ma 2 dm. , mk. 2. Z. , wś i fol. , pow. kaliski, gm. Zborów, par. Dąbie, odl od Kalisza w. 12, posiada kościół drewniany filialny. Wś ma 14 dm. , 331 mk. ; fol 6 dm. , 104 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 242 mk. Dobra Z. składały się w r. 1886 z fol. Z. i Góry, rozl. mr. 1069 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 677, łąk mr. 56, past. mr. 45, lasu mr. 68, nieuż. mr. 84; bud. mur. 15, drew. 9; płodozm. 6 i 10 pol; fol Góry gr. or. i ogr. mr. 185, łąk mr. 6, nieuż. mr. 8; bud. drew, 4; płodoz. pol, las nieurządzony, wiatrak. Wś Z. os. 39, mr. 145, os. Janków os. 1, mr. 1. Na początku XVI w. wś. królewska Z. , zastawiona Kobylińskiemu, miała kościół paraf. p. w. św. Michała. Pleban miał dwa łany roli, dwie łąki, ogród, spichrz. Wartość plebanii dochodów oceniono na 12 grzyw. Wieś miała sołtystwo. Łany dwor. dawały dziesięcinę plebanowi, kmiece zaś tylko meszne, po mierze żyta i mierze owsa. O istnieniu kościoła w Z. wspominają akta konsystorskie z XVIII w. parafię dla szczupłych dochodów przyłączono do par. w Dembem. W r. 1726 dziedzic Z. Józef Molski, kasztelan rogoziński, wzniósł nowy kościół drewniany, konsekrowany w r. 1730 Łaski, L. B. , II, 82 i przypisy. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1679 wś Z. miała łan. 25, kom. 4, rzeźnika 1 Pawiń. , Wielkop. , I, 134. W r. 1616 we wsi Z. sukcesorowie Dadźboga Karnkowskiego płacą od 10 łan. km. po gr. 30, od 4 zagr. po gr. 4 i od 5 komor. po gr. 2, ogółem fl. 10 gr. 26. Parczewski, Anelekta wielkop. , 67. Z. gmina należy do sądu gm. okr. III w Morawinie, st. poczt. w Kaliszu. Gmina ma 9169 morg. obszaru i 4644 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 1 prawosł. , 10 prot. , 2 żyd. 3. Z. , wś i fol nad rz. Niecieczą, pow. łaski, gm. Dąbrowa Widawska, par. Widawa odl. 22 w. od Łasku. Wś ma 32 dm. , 274 mk. ; fol 8 dm. , 78 mk. Młyn wodny. W 1827 r. było 21 dm. , 177 mk. W r. 1886 fol Z. rozl. mr. 1222 gr. or. i ogr. mr. 488, łąk mr. 96, pastw. mr. 220, lasu mr. 341, w odpadkach mr. 12, nieuż. mr. 66; bud. mur. 7, drew. 14, las urządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 33, mr. 414, wś Kąty os. 44, mr. 226. Na początku XVI w. pleban w Widawie pobierał ztąd tylko dziesięcinę z łan. dworskich i kolędę od kmieci, którzy dziesięcinę dawali kościołowi w Restarzewie Łaski L. B. , I, 466, 470. Według reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1663 wś Z. , w par. Widawa, miała łan. 8 Pawiń. , Wiekop. , 215. 4. Z. , wś, fol. i dobra, pow. stopnicki, gm. Zborów, par. Solec, odl 6 w. od Stopnicy, leży przy drodze bitej ze Sto pnicy do Korczyna, w sąsiedztwie zakładu ką pielowego w Solcu, posiada szkołę początkową, urząd gm. , młyn wodny. W 1827 r. było 55 dm. , 368 mk. Dobra Z. składały się w r. 1889 z fol Magierów i Strażnik, rozl. mr. 1804 fol Z. gr. or. i ogr. mr. 466, łąk mr. 23, past. mr. 27, nieuź mr. 33; bud. mur. 20, drew. 10, płodzm. 14 pol; fol Magierów gr. or. i ogr. mr. 146, past. mr. 2, lasu mr. 102, nieuż. 5; bud. mur. 1, drew 3, płodoz. 14 pol; fol. Strażnik gr. or. i ogr. mr. 146, past. mr. 183, lasu mr. 193, nieuż. mr. 41; bud. drew. 6; płodozm. 9 pol, pokłady ka mienia budulcowego. Wś Z. os. 78, mr. 549, wś Magierów os. 15, mr. 82; wś Żukowo os. 29, mr. 362. Dawna posiadłość klasztoru na Ły sej Górze, oddana r. 1339 przez Jana, opata kla sztornego, Przybkowi, podsędkowi krakow. , w za mian za Rzepin, Żyrniki i inne Kod. małop. , III, 35. W połowie XV własność Zborowskich h. Jastrzębiec, miała łany km. , karczmy, zagr. , z których dziesięcinę, war tości 7 grzyw. dawano kościołowi w Gorzycach. Był też folwark rycerski, z którego dziesięcinę, wartości 2 grzyw. , dawano plebanowi w Solcu Długosz, L. B. , II, 395. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 wsi Zborów, Kików, Piasek Mały i inne, własność Andrzeja Sborzeńskiego płaciły poboru 9 grzyw. W r. 1579 Andrzej Zborowski płacił tu od osad 14, łan 21 2, biednych 13 Pawiń. , Małop. , 212, 487. Od tej wsi przybrała nazwę Zborowskich jedna gałęź rodu Jastrzębczyków, pochodzących od Ścibora, wojew. łęczyckiego, brata Wojciecha Ja strzębca, arycb. gnieźn. , który nabył poblizkie Rytwiany i założył zamek Jastrzębiec w okolicy Szydłowa. Synowcowie jego zostawszy spad kobiercami rozległych dóbr, posiedli między in nemi i Zborów około połowy XV należy do sądu gm. okr. IV w Stopnicy, posiada obszaru 8874 morg. i 3216 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 114 żydów. Br. Ch. Zborów, wś nad Dnieprem, pow. rohaczewski, gm. Kistenie o 29 w. , 114 dm. , 634 mk. ; zapasowy śpichlerz gminny. Na przeciw wsi znajduje się kępa na rzece. Zborów 1. grupa domów w Zawadowie, pow. lwowski. 2. Z. , miasteczko, w pow. złoczowskim, 27 klm. na płn. wsch. od Złoczowa, pod 49 40 płn. szer. a 42 49 wsch. dług. od P. , siedziba sądu powiat. , urz. poczt. i telegr. , st. kol żel stacya leży na gruncie Młynowiec, 4 klm. od miasteczka. Na zach. leżą Cecowa, Pohrebce i Prysowce, na płn. zach. Młynowce, na płn. Toustogłowy i Podhajczyki, na wschód Jarczowce, na płd. Płaucza Wielka, Krasna i Glinna 8 ostatnie w pow. brzeżańskim. Zach część obszaru przepływa Główna Strypa od płn na płd. i tworzy pod miasteczkiem, na wzn. Zborów Zborów 340 mt. , staw obszerny. Do stawu wpada w stronie wsch. potok Wymżycia, nadpływąjący od Tustogłów i zasilony Gniłą. Płd. część obszaru przepływa pot. Hrebelka, dopł. Strypy, od wsch. na zach. Zabudowania miasteczka leża na płn. zach. , w dolinie Strypy. Na płd. odnich leży przedmieście Kuklińce i Zagrobela. Środkiem miasteczka idzie gościniec ze Złoczowa do Tarnopola. Płn. krawędzi obszaru dotyka tor kolejowy. Wzniesienie obszaru wynosi w dolinie Strypy na płn. zach. 340 mt. , a najwyższe na płd. wsch. 389 mt. Obszar należący do miasteczka obejmuje 2809, 5 ha, w 3790 parcelach. Gmina posiada roli orn. 2044, łąk i ogr. 117, past. 81 ha; obsz. dwor. roli or. 227, łąk i ogr. 42, past. 109 ha. W r. 1890 było 598 dm. , 4069 mk. w gm. , 5 dm. , 31 mk. na obsz. dwor. 1497 gr. kat. , 708 rz. kat. , 1895 izr. , 2297 Pol, 1800 Rus. , 3 Niem. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. złoczowski, archyec. lwowska. Założył parafią Jakub Sobieski, starosta krasnostawski, ojciec Jana III, w r. 1627 ob. Arch. krajowe we Lwowie, T. , t. 55, str. 866. W dokumencie erekcyjnym zastrzeżono, aby panie nabywał gruntów, do których przywiązana jest obrona miasta, a w razie nabycia administrator ma sprzedać takiemu, któryby powinności odbywał, księdzu zaś dał pieniądze. Kościół parafialny dzisiejszy wzniesiony kosztem Aleksandra Siedliskiego, stolnika inflanckiego, dzierżawcy Pleśnian w czasie od r. 1748 do 1755, konsekrowany w r. 1766 przez Wacława Sierakowskiego, arcyb. lwowskiego, p. w. św. Anny. W kościele jest obraz Matki Boskiej z Jezusem na lewej ręce. Obraz ten miewał Jan III ze sobą w wielu wyprawach. Do paraf. Zborowskiej należą wsi Cecowa, Chorobrów, Chorościec, Grabkowce, Hrabuźna, Jarczowce, Jarosławice, Jezierzanka, Kabarowce, Korszyłów, Kudobińce, Kudynowce, Ławrykow co, Meteniów, Młynowce, Podhajczyki, Podhrebce, Prysowce, Pleśniany, Tustogłowy, Trawotłoki, Urlów, Wołosówka, Wołczkowce, Zarudka, Zarudzie, Żukowce. Par. gr. kat. w miejscu, dek. Zborowski. Cerkiew parafialna p. w. Przemienienia Pańskiego. Do dekanatu Zborowskiego należą parafie Białkowce, Białogłowy, Bzowica, Grabkowce, Iwaczów, Jarczowce, Jarosławice, Jeziorna, Jezierzanka, Kabarowce, Kudobińce, Kudynowce, Łopuszany, Mszana, Nuszcze, Olejów, Ostaszowce, Perepelniki, Podhajczyki, Prysowce, Serwiry, Zarudzie. Z. ma szkołę etat. 2klas. z językiem wykładowym polskim. Jest tu zakład dla ubogich, utworzony w r. 1727 przez królewicza Jakuba Sobieskiego, i młyn wodny. O założeniu miasta i jego pierwotnych dziejach nie mamy wiadomości. Prawdopodobnie założyli go w XVI w. Zborowscy, którzy przybyli tu z Małopolski i za przykładem innych możnych rodzin nadali siedzibie nazwę rodowego gniazda. Zapewne powstał na obszarze wsi Kuklińce, której nazwę zachowało przedmieście. W początkach w. XVII prze szedł Z. w posiadanie Jakuba Sobieskiego, ojca Jana III. W r. 1649 w dniach 15 i 16 sier pnia stoczył tu Jan Kazimierz, ciągnąc na od siecz Zbarażowi, bitwę z Kozakami pod Chmiel nickim i Tatarami pod wodzą Islam Gireja, a w dniu 17 sierpnia została zawartą pamiętna ugoda Zborowska. Walczył tu po raz pierwszy Jan Sobieski i oddał tak wielkie usługi, że w na grodę otrzymał starostwo jaworowskie. Gdy bowiem na widok licznych hord krymskich, opa sujących hufce polskie wyczerpane dwudniową walką, powstał zamęt i rycerstwo pierzchać po częło, gdy król daremnie z pochodnią w ręku przebiegał nocą obóz owładnięty strachem, wte dy wpadł pomiędzy uchodzących towarzysz pan cerny Jan Sobieski, wraz z gronem dzielnych i piorunującym wezwaniem uśmierzył popłoch, podniósł ducha i przywrócił porządek. W r. 1667 w czasie ponownego najazdu Kozaków i Tatarów zniszczono Z. do szczętu, o czem świadczy list Sobieskiego. I później nie mijali Tatarzy tego miasta. To też w r. 1689 nadał król nowo przywileje mając nad spustoszeniem jego osobliwe politowanie. Około r. 1766 był dziedzicem Z. Antoni Bielski, łowczy na dworny kor. Obszerniejszy opis Z. , p. t. Wia domość o Zborowie, podało Czasopismo nau kowe zakładu Ossolińskich. Ob. także Istoryczeskoje izwiestie o Zborowi Zoria hałycka, 1857, Nr 3 i 4. Kubala Oblężenie Zbaraża i pokój pod Zborowem w r. 1649 Szkice histo ryczne. Serya I. Lu. Dz. Zborów, węg. Zboro, miasteczko, w hr. saryskiem Węgry, ma kościół paraf. katol, synagogę, 2281 mk. Jest to centr państwa dóbr makowickiego, do którego należy zamek Makowica i przeszło 100 osad i wsi. W mieście jest gorzelnia, browar, papiernia, młyn wodny, wielu garbarzy, szewców, szpital dla ubogich, jarmarki, dwa zamki właścicieli spadkobierców hr. Erdödy i hr. Maryi Aspremont, z tych górny posiada baszty i obszerny kościół z 2 wieżami, połączony z zamkiem, niemniej wielki dziedziniec, na którym stoi 100 lip zasadzonych dwoma rzędami, pamiętnych z tego, że Jerzy Rakoczy kładł datę sub centum tiliis. Bramy mają napisy jeszcze z czasów Rakoczego. Nad miasteczkiem wznoszą się na wzgórzu piękne ruiny dawnego zamku Makowickiego, gdzie takie kilka napisów z czasów Rakoczego jeszcze odczytać można. Z. posiadał jus gladii. W r. 1732 urodził się tu Karol Wagner, wydawca dzieł Analecta Scepusiensia i Sarosiensia. W pobliżu Z. znajduje się znane zdrojowisko i miasto Bardyów. Opis Z. z ryciną podał Tyg. Illustr. z 1866 r. t. XIV, str. 25. Zborów, ob. Zborowo. Zborowicze Zborowczyk, kol, pow. nieszawski, gm. i par. Piotrków, ma 12 os. , 61 mk, 128 morg. włośc. Wchodziła w skład dóbr G Zborówek, wś i fol. i Z. Poduchowny, dwie kol. , pow. stopnicki, gm. Pacanów, par. Zborówek, odl. 121 2 w. od Stopnicy, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, dom przy tułku dla ubogich. W 1827 r. było 28 dm. , 149 mk. Dobra Z. składały się w r. 1867 z fol. Zborówek i Zalesie, rozl. mr. 927 gr. or. i ogr. mr. 661, łąk mr. 136, pastwisk mr. 40, lasu mr. 44, uieuż. mr. 46. Wś Z. os. 28, mr. 117; wś Biskupice os. 39, mr. 444; wś Zalesie os. 14, mr. 173. Wieś ta, leżąca wy, była pierwotnie jej częścią. , nadaną bisku pom krakowskim, może jeszcze przy uposażeniu katedry krakow. przez Władysława Hermana. Ztąd zwano jeszcze w w. tę wieś Baschowa episcopalis al Zborów, Wedle tradycyi kościół paraf. , p, w. św. Mikołaja i św. Idziego, miał założyć w 1085 r. Władysław Herman. Długosz nic nie wspomina o założeniu kościoła ni o jego starożytności. W połowie ma 7 zagrodników z rolami i ogrodami, dających bisk. krakow. dziesięcinę, wartości do 3 grzyw. Pleban posiada role i łąki, karczmę z rolą, dającą czynszu 2 grzyw. , 2 zagrod. , 1 jezioro i las z Kaczor L. B. , II, 421. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Zborówek, wła sność biskupa krakow. , miała 4 zag. dnych Pawiń, Małop. , 231. Z. par. , dek stopnicki, 1691 dusz. Br. Ch. Zborówek, dawniej Zborów, wś, pow. wielic ki, na wschodniej stronie gościńca z Wieliczki do Gdowa, nad pot. Pazdernikiem, do Raby, należy do par. rzym. kat. w Biskupi cach, liczy 22 dm. i 138 mk. 61 męż. , 77 kob. rzym. kat. Pos. tabularna Józ. Rogoszowej ma 168 morg. ; pos. mu. 136 mr. roli. Klasztor szczyrzycki według dok. z r, 1254 kupił tę wieś od braci, , Pomnanj abbatis plocensis i za mienił następnie na predium Viscovice, sność kasztelana krakowskiego Kod. dypl. pol. , III, 57. W połowie w. wś Z. , w par. Bisku pice, własność Stanisława Zborowskiego h. Kornicz, miała łan. km. 4, z których dziesięcinę da wano kościołowi św. Krzyża w Krakowie. Była też karczma, zagr. , folwark rycerski, ce sięcinę temuż kościołowi Długosz, L. B. , II, 119, 120; III, 46, 48. W r. l581 Pawiń. , Małop. , 68 wieś ta, p. n. Zborów, własność Lubomirskich, miała 4 łany kmiece, 2 zagrody z rolą, 1 kom. z bydłem i 1 kom. bez bydła. Z. graniczy na płn. z Zabłociem, na zach. z Trąbkami i Darczycami, na płd, z Jawczycami a na wschód z Surów kami. Mac, Zborowice, mylnie ob. Gradowo, za Zborowiec. Zborowice, w dok. Szborovicze, Zboroviczi, wś z kościołem par. rzym. kat. , w pow. grybowskim, nad. pot. Bieśnikiem, praw, dopł. Biały, o 3 klm. na płd. od Ciężkowic. Wieś ciągnie się długim szeregiem chat nad po tokiem, aż do jego ujścia i wzdłuż gościńca z Ciężkowic do Sącza. Okolica jest pagórkowa ta i lesista. Wieś wraz z pos. tabularną liczy 172 dm. i 1022 mk. 495 męż. , 507 kob. , 977 rzym. kat. i 25 izrael. Pos. tabular. Heleny Osieckiej ma 415 morg obszaru, w tem 110 mr. lasu; pos, mn. 768 mr. roli, 16 mr. łąk i ogr. , 126 mr. past. i 219 mr. lasu. Wieś jest starą osadą, zniszczoną podczas napadu Mongołów. W r. 1188 Leszek Czarny pozwala opatowi ty nieckiemu na opostoszałem miejsca założyć no wą wieś na prawie niemieckim Kod. tyn. , I, 56 Czy lokacya przyszła do skutku niewiadomo, ale w r. 1345 sprzedał opat Henryk Piotrowi z Lipnika za 40 grzyw. wójtowstwo w Z. Otrzymuje on dwa łany wolne, 6 denar z czynszów i trzeci z kar sądowych, ma prawo założyć młyn, karcz mę, jatki i kramy, polowanie i rybołówstwo wolne. Osadnicy na łanach uprawnych otrzymują 3 la ta wolności, na zarosłych lasem 20 lat. Czynsz będą płacić po 8 skotów z łanu a za dziesięcinę po fertonie. Klasztor w r. 1394 wykupuje soł tystwo w Z. oddane w zaztaw i na ten cel poży cza potrzebną sumę Kod. dypl. pol, III, 216, 354. Wójtowstwo to odprzedano w r. 1376 za 120 grzyw, co opat potwierdził. W połowie w. Z. , wś klasztorna, blizko Ciężkowic, miała łan. km. 11 i prętów 5, z których płacono czynszu po 1 grzyw. , 12 jaj, 2 koguty, 2 sery, odrabiano jutrzyny i robocizny, odbywano powabę; karcz ma klasztorna z rolą płaciła 3 grzyw. , wszystkie role płaciły dziesięciny klasztorowi tynieckiemu po 1 fertonie szerokich groszy. Był też folwark klasztorny, 3 zagr. z rolą, młyn klasztorny da wał po miarce owsa co tydzień, 2 łany sołtysie płaciły dziesięcinę Długosz, L. B. , III, 200, 219. W połowie w. istniał już kościół paraf. dre wniany. W r. 1581 Pawiński, Małop. , 109 mia ła 6 łan. km. , 5 zagr. bez roli i 7 komor. z by dłem. Wś do kasacyi opactwa tynieckiego była własnością klasztorną. Kościół jest murowa ny. Z. graniczą na płn. z Ciężkowicami, na zach. z Ostruszą i Opaciem, na płd. z Biesną i Sędziszowem, na zach. przez Białę z Pławną i Kąsną Dolną. Mac. Zborowice, prawdopodobna nazwa pierwotna wsi Sporowice niem. , w pow. olawskim na Szląsku. Zborowicze, Zbarowicze al Zbarewiczy 1. folw. nad rzeką Moczyną, lew. dopł. Świsłoczy, pow. miński, w 2 okr. pol i par. kat. Raków o 24 w. , gm. Zasław st. dr. żel. lipawskoro meńskiej, o 27 w. od Mińska, własność Witkowskich, około 13 włók, 2. Z. , folw. , tamże, o 2 mile od st. dr. żel lipawskoromeńskiej Ra Zborowczyk Zborówek Zborowczyk Zborowice Zboskie błota doszkowicze, własność Sadowskich, ma około I 3 włók. A. Jel. Zborowiec, fol. , pow. nieszawski, gm. i par. Piotrków, odl. 42 w. od Nieszawy, ma 49 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 53 mk. Fol. ten, w r. 1883 oddzielony od dóbr Gradowo, rozl. mr. 447 gr. or. i ogr. mr. 355, łąk mr. 11, past. mr. 53, nieuż. mr. 29; bud. mur. 9; płodozm. 9 pol. Wś Z. ma 4 os. , 4 morg. Ob. Zborowczyk. Zborowiec, jezioro pod miastem Odolanowem, w w. ks. poznańskim, w zlewie Baryczy. Uchodzi do niego rzeka Olszynka, prowadząca wody jez. Olszyca z pod Ostrzeszowa. Łączy się też z poblizkim jez. Sobelniak. Zborówko, wś dwor. , pow. bukowski gro dziski, ma urz. okr. w Buku, urz. stanu cyw. w Niepruszewie, pocztę i st. kol. żel. w Otuszu, na linii PoznańZbąszyń, szkoły w Dopiewie, par. katol. w Konarzewie, ew. w Buku, sądy w Po znaniu. Obszaru 119 ha. , 4 dym. , 43 dusz. Do podat. grunt. oszacowano czysty dochód na 1222 mrk. W. Ł. Zborowo 1. wś dwor. , pow. bukowski grodzi ski, urz. okr. w Buku, par. katol. w Konarzewie, poczta i st. kol. w Otuszu, szkoły w Dopiewie, sądy w Poznaniu. Obszaru 361 ha, 7 dym. , 134 dusz 2 prot. . Do pod. grunt. oszacow. czysty dochód na 5134 mrk. Leży na wschod. wybrzeżu jeziora Niepruszewskiego, w pobliżu Więckówka i Więckowic, naprzeciw Ciesiel i Niepruszewa. Około r. 1388 spotykamy tu Baldamę Zborowską, wdowę, zdaje się po Sędziwoju. Ta prawuje się z Januszem Jarogniewskim z pod Czempinia, z kmiotką Katarzyną, z Maciejem Piskoszem, kmieciem z Ciesiel i innymi. W r. 1580 ma tu Fabian Więckowski 10 pól łan. i 4 zagr. W r. 1783 należy Z. do ks. Jabłonow skiego na Stęszewie. Ostatecznie L. Taczanow ski sprzedał je Schwarzkopfowi. 2. Z. , fol. do Ułanowa, w pow. gnieźnieńskim, ma urz. okr. cyw. i parafie w Kłecku, tamże pocztę, st. kol. żel. w Łopiennie, na linii NakłoGniezno, sądy w Gnieźnie, 1 dym, 17 dusz. W. Ł. Zborowska kosa, ob. Olchy Grekowe. Zborowski, w spisie urzęd. z r. 1887 Sorowski, w Słowniku Adamy ego, wś i dobra, pow. lubliniecki, par. kat. Lubecko, ew. Mollna. Wś ma 834 ha 594 roli, 152 łąk, 21 lasu, 139 dm. , 925 mk. 7 ew. , 6 żyd. ; dobra mają 2572 ha 335 roli, 130 łąk, 1964 lasu, 27 dm. , 273 mk. Na obszarze wsi znajdują się na następne osady z odrębnymi nazwami Bogdala 20 dm. , 130 mk. , Brewkowe 1 dm. , 8 mk. ; Czyż 7 dm. , 40 mk; Dyla 2 dm. , 11 mk. ; Dryndowa 5 dm. , 49 mk. ; Jenczewski 1 dm. , 9 mk. ; Kierzki 3 dm. , 16 mk. ; Kopanina 2 dm. , 17 mk, ; Łysagóra 4 dm. , 23 mk. ; Łuksza 3 dm. , 22 mk. ; Malkowe 1 dm. , 8 mk. ; Minerwa 2 dm. , 12 mk. ; Niedźwiedź 2 dm. , 17 mk. ; Pieńki 1 dm. , 11 mk. ; Pawełki 2 dm. , 17 mk. ; Paris 2 dm. , 15 mk. ; Ściegna 7 dm. , 44 mk. ; Spiewski 2 dm. , 16 mk. ; Stasiowo 8 dm. , 64 mk. ; Wierp 2 dm. , 18 mk. ; Wieszki 3 dm. , 29 mk. . W 1844 r. istniała tu osada Brzegi, tuż przy granicy królestwa polskiego. Istniała tam huta żelazna z wielkim piecem. Prócz togo istnieje tu fabryka fajek i wyrobów glinianych. Na podstawie spisu urzęd. podano już tę wieś w Słowniku pod nazwą Sorowski. Zborowskie, w XVI w. Borowskie, wś i os. karcz. , pow. sieradzki, gm. Wojsławice, par. Męka, odl. 111 w. od Sieradza, ma 62 os. , 767 morg. , 60 dm. , 379 mk. Wchodziła w skład dóbr Wola Męcka. W r. 1817 było 21 dm. , 177 mk. Na początku XVI w. Borowskie wś miała dwór szlach. i 1 zagr. , dawała dziesięcinę pleb. w Męce Łoski, L. B. , I, 392. Zborowszczyzna, wś, oderwana od starostwa onikszciańskiego, ob. Kurkle. ZborowszczyznaRakowszczyzna, dobra, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Szymki, własność Roszkowskich, 190 dzies. 2 łąk i pastw, , 7 lasu, 18 nieuż. Zborsk al, Izborsk ob, wś, pow. ihumeński. Do podanych powyżej wiadomości ob. t. III, 331 dodajemy, że jestto miejscowość uważana za bar dzo starożytną, gdyż jest wspominaną przez kronikarzy ruskich. Leży w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, o 48 w. od Ihumienia. Po siada szkółkę wiejską i cerkiew paroch. pod wez. Opieki N. M. P. , uposażoną z dawnych zapisów 2 włókami gruntu. Wybudował ją na miejscu sta rej w 1826 r. ówczesny właściciel Z. Tadeusz Zawisza, marszałek ihumeński. Ma około 500 parafian, kaplica we wsi Wiazek. Na gruntach wsi ciekawe okopy. A. Jel. Zborsko, zamek zbudowany r. 1529, w pow. sanockim. Ob. Nowotaniec. Zborszora, potok, ob. Zbora. Zboryszów, wś nad rzką Zboryszówką al. Lipą, dopł. Styru, pow. włodzimierski, gm. Chołoniew, par. katol Horochów, ma 46 dm. , 324 mk, , cerkiew i szkołę. Należała do Ewy Felińskiej, matki kś. Zygmunta Szczęsnego, arcybiskupa warszawskiego Zboryszówka al. Lipa, rzeczka, w pow, włodzimierskim i dubieńskim, lewy dopływ Styru praw, dopł. Prypeci. Od Drużkopola i Horochowa, płynie na Zboryszów i Holatyn; wpada pod Lipą. Zboskie błota, niem. G Zbowo, ob. Sztybowo. Zboz, pow. łucki, ob, Swoz. Zboże 1, niem. G od r. 1876, wś, pow. złotowski, st. p. Więcbork, par. kat. Sępólno, szkoła ew, w miejscu; 907 ha 682 roli or. , 115 łąk, 36 lasu; 1885 r. 39 dm. , 66 dym. , 340 mk. , 49 kat. , 291 ew. Dawniej wła Zborowiec Zborówko Zborowo Zborowska kosa Zborowski Zborowszczyzna Zborsk Zborsko Zboryszów Zbowo Zboryszówka Zborowiec Zborszora Zboże Zboz Zbożenna Zbożenna sność Ostrorogów. R. 1786 spaliło się tu 12 domów i 11 stajni. Pozostały tylko zabudowa nia jednego 2 sołtysów, 2 zagrodników i kar czmarza ob. der Schmitt, jako wś szlach. w ręku Potulickich, o 14 dy mach str. 268. Wizyta Trebnica z r. 1653 opiewa, że mesznego pobierał prob. ztąd od 10 włościan po 1 kor. żyta i tyleż owsa mensurae Bydgost. id 3 corros alias rzeszetniki aut ut alii wiertele str. 123. R. 1896 znów wielki pożar zniszczył pół wsi. 2. Z. Nowe, niem. Neu Zbose, os. niegdyś, w pow. złotowskim, dziś już nie istniejąca ob. Schmitt Der Kś. Fr. Zbożenna, w XVI w. Zborzonna, Zborzona, wś i fol nad rz. Radomką, pow. opoczyński, gm. i par. Skrzyńsko, odl od Opoczna 29 w. , od Skrzynna 1 w. , ma 29 dm. , 364 mk. , młyn wodny, stary pałac z parkiem. W 1827 r. było 25 dm. , 192 mk. W r. 1885 fol Z. rozl. mr. 871 gr. or. i ogr. mr. 477, łąk mr. 92, past. mr. 152, lasu mr. 89, w osad. czynsz. mr. 11, w odpadkach mr. 2, nieuż. mr. 48; bud. mur. 12, drew. 6, las nieurządzony, pokłady kamienia wapiennego i piaskowca. Wś Z. os. 40, mr. 315; wś Wydrzyn os. 27, mr. 156. Jest tu stary pałac, okolony dzikim parkiem, nad rz. Radomką, i zwierzyńcem, z którego już i śladu nie zostało. W pałacu mieścił się niegdyś teatr i utrzymywaną, była nadworna orkiestra; oboczne zaś oficyny mieściły liczne grono dworzan i młodzieży, która pod okiem Karola Szydłowskiego, starosty uszyckiego, dziedzica Z. , przygotowywała się do publicznych posług. Magnat ten por. Skrzynno miał i w innych województwach znaczne dobra ale rezydował w Z. , gdzie też i zmarł w początkach naszego stulecia, pochowany w Skrzyńsku. Na początku XVI w. łany kmiece należą do parafii w Skrzyńsku Magna Skrzyn a części szlacheckie do Skrzynna. Łany kmiece z dwu pól dają dziesięcinę, wartości do 3 grzyw. , kościołowi w Skrzyńsku, z trzeciego zaś pola na stół arcybiskupi do tenuty łęgonickiej. Za konopną zaś dają po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 689, 690 2. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1579 wś Z. , w par. Stary Skrzyn, własność Pawła Zborzeńskiego, miała 41 2 łan. , 3 zagr. , 1 przekupnia Pawiń. , Małop. , str. 316. Por. Komorów 11, Skrzynno i. Br. Ch. Zbrachlin, Z. Stary i Nowy, wś, pow. nieszawski, gm. Straszewo, par. Zbrachlin, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową. Z. wś ma 137 mk. , 614 mr. włośc. , Z. Stary 108 mk i 427 mr. , Z. Nowy 123 mk. , 255 mr. W 1827 r. Z. holendry, własność rządowa, 15 dm. , 162 mk. W liczbie posiadłości arcyb. gnieźnieńskich wymienia akt z 1136 r. Bralin cum sociis vineis Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 163. earum, cum una Plocensis castelli leżała do opactwa P. Maryi w grodzie łęczyc kim Kod. Wielk. , 7 i 1406. W r. 1349 Ma teusz, bisk. włocławski, na prośbę Jana, kaszte lana łęczyckiego, ustępuje dziesięciny ze wsi Zbrachlin na miejscowego plebana, w zamian za ustąpioną mu dziesięcinę tegoż plebana we wsi Łęg Lang. Zapewne tenże sam Jan, już jako wojewoda łęczycki, zamienia z biskupem Mateu szem wieś swą Z. na wsi biskupie nad Bzurą położone w ziemi łęczyckiej Sobocice i Zagniszowice, których nazwy zniknęły już w XVI w. Kod. dypl. pol, , 286, 727. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 wś Sbrachlino miała 9 łan. km, , 2 sołtysie łany, 13 czynsz. , 2 zagr. Pawiń. , Wielkop. , w księdze metrycznej miejscowej, kościół muro wany, p w. św. Jakuba, wystawił w r. 1566 Andrzej Duchnicki, archidyakon włocł. , zape wne na miejscu dawniejszego. W r. 1584 ko ściół ten został sprofanowany, gdy zamieszkały w tej parafii dziedzic dóbr Waganiec Bartło miej Waganiecki, protestant, dla pogrzebania zmarłego syna swego na miejscowym cmentarzu sprowadził z kościelnej wsi kaznodzieję kalwiń skiego. Z. par. , dek. nieszawski, około 1200 dusz. Br. Ch. Zbrachlin, dok. Brechelin, Brechlyn 1400 i 1415, Sbrechlin 1440, Zbrachlino 1649, Brachlin 1676, dawniej dobra ryc. , pow. świecki, st. pocz. i kol. Pruszcz, o 4, 3 klm. odl, agentura poczt. w miejscu, par. kat. Niewieścin, szkoła Iranda. Dwie szosy krzyżują się w Z. bydgoska i chojnicka; 362 ha 297 roli or. , 32 łąk, 1 lasu; 1885 r. 8 dm. , 17 dym. , 117 mk. kat. , tylko 1 był wyzn. ew. Za czasów krzyżackich należał Z. do komturstwa świeckiego. W XVII w. był dziedzicem Jan Przywicki, 1668 Jan Krzepocki. R. 1767 sprzedają te dobra Stan. Korytowski i Maryanna Korytowska z Proczyńskich, podwojewodzie pomorskiemu Michałowi Lniskiemu za 14000 zł. prusk. monety. Później posiadał je Jan Pr. Dębiński; r. 1801 nabył je za 16500 tal. wójt Michał v. Meusel. Potem dzierżył je major Fr. Michał. Wedelstaedt; r. 1858 zaś kupił je za 47000 tal Marek, r. 1860 pani Jeżewska za 40000 tal, r. 1868 Teofil Rożycki, który r. 1889 sprzedał komisyi kolonizacyjnej ten majątek z fol Cieleszynek obszar 1439 mr. . Komisya w r. 1893 zamieniła Z. na gminę wiejską, nadając jej nazwę Brachlin. Według taryfy pobor. z r. 1648 płacił tu Jan Przywidzki 2 fl. 8 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 178. Sympla wynosiła 1717 r. 4 gr. ob. Cod. Beln. w Pelplinie, str. 88. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, że z Zbr. dawano mesznego 11 korca żyta i tyleż owsa str. 250. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymieniane ja84 Zbrachlin Zbrożki Zbroszkowce Zbroszkowskie Budy ko dobra szl. i folw. o 4 dymach, w posiadaniu Lniskich str. 264. Istniał tu dawniej kościół paraf. , jak o tem świadczy sprawozdanie ze świętopietrza za r. 1326, gdzie czytamy Wenceslaus Plebanus ecclesiae de Sbrachlino pro medietate decimae praesentis anni eiusdem ecclesiae, qui II marc. minus I X Kś. Fr. Zbranki, w dokum. Zbranków i Zbrankowszczyzna, wś nad Noryniem, pow. owrucki, gm. Noryń, par. praw. Szołomki o 3 w. , ma 58 dm. , 442 mk. , cerkiew cmentarną, p. w. św. Piotra i Pawła, z drzewa wzniesioną w 1856 r. przez dziedzica wsi Pawła Saworowskiego. Po dług Ossowskiego znajduje się tu czerwony szyfer i kwarcyt. Do wsi rościli pierwotnie prawo ks. Piotr Zbaraski i Marek Zbronny al Zbranny, zwany też Zbrońskim, który w 1604 i 1609 r. prowadzą sprawę z Andrzejem Trzyzną o za branie wsi. Własność jednakże niemusiała być bezsporną, gdyż jednocześnie ks. Zbaraski za przecza praw Zbrannemu. W r. 1609 dobra należą do Jerzego Lasoty, który w 1618 r. czy ni na niej zapis na rzecz Wawrzyńca i Potencyanny z Gnatowskich Kochanów. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z r. 1628 Jerzy Lasota płaci ztąd z 6 dym. , 6 ogr. i 1 koła młyń. ob. Jabłonowski, Ukraina, I, 65 i t. II. Testamentem, spisanym w 1633 r. , zapisał Z. , między innemi, wnukom swoim Moszczeńskim. W r. 1684 i 1652 Z. należą do podczaszego wiłkomierskiego Dymitra na Żabokrzykach Żabokrzyckiego i żony jego Maryanny z Norzyńska Niemiryczówny Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 2, 67, 257. J. Krz. Zbrochy Ostrowe, pow. przasnyski, ob. Ostrowe. Zbrodna, wś włośc. , pow. wileński, w 1 okr. pol, gm. Rzesza o 11 w. , okr. wiejski Bukiszki, 24 dusz rewiz. osad. w. ; należy do dóbr skarbowych Gienejciszki. Zbrodowicze, dobra nad rzką Strunią, pow. połocki, o 10 w. od Połocka, własność Medunieckich, 260 dzies. Zbrodzice, wś i fol nad rzką t. n. , tworzącą tu dwa stawy, pow. stopnicki, gm. i par. Busk, odl. 14 w. od Stopnicy, 3 w. od Buska. W 1827 r. było 29 dm. , 162 mk. W r. 1888 folw. Z. rozl. mr. 482 gr. or. i ogr. mr. 396, łąk mr. 56, past. mr. 3, w odpadkach mr. 13, nieuż. mr. 15; bud. mur. 13, drew. 1; płodozm. 8pol. , pokłady torfu i wapienia. Wś Z. os. 16, mr. 204. W połowie w. wś Z. , w par. Busko, własność Jana ze Służewa h. Łodzia, miała łany km. , z których dziesięcinę dawano kościołowi w Busku. Karczma, zagr. , folwark rycerski dawały dziesięcinę kościołowi w Staszowie Długosz, L. B. , II, 386 i III, 96. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 wś Zbrodzice, Zakrzów i inne, własność Stanisława z Kurozwęk, płaciły poboru 9 grz. 18 gr. W r. 1579 wś Z. , w par. Saniecz, miała 8 osad. , 4 łan. , 2 biednych Pawiń. , Małop. , 223, 487. Br. Ch. Zbroje, część wsi Monasterek, w pow, brodzkim. Zbrojewskie, wś i fol nad rz. Liswartą, pow. częstochowski, gra. Lipie, par. Danków. Wś ma 29 dm. , 164 mk. , 148 mr. ; fol 6 dm. , 3 mk. , 120 mr. W 1827 r. było 21 dm. , 135 mk. Por. Wójtowstwo Zbrojewskie. Zbrojów, wś nad rzką Kuźniczką, pow. konecki, gm. Blizin, par. Odrowąż, odl od Końskich 29 w. , ma 19 dm. , 138 mk. , 114 mr. dwor. , 155 włośc. W 1827 r. było 14 dm. , 114 mk. Według reg. pobor. pow. opoczyńskiego w r. 1677 w par. Odrowąż śród licznych kuźnic minerae podano Minera hut. Stan. Zbroja socii 3 Pawiń. , Małop. , 286. Od tego hutnika poszła i nazwa osady. Zbrońce, część Obydowa, pow. Kamionka Strumiłowa. Zbrosza 1. Mała, wś i fol, pow. grójecki, gm. i par. Promna, odl 16 w. od Grójca, ma 126 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 156 mk. W r. 1886 fol Z. Mała rozl. mr. 870 gr. or. i ogr. mr. 518, lasu mr. 334, nieuż. mr. 18; bud. mur. 8, drew, 3; płodozm. 10pol. , las nieurządzony. Do włościan należy 31 mr. W r. 1576 we wsi Zbrossa minor Jan Czerniakowski płaci od 31 2 łan. , Stanisław Żochowski od 2 łan. Pawiń. , Mazow. , 234. 2. Z. Wielka, wś i fol, pów. grójecki, gm. i par. Jasieniec, odl 12 w, od Grójca, ma 308 mk. W 1827 r. było 24 dm. , 198 mk. , par. Lewiczyn. W r. 1885 fol Z. Wielka rozl. mr. 1050 gr. or. i ogr. mr. 779, łąk mr. 41, past. mr. 101, lasu mr. 103, nieuż. mr. 27; bud. mur. 3, drew. 16; las nieurządzony, pokłady torfu, wiatrak. Wś Z. Wielka os. 43, mr. 306. W r. 1676 we wsi Zbrossa major, w par. Jasieniec, płacą Jakub i Jan Zbroscy od 2 łan. km. Paw. , Maz. , 233. Br. Ch. Zbroszki al. Z. Winniczka, fol i wś, pow. pułtuski, gm. i par. Winnica. W 1827 r. było 10 dm. , 58 mk. Ob. Winniczka. Zbroszki, wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Wasiliszki w dawnej gm. Szejbakpol, o 44 w. od Lidy a 8 w. od Wasiliszek, ma 10 dm. , 81 mk. 3 prawosł. , 78 katol. . Będzie to prawdopodobnie wś podana pod nazwą Zabraszki Zbroszkowce, w spisie miejscowości Zbroszkowszczyzna, dobra, pow. grodzieński, w 4 okr, pol, gm. Skidel, o 32 w. od Grodna, wraz z urocz. Michałówką 369 dzies. 30 łąk i past, , 30 nieuż. ; własność Troskulawskich. Zbroszkowskie Budy, os, , pow. pułtuski, gm. i par. Winnica. Zbroszkowszczyzna, ob. Zbroszkowce. Zbrożki, wś, pow. nowomiński, gm. Kuflew, Zbranki Zbranki Zbrochy Ostrowe Zbrodna Zbrodowicze Zbrodzice Zbroje Zbrojewskie Zbrojów Zbrońce Zbrosza Zbroszki par. Kałuszyn, ma 36 mk. , 344 mr. dwor. W r. 1827 było 5 dm. , 42 mk. Zbrożkowa Wola, wś, pow. łowicki, ob. Wola Zbrożkowa. Zbrucz, mylnie zwany Podhorcami, rzeka na pograniczu gub. wołyńskiej i podolskiej z Galicyą, lewy dopływ Dniestru. Bierze początek w pow. starokonstantynowskim, w okolicy bezleśnej nieprzejrzanych łąk błotnistych, zwanych Zbruczami, na płn. od Awratyna a na płd. od Halczyniec, na wyżynie Zbornej. Początkowo płynie w kierunku zachodnim do wsi Szczasnówki, poczem zwraca się na południe i zatrzymuje ten kierunek aż do ujścia do Dniestru pod Kozanówką, przysiołkiem Okopów, Zbrucz płynie po wyżynie podolskiej, sfalowanej rozległemi, polistemi garbami. Po wschodniej jego stronie wystąpiły z wyżyny wcale okazale wapienne Miodobory Toutry, które poczynając się prawie na szerokości źródeł Zbrucza, ciągną się na południe, przecinają go pod Satanowem i O1chowcami i zwracają się na Iwahnowce, Lanckoronę do Dniestru, do Suboczy. Prawie na całej swej długości, poczynając bowiem od Szczasnówki, Z. oddziela Galicyę od gub. wołyńskiej i podolskiej. Za biegiem jego obniża się cała wyżyna, bo od górnego biegu, gdzie w Miodoborach wzniosła się do 419 mt. , na południe dochodzi w najwyższych wzniesieniach zaledwo do 327 mt. W całym swym biegu Z. posiada charakter wszystkich rzek podolskich. W górnym biegu płynie otwartą błotnistą doliną, przelewa się w stawy, w dalszym biegu pogłębia się w wyżynę. Z warstw sarmackich dostaje się do starych warstw sylurskich. Brzegi jego tworzą formalne góry, wysokie ściany, przez lud zwane ściankami stinkami. Widnieją czasem siwe skały, zawierające skamieliny terebratul i koralowin, występują wapienie pokryte rodzajną ziemią humusową. Pod nią miejscami zalega sina lub żółtawa glina. Po zboczach jaru zbruczowego spiętrza się ta glina czasem do znacznej grubości; gdzieniegdzie wydobywa się gips brudno żółtawy, blaszkowy, miejscami zwietrzały biały. Występuje on jak wyspy rozrzucone śród zielonej trawiastej osłony. Aż do Tarnorudy tworzy Z. 11 stawów w Szczasnówce, Pulczyńcach, Tokach, Worobijówce, Prosowcach, Dorofijówce, Staromiejszczyźnie, Podwołoczyskach i Tarnorudzie. Na 46 klm. biegu Z. od Szczasnówki do Tarnorudy same stawy zajmują około 25 klm. długości. Jest więc aż dotąd Ż. stawczanką, odlewiskiem stawów. Jar Z. wrzyna się głębiej w wyżynę podolską o 80 100 mt. od innych rzek podolskich, w miejscu zaś, gdzie przecina Miodobory, wgłębia się o 180 mt. poniżej pomostu ich grzbietu. Najwyższe wzniesienia towarzyszące Zbruczowi dochodzą ponad jego doliną w Tokach do 21 mt. , w Prosowcach do 28 mt. , w Dorofijówce 39 mt. , w Czerniszówce 34 i 64 mt. , w Rożyskach 57 mi, w Łuce Małej 87 mt. , w Stawkach 62 mt. , w Wolicy 79 mt. , koło Satanowa 127 mt. , w Horodnicy 183 mt. , w Olchowczyku 49 mt. , w Husiatynie 88 mt. , w Zielonej 70 rat. , w Kociubińczykach 91 mt. , w Burdiakowcach 80 mt. , w Bereżance 82, w pobliżu ujścia 81 mt Dolina Z. , wzniesiona w Palczyńcach do 298 mt. npm. , idąc za biegiem rzeki obniża się po upływie. w Tokach do 290 mi, o 31 2 klm. dalej do 287 mt. , po upływie 41 2 klm. w Prosowcach do 284 mt. , o 4 klm. dalej do 280 mt. , następnie, ubiegłszy 181 2 klm. w Mysłowej do 273 mi, o 11 2 klm. dalej 272 mt. , po 21 2 klm. w Orzechowcu 269 mt. , po 21 2 klm. w Tarnorudzie do 268 mt. , o 2 Mm. poniżej, niedaleko ujścia Śniwody, do 267 mt. , również tyle ubiegłszy 11 2 klm. w Faszczówce, po 31 2 klm. 266 mi, po 1 klm. 264 mt. w Kozinie, po 31 2 klm. 263 mt. , po 12 klm. w Wychwatyńcach 254 mt. , po 9 klm. w Postołówce 240 mt. , po 231 klm. w Olchowczyku 224 mt. , po 7 klm. w Husiatynie 223 mt. , po 111 2 klm. w Zielonej 206 mt. , po 71 2 klm. w Kociubińczycach 203 mt. , po 51 2 klm. w Siekierzyńcach 202 mi, po 91 2 klm. , powyżej ujścia Burdiakowiec 195 mt. , w Bereżance po 12 klm. 180 mi, po 9 klm. w Turylczach 175 mt. , po 91 2 klm. w Niwrze 166 mt. , przy ujściu Olchowego 162 mt. , po 8 klm. w Czarnokozińcach 146 mt. , po 111 2 klm. w Zawalu 135 mt. , po 4 klm. w Paniowcach 133 mt. , wreszcie po upływie 51 2 klm. przy ujściu pod Okopami 107 mt. Pochyłość tedy doliny Z. wynosi około 200 mt. , długość zaś 213 klm. , przeciętna przeto pochyłość na 1 klm. wynosi około 1 mi Najmniejsza pochyłość przypada na przestrzeń od Tarnorudy do Faszczówki a tem samem i najmniejszy pęd wody, znaczny pęd jest w górnym biegu, w średnim najsłabszy a w dolnym najsilniejszy. W ostatnim bowiem na 1 klm. długości pochyłość dochodzi do 5 mt. Podług źródeł urzędowych długość rzeki wynosi 221 w. , w tem 213 jako rzeki pogranicznej. Szerokość w miejscach niezatamowanych groblami rzadko przewyższa 4 5 saż. ; głębokość wynosi od 1 2 do 3 i więcej arszynów. W wielu miejscach można przez rzekę w bród przechodzić. Dno ma ilaste, niekiedy kamieniste. W wielu miejscach koryto rzeki dzieli się i tworzy wyspy. Z. zamarza w początkach grudnia, puszcza zaś w środku marca. Stawy Z. bujnie porasta roślinność, zresztą dość jednostajna. Kępami rozmieściła się rogoża wązkolistna, na środek stawów wysunęły się białe grzybienie z długiemi odnogami, gdzieniegdzie występuje rogatek i wodna rzęsa. Po mokrych łąkach obsiadła oczeretami trzcina, lśniąco żółty grążel, tatarak, sit, nitkowate glony, rdestnice. Ścianki pokrywają krzewiny leszczyny, w niektórych miejscach las szpilko Zbrożkowa Wola Zbrucz Zbrożkowa Wola Zbrzyłówka wy, zresztą kraina to lasów liściastych, buków, grabów. Lasy kryją w sobie liczne źródła i chronią je od wysychania. W Z. żyją karp, marym, kiełb, lin, pukas, kleń, jelec, wyrozub, uklej najbielszy, leszcz, szczupak, śliz, kózka, sum, okuń, babka. Niegdyś zalatywały tu ła będzie i pelikany a w okolicznych lasach bujały żubry. W sierpniu 1848 r. znaleziono w Z. pod wsią Liczkowce, w pobliżu Husiatyna, posąg kamienny czworoboczny, wykuty ze zbitego krystalicznego wapienia, podobnego do stano wiącego urwiste brzegi rzeki. Posąg ten. podług uzasadnionych zresztą przypuszczeń, przedstawia Swantewida Światowida. Bliższe szczegóły tak o odkryciu jako i o samym posą gu ob. w art. Liczkowce. Ważniejsze dopływy Z. z lewej strony są Grabarka w pow. starokonstantynowskim, Medwedówka, Tarnorudka, Oszuka pod Satanowem, Olchowka al. Mucha, Muszka, Rudka, Kizia. Od prawego brzegu przybiera Z. Młyński potok ze Samcem, Samiec, Śniwodę ze Stawkami, Stawek, Turówkę, Czerneczę, Bridok, Gniłę, która z Tajną tworzy Rzeczkę, Słobódkę, Krzyweńkie, Bosyrski potok z Budkami, Burdakowce, Ciemną Kiernicę, beniecki potok z Trośteneckim, Olchową i kilka drobniejszych. Ob. Karta wojsk. , U, XXXV, 11, XXXIV, 10, XXXIV, 9, XXXIV, 8, XXXIV, 7, XXXIV. St. M. Zbrucz, wś, pow. starokonstantynowski, gm. Wołoczysk o 6 w. , posiada cukrownią, szpital fabryczny. Zbrudzewo 1. wś gosp. , w pow. szremskim, ma sąd, parafie, urz. okr. , urz. st. cyw. , pocztę i st. kol. żel w Szremie, szkołę katol. w miejscu. Obszaru 386 ha, 45 dym, , 418 dusz 3 prot. . 2. Z. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 793 ha, 7 dym. , 166 dusz 3 prot. . Na obszarze Z. zachowały się nazwy Siedliska, Łozewka, Ściegny, Nowiny, Gierwatki, Nielupy, Ługi, Żyłki, Przydziałki, Wielichów, Szubionki, Paprotnia, Smażdżyny, pola; Macharzyńska gó ra, Niedzwiedna góra, Łoździewka, Orliniec, Jabramy, Koszczysko, Okrzosy, Kobin, Lisiek, Borki, Trzęsko, Szeroki smug, Łapińska, łąki; Okniska, Zielony Dół, Grondy, Smirduch, Pral nia, Gąsiniec, Okrąglica, Dudek, Ciszka, Głębo ki Doł, Soska, Czaja krzewina, Karpi Dołek, Poł czyński i Babi Dół, doły i stawy; Gniewiec, je zioro; Sliąchwa, rów. Z. leży na płn. Szremu, na trakcie do Bnina. Należało do mta Szremu. Istniało już przed r. 1388. Pisali się ztąd Zbrudzewscy. W r. 1578 jest tu 91 2 śl. os. , 8 zagr. i 6 komorn. W r. 1618 płaciło podatku 12 złp. 9 gr. , od 91 2 śladów po złotemu, od dwóch wolnych po gr. 24 i od 6 zagr. z rolą po 6 gr. W. Ł. Zbryca, ob. Zbrzyca. Zbrza 1. wś, pow. jędrzejowski, gm. Sobków, par. Brzeziny, odl. 14 w. na płd. od Kielc. Występują tu łupki należące do formacyi sylurskiej. Wś należała do dóbr Dębska Wola, ma 29 os. , 289 mr. W 1827 r. było 22 dm. , 159 mk. Podano też wś Zbrzańska Wola, mającą 3 dm. , 32 mk. Ob. L. Zejszner, Opis geologi czny formacyi sylurycznej, odkrytej we wsi Zbrzy przy Dębskiej Woli na południe od Kielc Roczn. Tow. Nauk. Krak. , 1869. 2. Z. , r. 1508 Sbyrza, wś, pow. sandomierski, gm. Gór ki, par. Olbierzowice. Zarówno spis z 1827 r. jak i najnowsze urzędowe spisy nie podają tej wsi, którą jedynie pomieszcza spis urzęd. z r. 1867 i Skorowidz Zinberga. W spisie wojew. sandomierskiego z r. 1508 wymieniona pomię dzy wsiami, które nie zapłaciły poboru czwartej części z czynszów klasztornych Paw. , Małop. , 478. Br. CL Zbrzańskie Chałupki, w 1827 r. Zbrzańska Wola, wś, pow. jędrzejowski, wchodziła w skład dóbr Dębska Wola, ma 5 os. , 02 mr. Ob. Zbrza 1. Zbrzezie, ob. Zbrzyź. Zbrzeźnica al. Bacze Suche, w XVI w. Bacze Zbrzeznica, wś i fol. nad rzką b. n. , pow. łomżyński, gm. i par. Puchały, odl 17 w. od Łomży. W 1827 r. były 3 dm. , 18 mk. , par. Zambrowo. Stanowiła jedną całość ze wsiami Bacze Suche i Mokre. Obszar wynosił 7257 mr. W r. 1885 fol. Z. rozl. mr. 1218 gr. or. i ogr. mr. 286, łąk mr. 221, past. mr. 121, lasu mr. 538, nieuż, mr. 62; bud. mur. 5, drew. 8, las nieurządzony, młyn wodny. Wś Z, os. 12, mr. 36; ws Polki os. 3, mr. 11. W r. 1576 Bacze Zbrzeznica, w par. Puchały, miały 8 działów szlacheckich największy 5 łan. i w ogóle 131 2 łan. , 3 zagr. ; B. dziś B. Mokre 3 działy, 6 łan. , 2 zagr. Paw, , Mazow. , 370. Zbrzyca, także Zbrycza, niem. Sbritze, stru ga, nastająca w pow. chojnickim pod Lędami. płynie potem w kierunku płd. przy Leśnie, tu zwraca się ku zach. , mija Rolbik i Widno, prze pływa potem jez. Wielkie i Glisno, kieruje się następnie znów ku płd. , tworząc granicę między pow. chojnickim i człuchowskim i uchodzi do jez. Wytoczna, przez które Brda płynie. Zacho dzi w przywileju Mestwina z r. 1291 p. n. Dbriza ob. Perlbach P. U. B. , str. 439. Lud zowie ją mylnie Szprycą. Kś. Fr. Zbrzyłówka, sioło niegdyś, w okolicach Słobodycze, t. j. w dzisiejszym pow. żytomierskim, na płd. zach. od Żytomierza. Zbrzyż, dawniej Brzezie Nowe, Brzezie, Zbrzezie, mstko nad Zbruczem, pow. kamieniecki, na pograniczu od Galicyi, okr. pol. Lanckoroń o 12 w. , gm. Bereżanka, st. pocz. Husiatyn, odl. o 40 w. na płn. zach. od Kamieńca, ma 226 dm. , 1400 mk. 355 żydów, cerkiew paraf. , kaplicę prawosł. cmentarną, kościół katol paraf. , dom modlitwy żydowski, szkołę ludową 2 naucz. , 45 uczniów, młyn wodny, posterunek Zbrucz Zbrucz Zbrudzewo Zbryca Zbrza Zbrzańskie Chałupki Zbrzezie Zbrzeźnica Zbrzyca Zbrzyż straży pogranicznej, 10 rzemieślników, targi tygodniowe, 549 dzies. ziemi włościańskiej, dworska w częściach; Wacowskiego 110 dz. , Gradowskiego 738 dzies. , Makowskich 248 dz. , Dynowskich 290 dz. , Paruszewskich 58 dzies. i kilka drobniejszych. Grunta górzyste i skaliste, glina zdatna na garnki i kamień wapienny. Cerkiew prawosł. istniała tu już w r. 1565. Dzisiejsza, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , przerobiona w 1830 r. z kościoła kapucynów, uposażona 59 dzies. ziemi, posiada w ikonostasie piękny obraz Smuglewicza Wniebowzięcia N. M. F. Na cmentarzu grzebalnym kaplica Wszystkich św. , wzniesiona w r. 1876. Parafia prawosł. ma 1243 wiernych. Kościół paraf. katol, p. wez. św. Antoniego i Jana Nepomucena, z muru wzniesiony w 1842 r. , posiada 5 obrazów pędzla Smuglewicza św. Antoni, Kajetan, Jan Nepomucen, Szczepan i Franciszek Ksawery oraz 5 medalionów tegoż artysty św. Tekla, Kunegunda, Klara, Jacek i Tadeusz. Uposażenie kościoła stanowi 35 dzies. ziemi. Parafia katol, dekanatu kamienieckiego, liczy 1879 wiernych w Z. i wsiach Andrzejówka, Bednarówka, Czahrówka, Jarosławka, Józefówka, Krzyków, Latawa, Michałówka, Michałpol, Róża, Siekierzany ze Słobódką, Szydłowce, Wiktorówka, Wołochy, Zielona ze Słobódką, i Żabińce. Kaplica w Wiktorówce. Co się tyczy przeszłości miasteczka, to w miejscu tem leżały dwie wsi Charzowce i Jarosław Stary. Podług reg. pobor. pow. kamienieckiego z pierwszej z nich w 1530 i 1542 r. płacili Roman, Wnuczko i Chrynicz Charzewscy od 2 pługów; w 1565 r. własność Andrzeja i Ihnata Charzewskich, w dzierżawie Wierzejskiego, ma 4 pługi a w 1569 r. Charzewscy płacą ztąd z 5 pługów, 6 komorn. , 2 ubogich i 1 rzemieślnika Jabłonowski, Wołyń i Podole, 162, 188, 226. Jarosław wykazany został dopiero w regestrach z 1542 r. jako płacący od 11 2 pługa. W r. 1565 należy do Lackorońskiego, ssty skalskiego, który płaci od 4 pługów, 3 komom. , a w 1569 r. od 6 pługów ibid. , 164, 185, 225. Widocznie Lanckorońscy nabyli później Charzew, gdyż w przywileju wydanem w 1646 r. przez Władysława, czytamy Bacząc na wielkie zalety i zasługi Stanisława z Brzezia Lanckorońskiego, kaszt. halickiego, ssty skal skiego, potwierdzamy świeżo przez tegoż założone miasto Nowe Brzezie, na gruntach Charzowce i Stary Jarosław, w wwdztwie podolskiem. W dalszym ciągu obdarzając król miasto, na krańcach państwa leżące, prawem magdeburskiem, uchyla przeciwne temu prawa i zwyczaje polskie i ruskie; chce ażeby magistrat używał pieczęci w przywileju nie podany jej kształt; zaprowadza targi we wtorek i czwartek i cztery jarmarki do roku Baliński, Star. Polska, II, chłe wojny kozackie przeszkodziły rozwojowi miasta; zostawało ono jednak w posiadaniu Lanckorońskiego, wwdy bracławskiego, nastę pnie hetm. w. kor. 1657 r. . Wnuka tegoż Anna Mierzejewska wniosła Brzezie w posagu Adamowi Tarle, sście brzegoskiemu i gostyń skiemu, który wiele przyczynił się do wzrostu miasta. On to zbudował zamek nad rzeką i za czął wznosić klasztor kapucynów 1744, który opasał murem w kształcie toporu herb Tar łów. W r. 1780 właścicielem był Floryan Tar ło, ssta skalski. Miasto miało wówczas 140 dm. miejskich i 188 na przedmieściach. Później otrzymał Zbrzezie Franciszek Strzałkowski, szambelan królewski, który w 1786 r. otrzymał przywilej ustanawiający jarmarki w poniedział ki po św. Filipie i Jakubie, Małgorzacie, Róży, Hieronimie i Katarzynie. Po rozbiorze Rzpltej miasteczko zaczęło upadać; liczba osiadłych tu żydów znacznie się zmniejszyła, tak że w r. 1818 było ich zaledwie 243, majątek zaś roz padł się na części i w powołanym roku należał do pięciu właścicieli Dobrzańskiego, Kozickie go, Krosnowskiego, Pawłowskiego i RzepkiŁa skiego. Odtąd właściciele ciągle się zmieniali. Budowy kościoła i klasztoru dokończyli sami kapucyni. W 1826 r. było w klasztorze 7 za konników i szkółka parafialna. Kościół konse krował w r. 1801 biskup Mackiewicz. Po prze robieniu kościoła na cerkiew, budowę dzisiej szego kościoła rozpoczęto w 1839 r. Z zamku wzniesionego przez Tarłów pozostały tylko szczątki; brama wjazdowa wyrestaurowana słu ży za mieszkanie właścicielom Gradowskim. Tu przemieszkiwał przez czas jakiś znany poe ta Stanisław Starzyński Stach z Zamiechowa i Adolf Dobrowolski 1866, głośny w swoim czasie ekonomista. W okolicy Z. utonął w Zbruczu w 1828 r. poeta Tymon Zaborowski. W okolicach Z. znajduje się pieczara, zwana jaski nią Horyniewą i starożytne kopce, zwane roz bite mogiły. Dr. M. Zbrzyż al. Zbrzyzie, Zbryskij Most, wś, pow. borszczowski, 21 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Borszczowie, 7 klm. na płn. od urz. pocz. w Skale. Na płd. leży Skała, na płd. zach. i płd. Siekierzyńce pow. husiatyński, zresztą przypiera wieś od płn. i wschodu do pow. kamienieckiego w gub. podolskiej. Wzdłuż granicy płn. i wsch. płynie Zbrucz. W jego dolinie na płn. zach. leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. ma roli or. 336, łąk i ogr. 33, past. 19, lasu 39; wł. mn. roli or. 15, łąk i ogr. 17, past. 27 mr. W r. 1890 było 26 dm. , 172 mk. w gm, , 14 dm. , 90 mk. na obsz. dwor. 134 gr. kat. , 94 rz. kat. , 34 izr. ; 237 Rus. , 25 Pol. Par. rz. kat. w Skale, gr. kat. w Burdiakowcach. Zbucz, wś włośc. , pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol, gm. Kleniki, o 12 w. Zbrzyż Zbrzyż Zburaż Zburjewka Zbuczyn od Bielska, 605 dzies. ziemi włośc. 98 łąk i past. , 16 nieuż. . Zbuczyn, wś i fol, majorat rząd. nad rzką Zbuczynką, pow. siedlecki, gm. i par. Zbuczyn, odl. 14 w. od Siedlec, posiada kościół par. mu rowany, sąd gm, okr. V, urząd gm. , szkołę po czątkową. Pol. ma 25 dm, 356 mk. , 1585 mr. ; wś 27 dm. , 239 mk. , 924 mr. W r. 1827. było 47 dm. , 380 mk. Istniała tu dawniej st. pocz. na trakcie z Warszawy do Brześcia Lit. , odl. 2 mile od Siedlec a 31 2 od Międzyrzecza. Majorat Zbuczyn, oddzielony od dóbr rząd. Wiszniów, w r. 1844 nadany został pułkow. Mielnikow. Obszaru miał mr. 3810. Wś Z. os. 28, mr. 951; wś Karcze os. 11, mr. 223; wś Rowce os. 18, mr. 467. Kościół i parafią erygował tu podo bno Władysław Jagiełło w r. 1418. W r. 1880 rozpoczęto budowę nowego murowanego kościo ła w stylu toskańskim, na miejscu poprzedniego drewnianego z XVIII targowisko, przy którem założono parafią. Ro zwój Siedlec i Międzyrzecza pozbawił Z. zna czenia handlowego. Karczmarze zamienili się w rolników. Ozy osada otrzymała kiedy prawo miejskie, nie wiadomo. W w. zwano je dnak Z. miasteczkiem, widocznie wpłynęła na to tradycja dawnego targowiska a może też odbywały się tu targi. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś Z. miała 3 łan. , ple bana 1 łan, młyn. 1 łan, sołtysi 1 łan. W r. 1552 wś królewska miała osad. 41 i 10 karcz marzy, uprawiających rolę; pleban 8 osadn. W r. 1580 p. Piotr Kosierski, sługa starościński, płaci od 12 włók i z dziesięciną fl. 12, od półwłoczka co na dwór obróconego gr. 5, od 6 za grod. na rolach fl. 1 gr. 6, od 6 zagrod. bez ról gr. 20, de resto na sprawiedliwe oddanie wójt przysiągł. Summa fl. 14 gr. 1 Paw. , Małop. , 378, 382, 394, 395, 403. Zbuczyńskie staro stwo niegrodowe, położone w wojew. lubelskiem, ziemi łukowskiej, podług spisów podskarbińskich z r. 1779 obejmowało miasto Zbuczyn z wsią i wójtowstwem. Posiadał je w tym cza sie Ignacy Cieszkowski, kasztelan liwski, ze swą żoną Franciszką z Sufczyńskich, opłacając kwarty złp. 1102 gr. 16, a hyberny złp. 344. Na sejmie z r. 1773 1775 Stany Rzpltej na dały te dobra narodowe w posiadanie emfiteutyczne Zielińskiemu, chorążemu liwskiemu. Z, par. , dek. siedlecki, ma 1672 dusz. Z. gm. ma 10506 mr. obszaru i 2662 mk. ; śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 13 praw. , 1 prot. i 156 żydów. W skład gm. wchodzą Dziewule, Grodzisk, Januszówka, Karcze, Okniny, Rado myśl, Rowce, Zabłoć i Zbuczyn. Br. Ch. Zbuczynka, rzeczka, prawy dopływ Muchawki, do której uchodzi pod Mościbrodami, w pow. siedleckim. Nazwę otrzymuje od wsi Zbuczyna. Zbudów, grupa domów i folw. w Piaskach, pow. lwowski. Zbudziszcze, fol. nad rzką Wiejsiejką, lew. dopł. Słuczy, pow. słucki, w 3 okr. pol kopylskim, gm. Hresk, par. kat. Słuck o 16 w. na płn. . Zbuk, os. młyn. , pow. kozienicki, gm. i par. Policzna, odl. od Kozienic 18 w. , ma 1 dm. , 4 mk. , 12 mr. Zbulitów Wielki, wś, i Z. Mały, wś i os. nad rzką Piwonią, pow. radzyński, gm. Lisia Wólka, par. Radzyń. Z. Wielki ma 32 dm. , 324 mk, 675 mr. ; Z. Mały 15 dm. , 119 mk. , 317 mr. i os. 1 dm. , 2 mk. , 1 mr. W 1827 r. Z. Wielki miał 32 dm. , 252 mk. ; Z. Mały 13 dm. , 88 mk. , należał do par. Bezwola. Rzeczka przerzynająca obszar Z. stanowiła dawniej granicę między wojew. lubelskiem a brzeskiem. Włościanie w jednej i drugiej części wsi do dziś dnia mają nieco odmienne ubiory. Czapki rogatywki noszą po stronie, która należała do dawnego wojew. lubelskiego; w drugiej części zaś okrągłe. Od strony wojew. brzeskiego po prawej stronie gościńca zdala, pod lasem, znajduje się kamień, którego tylko część powierzchni równo z ziemią dopatrzeć można; na nim widać pojedyńcze litery skróconego napisu cerkiewnosłowiańskiego. Sposób umieszczenia i położenia kamienia, jak niemniej dość wyraźne litery pozwalają uważać ten zabytek za znak graniczny, położony niegdyś przez komisarzy rozgraniczających. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552 Zbulitów, wieś szlachecka, wraz z Braniczą miała osad. 33. W r. 1580 we wsi Zbulitow Zbilutów p. Jasewski Marcin, sługa jegomości pana starościn, od 6 włók fl. 6, od półwłoczka pustego gr. 5, od zagrody z rolą gr. 6, od komornicy bez bydła gr. 2. Summa fl. 6 gr. 13 Pawiń. , Małop. , 393, 423. Zbunin 1. wś włośc. nad Bugiem, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol, gm. Miedna, o 25 w. od Brześcia, 33 dm. , 238 mk. , cerkiew, szkoła, 890 dzies. ziemi włośc. 136 łąk i past. , 14 lasu, 63 nieuż. i 104 dzies. ziemi cerkiewnej. 2. Z. , chutor, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol, gm. Domaczewo, o 28 w. od Brześcia. Zbunja, węg. Zbun, wś, w hr. beregskiem Węgry, obszerne lasy jodłowe, 68 mk. Zburaż, wś włośc. i dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Małoryta, o 40 w. od Brześcia. Wś ma 74 dm. , 750 mk. , cerkiew, 2287 dzies. ziemi włośc. 1170 łąk i past. , 136 nieuż. i 136 dz. ziemi cerkiewnej 181 2 łąk i past. , 201 2 lasu, 78 nieuż. . Dobra, własność Czyczerynych, z folw. Karcz i Dubowy Krug 8735 dzies. 1200 łąk i past. , 3665 lasu, 1735 nieuż. . Zburjewka, wś na lew. brzegu limanu Dnieprowskiego, pow. dnieprowski gub. chersońskiej, o 37 w, na płn. zach. od mta Alaszki, Zbuczyn Zbuczynka Zbudów Zbulitów Zbudziszcze Zbunin Zbunja Zbyczyce Zbyczno Zbyczna Zbycin Zbychownica Zbychowa Zbychów Zbuż Zburomir otoczona lotnemi piaskami, ma 519 dm. , 4311 mk. , cerkiew, szkołę ludową, 2 jarmarki, ślady wałów ziemnych z bastyonami. Zburomir, dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Motykały, o 17 w. od Brześcia, 625 dzies. 107 łąk i past. , 75 lasu, 9 nieuż. ; własność Laury Zeume. Zbuż, ruczaj, pow. radomyski, lewy dopływ Teterewu, do którego uchodzi w urocz. Ryże, na gruntach wsi Horodsk. Zbuż, w dokum. z 1545 r. Sbug, wś nad Horyniem, pow. rówieński, gm. Stydynie, paraf. praw. Japołoć o 2 w. , katol. Stepań, ma 47 dm. , 426 mk. , cerkiew filialną drewnianą, p. wez. Archan. Michała, niewiadomej erekcyi, uposażoną 39 dzies. ziemi z zapisu właściciela wsi Jakuba Lubinieckiego, kaplicę katol dek. rówieńskiego, młyn wodny. Wś Z. , pod nazwą Sbug, wymieniona jest w rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. jako własność Piotra Turczynowicza, który zobowiązany był do opatrywania jednej horodni zamkowej Pamięt. , t. IV, cz. 2, str. 102. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1583 należy do Stepania ks. Konst. Ostrogskiego, wwdy kijowskiego, który płaci z 6 dym. , 7 ogr. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 83. Zbychów, wś i fol. , pow. miechowski, gm. Tczyca, par. Szreniawa, odl. 10 w. od Miechowa. Fol. ma 188 mr. 172 roli. W 1827 r. było 9 dm. , 53 mk. W połowie w. wś Z. , w par. Szreniawa, własność Trzebińskiego h. Szreniawa, miała folwark rycerski, z którego dziesięcinę dawano pleban. w Szreniawie; 4 łany km. płaciły prebendzie krakowskiej krzeszowskiej a pozostałe łany km. dawały dziesięcinę pleban. w Szreniawie Długosz, L. B. , II, 38 i 41. Zbychowa, dawna własność klasztoru oliwskego. Może to będzie dzisiejsze Bychowo, w pow. lęborskim. Zbychownica, niem. Bychowna rzeczka, przychodząca z za Bychowa, w ziemi lęborskiej i uchodząca do jez. Piaśnicy. Przyjmuje z praw. strony Sieniczkę i Pruściszę, z któremi stanowi granicę wierzchucką. Należała dawniej do norbertanek w Żarnówcu. Za dzierżawę rybitwy brały panny w XVII w. zł. 18, później 5. Młynarz wierzchucki miał staranie nad nią, żeby się nie przerywała ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 200. Kś. Fr. Zbycin, okolica szlach. nad rz. Uszą, lew, dopł. Niemna, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. i gm. Mir, odl. o 49 w. od Nowogródka, ma 14 osad; miejscowość bezleśna, lekko falista, grun ta urodzajne, szczerkowo glinkowate, łąki ob fite. A. Jel. Zbyczna, niem. Stabitzfliess, rzeczka, lewy dopływ Dobrzycy, w pow. wałeckim, płynie wzdłuż jez. Zbyczna i Lubiańskiego i uchodzi na płn. wsch. od Wałcza do Dobrzycy. Ob. Pila, Zbyczno, niem. StabitzSee, jezioro pod Zbycznem, na północ od Wałcza. Zbyczno 1. niem. Stabitz, dok. Stubitz, Sbyczno, wś kośc. , pow. wałecki, na płn. od Wałcza, na wsch. od Jastrowia, st. pocz. Nowe Golce, par. katol. Sypniewo, szkoła kat. w miejscu; 1998 ha 697 roli or. , 86 łąk, 573 lasu; 1885 r. 50 dm. , 73 dym. , 381 mk. , 258 kat, 123 ew. z tych przypada na folw. Moritzberg 24 mk. i 3 dm. . Zachodzi już w podrobionym dok. z r. 1290 p. n. Stubitz ob. Gesch. des DeutschCroner Kr. v. , str. 217. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako wś z kośc. filialnym, o 24 dymach str. 231. Tutejszy kościół, p. w. Podwyższenia św. Krzy ża, był według wizytacyi Braneckiego z r. 1641 z drzewa zbudowany. Na początku XVII w. wyposażył go pół śladem roli Ludwik Weyher, ststa wałecki. R. 1630 stanął na miejsce dre wnianego inny z tegoż materyału. R. 1830 za stąpił go nowy, w pruski mur zbudowany ob. descripto archidioecesis Gnesnensis et Pomeraniensis auctore Korytkowski, pag. 248. Wreszcie r. 1888 został położony kamień wę gielny pod nowy kościół. 2. Z. , niem. Zbiczno, wś nad jez. t. n. , pow. brodnicki, st. poczt. i szkola 3klas. symultanna w miejscu, paraf. kat. Brodnica; 823 ha 620 roli or. , 102 łąk, 0, 1 lasu; 1885 r. 120 dm. , 224 dym. , 952 mk, , 628 kat. , 319 ew. , 5 żyd. Za czasów krzyżac kich należało do komturstwa brodnickiego. Za chodzi p. n. Bickschen, Busne i Stibitz. R. 1428 proszą mieszkańcy wsi tutejszej, wsku tek wojen tak spustoszonej, że z 66 włók tylko 8 było osadzonych, komtura brodnickiego Miko łaja Nikeritz, dawali 6 kor. żyta, 3 kor. jęczmienia i 3 kor. owsa, oraz 1 wiardunek zamienił na dań pie niężną. czyni zadość tej prośbie i za prowadza zarazem prawo chełmińskie, stosownie do którego sołtys Janusz Gomoła dostaje 6 włók ziemiańskich i trzeci fenik sądowy; inni zaś ma ją płacić od włóki 3 skojce zwyczajnej monety chełmińskiej oraz dawać 2 kury do Brodnicy i tłokę czynić jak inne wsi ob. Kętrz. O narod. pol. , str. 67. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jako wś król. o 31 dymach ob, str. 264. Kś. Fr. Zbyczyce, w dok. z r. 1365 Sbicice, wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Lelów Staromieście, odl 31 w. od Włoszczowy. W 1827 r. było 35 dm. , 204 mk. W akcie sprzedaży wójtowstwa lelowskiego przez króla Kazimierza w r. 1365 powiedziano, iż do miasta Lelowa wsi Slanzani cum Villa Sbicice et antiquam civitatem Staromieście dictam. .. volumus pertinere Kod. Małop. , III, 193. W połowie XV w. wś Z. miała łany km. , z których dziesięcinę dawa Zburomir no prepozyturze krakowskiej. Folwark, karczma, zagrodnicy dawali dziesięcinę prepozyturze krakowskiej in gonithwam Długosz, L. B. , I, 18, 23. Według lustracyi z 1789 r. mieszkańcy wsi obowiązani byli tylko do pomocy przy reparacyi murów miasta ob. Lelów, t. V, . Zbyczyce, mylnie ob. t. ,, 266, za Zbyszyce. Zbyczyn, fol. , majorat. rząd. nad Wisłą, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciechów, odl. od Kozienic 17 w. , ma 4 dm. , 35 mk. , 300 morg. W 1827 r. 1 dm. , 28 mk. W spisach z r. 1790 podany jest Zbyczyn w liczbie posiadłości ststwa stężyckiego. Wydawca, , Źródeł dziejowych t. , XIV, 339 mylnie utożsamia Zbyczyn z Źyczynem, wsią pow. garwolińskiego. Zbyczyna, wś, pow. sycowski, par. kat. Trębaczów, ew. Drożki. W r. 1886 dobra miały 278 ha, 1 dm. , 99 mk. ew. 35; wś 37 ha, 13 dm. , 110 mk. 11 ew. Zbydniów 1. z Podlesiem, w r. 1581 Zbigniew, wś, pow. bocheński, w dorzeczu Stradomki. Okolica pagórkowata. Porzecze wznies. 281 mt. , sama wieś zbudowana na wzgórza wzn. 367 mt. , a wólka Podlesie al. Podjasień wzn. 379 mt. n. p. m. Domy stoją w kilku ulicach przy drogach gminnych, do sąsiednich wsi. Par. w Tarnawie. Z. ma 103 dm. P. 33 dm. i 623 mk. 309 męż. , 314 kob. rzym. kat. , prócz 10 Izrael. Odl. od Łapanowa, leżącego na półn. za chód, wynosi 53 klm. , od Wiśnicza na płn. wsch. 19, 1 klm. Pos. tabularna dzieli się na dwa korpusy jeden Maryi Popielowej ma 252 morg. , drugi Wandy Niewickiej 137 morg. ; pos. mniej. 786 morg. ról, łąk, past. i lasu. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 55 Winc. Wieruski miał 1 łan kmiecy i 3 zagr. z rolą, wdowa Wieruska 1 łan, Wawrzyniec Gaboński 5 półłan. km. , 4 zagr. z rolą, 4 komr. bez bydła i piekarza. Trzech komorników z bydłem, wyszło precz. Z. graniczy na zach. z Tarnawą i Borzowem, na płn. z Ubrzeżem, na wschód z Trzciną a na płd. z Rybiem Starem. Ob. Ujaz t. XII, 763. 2. Z. z Dziurdziówką, w XV, wś, paw. tarnobrzeski, przy gościńcu z Rozwadowa nad Sanem 11, 3 klm. do Zalesia nad Wisłą, ma stacyę kol. na linii z Sobowa o 14 klm. do Rozwadowa. Okolica jest równiną piaszczystą, dobrze nawodnioną. Stare łożysko Sanu tworzy długi a wązki staw, ciągnący się od wsi w kierunku póła, ku Sanowi, zajmujący 18 morg. obszaru. Na połd. od wsi ciągnie się duży bór sosnowy, zwany Czarną niwą. Wznies. 157 mt. n. p. m. Wólka Dziurdziówka leży na płn. od wsi i składa się z 38 dm. Par. rzym. kat. w Zaleszanach. Wś liczy 187 dm. , 955 mk. 431 męż. , 524 kob. , 907 rzym. kat. i 48 izrael. Pos. tabularna Zbigniewa Horodyńskiego ma gorzelnię, młyn, cegielnię, 2 folwarki, 1114 morg. obszaru, z czego przypada na lasy 392 mr. , na stawy 18 mr. , a na nieuż. 6 mr. ; pos. mn. ma 909 morg. w ogóle. W połowie w. wś Z. , w par. Zaleszany, własność królew ska, miała łany km. , karczmy, zagr. , folwark kró lewski, z których dziesięcinę dawano rozmaicie z niektórych pól płacono kościołowi w Gorzycach, z innych pleban. w Zaleszanach, wartości 6 grzyw. Długosz, L. B. , II, Małop. , 197 Z. był wsią królewską i miał U kmieci, 31 2 łana, 4 zagrody z rolą, 4 komor. z by dłem, 6 komr. bez bydła, 2 rzemieśl. i łan sołty si. Z. graniczy na płn. z Bejdechowem i Maj danem Zbydniowskim, na wsch. z wólką Tuzebską, na płd. z Kotową Wolą a na zach. z Zale szanami. Mac, Zbydniowice, w XVI w. Zbigniewice, wś nad rzeką Wilgą, pow. wielicki, o 8 kl. na zach. od Wieliczki, par. rzym. kat. , w Kossocicach. Sta rożytna osada, liczy 47 dm. i 307 mk. 142 męż. , 166 kob. rzym. kat. , przócz 11 izrael. Pos. ta bularnej niema. Cały obszar wynosi 169 morg. W XVI w. Z. była własnością Jakuba Stokow skiego Pawiń. , Małop. , 41 i miała 3 łany kmie ce, zagrodę bez roli i komor. bez bydła. Z. gra niczą na płn. z Wróblowicami, na wsch. z Goł kowicami, na płd. z Wrząsowicami a na zach. z Lusiną. Mac. Zbyki 1. Zbiki, Zbytki, Żbiki, wś gospod. , w pow. pleszewskim, nad rz. Prosną, ma sąd, urz. okr. , szkołę katol, urz. st. cyw. , pocztę i par. katol. w Żegocinie, st. kol. żel. w Pleszewie. Obszaru 139 ha, 24 dym. , 221 dusz. Leży na lew. brzegu Prosny, między Choczem a Żegocinom. W r. 1793 w posiadaniu Wiktora Szołdrskiego z Góry. R. 1523 bierze ztąd pleban żegociński dziesięcinę snopową z łanów folwarcznych. W r. 1579 posiada tu Jan i Agnieszka Żbikowscy 3 łan. os. , 5 zagrod. , 1 komor. , 1 cząstkę. 2. Z. , wybud. , tamże położ. , 2 dm. , 21 dusz. 3. Z. , fol, tamże, należący do Żegocina. 4. Z. , osada, na płn. wschód Dupina, w pow. rawickim, na granicy szlązkiej. W r. 1793 własność Maks. Mielżyńskiego na Dupinie. Zbykowice, pow. sądecki, ob. Zbikowice. Zbylczyce, dawniej Zbilucice, 1301 Sbyluczicz, 1520 r. Zbyluczycze, wś i fol. nad rz. Ner, pow. turecki, gm. Zelgoszcz, par. G, odl od Turka 34 w. , leży w pobliżu os. Dębie, posiada fabrykę krochmalu, mogącą przerabiać dziennie 100 korcy kartofli, 19 dm. , 483 mk. W r. 1827 było 27 dm. , 254 mk Na obszarze wsi i w przyległych Grodzisku i Zbyszewie za Nerem znajdują się często groby z urnami, istnieją prócz tego grodziska, świadczące o dawnem zaludnieniu doliny Neru, obfitującej w łąki. Na obszarze Z. spotykamy następne nazwy miejscowe Dębiec, Piskorzeniec, Kozie Górki, Gracewo, Lednica, Mszczęchów. Pałki, Ostrowy, Gaj, Osówka, Łysa góra. W r. 1301 Zbydniowice Zbyczyce Zbyczyce Zbydniów Zbyczyna Zbyki Zbykowice Zbylczyce Zbyczyn Zbyska Zbysławice taneus regni Polonie, zatwierdza układ, moca którego comes Sbylud Strazsewicz zamie nia swą wieś Z. na wieś Słupową, własność arcyb. gnieźn. z dopłatą pewnej sumy Kod. wielk. , 838 i 1354. Na początku XVI w. łany km. i folw. dają dziesięcinę pleban w Grodzisku, przy tem po groszu na kolędę i denar św. Piotra Łaski, L. B. , I, 366. Zdaje się, że Z. stanowi ły pierwotnie jedną całość z Grodziskiem i jednych miały właścicieli jeszcze w XVI w. We dług reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 wś miała 28 osad. , 12 łan. , 1 łan sołtysi Pawiń. , Wielkop. , II, 234. Z. wraz z Grodziskiem na leżą na początku XVI do Jana Hebdy z Niewiesza, r. 1612 do Jana Rudzickiego kaszt. sieradz kiego, fundatora nowego kościoła w Grodzisku, później rozpadają się na części. W obecnem stuleciu Z. należą kolejno do Odechowskich, Grądzkich, Kozaneckich, Huissona, T. Wyganowskiego od r. 1865. Dobra Z. składały się w r. 1885 z fol. ; Z. , Podgórze, nomenklatury Gaj, rozl. mr. 2103 fol. Z. gr. ogr. mr. 594, łąk mr. 273, past. mr. 186, lasu mr. 784, nieuż. mr. 57; bud. mur. 18, drew. 9; płodozm. 6 i 10 pol. , las nieurządzony; fol. Podgórze gr. or. i ogr. mr. 61, łąk mr. 139, past. mr. 2, nieuż. mr. 7; bud. mur. 2, drew. 3; płodozm, 6 pol. ; pokłady torfu. Wś Z. os. 34, mr. 26; wś Chęcin os. 8, mr. 154; wś Podgórze os. 2, mr. 4; wś Holendry Zbylczyckie os. 9, mr. 150. Br. Ch. M. Wit. Zbylitowska Góra, zwana też Zbyltowska i Zbyłtowska góra, wś na praw. brzegu Dunajca, w pow. tarnowskim, składa się z wsi 53 dm. , 293 mk. i pięciu wólek Burzyna 17 dm. , 86 mk. , Podgórze 23 dm. , 127 mk. , Sieciechowice 14 dm. , 81 mk. , Skotnik 12 dm. , 70 mk. i Suślina 19 dm. , 106 mk. . We wsi kościół par. rzym. kat. i szkoła. Cała gmina, prócz wólki Sieciechowice, leży na praw. brzegu Dunajca, 8 klm. na płd. zachód od Tarnowa, wzn. 240 mt. n. p. m. W ogóle liczy Z. 140 dm. i 790 mk. 380 męż. , 410 kob. , 764 rzym. kat. a 35 izrael. Pos. tabularna tworzy 13 korpusów, których największy Maryi Żabiny ma 652 morg. , inne razem 36 mr. ; pos. mn. wynosi 369 morg. Grunta są urodzajne, napływowe. Długosz nazywa wieś Górą L. B. , I, 13, 264, 421, 606 i 612. Parafię założono w r. 1464 i wtedy dziedzic wsi Mikołaj wzniósł kościół murowany. Znajduje się w nim piękny pomnik Mikołaja Zbylitowskiego. W XVI w. Góra Zbiltowskiego, własność Stanisława Zbilithowskiego, miała 8 kmieci, 31 2 łan. , 4 zagr. z rolą, 2 zagr. bez roli, chałupnika, komornika z bydłem, 2 komor. bez bydła i rzemieślnika. Przez jakiś czas w XVII w. mieli tu swój zbór socynianie, zwani braćmi polskimi. Parafia należy do dyec. tarnowskiej, dek. tuchowskiego i obejmuje Sieciechowice, Zgłobice, Brzezinki, Dąbrówkę Infułacką z Plewęcinem, Świerczków z kępą Bogumiłowską, Koszyce Wielkie i Małe z wolą Ostrębowską. W XVII w. Z. Góra przeszła po wygaśnięciu rodu Zbylitowskich do Moszczeńskich, z których ostatni Ludwik zmarł w r. 1863. Dziś wieś należy do jego córki Maryi Żabiny. Znany poeta Andrzej Zbylitowski tu zapewne mieszkał. Z. G. graniczy na płd. ze Zgłobicami, na wsch. z Koszycami Wiel kiemi i Parzęcinem, na płn. z Dąbrówką Infułacką, Sieciechowicami, na płn. z Bogumiłowicami, a na płd. z Mikołajewicami. Mac. Zbyłowice, wś, pow. noworadomski, gm. Masłowice, par. Bąkowa Góra, ma 20 dm. , 161 mk. , 151 morg. włośc. , 1 mr. dwor. W spisie z r. 1827 podana p. n. Zbytowice, miała 11 dm. , 87 mk. Na początku XVI w. łany dwor. i kmiece dawały dziesięcinę klasztorowi Witowskiemu, zaś pleban w Bąkowej Górze pobierał tylko z jednej niwy pola nad sadzawką w stronię Będzina i kolędę od kmieci Łaski, L. B. ,, 199. Według reg, pob. pow. piotrkowskiego z r. 1662 wś Zbilowice miała os. 7, łan. 11 2 Pawiń. , Wilkop. , II, 270. Zbyłtowice, ob. Zbitlowice. Zbyłtowska Góra, ob. Zbylitowska Góra. Zbyniny ob. Zbeniny. Zbynowa, w dok. także Zbinow, wś, w dzisiejszym pow. hajsyńskim, w XVI w, należała do dóbr korotkowskich Korotków. Ob. Ładyżyn t. Y, 579. Zbyńsk, mylnie ob. t. VII, 260, na Zbojsk. Zbyrcz Mała i Wielka, wzgórza pod Dziekanowicami, w pow. gnieźnieńskim. Zbyrki, grupa domów w Woli Asłamowskiej, pow. mościcki. Zbyska, grupa domów w Mszanie, pow, gródecki. Zbysławice, niem, Baislawitz, wś nad rzeką Seliną dopł. Wagu, pow. opawski, okr. sąd. klinkowiecki, na Szląsku Austr. , ma 631 mk. Zbysze, mylnie, za. Zbicie, przys. Jastrzębicy, w pow. sokalskim. Zbyszek, wś i os. młyn. nad rzeką Świtką zapewne Pisia, dopł. Widawki, pow. nowora domski, gm. Kluki, par. Parzno. Wś ma 16 dm. , 163 mk, 225 morg. włośc. ; os. młyn. 1 dm. , 9 mk. , 1 mr. dwor. W 1827 r. było 16 dm. , 147 mk. Zbyszewice 1. wś dwor. , w pow. chodzieskim, ma urz. okr, i st dr. żel w Budzyniu, sąd, urz. st. cyw. i par. ew. w Morgoninie, pocztę w Pawłowie, szkoły i par. kat. w Żoniu, Obszaru 456 ha, 28 dym. , 414 dusz 6 prot. . Należy do dóbr próchnowskich. Do pod. grunt, oszacow. czysty dochód na 5059 mrk. Leży na płd. Margonina, wschódpłn. Budzynia, tuż pod Zoniem. W r. 1499 odbyły się działy Z. od sąsiednich włości W r. 1523 dziesięcinę snopową z ról dziedzicznych i kmiecych pobierał pleban w Żoniu; kmiecie płacili mesznego po 21 2 gr. z łanu, karczmarze po groszu, zagrod. po korcu Zbysze Zbyszewice Zbyniny Zbyłtowska Góra Zbyłowice Zbyłtowice Zbyrcz Mała Zbylitowska Gora Zbyńsk Zbynowa Zbylitowska Góra Zbyrki Zbyszkowice Zbyszewiec Zbyszewo Zbyszki Zbyteńka Zbyszówka Zbyszyce Zbyszyn owsa. W r. 1577 było 16 łan. os. , 2 puste, 5 zagr. i kowal. W r. 1620 były 3 łań. os. i 2 zagr. W r. 1793 należy Z. do Skórzewskiego na Łabieszynie. 2. Z. , kol. , w pow. chodzieskim, ma urz. okr. i st. cyw. w Pile, pocztę i st. kol. żel. w Miasteczku. Obszaru 84 ha, 20 dym. , 160 dusz 58 kat. . Leży o 3 klm. na zach. płd. Miasteczka, na praw. brzegu Noteci, pod Rzadkowem. W. Ł. Zbyszewiec, jezioro niegdyś, w pow. poznań skim, jest niezawodnie jeziorem pod Zbyszewicami, na płd. wschód Margonina, w pow. chodzieskim, na krańcu dawnego pow. poznańskiego i kcyńskiego. Wzn. 88 mt. n. p. m. , leży między Żoniem a Zbyszewicami, zasila się na półn. dopł. jez. Oporzyńskiego, odpływa zaś do jez. Morwieckiem zwanego. W. Ł. Zbyszewo, wś, fol. i os. młyn. nad rzką Ma kowicą, pow. lipnowski, gm. Chalin, par. Do brzyń, odl. 24 w. od Lipna, ma 8 dm. , 73 mk. , 710 morg. , w tem 889 mr. roli, 13 łąk, 4 pastw. Os. młyn. ma 40 morg. , wś 22 morg. W r. 1827 było 5 dm. , 58 mk. W r. 1854 Z. wchodziło w skład dóbr Lenie. W r. 1564 we wsi Sbissewo, w ziemi dobrzyńskiej, Wincenty Zelski płaci od 3 poddanych na całych łanach. Mły narz od 1 koła korzecznego 12 gr. , zagrodnik 2 gr. , karczma 12 gr. , ogółem 2 fl. 16 gr. Paw. , Wielkop. , I, 270. Niewiadomo kiedy i w jaki sposób wieś przeszła na własność królewską. Zbyszewskie starostwo niegrodowe, w wojew. inowrocławskiem, ziemi dobrzyńskiej, podług spi sów podskarbińskich z r. 1771 obejmowało wsi Zbyszewo, Strachoń i Durlas. Posiadali je Adam Sumiński wraz z żoną. Teresą z Iwińskich, opła cając kwarty złp. 162 gr. 16, a hyberny złp. 64 gr. 16. Stany Rzeczypospolitej zatwierdzi ły na sejmie z r. 1773 75 posiadanie emfiteutyczne tychże dóbr rzeczonym Sumińskim w od dzielnej konstytucyi. Br. Ch. Zbyszki, niem. Buessen, w dok. Bysno, Bezy, zachodzą w podrobionym dok. z r. 1251, odgraniczającym Nową Marchią od Polski ob. Callier Pow wałecki, str. 11. Ob. Byszki. Zbyszkowice, wś, wymieniona w liczbie dóbr rodziny Wielopolskich w XVI w. ob. Stadniki, jestto Zbyszówka w XVI w. Zbiszkówka, przyl. Sierakowa, w pow. wielickim. Zbyszówka, os. na obszarze Sierakowa, w pow. wielickim, ma 22 dm. , 114 mk. Według reg. pob. pow. szczyrzyckiego z r. 1490 wś Byszówka miała 2 łany. W r. 1581 wś Zbyszówka, w par. Dziekanowice, dzierżawiona przez Bekesza, miała 6 zagr. z rolą Pawiń. , Małop, 51, 448. Ob. Sieraków. Zbyszyce, wś, pow. sądecki, ma kościół par. rz. kat. i szkołę ludową, leży na praw. Dunajca, tworzącego tak silny zakręt, że obszar wsi oblewa od zachodu i północy. Przez wieś prowadzi gościniec z Nowego Sącza 11, 4 klm. do Zakliczyna. Wzn. wynosi 291 mt. , ale ku wschodowi podnosi się do 341 mt. npm. Wraz z obszarem dwor. mają Z. 52 dm. i 366 mk. 173 męż. , 193 kob. rz. kat. , prócz 6 izrael. Pos. tabularna Wład. Głębockiego ma 419 mr. , w tera 75 mr. lasu; pos. mn. 172 mr. Parafią założył r. 1242 Bartłomiej Kępiński, zmarły według po mnika znajdującego się przy zakrystyi 4 paźdz. 1290 r. Kościół poświęcił około r. 1447 Zbi gniew Olesiński. Przy parafii znajduje się dom dla 4 ubogich, fundacyi Stanisława Krzesza z r. 1722. Becho, syn Andrzeja de Sbyssicz, asy stuje aktowi wydanemu dla Sącza w r. 1306 przez Władysława Łokietka Kod. Małop. , I, 166. W połowie w. Z, wś z kościołem p. w. św. Wojciecha, miała łany km. , karczmę, zagr. , folwark rycerski, które dawały dziesięci nę kościołowi miejscowemu, wartości 12 grzyw. Pleban miał rolę i łąkę Długosz, L. B. , II, 300. W XVI w. posiadał Z. Piotr Kępiński; miały 51 2 łan. km. , 8 zagród z rolą, 2 komor. z by dłem, 4 komor. bez bydła i 1 rzem. W XIX w, dziedziczył Z. Piotr Szujski, stryj Józefa, który tu często przebywał w swej młodości. Z. grani czą na wsch. z Sienną a na płd. z Wolą Ku rowską. Mac. Zbyszyn, sioło i dobra, pow. bychowski, gm. Czyhyrynka o 10 w. , ma 25 dm. , 128 mk. , z których 24 zajmuje się wyrobem przedmiotów z kory i łyka, cerkiew paraf. drewn. , zapasowy śpichlerz gminny. Dobra, od r. 1876 własność Brujewiczów, mają 5090 dzies. 240 roli, 69 łąk, 300 lasu; karczma daje 100 rs. Gresmerowie mają tu 442 dzies. lasu. Zbyszyno Wielkie i Z. Reszki, dwie wsi, fol. i kol. , pow. płoński, par. Baboszewo, odl. 10 w, od Płońska. Z. Wielkie, w gm. Sarnowo, ma 20 dm. , 299 mk. , 891 mr. , w tem 465 mr. dwor. , reszta do włościan i kolonistów należy. Z. Reszki, w gm. Sarbiewo, ma 4 dm. , 32 mk, 169 mr. , w tem 92 dwor. W 1827 r. było 22 dm. , 120 mk. Istniała tu dawniej fryszerka do przekuwania starego żelaza, zwana Zbyszyn Ruda. W r. 1578 w pow. płońskim, we wsi Zbiszino Otrokowie było 7 cząstek, na których siedzieli Otrokowie, Ciborowscy i inni. W ogóle było 51 2 łan. , wiatrak, 13 zagrod. z rolą. We wsi Zbiszino Reszki 4 działy obejmujące 5 łan. Istniało też jeszcze Gajewice Zbiszino, mające w 4 działkach 3 łany. Siedzą tu Otrokowie, Brzescy, Marszewscy, Zbyszyńscy Paw. , Mazow. , 111. Zbyteńka al. Zbytyńka, rzeczka, w pow. dubieńskim i ostrogskim, lewy dopł. Wilii lew, dopł. Horynia. Bierze poczatek pod wsią Zbyteniem w pow. dubieńskim, płynie w kierunku wschodnim przez Wolicę Zalubówkę, Bondary, Stupno, Sujmy, Piwcze, Buderaż, Mosty, Podobankę, Nowomalin, Luczyn i za Międzyrzeczem wpada do Wilii. Przyjmuje kilka drobnych be Zbyszyno Zbyszewiec Zbytki zimiennych dopływów ważniejsze z lewej strony pod Piwczem i Luczynem a pod Nowomalinem i Międzyrzeczem rozlewa się w obszerne stawy. Długa około 50 w. ; brzegi ma w części bagniste. Zbytka, ob. Zbietka. Zbytki, wś, pow. warszawski, gm. Zagoźdź, par. Zerzno, ma 264 mk. , 306 mr. włośc. W r. 1827 było 20 dm. , 137 mk. Zbytki, kol. na obszarze Drobnina, w pow. wschowskim leszczyńskim, ma urząd okr. w Osiecznie, urz. st. cyw. w Garzynie, tamże pocztę i st. kol. żel. na linii LesznoJarocin, szkołę katol. w Drobninie, ew. w Krzemieniewie, par. kat. w Świerzynie, ew. w Poniecu, sądy w Lesznie. Dym. 14, dusz 108. Zbytki al. Zadki Skrzeczoń, wś, w pow. bogumińskim na Szląsku austr. , należy do gm. Lutynia Niemiecka. W r. 1890 było 64 dm. i 468 mk. Zbytków, niem. Zbitkau, wś, pow. bielski, obw. sąd. strumieński, par. kat. Strumień. Ma 318 mk. , 856 mr. Zbytkowo, jezioro przy wsi t. n. , w pow. lipnowskim, w pobliżu Wisły, na płd. wsch. od jez. Ostrowite. Brzegi zachodni i północny nizkie i podmokłe, wschodni wzniesiony. Nizki, podmokły obszar, rozciągający sio pomiędzy jez. Z. a jez. Ostrowite, każe przypuszczać istnienia jednego wielkiego jeziora, którego one są resztkami. Zbytkowo, wś i fol nad jeziorem t. n. , na wzgórkach środ podmokłej niziny, pow. lipnowski, gm. Szpital, par. Chełmica, odl. 13 w. od Lipna, ma 18 dm. , 151 mk. , 459 mr. włośc. Pol. należy do dóbr Chełmica Wielka. W r. 1827 było 9 dm. , 111 mk. Zbytkowo, według Kętrzyń, miejscowość, w pow. brodnickim, w spisach urzędowych nie Zbyto niem. Bytow, wś gosp. , w pow inowrocławskim strzelińskim, ma sąd, urz. okr. , urz. st. cyw. i par. ew. w Strzelnie, tamże pocz. i stac. kol żel na linii StrzelnoMogilno, szkoły w miejscu, par. kat. w Ostrowie pod Strzelnem. Obszaru 264 ha, 19 dym. , 177 dusz 66 prot. . Leży na wschód Gębic, nad Trzcianką, dopł. Kwieciszewicy, wpadającej do Noteci W r. 1566 77 było 2 łan. , 2 zagr. Folw. wchodził w skład domeny rząd. Strzelno w 1830 r. Miał 260 ha. Istniał w XVI w. w par. Ostrów ob. t. 14. W. Ł. Zbytyń, wś, pow. dubieński, gm. Warkowicze, odl o 10 w. od Dubna, gdzie st. poczt. i dr. żel, ma 29 dm. , 270 mk. , cerkiew par. Pokrowską, z drzewa wzniesioną w 1711 r. kosztem właścicieli wsi Szymowskiego i uposażoną 371 2 dzies. ziemi. Do par. należy wś Wolica o 2 w. . W całej parochii 69 dm. , 682 mk. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1583 r. wś Z należy do włości mta Dubna ks. Konst. Ostrogskiego, wwdy kijowskiego, który płaci ztąd z 2 dym, 4 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 82. Zdaków al Żdaków, dziś Zdakowska Wola, wś w pobliżu Wisły, w pow. mieleckim, ob. Wola Zdakowska t. , str. 814. W r. 1362 Piotr z Goryczan sprzedaje część swą dziedziczną we wsi Zdaków za 40 grzyw. groszy pragskich swemu bratu Dworakowi Kod. Małop. , I, 312. W połowie w. wś Z. , w par. Gawłuszowice, własność Tarnowskiego h. Leliwa, miała łany km. , z których dziesięcinę, wartości 2 grzyw. , dawano pleb. w Połańcu. Przewóz obok Zdakowa dawał dziesięcinę do Połańca Długosz, L. B. , II, 395, 397, 402, 451. W r. 1578 wś Żdakow z Krzemienicą mają 14 os. , 31 2 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 2 kom. , 2 ubog. , 2 rzem. Paw. , Małop. , 200. Zdania, wś i fol, pow. noworadomski, gm. Radziechowice, par. Radomsk odl 8 w. . Wś ma 1 dm. , 163 mk. ; fol. 5 dm. , 62 mk. , wiatrak. W spisie z 1827 r. wś Zdunia ma 9 dm. , 74 mk. W r, 1886 fol Z. rozl. mr. 491 gr. or. i ogr. mr. 294, łąk mr. 63, past. mr. 3, lasu mr. 119, nieuż. mr. 12; bud. mur. 1, drew. 14; las nieurządzony, wiatrak. Wś Z. os. 15, mr. 179. Na początku XVI w. wszystkie łany i role dają dziesięcinę i kolędę pleban. w Radomsku Łaski, L. B. , I, 485. Według reg. pobor. pow. ra domskiego z r. 1552 wś Z. miała 5 osad. , 31 2 łan. Br. Ch. Zdaniszki 1. dwór, pow. poniewieski, w 4 okr, pol, o 70 w. od Poniewieża. 2. Z. , dobra nad jez. Birżula, pow. telszewski, w 4 okr. pol, gm. Wornie, o 28 w. od Telsz, własność Dymszów, 750 dzies. 100 lasu, 200 nieuż. . Dwór zbudowany na wzgórzu, zwanem Ałka Kałna, w pobliżu jeziora, na miejscu, gdzie niegdyś znajdowała się świątynia z wiecznie gorejącem żniczem. Pod Z. , nad jeziorem Birżulą, stoczył Giedymin w 1319 r. zwycięzką bitwę z Krzyżakami, w której poległo jakoby aż 40000 rycerzy niemieckich ob. Jaroszewicza, Obraz Litwy. 3, Z. Preny, dwór, pow. rossieński, w 4 okr. pol, gm. i par. Kołtyniany, własność Giedwiłłów, 60 dzies. 5 nieuż. . 4. Z, fol nad jez. Łuknie, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 40 w. od Wilna, 1 dm. , U mk. katol 5. Z. , fol. nad stawem, tamże, w 3 okr. pol, o 44 w. od Wilna, 1 dm. , 22 mk. katol Zdanków, ob. Zdunków. Zdankowo, kol, pow. nieszawski, gm. Boguszyce, par. Sadlno, ma 10 mk. , 60 mr. W r. 1827 Z. Holendry miało 2 dm. , 29 mk. Zdannica, rzeczka, w pow. ostaszkowskim, dopł. jez. Sobro. Zdanów 1. wś i fol, pow. sandomierski, gm. Obrazów, par. Kleczanów, odl od Sando Zbytka Zbytków Zbytkowo Zbytyń Zdaków Zdaniszki Zdanków Zdankowo Zdannica Zdanów Zbytka Zdarzysko Zdarcze Zdar Zdanowce Zdanówka Zdanowicze Zdanowice Zdanowce Zdenież mierza 16 w. , ma 16 dm, , 170 mk. , 470 mr. dwor. , 155 mr. włośc. W 1827 r. było 25 dm. , 133 mk. , par. Goźlice. Wymieniona p. n. Zdanów w liczbie posiadłości klasztoru koprzywnickiego w akcie z r. 1277. Nadał ją wraz z inne mi comes, fundator klasztoru Kod. Małop. , I, 110, 123. Wydawca Kod. małop. I, 312, II, 144, 155 mylnie odnosi do Z. akt tyczący się wsi Zdakowa dziś Zdakowska Wo la, w pow. mieleckim. W r. 1346 uwalnia król Z. i inne wsi klasztoru od robocizn i ciężarów królewskich Kod. małop. , III, 62. W połowie w. Z. , wś w par. Goźlice, wła sność klasztoru koprzywnickiego, miała łany km. , z których dziesięcinę dawano klasztorowi. Był też folwark, 3 karczmy z rolą, zagr. i młyn Długosz, L. B. , III, 93, 376, 377, 383, 396. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Z. , w par. Gozlicze, własność klasztoru koprzywnickiego, miała 9 osad. , 41 2 łan. , 2 kom. Paw. , Małop. , 173. 2. Z. al. Żdanów, wś, pow. zamojski, gm. i par, Zamość. Wcho dziła w skład dóbr ordynacyi. W 1827 r. 23 dm. , 174 mk. Br. Ch. Zdanowce, fol. pryw. nad rz. Łukowicą; , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 59 w. od Lidy, 1 dm. , 16 mk. Zdanowice 1. pow. kaliski, ob. Danowice i Dzierzbin. 2. Z. , wś po nad doliną Nidy, oko ło 3 w. od rzeki, pow. jędrzejowski, gm. Nagło wice, par. Oierno, odl. 10 w. od Jędrzejowa. Jest to dawna wieś poklasztorna, wchodziła w skład dóbr rząd. Jędrzejów. W 1827 r. było 23 dm. , 228 mk. Wymienione w akcie uposa żenia klasztoru jędrzejowskiego r. 1176 mię dzy wsiami dającemi dziesięciny na stół arcy biskupi, przez Jana arcyb. gnieźn, przekazanemi klasztorowi. W r. 1221 ponawia nadanie to Wincenty, arcyb. gnieźn. Kod. małop. , II, 8, 28. W połowie w. Z. , wś w par. Cierno, miała łany km. , z których dziesięcinę dawano klasztorowi. Był folwark, karczma i zagrodnicy Długosz, L. B. , III, 373. Istniał tu pierwotnie przed XV do Cierna. Jeszcze na początku XVI w. miejsce po dawnym kościele były ogrodzone i oznaczo ne krzyżem. Kmiecie dawali pleb. w Ciernie tylko kolędę i denar św. Piotra Łaski, L. B. , 575, 577. Według reg. pob. pow. krakowskie go w r. 1581 wś Z. , należąca do opactwa ję drzejowskiego, miała 21 2 łan. km. , 3 zagr. bez roli, 1 rzem. , 1 2 łanu karczm. Pawiń. , Małop. , 86, 438. Br. Ch. Zdanowicze 1. al. Żdanowicze, zaśc. i wś poradziwiłłowska nad rzką Wołk, lew. dopł. Suły, pow. miński, w 3 okr. pol. i par kat. Kojdanów, gm. Rubieżewicze, o 58 w. od Mińska, ma 8 osad; grunta lekko faliste, szczerkowe. Pierwotnie była to osada szlachty Zdanowiczów. W r. 1776 należała do dóbr Rubieżewicze Ratyńskich. 2. Z. al. Żdanowicze, wś nad rzką Nalibówką, lew. dopł. Niemna, pow. nowogródzki, w 1 okr. Lubcz, gm. Wsielub, o 10 w. od Nowogródka, ma 12 osad; miejscowość malownicza, dość leśna, grunta żyzne. 3. Z. , wś, pow. czauski, gm. Czerniawka, ma 46 dm. , 283 mk. , cerkiew par. drewniana. 4. Z. , dobra, tamże, od r. 1882 własność Sznajderów, 1777 dzies. 389 roli, 134 łąk, 1232 lasu; młyn wodny i folusz dają 500 rs. Zdanówka, rzeczka, ob. Przyrwa. Zdanówka, fol. , pow. bielski, gm. Międzyleś, par. Kodeń, ma 1 dm. , 4 mk. , 510 mr. Wchodzi w skład dóbr Kodeń. Zdanówka, dobra, pow. borysowski, własność niegdyś podczaszego Zdanowicza, który w 1784 r. sprzedaje Michałowi Śliźniowi, marszałkowi borysowskiemu. Ten w 1787 r. nabywa drugą część Z. al Chełmecza a w 1791 r. część trzecią od Januszewiczów, skarbników owruckich. Zdany 1. wś, pow. siedlecki, gm. Czuryły, par. Zbuczyn, ma 22 dm. , 122 mk. , 511 mr. W 1827 r. było 30 dm. , 166 mk. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś szlachecka Zdany, w par. Zbuczyn, miała 1 łan. W r. 1580 p. Bartizel Mieczkowski daje pobór od wszystkich Zdanowskich, od 4 włók, które sami orzą, fl. 2 Pawiń. , Małop. , 384, 396, 415. 2. Z. , wś, w par. Świedziebna, pow. rypiński, ob. Zduny. Zdar i Zdary, ob. Żdżar i Żdżary. Zdarcze, wólka do Zabawy, w pow. brzeskim, Galicya, nad pot. Kisieliną, dopł. Dunajca z lew. brzegu, na płn. od Zabawy. Liczy 75 dm. i i 359 mk. 188 męż. , 171 kob. , 343 rz. kat. i 16 izrael. Pos. tabularnej niema; pos. mn. wy nosi 279 mr. roli, 33 mr. łąk i ogr. , 13 mr. past. i 20 mr. lasu. Nazywają tę wólkę także Zdarzec. Mac. Zdarzenie 1. fol. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 26 w. od Dzisny, 1 dm. , 2 mk. kat. 2. Z. , zaśc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol, o 56 w. od Wilejki, przy b, dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, 1 dm. , 5 mk. prawosł. Zdarzysko, struga pod Chojnami, w pow. wieluńskim. Zdbiewo, ob. Zbijewo. Zdeb, część wsi Krządka, w pow. tarnobrzeskim Zdebiówka, pow. limanowski, ob. Krosna. Zdechlowizna al. Zdechlaki, os. , pow. częstochowski, par. Poczesna. Należy do dóbr Poczesna. W 1827 r. było 2 dm. , 13 mk. Zdeden al. Sdeden, pol. Zdedy, wś, pow. łecki, st. pocz. Claussen. Istniała już w r. 1574. Zdehlowa, szczyt górski 826 mt. , nad pot. Mutnianką, w hr. orawskiem. Zdenież 1545 r. , Zdenicz 1577 r. , wś, pow. łucki, ob. Ozdeniż. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. należy do Michajłowej Sie Zdbiewo Zdeb Zdebiówka Zdechlowizna Zdeden Zdehlowa Zdarzenie Zderków Zdolski potok Zderków Zdęgowo Zdów Zdory Zdorkowo Zdorowcy Zdonia Zdoń maszkowej. W 1577 r. własność Iwana Czaplicza, który wnosi od 24 dym. , 7 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 54. Zderków, część Uścia Zielonego, pow. buczacki. Zdęgowo Wielkie i Małe, niem. Sdengowen Gross i Klein, w dok. niem. Sdingoffen, wś i dobra, pow. jańsborski, st. pocz. Arys. R. 1496 w Rynie Rudolf v. Diepoltskirchen, komtur ryński, nadaje Mikołajowi Garnmaister 10 wł. nad jez. Śniardwy Sperden na prawie magd. , z obowiązkiem jednej służby i wolnem rybołówstwem w śniardwach Kętrz. , O ludn. pol, 477. Zdolski potok, ob. Rudawka 3. t. IX, . Zdołbica, wś nad dwoma stawami, pow. ostrogski, na pograniczu pow. rówieńskiego, gra. Zdołbica, par. katol. Tajkury, odl o 30 w. na zach. od Ostroga a 3 w. od st. poczt. i dr. żel. Zdołbunów, ma 126 dm. , 1200 mk. , cerkiew, kaplicę katol filialną; , młyn wodny, piękny pałac dziedziców z obszernym parkiem, szkołę ludową i cerkiewną, zarząd okręgu policyjnego i gminy. Cerkiew, p. w. Archan. Michała, z muru wzniesiona w 1877 r. kosztem parafian, przy pomocy skarbu, uposażona jest 317 dzies. ziemi. Do par. praw. należą wsi Zdołbunów o 3 w. i Lidowa również o 3 w. . W całej parochii 264 dm. , 2158 mk. prawosł. , 417 katol, 224 husytów czeskich, 177 ewang. i 189 żydów. Gmina obejmuje 16 miejscowości, mających 629 dm. , 4886 mk. włośc. 1913 dusz rewiz. , uwłaszczonych na 8142 dzies. 6849 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 7069 dzies. większej posiadłości 3220 roli i 620 należącej do cerkwi itd. 341 roli. Cały obszar gminy obejmuje 15831 dzies. 10410 roli i ma 6314 mk. Okrąg policyjny zdołbicki obejmuje gminy Z. , Buhryn, Chorów i Kuniów. W r. 1487 wś Z. należy do kn. Fedki Szyłowiczowej, córki Jurszy, żony Olizara Szyłowicza, ssty łuckiego, marszałka ziemi wołyńskiej, która zapisuje ją Kazimierzowi Jagiellończykowi Arch. ks. Sanguszków, I, 240. W 1497 r. w. ks. lit. Aleksander nadaje Z. Wsdołbicę wraz z innemi dobrami ks. Konst. Ostrogskiemu, hetm. w. lit. ibid. , I, 113. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1677 ks. Konst. Ostrogski płaci od ludzi sioła Zdołbickiego z 35 dym. półdworz. , 11 dym. putn. połdw. , 12 dym. na ćwierciach, 6 podsusied. , co bydła mają. W 1583 r. własność tegoż, który płaci z 60 dym. , 24 ogr. , 8 podsus. , 1 koła waln. , 1 dorocz. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 41, 85. Na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej z 1753 r. wś przeszła do ks. Stanisława Lubomirskiego, podstolego koronnego, dziś ks. Katarzyny Lubomirskiej. J. Krz. Zdołbunów, pierwotnie Dołbunów, wś nad Horyniem, pow. ostrogski, gm. i par. Zdołbica o 3 w. , posiada st. dr. żel kijowskobrzeskiej, wielkie koszary wojskowe, cegielnią, fabrykę cementu, biuro inkwirenta sądowego, wiele sklepów. Wieś od czasu zbudowania dr. żela znej, jako ważna stacya węzłowa, bardzo się podnosi i przybiera pozór miasteczka. St. dr. żel płd. zach. na przestrzeni BrześćKijów. pomiędzy Równem o 12 w. a Ożeninem o 20 w. , odl jest o 254 w. od Brześcia a 355 w. od Kijowa. Ze Z. prowadzi linia dr. żel do Ba dziwiłłowa długa 83 w. i dalej przez Brody do Lwowa. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. Myszko Sczasko wnosi z imienia swe go Dołbunowa z 9 dym. , 1 ogr. po 4 gr. , 2 ogr. po 2 gr. , 1 koła jedn. 24 gr. W 1583 r. wła sność już ks. Konst. Ostrogskiego, wwdy ki jowskiego, który płaci ztąd z 5 dym. , 8 ogr. , 3 kół waln. , 1 stępn. Jabłonowski, Wołyń, 16, 85. Na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej 1757 r. darowana przez ostatniego ordynata ostrog skiego ks. Stanisławowi Lubomirskiemu, podstolemu koronnemu, dziś ks. Katarzyny Lubo mirskiej. J. Krz. Zdomyśl, w dokum. Zdomyślany, wś skarbowa nad Prypecią, pow. kowelski, gm. Zabołocie, 86 dm, 623 mk. , cerkiew, szkoła. Podług lustracyi z 1628 r. wś Zdomyślany należy do sstwa ratneńskiego i czyni 187 fl. ob. Ratno, t. . Zdoń, pastwisko na Czarnotkach, pow. średzki. Zdonia, w dok. Zdania, Szdanya, wś, pow. brzeski Galicya, u zródeł małego dopływu Du najca z praw. brzegu, 2 klm. na płd. od Zakli czyna, w okolicy podgórskiej i lesistej. Par. rz. kat. w Zakliczynie. Wraz z obszarem tabu larnym ma 73 dm. i 430 mk. 215 męż. , 216 kob. rz. kat. 8 izrael. Pos. tabularna Ju styny Benoe ma 344 mr. , w tem 67 mr. lasu; pos. mn. 351 mr. W r. 1374 Kod. tyn. . I, 129 zastawił opat tyniecki tę wieś u Jana Melsztyńskiego za 40 grzyw. ; za Długosza L. B. , I, 176 i III, 198 miała 6 łan. km. i karczmę z rolą. Dziesięcinę dawano kapitule krakow skiej. W 1581 Pawiń. , Małop. , 144 Jan Spytek płacił tu od 2 łan. km. Z. graniczy na zach. z Wolą Stróżką, na wsch. z Bieśnikiem a na płd. przez lasy pokrywające górę Mogiłę 497 mt. z Borową. Mac. Zdorowcy, fol, pow. miński, w 3 okr. pol, gm. i par. katol Kojdanów o 12 w. , odl o 52 w. od Mińska; lasu mało, grunta szczerkowe. Zdorkowo, niem. Sdorkowen, os. nad jez. Mamry, pow. węgoborski, st. pocz. Steinort. Zdory, niem. Sdoren, wś, pow. jańsborski, st. pocz. Zdów, wś i fol, przy zach. krańcu gór Kroczyckich, przy źródłach rzki Białki, dopł. Zawady, pow. będziński, gm. i par. Niegowa, odl. 40 w. od Będzina. Wś ma 40 dm. , 286 mk. ; Zdomyśl Zdołbunów Zdołbica Zdręczek Zdroisko Zdroik Zdrohec Zdrogowo Zdrogów Zdrody Zdręczno Zdręby Zdrębisko Zdrapy Zdrada Zdra fol. 5 dm. , 16 mk. W 1827 r. było 40 dra. , 302 mk. W r. 1890 fol. Z. lit. A, oddzielony od dóbr Bobolice, rozl. mr. 489 gr. or. i ogr. mr. 252, łąk mr. 28, past. mr. 21, lasu mr. 160, wody mr. 10, nieuż. mr. 18; bud. mur. 2, drew. 7; las nieurządzony, pokłady wapienia. Spis urzędowy osad gub. piotrkowskiej podaje 1200 mr. dwor. i 632 włośc. W połowie w. wś Z. , w par. Włodowice, własność Trzaski, miała łany km, , z których dziesięcinę dawano pleban. we Włodowicach Długosz, L. B. , II, 216. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1490 istniała wś Zdów. W r. 1581 wś Z. , w par. Niegowa, własność p. Krezy, miała łan. km. 3 Pawiń. , Małop. , 71, 436. Br. Ch. Zdra, rzeczka, w pow. oszmiańskim, lewy dopływ Wilii, bierze początek pod wsią Sinki, przepływa pod Dawbuciszkami, Kaśkiewiczami, Poniziem, Karaczewszczyzną, Łasiewiczami, Łoszanami. Zdrada, wyb. do Miechowa, pow. pucki, st. poczt. Puck, 1885 r. 13 dm. , 109 mk. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako pustkowie o 1 dymie str. 264. R. 1876 i 1877 napotkano tu groby skrzynkowe z urnami, między któremi jedna była twarzowa ob. Die praehistor. Denkm. d. . Westpreussen v. dr. Lissauer, str. 106. Ks. Fr. Zdrapy, wś, pow. lubelski, gm. i par. Bychawa. W 1827 r. było 15 dm. , 95 mk. W r. 1676 płaci tu p. Wioteska pogłówne od służącego i 32 poddanych Paw. , Małop. , 8a. Zdrębisko, os. , pow. kolneński, gm. Gawrychy, par. Nowogród. W 1827 r. było 4 dm. , 66 mk. Zdręby, mylnie Zdręba, wś, pow. suwalski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 14 w. , ma 35 dm. , 287 mk. , 23 os. , 684 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Czostków. Przy wsi os. Pozdręby, ma 1 dm. , 57 mr. W 1827 r. było 27 dm. , 211 mk, par. Przerośl. Zdręby, niem. Zdremb, wyb. do Stężycy, pow. kartuski, st. poczt. Stężyca. W 1885 r. 2 dm. , 20 mk. Zdręczek, niem. Jurkenthal, os. , pow. ostródzki, st. p. Biesellen. Zdręczno, jezioro w Warmii, pod Wutrynami, śród lasu. Ob. Jachty. Zdrody Stare i Z. Nowe, dwie wsi, pow. mazowiecki, gm. Poświętne, par. Płonka. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. Z. Stare miały 21 dm. , 126 mk, ; Z. Nowe 14 dm, , 83 mk. Wspomniane w aktach sądow. ziemi bielskiej w XV. Zdrogów, folw. do Izabelli, w pow. wyrzyskim, ma urz. okr. w Mroczy, urz. st. cyw. w Rudzicach Hermannsdorf, pocztę i par. ew. w Dębionku Debenke, st. kol. żel w Samostrzelu. w Jeziorkach Seethal, par. katol w Zabartowie, sąd w Łobżenicy. Dusz 10. W. Ł. Zdrogowo, folw. do Gościeszyna, w pow. babimojskim, ma urz. okr. w Rakoniewicach, par. kat. , urz. st. cyw. i szkoły w Gościeszynie, pocztę w Roztarzewie, st. kol żel w Wolszty nie, na linii Zbąszyń Wolsztyn, par. ew. w Roz tarzewie, sąd w Wolsztynie. Dym. 2, dusz 32. W r. 1793 posiadłość Franciszki Kaczorowskiej z Gościeszyna. 2. Z al. Drogowo, bagno w Adolfowie, pod Gościeszynem, w pow. babi mojskim. Jest podanie, że w bagnie tem przed zimą utonęła z wołami i pługiem orząca dziew czyna. Z pozimku znaleziono ją z wołami w Zbą szyniu, w miejscu, gdzie dziś stoi kościół. Zda rzenie to wymalowane na murze kościoła, uwa żano za cud i ztąd powstało podanie, że z Zdrogowa do Zbąszynia wiedzie połączenie podzie mne, którędy trup dziewczyny wraz z wołami się przedostał. W. Ł. Zdrohec al. Zdrochec, Zdrojec, wś, w pow. brzeskim Galicya, par. rz. kat. w Radłowie. Leży na lew. brzegu Dunajca, 10 klm. na płn. od Radłowa; graniczy na płn. z Marcinkowicami, na zach. ze Zdarczem i Podwalem a na płd. z Zabawą. Wschodnia część nisko połoźona nad rzeką; są tu obszerne 65 mr. podmokłe łąki. Wieś liczy 70 dm. i 363 mk. 178 męż. , 185 kob. , 350 rz. kat. a 13 izr. Pos. tabularna Jadw. Straszewskiej ma 691 mr. ; pos. mn. 176 mr. Pierwotnie nazwa wsi brzmiała Drochecz. Długosz L. B. , I, 421 pisze, że od tej wsi nosiła nazwę prepozytura szlachecka w kolegiacie wiślickiej. Właścicielami byli Zygmunt Bobowski herbu Gryf i Jan Zabawski h. Zabawa. Dziesięcina kmieca przynosiła kolegiacie 12 grzyw. , praedium dawało dziesięciny kościołowi w Otfinowie. W r. 1579 Pawiń. , Małop. , 235 posiadał wieś biskup krakowski i Stanisław Drohecki; było w niej 11 kmieci, 6 łan. , 2 zagr. , chałupnik, 3 komor. z bydłem i 3 komor. bez bydła. Później należała do biskupów krakowskich, następnie do funduszu religijnego, wreszcie wraz z całym kluczem radłowskim nabyła ją od rządu teraźniejsza właścicielka. Mac. Zdroik, uroczysko do wsi Krasne Folwarki, pow. białostocki, w 2 okr. pol, gm. Obrębniki, o 18 w. od Białegostoku, 521 2 dzies. ziemi włośc. Zdroisko, niem. Drensener jeziorko, w pow. czarnkowskim, o 10 klm. na płd. wsch. Wielenia, pod Mężykiem czyli Niedźwiadą, na lewym brzegu Rudnika czyli Niedźwiadki. Niema odpływu. Wznies. 55, 8 mt. npm. Długość ma 500 kroków, szerokości 300. Zdrój 1. rzeczka, prawy dopływ Warty, powstaje między Starczanowem i Mściszkiem, 4 klm. na płn. zach. od Murowanej Gośliny, w pow, obornickim. Obraca młyn mściszecki Springmuehle, poniżej którego uchodzi, u Zdra Zdroja Zdrojczyszki Zdroje biegłszy 11 2 klm. 2. Z. , niem. dło strugi t. n. , na płd. zach. krawędzi lasów drawskich, przy granicy brandenburskiej. Ta struga, zasilana drugim zdrojem na obszarze Starego Kwiecia, odgranicza tę osadę i powiat wieleński na przestrzeni 3, 5 klm. od Branden burgii, do której wchodzi powyżej Hamru. Wpada do przekopu, który wody jej odprowa dza do Starej Noteci w pobliżu Drzenia. Pod Hamrem zasila się z praw. brzegu odpływem jez. Kwiecia Starego. 3. Z. , niem. zdrój o milę na płd. zach. od Łabiszyna i 1000 kroków na płn. od Buszkowa, zasila błota Jabłowskie i dwie strugi, spływające do jez. Gąbińskiego. 4. Z. Czarny, niem. Schwarzspring, w pow. szubińskim. 5. Z. Kasztelański, w pow. czarnkowskim. W. Ł. Zdrój, os, , pow. pleszewski, ob. Skórzewiec. Zdrój, wyb. do Wierzchucina, przy źródłach rzki Kleśnicy, pow. lęborski. Za rządów norbertanek w Żarnówcu mieszkał tu poddany, łowiący ryby. Co rok oddawał w dani do klasztoru to 2 łososie, to achtelek pomóchlów. R. 1738 mieszkał u wierzchuckiego Zdroju Jan Borchman; oprócz łososiów dawał czynszu od roli zł. 27; r. 1758 był dzierżawcą Marcin Ladach; r. 1783 Wojciech Ladach ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 200. Kś. Fr. Zdroja, wś włośc. , pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Ostra Góra, o 32 w. od Sokółki, 641 dzies, ziemi włośc. 143 łąk i past. , 57 nieuż. . Zdrojczyszki, os. , pow. suwalski, gm. Kukowo, par. Suwałki odl 8 w. , ma 2 dm. , 19 mk. W 1827 r. 1 dm. , 6 mk. Zdroje 1. pow. nowomiński, ob. Kąty 4. . 2. Z. al. Suchy Łęg, fol. , pow. koniński, gm. Rzgów, par. Sławsk, odl. 10 w. od. Konina. W r. 1880 fol. Z. , oddzielony od dóbr Osiecza, rozl. mr. 345 gr. or. i ogr. mr. 160, łąk mr. 67, pastw. mr. 40, lasu mr. 13; bud. drew. 4, las nieurządzony. 3. Z. al. Zdrójki al. Łęk, wś, pow. rypiński, ob. Ług 26. i Okąlewo, 4. Z. , w XVI w. Wzdroje, wś i fol, pow. mławski, gm. Słupsk, par. Wyszyny, odl. 10 w. od Mławy, ma 21 dm. , 228 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 114 mk. W r. 1874 fol. Z. , r. 1868 oddzielony od dóbr Wyszyny, rozl. mr. 630 gr. or. i ogr. mr. 355, łąk mr. 69, pastw. mr. 85, lasu mr. 108, nieuż, mr. 13; bud, z drze wa U, las nieurządzony, pokłady torfu i kamie nia wapiennego, Wś Z. ma 28 os, , 357 morg. W r. 1578 we wsi Wzdroje, w par, Grudusk, Daczbogius płaci od 21 2, dawniej Wzdroje, wś, pow. mławski, ob. Wyszyny Kościelne. Br. Ch. Zdroje 1, urocz. , pow. białostocki, w 2 okr. pol, gm. Obrębniki, 881 2 dzies. ziemi włośc. ; należy do wsi Krasne Folwarki. 2, Z. Nowiny, wś, tamże, dzies. ziemi włośc. Zdroje l. al. Zdrój, wś. gosp. , w pow. bukowskim grodziskim, ma urz. okr. i stan, cyw. w Grodzisku, tamże pocztę, st. kol żel na lini Opalenica Grodzisk, oraz parafię i sąd, szkoły w miejscu. Obszaru 248 ha, 20 dym. , 184 dusz 10 ew. . W 1580 r. 1 łan os. , 2 zagr. , 1 komor. , 2 osad. , 35 owiec W r. 1743 należały Z. do Opalenicy. 2. Z. , leśnictwo, w temże położeniu, 1 dym. , 5 dusz. 3. Z. , folw. zamku grodziskiego, w temże położeniu, 4 dym. , 83 dusz. 4. Z. łąki na Rakojadach, w pow. wągrowieckim. 5. Z. , łąki na Sławnie, w pow. czarnkowskim. 6. Z. , niem. posiadłość na Starem Kwieciu, w pow. czarnkowskim wieleńskim, z pocztą w Chełście brandenburskim. 7. Z. wodościek na obszarze Góry Biskupiej, od strony Boreczka a od Szremu ku pół. zachod. 8, Z. , miejscowość pod Dolskiem, w pow, szremskim. 9. Z. , os. o 61 2 klm. na płd. zachód od Trzemeszna, u źródeł strumienia, który spływa do jez. Modrze, a to do jez. Wierzbiczan, z którego wypływa Wełna, na krawędzi lasów skorzęcińskich. 10. Z. , folw. na płd. wschód Czerniejewa, w pow. gnieźnieńskim witkowskim, ma urz. okr. w Witkowie, st. cyw. i par. w Czerniejewie, tamże pocztę, i st. kol żel na lini Gniezno Września, szkoły w Szczytnikach Czerniejewskich, sąd w Gnieźnie. Ma 1 dym. , 12 dusz. W r. 1793 posiadłość Józefa Lipskiego z Czerniejewa. 11. Z. , os, do Lubochni, w pow. gnieźnieńskim witkowskim, ma urz. okr. w Witkowie, urz. st. cyw. i szkołę kat. w Szczytnikach, pocztę i st. kol żel w Trzemesznie, par. kat. w Kędzierzynie, ew, i sąd w Gnieźnie, 1 dym. , 5 dusz. 12. Z. , folw. do Wtelna, w pow. bydgoskim, ma urząd okr. , szkoły i par, kat, w Żołędowie Dobrczu, urz. st. cyw. w Dobrczu, pocztę i st. kol żel. w Maksymilianowie, na linii BydgoszczTczew, dym. , 46 dusz 8 kat. . 13. Z. , folw, do Dębna, w pow. wyrzyskim, ma urząd okr. w Łobżenicy, urz. st. cyw. w Radzicach Hermannsdorf, pocztę w Dębionku, st. kol żel. w Nakle, na linii BydgoszczKrzyż, szkoły w Adolfsdorf, par, kat. w Dźwierzchnie, ew. w Sadkach, sąd w Łobżenicy, 1 dym. , 10 dusz. 14. Z. , niem. Dreien, , kol, w pow. szamotulskim, ma urz. okr. w Wronkach, urz. st. cyw. tamże, pocztę i par, ew. w N, Moście Neubrueck, st, kol żel w Mokrzu, na linii KrzyżPoznań, szkoły w Łubnie, par, katol w Biezdrowie, sąd we Wronkach, dym, , 45 dusz, Leży na półn. od N. Mostu i Wartosławia. W. Ł. Zdroje 1, niem, Sdroyen, posiadłość lemańska i leśn. , pow. kartuski, st. p. Wygoda, par, kat. Lipusz, zawiera 1875 morg. włącznie z jeziorem, 178 morg. obejmującem. W 1869 r, 34 mk. , 20 kat. , 14 ew. , 4 domy. Posiada przywilej z r, 1677, w którym Aleksander Czapski, starosta z Parchowa, zeznaje, że ponieważ dobra starościńskie przez wojnę całkiem zostały zrujnowane, nadaje Wawrzyńcowi Knetter i jego spadkobiercom lemaństwo i młyn prawem dziedzicznem. Zdrój Zdrój Zdrójki Zdrojki Zdrójka Zdrojewo Wolno mu jednak tylko tam karczować, gdzie nie ma barci, ma mieć wolną rybitwę w jez. Lubiszewie małą siecią dla własnego stołu; wolno mu też osadzić zagrodnika i 250 owiec trzymać, lecz bez szkody sąsiadów i 5 świń chować w lesie, za resztę musi płacić. Za młyn będzie jak przedtem dawał czynszu 60 korcy żyta, a za rolę 15 fl. pol. Jest także zobowiązany do poboru i innych podatków, do 4 podwód i może swoje pretensye i innym sprzedać. Przywilej ten potwierdził król Jan III w 1677 r. ob. Zeitsch d. Westpr. Gesch. Ver. , XV, , wś nad rz. Mątawą, pow. świecki, st. p. , par. kat, Śliwice, szkoła kat. w miejscu; 371 ha 270 roli or. , 42 łąk, 2 lasu. Razem z Gajdówkiem 3 dm. , 25 mk. liczono tu 1885 r. 41 dm. , 55 dym. , 274 mk. , 246 kat. , 21 ew. , 7 żyd. R. 1773 było tu 5 dym. i 36 kat. rak. 3. Z. , wś, pow. brodnicki, st. p. Radoszki, par. kat. Górzno; 136 ha 93 roli or. , 16 łąk. W 1885 r. 16 dm. , 18 dym. , 83 mk. , 73 kat. , 10 ew. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jako wś król. o 9 dm. str. 264. Kś. Fr. Zdrojek 1. łąka na Padniewie, w pow. mogilnickim. 2. Z. , niem Sping, prawy dopływ Bukowca, który wpada do Noteci, powstaje o 21 2 klm. od W. Kotów, a 8 Mm. ku płn. od Wielenia, w pow. czarnkowskim, uchodzi przy Nałeckim młynie, o 5 klm. na płn. od Wielenia, ubiegłszy około 4 Mm. Obraca młyn Zdrojek Springmuehle al. Roggenmuehle. 3. Z. , lewy dopł. Studzieńca, powstaje na łąkach dębogórskich, o 6 klm. ku płn. od Kcyni. Płynie u stóp wzgórz Szczepickich, wzn. 110 mt. n. p. m. Obraca młyn Zdrojek, za którym różnemi rowami spływa do Studzieńca pod Sipiorami, 9 klm. na płd. zach od Nakła. Długość biegu 4 klm. w pow. szubińskim i kcyńskim. 4. Z. , niem. Springmuehle, młyn do Szczepic, w pow. szubińskim, 8 klm. ku płn. od Kcyni, nad Zdrojkiem, dopł. Studzieńca, istniał już r. 1770. 5. Z. , część lasu w leśnictwie, w pow. czarnkowskim. W. Ł. Zdrojek 1. os. , w par. Umienie dziś pow. kolski. W 1827 r. miała 2 dm. , 19 rok 2. Z. , wś i fol nad rzką. Działdówką, pow. mławski, gm. Zieluń, par. Dłutowo, odl 36 w. od Mławy, ma 14 dm. , 107 mk. , 449 morg. , w tem 42 mr. włośc. Posterunek straży pogranicznej W r. 1827 było 11 dm. , 86 mk. Zdrojewo al. Młyn Zdrojowy, nie istniejące już leśnictwo szlach. w pow. świeckim, na obszarze Udzieża. R. 1868 2 bud. , 6 ew. mk. Zdrojewo al. Guzki, w dok. niem. Sdroieffsken, wś, pow. piski. W Piszu r. 1471 Zygfryd Flach V. , komtur baldzki, nadaje Jerzemu Guzkowi Guszke 10 wł. wolnych od dziesięcin i tłoki na prawie magd. , pomiędzy Kumielskiem, Pożegami i Turowem, z obowiązkiem jednej służby zbrojnej Kętrz. , O ludn. pol, 434. Zdrójka al Kupinin, os, karcz. , w pow. kolskim. Zdrojki 1. al. Zdroje, kol i os. młyn. nad strum. Zdrojki, pow. kolski, gm. Sąpolno, par. Mąkolno, odl od Koła 15 w. ; kol ma 2 dm. , 29 mk. , os. młyn. 1 dm. , 9 mk. W r. 1827 były 2 dm. , 28 mk. 2. Z, leśnictwo pod miastem Turek, pow. turecki, ma 4 dm. , 34 mk. Należy do miasta. 3. Z. , pow. rypiński, ob. Zdroje 3. . 4. Z. , os. , pow. lipnowski, gm. Bobrowniki, par. Kikoł, odl 9 w. od Lipna, ma 1 dm. , 5 mk. , 6 morg. Istnieje na obszarze wsi Korytkowo. Zdrojki, folw. i osada, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol, gm. Rajsk, o 21 w. od Bielska. Folw. , własność Kulikowskich, ma 86 dzies. 8 łąk i pastw. , 1 lasu, 1 nieuż. , osada 10 dzies. , należy do wsi Osówka. Zdrojki l. łąki na obszarze Kamionny, w pow. miedzychodzkim. 2. Z. , pola na Białym Piątkowie, w pow. wrzesińskim. 3. Z. , niem. , wzgórza, w pow. międzychodzkim, w lasach sierakowskich, na płn. Sierakowa Zirke. 4. Z. , miejscowość w Tarnowie, pow. poznański zachodni. 5. Z. , miejscowość na Piotrowie, pod Głuchowem, w pow, kościańskim. Zdrójki, ob. Pikarnia. Zdrój no jezioro na obszarze dóbr ryńskich, pow. wąbrzeski. Zdrojno, wś, pow starogardzki, st. p. Osie czno niem. Hagenort, par. kat, Śliwice, razem z Linówkiem 413 ha 298 roli or. , 33 lasu. W 1885 r. 41 dm. , 47 dym. , 237 mk. , 232 kat. , 5 ew. , z czego na wś Linówek przypada 26 dm. , 131 mk. Ks. Fr, Zdrojowe Kawałki, pole pod Międzyrzeczem. Zdrojowe Pagórki, fol, pow. kutnowski, ob. Julianów 10. Zdrojówka 1. wś, pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Dobre, ma 8 os. , 127 morg. Wchodziła w skład dóbr Dobre. 2. Z. , wś, pow. kolski, gm. i pow. Izbica, ma 14 dm, 109 mk. 29 ewang. , 326 morg. W r. 1827 były 2 dm. , 22 mk Zdrowa, wś i fol, pow. noworadomski, gm. Rzeki, par. Borówno, odl. 18 w. od Radomska, na płd. zach. od Kłomnic. Wś ma 49 dm. , 325 mk. , fol 6 dra. , 19 mk. W 1827 r. było 41 dm. , 267 mk. W r. 1886 fol Z. z attyn Natasin rozl. mr. 1004 gr. or. i ogr. mr. 622, łąk mr. 118, pastw, mr. 101, lasu mr. 127, w odpadkach mr. 19, nieuż. mr. 17; bud. mur. 8, drew. 6; płodozm. 12 pol. , las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 45, mr. 492. Na początku XVI w. był tu dwór szlachecki z rolą, dający dziesięcinę pleb. w Borównie, łany km. dawały do Dąbrowy, a swemu pleban. tylko kolędę po groszu z łanu Łaski L. B. , I, 515, 522. Według reg. pob. pow. wieluńskiego z r. 1552 wś Sdrowa, w par. Borowno, własność Jana i Baltazara Sdrowskich, Zdrojek Zdrojek Zdrojówka Zdrojno Zdrzęczno miała 14 osad. , 5 łan. i młyn o 1 kole Pawiń. , Wielkop. , II, 300. Br. Ch. Zdrowie, fol, pow. łódzki, gra. Bruss, ma 2 dm. , 8 mk. , 41 morg. Zdrywla al. Zrywla, rzeczka, w pow. radomyskim, prawy dopł. Irszy lew. dopł. Teterewu, bierze początek pod wsią Fortunatówką al. Janowiecką Budą, przepływa pod Ustynówką Justynówką, Niezniewską Budą, Berkówką al Wałkami i poniżej Zdrywli ma ujście do Irszy, prawie na wprost Malina. Zdrywla, słoboda nad rzeką t. n. , pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, par. praw. Janówka, odl o 28 w. od Radomyśla, ma 30 mk. Zdrzebel, ob. Strzebel. Zdrzęczno, jezioro na obszarze Kamionny, w pow, międzychodzkim. Zduchowiny al. Zduchwiny, uroczysko na gruntach mka Szumska, w pow. krzemienieckim, w sąsiedztwie wsi Brykowa, na którem znajdowała się łąka należąca do parochii Szumskiej, obecnie należąca do włościan wsi Brykowa. Zduchwiny, ob. Zduchowiny. Zdudycze, ob. Zdudzicze. Zdudzicze, Zdudycze, wś nad Berezyną, przy ujściu do niej Oły, pow. bobrujski, w 2 okr. pol i gm. Parycze, par. prawosł. Ostrowczyce, odl. 63 w. od Bobrujska, ma 60 osad. ; rybołówstwo, lud rolniczy i flisaczy. A. Jel. Zdunek, wś, pow, ostrołęcki, gm. Wach, par. Myszeniec, odl 5 w. na płd. zach. od Myszeńca, śród błot, piasków i lasów dawnej puszczy, ma 43 dm. , 1183 morg. W 1827 r. było 28 dm. , 163 mk. Zdunia, ob. Zdania. Zduniec, wś, pow. rypiński, gra. i par. Płonne, odl 15 w. od Rypina, ma 9 dm. , 87 mk. , 24 morgi, W r. 1827 było 12 dm. , 108 mk. , par. Radziki. Jedną całość za Z. stanowi os. Wydmuchowo al Babia Góra. Wchodziły obie w skład dóbr Pułwiesk. W 1789 r. własność Miączyńskich, wysiewano 101 2 kor. żyta i pobierano 504 złp. czynszu. Zduniowice, mylnie odczytana nazwa Sdinuyovice w dok. Leszka z 1279 r. , będą to zapewne Zdziwujowice, na których obszarze powstały później wsi Klonowa i Brąszewice, w pow. sieradzkim. Ob. Koźmianów. Zdunki, pustkowie, w pow. świeckim, dziś już nie istniejące, założone na obszarze Rówienicy ob. Zeitsch. des Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 357. Zdunki, niem. Zdunken, wś, pow, łecki, st pocz. Bartkowen. W r. 1465 w Ełku Ulryk v. Ottenberg, wójt piski, nadaje Nikolaszowi Selberbach 15 wł. wolnych od tłoki, na prawie chełm. , pod Nową Wsią Kętrz. , O ludn. pol, 450. Zdunków 1. wś, pow. kozienicki, gm. Sarnów, par. Oleksów, odl od Kozienic 25 w. , ma Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 163. 10 dm. , 86 mk. , 247 mr. W r. 1827 wś Zdańki ma 14 dm. , 79 mk. 2. Z. , dawniej Zdańków, wś, pow. konecki, gm. i par. Borkowice, odl od Końskich 25 w. , ma 23 dm. , 220 mk. , 255 mr. dwor. , 311 mr. włośc. W r. 1827 wś Zdańków ma 20 dm. , 153 mk. Długosz wy mienia w opisie par. Borkowice wś Zdunków. Miała dwu dziedziców i łany kmiece L. B. , I, 517. Na początku XVI w. obszar dworski w Z. należał do par. w Skrzynnie i tam dawał dzie sięcinę, wartości jednej seksageny. Łany kmie ce, należące do par. Borkowice, dają dziesięcinę i po 2 gr. za konopną kościołowi w Piotrkowie Łaski, L. B. , I, 691, II, pob. pow. radomskiego z r. 1508 wś Z. i Wydrzyn płaciły gr. 30. W r. 1569 wś Zdańków, w par. Borkowice, miała 3 łan. , 3 komor, Pa wiń. , Małop. , 315, 474. Br. Ch. Zdunkówka, os. , pow. radzyński, gm, Suchowola, par. Czemierniki, ma 1 dm. , 2 mk. , 2 mr. Zdunkowska Wola, wś, pow. radzyński, gm. Suchowola, par. Czemierniki. Ob. Wola Zdunkowska, mylnie podana w pow. radzymińskim. Zdunów, r. 1827 Zdonów, wś i os. , pow konecki, gm. i par. Niekłań, odl od Końskich 17 w. , ma 12 dm, , 70 mk. , 15 mr. dwor. , 25 mr. włośc. Istniał tu zakład żelazny. W r. 1827 Z. , w par. Odrowąż, miał 4 dm. , 27 mk, Zdunowice Wielkie, niem. Zdunowitz, dawniej dobra ryc. nad znacznem jeziorem, pow. kartu ski, st. pocz. i par. kat, Suleczyn; 812 ha 340 roli or. , 3 łąk, 170 lasu; 1885 r. 18 dm. , 27 dym, , 151 mk. , wyłącznie kat. wyb. M. Zduno wice 6 dm. , 52 mk, Ogonki 5 dm. , 40 mk. . Przywilej lokacyjny wystawił r. 1356 komtur gdański Sueder Ton Pellant. Za czasów krzy żackich należały Z, do wójtowstwa mirachow skiego, miały prawo polskie i płaciły 1 grzyw. ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , VI, Według taryfy pobor. z r. 1648 płacili tu p. Gruchała od 1 wł. folw. 1 fl. , p. Grablowie od 21 2 wł. folw. 2 fl. 15 gr. , p. Bronk od 41 2 wł. folw. , karczmy, 2 ogr. 6 fl. 11 gr. , p. Kost ka od 41 2 wł. folw. , 3 ogr. 5 fl. 9 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 193. Po dług taryfy na symplę z r. 1717 płaciły Zduno wice W. i M. 1 zł. i 8 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 98. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, że mesznego pobierał prob. ztąd 6 korcy żyta i tyleż owsa ob. str. 71. R. 1856 posiadali dobra te Łaszewscy, w r. 1885 Aleksander Marwitz. W 1891 r. nabył je fiskus za 34000 mrk celem zalesienia i urządził osobne nadleśnictwo. Kś. Fr. Zdunówko, dawniej Zdunowo Wielkie i Małe, wś i fol, pow. sierpecki, gm. i par. Raciąż, odl 37 w. od Sierpca, ma 12 dm. , 132 mk. Pol należy do dóbr Kossobudy. W 1827 r. wś 85 Zdrowie Zdrywla Zdrzebel Zduchowiny Zduchwiny Zdudycze Zdudzicze Zdunek Zdunia Zduniec Zduniowice Zdunki Zdunkówka Zdunkowska Wola Zdunowice Zdunówko Zduńska Góra Zduńska Wola Zdunowo Z. leży w par. Krajkowo, ma 7 dm. , 67 mk. W r. 1888 fol. ZdunowoZdunówko rozl. mr. 455 gr. or. i ogr. mr. 280, łąk mr. 77, pastw. mr. 10, lasu mr. 69, nieuż. mr. 19; bud. mur. 4, drew. 5; las nieurządzony. Wś ZdunowoZdunówko os. 23, mr. 71. W r. 1578 we wsi Zdunowo major Jakub Kossobudzki płaci od 1 2 łanu, 3 zagr. z rolą. ; Jan Kossobudzki od 1 2 łanu. W części Z. minor Zdunówko ciż sami mają po 1 2 łanu km. i 3 zagr. z rolą. Wieś leży w par. Krajkowo Paw. , Mazow. , 87. Zdunowo, wś, pow. płoński, gm. Załuski, par. Kamienica, odl. 18 w. od Płońska, ma 13 dm. , 175 mk. , wiatrak i gorzelnią 1885 r. . W 1827 r. było 9 dm. , 41 mk. , par. Kroczewo. Dobra Zdunowo Załuski, składały się w r. 1885 z folw. Z. i Załuski rozl. mr. 1346 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 487, łąk mr. 52, lasu mr. 80, nieuż. mr. 23; bud. mur. 1, drew. 21; płodozm. 5 i 10pol. ; fol. Załuski gr. or. i ogr. mr. 598, pastw. mr. 2, lasu mr. 86, nieuż. mr. 18; bud. mur. 2, drew. 8; płodozm. 9pol. ; las nieurządzony. Wś Z. os. 16, mr. 21; wś Załuski os. 18, mr. 25. W dokum. z r. 1398 występuje Przibislaus de Sdunowo procurator Zacrocimiensis Kod. Maz. , 128. W r. 1676 we wsi Zdunowo major i minor, w par. Kamienica, pow. zakroczymskim, liczni częściowi dziedzice płacą z 41 2 łan. km. Paw. , Mazow. , 310 i 311. Zdunowo, os. pod Krzywiniem, między Jerką a Kopaszewem. Istniała około r. 1258. Zdunowy, wś pod Służewem. Wymienione w liczbie wsi nadanych klasztorowi w Mogilnie w dok. z 1103 r. Kod. Wielk. , Nr 33. Zduńska Góra, niem. Toepferberg, wzgórze 117 mt. na obszarze między Wyrzyskiem a Piłą. Zduńska Wola, miasto nad rz. Brodnią, pow. sieradzki, odl 14 w. od Sieradza, przy szosie z Łodzi do Kalisza wiodącej, między Łaskiem a Sieradzem. Składa się z właściwego miasta i przedmieść Jurydyka i Zduny, wchodzących w skład gminy wiejskiej, noszącej też nazwę Zduńska Wola. Miasto posiada kościół par. rz. kat, murowany, kościół par. ewangielicki, dom modlitwy baptystów, synagogę, szkołę 2klas. katolicką, szkołę 2klas. ewangielicką, magistrat, urząd poczt. i telegr. , urząd gminny dla gminy wiejskiej, straż ogniową ochotniczą, aptekę, dwu lekarzy. Pod względem sądowym miasto należy do sądu pokoju w Sieradzu, zkąd zjeźdza tu raz na tydzień sędzia. Miasto ma około 650 domów, przeważnie drewnianych, parterowych i około 17500 mk. , w tej liczbie 11000 zapisanych do ksiąg stałej ludności 1890 r. było 9656 i około 6500 niestałych. Co do wyznania jest 7013 katol. , 4430 ewang. , przeważnie Niemców, i 6057 żydów, Z miastem jedną całość poniekąd tworzą przyległe wsi i osady; Zduny, Jurydyka, Różomyśl, Stęszyce, Opiesin, zamieszkałe przeważnie przez tkaczów i mające do 6000 mk. W mieście istnieją, trzy fabryki tkackie parowe Winera z prod. na 1000000 rs. , . Arieta 200000 rs. i Kar. Kuske 150000 rs. . Prócz tego w mieście i okolicy jest w ruchu od 8 do 10 tysięcy warsztatów domowych tkackich. Fabrykanci tutejsi mają przeważnie kantory tylko, rozdają, oni przędzę tkaczom i nabywają wyroby gotowe, by je puścić w obieg handlowy. Tkacze wyrabiają tu towary bawełniane, wełniane i półjedwabne. Z innych zakładów fabrycznych jest tu mydlarnia, garbarnia i fabryka narzędzi rolniczych, trzy cegielnie. W mieście odbywa się 8 jarmarków. Do mieszczan należy 1244 mr. ziemi. Ujemną stroną położenia miasta jest brak wody. Maleńka rzeczka i kilka sadzawek nie wystarczają na potrzeby licznej ludności. Zduńska Wola była pierwotnie wsią należącą do paraf. Korczew, w pow. szadkowskim. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. folw. dawano pleb. w Korczewie, który pobierał od kmieci tylko kolędę, po groszu z łanu. Łany km. dawały dziesięcinę pleban. w Borszewicach Łaski, L. B. , I, 449, 481. W r. 1552 płacą tu od 10 osad. na 51 2 łan. km. W r. 1766 istnieje tu cmentarz i kaplica drewniana, filialna do Korczewa. Owczesny dziedzic wsi Feliks Złotnicki, łowczy Szadkowski, uzyskuje w Łowiczu r. 1767 zatwierdzenie erekcyi parafii i pozwolenie na budowę kościoła p. w. Wniebowzięcia N. P. Maryi. Jednakże dopiero w r. 1782, po śmierci fundatora, jego krewni i opiekunowie dzieci Zygm. Dobek, miecznik sieradzki, Hipolit Masłowski, łowczy wieluński, i Józef Pstrokoński, podczaszy sieradzki, dokonali wzniesienia kościoła. W r. 1768 w nowej parafa było 23 urodzeń, 16 zgonów i 6 ślubów. W r. 1819 Stefan Złotnicki, ostatni z tej rodziny dziedzic wsi, rozkolonizował swe posiadłości i na kilkomorgowych cząstkach poosadzał sprowadzonych ze Szlązka głównie tkaczy a następnie uzyskał od rządu w 1825 r. 25 paźdz. wyniesienie osady na stopień miasta. W 1827 r. było tu 153 dm. i 2000 mk. Napływ osadników niemieckich wzrastać będzie stopniowo, pod ich wpływem niemczeć będzie i polska ludność robotnicza, zostająca w zależności od fabrykantów i przemysłowców niemieckich i mająca ścisłe stosunki z Łodzią. Prawo własności miasta właściwie propinacya przeszło w ostatnich czasach od Złotnickich i ich sukcesorów do Tykocinera. Przy mieście jest przedmieście zwane Jurydyka, należące do gminy wiejskiej, mające 51 dm. , 783 rak. Dobra Zduńska Wola składały się w r. 1867 z realności Zduńska Wola, osady Zduńska Wola, wsi Zduny, Ogrodzisko, Jurydyka, Poręba. Obszar realności Zduńska Wola wynosił mr. 53. Miasto Zduńska Wola os. 445, mr. 1021; wś Zduny os. 130, mr. 512; wś Ogrodzi Zdunowo Zdunowy Zduny sko os. 62, mr. 272; wś Jurydyka os. 47, mr. 68; wś Poręba os. 35, mr. 160. Z. Wola, par. rz. kat. , dek. sieradzki, 600 dusz. Z. Wola, par. ewangielicka liczy około 7000 dusz. O kościele tutejszym podał wiadomośc kś. Zając w Wieku Nr 282, z r. 1881. Zduńska Wola gmina, należy do sądu gm. okr. IV w Szadku, urz. p. w mieście Zduńska Wola. Gmina ma 10806 mr. obszaru 2261 większej własn. , 8545 drob. własn. i 9040 mk. 5903 katol, 2830 ewang. , 307 żyd. W skład gminy wchodzą przedmieścia Zduńskiej Woli i osady zaludnione przez tkaczy, Niemców po części. Około 5000 warsztatów tkackich znajduje się po koloniach i wsiach. Zduny 1. wś i fol. , pow. łowicki, gm. Bąków, par. Zduny, odl. 11 w. od Łowicza, posiada kościół par. murowany, kaplicę cmentarni, sąd gm. okr. III, urząd gmin. Bąków z kasą wkładowozaliczkową, szkołę początkową, około 500 mieszkańców. Wieś skolonizowana ciągnie się wzdłuż toru drogi żel. warsz. wied. Folw. nosi nazwę Piaski. W 1827 r. było 45 dm. , 353 mk. Jest to dawna posiadłość arcyb. gnieźnieńskich, w kasztelanii łowickiej. Zapewne należała pierwotnie do grodu łowickiego. Później utworzony był oddzielny klucz zduński dóbr arcybiskupich, obejmujący 7 i 16 wsi. Folwarki były zduński, maurzycki, urzecki, bogoryjski, bąkowski, wierznowski i wysokienicki, wsi; Zduny, Maurzyce Marczyce, Urzecze, Bogorya, Bąków, Wierznowice, Wysokienice, Strugienice, Świące, Łaźniki, Jackowice, Szczudłów, Otolice, Rząśno, Złoków Borowy. We wsiach było w XVIII w. 352 kmieci na 240 łanach a folwarki miały około 3152 mr. pruskich. W r. 1777 cały klucz miał 284 gospodarzy, 1650 dusz w 365 domach, na 248 włókach. Czynszu drobnego dawali 250 zł. , najmu wielkiego 3033 zł. 15 gr. , kur dawali 992, kapłonów 160, jaj 140 kóp, pszenicy 184 kor. , owsa 677 kor. , siemienia lnianego 691 2 garncy, konopnego 6 garncy, słomy 115 1 2 kóp, przędzy 518 łokci. Co do podatków zaś płacili subsidium charitativum zł. 4802 gr. 10, podymnego 827 zł. Dawali też lenungu zł. 438, flisowego zł. 47. W r. 1749 ks. Jan Mlicki, proboszcz gnieźn. , kanonik płocki i łucki, archidyakon uniejowski, wypuścił klucz zduński Gadomskiemu, generałowi, za 24000 tynfów rocznie, gdy poprzednio Kiełczewski płacił 17000. Dziś lud mieszkający w tym kluczu wyróżnia się pobożnością, uczynnością, oświatą, starannem gospodarstwem. Zajmuje się pszczelnictwem, sadownictwem, kupuje książki, prenumeruje pisma, zatrzymał swój dawny, strojny ubiór. Kościół parafialny, p. w. św. Jakuba, istniał tu przed r. 1369, albowiem arcyb. Jarosław ze Skotnik założywszy w tymże roku we wsi Strugienie nowe wójtowstwo, zobowiązał wójta i następców jego do oddawania plebanowi zduńskiemu dziesięciny. W r. 1441 arcyb. Wincenty Kot ustanowił nowe wójtowstwo we wsi Maurzyce w par. Zduny, które nadał niejakiemu Gregorio Bohemo pixidario castri Lointuitu ipsius i także przeznaczył dziesięciny dla kościoła zduńskiego. Na początku XVI w. folwark arcybiskupi i wójtowstwo w Z. dają dziesięcinę kościołowi, zaś kmiecie tylko meszne, po 3 kor. żyta i 3 kor. owsa z łanu. Pleban posiada 2 łany, dwie łąki, jedną w Z. , drugą w Łaznikach, plebanią z ogrodem i śpichrzem, domy dla wikaryuszów i dom na szkołę Łaski, L. B. , II, 505. W r. 1600 arcyb. Stanisław Karnkowskioddał kościół zduński pod zarząd dominikanów w Łowiczu, przyłączając wszelkie dochody do klasztoru, z zastrzeżeniem, że każdoczasowym plebanem miał być przeor klasztoru, który miał utrzymywać na miejscu zakonnika swej reguły z tytułem wikaryusza. W 1826 r. , po zniesieniu klasztoru i po włączeniu zakonników łowickich do klasztoru w Sochaczewie, mimo protestacyi ówczesnego przeora w Sochaczewie, powrócił kościół zduński pod zarząd księży świeckich. Pierwszym proboszczem został kś. Józef Potaczewski, drugim ks. Piotr Polkowski, stryj kś. Ignacego, kanonika krakowskiego, historyka. Obecna murowana świątynia stanęła na miejsce starożytnego drewnianego, chylącego się do upadku kościołka w r. 1779, nakładem arcyb. Antoniego Ostrowskiego, w r. 1818 konsekrował ją Daniel Ostrowski, sufragan łowicki. Kościół budowy prostej, o jednej nawie, liczy 5 ołtarzy, szósty zaś w kaplicy św. Antoniego, przystawionej w r. 1847. Kś. Antonin Kisielewski, dominikanin, administrator, przyczynił się do odnowienia tej świątyni. Sprowadził dwa ołtarze z kościoła dominikanów w Łowiczu a kś. Aleksander Cetkowski, proboszcz, zastąpił stare obrazy w ołtarzach nowemi, pędzla Murzynowskiego z Warszawy. Na ścianach zakrystyi wiszą stare portrety arcyb. Karnkowskiego i Ostrowskiego. Na cmentarzu grzebalnym stoi kaplica św. Krzyża, zbudowana kosztem 4000 złp. z ofiar parafian r. 1810, a r. 1837 rozszerzona. Dzwonnicę murowaną postawiono w r. 1826, w niej zawieszone 3 dzwony. Uposażenie proboszcza dziś stanowi 3 mr. łąk i 3 mr. ziemi ornej. W 1836 r. było gruntu ornego, ogrodów, łąk i nieużytków 125 mr. , 47 prętów miary dawnej polskiej. Proboszcz kś. Polkowski ustąpił z tego administracyi ks. łowickiego część, zostawszy przy 54 morgach i 57 pręt. i kasa administracyi księstwa zobowiązała się płacić tytułem wynagrodzenia za to ustępstwo rocznie po 105 rubli i dawać żyta kor. 6, jęczmienia kor. 3, owsa kor. 3 miary warszawskiej. Na folw. księżym Piaski urodził się kś. Ignacy Polkowski. Długi czas był tu nauczycielem elementarnym Jan Budyta, autor poezyi religij Zduny nych, drukowanych w Warszawie 18431882. W samej wsi stał obszerny dwór drewniany, odbudowany po raz ostatni przez arcyb. Wacława Leszczyńskiego. Z. par. , dek. łowicki, około 3100 dusz. 2. Z. , wś i folw. nad rzką Gnidą praw. dopł. Neru, pow. łęczycki, gm. Tkaczew, par. Leźnica Mała, odl. 7 w. od Łęczycy, ma 19 dm. , 191 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 149 mk. , par. Leźniczka. W r. 1890 fol. Z. rozl. mr. 934 gr. or. i ogr. mr. 458, łąk mr. 44, lasu mr. 406, nieuż. mr. 26; bud. mur. 8, drew. 6; płodozm. 8 i 11pol. ; las urządzony. Wś Z. os. 29, mr. 132. Wymienione w liczbie posiadłości kościoła gnieźn. w dok. z r. 1357 Kod. Wielk. , Nr. 1354. W r. 1362 Jarosław ze Skotnik, arcyb. gnieźn. , zamienia w Łęczycy działy we wsiach Różyce, Leźnica i Zduny na wieś Krzepocin. należącą do Bernarda i jego krewnych. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. pobiera kościół w Zgierzu, dworskie zaś dają pleb. w Leźnicy Laski, L. B. ,, 363, 388. W r. 1576 Piotr Prusinowski płaci tu od 4 łan. , 2 zagr. , 5 osad. ; Mikołaj Zduński od 3 łan. km. , 1 2 łanu pust. , pustej zagrody, 5 osad. Paw. , Wielkop. ,, 70. 3. Z. , przedmieście miasta Koła, zwane w aktach miejskich z XVI w. Podzamcze, miasteczko Zduńskie wreszcie przedmieście Toruńskie, obecnie przedmieście Warszawskie. Leży za rz. Wartą, przez którą most drewniany, stanowiący przedłużenie ul. Zielonej, łączył je niegdyś z ulicą StaroWar szawską miasta Koła. Dzięki obfitości glinki garncarskiej od wieków osiedli tu zduni tworzący cech zorganizowany r. 1505 według ustawy cechu zduńskiego w Brześciu Kujawskim. Ustawę tę zatwierdził Georgius de Palludia, starosta kolski Datum in Castro Colens. feria 2 proxima ante festum S. Antonii. Zygmunt I potwierdził te ustawy w r. 1513. Król ten miał też nadać przedmieszczanom przywilej obierania własnego burmistrza proconsul. , którego działalność widoczna jest z księgi radzieckiej, rozpoczynającej się od r. 1585 a przechowanej dotąd wraz z innemi dowodami w skrzyni cechowej. Według Lib. Ben. Łaskiego kościół parafialny w Kole posiadał na przedmieściu Z. łan oraz ogród, zaś szpital św. Ducha 2 lany, z tych jeden stanowił uposażenie proboszcza szpitalnego, drugi należał do przytułku. W r. 1620 było tu 10 garncarzy, 2 stelmachów, 1 kowal, 2 płócienników, 2 krawców, 6 komorników i 1 pasterz Annalecta Wielkopol. , str. 139 40. W r. 1655 wojska Karola Gustawa spaliły przedmieście. Lustratorowie w 1661 r. podają na Przedmieściu abo raczy Pod Zamczu bywało. zdunów 15, teraz 4 a komorników 4 Metr. Koron. Acta Revis. , Nr II. Zniknął wtedy i urząd burmistrzowski a zastąpił go bezprawnie cechmistrz garncarski. Trwało to do r. 1780, w którym Rafał hr. Gurowski, kasztelan przemęcki, jako starosta miejscowy, na zasadzie dawnych praw oraz wyborów, których ślady zachowały się w aktach radzieckich z lat 1576, 1597 i 1633, wskrzesił takowy, naznaczając na elekcyę nowego burmistrza dzień swojego patrona. Według tabeli ludności i kominów z r. 1789, było natenczas na przedmieściu Z. zw. Królewskie, ogółem 117 mk. męż. 69, kob. 48. W liczbie tej gospodarzyrzemieślników 20 wszyscy zduni z wyjątkiem 1 kołodzieja, 1 strycharza, 2 kowali i bednarza, 8 zaś trudniących się tylko rolnictwem. Domów było wówczas 21, z ktorych jeden tylko burmistrzowski o 2 kominach; wszystkie drewniane Akta cechowe. Obecnie przedmieście liczy 3500 mk. oraz 109 domów, przeważnie murowanych. Przedmieście Z, obejmowało terytoryum obecnej ulicy Garncarskiej, ulica zaś Warszawska, stanowiąca obecnie główną arteryą przedmieścia, powstała na gruntach rządowych, przy budowie szosy w r. 1822; ul Toruńska nieco później około 1845 r. wzdłuż dawnej drogi t. n. Z innych ulic wymienić należy Zieloną, Włocławską i Płaszczyznę al. Plaszczyznę, przy której zaległ cmentarz żydowski. Plac po spalonych w r. 1863 koszarach szaserów, dziś zajmuje ogród miejski, . parkiem Lipskiego, od nazwiska ówczesnego burmistrza. Istnieją tu dwie fabryki fajansu dawn. porcelany W. Freudenraicha i Raucha; fabryka kości palonej Lindemana po pożarze do obecnej chwili jest nieczynną. Handel przeważnie w ręku żydów, choć kilka większych sklepów, szynków oraz zajazdów należy do chrześcian. Filia apteczna założona w 1890 r. Kościół ewangielicki zbudowany z cegły, przy nim kantor. Szkoły elementarne męzka i żeńska, mieszczą się we własnym domu. Przy końcu alei stoi piękny krzyż żelazny, wzniesiony w r. 1894 z ofiar publicznych, na pamiątkę cholery. 4. , kol. , pow. sieradzki, gm. i par. Zduńska Wola, odl. od Sieradza w. 15, ma 123 dm. , 1154 mk. Stanowi przedmieście Zduńskiej Woli. 5. Z. , wś nad rzką Pokrzywnicą, pow. kaliski, gm. Opatówek, par. Tłokinia, odl od Kalisza w. 5, ma 22 dm. , 145 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 129 mk. W dok. z r. 1357 podane w liczbie posiadłości kościoła gnieźnieńskiego Kod. Wielk. Nr 1354. Na początku XVI w. wś dawała plebanowi w Tłokini jedynie meszne Łaski, L. B. , II, 66. W r. 1579 Mikołaj Miłaszewski płaci tu od 2 łan. i 1 kom. Paw. , Wielk. , 1, 131. 6. Z. , dawniej Zdany, wś i fol, pow. rypiński, gm. Dzierżno, par. Świedziebna, odl 10 w. od Rypina, ma 19 dm. , 139 mk W r. 1827 było 13 dm. , 114 mk Do wsi należy os. Firany. W r. 1887 fol Z. rozl. mr. 438 gr. or. i ogr. mr. 331, łąk mr. 61, past. mr. 17, w odpadkach mr. U, nieuż. mr. 18; bud. mur. 2, drew. 9; płodozm. 12pol. , pokłady torfu Zduny Zduny ł wapienia. Wś Z. os. 24, mr. 82. W r. 1564 siedzą tu Zdanowscy na drobnych działkach. Mają w ogóle 101 2 łan. km. i 2 zagr. Wieś nosi nazwę Zdany i należy do par. Swiedziebna Paw. , Wielkop. , I, 306. W r. 1789 własność Piotra Kosickiego, który wysiewa 21 kor. żyta i pobiera 460 złp. czynszu. R. Ocz. M. Wit. Br. Ch. Zduny 1. wś dwor. , w pow. inowrocławskim, ma urz. okr. i urz. st. cyw. w Dąbrowie, pocztę w W. Murzynnie Gr. Morin, st. kol. żel. w Gniewkowie Argenau, szkołę katol. w W. Opokach, ewang. w Mleczkowie, par. katol. w Chlewisku, ew. w Dąbrowie, sąd w Inowrocławiu. Obszaru 359 ha, 6 dym. , 75 dusz 34 ew. . Czysty dochód grunt. oceniony na 6000 mrk. 2. Z. , w dok. z r. 1241 Sdunki al. , miasteczko, niegdyś królewskie, potem szlacheckie, pow. krotoszyński, na granicy Szlązka. Posiada wszelkie małe urzędy, leży na linii kol. żel GnieznoOleśnica, sąd w Krotoszynie. Obszaru roli 1003 ha, 433 dym. , 3529 dusz 1014 kat. . Kościół par. kat. , p. w. św. Jana i św. Jadwigi, istniał już w r. 1241. Łaski Lib. Benef. podaje tytuł św. Jadwigi. Pierwotny kościół upadł w początku wieku zeszłego. Zastąpił go pięknym kościołom murowanym, z wyniosłą wieżą, kś. Andrzej Baczewski, dziekan krotoszyński. Do kościoła przybudował w r. 1733 kś. Michał Odorski, dziekan krotoszyński i pleban kobierski, piękną murowaną kaplicę z osobnym chórem i organami i fundował w niej altaryą p. w. Opatrzności Boskiej, wystawiwszy dla altarzysty dom osobny z ogrodem. Altarya ta miała niegdyś 14000 złp. kapitałów. Drugą altaryą fundował mieszczanin zduński Grzegorz Trofanowicz, dając na nią 5000 złp. Wizyta arcyb. Poniatowskiego donosi o drugim kościołku co następuje W boru ku Sulmierzycom, o milę małą od Zdun, stoi kościołek śród puszczy. Według tradycyi była niegdyś na tem miejscu wieś kościelna, która skutkiem trzęsienia ziemi zapadła się wraz z kościołem. Na tę pamiątkę mieszczanie z Sulmierzyc wystawili kościołek z pustelnią. Wynikła potem sprzeczka między plebanem Sulmierzyckim a zduńskim o ten kościołek. Przyznano go zduńskiemu. Kościołek ten r. 1790 w dobrym stanie zostający, już nie istnieje. Do kościoła paraf. r. 1523 należały dwie ćwiartki roli, między działami mieszczańskiemi. Prócz tego pobierał proboszcz z każdej ćwiartki roli po ćwierci pszenicy, dwie miary żyta i tyleż owsa. Nałeżały wtedy do parafii, między innemi Chwaliszewo i Uciechów, dające dziesięcinę do Z. Do par. Zduny należą obecnie Borownica, Chachalnia, Helenopol, Kubowo, Kwiatkowo, Margonin, Perzyce, Piaski, Siejewo, Ujazd i miasto Zduny. W XIII w. były Z. w części wsią książęcą, zwaną Zdunków. Tu w r. 1249 ks. Przemysław odbył zjazd, na którym przysądził Rokitnicę klasztorowi w Obrze. Na obszarze wsi istniało już miasto dunki w r. 1241 Ulanow. , Dok. Kuj. , str. 351, Nr. 4. W r. 1261 ks. Bolesław nadał sołtysowi Lambrechtowi przywilej założenia miasta na prawie Nowego Miasta na Szlązku. W tym celu darował mu dwie wsi Cescowo i Sdodcowo. Wątpliwa jednak rzecz, czy już wtedy korzystano z przywileju, bo w r. 1267 tenże Bolesław wsi te wraz z Zdatkowem darował, za ustąpienie z Mu, rzynowa, biskupowi wrocławskiemu, zezwalającna założenie miasta i wolnego targowiska, z uwolnieniem od wszystkich polskich ciężarów. W przywileju z r. nazwa podana Sduny. W tymże roku stawiły Z. 2 żołnierzy. Z biegiem czasu prawo niemieckie poszło w zapomnienie. W r. 1579 posiadali na obszarze Z. Mikołaj Siedlecki, Walenty Fudula i Wojciech Ptasznik 10 łan. os. W tymże roku tenże Ptasznik i Wala Kołodziej zapłacili 17 zł. 2 gr. podwójnego szosu od 4 komorników, 2 krawców, 2 szewców i wyszynku. Wedle Lib. benef. Łaskiego Z. były kiedyś w zastawie rodziny Jutrowskich h. Rogala. Około r. 1600 mają Z. 100 domów z małym ratuszem. Właścicielami byli Sieniutowie. Dopiero w XVII w. podniosły się Z. przez przypływ Niemców podczas wojen religijnych. Pierwsi przybyli wygnańcy z Rychbachu na Szląsku w liczbie 8; otrzymali oni od Zaborowskiego, opiekuna małoletniego Piotra Sieniuty, w r. 1635 przywilej na wolność wyznania, zatwierdzony w r. 1637 przez samego dziedzica. Od tych Niemców jedna część miasta otrzymała nazwę Niemieckie Zduny. Część ta miała własnego burmistrza. Nabożeństwo odprawiali zrazu w Kobylinie, potem w r. 1637, razem z Niemcami z Krotoszyna, zakupili dom i w nim urządzili Arkę Noego, którą poświęcił pastor sprowadzony z Reichenbachu. Do r. 1640 przybywało dużo wychodźców, mianowicie sukienników i płócienników. W r. 1644 otrzymał dziedzic wyrok trybunału, który mu zakazywał trzymać dysydentów. Ale wyroku tego nie wykonano. Obok Nowego miasta wzrastały i Stare Zduny, zwane także Sieniutowem, gdzie także tylu osiadło ewangielików, że w r. 1642 z pomocą dziedzica wybudowali sobie własny kościół i w r. 1645 powołali do niego na pastora Fryderyka Opitza z Wohlau. Dla tego Sieniutowa Władysław dał nowy przywilej miejski a w r. 1648 zatwierdził dawny. Syn Piotra Sieniuty, Krzysztof Aleksander w r. 1657 potwierdził nadania ojca, a tak samo potwierdzali przywileje tych miast królowie Jan Kazimierz 1665, Michał 1676. Zaciętym przeciwnikiem Piotra Sieniuty był proboszcz miejscowy Suchowski, który dziedzica oskarżał o popieranie dysydentów. Po pierwszym wyroku trybunału Zduny Zduny z r. 1644, nastąpił drugi r. 1670, który nakazywał, żeby obydwa kościoły ewangielickie zburzono a pastorów ścięto. Groźby nie skutkowały, przyszło do egzekucyi. Protestanci uzbrojeni otoczyli kościół. Ale opór ten nie osięgnął celu. Dnia 19 maja 1672 r. przybył starosta Jakub Węgierski z wojskiem i duchownymi i kazał zburzyć jeden z kościołów protestanckich, prawdopodobnie w Sieniutowie. Wielu Niemców uciekło, reszta pozostała przy swym kościele w Z. , ale opłacać się musieli proboszczowi sumą 300 złp. rocznie. Gmina protestancka w Z. obejmowała luteran z Jutrosina, Krotoszyna, Ostrowa, którzy własnych kościołów nie mieli. W r. 1690 rozszerzono kościół protestancki. Proboszcz katolicki wniósł skargę, ale arcybiskup za ścią swą w Z. r. 1693 proces załagodził w ten sposób, że gmina luterska odtąd proboszczowi płacić miała 400 złp. W r. 1667 utworzyło się w Z. bractwo strzeleckie, zatwierdzone przez Jana Kazimierza. W r. 1672 otrzymały Z. od króla Michała przywilej na pobieranie mostowego. W tym czasie objął Z. w dziedzictwo Babtysta Leszczyński. W r. 1684 poznawszy stan obydwóch miast, kazał im pobudować ratusze. W r. 1703 pożar zniszczył prawie całe miasto. Nie mało też ucierpiało za wojen szwedzkich. W r. 1707 zajął je pułkownik Schultz i spalił. W r. 1710 panowało tu morowe powietrze, r. 1724 zaszły w Z. zamieszki, za które miasto srogo zostało ukarane. R. 1738 objęli dziedzictwo Sułkowscy. W r. 1740 odnowiono kościół katolicki, ale proboszcz zarazem wniósł skargę i doprowadził do tego, że r. 1748 zakazano luteranom grzebać tu ciała. Stanęła ugoda, mocą której lutrzy plebanowi płacić musieli rocznie 2000 złp. R. 1752 Sułkowscy nadali Z. ordynacją miejską. W r. 1768 i 1772 miasto ucierpiało dużo przez różne niepokoje. W r. 1789 pożar zniszczył prawie całe miasto wraz z kościołem. Odbudowano go z cegły już za czasów pruskich. Pod nowem panowaniem Z. podupadły tak, że nawet szpitala utrzymać nie mogły. Sieniutowo, mniejsze od Z. , teraz zlało się z niemi. Ratusz sieniutowski, nazywany polskim, opustoszał i musiano go rozebrać. Obydwa miasta mimo to istniały jeszcze za księstwa warszawskiego. Za czasów Prus południowych zbudowano tu lazaret wojskowy. W końcu X w. miały Z. 7 budowli publicznych, 2 szpitale, kościół katol. i ewang. , 539 domów, z tych 7 pod dachówką. 41 wiatraków i 3768 dusz 156 żydów. Wełnę przędło, czesało i drapało 464 rzemieślników, sukienników było 113, którzy wyrabiali 53078 postawów sukna, wartości do 60000 tal. Płócienników było 49, produkujących za 15000 tal Prócz tego było wielu różnych rzemieślników. Miasto miało 5 stróżów i kata. Długi dochodziły sumy 21767 tal W r. 1816 jeszcze było w ruchu 120 warsztatów sukienniczych a 60 płóciennych. Odtąd przemysł ten upadał. Ludności było w 1816 r. 3466; 1837 r. 3144; 1843 r. 3256; 1858 r. 3326; 1861 r. 3472. Zduny, jezioro, w pow. starogardzkim. Przepływa przez nie Mołtawa dopł. Wisły. Zduny, dobra ryc. , pow. starogardzki, st. p. Brzeźno, st. kol. Swarożyn, 3, 5 klm. odl. , paraf. kat. Kokoszki, gorzelnia parowa i cegielnia w miejscu; hodowla bydła rasy oldenburskiej, świń angielskich i owiec rasy Rambouillet. 54 łąk, 91 lasu; 1885 r. 17 dm. , 51 dym. , 297 mk, 162 kat. , 135 ew. Dziedzic Paleske. Wizyta Rozdrażewskiego z r. 1583 opiewa, że prob. w Kokoszkach pobierał ztąd od 24 włościan po 1 kor. żyta i tyleż owsa str. 53. Według taryfy pobor. z r. 1648 płaciła tu p. podkomorzyna kor. od 9 włók osiad. 18 fl. ; p. Michał Ciecholewski od 21 2 wł. os. , 6 pust. 11 fl. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. Podług taryfy poborowej na symplę z r. 1717 płaciły Zduny 20 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 84. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako folw. szl. Piwnickich, o 10 dymach str. 264, Kś. Zduszyce, wś, istniała w w. na obszarze pow. lwowskiego, ob. Oświeca. Zdutyń, wś królewska, w pow. brzeżańskim. Istniała 1424; ob. Rekszyn. Zdwiż 1. błoto, w pow. radomyskim, obok wsi Wołkowa, 7 w. dl, 2 w. szer. , według okolicznej ludności niepodobne do przebycia. 2. Z. , błoto, tamże, między wsiami Zadwiżką i Belaczewo, 6 w. dl, 150 saż. szer. , bardzo głębokie. 3. Z. , błoto, w pow. kijowskim, obok wsi Niebrat, 4 w. dl, 250 saż. szerokie Funduklej, Kijew. gub. . Zdwiż, w dok. Zdwizdeń, w w. pod Makarowem zwana Łowicz, rzeka w gub. kijowskiej, prawy dopływ Teterowa. Bierze początek z błot pod wsią Oziery Jeziora, w pow. skwirskim, w pobliżu źródłowisk Willi, zrazu płynie z zachodu na wschód, wkracza w pow. radomyski, opływa Rożów, Brusiłów, dalej zaś wchodzi w pow. kijowski, mija Makarów, Borodziankę i zwracając się na północ płynie przez Drażnię, Szybenne, Pilipowicze i około Przyborska, w pow. radomyskim, wpada do Teterowa. Długa około 128 wiorst. Brzegi ma błotniste, obraca wiele młynów. W biegu swym tworzy duże i liczne stawy. Obfituje w orzechy wodne Trapa natans. Jest spławną dla drzewa tylko podczas pełnej wody na wiosnę. Z obu brzegów przybiera około 40 strug, z których ważniejsze Wabia, Buczka, Chwasowa Pasowa, Chwasoweczka al. Krutyj Mostok, Hniłowoda, Poczepin, Stryżeń. Przy górnym jej brzegu stał w końcu XI w. gród Zwizdeń al. Wzdwiżenje, wspominany w kronikach pod r. 1090 i 1150, Zduszyce Zdutyń Zdwiż Zduny Zdworz Zdych Zdygunowe Zdynia Zdyszowice Zdzanne Zdziahylewo Zdzar Zdwizdeń Zdwiżka Zdworskie Zdzenny Zdwizdeń W owych czasach był w tem mieście rynek al. I targowisko, na które okoliczna ludność dostawiała swe produkty. Szła wtedy przez gród ten walna droga prowadząca z Kijowa do Polski przez Biłhorod, Wzdwiżeń, Radomyśl, Uszesk Uszomierz, Korczesk Korzec i dalej. R. 1090 drogą tą wieziono nieszczęśliwego Wasilka, ks. trembowelskiego, którego z rozkazu I w. ks. Światopełka i namowy Dawida Igorowicza zakuto w kajdany i wykłuto mu oczy. W Zwizdeniu zatrzymano się u miejscowego duchownego. W latopisach zachodzi też wzmianka o, , moście Zwizdeńskim, t. j. na Zwizdenin. Dziś ów starożytny Zwizdeń jest nie wielką wioską zwaną Zdwiżka ob. , która należąc do dóbr Chodorkowa Tyszów Bykowskich r. 1587 nosiła jeszcze nazwę Zwizdzenia arch. Rościszewskich w Lipówce. W blizkości Zwizdeniu za czasów Rusi w. książęcej stal horod Jaropołcza dziś Jaropowce i nieznany u latopisców Hrubsk, dziś uroczysko, który według podania miał być zburzony przez Mongołów, obecnie jeszcze imponujący ogromem swoich wałów potężnych ob. Chodorków. Edw. Rulikowski. Zdwizdeń dok. , ob. Zdwiż, rz. Zdwiżka, w dokum. Wzdwiżeń, wś u źródeł rz. Zdwiżki, pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm. Wodotyje, par. praw. Wilna o 3 w. , odl o 35 w. od Radomyśla, ma 374 mk. Włościanie, w liczbie 138 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 446 dzies. , ze spłatą po 484 rs. 95 kop. rocznie. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. wś Wzdwiżeń należy do Adama i Jeremiasza Tyszów Bykowskich, którzy płacą ztąd z 3 dym. , 3 ogrod. Jabłonowski, Ukraina, I, 67. W r. 1783 było 103 mk. Wś należy do dóbr korosteszowskich, dawniej Olizarów, następnie Plemiannikowa. Zdworskie, jezioro przy wsi Zdwórz, w pow. gostyńskim, na płn. zach. od Gombina. Brzeg zachodni i północny w części wyniosłe, inne płaskie i nizkie, lesiste. Łączy się z jez. Grabińskiem i Wielkiem i zlewa swe wody do Wisły, o kilka wiorst odległej. Dalszy ciąg jeziora tego w kierunku zach. płn. stanowi jezioro Łąckie. Obszaru ma 717 mr. , licząc w to i bagnistą przestrzeń sięgającą do jez. Łąckiego. Właściwy obszar pokryty wodą wynosi do 360 mr. Głębokość sięga 25 st. Zdworskie Rumunki, ob. Rumunki 3. Zdworz, wś, pow. gostyński, gm. Łąck, par. rz. kat. Gombin, ew. Gostynin, ma 289 mk. , 483 mr. włośc. W 1827 r. było 19 dm. , 183 mk. W r. 1579 wś Zdworz, w par. Gombin, ma 10 łan. km. Paw. , Mazow. , 197. Zdybanka, os. karcz. , w pow. brodzkim, ob. Raźniów. Zdych, os. , pow. wieluński, gm. Kuźnica Grabowska, par. Kraszewice. W 1827 r. miała 2 dm. , 16 mk. Zdygunowe, grzbiet górski 863 mt. , w pow. dolińskim, nad pot. Ilemką ze strony zachodniej. Zdynia, potok, prawy dopływ Ropy, w pow. gorlickim, ob. Konieczna, Zdynia z przys. , Ług, wś nad pot. Konieczną praw. dopł. Ropy, pow. gorlicki, par. rz. kat. w Sękowy, poczta w Konieczny. Posiada szkołę 1klas. , 686 mk. W XVI w. istniała tu cerkiew parafialna. Według reg. pob. pow, bieckiego z r. 1581 wś Zdynin miała 1 zagr. bez roli, 10 dworzyszcz wołoskich, 1 pop ruski z cerkwią, 1 łan sołtysi Paw. , Małop. , 125. Zdynia, ob. Tyniec t. XII, 713, mylnie, za Zdonia. Zdyszowice, w dok. z r. 1198 w XVI w. Zd wgm. Machory, par. Żarnów, odl, od Opoczna 20 w. , ma 43 dm. , 233 mk. , 627 mr. włośc. W r. 1827 było 29 dm. , 185 mk. Wymienione w liczbie wsi dających dziesięcinę klasztorowi miechowskiemu w dok. z r. 1198. Nadał ją bi skup krakow. Gedeon Kod. Wielk. , Nr 34 i 2020. W r. 1368 Zbilut, biskup włocławski, nadaje wś Zdzischovicze, skiej, Wilczkowi, synowi Witalisa z Janikowie dziś pow. opoczyński, sołtysowi discreto sculteto nostre, dla osadzenia takowej na pra wie średzkiem. Sołtys otrzymuje szósty łan wolny, prawo wybudowania młynu na rz. Czar nej, użytkowanie z boru, trzeci denar z kar sądo wych, sądownictwo wyższe i niższe. Osadnicy mają 10 lat wolności, poczem płacić będą po 12 gr. i dwie kury jako czynsz z łanu. Jeżeli by sołtys lub który z osadników przestał miesz kać we wsi, tracą prawo do swych łanów Kod. Małop. , III, 223. Wspomina tę wieś Lib. Ben. Łaskiego I, 622 bez podania szczegółów. We dług reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś Zdzieschowice, w par. Żarnów, miała 6 łan. Pawiń. , Małop, , 290. Br. Ch. Zdzanne, ob. Żdżanne. Zdzar, ob. Żdżar. Zdzenny, potok, w pow. stryjskim, lewy dopł. Stryja, do którego uchodzi na obszarze Synowódzka Wyżnego. Nad doliną potoku wznoszą się; Kiczera, Kiczerka, Magóra i Pożernica. Zdziahylewo, dobra, pow. sieński, własność Sycianków, 587 dzies. 70 roli, 50 łąk, 386 lasu. Zdzianna, wś, pow. drohobycki, 31 klm. na płd. zach. od Drohobycza, 12 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Podbużu, tuż na płn. wsch. od urz. pocz. w Turzem. Na płn. wsch. leży Stronna, na płd. wsch. Smolna, na płd. zach. Turze, na płn. zach. Niedzielna dwie ostatnie w pow. staromiejskim. Środkiem wsi płynie jedno z ramion Bystrzycy, powstające w płn. zach. stronie obszaru, a płynące ztąd do Smolnej. W do Zdzianna Zdworskie Rumunki Zdybanka Zdziechów 1 Zdzianny Zdzianny Zdziar Zdziareckie Zdziarka Zdziarski Zdziarski Brzeg Zdziary Zdziarzec Zdzichów Zdzichy Zdzieborz linie tego potoku leżą. zabudowania wiejskie 623 mt. . Na płn. wznosi się Kochany dział do 813 mt. , na zach. Króliki 816 mt. , na płd. Wiszka 844 mt. . Włas. więk. ma roli or. 3, łąk i ogr. 6, past. 3, lasu 650 mr. ; wł. mn. roli or. 407, łąk i ogr. 79, past. 230, lasu 113 mr. W r. 1890 było 44 dm. , 254 mk. w gm. 248 gr. kat. , 6 izr. ; 251 Rus. , 3 Niem. . Par. rz. kat. w Podbużu, gr. kat. w Smolnej. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr kor. ekonomii Samborskiej, leżała w krainie gwoździeckiej ob. Rkp. Ossol. , Nr 1255, str. 199 i Nr 1632, str. 223. Zdzianny, potok, wypływa ze stoków Studenki wzn. 789 mt. , na granicy gm. Zdzianna i Stronna, w pow. drohobyckim i uchodzi do pot. Turzanki al. Topolniczanki, w pow. staromiejskim. Zdziar 1. Wielki, wś i fol, pow. płocki, gm Staroźreby, par. Góra, odl 29 w. od Płocka, ma urząd gm. , 12 dm, 164 mk. , 790 mr. obszaru. W 1827 r. było 14 dra. , 115 mk. 2. Z. Mały, wś nad rz. Płonką, pow. płocki, gm. Staroźreby, par. Góra, odl 28 w. od Płocka, ma 6 dm. , 89 mk. , 516 mr. , w tem 235 dworskich. W 1827 r. było 6 dm. , 70 mk. 3. Z. Gąsowski, wś nad rz. Płonką. , pow. płocki, gm. Staroźreby, par. Góra, odl. 29 w. od Płocka, ma 3 dm. , 44 mk. , 301 mr. W r. 1827 było 4 dm. , 29 mk. 4. Z. Łopatki, wś nad rz. Pł, pow. płocki, gm. Staroźreby, par. Góra, odl 28 w. od Płocka, ma 9 dm. , 90 mk. , 356 mr. W r. 1827 było 8 dm. , 71 mk. W r. 1578 w pow. bielskim, par. Góra, wś Zdżar Jałochi Gąsowski miała w części Piotra Sipnicza i drugich w dziale Jałoszyńskiej, 2 łany, 1 zagr. z rolą; , dział Erazma 1 łan; Z. Karasz Lopatki miał w trzech działach Karasiów 31 2 łan. , 3 zagr. z rolą; Z. Swierczowie Mały 3 zagr. z rolą; Z. Magna Wielki w pięciu działach 3 łany, 9 zagrod. Paw. , Maz. , 35. Br. Ch. Zdziar, ob. Żdżar. Zdziareckie, jezioro, ob. Żdżareckie. Zdziarka, wś, pow. płoński, gm. Sielec, par. Czerwińsk, odl 26 w. od Płońska, ma 17 dm. , 163 mk, 436 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 76 mk. Zdziarski, potok, lewy dopływ Czarnego Waga. Zdziarski Brzeg, os. nad rz. Pilicą, pow. rawski, gm. i par. Rzeczyca, ma 6 dm. , 65 mk. , 146 mr. Ob. Brzeg Grotowski. Zdziary, ob. Żdżary. Zdziarzec al. Żdżarzec, z Janowicami, wś, w pow. pilzneńskim, w równinie piaszczystej 225 mt. npm. , przy gościńcu z Czarny do Radomyśla koło Dębicy, 3, 7 klm. na płd. od Radomyśla, ma parafią rz. kat. , 184 dm. i 868 mk. 434 męż. , 434 kob. , 842 rz. kat. a 26 izrael. Pos. tabularna Marcina Trybulca ma 735 mr. obszaru, w tem 214 mr. lasu a 12 mr. wydm piaszczystych; pos. mn. 1128 mr. Długosz L. B. , I, 15 nazywa wieś Zdzarzecz i podaje, że należała do parafii w Żochowie; była własnością, Feliksa Tarnowskiego, miała półtora łanu km. i niewielki folwark. W r. 1536 Paw. , Małop. , 503 miał Z. parafią filia Książnic, 5 kmieci płacących czynszu po grzywnie. Odrabiali pań szczyznę do Żochowa i oddawali 19 kor. owsa, sery, kapłony. Według reg. pob. pow, pilzneńskiego z r. 1581 wś Zdziarzec, w par. Zaszów, własność ks. Ostrogskiego, miała 8 osad. , 3 łan. , 1 kom. Nowo osadzony Zdzar miał 8 osad. Pawiń. , Małop. , 247. Pierwotnie stał tu ko ściół drewniany, mały, na miejscu którego pro boszcz Tomasz Turza z parafianami wybudował w r. 1870 nowy murowany z wieżą i otoczył go murem. Prócz kościoła paraf. zbudowano w 1874 r. kaplicę murowaną na cmentarzu. Parafia, dyec. tarnowskiej, dek. radomyskiego, obejmuje Dulczę Wielką; i Żarówkę. Z. graniczy na płn. z Wólką Dulecką, na wsch. z Dąbrów ką; , na z Żarówką a na płd. z. Zdzichów, w spisie z r. 1827 Zdzychów, w spisie urzęd. Żdżychów, w XVI w. Zdzychowa wś i fol, pow. łęczycki, gm. Dalików, par. Kałów, odl 25 w. od Łęczycy. Wś ma 15 dm. , 111 mk; fol 4 dm. , 78 mk. W r. 1827 wś Zdzychów ma 10 dra. , 88 mk. a Zdzychówek 4 dm. , 34 mk W r. 1874 fol Z. , oddzielony od dóbr Złotniki, rozl. mr. 499 gr. or. i ogr. mr. 239, łąk mr. 119, past. mr. 126, nieuż. mr. 15; bud. mur. 3, drew. 11, pokłady torfu. Na początku XVI we wsi, , Sdzychowa łany dworskie dawały dziesięcinę pleb. w Kałowie, kmiece zaś kolegiacie łęczyckiej a plebanowi tylko kolędę, po groszu z łanu Łaski, L. B. ,, 374. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Zdziechow, w par. Kałowo, własność Zdzichowskich, miała 3 łan. , 2 zagr, 2 osad. , 1 młyn. W części bez kmieci było 2 łany i 1 zagr. Paw. , Wielkop. , II, 66 i 122. Br. Ch. Zdzichy, osada, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol, gm. Skórzec, o 41 w. od Bielska, 91 dzies. 9 łąk i pastw. , 1 nieuż. . Zdzieborz, ob. Zdziechów 1. Stary i Nowy, wś, fol i kol. nad rz. Ner, pow. łódzki, gm. Babice, par. Kazimierz, odl 17 w. od Łodzi. Z. Stary ma 15 dm. , 143 mk; Z. Nowy 9 dm. , 63 mk. ; Z. fol. 10 dm. , 100 mk. Jest też młyn wodny. W r. 1827 było 40 dm. , 322 mk. Dobra Z. składały się w r. 1887 z fol. Z. i Albertów, rozl. mr. 1015; gr. or. mr. 683, łąk mr. 79, lasu mr. 151, w odpadkach mr. 14, nieuż. mr. 35; bud. mur. 7, drew. 18; płodozm. 11pol. , las nieurządzony. Wś Z. os. 25, mr. 203; wś Z. Nowy os. 11, mr. 128; wś Stanisławów Nowy os. 24, mr. 316; wś Albertów os. 5, mr. 20. Wymieniony Zdziechowice w akcie z r. 1357 w liczbie posiadłości kościoła gnieźnieńskiego Kod. Wielk. , Nr 1354. Na początku XVI w. pleban w Kazimierzu otrzymu je tylko kolędę po groszu z łanu zaś dziesięciny pobiera kolegiata łęczycka Łaski, L. B. , II, 379. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 Z. , własność arcyb. gnieźn. , miała 12 łan. , 2 zagr. , 1 kom. , 1 karczmę, 1 młyn, 11 2 łan sołtysi, 1 propinator, 15 osad. Pawiński, Wielkop. , II, 52. 2. Z. , fol, pow. radomski, gm. Zakrzów Kościelny, par. Cerekiew, odl od Radomia 8 w. , ma 6 dm. , 18 mk. , 169 mr. 3. Z. , wś i fol. , pow. konecki, gm. Szydłowiec, par. Wysoka, odl. od Końskich 48 w. , ma 34 dra. , 277 mk, , 367 mr. dwor. , 908 mr. włośc. Fol. stanowi majorat rząd. bar Al. Kruze. W 1827 r. było 27 dm. , 207 mk. W połowie w. wś Z. , w par. Wysoka, własność Zdziechowskich, miała łany km, z których dziesięcinę dawano kościołowi w Wąchocku Dwa folwarki rycerskie płaciły dziesięcinę pleban. w Wyso kiej Długosz, L. B. ,, 523. Według reg. pob. pow, radomskiego z r. 1569 wś Z, w par. Wysoka, miała 4 łan. , 6 zagr. Paw. , Małop. , 309, 473. Br. CL Zdziechowice, wś, fol i dobra nad rzką Karasiówką. praw. dopł. Sanny, pow. janowski, gm. i par. Zaklików. Leżą tuż pod Zaklikowem, mają. 116 dm. , 720 mk. , 975 mr. Rzeczka Karasiówka tworzy tu rozległe stawy zarybione, mające do 200 mr. obszaru. Na rzece dwa młyny. W r. 1827 było 67 dm. , 457 mk. Pol Z. Poduchowne, należące przed r. 1864 do probostwa w Zaklikowie, ma 96 mr. nadanych włościanom. Jest tu 14 dm. i 67 mk. Co do obszaru dóbr ob. Zaklików. Już w połowie w. istniał tu kościół par. drewniany. Wieś sama, własność Czyżowskiego h. Półkozic, miała 5 łan. km. , z których dziesięcinę dawano scholastryi sandomierskiej, wartości 6 grzyw. Inne łany kmiece dawały dziesięcinę bisk. krakowskiemu. Fol rycerski, łany sołtysie i niektóre łany kmiece dawały dziesięcinę kościołowi w Zdziechowie Długosz, L. B. , I, 195, 332 i II, 494, 504. Według reg. pob. pow. urzędowskiego z r. 1531 wś Z. miała 11 łan. , 1 młyn. Wótowstwo dziedziczne 1 łan. W r. 1676 płacono we wsi Z. , w par. Zaklików, pogłówne od 143 dusz Paw. , Małop. , 372, 375, 49a. Zapewne z czasem, po założeniu Zaklikowa, parafia przybrała nazwę zaklikowskiej. Dalsze dzieje kościoła podano z dziejami Zaklikowa. Br. Ch. Zdziechowice, niem. Zdzychowice, wś gosp. , w pow. średzkim, ma sąd, urz. okr. i parafie w Środzie, urz. st. cyw. w Drzązgowie, pocztę w Węgierskiem, st. kol żel w Środzie, na linii PoznańJarocin, szkoły w Borzejowie. Obszaru 36 ha, 3 dym. , 226 dusz. 2. Z. , wś dworska, w temże położeniu, ma obszaru 372 ha, 5 dym. , 127 dusz 7 ew. . Do podat. grunt. oszacowano czysty dochód na 4132 mrk. Z. le żą na płn. Środy, zach. Grodziszczka i Giecza. Są gniazdem Zdziechowskich. Pierwsi z nich pojawiają się Wojciech i Wydżga w r. 1391. W r. 1579 siedzieli tam Maciej na 1 śladzie, Stanisław Zdziechowski Rajek także na jednym z 1 zagr. a Bieniasz i Kacper na 1 2 łanu, Piotr Żernicki miał tam 11 2 płaci tu Łukasz i Mikołaj Zdziechowscy 15 gr. z 1 2 łanu osiadłego. Z biegiem czasu przeszły Z. w ręce Kurnatowskich. Posiadał je kapitan Kurnatowski przy schyłku zeszłego wieku. Lud opowiada, jakoby w braku potomstwa przyjął i adoptował znalezione przez pastuszka dziecko, którym był Jędrzej Kurnatowski, dziedzic Z. 1848. Wdowa po nim wyszła za Andrze jewskiego i wraz z nim wieś posiadała przez lat cztery. Po nich nastąpił w r. 1852 Karol Bro dowski, a r. 1856 Maksymilian Radzimiński. Inne podanie ludowe wiąże się z niziną, znajdu jącą się od strony Bagrowa i zwaną Babą. Tę nizinę zalegały niegdyś bagniska, w których utopiła się stara żebraczka, wracająca tędy do Z. Krzyk jej słyszano daleko, lecz nikt nie po dążył z pomocą. Od tego czasu pokutuje tam owa baba. Przy kopaniu stawu znaleziono tu r. 1859 pod pieńkiem olszanym nóż w kształcie brzytwy, oprawny w srebro, który przesłano do zbiorów Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu. Wo da spływająca z okolicznych wsi zalewa tu całe łany zboża. W. Ł. Zdziechowice Górne, Dolne i Średnie, niem. Seichwitz Ober, , wś i dobra nad rz. Prosną, pow. olesiński, par. kat. w miejscu, par. ew. Roszkowice. Odl. 31 2 mil od Olesina. Z. Górne posiadają kościół par. rz. kat. , 639 ha na obszarze dóbr, 16 dm. , 223 mk. 45 ew. . Z. Dolne, dobra, mają 291 ha, 9 dm. , 110 mk. 20 ew. . Z. Średnie, dobra, 246 ha, 7 dm. , 101 mk. 17 ew. , 4 żyd. . Z. wś ma 249 ha, 66 dm. , 502 mk. 24 ew. , 4 żyd. . Szkoła katolicka. Kościół na nowo odbudowany w r. 1729. Istniał tu od 1847 r. wielki piec, nieczynny od r. 1860. Młyn wodny. Z. Dolne do r. 1818 należały do rodziny Paczeńskich. Par. Z. , dekan. olesińskiego, w 1869 r. miała 2833 katol, 786 ewang. , 19 izr. Zdziechowo al. Zdziechowa, niem. Zdziechow 1. wś gosp, w pow. gnieźnieńskim, ma parafie, sądy, urz. okr. i st, cyw. w Gnieźnie, pocztę i st. kol. żel. zwaną Zechau, na Mi GnieznoNakło, szkoła katol. w miejscu, ewang. . Obszaru 475 ha, 52 dym. , 422 dusz 8 ew. . 2. Z. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 550 ha, 11 dym, , 199 dusz 33 ew. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 7865 mrk. Leży na płn. od Gniezna. W r. 1243 Przemyśl I i Bolesław, oddając szpital św. Ducha w Gnieźnie pod zarząd Bożogrobców miechowskich, wymieniają Z. między Zdziechowice Zdziechowo Zdziechowo Zdzieci Zdziemborz Zdziesławice Zdziersk Zdziechowo posiadłościami szpitalnemi. R. 1255 arcyb. Fulko przekazuje Z. Bożogrobcom gnieźn. E. 1341 Henryk, proboszcz miechowski, oddał Z. jakiemuś Mikołajowi do osadzenia na prawie niemieckiem. W r. 1363 występuje Mikołaj, rządca Z. , przy nadaniu półłanka wolnego Mi kołajowi Czarnocie, który go sprzedał Wojcie chowi, osadnikowi ze Z. W r. 1357 król Kazi mierz wymienia Z. między posiadłościami kapi tuły gnieźn. W r. 1579 ma Z. 111 2 łan. os. , 4 zagr. i 3 komom. ; r. 1620 było 10 1 2 łan. os. , 3 zagr. , 2 kom. , 1 karczmarza i wiatrak. Ze wsi gospod. nabyła komisya kolonizacyjna je dno gospodarstwo chłopskie. 3. Z. , folwark do Zieleńca, w pow. wrzesińskim, ma urz. okr. i st. kol, sąd i par. ew. we Wrześni, urz. st. cyw. w Obłaczkowie, pocztę w Sokolnikach, par. kat. i szkołę katol. w Bieganowie. Dym 1, dusz 29. W. Ł. Zdziechowo 1. ob. Dziechowo. 2. Z. , w dok. Zdechova 1361 r. , jezioro pod wsią t. n. , opodal Sępolna, w pow. złotowskim ob. Kod. dypl. wielkopol. , Nr. 1447. Dzisiejsze jez. Sempelborskie powstało podobno tylko przez powiększenie jez, Zdziechowskiego. W jeziorze tem zapadł się według podania zamek sempelborski ob. Der Schmitt, . Zdzieci, wś i fol. , pow. sandomierski, gm. i par. Połaniec, odl. od Sandomierza 45 w. , ma 31 dm, 237 mk. , 549 mr. dwor. , 109 mr. włośc. W 1827 r. było 18 dm, , 115 mk. W połowie XV w. wś Z. , w par. Połaniec, własność Rytwiańskiego, kasztelana krakowskiego, miała 13 łan. km. , 2 karczmy z rolą, z których dawano dziesięcinę, wartości 8 grzyw. , bisk. krakowskiemu. Bole sołtysie dawały dziesięcinę kościołowi w Połańcu Długosz, L. B, II, 450. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś królewska Zdzieci, w par. Połaniec, miała 25 osad. , 8 łan. , 3 kom. , 2 biednych, 6 rzem. , 3 rybak. Pawiń, Małop. , 169, Zdziemborz 1. Mały al. Zdzieborz al. Skórki, wś i fol, pow. pułtuski, gm. Somianka, par. Pniewo, odl 20 w. od Pułtuska. W r. 1827 wś Zdzieborz Wielki miała 10 dm. , 88 mk. W r. 1875 fol Z. Mały al Skórki rozl. mr. 780 gr. or. i ogr. mr. 607, łąk mr. 25, past, mr. 20, hm mr. 150, zarośli mr. 50, nieuż. mr. 28; bud. drew. 16; płodozm. 8 i 12pol. , las u. Wś Z. Mały os. 28, mr. 272; wś Skorki os. 19, mr. 34; wś Zielonka os. 11, mr. 102. Ob. Skórka. W reg. pobor. z r. 1578 podany w osobnej grupie posiadłości dominorum Nowodworskich. W tej wsi i Jackowie płacili Stanisław Zdzieborski i Jan Śląski od 31 2 łan. Paw. , Maz. , 410. 2. Z. , 1578 r. , też Zdziembory, wś nad rz. Skrwą, pow. lipnowski, gm. Brudzeń, par. Bądkowo, odl o 26 w. od Lipna, ma 7 dra. , 111 mk. W r. 1827 było 12 dm. , 109 mk. W r. 1885 folw. Z. lit. G. D. F. rozl. mr. 448 gr. or. i ogr. mr. 324, łąk mr. 9, past. mr. 89, lasu mr. 5, nieuż. mr. 21; bud, mur. 2, drew. 5. W r. 1578 Stan. Robak z braćmi płaci tu od 2 łan. Pawiń. , Maz. , 41. Br. Ch. Zdziemięrzyce, pow. miechowski, par. Racławice, ob. Dziemięrzyce. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1490 wś Zdziemierzyce miała 21 2 łan. W r. 1581 wś Zdziemierzyce, w par. Racławice, miała 6 pół łan. km, , 5 zagr. z rolą, 4 czyn. , 3 kom bez bydła Pawiń. , Małop. , 16, 440. Zdzienice 1. w spisie urzęd. Żdżenice, wś i fol, pow. turecki, gm. i par. Malanów, odl 7 w. od Turka. Wieś wraz z Gozdem ma 20 dm, , 187 mk, ; fol ma 6 dm. , 58 mk. ; os. Z, al Pia ski 1 dm. , 9 mk. W 1827 r. było 36 dm. , 321 mk, W r. 1884 fol Zdżenice rozl. mr. 1248 gr. or. i ogr. mr. 715, łąk mr. 46, past. mr. 79, lasu mr. 356, w odpadkach mr. 25. nieuż. mr. 27; bud. mur. 2, drew. 15, las nieurządzony. Wś Z. os. 22, mr. 40; wś Gozd os. U, mr. 89. W r. 1579 we wsi Zdzenicze, w par. Malanów, pow. konińskim, siedzą Zdzieniccy na dwu fol warkach Paw. , Wielkop. , I, 233. 2. Z. , fol, pow. kaliski, gm. Zborów, par. Goliszew, odl od Kalisza w. 13. Stanowił jedną całość z fol Że lazków. W r. 1827 Zdzieniczki, w par. Złotniki Wielkie, miały 2 dm. , 11 mk. Br. Ch. Zdzierczyzna, w spisie z 1827 r. Zdzierskie, kol i fol, pow. wieluński, gm. i par. Sokolniki, odl 23 w. od Wielunia; kol ma 8 dm, 36 mk; fol 2 dm. , 11 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 27 mk. Zdzierdz, wś i dobra, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Brzezinka, ew. Gliwice, W r. 1885 dobra miały 182 ha, 1 dm. , 9 mk kat. Wś 62 ha, 17 dm. , 159 mk. kat. Zdziersk, folw. proboszczowski, w pow. szu bińskim, ma urz. okr, i st. cyw. , sąd, parafię i szkołę w Łabiszynie, tamże pocztę, st. kol żel w Brzozie, na linii BydgoszczInowrocław, sąd w Szubinie. Obszaru 160 ha, 4 dym. , 70 dusz. Leży na płd. Łabiszyna, po praw. brzegu No teci. W. Ł. Zdziesławice 1. wś i fol. , pow. miechowski, gm. Michałowice, par. Więcławice, odl 29 w. od Miechowa. Folw. poduchowny, mający 291 mr. obszaru, nabył na licytacji około r. 1880 Kohn za 16225 rs. W 1827 r. było 16 dm. , 113 mk. W połowie XV w, wś Z. , w par. Więcławice, dziedzictwo Jana h. Gryf, miała łany km. , zagr. , karczmy, folwark rycerski, z których dziesięcinę dawano kościołowi w Więcławicach Długosz, L. B. ,, 50. W r. 1581 we wsi Dzieslawicza kanonik krakowski płaci od 3 łan. km. , 2 zagr. z rolą, 3 kom. bez bydła, 1 czynsz. Paw. , Małop. , 21. 2. Z. , dziś Dziesławice, wś, w par. Stopnica pow. sto Zdzierdz Zdzierczyzna Zdzienice Zdziemięrzyce Zdziesz pnicki. W połowie w. dziedzicami wsi było trzech Powałów Szalek, Piotr i Mikołaj. Część łan. km. dawała dziesięcinę bisk. krakow. , druga część kościołowi w Biechowie, trzecia mansyonarzom w Stopnicy Długosz, L. B. , II, 443. W r. 1579 wojewoda krakowski płaci tu od 9 osad. , 5 łan. , 2 zagr. , 3 ubogich Paw. , Małop. , 224. Br. Ch. Zdziesz al. wś gosp. , w pow. koźmińskim, ma urz. okr. w Pogorzeli, urz. st. cyw. , parafie i szkołę ewang. w Borku, tamże pocztę i st. kol. żel. na linii LesznoJaro cin, szkołę katol. w miejscu, sąd w Koźminie; 9 dym. , 92 dusz. Jest to przedmieście Borku, na lew. brzegu Pogony. Było niegdyś posiadłością, wiejską. W r. 1371 mieszkańcy Gostynina zabiwszy Mikołaja, dziedzica Z. , skazani byli na złożenie 30 grzyw. wdowie, bratu jej Wyskocie i bratu zabitego Janowi z Nowca. W r. 1392 pozwolił król Władysław Henrykowi ze Zimnej Wody założyć na Z. miasto z prawem niemieckiem. W r. 1398 uzyskali Paweł i Andrzej Zimnowodzcy w grodzie pyzdrskim pozwolenie wysłania woźnego, który miał polecić, aby nikt nie ważył się polować, pasać i szkody robić na Z. , Zimnej Wodzie, Cielmicach, Bruszkowie, Górkach, Trzeciakowie, Siedmiorogowie i na Tobołowem Siedlisku. R. 1399 pisał się Henryk Zimnowodzki ze Z. Wiadomość o pożarze miasta Zdzieża i pochowanej w Pleszewie księźnej na Z. , uważa Łukaszewicz za legendę. Około założenia miasta zaczął się krzątać dopiero r. 1428 Wojciech, dziedzic Z. , jak twierdzi Łukaszewicz, wyznaczywszy w tym celu obszerne miejsce nad Pogoną. Osadnikom porozdawał grunta bezpłatnie, ustanowił burmistrza i radę miejską. W r. 1432 przeniósł wszystkich kmieci ze wsi Z. do miasteczka i u tworzył wójtowstwo. Wskutek zamiany przeszły wieś i miasto Z. w r. 1435 w ręce Tumidałów, którzy je posiadali jeszcze r. 1445. Odtąd upadać zaczęło miasteczko. Około r. 1460 wchodziło w skład dóbr boreckich, nabytych przez Mikołaja z Bnina. Między r. 1578 i 1613 składał się Z. z 3 tylko zagród. W r. 1578 posiadał Z. Zygmunt Bniński, r. 1618 Józef Bo rzewski a około r. 1791 Józef Nieświastomski. Z. płacił bisk. poznańskim od 2 łan. po 8 gr. Kościół N. M. P. istniał już r. 1420. Dzisiejszy kościół N. M. P. Pocieszenia, w stylu renasansowym, ogrodzony jest murem, przez który prowadzi brama z potrójnemi, płaskiemi słupami. Nad bramą unoszą się na żłobkowanych postumentach 4 aniołowie a między niemi widna cyfra Matki Boskiej i rok 1789, data odnowienia bramy. Tak w murze, jak i w bramie znajdują się z drugiej strony framugi, półkolem zamknięte i dwa konfesyonały sklepione. Do tego muru przypierają dwie kaplice grobowe Śmitkowskich i baronów. Po stronie wschodniej stoi grobowiec Landowskich a między nim a kaplicą Śmitkowskich stoi krzyż marmurowy na grobie Norberta Bredkrajcza 1858. W wieży kościelnej umieszczono po jednej stronie tablicę marmurową kś. Adama Perlikowskiego 1763 a po drugiej ks. Józefa Stoińskiego 1771. Nad portalem wysuwają się trzy zło duchy, pierzchające przed promieniami światła, tryskającego z ołtarza. Wyżej w rzeźbie kamiennej M. Boska Pocieszenia z dzieciątkiem Jezus na ręku. Pod rzeźbą napis Gloria Gentis Decus Maioris Polonie. Na drugim piętrze wieży mieści się dzwonnica z 4 dzwonami, z których dwa z r. 1633, trzeci z 1777, czwarty z r. 1778. Z nawą poprzeczną wiążą się dwie okrągławe kaplice św. Józefa i Matki Bolesnej. W kościele znajdują się nagrobki z odnośnemi napisami Pawła Tretera, proboszcza zdzieskiego 1664, Bartłomieja 1653 i Magdaleny 1647 Treterów, rodziców Pawła. Dalej Franciszka Wolniewicza, proboszcza boreckiego 1868, Szczęsnego Durewicza a Srem 1642, Adama ze Siedlemina Budzieskiego 1657, Jana Trzemińskiego 1678, Bartłomieja Korzybskiego 1703, proboszczów zdzieskich. Prócz słynących cudami rzeźby Matki Bolesnej w kaplicy pod jej wezwaniem i cudownego obrazu Matki B. Pocieszenia, posiada kościół relikwie św. Pacyfika, męczennika. Do obrazu M. B. P. miał szczególne nabożeństwo arcyb. Maciej Łubieński z powodu uchronienia od morowego powietrza 1643. O kościele w Z. pisał kś Aleks. Brandowski w pracy Historya kościołów zdzieskich w Warcie z r. 1889. Przy kościele ustanowioni byli mansyonarze maryanie i filipini. Sejm z r. 1673 nadał duchowieństwu zdzieskiemu wieś Rajsko, w pow. kaliskim. Księża maryanie posiadali Strzyżewko. Kś. Jan Trzemiński, proboszcz miejscowy postanowił utworzyć ze znajdujących się przy kościele duchownych zgromadzenia kś. komunistów, t. j. żyjących wspólnie. W tym celu zbudował obszerny klasztor murowany około r. 1660. Kaplica p. w. św. Krzyża, przy drodze bitej do Koźmina, za Zdzieżem, istniała już przed r. 1621. W kaplicy tej znajdował się obraz św. Maryi Magdaleny. Przy drodze siedmiorogowskiej w pobliżu Z. wykopywano popielnice. Zdzieszulice, kol. , fol, os. młyn. , Z. Górne i Dolne, kol, pow. piotrkowski, gm. Bełchatówek, par. Grocholice. Kol ma 29 dm. , 335 mk. , 421 mr. ; fol 1 dm. , 10 mk. , 56 mr. ; młyn 1 dm. , 4 mk. , 13 mr. ; Z. Górne, kol. , 31 dm. , 184 mk. , 385 mr. ; Z. Dolne, kol, 39 dm. , 329 mk. , 487 mr. We wsi szkoła początkowa. W 1827 r. było 13 dm. , 129 mk. W r. 1867 fol Z. rozl. mr. 73 gr. or. i ogr. mr. 40, łąk mr. 28, Zdzieszulice Zdziesz Zdzieszyn Zdzieszyn nieuż. mr. 5. Wś Z. , os. 44, mr. 428; wś Z. Górne os. 31, mr. 385; wś Z. Dolne os. 48, mr. 492. Na początku XVI w. we wsiach Dzyessulycze i Wola Zdzyessulska łany km. i dwor skie dawały dziesięcinę kościołowi w Grocholicach. Kmiecie prócz tego kolędę, po groszu Łaski, L. B. , I, 450. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś Zdziesulicze, w par. Grocholice, miała drobnych posiadaczy na 2 i pół łan. , 5 osad. Pawiń. , Wielkop. , II, 260. Br. Ch. Zdzieszyn, wś, pow. błoński, gm. Piekary, par. Mszczonów, ma 50 mk. , 118 mr. dwors. , 42 mr. włośc. W 1827 r. było 9 dm. , 41 mk. W r. 1380 Mikołaj, bisk. pozn. , nadaje dziesięciny swe z Z. i innych wsi kościołowi w Mszczonowie Kod. Wielk. , Nr 1781. W r. 1579 było sześć działków szlacheckich, cztery miały po 1 4 łana, dwa po 1 8 łana Paw. , Mazow. , 157. Zdzież, ob. Zdziesz. Zdzięcioł, rzeczka, dopływ Dzielówki, dopływu Mołczadzi. Zdzięcioł al. Dzięcioł, Dzięciołki, w dok. Zdzietel, urzędownie obecnie mko nad rzką Zdzięciołką, wpadającą o 22 w. poniżej do Niemna, pow. Słonimski, w 4 okr pol. , gm. Zdzięcioł. W pięknem położeniu, przy trakcie ze Słonima do Wilna, odl. od Grodna o 212 w, , od Słonima 43 w. , od Wilna 133 w. , od Nowogródka 35 w. , od Lidy 42 w. , od Dworca 14 w. , od stacyi dr. żel poleskiej Nowojelna o 10 w. Mstko w r. 1893 miało 3233 mk. Podług innych danych było tu do 7000 mk. , w tem około 400 prawosł. i 700 katol, reszta żydów, 1096 dzies. ziemi włośc. Znajduje się tu cerkiew paraf. , kościół par. katol. , kaplica cmentarna katol. , 2 synagogi i kilka domów modlitwy żydow. , szpital wiejski na sześć łóżek, utrzymywany kosztem kilku sąsiednich gmin, szpital przy kośc. paraf. katol, zarząd okręgu policyjnego i gminy, st. poczt. listowa, 2 lekarzy, kilku felczerów i akuszerka, szkoła ludowa, apteka. Odbywają się tu targi tygodniowe i dwa jarmarki doroczne. Przemysł i handel pozostają w ręku żydów. Przemysłem rękodzielnym zajmuje się kilkadziesiąt osób, w tej liczbie 10 stolarzy, wyrabiających głównie posadzkę. Cały przemysł fabryczny mstka stanowią 2 młyny wodne na Zdzięciołce, piec wapienny, kilka drobnych garbarni, miodosytnia, kilka za kładów wyrabiających wino z rodzenków i parę farbiarni. Starożytna ta włość hospodarska, . dwor Zdzieczolo, nadaną została w r. 1498 d. 6 czerwca przez w. ks. Aleksandra kn. Konstantemu Iwanowiczowi Ostrogskiemu, hetmanowi, z prawem założenia miasta Arch. Sławuckie, t. I, 116. Ostrogski na majętności tej zapisuje d. 5 czerw. 1499 r. dziesięcinę cerkwi sobornej w Wilnie. I, 212. Zygmunt I, wynagradzając Ostrogskiego za długoletnią niewolę. do której dostał się po bitwie nad Wiedroszą, hojnemi obdarzył go łaskami. Przywilejem wydanym w Mielniku 28 grud. 1507 r. potwierdził nadanie dóbr Z. przez króla Aleksandra; w 1509 r. uwalnia poddanych, , zamku Zdeteli i. włości od opłaty wołowszczyzny, w r. zaś 1511 raz jeszcze zatwierdza kniaziowi prawo własności wszystkich dóbr jego dziedzicznych, tak przez Aleksandra jak i przez siebie nadanych, w ich liczbie wymieniając i dwór Zdzięcioł, t. III, 54, 70, 87. Tenże monarcha pismem datowanem w Wilnie d. 3 lipca 1514 r. poleca Annie Bartoszowej Taborowicz, aby ks. Konstantemu nie broniła przewozu na Niemnie około Z. ibid, t. III, 117. Po śmierci kn. Konstan. Ostrogskiego w r. 1530 pozostała po nim wdowa kn. Aleksandra Słucka wyrokiem królewskim z d, 20 marca 1531 r. przyznany ma sobie do czasu Z. , zwrócić ma natomiast kn. Ilii pasierbowi swemu, Turów i in włości Z. 17, k. 60, w A. J. Z. R. . Niedługo jednak cieszyła się posiadaniem Z. , już bowiem 5 sierpnia t. r. nakazano jej oddać i ten majątek najstarszemu synowi nieboszczyka. Kn. Ilia d. 1 sierp. 1531 r. zanosi protest do grodu, iż ojciec jego powróciwszy z niewoli, zamiast własny swój majątek Zdzięcioł, zapisał na cerkiew majętności macierzyste kn. Ilii Szeszoły, Świrany i Kroszty. Sprawę odłożono do dojścia do pełnoletności brata jego kn. Wasila l. c, Z. 17, k. 98 100. Gdy rzeczony kn. Wasil miał lat 15 i pełnoletność jego ogłoszoną została, nastąpiły między rodzeństwem działy. Wyznaczeni w tym celu komisarze zjechawszy do Wilna d. 20 grud. r. 1541, Zdzięcioł. Dubno i. przyznali kn. Wasilowi Przeździecki, Jagiellonki, t. II, 64, 269 276. W r. 1570 ks, Konstanty Wasil Ostrogski, wwda kijowski, marszałek ziemi wołyńskiej, według Paprockiego syn Konstantyna, fundował tu szpital przy kościele parafialnym, nadając mu opatrzenia po 20 złp. w gotowiźnie i 20 beczek żyta co rok, oraz po 5 wozów drzewa co tydzień. Zapewne drogą wiana Z od Ostrogskich przeszedł do Sapiehów, którzy tu kościół parafialny w r. 1646 na nowo przebudowali. W r. 1655 podkanclerzy Kazimierz Lew Sapieha testamentem zapisuje siostrzeńcowi swemu Aleksandrowi Hilaremu Połubińskiemu, pisarzowi polnemu w. ks. lit. za usługi oddane Rzpltej, majętność Zdzięcioł i in. , w pow. Słonimskim, z warunkiem wypłacenia siostrom swym i potomstwu Ogińskiej po 25000 złp. S. 227, k. 295. Krzysztof Konstanty kn. Połubiński aktem z d. 17 sierp. 1685 r. odziedziczone po ojcu dobra Zdzięcioł, Jawor, Wiazowice przekazał hetmanowi Sapieże, ten jednak legatu nie przyjął, owszem dokumentem spisanym w Dereczynie d. 22 września t. r. oddał Zdzięcioł Zdzież takowe do równego podziała między dwie siostry, naturalne sukcesorki zmarłego Połubińskiego, starosty wołkowyskiego Akt. Tryb. Głównego, Nr 856 7. Wskutek nastąpionego wówczas działu, Z. otrzymała Anna Marya z kn. Połubińskich, żona ks. Dominika Radziwiłła, podkancl. w. ks. lit. Z. 144, k. 1 8. Odtąd Z. stanowił posiadłość Radziwiłłów linii szydłowieckiej żyrmuńskiej, która nie posiadała żadnej ordynacji, ich też staraniem podniósł się w zamożności i znaczeniu. Oni to odbudowali starożytny zamek, a w r. 1738 Mikołaj Faustyn Radziwiłł sprowadził tu zakon rochitów, umieściwszy ich przy istniejącym z dawna szpitalu, co biskup wileński Zieńkowicz t. r. potwierdził. Wszakże rochici nie długo musieli przebywać w Z. , bo w r. 1806 czytamy napomnienie biskupie nie do nich lecz do plebana, aby pobierając annuaty szpitalne, starał się ten zakład wydźwignąć z opuszczenia. Pod koniec w. ks. Radziwiłłówna, wychodząc za Stanisława Sołtana, marszałka nadw. lit. , wniosła Z. w ten dom. J. U. Niemcewicz zwiedzając te strony w r. 1819, takie nam o nim pozostawił wspomniesie, , Z. zawiódł mię w nadziei dania w nim JW. Sołtana, za sejmu 1791 r. marszałka nadw. litew. Znalazłem atoli syna jego. Mko niewielkie, lecz czyste i porządne. Gdym wszedł do pałacu, jakimże mnie smutkiem ogarnął widok trzech portretów obok siebie wiszących pani Sołtanowej, pani Mostowskiej i Józefa Wejssenhofa Podróże, str. 392. Ostatnim dziedzicem dóbr Z. był syn marszałka Adam, pułkownik wojsk pol Po r. 1831 dobra przeszły na własność rządową. Z dawnych gmachów pozostały dotąd zamek, niegdyś obronny, dźwignięty przez ks. Ostrogskich na początku XVI w. , przerobiony na pałac przez Radziwiłłów w XVII stuleciu, nosi na sobie piętno panującego naówczas rococo. Zewnętrzne mury jego zachowały do dziś swoje architektoniczne piękno zdobią go gipsatury stylowe oraz herby ks. Radziwiłłów, czarne orły trzema trąbami na piersiach; wewnątrz, po przejściu na własność skarbową, zupełnie przerobiony, mieści dziś koszary wojskowe. Gdy pod koniec zeszłego wieku Z. stał się dziedzictwem Stanisława Sołtana, zamek pięknie odnowiono, zachowując starożytną jego postać. Założono tu wówczas ogród angielski, do czego pomogła i sama miejscowość. Tu i za parkiem, w zacisznem ustroniu, zw. Chatki, pobudowano kształtne budynki, które wewnątrz ozdobił freskami sławny artysta Norblin rysunek zamku z krótkim opisem zamieścił Tyg. Ilustr. z r. 1871, i VII, str. 205. Cerkiew prawosł. parafialna, niewielkich rozmiarów, drewniana, założeniem swoim sięga zapewne czasów ks. Ostrogskich. Uposażenie jej stanowi, podobnie jak i świątyni katolickiej, 33 dziesięciny ziemi. Parafia prawosławna, dekanatu błagoczynia zdzięcielskiego, ma 3957 wiernych. Dekanat prawosławny obejmuje 12 parafii Zdzięcioł, Dworzec, Luszniewo, Mołczadź, Nahorodowicze, Nakryszki, Nowojelnia, Ochonowo, Raudziłowo Kozłowszczyzna, Rohotna, Wężowiec i Wysock, w ogóle 24333 dusz. Kościół katol. paraf. , p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , na miejscu dawnego zbudowany z cegły w r. 1646 przez Kazimierza Lwa Sapiehę, podskarb. w. lit, w kształcie podłużnego prostokąt u, 50 arsz. długi, 18 szeroki a 17 wysoki. Trzymany w stylu rococo, od frontu zdobią go dwie wspaniałe wieże, o trzech kondygnacyach, zakończone kopułą z krzyżem. Pomiędzy wieżami nad pierwszą kondygnacyą wznosi się facyata owalnego kształtu z krzyżem i zegarem. Sufit i posadzka ze zwyczajnej cegły. Nad głównemi drzwiami chór z organem o 16 głosach, biały, lakierowany, częściowo wyzłocony. W kościele jest 7 ołtarzy, z tych 3 w prezbyteryum, a 4 w nawie. W wielkim ołtarzu zwraca uwagę cyborium z drzewa, snycerskiej roboty, ślicznie rzeźbione. Po nad chrzcielnicą, w murze naprost kazalnicy, znajduje się nagrobek z blachy mosiężnej, a za nim w naczyniu serca ks. Mikołaja Faustyna i syna jego Jerzego Radziwiłłów w 1746 i 1755 r. . Wyżej jeszcze nad tym pomnikiem jest portret Mikołaja, olejno malowany, w kształcie owalnym, w mur wprawiony i dobrze zachowany. Skarbiec tego kościoła jest ubogi, a nadto 1837 r. został okradziony. Ze srebrnych naczyń większego rozmiaru posiada 6 lichtarzy i cenną, z byłego dereczyńskiego kościoła, ślicznej roboty, monstrancyę o podwójnych promieniach, pacyfikał z drzewem krzyża św. i t. p. W r. 1743 d. 4 czerwca wszczął się straszny pożar w Z. , w którym nie tylko wszystkie zabudowania plebańskie, całe mko, ale i kościół z ołtarzami, aparatami, sprzętami kościelnemi, archiwum a nawet z nieboszczykami w podziemiach do szczętu, prócz samych ścian, zgorzał. Po tej klęsce w r. 1751 z ruin został na nowo dźwignięty przez Mikołaja Faustyna Radziwiłła, przy współudziale jego żony Barbary z Zawiszów, która była szczególniejszą dobrodziejką i protektorką tego kościoła. Niewiadomo kiedy i przez kogo świątynia została konsekrowana; rocznica jednak poświęcenia obchodzi się w pierwszą niedzielę po Wniebowzięciu N. Maryi Panny Tygod. llustr. z 1874 r. , t. XIII, 120. Parafia katol, dekanatu Słonimskiego, 8145 wiernych. Kaplice na cmentarzu w Z. i w Orlinie; dawniej też w Mirowszczyźnie, Żukowszczyźnie i Strzelance. W r. 1717 kahał Dzięciołki z partykularzami płacił podatku pogłównego żydowskiego 1000 złp. VI, 183. G, położona w płn. wsch. części powiatu, graniczy od płn. z gub. wileńską, od wschodu z gub. mińską, od płd. wschodu z gm. Zdzięcioł Zdzislawkowice Robotna i Dworzec, od płd. z gm. Kozłowszczyzna, od zachodu z gm. Pacowszczyzna, o. bejmuje 54 miejscowości, mających 1292 dm. włośc. obok 310 należących do innych stanów, 8307 mk. włościan, uwłaszczonych na 15746 dzies. ziemi. Nadto w obrębie gminy znajduje się 3278 dzies. większej posiadłości 1447 1 2 roli, 485 łąk i past. , 1097 1 2 lasu, 248 nieuż. i 307 dzies. należących do cerkwi i kościoła 213 roli. Okrąg policyjny zdzięciolski obejmuje 5 gmin powiatu Dworzec, Kozłowszczyzna, Pacowszczyzna, Rohotna i Zdzięcioł. Lud okolicy tutejszej, zdaniem duchowieństwa, jest moralny i pobożny, mówi przeważnie językiem białoruskim, w trzech tylko wioskach otoczonych lasami Pogirach, Zasieci i Norcewiczach używa dotąd mowy litewskiej. Osady to sięgają jakoby czasów ks. Trojdena. Są to podług podania potomkowie Bartów, ludu litewskiego przybyłego z Prus. Prawdopodobnie są oni szczątkami Jadźwingów. Do najciekawszych miejscowości w pobliżu Z. należy niezaprzeczenie odległa o 12 w. wś Nahorodowicze, w w. XVI i XVII własność rodziny Welaminów Rutskich. Pamiętne w dziejach, że tu odbył się pierwszy zjazd kapituły unickiej po zjednoczeniu kościołów, pod prezydencyą metropolity Wolamina Rutskiego w r. 1617 ob. Stabelski, Chronologia. Cerkiewka drewniana postawiona została przez metropolitę Rutskiego, jak świadczy dokument przy niej przechowujący się. Do chwil ostatnich świątynia ta zachowała pierwotną postać, dopiero w r. 1894 prze robiona, cechę swoją dawną zatraciła. Również ciekawym zabytkiem w dworze nahorodowickim jest bardzo stara budowa murowana, jak styl włoskiego baroco wskazuje, pochodząca z XVI w. Był to kościół kalwiński, wiadomo bowiem, że ojciec metropolity Feliks 1599 r. był tego wyznania, syn zaś dopiero w młodości przyjął katolicyzm, nim za przyzwoleniem papieża przeszedł na obrządek słowiański. Kościołek ten obrócony na składy a w części na mieszkanie, otrzymał czasem nazwę skarbca, pod jaką i dziś pozostaje rysunek jego podały Kłosy z r. 1871 czy 2. Nahorodowicze w r. 1635 zostały sprzedane przez metropolitę Welamina Józefa Rutskiego Bułhakowi, potem były własnością Surynów, Tyzenhauza i Głuchowskiego, dalej w w. generała Morawskiego, ożenionego z ks. Radziwiłłówną, siostrą Karola Panie kochanku. Gdy za długi generała dobra poszły pod eksdywizyą, nahorodowicze kupiła starościna Łęska i następnie je odprzedała w r. 1820 Dmochowskim, Obecnym właścicielem jest Władysław Dmochowski, znany artystamalarz. W lesie nahorodowickim znajdują się mogiły, porosłe drzewami, dotychczas niezbadane, niewiadomo z jakiego czasu pochodzące. O 9 w. od Z. majętność Strzała, miejsce urodzenia i własność niegdyś poety Juliana Korsaka, dziś Mackiewiczów. O w. 15 od Z. , we wsi Rohotnej ob. Wołłowiczów, w pobliżu dworu znajdują się szczątki bardzo starożytnego zamku. Między ludem okolicznym przechowuje się podanie, że wzięta i spożytkowana ztąd cegła powoduje śmierć biorącemu. Temu zawdzięczyć można, że ruina ta dotrwała aż do naszych czasów. M. Raw. Witanowski. Zdzięty, pow. mławski, ob. Janowiec. Zdziętawy al. Zdzientawy, wybudowania w Smolicach, pow. krobski gostyński, mają urz. okr. w Krobi, urz. st. cyw. w Pempowie, pocztę i st. kol. żel. w Kobylinie, na linii Leszno Krotoszyn, par. katol. i szkołę w Smolicach, szkołę ewang. i parafią w Kobylinie, sąd w Jutrosinie. Dym. 21, dusz 128. Na obszarze Z. zachowały się nazwy; Osiek, Podlasie, Leśce, Kaszewka, Przyjma, pola; Grzęby Batorowskie, wzgórza; Rzedząca, strumyk, wpadający do Orli; Kępa i Chrósty, rowy; Nakła, Grodzisko, nazwy leśne; Osiek rów. Leży na zachód Kobylina, północ Jutrosina. W r. 1793 posiadłość Hilarego Umińskiego, dziedzica Smolic. W. Ł. Zdziki, 1303 Sicowe, 1419 Seikaw, 1682 Zdziki. W r. 1773 własność hr. Potockiego z Warszawy; dziś należy do klucza sartowickiego. Ob. Dziki. Zdzikowo, 1419 Siekaw, 1440 Zykow, 1649 Zdzikowy, 1773 Dsikowo, Dziedzicami byli tu 1773 r. hr. Potocki, 1851 Schwarz, 1854 Techow. R. 1871 nabył je razem z Morskiem Ernest v. Schwanenfeld za 88000 tal ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. , 1886, str. 187. Ob. Zdziłowice al. Zdzylowice, r. 1377 Dzilonicze, w, 1531 r. Zelowycze, wś nad rz. Białką, pow. janowski, gm. Chrzanów, par, Batorz, odl. 18 w. od Janowa, leży u stóp wzgórz ciągnących się od Batorza, ma 165 dm. , 1572 mk. , 1800 mr. ziemi ornej. Należała do dóbr ordynacyi Zamoyskich, W 1827 r. było 125 dm. , 773 mk. Ludwik król węgier. i polski, nadaje r. 1377 braciom Dymitrowi i Iwanowi wraz z innemi dobrami Goraj i Kraśnik wś Dzilonicze Kod, małop. , III, 310. Długosz wymienia w par. Batorz wieś, , Zylowycze L. B. ,, 576, Według reg. pob. pow. urzędowskiego z r. 1531 wś Zelowicze, w par. Batorz, miała 4 łan. Pawiń, Małop, , 374. Zdzimięrzyce, ob, Dziemięrzyce i Z lziemięrzyce. Zdzisławek, fol. , pow, krasnostawski, gm. Rybczewice, par. Częstoborowice. Zdzisławice, pow, biłgorajski, gm. Kocudza, par, Janów, Zdzisławin, wś, pow, kolski, gm. i par. Izbica, ma 11 dm. , 99 mk. 14 ewang. , 279 mr. Wchodziła w skład dóbr Izbica, Zdzislawkowice, w w. Dzywslowkowy Zdziety Zdzisławin Zdzisławek Zdziłowice Zdzimięrzyce Zdzisławice Zdzikowo Zdziki Zdziętawy Zdzięty Zdzitowiec cze, w reg. pob. z r. 1579 Zdiskoslawicze, wś, w par. Gnojno dziś pow. stopnicki. Obecnie nie znana pod tą nazwą. Za Długosza miała ła ny kra. , karczmy i zagrodników, dających dzie sięcinę pleb. w Gnojnie L. B. , 1579 we wsi Zdiskoslawicze Jan i Jakub Lu bowieccy płacą od 4 osad. , 1 łanu, 1 zagr. z ro lą, 1 rzem. ; Przecław Wojszak od 2 zagr. z rolą Paw. , Małop. , 227. Wieś ta niema nic wspól nego ze wsią Zdziesławice dziś Dziesławice, leżącą pod Stopnicą. Br. Ch. Zdzitów 1. sioło i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol, gm. Pruska, o 17 w. od Kobrynia. Sioło ma cerkiew, 43 dzies. ziemi cerkiewnej 9 łąk i pastw, 1 nieuż. ; dobra, własność Masłowych, 488 dzies. 25 łąk i past. , 15 lasu, 9 nieuż. . 2. Z. , wś i osada nad Jasiołdą, pow. prużański, w 2 okr. pol, gm. Bereza, o 42 w. od Prużany. Wś ma 204 dzies. ziemi włośc. 29 łąk i past. , 68 nieuż. , osada 118 dzies. ziemi włośc. 60 łąk i past. , 1 nieuż. . 3. Z. Stary, dobra, tamże, o 35 w. od Prużany, własność Mikulskich, z chut. Zagaje 896 dzies. 195 łąk i past. , 20 lasu, 89 nieuż. . 4. Z. , mko nad jeziorem Sporowskiem, pow. słonimski, w 1 okr. pol, gm. Pieski, o 92 w. od Słonima, 57 dm. , 644 mk. , cerkiew, szkoła, 2504 dzies. ziemi włośc. 1282 łąk i past. , 599 nieuż. i 138 cerkiewnej 65 nieuż, . Parafia prawosł. , dekanatu błagoczynia kossowskiego, 2177 wiernych. Za czasów Rzpltej Z. był centrem sstwa niegrodowego, położonego w pow. Słonimskim wwdztwa nowogródzkiego. Podług spisów podskarbińskich z r. 1766 składało się ono z mstka Z. i ze wsi Wójtowe Sioło i Niwa, które łącznie z sstwem sokołowskiem posiadał Adam Brzostowski, kasztelan połocki, opłacając kwarty złp. 2761 gr. 18. Na sejmie z r. 1773 75 Stany Rzpltej wyznaczyły oddzielną komisyę z 10 urzędników litewskich dla ustalenia granic tych sstw od strony ekonomii Słonimskiej. J. Krz. Zdzitowiec 1. dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol, gm. Siechnowicze, o 20 w. od Kobrynia, 197 1 2 dzies. 42 1 2 łąk i past. , 12 lasu, 2 nieuż. ; własność Rajewiczów. 2. Z. , wś, pow. rossieński, gm, Kołtyniany, o 64 w, od Rossień. 3. Z. Kołniany, dobra, tamże, własność Zdzitowieckich, 436 dzies. 20 lasu, 8 nieuż. . Zdzitowszczyzna, osada, pow, prużański, w 4 okr, pol, gm. Suchopol, 75 dzies, 35 łąk i pastw. , 6 lasu, 31 2 nieuż. ; własność Zdzitowieckich. Zdziwój al. Zdzywuj, wś nad rz. Orzyc, pow. przasnyski, gm, BugzyPłoskie, par. Janów, odl o 32 w. od Przasnysza, leży o 2 w. od granicy pruskiej, ma cegielnią i młyn wodny, 33 dm. , 351 mk, W r. 1827 było 22 dm, , 179 mk. W r, 1886 fol Z. z attyn Wólka Zdziwojska rozl. mr. 1862 gr. or. i ogr. mr. 471, łąk mr. 137, past. mr. 127, lasu mr. 1098, nieuż. mr. 29; bud. mur. 5, drew. 14, las nieurządzony. Wś Z. os. 31, mr. 183; wś Wólka Zdziwojska os. 11, mr. 71. W r. 1567 we wsi Zdzywuy, w par, Janów płaci imp. Zbozni Dzierszgowski od 11 wł. , 6 ogr. , 1 kołodzieja Pawiń. , Maz. , 339. Zdzychów, pow. łęczycki, ob. Zdzichów. Zdzychowice, ob. Zdziechowice. Zdzytowice, w par. Batorz, ob. Zdziłowice. Zdzywuj, ob. Zdziwój. Zdżanne, ob. Żdżanne. Zdżary, ob. Żdżary. Zeben, ob. Sabinów. Zeberdowice, niem. , , wś i dobra, pow. wołowski, par. kat. , ew. Dyhernfurth. W r. 1885 dobra miały 461 ha, 2 dm. , 10 mk. 1 ew, ; wś 454 ha, 56 dm. , 352 mk. 65 ew. . Zebronówka, ob. Żebranówka. Zebrdowo, niem. Seubersdorf, dok. Seyfrisdorf, dobra ryc. , pow. kwidzyński, st. p. Garde ja, par, kat, Szynwałd; 958 ha 462 roli or. , 71 łąk, 130 lasu. W 1885 r. razem z folw. 1 dm. , 18 mk. 14 dm. , 41 dym. , 221 mk. , 13 kat. , 208 ew. ; gorzelnia parowa i cegielnia, chów bydła holenderskiego i wscho dnio fryskiego, tucz owiec. B. 1504 nadaje bisk. pomezański Job Dobeneck dwa, od bitwy pod Grunwaldem puste dobra Zebrdowo i Rozajny, bratu swemu Jerzemu, z obowiązkem służby konnej w zbroi i płacenia dziesięciny bi skupiej ob. Cramer Gesch. d. Bist. nien, str. 206. R. 1552 nadaje ks. Albrecht puste dobra Z. i Rozajny Andrzejowi Brand wraz z małem i dużem sądownictwem, drożne wyjąwszy, oraz z rybitwą w 2 jeziorach Plą skach z obowiązkiem 2 służb konnych po 20 la tach wolnych tamże, str. 261. Kś. Fr. Zebrzydowice, wś, pow. wadowicki, ma parafią rz. kat. , klasztor braci miłosiernych ze szpitalem i szkołę ludową, leży o 2 klm. na płn. od Kalwaryi Zebrzydowskiej przy gościńcu do Skawiny, w okolicy podgórskiej, malowniczej. Wś ma 210 dm, rozrzuconych i 1264 mk, 595 męż. , 699 kob. 1246 rz. kat. i 18 Izrael Pos. tabularna klasztoru braci miłosiernych ma 444 mr. , probostwa rz. kat. 230 mr. ; pos. mn. ma 1315 mr. Wieś powstała w czasach Kazimierza W. i prawdopodobnie jednocześnie utworzono tu parafią, ktorą Długosz wymienia. Nowy kościół murowany zbudował Mikołaj Zebrzydowski w r. 1599. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 103 parafia obejmowała Bienkowice t. j. Bieńkówkę, wólkę do Zebrzydowic, i Stanisławie Stanisław Dolny i Górny. Kalwaryi jeszcze nie było. Wieś należała do Sokołowskiego, który ją w tym roku sprzedał Rożnowi, miała 5 łan. km. , 8 Zdzitów Zdzitów Zdzitowszczyzna Zdziwój Zdzychów Zdzychowice Zdzytowice Zdzywuj Zebuczów Zechau Zechelwitz Zedlin Zedda Zecher Zechlau , 2 komor. z bydłem, 6 komor. bez bydła i ćwierć roli. W następnych latach posiadał wś Mikołaj Zebrzydowski, wojew. krak. , fundator kościoła i klasztoru w Kalwaryi i Zebrzydowicach. Klasztor braci miłosiernych założył i uposażył wojewoda w r. 1611. Przebywa w nim jeden ksiądz i 5 braci, zajmujących się leczeniem chorych. Z. graniczą na płd. z Kalwaryą, na płn. z Stanisławem Dolnym, na wsch. z Zarzycami. Na zachód ciągnie się aż po Skawę pasmo górskie, pokryto lasem świerkowym. Zebrzydowice 1. Dolne, n. NiederSeibers dorf, wś, pow. frysztacki, nad rzką Piotrówką, o 5 klm. na płn. wsch. od Frysztatu, ma piękny pałac dziedzica baron Mattencloit, trzy folwarki, gorzelnię, owczarnię dwa stawy rybne, przystanek dr. żel. ces. Ferdynanda między Dziedzicami a Boguminem, odl. 115 klm. od Krakowa piękny wiadukt na drodze żel. 570 mt. długi, ale od 1877 opuszczony linią skierowano na Kończyce Małe. We wsi istnieje par. katol. dek. frysztackiego, kościół z r. 1775, szkoła ludowa 3klas. polskoniemiecka 1878 r. 343 dzieci, 162 dm. , 1176 mk. , 2170 mr. 2. Z. Górne, niem. , , wś, pow. frysztacki, o godzinę drogi od Frysztatu, nad rz. Piotrówką, w par. kat. Z. Dolne. Wraz z kolonią Kotucz należy do dóbr Z. Dolne. Ma młyn, staw, 57 dm. , 468 mk. , 619 mr. rozl. Z. par. katol, dek. frysztackiego, ma 3088 kat. , 30 ew. , 12 żydów. Zebrzydowice al. Zybrzydowice, 1531 Zybrzidowitze, niem. Seibersdorf, wś, pow. rybnicki, par. kat. Rybnik, zamek, folwark. Wś ma 82 ha 71 roli, 30 dm. , 242 mk. kat. , dobra 249 ha 150 roli, 58 lasu, 5 dm. , 54 mk. kat. Zebrzydowska Wola al. Dłuska Wola, pow. radomski, ob. Długie 9. Zebrzyszki, wś i folw. , pow, sejneński, gm. i par. Metele, odl od Sejn 33 w. Wś ma 13 dm. , 130 mk. ; fol 4 dm. , 19 mk. W 1827 r. bylo 16 dm. , 91 mk. , par. Sereje. Zebuczów al. Zebuczowy potok, nazwa wschodniego ramienia rz. Kłodnicy, praw. dopł. Dniestru. Zechau, ob. Zdziechowa. Zechelwitz 1. dobra i wś, pow. trzebnicki, par. kat. Heinzendorf, ew. Obernigk. W r. 1885 dobra miały 87 ha, 5 dm. , 38 mk. 12 katol; wś 12 ha, 6 dm. , 38 mk. ew. 2. Z. , Czechilwicz, wś, pow. stynawski, par. kat. Prychów, ew. Koeben, W r. 1885 wieś miała 456 ha, 25 dm. , 136 mk. 67 ew. . Zechen, wś, pow. górski Guhrau, na Szląsku, par. kat. Wąsosz Herrnstadt, ew. Gross Saul. W r. 1883 wś miała 930 ha, 41 dm. , 236 mk. 49 kat. . , pol. Szczechy, wś. pow. jańsborski, st. p. Zechendorf niem. , wś nad Piłą, pow. wałecki, st. p. Freudenfier, par. kat. Sypniewo, 1536 ha 474 roli or. , 32 łąk, 549 lasu; 1885 r. 39 dm. , 69 dym. , 344 mk. , 89 kat. , 256 ew. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako wś król, z wodnym młynem, 19 dymów licząca str. 268. Ob. Czechy. ZecherDeutzel al. Czutellen, wś, pow. szyłokarczemski, st. p. Kukoreiten, dobra ryc, pow. świętosiekierski, st. p. Liewenberg. Zechlau pol. Ciecholewy, gniazdo rodzinne Ciecholewskich h. Paprzyca, z których Jerzy Michał C. był opatem pelplińskim od r. 1662 1673. Starożytności tej osady dowodzą groby skrzynkowe i okop przedhistoryczny ob. Die praehistor. Denkm. d. . Westpreussen v. Dr. Lissauer, str. 86 i 191. Ob. Ciecholewy. Zechlin niem. , ob. Żecholewo. Zechłodzice, wś, w par. Piątek, ob. Zachłodzice i Zakłócice. Zechsdorf, pow. opawski, ob. Techanowice. Zeczkalnie, ob. Żeczkalnie. Zedda, rzeczka inflancka ob. t. III, 286. Zedeln, pow. kwidzyński, ob. Sadlinki 1. Zedelsdorf podobno Sobolice, 1246 Sobelied, 1334 Sodlichdorf, wś, pow. żegański, par. kat. Naumburg nad rz. Bober, ew. Kottwitz. W r. 1885 miała 288 ha, 24 dm. , 119 mk. 52 kat. . Należała do dóbr biskupów wrocławskich. Zederman, wś, pow. olkuski, gm. Rabsztyn, par. Przeginia, leży przy drodze z Olkusza do Przegini, ma 60 dm. W 1827 r. było 50 dm. , 319 mk. W połowie w. wś Z. , w par. Przeginia, własność królewska, miała łany km. z których płacono po 1 szerokim groszu bisk. krakow. a plebanowi w Przegini za meszne miarkę pszenicy i miarka owsa z łanu Długosz, L. B. ,, 56. Według reg. pobor. pow. proszowskiego, z r. 1581, wś Z. należała do zamku Rabsztyńskiego, miała 91 2 łan. km. , 6 kom. bez bydła, 1 rzem. Paw. , Małop, , 30. Zedewitz, ob. Ublik. Zedlaucken, ob. Sadłuki. Zedlin, ob. Sodlino. Zedlitz 1. pow. wschowski, ob. Świdnica. 2. Z. , pow. inowrocławski, ob. Sadłowice. 2. Z. , nazwa nadana wsiom Łubowo i Łubówko, w pow. gnieźnieńskim, na cześć prezesa komisyi kolonizacyjnej. Podobno nie została przyjętą przez osadników. Zedlitz 1. dobra i wś, pow. trzebnicki, par. kat. Lossen, ew. Paschkerwitz. W r. 1885 dobra miały 598 ha, 6 dm. ,. 110 mk. 18 kat. ; wś 285 ha, 54 dm. , 329 mk, 22 kat. . 2. Z. , wś, pow. toszeckogliwicki, par. kat. Ostropa, ew. Gliwice. W r. 1885 miała 44 ha, 13 dm. , 132 mk. kat. 3 Z. , r. 1392 ś i dobra, pow. stynawski, par. ew. w miejscu, kat. Lueben. Wś ma 496 ha 379 roli, 79 dm. , 385 mk, 10 kat. ; dobra mają 607 ha 368 roli, 69 Zechlin Zeczkalnie Zechłodzice Zedlaucken Zedewitz Zederman Zedelsdorf Zedeln Zebrzydowice Zedlitz Zebrzydowice Zebrzydowska Wola Zebrzyszki Zefirek Zefronica Zegarcice Zegartowice Zegary Zegaryszki Zegenberg Zegle Zeglno Zedlitzheide łąk, Ul lasu, 10 dm. , 177 mk 25 kat. . Kościół par. ewang. w miejscu. 4. Z. , 1376 Czedlicz, dobra i wś, pow. grotkowski, par. kat. Gross Karlowitz, ew. Odmuchów. W r. 1885 dobra miały 68 ha, 2 dm. , 13 mk. 1 ew. . Wś 279 ha, 31 dm. , 224 mk. kat. 5. Z. , 1341 r. Zedlicz, 1360 Czedlicz dobra, pow. wrocławski, par. kat. u św. Maurycego we Wrocławiu, ew. Wrocław. W r. 1885 dobra miały 69 ha, 9 dm. , 65 mk. 22 kat. . 6. Z. , pol. Siedlice, 1358 Sedlicz, wś, pow. olawski, par. kat. Olawa, ew. w miejscu. Ma 866 ha 470 roli, 256 łąk, 31 lasu, 114 dm. , 740 mk. 49 kat, . Królewskie nadleśnictwo i miejskie leśnictwo. W r. 1396 Ludwik ks. na Brzegu sprzedał miastu Olawie tę wieś z prawem patronatu nad istniejącym już kościołem parafialnym. Kościół przeszedł r. 1534 w ręce protestantów. Od r. 1663 do 1818 pastor rezydował w Olawie. Szkoła istniała już r. 1396. W pobliżu wsi na górze zw. Kieferberg, między Odrą a Olawą, znaleziono cmentarzysko z urnami. 7. Z. , pow. opolski, ob. Grabice. 8. Z. , pow. świdnicki, ob. Piaseczno 1. Zedlitzheide, wś, pow. walbrzychowski, par. kat. Erlenbusch, ew. Wuestewaltersdorf. W r. 1885 wś miała 20 ha, 68 dm. , 1096 mk. 107 kat. . Zedmar, os. , pow. darkiejmski, st. p. Kleschowen. Zedno Większe i Mniejsze, jeziora, ob. Sitno. Zedranki, niem. Seedranken, domena, karczma i młyn, pow. oleckowski, st. pocz. Margrabowa. Zeeben al. Szeeben, wś, pow. gołdapski, st. pocz. Gawaiten. Zefeldsk, dobra, pow. homelski, własność ks. Paskiewicza, 1204 dzies. 577 roli, 300 łąk, 148 lasu. Zefirek, przyl. dóbr Kroczyce, w pow. olkuskim. Zefirynowo, fol szl. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 7 w. od Trok, 1 dm. , 11 mk. katol. Zefronica w dok. , ob. Safronka. Zegarcice, niem. wś, pow. widyniowski na Szląsku austr. , ma 2449 mk. Zegartowice, wś i fol. , pow, jędrzejowski, gra. i par. Mierzwin, odl 13 w. od Jędrzejowa. Fol. Z. Zachodnie, odłączony od dóbr Mierzwin w r. 1885, posiadał w r. 1891, po rozparcelowaniu części obszaru, 152 mr. Poprzednio miał 731 mr. Wś Z. miała 34 os. , 182 mr. Ob. Mierzwin. W 1827 r. było 26 dm. , 169 mk. W połowie w. wś, , Zigartkowicze, w par. Grudzyny, własność Gołuchowskiego h. Lis, miała łany km. , karczmę, zagr. , którzy dawali dziesięcinę snopową i konopną altaryi św. Mateusza w katedrze krakowskiej Długosz, L. B. , I, 238. W r. 1490 wsi Wola i Zagartowice Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 164. wraz z Grudziną mają 51 2 łan. W r. 1581 wś Grudzina al. Żegartowska Wola ma dwa działy. Oraczewski płaci od 7 łan. km. , 4 zagr. bez roli, 1 kom. z bydł. , 5 kom. bez bydła; Krzysztof Kmita od 6 łan. km. , 2 zagr. z rolą, 1 czynsz. , 7 kom. z bydł. , 4 kom. bez bydła Pawiń. , Ma łop. , 88 i 439. Br. Ch. Zegartowice, z Biegoszówką, Bukownikiem i Dąbiem, wś, pow. wielicki, par. w Górze św. Jana. Loży nad górnym biegiem Stradomki, dopł. Raby z praw. brzegu, przy drodze z Do bry do Gdowa. Położenie ma podgórskie i lesiste, wólki rozłożyły się na płd. od wsi. Same Z. ma ją 31 dm. , Biegoszówka 20 dra. , Bukownik 8 dm. a Dąbie 13 dm. Cała gmina wraz z obsza rem dworskim składa się z 74 dm. i ma 516 mk. 499 rz. kat. a 17 izrael. . Pos. tabularna Stefana Kałuskiego ma 366 mr. , w tem 148 lasu; pos. mn. 393 mr. w ogóle. Na obszarze wsi malownicze wyniosłości skalisto. W lesie ślady grodziska i ruiny późniejszego zamku. Pokazują też ślady jakoby świątyni pogańskiej. W połowie w. wś Z. , w par. Góra św. Jana, własność Stadnickiego h. Drużyna, miała łany km. , z których płacono dziesięcinę klasztorowi sieciechowskiemu. Była we wsi karczma, zagr. Folw. dawał dziesięcinę pleban. w Gdowie Dłu gosz, L. B. , III, 278. W r. 1490 Pawiń. , Małop. , 449 zapłacono poradlnego z tej wsi za 31 2 łanu. W 1581 ibid. , części; jednę dzierżawił Kaczka; miała 11 2 łanu km. , 2 zagr. z rolą, tyleż zagrod. baz roli i ko mornika z bydłem; w drugiej Stadnicki płacił od 11 2 łanu km. , 6 zagr. z rolą, 3 kom. z bydłem, 9 komor. bez bydła i 2 rzemieśl. Z, graniczy na wschód z Kawcem, Bojańczycami i Sawą, na płn. z Gruszowem, na zach. z Raciechowicami i Komornikami a przez lasy z Poznachowicami Górnemi, na płd. z Krzesławicami. Por. Stadniki. Mac. Zegartowice 1. niem. Zegartowitz, dobra ryc. , pow. chełmiński, st. p. Jeleniec, st. kol. Chełmża, 8, 5 klm. odl. , par. kat. Papowo; 270 ha 253 roli or. , 3 łąk; 1885 r. 5 dm. , 12 dym. , 84 mk, 51 kat. , 33 ew. ; tucz bydła; dziedzic Bremer. Z. należały za czasów krzyżackich do komturstwa papowskiego. E. 1405 występuje v. Segehardsdorf; r. 1419 zamienia, t. j. Janek v. Segertsdorf swoje 8 włók w Ostromecku na 10 włók w Z. i obowiązuje się do służby zbrojnej ob. Schultz Gesch. der Kulm, , wś, tamże; 306 ha 286 roli or. , 1 łąk. W 1885 r. 19 dm. , 44 dym. , 247 mk. , 180 ew. , 64 kat. , 3 żyd. Szkoła 1klas. ewang. Zegary, ob. Żegary. Zegaryszki, ob. Żegaryszki. Zegenberg, dok. , ob. Cymbark. Zegle, ob. Żegle. Zeglno, ob. Zelgno. 36 Zedlitzheide Zedmar Zedno Zedranki Zeeben Zefeldsk Zefirynowo Zegowszczyzna Zegnino Zegnino Zegnino, w dok. Zchegnino, Zchognino, Czegnino, wś zaginiona pod Gdańskiem. R. 1283 nadaje ją Mestwin cystersom w Oliwie ob. Perlbach P. U. B. , str, 311. Zegowszczyzna, mylnie, ob. Zagowszczyzna. Zegrz, ob. Zegrze. Zegrzanki, w dok. Zegrzany, wś i fol. nad Bzurą, pow. łódzki, gm. Łagiewniki, par. Zgierz. Wś ma 14 dm. , 181 mk. , 239 mr. ; fol. 4 dm. , 64 mk. , 413 mr. ; os. fabr. 2 dm. , 4 mk. , 2 mor gi. W 1827 r. Z. , wś rządowa, miały 16 dm. , 102 mk. , Z. ; wś prywatna, 4 dm. , 17 mk. W r. 1866 fol. Z. rozl. mr. 413 gr. or. i ogr. mr. 159, łąk mr. 15, past. mr. 60, lasu mr. 45, zarośli mr. 114, nieuż. mr. 20. Wś Z. os. 16, mr. 239; wś Krzywe os. 13, mr. 35; wś Rudni ki os. 9, mr. 46; wś Stępowizna os. 17, mr. 120. Nazwa Zegrzanki świadczy, iż istnieć mu siały poprzednio dwie wsi Zegrzany i Zegrzan ki. Ostatnia nazwa dziś przemogła i słuźy dla całego obszaru. Władysław, ks. łęczycki i do brzyński, daje r. 1333 swemu słudze Henryko wi, synowi Bartona, dwa łany, plac i ogród we wsi Zegrzany, koło drzewa zwanego Woycz, z prawem łowów na wszelkiego zwierza, rybo łówstwem i uwolnieniem od wszelkiej juryzdykcyi, prócz książęcej. Z aktu Łokietka z r. 1345 dowiadujemy się, że wś Z. należała do wójtowstwa w Zgierzu Kod. dypl. pol, II, 691. Na początku XVI w. łany km. we wsi królewskiej Zegrzany, dawały dziesięcinę kano nii łęczyckiej, którą posiadał wtedy Bernard Wapowski, zaś folwark dawał kościołowi w Zgie rzu Łaski, L. B. , II, starostwa łęczyckiego z r. 1564 było 25 kmieci na 17 łanach, Wójtowstwa 4 włóki w posia daniu Lasockich z Brzezin. Szlachcic Gliński, al. Zeglański ma 2 łany, nadane przez Władysła wa, ks. łęcz. i dobrzyńskiego. Dochód ze wsi wynosi fl. 54 gr. 9 den. 17; z fol. fl. 73 gr. 23 den. 21 4, z inwentarza fl. 8 gr. 24 Lustr. 229. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Zegrzany, należąca do zamku łęczyc kiego, miała 3 łan. W części szlacheckiej były 2 łany i 1 zagr. Pawiń. , Wielkop. , II, Br. Ch. Zegrzdy, ob. Zegżdry. Zegrzda, rzeczka, lewy dopływ Niemna, zapewne nazwana od wsi Zegżdry al. Zegrzdy, w pow. maryampolskim. Zegrze, dawniej Zegrz, 1349 r. Zgersz, wś i fol. nad rz. Narwią, pow. pułtuski, gm. i par. Zegrze, odl. 28 w. od Pułtuska, leży w punkcie przecięcia się z Narwią drogi bitej z Warszawy do Serooka, ztąd wzniesiono tu most stały na Narwi. Punkt ten ważny strategicznie jako szczyt trójkąta, którego podstawy bronią dwie wielkie twierdze nad Wisłą, został ufortyfikowany w czasach ostatnich. Wieś posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, urząd gm. W r. 1876 na obszarze folwarcznym istniały gorzelnia, browar, młyn parowy, wiatrak, cegielnia. W r. 1827 było 33 dm. , 237 mk. Dobra Z. składały się w r. 1876 z fol Z. , Izbica, Dosin al Wyki, Skubianka, attyn. Maciejówka i Zegrzynek. Obszar wykazany mr. 8029 fol Z. gr. or. i ogr. mr. 10, 73, łąk mr. 206, past. mr. 88, lasu mr. 4212, nieuż. mr. 588; bud. mur. 22, drew. 40; fol. Izbica gr. or. i ogr. mr. 335, łąk mr. 63, lasu mr. 53, nieuż. mr. 76; bud. mur. 4, drew. 11; fol al Wyki gr. or. i ogr. mr. 273, łąk mr. 46, past. mr. 53, lasu mr. 277, nieuż. mr. 149; bud. mur. 4, drew. 2; fol Skubianka gr. or. i ogr. mr. 289, łąk mr. 55, lasu mr. 124, nieuż. mr. 65; bud. mur. 1, drew. 19; gospodarstwo na folwarkach płodozmienne zaprowadzone od lat 40. Lasy nieurządzone. Znaczna część obszaru dworskiego w samym Zegrzu została nabyta przez rząd na fortecę, W skład dóbr wchodziły poprzednio Wś Z. os. 32, mr. 128; wś Skubianki os. 51, mr. 194; wś Smolana Wola os. 22, mr. 175; wś Ludwinów os. 19, mr. 553; wś Maryniu os. 19, mr. 407; wś Karolina os. 21, mr. 420; wś Jachronka Stara os. 2, mr. 18; wś Jachronka Nowa os. 8, mr. 29; wś Las os, 7, mr. 63. W dok. z r. 1349 czytamy Zgersz qui jacet ultra Zakroczim super fluvium Narew Kod. Maz. , 60. Jest to niewątpliwie bardzo dawna osada, targowisko nadrzeczne, które zapewne już w XII w. posiadało kaplicę, przy której urządzono parafią. Kościół tutejszy na mocy starożytnych nadań pobierał dziesięciny ze wsi otaczających Warszawę późniejszą, jak Wola, Polików, Młociny, Mokotów, Wawrzyszew, tudzież z Sochaczewa i Czerwonki. Ponieważ wsi te leżały w dyecezyi poznańskiej, zaś Zegrze należało do płockiej, przeto biskup poznański Jan wystąpił przeciw temu twierdząc, iż jemu się należą te dziesięciny. Ztąd papież Urban V w r. 1367 poleca sądowi duchownemu, złożonemu z dziekana i archidyakona dobrzyńskiego i scholastyka płockiego, sprawę rozstrzygnąć Kod. Wielk. , Nr 1584. Obecny kościół murowany, fundacyi Antoniego Krasińskiego, kasztelana zakroczymskiego, pochodzi z r. 1758. R. 1377 w Ciechanowie ferii 2 post oct. Corp. Jan, ks. wizneński, warszawski, zakroczymski i ciechanowski, nadaje Sassinowi ze Szmarzewa Smardzewa, marszałkowi dworu swojego, cło na rz. Narwi w Zegrzu wybierane od tratwy 4 gr. , od statku, jeżeli płynie w górę pod Wiznę lub gdzieindziej 3 gr. ; jeżeli z Rusi płynie z woskiem to od 40 kamieni wosku 3 gr. , z wyjątkiem jeżeli statek płynie od miejsca niżej Wizny inferius de Viszna, gdyż wtedy nic nie płaci Lustr. , IV, 292. W r. 1576 wś Zgierz płaci od 43 4 łan. km. i 2 zagr. zaś Wola Zgierska od 41 4 łan. Zegrze Zegrzda Zegrzdy Zegrzanki Zegrz Zegrzynek Zeissig Zejdy Zejfryd Zejka Zekai Zeisselwitz Zeissau Zeislowitz Zeiskenberg Zeiske Zeisingshof Zehsis Zeisgendorf Zeidischken Zeier Zeipau Zeipen Zeippern Zeisdorf Zegrzynek Zegżdry Zehnhuben Zehnhufen Zehnkunen Zehrkste Zehrksten Zehsen skład parafii wchodzą jeszcze Skubianka, Izbica, Niechronka dziś Jachronka, Wyki dziś Dosin i Wola Kiełpińskich Smolana Wola. Bobra Z. należały w ostatnich czasach do Krasińskich a w końcu do ks. Radziwiłła. Z. par. , dek. pułtuski, około 3000 dusz. Z. gmina należy do sądu gm. okr. III w Serocku, ma 22328 mr. obszaru i 8675 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 302 prot. i 2284 żydów, głównie w osadzie Serocku. Br. Ch. Zegrzynek, os. fabr. nad Narwią, pow. pułtuski, gm. i par. Zegrze. Istnieje tu wielki młyn parowy z prod. na 451000 rs. rocznie, założony przed r. 1860, należący obecnie do wielkich zakładów młynarskopiekarnianych Kropiwnickiego i Spółki w Warszawie. Opis Z. z ryciną podał, , Tyg. Illustr. z 1860 r. t. I, 344. Zegżdry 1. al. Zegrzdy, wś i fol, pow. maryampolski, gm. i par. Poniemoń Pożajście, odl. 57 w. od Maryampola. Wś ma 8 dm. , 73 mk. ; fol. 4 dm. , 200 mk. Istniała tu gorzelnia. W r. 1827 Z. , wś pryw. , w par. Poniemoń, 3 dm. , 44 mk. 2. Z. , wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny, odl. 43 w. od Maryampola, ma 10 dm. , 100 mk. W 1827 r. Z. , wś rządowa, ma 4 dm. , 42 mk. Zehnhuben 1. fol. , pow. morąski, st. pocz. Saalfeld, wś, dawniej w pow, dąbrowińskim. W r. 1368 Gunter V. Hohenstein, komtur ostródzki, oznajmia, że Winryk v. Kniprode, w. m. , nadał słudze jego Dytrykowi ze Spiry dobra Zehnhuben, położone między Dylewem, Klonowem, Pląchowami a jez. Samińskiem Kętrz. , O luda. pol. , 300. Ob. Udzikowo. niem. , folw. , pow. gdański nizinny, st. p. Schiewenhorst. Zehnhufen, wś, pow. reszelski, st. p. . niem. , folw. do Baerenwalde, par. kat. . W 1885 r. 4 dm. , 51 mk. Zehnruthen, fol, pow. człuchowski, st. p. Zehnkunen al. Raubschmalboth, fol. , pow. kłajpedzki, st. p. Carlsberg. Zehrbeutel, wś, pow. żegański, par. kat. , ew. Ilwa. W r. 1885 wś miała 90 ha, 14 dm. , 96 mk. 2 kat. . Zehren, dobra pryw. , w okr. tukumskim, pow. talseński, par. kandawska Kurlandya. Zehren, pow. kwidzyński, ob. Czarne i Czarnotki. Zehrkste al. Lahtschuppe, rzeczka przymorska w Kurlandyi, dopływ zatoki ryskiej, uchodzi na pograniczu gub. inflanckiej, w. tukumskiej. Porów. Cerkszte i Lahtschuppe. Zehrksten, łotew. Zehrkstes Mujża, dobra prywatne, w okr. , pow. i par. tukumskiej Kurlandya. Do dóbr należą folw. Aispurn i Sallenhof. Zehsen, wś i fol, pow. iławkowski, st. p. Pr. Eylau. ZehsisKalns, wzgórze, w pow. wolmarskim gub. ryskiej, na płn. od jez. Burtneck, na wyżynie otaczającej mtko Lemsal. Zeidischken al. Szeidischken, wś, pow. ragnecki, st. p. Ragnit. Zeier, ob. Zeyer. Zeigersberge w dok. , pow. grudziądzki, ob. Nowawieś 6. Zeipau, dobra i wś, pow. żegański, par. kat. Nieder Hartmannsdorf, ów. Kunau. W r. 1885 dobra miały 355 ha, 17 dm. , 72 mk. 1 kat. ; wś 114 ha, 49 dm. , 402 mk. 21 kat. . ZeipenGoerge al. Andullen, wś, pow. kłajpedzki, st. p. Dt. Crottingen. Zeippern, 1447 Czeippan, dobra i wś nad rz. Kopanicą, pow. górski Guhrau, par. ew. Szlichtyngowa Schlichtingsheim, kat. Schabenau. W r. 1885 dobra miały 358 ha, 6 dm. , 73 mk. 10 kat. ; wś 180 ha, 34 dm. , 169 mk. ew. Zeisdorf, 1240 Villa Cecis, 1283 Schisdorph, dobra i wś, pow. szprotowski, par. kat. i ew. Szprotów. W r. 1885 dobra miały 463 ha, 9 dm. , 64 mk. ew. ; wś 126 ha, 40 dm. , 199 mk. 6 kat. . Zeisgendorf, ob. Czyżykowy. Zeisingshof, pow. lubawski, ob. Osowiec. Zeiske, pol. Cisek, wś na Szląsku austr. , w pow. opawskim. Ma szkołę ludową. Zeiskenberg, pow. elbląski, ob. Emaus. Zeislowitz, wś, w par. ew. Ustroń, na Szląsku austr. Ob. Cisownica. Zeissau 1. G dobra i wś, pow. żegański, par. kat. i ew. Nieder Hartmannsdorf, W r. 1885 dobra miały 137 ha, 1 dm. , 14 mk. ew. ; wś 448 ha, 49 dm. , 225 mk. ew. 2. Z. Fuerstlich, dobra i wś, pow. żegański, par. kat. Eisenberg, ew. Dohms. W r. 1885 dobra miały 159 ha, 2 dm. , 5 mk. ew. ; wś 215 ha, 17 dm. , 82 mk. 4 kat. . Zeisselwitz, ob. Ścisowice. Zeissig niem. , ob. Cisk. Zejdy, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Olwita, odl od Kalwaryi 56 w. , ma 18 dm. , 194 mk. , 148 mr. Wchodziła w skład dóbr Jurgiszki. Zejfryd, os. , pow. kolneński, gm. Turośl, par. Kolno. Zejka, os młyn, , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Gostynin, ma 8 mk. Zekai al. Seekampen, wś, pow. stołupiański, st. p. Kattenau. Zelanica, rzeczka, ob. Borszczówka. Zelanka al. Cieciorku, folw. , pow. lidzki, w 2 Zelanica Zelanka Zelasen Zelczów Zelcza Zelcowo Zelburg Zelasen Zelczyna okr. , o 52 w. od Ejszyszek, ma Zelasen niem. , , zaśc. szlach. nad jeziorem i n. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 19 w. od Trok, 2 dm. , 31 mk. katol. Zelburg, ob. Selburg. Do podanych tam wiadomości dodajemy, że Gustaw Adolf w d. 30 czerwca 1625 r. obiegł Z. , którego załoga po krótkim oporze poddała się. W d. 20 lipca 1704 r. ks. Michał Serwacy Wiśniowiecki, hetman w. lit. , na czele 5000 wojska litewskiego i 1500 piechoty ruskiej, obiegł tutejszy zamek, broniony zaledwo przez 200 Szwedów, lecz po 6 dniowym bezskutecznym szturmie, z powodu nadchodzących oblężonym posiłków, odstąpił od Z. pod słobodę Krzyżborgską, gdzie była stoczona walka. Zelcowo, folw. , pow. rzeżycki, 73 dzies. ; własność Ant. Liesano. Zelcza al. Żylca, potok w Beskidzie Zachodnim, zabiera wody ze stoków Magóry w paśmie Baraniej Góry, uchodzi do Soły z lew. brzegu. Prawym dopływem Z. jest pot. Godziska. Zelczów, wś nad Utroją, pow. lucyński; bród. Zelczyna, wś, pow. wadowicki, par. rz. kat. w Krzęcinie. Leży w okolicy pagórkowatej 255 mi npm. , niedaleko od Wisły, przy go ścińcu ze Skawiny 17 klm. do Wadowic. Gra niczy na płn. z Ochodzą, na zach. z Drogami Wielkiemi, na płd. z Krzęcinem a na wschód z Borkiem Szlacheckim. Wś zbudowana jest wzdłuż gościńca i drogi gminnej z Ochodzy do Krzęcina, przecinającej się w środku wsi z gościńcem, ma 54 dm. i 323 mk. 133 męż. , 160 kob. , 303 rz. kat. i 20 izrael. Pos. tabularna Stefanii ma 179 mr. ; pos. mn. 210 mr. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 110 Z. miała dwóch współwłaścicieli Frydrychowską i Mila nowskiego. Obie części miały 2 łany km. , 3 zagr. bez roli, komornika z bydłem i rzemieśl nika. Zeldzin, ob, Zelzin. Zelejowa, góra w obrębie Chęcin, zawiera marmur w trzech odmianach. Dobywa się w bryłach, twardy i trudny do obrabiania. Dla swej różnobarwności zdatny na wyroby. Kopalnie otworzono tu w r. 1827. W XVI w. dobywano tu rudę ołowianą i glinkę czerwoną. Zeleminek, zaśc. nad błotem Zeleminek, pow, święciański, w 2 okr. pol. , o 64 w. od Święcian, 1 dm, , 6 mk. katol. Zelempol, fol. szl. , pow. trocki, w 4 okr. pol, 48 w. od Trok, 1 dm. , 23 mk. katol Zelenen, wś, pow. kocmański na Bukowinie. Gmina ma 1254 mk. , obszar dworski 19 mk. Zelenie, szczyt górski, ok. Zełenie. Zeleny, szczyt 803 mt. , nad Czarnym Czeremoszem, na obszarze Skoruszny, w Żabiem, pow. kosowski Karta woj, , 13, XXXI. Zelgniewo, niem. Selgenau, wś dwor. , w pow. chodzieskim Kolmar, ma urząd okr. i urz. st. cyw. w Pile, pocztę i st. koł. żel w Głomi Schoenfeld na linii PiłaChojnice, szkoły w miejscu, par. kat. w Śmiełowie Schmietau, ew. w Miasteczku Friedheim, sąd w Pile. Ob szaru 630 ha, 11 dym. , 173 dusz 60 ew. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 10447 mrk. 2. Z. , wś gosp. , w temże poło żeniu, ma obszaru 977 ha, 46 dym. , 445 dusz 121 katol. 3. Z. , niem. Selgenau, dwa le śnictwa, w temże położeniu, z nich jedno nadle śnictwo ma 5319 ha, 6 dym. , 52 dusz 7 katol. Z. było niegdyś starostwem, leży na płd. zach. Krojanki a na zach. płn. Wysokiej. W r. 1578 miało 6 łan. os. , 4 zagr. , 3 komor. i rzemieśln. Wiatach 1735 1771 należało do starostwa ujskiogo. Zelgniewskie starostwo niegrodowe, w wojew. kaliskiem, pow. nakielskim, podług spisów podskarbińskich przed r. 1768 było w posiadaniu Kazimierza Raczyńskiego, pisarza w. kor. , opłacał on kwarty złp. 2033 gr. 3, a hyberny złp. 1144 gr. 16. Na sejmie z r. 1768 Stany Rzpltej uczyniły zamianę tego starostwa dla tegoż Baczyńskiego na jego dobra Świątniki i Rogalin, w wojew. poznańskiem położone. Wy znaczona nawet była komisya z kilkunastu urzę dników do ocenienia tej zamiany. Kiedy jednak że dn. 13 września r. 1772 rząd pruski zagarnął cały powiat nakielski, a przez to komisya wyznaczona do tej zamiany nie mogła czynności swej dopełnić, zatem na sejmie z r. 1773 75 przez oddzielną; komisyą Stany wynagradzając utratę ststwa zelgniewskiego nadały Baczyń skiemu w dożywocie generalstwo wielkopol skie. W. Ł. Zelgno al. Zeglno, w dok. Segelin, Zeglen, dobra ryc. , pow. toruński, st. p. i paraf. kat. Dżwierzno, st. kol Chełmża, o 7 klm. odl; 731 ha 585 roli or. , 84 łąk, 3 lasu; 1885 razem z fol. Bezdół 3 dm. , 60 mk. , 17 dm. , 55 dym. , 299 mk. , 249 kat. , 50 ew. ; chów bydła rasy holenderskiej. Dziedzic Linke. R. 1328 w. m. Werner v. Orseln nadaje dobra Zegelin bene dyktynkom w Toruniu ob. Woelky Urk. d. Bist. 45 grzyw. czynszu. R. 1430 nabył te dobra Hanusz z Dźwierzna w zamian za Wytrębowice, do dając 125 grz. l. c. , str. 444. R. 1526 po twierdza Zygmunt I Jakubowi Rokuszowi dobra i wsi Dźwierzno, Zajączkowo, Ostrów, Oczyn i połowę Zelgna str. 703. Kś. Fr. Zelgoszcz 1. w XVI w. Zelgoscza, wś i dwa fol, pow. brzeziński, gm. i par. Dobra, odl 18 w. od Brzezin, Wś ma 26 dm. , 206 mk. ; dwa folw. 4 dm. , 21 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 203 mk. , par. Waliszew. W r. 1871 fol Z. lit. A. rozl. mr. 237 gr. or. i ogr. mr. 201, Zelgoszcz Zelgno Zelgniewo Zeleny Zelenie Zelenen Zelempol Zeleminek Zelejowa Zeldzin Zelinow Zelki Dąbrowe Zelki Zelkenhoff Zeliwka Zeliski Zelino Zelgoszcz łąk mr. 23, pastw. mr. 7, wody mr. 2, nieuż. mr. 4; bud. drew. 8. Wś Z. os. 5, mr. 56. W r. 1885 folw. Z. lit. B. rozl. mr. 347 gr. or. i ogr. mr. 318, łąk mr. 20, nieuż. mr. 9; bud. mur. 2, drew. 4. Wś Z. os. 38, mr. 312. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę kanonii łę czyckiej, dworskie zaś kościołom w Dobry i Szczawinie Łaski, L. B. , II, 396. W r. 1576 wś Zelgoszcza, w pow. brzezińskim, w części Pio tra i Hieronima Żelgowskich miała 5 łan. , 2 zagr. , 1 rzem. , 12 osad. W części 4 innych Żel gowskich 31 2 łan. , 3 zagr. , 1 karczmę, 1 wa rzącego wódkę Paw. , Wielk. , w XVI w. Zelgoszcza, wś i folw. , pow. łęczycki, gm. Piaskowice, par. Solca Wielka, odl 9 w. od Łęczycy. Wś ma 7 dm. , 26 mk. ; fol 2 dm. , 6 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 65 mk. Na początku XVI w. łany km. dają dziesięcinę kanonii łę czyckiej zaś łany dwor. pleb. w Solcy. Kmiecie dają mu tylko po pół grosza na kolędę Łaski, L. B. , II, kiego z r. 1576 wś Zelgoszcza miała 4 łan. , w części Wróblewskich i Puczków 2 łany, 4 osad. Pawim, Wielkop. , II, , wś i fol. , pow. turec ki, gm. Zelgoszcz, par. rz. kat. Wieleniu i Świ nice, ew. Zelgoszcz, odl od Turka w. 27. , Wś ma 11 dm. , 232 mk. ; fol. 6 dm. , 54 mk. Dom modlitwy ewangielicki. W r. 1827 było 18 dm. , 158 mk. Zelgoszcz gmina należy do sądu gm. okr. I w Świnicach, st. pocz. Uniejów. Gmina ma 13495 mr. obszaru i 3593 mk. Śród zapisa nych do ksiąg stałej ludności jest 2 praw. , 214 Prot. i 36 żydów. Br. Ch. Zelgoszcz 1. jezioro na obszarze W. Łącka, w pow. bydgoskim, w pobliża Koronowa. 2. Z. , też Zeligoszcz, Czeligoszcz, os. pod Koronowem, istniała między r. 1358 a 1368. Zelgoszcz, niem. Zellgosch, wś włośc. , pow. starogardzki, ma st. p. i tel. i szkołę 2klas. , par. kat. Czarny las; zawiera 38 posiadeł włośc. i 43 zagród, razem 1255 ha 889 roli or. , 96 łąk, 22 lasu. W 1885 r. 115 dm. , 189 dym. , 871 mk. , 820 kat. , 51 ew. Mieszkańcy trudnią się uprawą roli, rzemiosłami 1 handlem, skupują drzewo osinowe i olszowe i wyrabiają z niego różne narzędzia, jak łyżki, łopaty i t. d. , które wywożą na jarmarki. Z. graniczy na wsch. z Bukowcem i Czarnym Lasem, na zach. z Lubichowem, na płn. z Wysoką, a na płd. z Wolą. Leży na wzgórzu. Na obszarze wsi są trzy jeziora, złączone ze sobą strugą, po której obu stronach ciągną się łąki rozległe i żyzne. Północne jezioro zowie się Wamierowem, ku płd. ciągnie się jez. Stare Altsee. Trzecie zaś Zelgoszczek ma odpływ do Czarnejwody. Przed 50 laty kupcy z Gdańska dobywali tu bursztyn na Biskupiej górze. Lustracya starostwa gniewskiego z r. 1664 opiewa Zelgosc wieś ma włók Nr 68. ę daje z osiadłej włóki pół korca żyta i pół korca owsa ob. Acta, manuskr. w Pelplinie, str. 58. Kś. Fr. Zelicz, część Zarudziec, pow. lwowski. Zelikow, chutor nad rzką Kamyszną, pow. starobielski gub. charkowskiej, gm. Baranikowska, 179 dm. , 1190 mk. , cerkiew. Zelikow dok. , wś zaginiona pod Puckiem, własność cystersów w Oliwie. Zachodzi w przywileju bisk. kujawskiego Albera z r. 1279 ob. P. U. B. , str. 265. Zelim w dok. , ob. Saegewitz. Zelino, pow. piński, ob. Zielin. Zelinow, pow. włodzimierski, ob. Zielinów. Zeliski, część Krowicy Lasowej, pow. cieszanowski. Zeliwka, rzeka, lewy dopływ Sazawy, praw. dopł. Mołdawy, lew. dopł. Elby. Zelkenhoff, folw. , pow. dyneburski dźwiński, attyn. Kreutzburga bar. Korffów. Zelki, dobra, pow. drysieński, w 1 okr. pol, własność Przysieckich, 2274 dzies. Grunta wydzielone włościanom ocenione zostały do wykupu na 29834 rs. Zelki, niem. Selken al. fol. i wś kościelna, w pow. leckim, 7 klm. na płd. zach. od st. kolei królewieckoprostkowskiej Nowe Juchy, ma 357 mk. ewang. , mówiących po polsku. Gorzelnia parowa i agentura pocztowa. Istniały już 1513 r. Stał tu zamek krzyżacki. Naleźące do niego dobra oddał ks. pruski Fryderyk w 1564 r. na własność prywatną. Zelki Dąbrowe, 1582 r. Zelki Dabrowne, wś, pow. makowski, gm. Smrock, par. Szwelice. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. 13 dm. , 76 mk. R. 1582 wś miała 3 łany km. Zelków, wś, pow. krakowski, par. Bolecho wice, urz. pocz. i st. dr. żel w Zabierzowie 3, 9 klm. . Ma 448 mk. we wsi i 3 na obszarze dwor. rządowy. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Zelkow, w par. Brzezie al. Bolechowice, należąca do starostwa ojcowskiego, miała 101 2 łan. km. , 1 karczm. , 6 łyszczarów wyszło Pawiń. , Małop. , 29. Zelkowo, niem. WendischSilkow, wś w Pomeranii, pow. słupski, nad szosą słupskowejhe rowską, st. p. w miejscu. Zelmaniszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, . Zelmeneeken, wś, w okr. i pow. goldyńskim, par. frauenburska Kurlandya, z kościołem ewang. Filia we wsi Pampeln. Zelmerostwo niem. , wyb. do Pawłowa, pow. kościerski, st. p, Boże Pole, U dm. , 80 mk. Ob. Celmerostwo. Zelniów, pow. włodzimierski, ob. Zielinów. Zelnowo, niem. Sellnowo, dok. Selnowis, Silnaw, Zełnowo, wś, pow. grudziądzki, st. p. i par. kat. Radzyn; 921 ha 839 roli orn. , 55 łąk; 1885 r. 50 dm. , 73 dym. , 427 mk. , 417 ew. , 10 Zelgoszcz Zelicz Zelikow Zelim Zelnowo Zelniów Zelmerostwo Zelmeneeken Zelmaniszki Zelkowo Zelków Zelow Zelów kat. Zachodzi już w przywileju Konrada mazo wieckiego z r. 1222 p. n. Selnowiz. Księgi szkodowe z r. 1414 wykazują, że wś ta ponio sła szkody na 600 grz. R. 1415 obejmowało Z. 45 włók; czynsz wynosił 11 grzyw. 16 skojców i 7 den. Za czasów Rzpltej siedziało tu 20 danników na 2 włóki, a zatem razem 975 fl. Oprócz tego trzymali pastwiska, za które płacili 300 fl. rocznie. R. 1831 nastąpiło uwłaszczenie. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisano Z. jako wś król o 34 dym. ob. Froehlich Gesch. d. Graudenzer Kr. , I, 305. Kś. Fr. Zelow w dok. , oh. Szelejewo. Zelów, kol, pow. łaski, gm. Zelów, par. kat. Buczek, ew. w miejscu, odl 14 w. od Łasku, posiada kościół par. ewangieliekoreformowany od r. 1802, szkołę początkową, urząd gminny, 218 dm. , 2540 mk. , 1605 mr. Do kościoła należy 15 mr. Kol Zelówek ma 13 dm. , 95 mk. , 133 mr. W r. 1827 było 142 dm. , 847 mk. Koloniści tutejsi pochodzą przeważnie z Czech. Na początku XVI w. były tu same łany kmiece, dające dziesięcinę snopową kościołowi w Buczku a za konopną po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 449. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 wś Zeliów, w par. Buczek, miała 19 osad. Pawiń. , Wielkop. ,, 239. Z. gmina należy do sądu gm, okr. w Buczku o 6 w. , st. p. w Łasku. Obszaru ma 4625 mr. i 4868 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 3594 prot. , 680 katol i 488 żydów. Zelpin, ob. Serpin. Zelwa, jezioro, odległe o 1 w, na płn. od jez. Pomorza, w pow. sejneńskim. Ma brzegi od północy i zachodu wzgórzyste, od południa i wschodu nizkie, lesiste. Nad brzegiem od zachodu leży wieś t. n. Obszar wynosi około 70 mr. Spływa do niego woda jez. Wiłkobole. Ob. Gaładuś. Zelwa, wś nad jez. t. n. , pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Berzniki, odl od Sejn 11 w. , ma 23 dm. , 203 mk. W 1827 r. wś rządowa, miała 14 dm. , 111 mk. , par. Teolin. Zelwa, jezioro, w pow. trockim, w dobrach Dowcielany Owsianiszki; ob. Mergazerys. Zelwa al Zelwianka, mylnie Solwianką zwana, rzeka, w gub grodzieńskiej, lewy dopływ Niemna. Źródła ma w gm. Podorosk, pow. wołkowyskłego, płynie zrazu w kierunku wschodnim na Podorosk, Rożanę, odkąd skręca się ku północy, mija Iwaszkowice, Zelwę. Piaski i na wprost wsi Zelwiany ma ujście. Długa 185 w, , spławna na przestrzeni 80 w. Brzegi w górnym biegu ma dość wysokie, suche, bliżej ujścia otoczone znaczną przestrzenią dobrych łąk; o kilka wiorst od ujścia brzegi ma piaszczyste. Obraca kilkanaście młynów. Na pewnej przestrzeni odgranicza pow. wołkowyski od Słonimskiego. Podług Bobrowskiego przybiera Łyskę, Rożankę, Jeziornicę, wypływającą z jeziora Klepacz, Pojsychę, Perewołokę, Krochotkę, Stoczkę, Turyę, Bojarkę, Kołobaj, Saswę, Międzyrzeczkę, Połoski, Krzemienicę z Marcinówką, Bohoźnicę i Stubnicę. Między Z. a Szczarą, w płn. wschodniej części pow. Słonimskiego, rozciąga się błoto Kulikowskie. Dolinę rzeki otacza w części las Nieduchowski. J. Krz. Zelwa al Zielwa, mstko na wysokim, lewym brzegu rz. Zelwy al Zelwianki, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol, gm. Zelwa, odl 23 w. od Wołkowyska a 36 w. od Slonima. W r. 1863 miało 163 dm. i 1315 mk. , wtem 824 żydów, obecnie liczy około 1400 ludności. Posiada kościół drewniany, dawniej parafialny, dekanatu wołkowyskiego, obok którego poczęto około 1860 r. murować okazałą cerkiew prawosławną oraz wielką synagogę żydowską, 4 domy modl. żydowskie, zarząd gminy, szkolę ludową, browar, 12 sklepów, młyn wodny. Mstko ma 1611 dzies. ziemi włośc. 542 łąk i pastw. , 85 nieuż. , 68 ziemi cerkiewnej 33 łąk i pastw. i 130 dzies. należących do różnych właścicieli St. poczt. i dr. żel poleskich, na przestrzeni BiałystokBaranowicze, pomiędzy st. Wołkowysk o 24 w. a Jeziornica o 18 w. , odl o 114 w. od Białegostoku a 87 w. od Baranowicz. Dobra Z. , w glebie żyznej, obfitują w dobre łąki nadrzeczne. Okolico tutejsze znane są w dziejach z epoki wojen między Danielem halickim a Wojszełkiem. Kronikarze wspominają, że wojska Daniela szukając przeciwnika plondrowały w r. 1260. nad rz. Żelwą, lecz o osadzie tegoż imienia nie wspominają. Pierwszą o niej wzmiankę znajdujemy pod r. 1470, w którym dziedzic Zelwy Michał Naczowicz, wybudowawszy na piaszczystej górze nad stawem kościół p. wez. Niepokalanego Poczęcia N. M. P. , św. Jakuba apostoła i Michała archanioła, uposażył go włościami i dziesięciną. Wdowa po nim kn. Agrypina; Wasilewna Ostrogska 1o Iwanowa Kgojcewieżowa, 2do Michałowa Naczowiczowa, wiodła spór graniczny o dobra swoje Z. z p. Wasilową Kopaczową. By położyć kres długim procesom, z polecenia Kazimieraja Jagiellończyka w r. 1478 ujechała komisya, złożona z Jana Kuczuka, ssty grodzieńskiego, i wanka Ilinicza, ssty drohickiego, która rozgraniczyła dobra dereczyńskie Kopaczowej od Z. Archiw. Sławuckie, t. III, 16 18. Kiedy dobra te przesziły do Iliniczów trudno dociec. Dość, że w r. 1508 dziedziczka tej posiadłości Anna, żona Jerzego Hilinicza, fundowała i bogato opatrzyła przy tutejszym kościele altarye. Około tegoż czasu powstał przy świątyni parafialnej szpital, zapewne przez nią erygowany. Również niewiadomo kiedy Z. wyszła z rąk prywatnych, stanowiąc odtąd tenutę czyli królewszczyznę; to pewna, że już w r. 1536 dzierżawcą zelweń skim i dorsuńskim był Iwan Hornostaj, podskar Zelow Zelwa Zelpin Zelwa drogą zastawu. W r. 1700 dobra te oddane 1 1791 1793, str. 67 znajdujemy szczegółowy ziemski, marszałek i pisarz hospodar, ssta Słonimski i mścibohowski, który z temi tytułami podpisał zobowiązanie ks. Sanguszki, dane królowej Bonie, w Wilnie d. 12 paźdz. 1536 r. Arch. Sławuckie, t. , 53. Był on dożywotnim zapewne posiadaczem dóbr Z. , wchodzących już naówczas w skład uposażenia Bony. Czytamy bowiem w r. 1537 w Metr. Litewskiej, iż gdy do dóbr swoich Rożany i Milkowszczyzny Mikołaj Jurjewicz Pac, podkomorzy w. ks. litew. , zagarnął od pobliskich majątków królowej Bony Skidla, Zelwy, Mostów, Dubna, niektóre ziemie, król w styczniu t. r. naznacza komisarzy, którzy spory mają na miejscu rozpatrzyć i poleca im nie rozjeżdżać się, dopóki zuzełnie sprawy tej nie ukończą Metr. Litew. , Ks. Zapis. , 21, f. 35. Na początku panowania Zygmunta III, gdy spisywano t. . ekonomie w sporządzonej w tym celu Piscewoj knigie 1558 r. , w niej o Z. taką znajdujemy wzmiankę Sioło w dawnem wójtowstwie t. n. , ekonomii grodzieńskiej. Tho sioło jest niedaleko rz. Niemna yedną polaczią osadzone y ulica na pr. 10 położona, domy tylem do Niemna, a gumna przeciw sobie. Z 42 włók ciągłych płacić winni kóp 46 gr. 12. Graniczyło naówczas z gruntami wolpieńskiemi, rzeką Ziolwą, Niemnem oraz z siołami Lichaniewem i Pieskami. Jaką drogą dobra te z upływem czasu przeszły w ręce Sapiehów, stanowiąc ich dziedzictwo, dla braku źródeł trudno orzec. Dość, że pod r. 1631 dobra sapieźyńskie Zdzięcioł i Z. , trzymane dotąd prawem zastawnem w kwocie 3000 złp. przez Józefa Korsaka, sstę mścisławskiego, dzisieńskiego i filipowskiego, spłacono i już w r. następnym 1632 d. 14 lipca Lew Sapieha testamentem swoim oddaje Z. Janowi, Kazimierzowi zaś Zdzięcioł Metr. Litew. , ks. Zap. , 103, f. 6. Jan Stanisław, marszałek w. litew. , umierając w 1635, dobra Zelwę odstąpił bratu swemu Kazimierzowi Leonowi, podkancl. w. ks. lit. , ten zaś będąc bezpotomnym, testamentem spisanym w r. 1655, odstąpił je wraz z. majątkami krewniakowi Aleksandrowi Hilaremu Połubińskiemu, pisarzowi polnemu litew. Metr. Lit. , Spraw. Sąd. , ks. 227, f. 295. Krótko Z. była w ręku Polubińskich. Juź w r. 1685 d. 17 sierpnia kn. Krzysztof Konstanty Połubiński, odziedziczone po ojcu Zdzięcioł i Z. zapisuje siostrom M. L. , ks. Zapis. , 144, k. 1 8. We wrześniu d. 22 t. r. nastąpił dział między rodzeństwem Izabela, zamężna Sapieżyna, bierze Dereczyn i Z. Akta Tryb. Głów. , 1686, Nr 59, 61, 65. W roku następnym 1686 Jerzy Sapieha wraz z małżonką swoją Izabelą wydają Dominikowi Radziwiłłowi prawo zastawne na majętność swą wieczystą Z. , w sumie 25000 złp. Sapiehowie p. Ożarowskiego, t. III, 60. odtąd Z. najczęściej przechodziła z rąk do rąk zostały w zastaw w 15800 złp. Zygmuntowi Jarmołowiczowi Akta Tryb. Głów. , Nr. 122; w 1709 bierze je w 8000 złp. Jerzy Konarzewski, 1715 r. , str. 411, później Sakowicz. Dopiero Antoni Kazimierz Sapieha, ssta merecki, zajął się szczerze podniesieniem dobrobytu miasteczka. On to w r. 1719 przy kościele parafialnym wskrzesza dawną fundacyą szpitala. W 1720 d. 20 maja otrzymuje przywilej na jarmarki i targi w mku dziedzicznem Z. , w dzień św. Trójcy kalendarza rzymskiego M. L. , ks. Zap. , 159, f. 551. Tenże Antoni Sapieha d. 20 czerwca 1729 zapisuje żonie swej Racheli z Wyhowskich wrazie swego zgonu całą ruchomość i 9000 talarów na dobrach Z. , który to kapitał Sapieżyna wypłaciła zastawnikowi dóbr Zelwa Sakowiczowi, podkomorzemu witebskiemu; nadto zabezpiecza jej dożywocie na Z. , Bereżkach i. Akta Tryb. Głów. , Nr 237, 356. Umierając jednak d. 16 maja 1739 dobra Zelwę Antoni Sapieha zapisał ostatecznie i darował na wieczność Aleksandrowi Sapieże Sapiehowie, t. III, 181. Tegoż roku kś. Gabryel Szmidt założył tu rozydencyą kś. pijarów, którym folwark Czerniak ze wsią Jastrzębie w dzierżenie oddał, sumę 15142 złp. oraz wszystkie swe ruchomości zapisał, wkładając na tak uposażonych obowiązek utrzymania szkoły. Jeszcze za Augusta III wykładano tu język łaciński, retorykę i poetykę; lecz za komisyi edukacyjnej szkoły wyższej już tutaj nie było, a w r. 1790 dekretem trybunalskim przynaglono pijarów, by obowiązkom funduszowym co do szkoły zadosyć czynili Encykl. Orgelb. większa. Według Dziennika handlowego z r. 1786 stan miasta był następujący oprócz tygodniowych targów, istnieje 4ro niedzielny jarmark, zaczynający się 4 sierpnia. Kramy, w liczbie więcej 200, w kwadrat murowane, nie są wystarczające na pomieszczenie towarów, gdyż przybywają tu kupcy z różnych odległych krajów. Podług ich świadectwa jarmark ten, drugim jest po lipskim. Koni do kilku tysięcy bywa, przoduje zaś między niemi stadnina dziedzica ks. Aleks. Sapiehy, kanol. w. lit. , z angielskich, tureckich, duńskich, neapolitańskich ogierów składająca się, przeszło tysiąc sztuk wynosząca. Późniejsi dziedzice, niedbalstwem swem i zdzierstwem, pozwolili upaść świetnemu niegdyś jarmarkowi zelwiańskiemu tak dalece, że kiedy w r. 1831 Z. stała się własnością skarbu, pomimo wszelkich usiłowań nie można było już podźwignąć handlowy przemysł miasta. Jednakże 1849 r. obroty jego od 24 lipca do 25 sierpnia wynosiły jeszcze 1406600 rs. , w następnych jednak latach, skutkiem miejscowych i krajowych wypadków, zredukowały się do sumy przeszło 720000 rs. , której już nigdy nie przekroczyły. W Pamiętnikach Sułkowskiego Zelwanowce Zelwiany Zelwy Zełemeny Zełemianka Zełemin Zełdecz Pasieczny Zelżychów Zelynow Zelzin Zelwianka opis bohaterskiej obrony mostu na Zelwie, przeciw następującym wojskom Fersena. Dobra Z. należą, obecnie do Konstantynowych i mają; 243 dzies. 67 łąk i pastw. , 63 lasu, 7 nieuż. . Gmi na, położona we wschodniej części powiatu, graniczy od płn. z gm. Samarowicze, od zach. z gm. Izabelin, od płd. z gm. Międzyrzecz, od wschodu z gm. Miźewicze pow. Słonimskiego, obejmuje 17 miejscowości, mających 307 dm. włośc. obok 268 cych 11310 mk. włościan, uwłaszczonych na 5440 dzies. Nadto w obrębie gminy znajduje się 1428 dzies. 636 większej posiadłości, 1609 skarbo wej i 1295 1232 roli miejskiej i cerkiewnej. Północny zakątek gminy przerzyna linia dr. żel. poleskich na przestrzeni BiałystokBaranowi cze. M. Ra. Witan. Zelwianka, ob. Zelwa. Zewałd, niem. , Zelwanowce, węg. Zsalwany, wś, w hr. szaryskiem Węg. , ma łąki, pastwiska, lasy, 159 mk. Zelwiany, dobra nad Niemnem, pow, wołkowyski, w 5 okr. pol, gm. Piaski, o 28 w. od Wołkowyska, własność Taranowiczów, z folw. Poprawy i urocz. Jedlinka 1483 dzies. 143 łąk i pastw. , 402 lasu, 602 nieuż. , gorzelnia, kaplica. Dawniej własność Ksawerego Krzywickiego 1830 r. . Zelwy, wś, pow. szawelski, należała do dóbr Kurszany Grużewskich ob. t. . Zelynow, pow. włodzimierski, ob. Zielinów. Zelzin, Zeldzin, sioło nad rzką Pisarówką, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol, gm. Zelzin, o 32 w. od Wołkowyska, wraz z chutorem Podkrupie 593 dzies. ziemi włośc. i 57 dzies. ziemi cerkiewnej, 25 dm. , 310 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła. Parafia prawosł. , dekanatu błagoezynia podoroskiego, 3043 dusz. 2. Z. , dwa dobra, tamże, o 33 i 35 w. od Wołkowy ska. Jedno z dóbr, własność Iwanowych mają z fol. Ławrynowicze i Józefpol 2780 dzies. 470 łąk i past. , 926 lasu, 846 nieuż. ; drugie, nale żące do Kazimierza Brandta, wraz z fol. Cerebuch 426 dzies. 18 łąk i past. , 101 lasu, 124 nieuż. . Dawniej własność Bychowców. Gmina, położona w płd. wschodniej części powiatu, gra niczy od płn. z gm. Międzyrzecz, od zachodu z gm. Podoroś i Łyskowo, od wschodu z gm. Pieningi i gm. Różanna pow. Słonimskiego, obejmuje 41 miejscowości, mających 456 dm. włośc. obok 72 należących do innych stanów, 3767 mk. włośc. , uwłaszczonych na 6098 dzies. Oprócz tego w obrębie gminy jest 5522 dzies. 2657 roli większej własności i 57 dzies. 39 roli ziemi cerkiewnej. J. Krz. Zelżychów, wś, w par. Kałów ob. Łaski, L. B. , II, 373; ob. Zdzichów. Zełdecz Pasieczny, potok, prawy dopł. Raty, w pow. rawskim. Zełemeny, szczyt górski 1307 mt. , w Karpatach wschodnich, w dziale dukielskoskolski m, za przełęczą użocką. Zełemianka, pasmo górskie, w Karpatach wschodnich, we wschodnim Beskidzie, okryte puszczą lesistą złożoną z jodeł, świerków, bu ków i jaworów. Pasmo to pomiędzy Oparem ze zachodu a Sukielem ze wschodu, z południa pomiędzy potokami Mizunką, Sobolem, Tychym i Sechłym, stanowi w sobie zamkniętą całość. Z kształtu podobne do rogów jelenich, ich głowę stanowi góra Magora al Lisak 1365 mt. . Główne gałęzie przypierają do dolin Sukłelu i Oporu, tylko zachodnie gałęzie noszą na zwę Zełemianki Z. zaczyna się nad Oporem i potokiem Pawłowom, górą Syniakiem. Szczyty Zełemin 1177 mt. , Kudrawiec 1244 mt. , Mudy 1261 mt. , Za Zyroka 1261 mt. , Toucharska 1116 mt. , Czarna góra 1215 mt. , Ulicz 889 mt. , Matachin 1220 mt. , Daszkowiec 1122 mt. . Bardzo liczne potoki z tego pasma płynące wyżłobiły głębokie doliny, cia sne debry i rozwinęły stoki bardzo silnie. Naj dłuższą odnogą występującą z głównego pasma jest pasemko ciągnące się od Matachina pomię dzy Sechłym pot. a Zełemianką, ze szczytem Kindrat 1158 mt. i Kiczerą 801 mt. , z pod Za Zyroki płynie pot. Tymczarów, pot. Ozirny z pod Kudrawca i Dereszyn, na płn. płynie Pa włów potok, od Korawca wysuwa się na północ pomiędzy pot. Pawłowem a Kamionką długi grzbiet ze szczytem Prebiczką 819 mt. , kin Werch i Czudyłów a stoki jego spadają na przeciw Demin do Oparu. Od Na Benki cią gnie się odnoga między pot. Kamionką, Łuszką, Sukielem, ze szczytem Werszki, następnie ku wschodowi ciągnie się aż do góry Sukiel 900 mt. , zkądznów nowe pasma i gniazda rozwijają się pomiędzy Oporem a Sukielem. Od głównego grzbietu wyrywają się znów odnogi ku pot. Brzaza, ze szczytami Kiczera Kamienista 979 mt. , Touharski. Przez główny grzbiet Zełemianki lim granica pomiędzy Pobokiem, Ka mionką, Sukielem, Brzazą z jednej strony, a Skolem, Hrebenowem, Tuchlą i Libuchorą z dru giej strony. Na szczytach i stokach ścielą się rozległe polany, powstałe ztąd, źe miejscowa ludność przed dawnymi czasy wypaliła drzewa i wykarczowała je. Polany te są źródłem bo gactwa dla miejscowych górali. St. M. Zełemianka, potok, prawy dopływ Oporu, wypływa z pod grzbietu Zełemianki, płynie wśród wielkich lasów. W ostatnich czasach służył do spławiania drzewa przy podnoszeniu wód przez zbiorniki Klause. przyjmuje pot. Tymczarów i Ozirny. Płynie zrazu przez Tuchli a potem granicą Tuchli i Hrebenowa. Długości ma około 9 klm. Karta wojs. , 10, XXIX. St. M. Zełemin, góra 1177 mt. , w paśmie Zełe Zelwian Zemblewo Zemborzyn Zemborzyce Zemblu Zełene Zełena Jaworyna Zełenie Zełwągi Zemalden Zemalen Zembalowo Zembcin Zembców Zembocin mianki, wznosi się nad Skolem. Okryta bujnemi lasami, ma na szczycie rozległe polany. Widok z niej rozległy na dolinę Skolego i Stryja. Wznosi się na 41 10 wsch. dług. , 49 płn. szer. Karta wojsk. , 10, XXI. St. M. Zełene, grzbiet lesisty 976 mt. na obszarze Koziowy, w pow. stryjskim, po nad doliną. Orawy lew. popł. Oporu. Zełena Jaworyna, obszar górzysty i lesisty, z najwyźszem wzniesieniem 1405 mt. , nad pot. Piskową, na płn. zach. stokach pasemka Parenki, na obszarze Perehińska, w pow. doliniańskim Karta wojs. , 11, XXX. Zełenie al Zelenie, szczyt 877 mt. , stano wi lesisty węzeł górski na obszarze Komarnik, w pow. turczańskim. Od niego ciągną się pa semka, na płn. zach. Jasień, do pot. Butelskiego, na płd. zach. do rz. Stryja Kiczerka, na płd. wsch. łączy się z Magórką. Wznosi się na 40 46 wsch. dług. , 48 58 1 2 płn. szer. Kar ta wojs. , 10, XXVIII. St. M. Zełwągi, ob. Zalewo. Zełwągi, al, pow. ządzborski, st. p. Nikolaiken, ob. Śmietki. Zemalden, dobra pryw. , w okr. mitawskim, pow. i par. bowska Kurlandya. Zemalen, wś. stanowi patrymonialną własność. mta gub, Mitawy Kurlandya. Zembalowo, góra 859 mt. , na obszarze gm. Skomielna Czarna, w pow. myślenickim. Zembcin, mylnie, za Zendzin al Rzędzin. Zembców, ob. Zębów. Zemblu niem. , ob. Zęblewo. Zemblewo niem. , ob. Zęblewo. Zembocin, właściwie Zębocin, u Długosza Zamboczin, wś i fol. , pow. miechowski, gm. Kowala, par. Zembocin, odl 36 w, od Miechowa, w pobliżu traktu z Proszowic do Brzeska Nowego, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową. W r. 1827 było 43 dm. , 197 mk. Pol Z. wchodzi w skład dóbr Kowala. Wedle tradycyi kościół tutejszy miał powstać r. i proboszczom jego miał być Stanisław ze Szczepanowa, następnie biskup i święty. Zona ówczesnego dziedzica Z. Mikołaja, chcąc dochować wierności małżonkowi przebywającemu z królem na wyprawie kijowskiej, schroniła się ze swemi siostrami na wieżę kościelną i tam czekała powrotu męża. Tomko z Z. występuje w dok. z r. 1384 a Stanisław r. 1444 Kod. Małop. , III, 353 i Kod. dypl. pol. , III, 422. Długosz nie podaje opisu kościoła ni parafii lecz w opisie wsi Kowala, stanowiącej zdawna jedną całość z Z. , podaje iż dziedzicem był w posagu za żoną Stanisław Szydłowiecki h. Odrowąż L. B. , III, 78. W r. 1581 wś miała 1 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 1 kom. z bydłem, 3 komor. bez bydła, 2 rzem. Paw. , Małop. , 13. Jeszcze w r. 1786 pokazywano nad zakrystyą izdebkę służącą za schronienie Małgorzacie. Trzęsienie ziemi w tymże roku sprawiło dość znaczne usz kodzenia w murach kościoła. Br. Ch. Zemborzyce, ws i fol. nad rz. Bystrzycą z lew. brzegu, pow. lubelski, gm. i par. Zemborzyce, leży o 7 w. na płd. od Lublina, posiada kościół par. drewniany, urz. gm. , młyn amery kański produkujący za 75000 rs. rocznie, pię kny ogród i pasiekę na obszarze folwarku, 147 osad włośc. , i 1212 mr. włośc. Pol. Z. wchodzi w skład dobr Czerniejów, stanowiących majorat gen. Rydygiera od r. 1835. Na obszarze Z. istnieją folwarki Józefowka i Wolframówka, W 1827 r. było 132 dm. , 1664 mk. Data założe nia kościoła i parafii nieznana. W połowie istniał tu już kościół par. drewniany, p. w. św. Marcina. Wieś była królewską. Miała 14 łan. km. , 8 karczem, młyn, dających dziesięcinę bisk. krakowskiemu. Pleban miał swą rolę i łąki. Widocznie istniało tu już zdawna targowisko nadrzeczne. W skład parafii wchodziła wś Raphycze Rawicze, która następnie zmieni ła widocznie nazwę. Może będzie to Żabia Wo la. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś miała 18 łan. , 1 młyn. W r. 1676 Ja dwiga Niezabitowska, kasztelanowa bełzka, pła ci tu pogłówne od siebie, 4 kobiet szlachcianek, 2 dworzan szlach. , 18 służby dwor. , 8 osób z plebanii, 1 z folw. i 50 poddanych. Stanisław Wojsza od 1 osoby szlach. i 33 poddanych Pawiń. , Małop. , str. 360. Z. par. , dek. lubelski, około 1600 dusz. Filia w Kręźnicy Jarej. Z. gmina, należy do sądu gm. okr. wie, poczta i st. dr. żel. w Lublinie. Gmina ma 26283 mr. obszaru i 6816 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 12 prawosł. , 282 prot. i 558 żydów. W skład gminy wchodzi osada miejska Głusk i wsi Abramowice, Ćmilow, Dziesiąte, Dominów, Głuszczyzna, Miętów, Maj dan Miętowski, Prawiedniki, Wrotków, Majdan Wrotkowski, Wilczopole, Zemborzyce, Żabia Wola, tudzież osady Bronowice, Kaleń, Kośminek, Nowiny, Pociecha. Br. Ch. Zemborzyn 1. al Z. Szlacheckie wś i kol nad rz. Kamienną, pow. iłżecki, gm. Pawłowice, par. Zemborzyn, odl. od Iłży 35 w. , leży przy trakcie z Solca do Tarłowa, na którym wzniesiono most na Kamionny, posiada kościół par. drewniany. Wś ma 104 dm. , 703 mk. , 1746 mr. włośc. ; kol. 18 dm. , 23 mk. , 940 mr. Młyn wodny. W r. 1827 było 71 dm. , 495 mk. W r. 1874 fol Z. rozl. mr. 1700 gr. or. i ogr. mt. 622, łąk mr. 61, past. mr. 219, wody mr. 86, lasu mr. 653, zarośli mr. 46, nieuż. mr. 64; bud. mur. 2, drew. 19; las nieurządzony. Wś Z. os, 90, mr. 1576. Data erekcyi kościoła nieznana. W połowie wś królewska Z. ma kościół par. drewniany. Szczegółów innych o kościele i wsi Długosz nie podaje L. B. , II, . Zembocin Zembrze Zembrza Zembry Zembrów Zembowo Zembowiec pow. radomskiego z. 1569 wś Z. należała do ststwa soleckiego. Jan Celigowski, służebnik p. starościny, płacił od 8 łan, 2 kom. Pawiński, Małop. , 323. Z. par. , dek. iłżecki, około 1000 dusz. 2. Z al. Z. Kościelny, wś nad rz. Kamien ną; , pow. iłżecki, gm. Ciszyca, par. Tarłów, odl. 38 w. od Iłży, ma 14 dm. , 77 mk. , 295 mr. W r. 1827 było 12 dm. , 71 mk. Wieś ta wido cznie stanowiła uposażenie probostwa w Zemborzynie i jeszcze w r. 1827 podano ją jako należącą do par. Zemborzyn. Br. Ch. Zembowiec, w spisie urzęd. Zembówiec, wś i fol, pow. lipnowski, gm. Obrowo, par. Czernikowo, odl. 24 w. od Lipna, ma 17 dm. , 192 mk, , 231 mr. obszaru. W 1827 r. było 9 dm. , 112 mk. Według reg. pob. pow. rypińskiego z r. 1564 wś Zembowiec, w par. Czernikowo, miała 12 osadników na całych łanach, 7 komor. , 2 karczmarzy, garncarza, poddanych Działyńskiego. Płacono 8 fl. Paw. , Wielkop. , I, 322. Zembowo, wś, fol. i kol. , pow. lipnowski, gm. Mazowsze, par. Łążyn, odl. 24 w. od Li pna, posiada sąd gminny okr. I, cegielnią, 42 dm. , 485 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 268 mk. Dobra Z. składały się w r. 1885 z folw. Z. i Zimny Zdrój, rozl. mr. 1559 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 827, łąk mr. 183, past. mr. 122, la su mr. 6, nieuż. mr. 45; bud. mur. 15, drew. 7; płodozm. 13pol. ; fol. Zimny Zdrój gr. or. i ogr. mr. 188, past. mr. 13, lasu mr. 171, nieuż. mr. 4; bud. mur. 3, drew. 4; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 48, mr. 347; wś Kazimierzowo os. 9, mr. 289. Wspomniane w dok. z r. 1349 Kod. dypl. pol, , 707. W r. 1564 we wsi Zambowo, w pow. lipnowskim, są cztery działy Andrzej Zambowski płaci od 7 osadni ków na całych łanach, kowala i 2 zagr. ; Albert Klonowski od 7 poddanych na łanach i 2 zagr. ; Marcin Nałęcz od 4 poddanych, 2 szewców i karczmarza; Albert Nałęcz od 2 poddanych i 2 zagr. Ogółem płacą 17 fl. 3 gr. 2 sol. Pawiń. , Wielkop. , I, 318. Br. Ch. Zembowo niem. , ob. Zębowo. Zembrów 1. wś i fol. , pow. sokołowski, gm. Sterdyń, par. Zembrów, posiada kościół par. murowany, 47 dm. , 483 mk. Pol Z. ma 265 nar. obszaru i wchodzi w skład dóbr Sterdyń; wś ma 29 os. , 517 mr. Kościół drewniany, w r. 1773 wybudowany, został w r. 1885 odnowiony. W r. 1881 parafianie postawili nową plebanią murowaną. Z. par. , dek. sokołowski, około 1600 dusz. 2. Z. , folw. oddzielony od dóbr Dyle, w pow. biłgorajskim. Zembry, dawniej Krasusze Zembry, wś, pow. łukowski, gm. Krasusze, par, Trzebieszów, ma 60 dm. , 416 mk, 1061 mr. W r. 1827 wś Krasusze Zembry ma 52 dm. . 301 mk. W r. 1580 Kraszusza Zembry i Wola Zembrowa, w par. Trzebieszów, pow. łukowskim. Mieszka tu szlachta zagrodowa nie mająca kmieci. Płacą od 1łók, 15 zagród, i komornicy bez bydła. Ogółom fl. 8 gr. 20 Paw. , Małop. , 421. Zembrza, os. dom. do Widełki, pow. krakowski. Zembrza, bór na obszarze Pogwizdowa, w pow. rzeszowskim. Zembrze, wś, pow. brodnicki, nad jez. t. n. , st. p. Niem. Brzozie, paraf. kat. Radoszki; 793 ha 694 roli or. , 32 łąk; 1885 r. 50 dm. , 59 dm. , 346 mk, 325 kat. , 21 ew. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jako wś chełm. i król o 26 dymach str. 265. R. 1343 nadaje kapituła chełmińska wiernemu Marcinowi i jego prawym spadkobiercom i następcom 3 wł. we wsi Zambri. Za co nam będzie czynił 1 służ bę konną i płacił pół grzywny zwyczajnej mo nety na św. Marcin. Nadto nadajemy mu wol ną rybitwę w pobliskiem jeziorze dla własnego stołu ob. Woolky Urk. d. B. Culm, str. 210. E. 1531 nadaje kapituła chełmińska 20 włók we wsi Szambrze Sebasfcyanowi z Głęboczka permoti praesertim eo, bona capituli districtus Kurzentnyk in bito ferro et incendio fuerunt desolata ob. I c, str. 727. Kś. Fr. Zembrzus L Wielki, r. 1567 Zembrusse Wielkie, wś, pow. przasnyski, gm. Chojnowo, par. Czernice, odl 13 w. od Przasnysza, ma 20 dm. , 158 mk, 587 mr. W r. 1827 było 36 dm. , 162 mk. , par. Janów. 2. Z. Mokry Grunt Grąd, wś nad rz. Orzyc, z lew. brzegu, w podmokłej nizinie, pow. przasnyski, gm. BugzyPłoskie, par. Janów, odl 28 w. od Przasnysza, ma 41 dra. , 403 mk. , 637 mr. 200 nieuż. . W 1827 r. 16 dm. , 114 mk, par. Czernice. 3. Z. Rembowo, pow. przasnyski, ob. RemboW r. 1567 we wsi Zembrusse Wielkie, w par. Czersnice, jest w 6 działkach 5 1 2 włók, 5 mr. , 4 ogrod. ; Z. Małe Cibory mają trzy działki, mające 7 8 wł. i 2 mr. ; Rembowo, w par. Janów, ma 1 2 wł. Paw. , Mazw. , 340 i 341. Zembrzyce, wś, w pow wadowickim, na praw. brzegu Skawy, u ujścia do niej pot. Paleczka. Przez wieś prowadzi gościniec z Suchej 4 klm. do Sułkowic, gdzie się łączy z gościńcem od Kalwaryi do Myślenie. Położenie podgórskie, od płd. i płn. lasy pokrywające wzgórza. We wsi jest parafia rz. kat. i szkoła. Z. mają 328 dm. i 1865 mk. 894 męż. , 971 kob. , 1817 rz. kat. a 48 izrael Pos. tabularna Teofili Znamięckiej wynosi 665 mr. , w tem 481 mr. lasu; pos. mn. 545 mr. w ogóle. Jan, ks. oświęcimski, nadaje r. 1333 las pod wsią książęcą Zembrzyce, nad rz. Skawą, Żegocie z Bienkowic dla osadzenia tam wsi Kod. małop. , I, 227. Pierwotnie należała wś do parafii w Mucharzu, ale w r. 1530 wybudował dziedzic Jan Zembrzycki kościół drewniany o dwóch chórach i w 1533 r. prosił biskupa krak. Piotra Tomickiego o erygowanie parafii, co u Zembowiec Zembrzyce Zembrzus Zempelburg Zempelburger Zempelkowo Zemplin Zempniów Zembrzyków Zemla Zeniegal Zembrzyków Zemli Zemlun Zemły Zemmen Zemmin Zemne Zemnino zyskał. Później w r. 1663 dobudował trzeci chór drewniany Achazy Przyłęski, kapelan oświecimski. Parafia należy do dyec. krak. , dek, suskiego. W r. 1581 Paw. , Małop. , 104 obejmowała parafia Suchą ze 8tryszawą i Zem brzyce z Jaszczdrowką, dziś nie istniejącą. Po siadała wieś Niewiarowska, która płaciła od 16 półłanków km. , 4 kom. z rolą, 3 kom. z bydłem, 3 bez bydła, 1 piekarza, 11 zarębników, 1 rzeźn. , 1 piły, 10 rzem. Z. graniczą na wsch. z Budzowem, na płn. z Dąbrówką, ua płd. z Su chą a na zach. z Tarnawą Dolną. Mac. Zembrzyków, ob. Zambrzyków. Zeniegal, łotew. Zemgalle na końcu ziemi, ob. Semigalia. Zemielińce, pow. Ostrogski, ob. Żemielińce. Zemitryszki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 9 w. od Nowoaleksandrowska. Zemla, rzeczka, pow. żytomierski, lewy dopływ Irszy, uchodzi pod wsią Rudnia. Zemli, ob. Ziemie. Zemlun, ob. Zemne. Zemły, w XVI w. Zemli, wś, pow. siedlecki, gm. Skupie, par. Mokobody, ma 9 dm. , 77 mk. , 222 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 67 mk. Zemmen niem. , par. kat. Niezabyszewo, w 1885 r. 410 mk. , 70 kat. , 334 ew. , 6 żyd. Ob. Ciemne. Zemmen niem. , pow. słupski, ob. Ciemino, Zemmin niem. , wś w Pomeranii, pow. szczecinkowski, na płn. zach. od Drahimia i Czaplinka. W 1885 r. 302 mk. ew. Ob. Cyminy. Zemne, Ziemno, po węg. Zemplin, Zemplen, dawniej Zemlun, miasteczko, w hr. ziemneńskiem Zemplin, Węg. , nad rz. Bodrogiem, ma kościół paraf. kat. , kościół par. ewang. , st. poczt. , jarmarki, zwłaszcza na trzodę chlewną, na których tu nieraz kilkanaście tysięcy sztuk sprzedają. Miasto ma 877 mk. , oddających się uprawie roli i hodowli wina. Stoi tu stary zniszczony zamek, od którego hrabstwo wzięło nazwę. Zamek ten, jak przypuszczają z różnych wykopalisk w okolicy, ma pochodzić jeszcze z czasów rzymskich. Nawałnica tatarska oszczędziła to miejsce. Król Karol darował Z. 1331 r. Mikołajowi Drugethowi. W r. 1557 najęty przez Gabryela Perenyego, zdobyty został szturmem przez Emeryka Telekeszego. Cesarz Maksymilian nadał Z. 1572 r. rodzinie Drugethów przywilej na jarmarki w Ziemnie Zamek zburzony został prawdopodobnie przez nieprzyjaznego Drugethom Jerzego Rakoczego, albo też 1685 r. przez. Zemnino, ob. Cemino. Zempelburg, ob. Sępolno. Zempelburger, Zempelkowo, pow. złotowski, ob. owo 1. Zemplin, ob. Zemne. Zempniów, ob. Zępniów. Zampolnabach, ob. Sępolna 1. Zempte al. Sintawa, osada na lew. brz. Wagu, w jego dolnym biegu. Zemsko l. al. Ząbsko, Zambrsko, Ząbsko, wś gosp. , w pow. bukowskim grodziskim, ma urz. st. cyw. w Granowie, pocztę w Dakowach Mo krych, urz. okr. i st. kol. żel. w Buku, na linii PoznańZbąszyń, szkoły w miejscu, par. katol. w Słupi, ew. w Buku, sąd w Grodzisku Graetz. Obszaru 300 ha, 20 dym. , 230 dusz 22 ew. ;. Leży na zach. płd. Stęszewa. E. 1288 Przemyśl nadał Z. bisk. poznańskim za Skrzynno, co r. 1350 Kazimierz W. potwierdza. W r. 1564 ma Z. 17 łan. os. , z każdego płacą 1 grzyw. i 4 gr. czynszu, dają 2 ćwiertnie owsa, 2 kapłony, 30 jaj. Dwaj karczmarze płacą po 1 zł. , 4 zagr. po 3 gr. Bywał też jaz, z którego dawali 4 zł. Dawniej płacili 5 grzyw. , kiedy cały jaz nale żał do bisk. ; później go pani Strykowska wzię ła w połowicę. Brzeźne i więciorne z rowu ra zem. Na fol. Z. siano oziminy około 6 ćwiertni, jarzyny około 7. Dwa ogrody folwarczne zało żono za czasów bisk. Andrzeja Czarnkowskiego, 2. Z. al. Zemsk, Ziemsko, Zamsko, Zębsko, Zambrsko, niem. Samst i Kurzig, wś gosp. , w pow. międzyrzeckim, ma urząd okr. , sąd i st. dr. żel w Międzyrzeczu, urz. st. cyw. w Chycinie Weissensee, par. ew. i pocztę w Pieskach, szkoły w miejscu, par. kat. w Bledzewie. Obsza ru 36 ha, 3 dym. , 12 dusz ew. 3 Z. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 248 ha, 6 dym. , 64 dusz ewang. Leży na praw. brze gu Obry, między Skwierzyną a Międzyrzeczem, na wsch. płn. Bledzewa, dokąd przeniesiono opactwo cystersów ze Z. Z. Bledzewskie nadane było w r. 1260 klasztorowi cystersów przez Władysława Odonicza. Przenieśli się zakonni cy do Z. dla wylewów Warty z Dobroługa, a klasztor i kościół drewniany wzniesiono r. 1285. Jednakże dla braku wody przenieśli się w r. 1578 do Bledzewa. W r. 1580 posiadał opat bledzewski w Z. 10 1 2 mom. , 50 owiec, owczarza i kowala. W r, 1784 odnowiono podupadły kościół kosztem opactwa. Parafia dobudowała r. 1836 do drewnianego kościoła wieżę murowaną. Dobra Z. należały do opactwa bledzewskiego aż do zniesienia kłasastoru przez rząd pruski. W. Ł. Zeńbok, r. 1422 Zambok, 1567 Zembok, wś i fol. , pow. ciechanowski, gm. Regimin, paraf. Zeńbok, odl. 10 w. od Ciechanowa, ma kościół par. murowany, sąd gm. I okr. , szkołę początkową, cegielnię, 46 dm. , 388 mk. W r. 1827 było 26 dm. , 170 mk. W r. 1887 fol Z. rozl. mr. 1028 gr. or. i ogr. mr. 511, łąk mr. 84, lasu mr. 415, nieuż. mr. 18; bud. mur, 2, drew. 12; płodozm. 11pol, las nieurządzony. Wś Z. os. 72, mr. 26, 9. Kościół i parafia istniały już na Zempte Zemsko Zemitryszki Zemielińce Zenowil Zendek Zendkowice Zendlowicze Zendowo Zendzin Zengwirth Zenowińce Zenowiszki Zeniec Zenino Zeniów Zeniszkowce Zenkuhnen Zenne Zennhof Zenonów Zenonówka poezą tku w. R. 1442 Paweł, biskup płocki, nadaje dziesięciny ze wsi Jarłuty, pobierane na stół biskupi, kościołowi we wsi Zambok Kod, Mazow. , 206. W r. 1567 we wsi Zembok pła ci p. Paweł Kosobucki, kaszt. liwski, od 5 wł. 5 ogr. Paw. , Mazow. , 333. Z. par. , dek. cie chanowski, ma około 800 dusz. Br. Ch. Zendek, r. 1443 Zandek, wś nad rzką; Maliną, pow. będziński, gm. Sulików, par. Sączów, leży w pobliżu granicy szląskiej, na prawo od drogi z Koziegłów do Siewierza, ma 88 dm. , 679 mk. , 2132 mr. włośc. i 6 mr. dwor. 2 karczmy. W r. 1827 wś rządowa, miała 68 dm. , 423 mk. Wchodziła w skład księstwa siewierskiego w r. 1443 i wraz z tem księstwem była własnością; biskupów krakowskich. Zendkowice al. Rzędkowice, 1581 Zetkowice, wś i fol, pow, olkuski, gm. Kroczyce, par, Włodowice. W 1827 r. miały 26 dm. , 235 mk. Ob. Rzędkowice, Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 we wsi Zetkowice, w par. Włodowice, kasztelan krakowski płacił od 18 półłan. km. i 1 łanu sołtysiego Paw. , Małop. , 73. Zendlowicze, ob. Żądłowice. Zendowo al. Żędowo, może Rzędowo, wś, pow. szubiński, par. kat. Chomętowo Hedwigshorst, par. ew. Szubin, urz. st. cyw. Jabłówko. Ma 544 ha 464 roli, 23 dm. , 230 mk. 22 ew. . W r. 1579 wś Żedowo, w pow. kcyńskim, ma 11 ślad. os. , 5 pustych, 1 rzem. i 2 łany sołtysie. Z. bywa często mieszane co do nazwy ze wsią; Sędowo. Zendzin, wś, pow, tarnowski, ob. Rzędzin. Według reg. pob. pow. pilzneńskiego z r. 1536 wś Zendzin, w par. Tarnów, miała 20 kmieci na 7 łan. , z których płacili po gr. 6 i dawali koguty i jaja; karczma dawała 2 grzyw. , sadzawka wielka, dwie małe i młyn dawały 2 grzyw. W r. 1581 wś Z. , własność ks. Ostrógskiego, miała 28 osad. , 9 łan. , 4 zagr. z rolą, 3 chałup. , 5 kom. , 4 biednych, 3 rybaków Paw. , Małop. , 258, 560. Zengwirth niem. , ob. Zęgwirt. Zeniec, grupa domów w Mikuliczynie, . Zenino, dobra, pow. orszański, od 1849 r. własność Prusów Żukowskich, mają. wraz z Korolewem i Żukowem 2423 dzies. 103 roli, 109 łąk, 280 lasu. Zeniów al. Zaniów, potok, lewy dopł. Stryja, do którego uchodzi na obszarze wsi Podhorodce, w pow. stryjskim. Płynie granicą, wsi Dołhe. Zeniów, ob. Źeniów. Zeniszkowce, ob, Żeniszkowce. Zenkuhnen, pow. kłajpedzki, ob. Raubschmalboth. Zenne, rzeczka, w gub. kurlandzkiej, dopływ rz. Ekawy, praw. dopływu rz. Aa, uchodzi w par. mitawskiej. Zennhof, dobra prywatne, w okr. mitawskim, pow. dubleński, par. Mitawa Kurlandya. Zenonów 1. wś, pow. radomski, gm. Gębarzow, par. Radom, odl. od Radomia 7 w. , ma 13 dm. , 86 mk. , 223 mr. włośc. 2. Z. , pow. radomski, ob Dąbrowa 57. Zenonów mylnie Zenowo, ob. Słoboda 23, fol. nad bezim. rzką; pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. Iźa, okr. wiejski Słobodą, o 35 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. świrskiej, 1 dm. , 43 mk. , gorzelnia. W 1865 r. własność Oleszów. Zenonówka, fol na obsz. dwor. Korszowa, w pow. kołomyjskim. Zenopol 1. w spisie miejscowości Zanopol, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, gm. i parafia Juźynty, o 50 w. od Nowoaleksandrowska. Machwicowie mają w Z. i Skwarzynowie 121 dzies. 27 lasu, 11 1 2 nieuż. . 2. Z. , wś i dobra, pow. Słonimski, w 1 okr. pol, gm. Kossowo, o 46 w, od Słonima. Wś ma 156 dzies, ziemi włośc. 64 łąk i past. , 2 nieuż. ; dobra, własność Połubińskich, wraz z os. Zapole, 617 dzies. 120 łąk i past. , 248 lasu, 114 nieuż. . Zenowicze 1, al Zinowicze, wś, pow, wołkowyski, w 2 okr, pol, gm. Zelzin, o 31 w. od Wolkowyska, 428 dzies. ziemi włośc. 2. Z. , wś włośc. , pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 30 w. od Lidy, 7 dm. , 69 mk. 3. Z. , wś, tamże, w 4 okr, pol, gm. Myto dawniej Wawiorka, odl o 30 w. od Lidy a 8 w. od Wasiliszek, ma 6 dm. , 54 mk. katol Ob. Zaniewicze, Zenowil, dobra, pow. prużański, w 1 okr. pol, gm. Kotra, o 10 w. od Pruźany, wraz z chut. Gozdziołka 274 dzies. 60 łąk i pastw. ; własność Wisłouchów. Zenowińce, urzęd. Zinowince, dawniej Zinowojcze, wś skarbowa, pow. lityński, okr. pol Stara Sieniawa, gm. Kożuchów, par. katol i st. poczt. Stary Konstantynów, odl, o 25 w. od Lityna, przy drodze z Iwczy do Janowiec, ma 75 osad, 563 mk. , 635 dzies. ziemi włośc. , 46 cerkiewnej. Posiada cerkiew murów. , p, w. św. Trójcy, wzniesioną w 1759 r. z 1664 parafianami z Łysohorką. Należała do sstwa dumenkowikiego Dumenki, Hule, Zenowińce, nadanego w 1812 r. Szerebrakowowi bez opłaty kwarty. Dochód ze sstwa wynosił 1340 rs. W 1530 r. dochód ze wsi oddany był na wzmocnienie zamku chmielnickiego; trzymał ją Bereziński. Zenowiszki, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol, gm. , par. katol, okr. wiejski i dobra Chomińskich Niestaniszki, 142 dusz rewiz. Zenówka al. Zenowiczówka, fol. nad rz. Liwiec, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, paraf. Kamieńczyk, odl 35 w. od Radzymina, ma 150 mr. obszaru 57 roli, 56 lasu. Zenopol Zenówka Zendek Zenowicze Zerdenówka Zerzeń Zerwiny Zerwanken Zerwana Zertkenkathen Zerrin Zerra Zeromin Zernik Zermanice Zerkiszki Zerewa Zerew Zerespa Zeremianka Zerebelówka Zerdnianka Zerdele Zerczynicze Zerczyce Zercin Zerbuń Zerbau Zenowo, mylnie ob. Słoboda 23, za Zenonów. Zienowszczyzna 1. Zienowszczyzna, wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Kucewicze o 8 w. , okr. wiejski Skirdzimy, 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr Nowosiołki Czapskich. 2. Z. , folw. , pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 20 w. od Oszmiany, 2 dm. , 15 mk. 1 prawosł. , 14 katol. . Zenradki, wś, podana w opisie dóbr Huszlew, mylnie za Zawadki. Zentendorf, dobra i wś, pow. zgorzelicki, par. ew. Zodel. W r. 1885 dobra miały 108 ha, 2 dm. , 12 mk. ew. Wś 698 ha, 50 dm. , 257 mk. 2 kat. . Zeplit, Zeplitberg, góra w Kurlandyi, w okręgu mitawskim, w parafii Baldohn, o 7 w. od wzgórza Schlossberg, o 1 w. od źródeł mineralnych, nad rz. Kekkau, 260 st. reńskich nad pow. tej rzeki. Porów. Schmugauluberg. Zeplit, jezioro, w pow. mitawskim Kurlandya, w par. Baldohn. ZepplinSee niem. , ob. Żerdno. Zerbau, 1436 Czerbe, wś, pow. głogowski, par. kat. i ew. Głogowa. W r. 1885 wś miała 634 ha, 132 dm. , 1267 mk. 345 kat. . Zerbuń, niem. Sauersbaum, wś, pow. reszelski, st. p. Rothfliess. Leży na Warmii, w dawnym pow. reszelskłm. Biskup Fabian zamienił r. 1515 z braćmi Janem i Olbrachtem 66 włók w Z. na dobra Moldyty 17 1 2, Luzyany i Mikuły 13 wł. 10 mr. . Biskup Maurycy sprzedaje takowe r. 1628 braciom Grotowskim na prawie magd. , z obowiązkiem jednej służby zbrojnej Kętrz. , O ludn. pol, 549. Ob. Sorbaum. Zercin, wś, pow. micisławski, wchodzila w skład sstwa Szareje al. Szyreje. Zerczyce, pow. bielski gub. grodzieńskiej, ob. Żerczyce. Zerczynicze, dobra, pow. wiłkomierski, w XVI w. wchodziły w skład sstwa Obele Zerdele, pow. żytomierski, ob. Źerdele. Zerdenówka, ob. Żerdynówka. Zerdnianka, rzeczka, w pow. wołkowyskim, dopływ Zelwy. Zerebelówka, ob. Żenbełówka. Zeremianka, rzeczka, prawy dopływ Teterewu. Zerespa al Źerespieja, rzeczka, w gub. smoleńskiej, prawy dopływ Kaspli, uchodzi powyżej jeziora Kasplińskiego. Zerew, ob. Żerew. Zerewa Rudnia, pow, radomyski, ob. Rudnia 55. Zerkiszki 1. w spisie właścicieli Żarkiszki. folw. , pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol, gm. Rogowo, o 34 w. od Wiłkomierza, 20 dzies. 1 lasu, 1 nieuż. ; własność Kulikowskich, 2. Z. , folw. , tamże, również o 34 w. od Wiłkomierza, własność Paszkiewiczów. Zermanice al. Cermanice, niem. Zermnitz, wś na Szląsku austr. , pow. frydecki, par. kat. Bruzowice. Szkoła ludowa w miejscu. Ob. Błudowice. Zernik, 1279 Siernik, dobra. i wś, pow. toszecko gliwicki, par. kat. Petersdorf, ew. Gliwice. W r. 1885 dobra w części Groelinga miały 248 ha, 7 dm. , 40 mk. kat. ; część miejska miała 44 ha. Wś, część Groelinga miała 91 ha, 23 dm. , 233 mk. 227 kat. ; część miejska, miała 249 ha, 81 dm. , 797 mk. 1 ew. . Zeromin niem. , ob. Żeromino. Zerra al. Zerre, serb. Drjetwa, wś, pow. wojrowicki, par. ew. Sprewitz. W r. 1885 miała 1538 ha, 35 dm. ,249 mk. 1 kat. , dobra koronne, w okr. mitawskim, pow. i par. bowska Kurlandya. Do dóbr należą folw. Neuhof i Islizz. dobra prywatne, w okręgu goldyńskim, pow. windawski, par. piltyńska Kurlaudya. Zerrin niem. , ob. Sierzno i Serzno. Zertkenkathen, pow. człuchowski, ob. Semnitz. Zerwana, os. , pow. miechowski, gm. Michałowice, par. Luborzyca, odl 29 w. od Miechowa, Należy do dóbr Masłomiąca. Zerwanken al Czerwanken, wś, pow. ządzborski, st. p. Zerwiny, Zierwiny 1. wś włośc. , nad Ułą, pow. lidzki, w 2 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Koniawa o 13 w. , okr. wiejski Rudnia, o 58 w. od Lidy a 40 w. od Ejszyszek, ma 12 dm. , 116 mk. katol w 1865 r. 74 dusz rewiz. . 2. Z. , wś nad rz. Ułą. i przy linii dr. żel warsz. petersb. , pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. Merecz, o 66 w. od Trok, ma 12 dm. , 138 mk. 4 prawosł. , 130 katol, 4 żydów; przystanek dr. żel, pomiędzy st. Orany i Olkieniki, odl. o 65 w. od Landwarowa a 145 w. od Białegostoku. Zerzeń al. Zerzno i Zerzyn, Rzizno, wś, pow. warszawski, gm. Zagoźdź, par. Zerzeń, leży niedaleko praw. brzegu Wisły, prawie naprzeciw Wilanowa, przy linii dr. żel nadwiślańskiej, ma 168 mr. włośc. we właściwej wsi i 59 mr. w części zwanej Z. Poduchowny. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, urząd gminny. Ludność wsi niepodana w opisie urzędowym. W 1827 r. było 13 dm. , 105 mk. Jest to starożytna osada, posiadająca już na początku XV w. kościół parafialny. Z obszaru pierwotnej, bardzo rozległej parafii, wydzielono w r. 1445 parafią Długa Kościelna a r. 1569 Wiązownę. W r. 1580 we wsi, , Rzizno są trzy działy Katarzyna Rzerzynska ma 1 łan, po Jerzym Rzerzynskim 1 łan bez kmieci, i Jan Lasowski 174 łanu i 3 zagr. z rolą Pawiń. , Mazow. , 251. Jest to gniazdo rodziny Zerzenskich al. Zerzyńskich h. Kościesza, z których Zenowo Zerzewicze Zesławice Zessawa Zerzyck Boguchwała de Zerziny wymienia doł. ks. mazow. Ziemowita w r. 1400. O nich to wspomina Paprocki w te słowa Rzezeńscy u Warszawy dom starodawny i zacny, z których był Łukasz w lubelskiem województwie wieku mego człowiekiem znacznym i godnym sługą Rzpltej Herby, str. 390 2. Według Niesieckiego jest i druga rodzina tegoż nazwiska, lecz pochodząjca z Zerzyna pięć mil od Lublina, pieczętuje się zaś Janiną. W XVII w. Z. był posiadłością KazanowskichGrzymalitów; z nich Adam, marszałek nadworny koron. , umierając w r. 1649, zapisał żonie Elżbiecie ze Słuszków dobra swe dziedziczne, jako to miasto Zasztów i Koło, Zerzeń, Załęże, Golędzinowo i posiadłości na Pradze Kubala, Szkice histor. , II, 53. W r. 1880, gdy stary kościół paraf. , zbudowany r. 1749 pochylił się do upadku, przystąpiono do budowy nowej świątyni ze składek, których w ciągu lat kilku zebrano 54000 rs. Augustowa hr. Potocka ofiarowała na ten cel rs. 7300. Fundusz ten wystarczył na zewnętrzne mury, które dźwignięto podług planu Konstantego Wojciechowskiego. Hr. Potocka, oprócz pieniężnego zasiłku, sprawiła własnym kosztem kamienną posadzkę, wielki ołtarz, cały kamienny, ze statuami św. Piotra i Pawła, dłuta Bolesława Syrewicza, oraz kosztowne okna z pięknem malowaniem na szkle, wykonanem podług kartonu Biedrońskiego w zakładzie św. Łukasza. Z. par. , dek. warszawski, 2207 dusz. M. Witr. Br. Ch. Zerzewicze, wś, pow. słucki, w okr. pol starobińskim, w okolicach wsi Jazowin, Listopadowicze i Sakowicze. Zerzyck, wś, w pow. kowelskim, wchodziła w skład sstwa ratneńskiego Ratno i podług lustracyi z r. 1628 czyniła 55 fl. 20 gr. Zerzyno, ob. Ryżyn. Zerzyńska Wólka, pow. warszawski, ob. Wólka Zerzyńska. Zeschin niem. , ob. Cieszenie. Zesławice, wś, w par. Książnice dziś pow. miechowski. Obecnie nieznana pod tą nazwą. Por. Zdziesławice. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 miała 3 łan. km. , 5 zagr. bez roli, 3 kom. bez bydła, 1 z bydłem, 2 rzem. , 2 chałup. Pawiń. , Małop. , 9. Zesławice, właściwie Zdzisławice, wś, pow. krakowski, par. rz. kat. w Raciborowicach. Leży na lew. brzegu Dłubni, dopł. Wisły z lew. brzegu, przy ujściu potoku Luborzyckiego. Składa się z dwóch osad Zesławic 8 dm. i Dłubni 16 dm. . Wraz z obszarem tabularnym klasztoru cystersów w Mogile liczy wieś 26 dm. i 156 mk. 83 męż. , 73 kob. rz. kat. Pos. tabularna ma 200 mr. ; pos. mn. 151 mr. Była już w XV w. własnością klasztoru w Mogile. W 1581 r. Paw. , Małop. , 20 zapisano wś jako Zisławice; miała 4 zagrody z rolą, 2 komor. z bydłem i 1 rzemieślnika. W r. 1787 Archiw. kom. hist. ,, 331 liczyły Żesławice 106 mk. rz. kat. Z. graniczą na płn. z Kanto rowicami, na zach. z Mistrzejowicami, na płd, z Bieńczycami, na wsch. z Grębałowem i Łu czanowicami. Mac. Zessawa, rzeka, dopływ rz. Aa, ob. Sessau. Zessel, dobra i wś, pow. olesiński, par. kat. Olesin, ew. Zessel. W r. 1885 dobra miały 1173 ha, 10 dm. , 159 mk. 17 kat. ; wś 137 ha, 45 dm. , 149 mk. 12 kat. . Obecny kościół zbudowany został w r. 1721 przez generałową Salisch, z domu Kospoth, która także założyła tu szpitał na 6 łóżek. Pierwotny kościół istniał już w XVI w. Data założenia nieznana. Zesselwitz, Zesslowitz, 1301 Czeslawicz, dobra i wś, pow. ziębicki, par. kat. Henryków, ew. Ziębice. W r. 1885 dobra miały 288 ha, 3 dm. , 34 mk. 7 ew. ; wś 49 ha, 30 dm. , 221 mk. 3 ew. . Zessendorf, dobra, pow. żegański, par, kat. i ew. Przewóz. W r. 1884 dobra miały 209 ha, 2 dm. , 12 mk. ew. Zesslawitz al. Zesslowitz, ob. Czesławice. Zeszczynka al Żernica, Żyrnica, rzeczka, praw. dopł. Zielowy, bierze początek w pobliżu wsi t. n. , w pow. włodawskim i uchodzi do Zielowy pod Dokudowem, w pow. bialskim. Zeszczynka, pow. włodawski, ob. Rzeszczynka. Posiada szkołę początkową i cerkiew paraf. nieznanej erekcyi. Zettntarshuld, posiadłość, pow. gołdapski, st. p. Dubeningken. Zeysen, wś, pow. łecki, st. p. Gonsken. Zewąg, ob. Zełwągi. Zewitz niem. , ob. Cewice. Zeyer niem. , wś, pow. elbląski, ma kościół par. ew. , st. p. i szkołę ew, , 670 ha 77 roli or. , 64 łąk, 2 lasu; 1885 r. razem z wyb. Zeyersrosengart 23 dm. , 200 mk 86 dm. , 175 dym. , 777 mk. , 23 kat, 748 ew. , 6 dyssyd. Zeyersniederkampen, wś włośc. , pow. malborski, st. p. Zeyer, 1954 ha 203 roli or. , 120 łąk, 1092 lasu; 1886 r. 64 dm. , 98 dym. , 427 mk. ew. , 18 kat. , 8 dyssyd. ; szk. ew. w miejscu; uwłaszczenie nastąpiło tu r. 1825 ob. Elbinger Kreis v. Zeyersvorderkampen niem, , wś włośc. , pow. malborski, st. p. Zeyer; 980 ha 295 roli or. , 222 łąk, 57 lasu; 1885 r. 63 dm, 82 dym, , 352 mk. ew. , 28 kat. , 100 dyssyd. , szkoła w miej scu. Kępy tutejsze zostały podzielone przez rząd na 18 działów o 2 wł. i 14 mr. chełm. i r. 1787 puszczone w dzierżawę wieczystą ob. Der Elbinger Rhode, nosił stosownie do jakości gleby 20 sbr. aż do 4 tal. za mórg. Kś. Fr. Zezenow niem. , ob. Cecynowo. Zezer 1. jezioro, w Kurlandyi, w par. frauenburgskiej, 400 st, npm. Porów. Cecern, 2, Z. , rzka, w Kurlandyi, w par. frauenburgskiej, pra Zessel Zesselwitz Zessendorf Zesslawitz Zeszczynka Zerzewicze Zerzyno Zerzyńska Wólka Zeschin Zezern Zębałowa Zębarzowe Zębców Zębice wy dopływ Wenty Windawy, wypływa z jez. Zezer. Zezern 1. folw. dóbr pryw. Ekengrafen, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. Selburg Kurlandya. Pomiędzy Z. a Sussej ciągną się najwyższe wyniosłości pasma górnokurlandzkiego. 2. Z. Gross, dobra koronne, w okr. i pow. goldyngskim, par. Frauenburg. Do dóbr należy folw. Meidaggen. 3. Z. Klein, dobra koron. , tamźe. 4. Z. Alt, dobra pryw. , tamże. Zeziółki, chutor szl. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 50 w. od Święcian, 1 dm. , 3 mk. Zeziulino, folw, , pow. witebski, własność Jesipowiczów, 66 dzies. Zezuj, niem. Sensujen al. Sensugen, wś, pow. ostródzki, st. p. Dorotowo. Zezuleńce, Zezulińce, pow. starokonstantynowski, ob. Zozulińce. Zezulin, wś i kol, pow. lubartowski, gm. Ludwin, par. Kijany. Na obszarze dóbr jeziora Krzeń, Gumieniec i Łąkoszyn. We wsi dom modlitwy baptystów. W 1827 r. było 57 dm. , 238 mk. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Zezulin i Ziołków, w par. Nowogród, miały 7 1 2 łan. R. 1676 Brodowski płaci od siebie, żony, 48 poddanych w Z. i 37 w Ziołkowie. Wieś należy do par. Kijany Pawiń. , Małop. , 352 i 23a. Zezuty, niem. Sensutten, wś, pow. ostródzki, st. p. Dorotowo. W r. 1495 Ludwik Seinsheim, komtur ostródzki, nadaje Maciejowi 10 wł. na prawie chełm. w Z. Kętrz. , O ludn. pol, 300. Zębałowa al. Cymbałowa, szczyt górski lesisty, w paśmie Beskidów wschodnich, w dziale między Skawą i Babą, w pow. myślenickim, na obszarze Krzeczowa, na praw. brz. pot. Łętówki. Wzn. 859 mt. Zębarzowe, grupa domów we wsi Łomnicy, w pow. sądeckim. Zębców al. Zembców 1. wś gosp. , w pow. odolancwskim, ma urz. okr. w Lamkach, urz. stan. cyw. w M. Topoli, pocztę i st. kol. żel w Ostrowie, szkołę katol. w miejscu, sąd, szko łę ewang, i parafie w Ostrowie. Obszaru 330 ha, 37 dym. , 321 dusz 19 ew. 2. Z. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 346 ha, 5 dym. , 109 dusz, 20 ew. , 89 katol Należy do dóbr przygodzickich ks. Ferd. Radziwiłła. Leży na płd. Ostrowa, pod Wysockiem. W r. 1579 ma tam sołtys Rafal z Leszna 3 3 4 łan. os. , 1 zagr. , 1 komorn. W. Ł. Zębice, ob. Sambowitz. Zębiszki, dwór, pow. kowieński, w 2 okr. pol, o 90 w. od Kowna. Zęblewo, niem. Zemblau al. Zemblewo, majątek prywatny, pow. wejherowski, st. p. Smażyn, par. kat. Strzepcz; 708 ha 315 roli or. , 120 łąk, 144 lasu; razem z wyb. 2dm. , 21 mk. i Zęblewskim młynem 3 dm. , 20 mk. 17 dm. , 28 dym. , 145 mk. , 126 kat. , 19 ew. Uprawa chmielu na wielką skalę. Dziedzic Ertmann. Pod Z. bierze swój początek Reda. Zachodzi w dok. p. n. Samblevo, Samblovo. R. 1238 nadaje wś ks. Racibor norbertankom w Żukowie ob. P. U. B. v. Perlbach, str. 57. R. 1245 nadaje bisk. kujawski Michał klasztorowi żukowskiemu dziesięciny wiosek klasztornych, między któremi wymieniono Z. Wizyta Rozdrażewskiego z r. 1583 wykazuje tu 9 włościan, z których każdy dawał mesznego po 1 kor. żyta i tyleż owsa ob. str. 28. Przy oraniu napotykano tu nieraz na groby skrzynkowe, z których jednak tylko jednę urnę twarzową całą wydobyto ob. Diepraehistor. Denkm. v. Dr. Lissauer, str. 109. Kś. Fr. Zęblowo, w niem. dok. Semlowen, Semblofen, wś, istniała w dawnym pow. wystruckim. W r. 1574 Jan v. Tettau, starosta wystrucki, podaje do wiadomości, że pięciu braci Miedzwiedzkich sprzedali każdy po 1 włóce, z 30 własnych włók, nabytych od Henryka v. Muelen, Michałowi Okurowskiemn. Po zgonie bezpotomnym dwu z tych braci miało 9 wł. 15 mr. przypaść na kurfirszta lecz starosta wystrucki Wolf Henryk y. sprzedał je r. 1610 najbliższym krewnym zmarłych za 1235 zł. Dziś wieś Z. nie istnieje Kętrz. , O ludn. pol. , 540. Zębowice 1. w dok. Zembowitz, Sembowitz, niem. Zahndorf, dobra i wś, pow. olesiński, par. kat. w miejscu, ew. Guttentag. W r. 1885 dobra miały 1089 ha, 21 dm. , 321 mk. 17 ew. ; wś 519 ha, 80 dm. , 534 mk. 9 ew. . Do Z. należały Borowiany, Nowa Wieś, Fryszerka i piec wapienny. Kościół par. katolicki istniał już r. 1453. Z. stacya dr. żel na linii z Kluczborka do Bytomia, odl. 24 klm. od Kluczborka. Par. Z. , dek. olesińskiego, w r. 1869 miała 3688 katol, 53 ew. , 22 izr. 2. Z. , leśnictwo, w pow. raciborskim, ob. Kuźnia 3. Zębówko 1. al. Zembówko, kol. na obszarze Zębowa, w pow. bukowskim nowotomyskim, ma urz. okr. i parafie we Lwówku, urz. st. cyw. i pocztę w miejscu, st. kol. żel w Kwil ozu, na linii MiędzyrzeczRokietnica, szkołę kat. w Lewicach, ew. w Miłostowie, sąd w Pniewach; 4 dym. , 37 dusz. 2. Z. , folw. do Zębowa, w temże położeniu; 1 dym, 3 dusz. Leży na zach. płn. Lwówka, przy trakcie z Pniew do Pszczowa. Ząbowo 1. al. Zembowo, wś gosp. , pow. bukowski nowotomyski, urz. okr. i parafie we Lwówku, poczta i st. dr. żel. w Kwilczu. Ma obszaru 811 ha, 83 dym. , 681 dusz 70 ew. . 2. Z. , wś dwor. , w temże położeniu. Obszaru 170 ha, 12 dym. , 140 dusz 120 kat. . Leży na zach. płn. od Lwówka. W r. 1258 Bolesław, syn Odonicza, potwierdzając swobody nadane klasztorowi w Lubiniu benedyktynów przez Wład. Laskonogiego a Przemysław II w r. 1294 Zębiszki Zęblewo Zęblowo Zębowice Zębówko Zędkowice Zędów Zęgwirt Zępniów Zgacza Zgagowo Zgarbaty Zębowo przywilej Przemysława I z r. 1242, wymieniają Zubowo Subowo między posiadłościami klaszto ru. W r. 1680 Marcin Lwowski Ostroróg miał tu 21 półłanków os. 7 półłanków pustych, 1 łan sołtysi, 1 kwartę karczm. , 10 zagr. , 5 kom. i 2 krawców. W r. 1793 posiadają Z. Łąccy ze Lwówka. W. Ł. Zębowo, niem. Zembowo, 1400 Sambow, dobra z Nieżywięciem jednę całość tworzące, pow. świecki. R. 1526 wystawia Zygmunt I Ludwikowi Zębowskiemu nowy przywilej na Z. i na 2 działy w Bukówcu, na prawie chełm. , nadając mu sądownictwo, wyjąwszy drożne, za co ma czynić 1 służbę zbrojną. R. 1624 ustępuje Elżbieta ur. Zębowska, małżonka Alberta Duskiego, swoje dobra zębowskie wraz z pertynencyami w Nieżywięciu Janowi Dulskiemu ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1886, str. 368. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 donosi, że z 4 włościan każdy dawać miał ćwierć kor. żyta i 1 1 2 kor. owsa. Piąty, Spławski, dawał 1 korz. żyta i 2 owsa str. 250. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako majętność szl. o 7 dym. , w ręku Niewieścińskich str. 265. Zędkowice al. Zętkowice, ob. Żerkowice. Zędów, ob. Rzędów. Zęgwirt, niem. Zengwirth, dok. Siebenwirth, dobra ryc. , pow. toruński, st. p. Ostaszewo, 3. 2 klm. odl. , par, kat. Grzywna; 199 ha 173 roli or. , 19 łąk; 1885 r. 5 dm. , 13 dym. , 76 kat. , 3 ew. ; tucz bydła, cegielnia. Dziedzic Fryde ryk Guntemeyer. Za czasów krzyżackich nale żały dobra do komturstwa papowskiego. Jako posiadłość szl. wymienione w dok. Bartłomieja, prepozyta pomezańskiego, z r. 1489 p. n. Se benwirth ob. Woelky Urk. d. B. Culm, str. 578. R. 1789 zapisane jako folw. szl. i wś o 5 dym. w ręku Sumińskich ob. Topogr. Gold becka, str. 265. Kś. Fr. Zępniów al. Zempniów, także Żępniów i Ziempniów, 1581 r. Zempniow, wś, w pow. mie leckim, w równinie, 171 mt. npm. nad Breniem, dopł. Wisły z praw, brzegu, należy do par. rz. kat. w Czepninie i składa się wraz z obszarem tabularnym z 123 dm. , 511 mk. 260 męż. , 231 kob. , 485 rz. kat. i 64 izr. Pos tabularna wy nosi 661 mr. , w tem 12 mr. moczarów a 40 mr. nieuż. ; pos. mn. 304 mr. roli, 72 mr. łąk i ogr. i 244 mr. pastw. Według reg. pob. pow. pil zneńskiego z r. 1581 wś Zempniow w par. Czer min, własność Seb. Ligęzy, miała 3 osad. , 3 ćwierci łanu, 6 zagr. z rolą, 1 biednego. Druga część, Zempniowek zwana, należała do par. Ksią żnice, miała 7 os. , 1 2 łanu, ubog. Pawiń. , Małop, 254 i 255. Graniczy na zach. ze Słupcem, na płn. z Otałężem, na wsch. z Szafranowem a na płd. z Breniem Osuchów skim. Mac. Zgacza, pustkowie, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol, gm. Konstantynów, należy do dóbr Zyly Podrjezów. Zgagowo, wś i fol, pow, sierpecki, gm. Kossemin, par. Jeżewo, odl U w. od Sierpca, ma 19 dm. , 136 mk, wiatrak, zajazd. W r. 1827 było 15 dm. , 121 mk. Dobra Z. składały się w r. 1875 z folw. Z. i Grabowo, rozl. mr. 1274 fol Z. gr. or. i ogr. mr. 516, łąk mr. 116, pastw. mr. 221, lasu mr. 28, nieuż. mr. 24; bud. mur. 3, drew. 15; fol Grabowo gr. or. i ogr. mr. 210, łąk mr. 42, pastw. mr. 106, nieuż. mr. 10; bud. drew. 7. Wś Z. os. 23, mr. 103; wś Grabowo os. 8, mr. 19; wś Kossemin os. 40, mr. 266; wś Jaworowo os. 82, mr. 1790. W r. 1578 wś Z. , w par. Zawidz, ma 3 1 2 łan. km. , 2 rzem. , wiatrak, wyrób piwa Paw. , Mazow. , 41. Zgarbaty al. Bóbrka, potok, prawy dopł. Olszy, na Szląsku austryackim. Zgierszczyzna, Hinterswalde al. Dubosiewska, kolonia, pow. sokólski, w 2 okr. pol, gm. trofimowska, o 34 w. od Sokółki, ma 178 dzies. ziemi. Zgierz w dok. Zguyr, Sguyr, Zcgey, Shegrz, miasto fabryczne, w pow. łódzkim, o 10 w. od Łodzi, śród wyniosłego płaskowzgórza łódzkozgierskiego, nad rzeką Bzurą, która o 4 w. na wschód od Z bierze swój początek w lasach łagiewnickich. W mieście znajduje się kościół par. rz. kat. murowany, dom schronienia dla starców i kalek, ochronka dla 60 dzieci robotników od r. 1892, kościół par. ewangielicki, murowany a przy nim przytułek dla 12 biednych, synagoga od r. 1866, trzy szkoły elementarne rządowe, trzy chedery, jedna szkoła prywatna 3 kl. męska, szkoła prywatna 2 klasowa żeńska, sąd gminny dla gmin przyległych wiejskich, miasto zaś należy do sądu pokoju w Łodzi, kancelarya regenta, magistrat, kasa miejska 1877 r. dochód miasta wynosił 11, 472 rs. , urząd poczt. telegr. z kasą oszczędności, urząd akcyzny, stacya telefoniczna dla fabryk miejscowych, połączona z Łodzią, dwie apteki, 4 lekarzy, 4 felczerów, 3 akuszerki Obszar miejski wynosi 3, 731 morg. , wtem pod zabudowaniami, ulicami i placami 528 morg. 93 pręt. , ziemia orna 1, 791 morg. 107 pręt. , łąki 87 morg. 298 pręt. , lasy 1, 251 mr. 213 pr. , nieużytki 60 mr. 243 pr. i pastwiska 21 mr. Domów murowanych Jest 160, drewnianych 394, fabryk 48. Ubezpieczenie rządowe od ognia do 5, 000 rs. 534 zabudowań wynosi summę 1, 373, 010 rs. W r. 1807 miasto miało 500 mk. ; płacono za furę drzewa z boru miejskiego po 4 ósmaki. W r. 1827 było 220 dm. , 3, 162 mk. W r. 1866 było 86 dm. murowanych, 378 drew. ubezpieczone na 410, 640 rs. i 10, 300 mk. 2, 733 żydów i 3791 Niemców. R. 1890 było 15, 863 mk 13, 099 stałych i 2, 764 niestałych; śród zapisanych do ksiąg stałej ludności było 28 prawosł. , 5, 416 prot. i 3, 625 żyd. Zgierszczyzna Zębowo Zgierz Zgierz W r. 1894 liczono 18, 640 mk. 14, 895 stałych i 3, 745 niestałych, Co do wyznania, to prócz katolików, było 58 prawosł. , 5, 468 ewang. i 4, 248 żydów. Ewangielicy z małym wyjątkiem są Niemcami. O dawnem zaludnioniu tego miejsca świadczą znajdowane tuż pod miastem, na wydmach piaszczystych przy drodze do Konstantynowa, nożyki i strzałki krzemienne i okopy rozległe w stronie połd. zach. , zwane Szwedzkimi. W r. 1231 przepędza tu święta wielkanocne Konrad, ks. mazow. , w towarzystwie Władysława Odonicza, ks. wielkop. , biskupa włocław. Michała i opata sulejowskiego Kod. dypl. pol. , l, 33, 34. Dokum. wydany w Zgierzu r. 1267 przez Kazimierza ks. łęczyc. i kujaw. dla klasztoru byszewskiego, jest podobno sfałszowany. Drugi akt tego księcia, wcześniejszy, bo z r. 1248, datowany in Zegey, odnosi wydawca Ulanowski, Dok. Kujaw. , 184 i 193 do Zgierza. Cło tutejsze należało do klasztoru wąchockiego, który takowego ustępuje księciu Władysławowi Łokietkowi w r. 1318 w zamian za działy we wsi Prawęcice Kod. wielk. , Nr 999 i Kod. małop. ,, 242. W akcie zamiany Z. nazwany jest miastem książęcym et Shegrz civitate nostra. W r. 1345 nadaje Władysław, ks. dobrzyński i łęczycki, wójtowstwo w Zgierzu comiti Samborio thezaurario nostro lanciciensi. Do wójtowstwa należały dwa młyny ze stawami, pastwiska, grodzisko przy rzece, łąki, bory, pasieki, przymiarki, las Miroszowiec, szósty denar z czynszów w mieście Zgierzu i wsi Zegrzany, grosz od każdego rzemieślnika, dochód zwany Thurogedz, gaje, łąki i 4 łan roli w Krotczycach i trzeci denar z kar sądowych, Kod. dypl. pol. , II, 696. W r. 1388, przed sądem grodu łęczyckiego, staje jako świadek Staszko de Szgherz i w tymże roku Mściszko, także z tytułem wójta. W tychże aktach, pod r. 1391, znajdujemy sprawę mieszczan zgierskich z kmieciami wsi Kowale oppidani de Segrs contra villani de Cowale. Podana przez M. Balińskiego Starożytna Polska, str. 271. data 1420 r. przeniesienia mieszczan z prawa polskiego na niemieckie, błędną jest, lub dotyczy tylko potwierdzenia czy rozszerzenia nadanego dawniej prawa. Niewielka musiała to być osada, skoro w r. 1459 Segrzs wystawia na wojnę pruską jednego tylko żołnieraia pieszego, gdy Łęczyca i Kłodawa dostarczyły ich po dwudziestu. Król Aleksander chcąc podnieść osadę, obdarzył Z. w r. 1505 jarmarkiem i targami tygodniowemi. W r. 1576 Z. płaci szosu podwójnego 8 grzyw. fl. 12 gr. 24, od 17 rzemieślników po 4 gr. fl. 2 gr. 8, od 2 rzeźników po 7 gr. , od 3 karczem po 12 gr. , od 3 warzących gorzałkę po 24 gr. , od 6 przekupniów po 7 gr. , od 2 komorn. po 2 gr. i od 37 łanów roli po 20 gr. z łanu. Ogółem fl. 46 gr. 14. Jednocześnie Łęczyca płaci 207 floren. a Piątek 146 floren. Paw. Wielkopol. II 113. Lustratorowie z roku Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 164 1661 taki kreślą obraz miasta. Podług opisania dawnych lustracyj było wszystkich łanów miejskich 108 1 2, których 4 w jedną włókę wchodzą. Ad praesens dla srogiego spustoszenia tylko jest osiadłych łanów 4. Domów osiadłych 10, płacą czynszu S. Marcińskiego per denarios decem Piwowarów 3, płacą kotłowego annuatim per gr. 12. Owsa stacyjnego powinni dawać wszyscy mieszczanie miary równej strychowanej łęczyckiej korcy 29, albo za każdy korzec stanowimy żeby płacili per gr. 21. Kurów pospolitych powinni wszyscy dawać na rok 36, serów składać 36, albo pieniędzmi one okupić, płacąc każdy po gr. 1 den. 9. Jajec powinni dawać na rok kop 3, albo za nie dać po gr. 10 Wołowego annuatim wszyscy powinni składać fl. 1 gr. 6, piwa stacyjnego dają półkłodków 4. Szewców natenczas jest 2, garncarzów bywało 12, teraz tylko jeden jest, daje na dworską potrzebę garncy rozmaitych annuatim 3 kopy. Mieszczanie powinni zalewać zboża na słód piwny nie więcej ani mniej tylko korcy ośm, a od tego powinni wymiaru dawać półkorca słodu niemielonego miary łęczyckiej podrękę mierzając. Na gorzałczany słod simili zalewać i wymiar oddawać. Cło taksowano ad fl. 30, teraz ponieważ kupiectwa poustawały dla różnych rozruchów wojennych i rzadko kiedy się furmani albo kupcy z towarem trafią, habite ratione annuatim ad fl. 12. Jarmarków bywało 3 i te ustały, ledwo jeden na rok bywa. Koronacyjne pieniądze o tych dali sprawę, iż ich nigdy nie składali. Podwodnych pieniędzy do skarbu JKM. na posztę należących, anno 1655 zapłacili fl. 19 gr. 6. Stopniowo stan miasta poprawił się, skoro zesłana tu lustracya w r. 1765 znalazła domów 56, garn carzy 7, każdy płacił po zł. 6, szewców 6, kołodziejów 21, bednarzy 5, stelmachów 3, solarzy 6, kowal 1, szkudlarz 1, wszyscy opłacali po zł. 2, rzeźników zaś pewnej liczby nie było. Wszyscy mieszczanie z Zegrza corocznie do dworu oddają owsa miary łęczyckiej, w której w każdym korcu jest miary nowej garncy 72, korcy 30, rachując korzec po zł. 3, uczyni zł. 90 inne daniny jak powyżej. Lustracya z r. 1789 podaje liczba domów wynosi 65, z każdego płacą właściciele czynszu po gr. 10, ilość rzemieślników nie zmieniła się, wyjąwszy szewców tylko jest 3, rzeźników w Zegrzu pewnej liczby nie było, odtąd dwóch postanawiamy, których wybranie dzierżawcy zlecamy, a ci corocznie każdy będzie płacić do dworu po zł. 10, Piwowarów teraz niema, a piwo się nie szynkuje. Intrata z miasta zł. 461 gr. 22 sz. 2. Wzrost miasta pomyślny datuje się dopiero od r. 1818, gdy sprowadzeni zostali z zagranicy tkacze i obdarowani przez ówczesny rząd gruntem i różnemi przywilejami. Przybysze otrzymali w darze kawałki lasu, znajdującego się po lewej stronie 37 Zgierz Bzury i w krótkim czasie zamienili go na nową. dzielnicę, która od tego czasu mianuje się Nowem Miastem. Dotąd nosi ono pierwotną swoją cechę, gdyż składa się przeważnie z domów drewnianych z facyatkami, budowanych jakby według jednego planu. W ostatnich czasach powstają tu wielkie gmachy fabryczne wzdłuż Bzury, która przerzynając miasto, w pośrodku jego tworzy staw, należący do stowarzyszenia tkaczy i mający do 10 morgów powierzchni. Znaczne zapotrzebowanie wody do fabryk wysuszało kompletnie bagnistą Bzurę i zmusiło fabrykantów do kopania studzien artezyjskich których liczy Z. obecnie 22. Jak wielką ilość wody zużywają fabryki, świadczy Bzura, która do miasta wpływając małym, czystym strumykiem, wypływa z niego pokaźną rzęką z wodą brudnego koloru. Miasto składa się z 2 części z tak zw. Starego Miasta ze Starym Rynkiem i z Nowego Miasta z Nowym Rynkiem, a oprócz tego z przedmieścia zw. Przybyłowem, oddzielonego od Z. gruntami wsi Zegrzanki, której granice długim językiem wrzynają się w posiadłości miejskie. Ulic posiada Z. 16 z nazwami i kilka bez nazw, gdyż te powstały ostatniemi laty z dróg polnych. Nazwy ulic pochodzą bądź od miejscowości, w kierunku których dążą od Starego Rynku, jak Łęczycka, Aleksandrowska, Zegrzańska, Strykowska, Konstantynowska, Piątkowska, Sieradzka, bądź też od położenia lub innych okoliczności, jak Średnia, Cmentarna, Śmiertelna, Błotna, Długa, Spacerowa, Żydowska, Szczęśliwa, Wysoka. Od miasta w trzech kierunkach prowadzą szosy brukowana, fabryczna do Łodzi, szosa pierwszej klasy na Stryków i Główno do Łowicza i szosa drugiej klasy na Ozorków i Łęczycę do Kutna. Obecnie prowadzi inżynier rządowy studya przygotowawcze do budowy kolei podjazdowej z Łodzi do Zgierza, z rozporządzenia władzy. Przeprowadzenie drogi tej będzie miało niezmierne znaczenie dla rozwoju miasta, które i tak z roku na rok wzrasta w ludność. Kościół paraf. katolicki istnieje w Z. od XIII w. W dok. Kazimierza, ks. łęczyckiego z r. 1255 występuje capellanus de Sger Kod. dypl. pol. II, 55. Pierwotnie był p. w. św. Mikołaja. W księgach grodzkich łęczyckich z r. 1391 i 1392 wspomniany jest Petrasius plebanus de Szgherz. Tamże dnia 3 grudnia r. 1398 wniósł sprawę Sbrosław skarbnik łęczycki przeciwko Andrzejowi de Dzerząsna, iż tenże nie uiścił dziesięciny ze wsi Szczawina, należnej ks. Wójciechowi altarista de Szgerzs na przebudowanie kościoła zgierskiego, super reformacionem ecclesiae Sgerzovienn. . Na początku XVI wieku kościół tutejszy pod wezwaniem św. Katarzyny, patronatu królewskiego, miał prócz plebana dwóch kapelanów. Uposażenie plebana stanowił dwór z ogrodem, plac pod szkołę, dwa place dla wikaryuszów, plac z sadzawką na przedmieściu łódzkiem, role orne w jednem polu, część boru z prawem zakładania pasiek i rąbania lasu. Mieszczanie dawali kolędę po groszu z domu i za meszne po 6 denarów zarządzającemu szkołą. Przy kościele była altarya św. Katarzyny, mająca za uposażenie wieś Nakielnicę i mniejszą połowę Bruszyc, z młynem i czynszami. Same czynsze przynosiły w Nakielnicy do 5 grzyw. a w Bruszycach 3 grzyw. Prócz tego dziesięciny z tych wsi a w Śniatowie i Chrząstowie naprzemiany z pleb. zgierskim. Altarya ta miała za pierwotne uposażenie kościół w Sławoszowie istniejący już w r. 1419 i wraz z nim przeznaczoną została na uposażenie probostwa łęczyckiego Łaski, L. B. , II, 385 389, 464. zdaje się że parafia zgierska obejmowała pierwotnie obszar późniejszej parafii łódzkiej gdyż należała do niej i Radgoszcz pod Łodzią. Gdy kościół stary chylić się począł do upadku, w r. 1824 został rozebrany, a na tem samem miejscu wzniesiono teraźniejszy kościół murowany, p. w. św. Katarzyny, który ukończono w r. 1826. Jedyną w nim pamiątką jest kielich srebrny, grubo złocony, z napisem Andreas Vaskowicz cum consorte sua donavit. A. D. 1670. Na cmentarzu istnieje kościołek p. w. św. Wawrzyńca, wzniesiony w r. 1644 przez kś. Kowalczyka w innem miejscu, przy ul. Łódzkiej. Przytym kościołku istniał kiedyś szpital dla ubogich. Kościół ewangielcki powstał również w r. 1826 z funduszów parafialnych i z jednorazowego zasiłku rządowego, synagogę zaś zbudowano ze składek w r. 1866. W kościele umieszczono figurę Chrystusa na krzyżu, z klasztoru w Łagiewnikach przeniesioną, a w ołtarzu N. P. Maryi, wzniesionym r. 1879, umieszczono obraz P. Maryi, pochodzący z kaplicy pałacu arcybiskupów w Skierniewicach. Obraz ten, według napisu na ścianie, rozebranej kaplicy kazał namalować arcybiskup Wawrzyniec Gembicki, wskutek objawienia się mu N. Panny, podczas gdy modlił się o zwycięztwo nad Turkami. Władysław Łubieński zaś umieścić go kazał w kaplicy pałacowej r. 1765. Prócz szkół rządowych istnieją w Z. dwa zakłady prywatne, powstałe po zgonie 1893 roku Antoniny Biskupskiej, która utrzymywała tu szkołę żeńską, mąż zaś męzką. Ogółem do szkół uczęszcza 910 dzieci chłopców 547, dziewcząt 363, a w liczbie tej jest 284 katolików, 451 ewangielików, 10 prawosł. , 165 żydów. Co do narodowości jest między niemi 435 Niemców. Z zakładów dobroczynnych posiada Z. ochronę dla 60 dzieci robotników fabrycznych i przytułek dla 12 starców i kalek wyznania ewangielickiego. Ochronka założona została r. 1892 za staraniem Zofii bar. Zachert, która ofiarowała 1, 000 rs. na kapitał żelazny. Utrzymuje się z dobrowolnych składek fabrykantów i z miesięcznych wkładów opiekunek, co razem wynosi do 1, 000 rs. rocznie. W r. 1894 liczba dzieci u Zgierzyca Zgierzynieckie częszczających codziennie do ochronki, wzrosła ze 22 do 65. Dochody wynosiły rs. 1, 639 kop. 48, wydatki rs. 1778 kop. 91. Przytułek założony w r. 1889 przy kościele ewangieliekim, utrzymuje się z funduszów gminy, która daje biedakom mieszkanie i opał. Obecnie krzątają, się około wzniesienia stałego budynku ze składek. Z. pod względem przemysłowym stanowi drugie po Łodzi ognisko wyrobów wełnianych. W r. 1878 było tu 113 fabryk, w których pracowało przeszło półtora tysiąca robotników; wartość wyrobów oceniono na dwa miliony rubli. W r. 1878 otwarto w Zgierza 6 przędzalni wełny. Około r. 1880 wybitniejszymi fabrykantami byli Meyerhoff, Josephsohn. Lochrach, Margulies i Borst. Specyalnością Z. są korty; większa część kortów sprzedawanych w kraju, jako francuskie lub angielskie, produkuje się w Z. Obecnie liczą tu 48 większych fabryk, 64 mniejszych, razem 112. Do największych należą przędzalnia wigoni Towarzystwa Akcyjnego H. F. Kuertzel, zatrudniająca 650 robotników, fabr. wyro bów wełnianych pod firmą A. G. Borst 450 rob. i przędzalnia bawełny Henryka bar. Zacherta 300 robot. Oprócz tych wyróżniają się fabryka maszyn przędzalniczych oraz gisernia J. Hoffmana 250 robot. , fabryka wyrobów wełnianych Bretsztejna i Raszida 140 robot. , takaż Wolffa Hermana ze 124 rob. ; farbiarnie i apretury Ottona 112 robot. ; Maksa Reinhold 150 rob. ; Ohrbacha J. 120 rob. , fabryka kortu Ferdynanda Swatek 150 rob. Wogóle fabryki wszystkie zatrudniają do 8, 000 robotników płci obojga. Obrót roczny fabryk zgierskich dochodzi do 15 milionów rubli. Cała produkcya Z. wysyłana bywa do Składów łódzkich i dostaje się przeważnie na rynki Moskwy i Petersburga. Dochód kasy miejskiej wynosił zar. 1894 wogóle 68, 694 rs. , rozchód zaś 61, 923, pozostało w remanencie 6, 771 rs. ; oprócz tego zapłacono w Z. za patenty do kasy powiatowej 17, 500 rs. W banku państwa kapitał miasta wynosi 19, 292 ruble. Ze stowarzyszeń istnieją straż ogniowa ochotnicza, klub cyklistów, towarzystwo strzeleckie, stowarzyszenie braci sukienników i 4 cechy ślusarski, stolarski, szewcki i rzeźnicki. Robione są starania o utworzenie kasy przemysłowców. Z. par. , dek. łódzki, dawniej zgierski, ma 8, 006 dusz. Dek. zgierski archid. warszawskiej obejmował 15 parafii Aleksandrów, Bełdów, Dalków, Gieczno, Góra św. Małgorzaty, Kałów, Kazimierz, Konstantynów, Łódz, Mileszki, Modlna, Ozorków, Parzęczew, Piątek Zgierz. Zgierskie starostwo niegrodowe leżało w wojew. i pow. łęczyckim. Po pierwszem najściu szwedzkiem gdy liczba zasłużonych krajowi się wzmogła, Jan Kazimierz tworzył nowe Starostwa lub mniejsze dzierżawy i takowemi wyposażał osoby godne nagrody. Wówczas to starostwo łęczyckie uszczuplone zostało przez oderwanie mka Zgierza oraz wsi Zegrzany, Kargolecz i Dąbrówka oraz dwóch stawów na Zegrzanach i Zgierskiego, które utworzyły tak. tenutę czy dzierżawą zgierską, przezwaną z czasem starostwem niegrodowem. Obdarzył nim król w r. 1659 Stanisława Wężyka, rotmistrza pancernego, który według Niesieckiego pod Hołubem y indziey mężnie za Ojczyznę piersi swoich nadstawiał. Według lustracyi z r. 1662 składało się z m. Zgierza, mka Dąbia i wsi Zegrzany, Kargołęcz, Szeligi i Szczawiny. W r. 1789 starostą był Onufry Wilkanowski, łowczy łęczycki, zaś w r. 1771 posiadał je Maciej Cielecki wraz z żoną Joanną z Lipskich, opłacając kwarty złp. 240 gr. 4, a hyberny złp. 300 gr. 6. Z ciekawszych miejscowości w okolicy Z. zasługuje na większą uwagę, odległa o 3 wiorsty wieś Łagiewniki z klasztorem po franciszkańskim, w którego podziemiach spoczywają zwłoki błogosławionego Rafała. Opisy Z. i dane statystyczne o przemyśle podają Kłosy t. XIV, Nr 299 i t. XXXI, N. 784; Tydzień Piotrkowski z r. 1895 Numer gwiazdkowy i inne. M. R. Wit. Br. Ch. Zgierzyca al. Zgierzyce, osada istniejąca w latach 1424 1581 w okolicy Szremu. Grani czyła z Gajem, Szymanowem i Manieczkami. Le żała na zach. od Szremu. Regestra pobor. z r. 1580 już jej nie wykazują. Z tej Z. mógł po chodzić Mikołaj Zgierzycki, który r. 1388 pra wował się z Janem Karczewskim z Karczewa na płd. wsch. od Grodziska, w pow. kościań skim. Mógł on jednak pochodzić i ze Zgierzyny nie istniejącej już pod Lwówkiem, którą roz graniczono r. 1424 z Posadowem. Ten Mikołaj Sgirza świadczy w sprawie Janusza z Tarnowa, a na Czesławie zyskuje 5 grzywien. W r. 1398 prawuje się z nim Świętosław ze Skórzewa Scar szewo. W r. 1399 opat z Lubinia w zatargach z Janem z Gryżyny o rzekę Samicę, powierzył sprawę swą Mikołajowi Sgyrsa, konfratrowi swemu. W r. 1400 wymieniony jako świadek Jan Sgirza. W. Ł. Zgierzynieckie, jezioro pod wsią t. n. , w pow. bukowskim lutomyski. Dokoła leżą drobniejsze jeziora Konińskie, Linie, Długie i Krzywe. Na brzegach jeziora leży wieś Zgierzynka i fol. Święta Helena. Ma około 500 morg. obszaru, z tych 300 należy do Zgierzynki, a 200 do Pakosławia. Zgierzynka, wś. gosp. nad jeziorem Zgierzynieckiem, w pow. bukowskim nowotomyślskim ma urz. okr. i st. cyw. we Lwówka, tamże pocztę, st. kol. żel. w N. Tomyślu na linii ZbąszyńPoznań, szkołę katol. w miejscu, ew. i sąd w Pniewach, par. katol. w Brodach, ew. we Lwówku. Obszaru ha 339, dym. 28, dusz 272 5 ew. 2. Z, wś. dwor. , wtemże położeniu, ma 446 ha, 7 dym. , 98 dusz. Własność zarządu kościelnego w Brodach. Do pod. grunt. oszacowano czysty dochód na 1, 313 mk. Leży na płd. Pniew, Zgierzynka Zgierzyca Zgleczewo Zglenice wschod. półn. Lwówka, w pobliżu Brodów. Zwała dawniej pewnie Zgierzyną czy Zgierzycą, którą r. 1424 rozgraniczono z Posadowem. W r. 1555 pojawia się Zgierzynka a niknie Zgierzyna. W r. 1580 dzierżawi Z. Jerzy Zadorski, kanonik pozn. Było tam 2 1 2 łan. oś. i 3 zagr. Zglechów, wś i fol, pow. nowomiński, gm. i par. Siennica, odl. 10 w. od Mińska ma 284 mk. W r. 1827 było 13 dm. i 142 mk. W r. 1882 fol. Z. rozl. 601 mr. gr. or. i ogr. 235 mr. , łąk 37 mr. , pastw. 2 mr. , lasu 303 mr. , nieuż. 24 mr. ; bud. drew. 12, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 12, mr. 306; wś Truszczynyos. 2, mr. 35; wś Wólka Zglechowska os. 7, mr. 35. W r. 1576 Anna Siennicka płaci tu od 14 łan. km. Paw. , Mazowsze 223. Zgleczewo l. Szlacheckie pow. ostrowski, gm. Zaręby Kościelne, par. Zuzel. W r. 1827 było 5 dm. , 32 mk. W r. 1578 we wsi Zgleczewo Jakób Zgleczewski płaci od 1 1 2 łanu km. a w częściach bez kmieci płacą częściowi posiadacze od 9 1 2 łan. i 4 zagr. Paw. , Mazow. , 395, 397. 2. Z. Panieńskie, powiat ostrowski, gmina Szulborze Koty, par. Zuzel. Nazwa wskazuje iż było posiadłością zakonnic, ale jakich nie wiadomo. Spisy pobor. z XVI w. i spis z 1827 r. nie podają tej nazwy. Zglenice al. Zglinice Wielkie, Z. Małe i Z. Budy, trzy wsi i dwa fol. , pow. sierpecki, gm. Lisewo, par. Kurowo, odl. o 8 w. od Sierpca. Z. Wielkie mają 21 dm. , 175 mk. , 1229 morg 600 nieuż. Z. małe 10 dm. , 93 mk. , 495 morg. Z. budy 8 dm. , 90 mk. , 160 morg. Z. wielkie lit. L fol. ma 110 morg. ; Z. Małe lit. D fol. ma 138 mr. W r. 1827 Z. Wielkie 18 dm. 204 mk. , Z. Małe 12 dm. 101 mk. R. 1578 miały 14 łan. i 4 zagr. Zgliczyn 1 Kościelny, os. nad rz. Mławką, pow. sierpecki, gm. Stawiszyn, par. Radzanów, odl. 28 w. od Sierpca, ma 2 dm. , 21 mk. , 1 mr. W r. 1827 były 2 dm. , 65 mk. Istniał tu kościół parafialny, który w obecnem stuleciu zniesiony został i parafię wcielono do par. Radzanów, Jeszcze spisy wsi z r. 1827 podają parafią Zgliczyn. Istniała już w r. 1578. 2 Z. Glinki, wś i fol. nad rz. Mławką, pow. sierpecki, gm. Stawiszyn, par. Radzanów, odl. 31 w. od Sierpca, ma 19 dm. , 216 mk. , 963 morg. W r. 1827 było 12 dm. , 103 mk. Ob. Glinki 7. . W roku 1578 we wsi Zgliczyno Glinki, w parafii Zgliczyno, było 4 1 2 łan, kmiecych, 8 zagr. z rolą, 1 zagr. bez roli, młyn, wyrób piwa Pawinski, Maz. , 54. 3 Z. Pobodze, wś i fol. nad rz. Działdówką, pow. mławski, gm. Ratowo, par. Radzanów, odl. 27 w. od Mławy, ma 18 dm. , 197 mk. W r. 1827 było 10 dra. , 120 mk. R. 1577 we wsi Z. Pobodze płacą trzej dziedzice od 2 łan. i 6 zagr. z rolą Paw. , Mazow. , 54. W r. 1868 fol. Z. rozl. 492 mr. gr. or. i ogr. 270 mr. , łąk 32 mr. , pastw. 80 mr. , zarośli 20 mr. , nieuż. 90 mr. Wś Z. Pobodze 15 os. , 40 mr. , wś Chrapów 4 os. , z gruntem 139 mr. 4. Z Witowy, wś i fol. nad rz. Działdówką, pow. mławski, gm. Ratowo, par. Radzanów, odl. o 26 w. od Mławy, ma 25 dm. , 225 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 77 mk. , par. Zgliczyn. W r. 1871 fol. Z. Witowe rozl. 779 mr. gr. or. i ogr. 240 mr. , łąk 45 mr. , pastw. 94 mr. , lasu 200 mr. , zarośli 150 mr. , nieuż. 50 mr. ; bud. drew. 14, las nieurządzony. Wś Z. Wi towe 20 os. , 60 mr. Br. Ch. Zglińce, wś, pow. dubieński, gm. i par. Dubno o 6 w. Zgliniec 1. wś gosp. w pow. kościańskim, ma urząd okr. i st. cyw. w Krzywiniu, tamże pocztę a st. kol. żel. w Starym Bojanowie AltBoyen na linii Poznań Wrocław, szkołę katol. w Jur kowie, ew. w Pol. Popowie, paraf. katol. w Czer wonej Wsi, ew. w Osiecznie, sąd w Kościanie. Obszaru 126 ha, 30 dym. , 215 dusz 46 ew. . Leży na zach. od Krzywinia, płd. wsehód Ko ściana. W r. 1793 posiadłość. Stan. Rogaliń skiego z Jurkowa. 2. Z. , nazwa części lasu na Jurkowie, w pow. kościańskim. W. Ł. Zglinna Wielka i Z. Mała al. Prędocin, wś i fol. , pow. rawski, gm. Wałowice, par. Żelazna, odl. 13 w. od Rawy. Z. Wielka wś ma 8 dm. , 215 mk. , fol. 4 dm. , 2 mk. ; Z. Mała al. Zglińskie Bu dy, kol. , ma 31 dm. , 223 mk. ; fol. 3 dm. i 8 mk. W r. 1827 Z. Wielka miała 15 dm. , 130 mk. , a Z. Mała 14 dm. 105 mk. W r. l886 fol. Z. Wiel ka rozl. 566 mr. gr. or. i ogr. 412 mr. , łąk 55 mr. , lasu 6 mr. , w odpadkach 81 mr. , nieuż. 12 mr. ; bud. mur. 9, drew. 6, pokłady torfu, wiatrak. Wś Z. Wielka 18 os. , 91 mr. Fol. Prendocin rozl. 487 mr. gr. or. i ogr. 473 mr. , łąk 10 mr. , nieuż. 4 mr. ; bud. 2 mur. i 2 drew. , pło dozm. 12 pol. Wś Z. Mała 35 os. , 275 mr. Na początku ją dziesięcinę arcyb. gnieźnieńskim, z trzeciego, leżącego od strony Starej Rawy i zw. Schobyelisch, pobierają mansyonarze kościoła w Skierniewicach i kościół w Kurzeszynie, zaś z ła nów folw. w Z. Wielkim i Małym bierze pleban w Żelazny Łaski, L. B. , II, 276, 292. W r. 1579 we wsi Zglinna, w par. Żelazna, Okuń płaci od 4 łan. km. , zaś we wsi Z. minor Piotr Wolski ma 1 1 Zgłobice, wś, pow. tarnowski, na praw. brzegu Dunajca, przy gościńcu z Tarnowa 10 klm. do Wojnicza. Położenie ma pagórkowate; okolica urozmaicona lasami. Wzniesienie wynosi 246 mt. Wś ma 83 dm. , posiadłość tabularna 3 dm. ; Z. liczy 542 mk. 264 męż. , 278 kob. , 507 rzym. kat. i 35 żyd. , przydzielonych do par. rz. kat. w Zbylitowskiej Górze, Pos. większa dawniej hr. wskiej dzieli się teraz na 3 korpusy Z. Brzeziny Zofii Jordanowej 132 mr. , w tem 52 mr. lasu, drugi Macieja Oruszuli, zw. Orszulówka, 7 mr. i trzeci Jozuego Maschlera 252 mr. Pos. mniejsza wynosi 418 Zglińce Zgliczyn Zgliniec Zglinna Wielka Zglechów Zglechów Zgłobieńską Wola Zgłobień mr. W r. 1581 zapisano w księdze pobor. Paw. , Małop. , 263 przy wsi Z. nazwiska dziedziców Saraczki, Lissakowski, Dziechnik, Baczalski, Miroschowski i Paluski; mają 1 1 2 łan. , które sami uprawiają. . Graniczy na płn. z Zbylitowską Górą, na wschód z Koszycami, na płd. z Błoniem. Zgłobień z Przymiarkami i Zagórnem, wś, pow. rzeszowski, nad pot. Zgłobienką, dopł. Wisłoki z lewego brzegu, 14 klm. na połd. zach. od Rzeszowa, wzn. 249 mt. npm. Ludna wieś, rozciąga się kilkoma ulicami nad potokiem i przy drogach gminnych do sąsiednich wsi. Posiada kościół par. rz. kat. i szkołę. Wraz z wólkami i obszarami dworskiemi ma 215 dm. i 1, 146 mk. , 561 mr. i 585 kob. ; 1076 rzym. kat. i 70 izrael. Pos. tabularna w trzech korpusach Gabryeli Jędrzejewiczowej i Izraela Weidenbauma Izraelówka 20 mr. ma 727 mr. obszaru, pos. mn. 1, 553 mr. roli. Kościół murowany pochodzi z r. 1741, parafia istniała już za Długosza, a patronat wykonywał wówczas dziedzic Spytek z Jarosławia. Petrassius Brandisz eques Melitensis zakłada we wsi swej Zgłobieniu r. 1313 kościół par. drewniany, pod wez. św. Andrzeja, uposaża 60 korcami owsa i tyloma żyta jako mesznem z fol. Zgłobień i wsi. Błędowa, Niechobrz, Czudzin i Wola. Daje też plebanowi 3 role kmiece, dziesięciny z fol. Zgłobień i wsi powyższych. Prócz tego łąkę na trzy wozy siana wolny wręb w lasach, prawo warzenia piwa i gorzałki, Kod. Małop. , 293. Dokument ten został jednakże podrobiony. W połowie XV w. wś Z. ma kościół p. w. św. Andrzeja. Wieś leży blizko Rzeszowa, jest własnością Spytka Jarosławskiego h. Leliwa, który ma 34 łan. km. Z łanów tych dawano dziesięciny, po 1 szerokim groszu bisk. krak. Były też 2 łany sołtysie a proboszcz miał rolę i łąki Długosz, L. B. , II, 280. W r. 1536 Paw. , Małop. , 513 Sglobien dzielono na Sglobien antiqua i zapewne Wola Zgłobieńska. Zaliczano wieś do powiatu pilzneńskiego. Należała w połowie do Stanisława Odrowąża ststy Samborskiego, a w połowie do Magdaleny wojewodziny bełzkiej, jego stryjecznej siostry. Lustratorowie tak opisują. tą wieś Są w niej kmiecie osadzeni na niejednakieh rolach, którzy też nie równe opłacają czynsze, jest ich 38. Summa czynszu wynosi 31 grzywien 18 groszy i 8 denarów, 194 korcy owsa, 64 serów, 130 kur, 6 kóp jaj; jest 5 ról opuszczonych, dwa dwory, dwa predia, 3 sadzawki, 2 młyny, łąki i lasy wystarczające, przynoszą trzy kwarty miodu; dwie karczmy płacą 6 grzyw. i dają dwa kamienie łoju. Z. Nowy liczy 30 kmieci również na niejednakich rolach i opłacających niejedna kie czynsze. Summa czynszu wynosi 17 grzyw. , 102 korce owca, 68 kogutów, 34 sery, 3 kopy i 24 jaj; jedna rola opuszczona. Pańszczyznę odrabiają do folw. w Z. Starym, sołtys ma folwark, 3 kmieci, 3 zagr. , karczmę płacącą 6 grzyw. i kamieńłoju, 2 sadzawki i młyn. W r. 1581 253 Stary Zgłobień, własność kaszt. krakow. li czył 33 kmieci, 27 łanów, 2 1 2 kół walnych, 6 zagrod. , 3 komor. z bydłem, 6 kom. bez bydła i 3 rzemieślników, Z. Nowy 34 kmieci, 23 łan. , 6 zagr. , 3 komor. z bydłem i 5 komor bez by dła. Parafia obejmowała tylko oba Zgłobienie; Teraz dyec. przemyska. dek. rzeszowski obej muje Błędową, Niechobrz, część Nosówki i Wolę Zgłobieńską. Z. graniczy na płn. z Pobitną, na zach. z Nockową i Wolą Zgłobieńską, na płd. z lasami Pstrągową i Czudcem, na wsch z Nie chobrzem i Nosówką. Mac. Zgłobienówka al. Zglobieński Potok, lewy dopł. Wisłoka, w dolnym biegu zwany też by wa Słotwinką, wypływa na obszarze Woli Zgło bieńskiej, z pagórków bezleśnych 297 mt. Pły nie przez Zgłobień do Nosówki, przyjąwszy tu dopływ, zwraca się na płd. wschód i płynie przez Zabierzów. Z Niechobrza przyjmuje pot. Niecho brzkę z lew. brzegu, płynie na Racławówkę, da lej granicą Boguchwały i Zwierzycy. Przy uj ściu rozdziela się na dwa ramiona. Z praw. brz. przyjmuje w Racławowie pot. Nosowski i drugi b. n. Długość biegu około 11 klm. Karta wojs. , 5, XXV, 5, XXVI, 6, XXVI. St. M. Zgłobieńską Wola, ob. Wola Zgłobieńska, Zgłowiączka, w dok. z r. 1253, 1255 r. , 1346 r. Sgovyantka, u Klonowicza we Flisie Mintawa, rzeczka, lewy dopł. Wisły, wypływa z jeziora Orle w pow. nieszawskim, ze wschodniego brzegu. Ponieważ zaś do jeziora tego spływają dwie strugi z zachodniej strony, jedna od Piotrkowa i Swisza, druga od Dębołęki i Kóz, przeto można by jedną z nich uważać za początek Z. Wyszedłszy z jeziora Orle pod Miałkiem, przyjmuje zaraz z prawego brzegu strugę, która wziąwszy początek pod wsią Chociszewem, w pow. kolskim, przepływa jeziora we wsiach Chotel i Chalno. Struga ta również bywa uważaną za początek Z. , która właściwie tu pod wsią Rybiny powstaje ze zlewu odpływów całej grupy jezior, rozłożonych na obszarze 660 mr. między wsiami Dąbrówka, Czarnocice, Głuszynek, Miłachowo, Orle i Głuszyn. Odtąd dąży ku wschodowi na młyny Żochel i Topolkę, płynie między Janiszewem a Janiszewkiem, przybiera kierunek półn. wschodni, wchodzi na obszar pow. włocławskiego pod wsią Zgłowiączką, płynie pod Korzeczynkiem, Lubrańcem, Dobierzynem, Kazaniami, skręca odtąd ku północy i dąży na Rzadką Wolę, Brześć, Falborz, od Wolicy wraca do kierunku wschodniego, płynie pod Wieńcem, Mazurami, Liskiem i pod Włocławkiem, przy wsi Zazamcze uchodzi do Wisły zlew. brzegu. Długość biegu, licząc od jeziora Orle, wynosi 38 w. Przyjmuje z praw. brzegu, pod Zgłowiączką Kocięcę, pod Dobierzynem Chodeczkę, poniżej MazurówPrzedpolnę al. Dyabełek; z lewego brzegu, pod Wolicą strugę Bachor Zgłobień Zgłobienówka Zgłowiączka Zgniłka Zgłowiączka kę od łąk Bachorzy, pod Liskiem Oślę od wsi Ustronie. Wszystkie te rzeczki są odpływami rozmaitych jezior Chodeczka odprowadza wody jez. Chodeckiego i Choceńskiego, Podpolna jez. Lubieńskiego i trzech drobnych i za pośrednictwem dopływu swego Wiślanówki jez. Rakutowskiego i kilku małych. Niedaleko ujścia Z. do Wisły znajduje się w lasach rządowych około 14 drobnych jezior. W akcie z roku 1250 powiedziano, iż kanonikom włocławskim przysługuje prawo poboru cła a foro Zgouendie ubicunque fluvius Zgovendia transeatur. Z aktu wydanego w r. 1262 dowiadujemy się, że jeden brzeg Zgłowiączki należał do bisk. kujawskich, a drugi na pewnej przestrzeni do dziedziców Chalina Ulanowski, Dok. Kuj. , 184 i 200. Zgłowiączka, r. 1155, 1251, , wś. i fol. nad rzką t. n. , pow. włocławski, gm. Piaski, par. Zgłowiączka, odl. 21 w. od Włocławka, posiada kośc. murowany, fil. par. Lubraniec, 62 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 24 mk. W r. 1884 fol. Z. , oddzielony w r. 1877 od dóbr Borek rozl. 139 mr. gr. or. i ogr. 107 mr. , łąk 15 mr. , pastw. 9 mr. , nieuż. 8 mr. ; bud. mur. 9, drew. 2. Jestto starożytna osada wś książęca, w której istniała niegdyś kopalnia soli a przy niej targowisko. Klasztor czerwiński przy swem uposażeniu r. 1155 otrzymuje miarę soli w Z. caccabum. W roku 1253 dnia 11 czerwca bawi tu Kazimierz książe łęczycki i kujawski, i wydaje akt zwracający kościołowi kruszwickiemu połowę wsi Małe Chełmce Kod. dypl. pol, II, 50. Według dokumentu z r. 1254 klasztor czerwiński pobierał sartaginem salis Sgovanthka. Wieś ta przeszła następnie na własność kapituły płockiej. Król Kazimierz W. ze względu na kopalnie soli odebrał duchowieństwu wieś a może tylko kopalnie. Per sol qui foditur magna habuit impedimenta powiada akt biskupa płockiego, którym nadaje kapitule r. 1372 w zamian za sprzedaną wieś Sgowanthki wieś Trzepowo. Według reg. pobor. z r. 1557 niema tu kmieci wcale jest tylko folwark i sam kościół Zgowiąthka predialis, tantum sola ecclesia. W spisie z r. 1827 podano Z. jako folwark rządowy. Podobno Z. wchodziła w skład uposażenia kościoła w Lubrańcu, przy którym osadzeni byli kanonicy lateraneńscy do r. 1819. Kto i kiedy założył tu kościół i parafią, niewiadomo. Istniała już w połowie XVI w. Obecny kościół murowany został odnowiony w r. 1837. Z. par. , dek. włocławski 2, 460 dusz. O tutejszej kopalni soli pisał E. Świeżawski Kopalnie soli w Z. na Kujawach w XIV w. Przyr. i Przem. Nr 20 z r. 1879. Br. Ch. Zgnilec, niem. , staw w pow. międzychodzkim o 7 klm. , ku połd. od Sierakowa a 4 1 2 klm. na półn. wschód od Kwilcza. Leży w pobliżu Sprzeczna. 2. Z. , miejscowość na Bieńkowie na połd. wsch. od Szremu. Zgniła, rzeczka ob. Gniła. Zgniła, pot. , dopł. Strypy Wschodniej w pow. złoczowskim. Zgniła Bystrzyca, lewy dopł. Bystrzycy Nadworniańskiej. Zgniła Lipa al. Przemyślańska, potok, lewy dopł. rz. Lipy Złotej, w pow. rohatyńskim. Płynie przez Nastaszyn i granicą między Obelnicą a Koniuszkami. Zgniła Noteć, odnoga Noteci ob. t. VII, 188. Zgniła Obra, prawy dopływ Odry, ob. Obrzyca i Obra, Zgniła Prypeć, struga wodna, łączy Styr lewy dopł. Prypeci ze Stochodem. Zguiła Struga, wś, pow. lubelski, gm. Jaszczów, par. Biskupice, ma 9 os. , 124 mr. Wchodziła w skład dóbr Jaszczów. Zgnile Błoto al. Janów, fol. i kol. , pow. łódzki, gm. i par. Bełdów, odl. 14 w. od Łodzi. Pol. ma 7 dm. , 21 mk; kol. 18 dm. , 257 mk. W r. 1875 istniały tu gorzelnia, dystylarnia, tartak i cegielnia. W 1827 r. było 14 dm. , 140 mk. W r. 1875 fol. Z. Błoto rozl. mr. 1532 gr. or. i ogr. mr. 460, łąk mr. 122, past. mr. 31, wody mr. 27, lasu mr. 826, w osadach mr. 27, nieuż. mr. 38, bud. mur. 18, drew. 23; płodozm. 10pol. , las urządzony. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Z. Błoto os. 36, mr. 260; wś Adamów Nowy os. 17, mr. 464; wś Ludwików os. 12, mr. 179; wś Sanie os. 13, mr. 80; wś Sławak os. 11, mr. 22; kol. Sanie os. 21, mr. 206. Na początku XVI w. łany km. dawały dziesięcinę proboszczowi łęczyckiemu zaś folw. pleb. w Bełdowie Łaski, L. B. , 378. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Zgniłe Błoto, w par. Bełdowo, miała 8 łan. , karczmę, 12 osad. Pawiń. , Wielkop. , Br. Ch. Zgniłe Błoto, ob. Hniłe Błoto, Zgniłe Morze, ob. Siwasz. Zgnile Mosty, nazwa na obszarze dóbr Kochcice, w pow. lublinieckim. Zgniłka, jezioro, w dobrach Ryńsk, pow. wąbrzeski. Zgniłki, niem. Zgnilken, fol. , pow. szczycieński, st. p. Zgniłobłota, Zgniłobłoty al. Zgniłebłoto, niem. Zgnilloblott, wś, pow. brodnicki, st. p. i paraf. kat. Bobrowo; 656 ha 565 roli or. , 31 łąk; 1885 r. 27 dm. , 43 dym. , 219 mk. 118 ew. , 98 kat. , 3 dyssyd. . Folw. tutejszy, obejmujący około 700 mr. pięknej i urodzajnej ziemi, nabyła r. 1888 komisya kolonizacyjna za 140000 mrk. Wś ta, która jeszcze przed 40 laty liczyła około 100 polskich włościan i chałupników, już teraz, z małemi wyjątkami, jest w ręku Niemców i ma szkołę ewang. W topogr. Goldbecka z r. Zgnilec Zgniła Zgniła Bystrzyca Zgniła Lipa Zgniła Noteć Zgniła Obra Zgniła Prypeć Zgnile Błoto Zgniłe Błoto Zgniłe Morze Zgniłobłota Zgniłki Zgnile Mosty Zgon Zgniłocha Zgniły Zgoda Zgojewo Zgoń Zgonno Zgorale Zgórniaki Zgórówka Zgórska Zgórski Przyłęk Zgórsko Zgórz 1789 zapisana jako wś z karczmą, o 20 dymach str. 265. Kś. Fr. Zgniłocha, ob. Gimmendorf. Zgniły, nazwa dolnego biegu pot. Zabłocie lew. dopł. Dniestru, w pow. stanisławowskim. Zgniły Głuszyn, wś, pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Swierczyn, ma 97 mk. 56 mr. Zgniły al. Gniły Taszlik, ob. Taszlik, Zgniły al. Gniły Tykicz, ob. Tykicz 1. . Zgoda 1. dawniej Płoszczonów, wś nad rz. Mrogą, pow. łowicki, gm. Bielawy, par. Walszew, odl. 26 w. od Łowicza, ma 19 dm. , 132 mk. , 346 mr. , w tem 301 mr. pastwisk i 26 nieuż. Ob. Płoszczonów. 2. Z. , kol, pow. kutnowski, gm. Żychlin, par. Śleszyn, ma 9 os. , 104 mk. , 131 mr. 3. Z. , kol. , pow. koniński, gm. Staremiasto, par. Lisiec Wielki, odl. od Konina 11 w. 4. Z. , karczma, w par. Nieszawa, W 1789 r. dawała dla bisk. kujaw. 180 zł. Zgoda 1. folw. w pobliżu kotliny rz. Ptycz, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Hłusk, przy drodze z Hłuska do Berezówki i Zubarewicz, o 53 w. od Bobrujska, własność Iżyckich, około 30 włók; grunta lekkie. 2. Z. , fol. , pow. ihumeński, w 2 okr. pol. i gm. Śmiłowicze, własność Niemorszańskich, ma 4 włóki. Zgoda, przys, wsi Łowce, w pow. jarosławskim. Zgoda al. Stara Zgoda, fol. do Wojnowic, w pow. bukowskim grodziskim, ma urz. okr. , urz. st. cyw. i parafie w Buku, tamże pocztę i st. kol. żel. na linii PoznańZbąszyń, szkoły w Szewcach, sąd w Grodzisku; 1 dym, 7 dusz. W r. 1793 posiadłość Fil. Raczyńskiego na Woj nowicach. W. Ł. Zgojewo, niem. Schojow, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, par. kat. Słupsk. Zgon 1. brzeg jeziora pod Dolskiem, w pow. szremskim. 2. Z. , nazwa dawna jeziora Stry kowskiego lub Tomickiego, albo też nazwa zbio rowa dawana w XVI w. jeziorom około Stęsze wa, w pow. bukowskim. 3. Z. , część jeziora Bnińskiego, przysądzona r. 1377 Jarosławowi z Błażejewa przeciw uroszczeniom dziedzica No skowa i Kuropatnik. 4. Z. , toń na jeziorze pod Kramskiem, na zach. płd. Babimostu, o którą. Teodor, opat Obry, układa się r. 1385 z Frysz konem Treppelen. 5. Z. , toń tractus na je ziorze Powidzkiem, w pow. gnieźnieńskim wit kowskim. 6. Z. , niem. Rother w pow. bydgoskim, o 9 klm. na płn. zach. For donu, w paraf. Osielsk, na trakcie wiodącym do Świecia. . W. Ł. Zgoń, Zgoin, wś, pow. pszczyński, par. kat. Woszczyce, ew, Mikołów. W r. 1885 miała 623 ha, 99 dm. , 840 mk. 7 ew. . Zgon, niem. Sgonn, wś, pow. ządzborski, st. p. AltUkta. Zgonno, błoto pod wsią Mchowiee, w pow. łęczyckim, gm. Tum. Zgorale, ob. Zgorzałe, Zgórniaki, pustkowie, w pow. sieradzkim, na obszarze dóbr Kuźnica. Zgórówka, ob. Zhurowka. ZgórskaPodborza, ob. Podborza 2. Zgórski Przyłęk, ob. Przyłęk 2. Zgórsko l. wś nad rzką Wroną, pow. sandomierski, gm. Łoniów, par. Sulisławice, odl. od Sandomierza 23 w. , ma 17 dm. , 106 mk. W r. 1827 było 6 dm. , 69 mk. W spisie pobor. z r. 1662 wś Górskie płaci od 32 głów. W r. 1883 po dopełnieniu parcelaeyi folwarku Z. pozostała osada młyn. Lipowiec, z obszarem mr. 61 gr. or. or. i ogr. mr. 42, łąk mr. 10, past. mr. 2, nieuż. mr. 7; bud. mur. 3, drew. 1; młyn wodny. W r. 1880 folw. miał około 150 mr. Wś Z. os. 12, mr. 72. 2. Z. , w XVI w. Góry, wś i fol. nad rzką Trupieniec, pow. kielecki, gm. Korzecko, par. Chęciny, odl. 9 w. od Kielc, przy drodze bitej kieleckokrakowskiej. W 1827 r. było 9 dm. , 29 mk. Na początku XVI w. dziesięcina ze wszystkich ról dworskich i tych, które są u prawiane dla dworów, wartości około 1 grzyw. , szła dla kościoła w Chęcinach. Wieś nosi nazwę Góry Łaski, L. B. , I, 585. W r. 1889 fol. Z. rozl. mr. 477 gr. or. i ogr. mr. 240, łąk mr. 4, pastw. mr. 2, lasu mr. 213, nieuż. mr. 18; bud. mur. 10, drew, 15; las nieurządzony, cegielnia. Wś Z. os. 10, mr. 99; wś Zagrody os. 9, mr. 199; wś Zalesie os. 12, mr. 60. Br. Ch. Zgórsko, część gminy Podborze, nad pot. Partyńskim, przy ujściu pot. Dąbrowskiego, w pow. mieleckim, jest odrębną wsią, mającą wólki Podkościele 14 dm, i Wilczą Wolę 7 dm. . Składa się z 10 dom. a z wólkami z 31 dom. i liczy 135 mk. 65 męż. , 70 kob. rz. kat. Jest tu kościół parafialny, erygowany w r. 1583. Pos. tabularna zakładu im. Ossolińskich we Lwowie ma 779 mr. ; pos. mn. 129 mr. W połowie w. wś Z. , blizko Radomyśla, w par. Mielec, własność Pacanowskiego, h. Jelita, miała 4 łany km. , z ktorych dawano dziesięcinę kościołowi w Pacanowie Długosz, L. B. ,, 423. W spisie pobor. z r. 1578 Pawiń. , Małop. , 208 Zgorsko Mikołaja Mieleckiego, wojew. podolskiego, miało 40 kmieci, 18 łan. , 4 zagr. i 10 kom. bez bydła. Należało do par. w Mielcu. Spisy z XVII w. ce do parafii w Zgórsku wsi Izbiska, Jamy, Po dlesie, Piątkowice, Podbórz, Grzybów, Partynię, Schabów i Pień. Teraz obejmuje tylko Bliznę i Podborze. Wieś leży w piaszczystej równinie, wznies. 185 mt. npm. , u ujścia pot. Partyńskie go do Brenia. Graniczy na płn. z Wadowicami Górnemi, na wsch. z Podborzem i Podlesiem, na płd. z Partynią a na zach. z Jamami i Izbi skami. Mac. Zgórz, wś i fol. , pow. sieradzki, gm. i par. Brzeźnio, odl. od Sieradza 14 w. Wś tworzy je Zgniłocha Zgorzałymost Zgorzalec Zgorzałe dną całość ze wsią Zapole a folw. wchodzi w skład dóbr Rembów. Zgorzalec al. Zgorzałymost, niem. Gorzalimost, młyn nad Prusiną, pow. świecki, gm. Wierzchy, st. pocz. i kol. Lniano; 1885 r. 1 dm. , 6 mk. R. 1780 własność nadleśniczego V. Kś. Fr. Zgorzała 1. wś, pow. warszawski, gm. Falenty, par. Raszyn, ma 86 mk. , 320 mr. włośc. W 1827 r. było 9 dm. , 84 mk. 2. Z. , os. , pow. grójecki, gm, i par. Jazgarzew, ma 10 mk. , 63 mr. dwor. Zgorzałe, niem. Zgorzallen al. Seedorf, dok. 1284 Zgorale, wś dawniej rycerska nad jez. Radunią, pow, kartuski, st. p. i paraf. kat. Stężyca, st. kol. Kościerzyna; zawiera 13 posiadeł włościańskich i 3 zagrody, razem 531 ha 417 roli or. , 33 lasu; 1885 r. 28 dm. , 31 dym. , 187 mk. 109 kat. , 78 ew. . W skład wsi wchodzą wyb. Grenzhof 6 dm. , 36 mk. ; Smukowo 3 dm. , 21 mk. i Zgorzalska Huta 3 dm. , 24 mk. . Pojawia się już w dok. z r. 1284 jako wś w ziemi Piersznie położona, którą. ks. Mestwin nadał swej Giertrudzie ob. Perlbach P. U. B. , str. 349. Za czasów krzyżackich należała do wójtowstwa tczewskiego. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymienione jako dobra szl. z 2 pustkowiami Hutą i Okolem, o 10 dymach, w ręku Mściszewskich str. 265. Zgorzało wś i fol. , pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Jelonki, odl. 35 w. od Ostrowia. W r. 1886 fol. Z. rozl. mr. 741 gr. or. i ogr. 472, łąk mr. 78, past. mr. 21, lasu mr. 150, nieuż. mr. 20; bud. drew. 13; płodozm. 10pol. , las nieurządzony, pokłady wapna. Wś Z. os. 10, mr. 39, Ob. Zagorzałowo. Zgorzały mylnie, pow. kartuski, ob. Zgorzałe. Zgorzałymost al. Zgorzalimost, pow. świecki, ob. Zgorzalec. Zgórze 1. wś, pow. kutnowski, gm. i par, Dąbrowica, par. ew. Przedecz, ma dom modlitwy ewang. , szkołę, cmentarz ewang. , 13 dm. , 132 mk. , 545 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kłodawa. W 1827 r. było 15 dm. , 121 mk. 2. Z. , wś, pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Strzelce, ma 14 dm. , 145 mk. , 195 mr. 3. Z. , fol. , pow. łukowski, gm. i par. Miastków, ma 3 dm. , 48 mk. , 1167 mr. Zgorzelice al. Zgorzelec, serb. Zhorjelc, niem. Goerlitz, w dok. z r. 1071 Gorelitz, 1319 Gorlicz, ztąd Gorlice, według Słownika Knie go, miasto powiatowe, największe po Wrocławiu na Szląsku pruskim, główny centr Łużyc pruskich, leży pod 51 9 6 płn. szer. wzn. 648 st. par. npm. a około 50 st. nad poziom Nissy łużyckiej, nad którą się rozłożyło z lew. brzegu, odl. od Wrocławia na zach. o 203 4 mili a od Lignicy 121 4 mili. Miasto jest punktem węzłowym, z którego rozchodzą się cztery linie dróg żelaznych do Wrocławia odl. 164 klm. , Drezna, Seidenberga, , Hirschberga i Cottbusu. W latach 1844 i 45 wybudowano dla drogi żel. wrocławskodrezdeńskiej nad Nissą i jej doliną wielki wiadukt z mostem, wsparty na 30 filarach, wznoszący się do 120 st. z łukami mającemi po 60 st. w otworze. Miasto właściwe, otoczone jeszcze w r. 1843, przez mury z bastyonami i fosami, łączy się przez cztery bramy z przedmieściami, Reichenbacher, stadt na praw. brzegu Nissy. Przedmieścia miały ośm bram. Miasto brukowane bazaltem, ma kanały murowane już od r. 1471, wodociągi z daleka prowadzące wodę źródlaną. Miasto posiada liczne kościoły i instytucye. Piękny kościół ewang. św. Piotra i Pawła 253 st. długości, 141 szer. , 86 wysok. , zbudowany w latach 1423 1497, zniszczony przez pożar 1691 r. Kościół ew. św. Trójcy na górnym rynku, wzniesiony r. 1234 1245 przy klasztorze franciszkanów, r. l371 rozszerzony, od r. 1565 ewang. , 1713 odnowiony. Przy kościele kaplica św. Barbary, ze starym ołtarzem. Kościół św. Anny, ewang. , przy domu sierot wzniesiony był r. 1508. Kościół szpitalny i cmentarny zarazem zbudowany r. 1349, rozszerzony około połowy w. Główny kościół cmentarny, ewang. , św. Mikołaja i św. Katarzyny, podobno najstarszy w mieście, miał być wzniesiony 1041 r. , odbudowany 1452 1515 i po pożarach 1647 i 1717 r. Przy kościele szpitalnym św. Krzyża stoi Grób święty, wzniesiony przez burmistrza zgorzelickiego Jerzego Emmericha, który w towarzystwie malarza i budowniczego odbył dwukrotną pielgrzymkę do Jerozolimy i wzniósł przy kościele św. Krzyża podobiznę grobu Chrystusowego. Na przedmieściu nissańskim stoi ósmy kościół św. Ducha szpitalny. Katolicy posiadają jeden tylko kościół parafialny, wzniesiony r. 1835. Obok licznych szkół niższych znajdują się tu gimnazyum ewangielickie, szkoła realna wyższa, szkoła rzemiosł, wyższa szkoła dla dziewcząt, zakład karny. Od r. 1779 istnieje tu Towarzystwo naukowe górno łużyckie, posiadające bogate zbiory ksiąg, rękopisów, rycin, monet, starożytności, roślin, zwierząt, minerałów. Towarzystwo przyrodnicze powstało r. 1823. Prócz tego liczne stowarzyszenia z różnemi celami. Około 16 fabryk sukna i zakładów apretury, przędzalnie wełny, trzy fabryki maszyn, odlewnie żelaza, fabryka wagonów i sikawek. Prócz tego liczne fabryki wyrobów metalowych, mebli, tytuniu itp. Miasto pięknie zabudowane i otoczone plantacyami i promenadami po zburzonych obwarowaniach. Do miasta należy 1782 ha 974 roli, 270 łąk i 141 lasu. W r. 1885 było 2503 dm. , 13811 gospodarstw i 55702 mk. 26087 męż. , 29615 kob. , co do wyznania; 48535 ew. , 6018 katol. , 433 in. Zgorzelice Zgórze Zagorzałowo Zgorzalec żyd. Miasto samo sianowi odrębny powiat zgorzelicki miejski. Dzieje. Zawiązkiem osady był gród drewniany Serbów łużyckich. Na miejscu zniszczonego przez ogień ks. czeski Sobiesław wystawił r. 1131 nowy zamek z kamienia. Od r. 1253 Łużyce górne dostają pod władzę margrabiów brandenburskich. R. 1304 miasto otrzymuje potwierdzenie prawa magdeburskiego. Od r. 1319 do 1329 należało do Henryka ks. na Jaworze, który potwierdził prawo magdeburskie 1319 r. i nadał różne swobody ale odstąpił Z. Janowi, król czeskiemu, który wciela miasto do Czech r. 1329, nadaje mu różne swobody, prawo bicia monety w r. 1330. W r. 1346 Z. zawiera związek z miastami Budziszyn, Kamieniec, Lubij Loeben, Lubań i Żytawa Zittau dla obrony wspólnej przeciw rozbójniczym bandom. R. 1375 otrzymuje miasto prawo wyboru rady. W r. 1377 król Karol wynosi powiat na stopień księstwa i czyni syna swego Jana księciem zgorzelickim. Nowy książę nadaje miastu sąd ziemski i miejski przepisy co do wyborów rady. R. 1384 istnieje waga miejska a 1385 piwnica ratuszowa. W latach 1389 wypędzano żydów. Po otruciu Jana w r. Z. zostają pod władza króla Wacława do r. 1419, potem Zygmunta. Husyci palą przedmieście r. 1429, miasto jednak oparło się. Od 1429 r. bywają dwa jarmarki. W r. 1466 Jerzy król czeski, oddaje Z. Maciejowi węgierskiemu, który nadaje miastu sąd wyższy i poleca okolicznym wioskom brać udział w ciężarach miejskich. W r. 1471 zbudowano pierwsze kanały. Od r. 1490 po śmierci Macieja wraca Z. do Czech. R. 1547 za niedbałą pomoc w wojnie smalkaldzkiej pozbawia król Ferdynand miasto 27 wsi i przywilejów. W r. 1559 wraca niektóre majątki, prawo wyboru rady i 60 przywilejów. W r. 1585 i 86 zaraza zabiera 2461 mk. Wciągu 30letniej wojny Z. narażone na ciągłe zmiany panów i rabunki. R. 1620 d. 7 wrześn. zajmuje Z. Jan Jerzy, margr. brand. , dnia 28 lipca 1621 r. kurfirszt Jan Jerzy saski. Od 1632 do 1636 gospodarują tu kolejno Francuzi, Sasi, żołnierze Wallensteina, Kroaci. Dnia 20 maja 1635 pokojem praskim odstąpiono Łużyce Saksonii. W r. 1639 zajęte przez Szwedów miasto odbierają Sasi i cesarscy w dniu 3 paźdz. W r. 1694 urządzona została poczta między Wrocławiem a Dreznem. Z objęciem tronu polskiego przez Fryd. Augusta w r. 1697 wojska Karola XII dadzą się we znaki Łużycom w r. 1706 i 7. Prusy rozpoczynają 1756 wojnę siedmioletnią od zajęcia Z. i Łużyc. Zmienne koleje wojny oddają Z. naprzemiany wojskom pruskim lub austryackim. W r. 1758 miasto płaci prusakom 70000 tal kontrybucji. Cena żyta doszła wtedy do 20 tal. za szefel a pszenicy do 23. Podobna drożyzna powtórzy się w latach 1771 i 72, 1804, 1806 8. W r. 1813 od maja do września zajmują miasto Francuzi i ich sprzymierzeńcy, wypędzeni przez Bluechera i wojska rossyjskie. W r. 1815 na mocy traktatu wiedeńskiego Z. z Górnemi Łużycami przeszedł pod władzę Prus. Opisy Z. z rycinami podawał Tyg. Illustr. z r. 1868 t. I, str. 205 i 1875 t. . Zgorzelicki powiat wiejski zajmuje 151 2 mil kw. w zach. stronie Szląska pruskiego, na po graniczu Saksonii, obszar lew. dorzecza Nissy Łużyckiej lewy dopł. Odry. Połudn. część ob szaru górzysta, zajęta przez pasmo gór Koenigshainer, ze szczytem Landskrone Zgorzelic. Gleba w płd. części żyzna, w płn. piaszczysta, pokryta lasami. Prócz łomów gra nitu istnieją kopalnie węgla brunatnego. Huty szklane i żelazne, fabryki smoły zużywają i przerabiają materyały leśne. Prócz tego istnie ją liczne fabryki sukna, przędzalnie wełny, war sztaty płócienne. W Leschwitz pod Z. zakład hodowli jedwabników. Powiat posiada wogóle 86694 ha, w tem 35702 ha roli, 10275 łąk i 35846 lasu. Do miast należy 334 ha 233 roli, 41 łąk, 19 lasu, do gmin wiejskich 42614 ha 26291 roli, 6536 łąk i 6838 lasu; do wię kszej posiadłości 43746 ha 9178 roli, 3698 łąk i 28989 lasu. Ludność powiatu wynosiła w 1871 r. 47338 mk. a 1880 r. 51937. W r. 1885 było 50998 mk. , w tem co do wyznania; 49490 ew. , 1255 kat. , 39 in. Jedno miasto Rychenbach miało 1769 mk. 53 kat. , 4. wyzn. , gminy wiejskie 45743 mk. 21637 męż. , 24106 kob. , w tem 44485 ew. , 1212 kat, 32. wyzn. , 13 żyd. ; obszar wię kszej własności 3486 mk. , w tem 3295 ew. , 190 kat. , 1 Br. Ch. Zgorzelisko, szczyt górski, ob. Pogorzelisko. Zgórznica, wś nad rz. Świder, pow. łukow ski, gm. Prawda, par. Stoczek Łukowski, ma 34 dm. , 298 mk. , 1004 mr. obszaru, dwa młyny wodne. W 1827 r. było 32 dm. , 181 mk. Ob. Wójtowstwo 31. W r. 1313 Trojden, ks. czer ski, daje Z. Krystynowi, wojew. czerskiemu Kod. Maz. , 38. W r. 1576 wś Zgornicza, w par. Sebestianowo Stoczek, pow. czerskim, płaci od 8 łan. km. i 2 łan. wójtow. Pawiń. , Maz. , 221. W r. 1660 wchodzi w skład ststwa latowickiego. Br. Ch. Zgórzyński, fol. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Celejów, par. Wąwolnica. Zgórzyńszczyzna, ob. Nowa Osada 1. Zgrzebichy, dawniej Grzebichy, wś, pow. węgrowski, gra. Miedzna, par. Stoczek Węgrowski, ma 26 dm. , 204 mk. , 824 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 84 mk. W r, 1578 we wsi Grzebichy, w par. Kamionna, wojew. mazowiecki płaci od 41 2. Zgrzebniki, okolica, pow. lidzki, w 3 okr, Zgórzyński Zgórzyńszczyzna Zgorzelisko Zgórznica Zgorzelisko pol. , gm. i okr. wiejski w. od gminy, o 13 w. od Szczuczyna, 6 dra. , 42 mk. w 1865 r. 5 dusz rewiz. w części Narkiewiczów i 2 dusze w części skarbowej. Zhar 1. niekiedy Car, rzeka, w pow. latyczowskim i Winnickim, prawy dopływ Bohu. Ma źródła pod wsią Zharek w pow. latyczowskim, płynie najprzód z zachodu na wschód około wsi Mordyni, Majdanu Holeniszczowskiego, Holeniszczowa, aż do Mikuliniec; potem wykręca się ku północowschodowi, zataczając wielkie kola no, i mija mto Lityń, wsi Sosny, Woniaczyn, Majdan Hołoskowski, Jackowce, mstko Miedzia ków, poniżej którego ma ujście w pow. Winnic kim. Płynie na przestrzeni 84 w. podmokłemi łąkami na stawy. Od prawego brzegu przybie ra rzki Zharek, Bereznę i Iskrzynię, od lewego zań Zhar, Kułyhę, Szamotynę i Zharzec. Z uj ściem Zharzu, w okolicach Miedziakowa kończą się ponad Bohem podmokłe łąki. 2. Z. , rzecz ka, w pow. latyczowskim, prawy dopływ Zharu pr. dopł. Bohu, zaczyna się pod wsią Kozacz ki, mija wioskę Warynkę, wś Bucnie, poniżej której ma ujście. Płynie z zachodu ku płd. wsch. , odlewając dwa stawy. 3. Z. , rzka, w pow. nowogradwołyńskim, lewy dopływ Wołoki praw. dopł. Korczyka. X. Zhar, las na obszarze Osowy, w pow. latyczowskim. Zhar al. Bohusławiec, wś nad Zharem, pow. zołotonoski gub. połtawskiej, gm. Wozniesieńskie, 110 dm, 687 mk. , cerkiew, szkoła, 2 wiatraki, 3 olejarnie. Zharek, rzeczka, w pow. latyczowskim i lityńskim, prawy dopływ Zharu. Ma źródła niedaleko mstka Wołkowiniec, płynie z zachodu na wschód na przestrzeni 22 w. , mija wś Hutę Nową Czemelowską, Stępówkę Suboczankę, Winnikowce, Horbowce, od tej wsi zwraca się na płn. i uchodzi w pow. lityńskim. Zharek, wś u źródeł rz. Zharu, pow. latyczowski, okr. pol. i par. Deraźnia, gm. Wójtowce, sąd Latyczów o 17 w. , ma 99 osad, 578 mk. , 384 dzies. ziemi włośc. , 955 dworskiej, 36 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesioną w 1765 r. , przyłączoną do Karaczyniec. Grunta nieco górzyste, gleba w części czarna, w drugiej glinkowata. Była tu fabryka cukru. Wś należała do Moszkiewiczów, teraz Kuźmińskich. Dr. M. Zhary 1. grupa domów koło Seneczowa, na obszarze dwor. Wełdzirza, w pow. dolińskim. 2. Z. , grupa domów koło Wyszkowa, na obsz. dwor. Wełdzirza, w pow. dolińskim. 3. Z. , część Majdanu Średniego, w pow. nadworniańskim. 4. Z. , grupa domów w Zielonej, pow. nadworniański. Zharzec, rzeczka, w pow. lityńskim, lewy dopływ Zharu, zaczyna się pod wsią Stara Huta, mija Majdan Kuryłowiecki, Bruślinów i pod wsią Jackowicami ma ujście. Płynie kręto z za chodu na wschód na przestrzeni 18 w. , rozlewa jąc się w 8 stawów. . M. O. Zhoraj, urzęd. Goraj, wś nad rz. Niemiją, pow. mohylowski, okr. pol. , gm. i par. katol Łuczyniec o 7 w. , odl. o 37 w. od Mohylowa, ma 127 osad, 832 mk. , 743 dzies. ziemi włośc. , 1229 dworskiej z Łuczyńcem, 51 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Paraskewii, wznie sioną w 1878 r. , z 514 parafianami. Wś nale żała do Uruskich, jako wiano posagowe Sobań skich, dziś Laszkiewiczów. Dr. M. Zhorda, wś, pow. borecki, gm. Puhlaje o 10 w. , zapasowy spichlerz gminny. Zhorjelc, ob. Zgorzelice. Zhorzany, Zhorjany, wś skarb. nad jez. Wielkiem, pow. włodzimierski, w 4 okr. pol. , gm. Zgorzany, o 76 w. od Włodzimierza, ma 122 dm. , 800 mk. , zarząd gminy, cerkiew paraf. , szkołę ludową. Gmina, położona w płn. części powiatu, graniczy od płn. z gm. Szack, od wschodu z gm. Hołowno, od płd. z gm. Hołowno i Luboml, od zach. z gra. Husza, obejmuje 11 miejscowości, mających 1216 dm. włośc. obok 34 należących do innych stanów, 8245 mk. włośc. , uwłaszczonych na 19, 589 dzies. Zhoszcza, rzeczka i uroczysko, w pow. pińskim, w okolicy wsi Swaryczewa i Sielca. Rzeczka ta stanowiła w XVI w. część granicy królewskiej puszczy t. zw. wizya Puszcz, str. 10. A. Jel. Zhurowka Zgórówka, wś nad Supojem, pow. przyłucki gub. połtawskiej, gm. Zhurowka, o 45 w. na płd. zach. od Przyłuki, 666 dm. , 3421 mk. , zarząd gminy, cerkiew, kaplica, szkoła, targi co czwartek, 3 jarmarki, 82 wiatraków, 9 olejarni, gorzelnia. Ziabień, wś i dobra, pow. czerykowski. Wś ma 28 dm. , 202 mk. ; dobra, od 1870 r. własność starowiercy Listopadowa, 4114 dzies. 79 roli, 96 łąk, 3650 lasu; młyn wodny daje 300 rs. , karczma 100 rs. , 2 stępy do tłuczenia kory łozowej. Ziabinka, Ziebinka, rzeczka, w gub. wileńskiej, prawy dopływ Wilii. Ziabinki, folw. , pow. wieliski, własność kupca Lewintowa, 130 dzies. Ziabki 1. mko, wś i fol, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. i par. katol. Prozoroki o 10 i 11 w. , okr. wiejski i dobra Ziabki, o 38 w. od Dzisny a 283 w. od Wilna. Mko miało 18, wś 28 dusz rewiz. ; fol. 849 dzies. ziemi dworskiej. Własność w 1691 r. Ewy z Korsaków Sołomereckiej, później Doboszyńskich, dziś Żmurkiewiczów. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mstko Ziabki i wsi Borowce, Borowe, Jurkowo, Leonowicze, Obrąb, Proszkowo, Prudowe, Słoboda, Swiadowo, Uhły, Wyhory, Zadworze i Ziabki, w ogóle w 1865 r. 296 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych, 89 b. dworskich, Zhar Zhar Zharek Zhary Zharzec Zhoraj Zhorda Zhorjelc Zhorzany Zhoszcza Zhurowka Ziabień Ziabinka Ziabinki Ziabki Ziajki Ziałów Ziańkowce Ziablica Ziatica Ziatkowce Ziablica Ziabliny Ziabrówka 12 jednodworców i 14 żołn. dymis. 2. Z. , do bra, pow. drysieński, własność Medunieckiego, wraz z Zamoszem mają 1690 dzies. 3. Z. , wś, tamże, par. Oświej. 4. Z. , wś, pow. drysień ski, gm. Ziabki, o 22 w. od Dryssy, 4 dm. , 68 mk. , zarząd gminy, cerkiew par. p. wez. św. Józefa, kaplica katol. par. Zabiały, szkoła. Gmina graniczy od płn. wsch. z gm. Klasice, od zachodu z gm. Strzyżyno, Tobołki i Justynia nów, od płd. z gm. filipowską, od wschodu z gm. Dziernowicze i na niewielkiej przestrzeni dotyka do gm. eufrozyniewskiej pow. połockiego, obejmuje 45 miejscowości, ma 191 dm. włośc. obok 130 należących do innych stanów, 3499 mk. , uwłaszczonych na 4333 dzies. 4096 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 10073 dzies. większej posiadłości 25 roli i 74 cer kiewnej 28 roli. Cały obszar gminy obejmu je 14529 dzies. 6725 roli i ma 4086 mk. Południowo zach. zakątek gminy przerzyna linia dr. żel. dyn. witebskiej. Dobra, dziedzictwo Hłasków, wraz z Józefowem mają 1365 dzies. Grunta wydzielone włościanom zostały ocenione do wykupu na 12790 rs. J. Krz. Ziablica, wś w pobliża błota Chołmickiego al. Nowińskiego, pow. mohylewski, gm. Pawłowicze. Ziabliny, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody o 11 w. , okr. wiejski Judycyn, 8 dusz rewiz. ; należała do dóbr Mikołajów Łopacińskich. Ziabrówka 1 wś i fol. , pow. homelski, gm. Nosowicze o 6 w. . Wś ma 146 dm. , 863 mk. , zapasowy śpichlerz gminny, dwie krupiarnie. Folw. , od 1875 r. własność włościanina Słuczenkowa, 121 dzies. 90 roli, 29 łąk. We wsi rozwinięty przemysł kołodziejski. Posiada st. dr. żel. lipawskoromeńskiej, między st. Nowobielica o 15 w. a Terechówka o 18 w. , odl. o 474 w. od st. Wilejki, 19 w. od Homla, 237 w. od st. Romny. 2. . Z. , obręb leśny w dobrach ks. Paszkiewicza, w pow. homel skim, obejmuje 1611 dzies. 590 drzew igla stych i 1021 liściastych. J. Krz. Ziabrowo, fol. i dobra, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Wielki Możejkow, w 1865 r. własność Grabowskich. Przed uwłaszczeniem włościan do dóbr należały wsi Damowce, Kirele, Kowczyki, Możejkowskie, Narcze i Ogrodniki. Ziajki, wólka do Żarek, pow. chrzanowski. Ob. Żarki. Ziałów, także Działów, zaginiona włość w dzisiejszym pow. jampolskim, granicząca z włością murawską Murachwa Jazłowieckich i Dżurynem. D. 6 października 1602 r. oblatowany zostaje w grodzie Winnickim zapis wieczystej sprzedaży za 4000 złp. Siedliszcz Z. i Soroczyca, jako i rzek Torczy i Torczycy, w rzekę Roś wpadających, od Hrehorego Turkowskiego ks. Januszowi Zbaraskiemu, wdzie bracławskiemu, sście krzemienieckiemu. Podług reg. pobor. wdztwa bracławskiego z 1629 r. Jan Dzik z maj. podkanc. kor. Stary Ziałow wnosi z 59 dym. a ssta żytom. Tyszkiewicz z Ziałowa z 34 dym. Jabłonowski, Ukraina, I, 124, 132 3. Ziańkowce 1. wś skarbowa nad Bohem, pow. bracławski, na pograniczu pow. hajsyń skiego, okr. pol. Tulczyn, gm. Monasterskie, par. katol. Bracław o 12 w. , ma 162 osad, 851 mk. , 964 dzies. ziemi włośc. , 50 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesioną w 1839 r. na miejsce spalonej z 1700 r. , z 1332 parafianami z Anczypałówką. Stara osada, zniszczona z całą okolicą w 1648 r. po rozbicia Neczaja Kostomarow. Należała do sstwa bra cławskiego, nadanego w 1775 r. na lat 50 sena torowi Kozłowskiemu i powtórnie w 1808 r. , również na 50 lat, synowi jego gen. Michałowi Kozłowskiemu, bez opłaty kwarty. 2. Z. , wś, pow. latyczowski, okr. pol. i gm. Derażnia o 12 w. , par. katol. Nowosiółka, o 32 w. od Latyczowa, ma 125 osad, 778 mk. , 758 dzies. zie mi włośc. , 1236 dworskiej, 50 cerkiewnej. Cer kiew p. wez. Wniebowstąpienia, wzniesiona w 1865 r. , z 779 parafianami. Grunta średniogórzyste, ziemia czarna i glinkowata, lasy roz ległe, glina zdatna do palenia cegły. Należała do Obrębskich, Bernatowiczów, dziś w połowie Bernatowicza, a w drugiej z Bernatowiczów Kostkiewiczowej. Dr. M. Ziatica 1. Mała, folw. , pow. mścisławski, od 1852 r. własność Radkiewiczów, 385 dzies. 79 roli, 30 łąk, 140 lasu; młyn wodny daje 200 rs. , karczma 50 rs. 2. Z. Wielka, folw. , tamże, dziedzictwo Stachowskich, 684 dzies. 240 roli, 100 łąk, 309 lasu; młyn wodny i folusz dają 200 rs. , karczma 30 rs. Ziatkowce, mstko nad rzką Kibliczką, dopł. Sobu, pow. hajsyński, okr. pol. Kuna, gm. Kiślak, par. katol. Granów, o 13 w. na płd. od Hajsyna, ma 391 dm. 242 na prawie własności, reszta na czynszu, 2774 mk. 346 żydów, cerkiew parafialną pod wezwaniem św. Mikołaja wzniesioną w 1883 r. 1985 parafian, kaplicę katol. cmentarną, synagogę, szkołę wiejską od 1861 r. , młyn wodny, 5 sklepów, 75 rzemieślników, 1413 dzies. ziemi włośc. , 85 cerkiewnej, 4226 dworskiej w całym majątku, do którego należą Z. , Ignatówka, Meleszków, Tymar i Ćwikłówka. Własność hr. Chołoniewskich. Stara osada, ale prawo miejskie otrzymała dopiero za Stanisława Augusta w 1774 r. W opisie zamku bracławskiego z 1545 r. Z. zamieszczone są jako należące do zamku; trzymał je Myszko Mormuliński Mormoli. W 1609 r. nastąpił dział dóbr dziedzicznych siedliszcza Ziatkowiec, Żerdenówki i Kuźminiec, w wwdztwie bracławskiem leżących, między Bohdanem, Romanem i Tychnem Mormolami po połowie a Iwanem Ziabrowo Mieleszkiem po połowie, od babki mianowanych Mormolów, Jewdokii Kożuchowskiej wieczystością przedanych, dziedzicami, z wyrażeniem roz graniczenia tychże dóbr Jabłonowski, Ukraina, II, 541. W 1613 r. Iwan Mieleszko sprzedaje swoją, połowę Ziatkowiec nad rz. Kubliczem, od Owdotyi Mormulewny Kożuchowskiej nabytą, Wasylowi Rohozińskiemu, za sumę 2000 kóp gr. litew. ibid. , dowany został Tychon Słupicz. o co siostra je go stryjeczna Teodora ze Słupiczów Kruszelnicka pozwała siostrę rodzoną Halszkę ze Słupi czów i jej męża Wasyla Rohozińskiego, iż oni 22 stycznia 1625 r. ze swemi spólnikami, do 100 ludzi, z różną bronią, przy których znajdo wał się Rohoziński, o północy z mstka Ziatko wiec wdarli się do zamku Tychona SłupiczaKuny w pow. hajsyńskim, przyczem Rohoziń ski pierwszy z muszkietu strzelił a potem kor dem przeciął Słupiczowi szyję do połowy, ma jętność jego splądrowawszy Rulikowski, Bracławszczyzna. Trybunał lubelski uniewinnił Rohozińską, jego zaś skazał na wieżę. Na maję tność wyrobił sobie przywilej u Zygmunta III Aleksander Piasoczyński, późniejszy kasztelan kijowski. Wskutek tego wszczął się bardzo długo trwający proces między potomkami tych że rodzin. Dr. M. Ziatkowicze, wś, pow. rohaczewski, gm. Korma o 8 w. , 47 dm. , 290 mk. , zapasowy spichlerz gminny. Ziawaczje, pow. bobrujski, ob. Zawicie. Ziawle, pow. rossieński, ob. Ziawnie. Ziawnie u Buszyńskiego, w spisie miejscowości Ziawle, folw. , pow. rossieński, gm. i par. Kroże, o 43 w. od Rossień. Ziawnis, jezioro w dobrach Kroże, w pow. rossieńskim. Ziazie, wś i zaśc. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Śiedliszcze o 3 w, okr. wiejski Polipnica, o 50 w. od Oszmiany a 14 w. od Dziewieniszek, 5 dm. , 59 mk. katol. Podług spisu z 1865 r. wś miała 20 dusz rewiz. i należała do dóbr Franopol Rewkowskich, zaśc. 2 dusze, należy do dóbr skarbowych Kołodzierzyszki. Ziaziulka, zaśc. , pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Samochwałowicze, o 20 w. od Mińska; grunta szczerkowogliniaste, urodzajne. A. Jel. Ziąbki, w XVI w. Zyambki i Wola Zyambska, wś, pow. łowicki, gm. Kompina, par. Bolimów odl. 6 w. , odl. 13 w. od Łowicza, ma 43 os. , 307 mk. , 1001 mr. , w tem 361 mr. pastw. i 50 nieuż. W 1827 r. było 40 dm. , 240 mk. Jest to dawna posiadłość arcyb. gnieźn. w kasztelanii łowickiej. W r. 1507 arcyb. Andrzej z Borzyszowic wydał w Łowiczu przywilej dla młyna we wsi arcybiskupiej Z. W r. 1558 wś otrzymała w przywileju arcybiskupim wydanym w Łowiczu, pewne udogodnienia. Arcyb. Uchański wziął 200 grzyw. od Ambrożego Rudzkiego, doktora medycyny, kanon. łowickiego, na zakupno wójtowstwa w Mąkolinie i wcielenie takowego do dóbr arcybiskupich a za to ustąpił wójtowstwo w Ziąbkach temuż Rudzkiemu, który je zapisał dla szpitala w Bolimowie, co stwierdza akt arcybiskupi wydany w Łowiczu 7 wrześn. 1568 r. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę kolegiacie łowickiej a sołtysie pleb. w Bolimowie Łaski, L. B. , II, 249, 273. 529. W r. 1579 wś Ziambki płaci od U łan. km. , 2 zagr. , 1 kom. , 1 łanu wójtow. Pawiń. , Maz. , 149. Zibelle 1. Mittel, dobra i wś, pow. rozborski, par. kat. Mużaków, ew. w miejscu, W r. 1885 dobra miały 156 ha, 3 dm. , 36 mk. 8 kat. ; wś 43 ha, 17 dm. , 67 mk. ew. Do r. 1815 wś należała do Łużyc Saskich. Mowa serbska wygasła w parafii około r. 1780. Kościół par. ewang, zbudowany z kamienia polnego, należy do najstarszych w okolicy. Por. Cybeta, 2. Z. , , dobra i wś, pow. rozborski, par. kat. Mużaków, ew. Zibelle. W r. 1885 dobra miały 165 ha; wś 270 ha, 66 dm. , 391 mk. 4 kat. . 3. Z. Ober, serb. Cwiczne Zibollen, dobra i wś, w temże położeniu. Dobra mają 256 ha, 5 dm. , 41 mk. ew. ; wś 144 ha, 42 dm. , 182 mk. 1 kat. . Zibołki al. Zibułki, ob. Dzibułki. Zibucha, wir na Wilii, pod wsią Rymiszki, w pow. święciańskim. Zicherzig niem. , ob, Cicharzeka. Zichle, fol. , pow. lucyński, własność Tadeusza de Wejkinga, 127 dzies. Zidki, wś nad Dońcem płn. , pow. zmijewski gub. charkowskiej, gm. Zamoście, 216 dm. , 1095 mk. , cerkiew. Zidlack al. Schidlacken, wś, pow. darkiejmski, st. p. Gr. Karpowen. Zidoniecki al. Kostikowski al. Białonogowka, chutor nad Dońcem Płn. , pow. zmijewski gub. charkowskiej, gm. Zmijew, o 3 w. od Zmijewa, 182 dm. , 1608 mk. , zarząd gminy. Zidow, ob. Seidau. Zidzin, niem. , wś, pow. wojrowicki, par. ew. Wojrowice, ma 880 ha 351 roli, 117 łąk, 193 lasu, 71 dm. , 406 mk. ew. Do Z. należą trzy młyny wodne. Ziebendorf, 1358 Czobgirdorf, wś, pow. lubiński, par. kat. i ew. Lubiń. W r. 1885 dobra miały 485 ha, 11 dm. , 140 mk. 10 kat. ; wś 236 ha, 53 dm. , 257 mk. 6 kat. . Ziebern 1. 1366 Czoberin, dobra i wś, pow. głogowski, par. kat. w miejscu, ew. Głogów. W r. 1885 dobra miały 269 ha, 6 dm. , 82 mk. 23 kat. ; wś 174 ha, 37 dm. , 178 mk. 12 kat. . Kościół katol. jest filią par. Ober Herndorf. Część jedna wsi należy do par. Rabsen. 2. Z. , wś, pow. żegański, par. kat. i ew. Reichenau. W r. 1885 miała 695 ha, 44 dm. . 288 mk. 8 kat. . Ziatkowicze Ziebendorf Ziebern Zidzin Ziawle Ziawnie Ziawnis Ziazie Ziaziulka Zibelle Ziąbki Zibołki Zibucha Zicherzig Zichle Zidki Zidlack Zidoniecki Ziatkowicze Ziawaczje Zidow Ziejańce Ziebienków, wś, pow. borysowski, w pobliżu zaśc. Osów ob. t. VII, 649. Ziebinka, ob. Ziabinka. Zieder, potok, dopł. rz. Aupe, w pow. kamienogórskim na Szląsku, ob. Schoemberg. Zieder 1. wś, pow. kamionogórski, par. kat. i ew. Kamionogóra. W r. 1885 miała 516 ha, 102 dm. , 1257 mk. 420 kat. . 2. Z. Wyższe, wś, tamże ma 702 ha, 81 dm. , 594 mk. 70 ew. . Do r. 1810 stanowiła własność klasztoru cystersów w Gryzoborze Gruessau. Ziegahnen niem. , ob. Cygany. Ziegelau 1. wś i dobra, pow. królewiecki, st. p. Koenigsberg. 2 Z. Neu, fol. , pow. królewiecki, st. p. niem. , wyb. do Szydlic, pow. kościerski, st. p. Kościerzyna; 1885 r. 1 dm. , 7 mk. Ziegelberg, wś, pow. nizinny, st. p. . Ziegelhof, posiadłość pod Królewcem. Ziegelhoefchen, posiadłość, pow. welawski, st. p. Allenburg. Ziegellack niem. , wś, pow. kwidzyński, paraf. kat. Kwidzyn, st. p. Kurzebrack, urząd stanu cywiln. Mareza; 911 ha 634 roli or. , 42 łąk, 11 lasuj; 1885 r. 38 dm. , 69 dym. , 369 mk. 127 kat. , 241 ew. , 1; ma szk. ew. W skład wsi wchodzi także wyb. Sechsseelen 2 dm. , 45 mk. . W topogr. G1789 zapisana jako wś włościańska, o 31 dy mach ob. str. 265. Kś. Fr. Ziegelscheune niem. 1. ceg. do Bielkówka, pow. gdański górny, st. p. Kahlbude; 1885 r. 10 dm. , 92 mk. 2. Z. , wyb. do Hochstriess, pow. gdański górny, st. p. Wrzeszcz, 1885 r. 9 dm. , 178 mk. 3. Z. , cegielnia do Mirachowa, pow. kartuski, st. p. Mirachowo; 1885 r. 2 dm. , 20 mk. 4. Z. , wyb. do Kisielic, pow. suski, st. p. Kisielice; 1885 r. 1 dm. , 9 mk. Porów. Cegielnia. 5. Z. , wś, pow. grudziądzki, st. p. Radzyn; 1885 r. 4 dm. , 36 mk. 6. Z. , wś, pow. sztumski, st. p. Ryjewo; 1885 r. 14 dm. , 99 mk. Porów. Cegielnia, 7. Z. , cegielnia, pow malborski, st. p. Tiegenhof. 8. Z. , karczma, pow. kwidzyński, st. p. Kwidzyn. Ziegelscheune, wś, pow. mielicki, par. kat. i ew. Mielice, ma 201 ha 123 roli 49 dm. , 444 mk. U kat. . niem. , os. leśn. , pow. elbląski, st. p. Elbląg; 251 ha 27 roli or. , 4 łąk, 208 lasu. W 1885 r. 2 dm. , U mk. ew. ; należy do miasta Elbląga. , wyb. , pow. elbląski, st. pocz. Elbląg. niem. , wś, pow. toruński, st. p. i paraf. kat. Toruń; 462 ha 109 roli or. , 37 łąk, 190 lasu; 1885 r. 46 dm. , 56 dym. , 267 mk. ew. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jako wś do Torunia należąca, o 15 dymach ob. str. 266. Ziegen, pow. ragnecki, ob. Kackschen. Ziegenberg, pow. chełmiński, ob. Koziełek. . wś, pow. gołdapski, st. p. . 2. Z. , dobra ryc. , pow. ostródzki, st. p. , szczyt górski na Szląsku austr. , ob. Nikelsdorf. Sędowica. Ziegengraben, struga, w pow. gdańskim, ob. Skowarcz. , miasto nad rz. Bielą Frywaldowską, pow. nissański, odl. 21 2 mil na płd. płd. wschód od Nissy, o 1 milę od Cukmantelu, na praw. brzegu rzeki, wzn. 944 st. npm. , w malowniczej okolicy, śród gór szląskomorawskich. Przy mieście stacya dr. żel. na linii NissaJaegerndorf, odl. 18 klm. od Nissy. Składa się z miasta starego i czterech przedmieść Górne, Dolne, Bielskie i Błońskie, do których prowadzą cztery bramy. Miasto posiada kościół par. katolicki, bardzo stary, odbudowany r. 1729, kaplicę św. Rocha cmentarną, przytułek dla ubogich szpital św. Barbary, szkołę katol. , kościół par. ewang. , szkołę ew. , szkołę przemysłową, liczne fabryki wyrobów wełnianych kołder, pończoch, der, glinianych, handel płótnem. Do miasta należy 1327 ha 901 roli, 15 łąk, 324 lasu. W r. 1885 było 378 ha, 1521 gospodarstw i 6557 mk. 442 ew. i 29 żyd. Osada Haueser miała 32 dm. i 537 mk. a 14 dm. i 106 mk. Zawiązkiem miasta była osada górnicza. Przechowały się jeszcze ślady robót. Husyci spustoszyli osadę 20 marca 1428 r. , ks. Wilhelm w 1444. Pożar wielki przypadł 1524 a zaraza panowała r. 1622 i 1635. Co do początków osady ob. t. VII, 321. Br. Ch. Ziegenrueck, grzbiet górski lesisty 966 mt. , w pow. popradzkim, na płd. granicy gm. Majorki. Zieglershuben niem. , wś, pow. sztumski, st, p. Ryjewo, par. kat. Postolin, 254 ha 131 roli or. , 33 łąk; 1885 r. 62 dm. , 117 dm. , 479 mk. 165 kat, 304 ew. , 10 dyssyd. ; szkoła katol. i ewang. R. 1789 dymów 48. Ki. Fr. Ziejańce, w dokum Ziaincze 1566, Zyanicze 1578, Zancze 1578, nieistniejąca obecnie wś, w dzisiejszym pow. proskurowskim. Podług reg. pobor. wwdztwa podolskiego z r. 1566 w dzierżawie Ludzickiego, który ze wsi Z. , Bubnówka i Martinkowcze płaci od 15 pługów, 1 popa, 1 rzem. W 1578 r. własność wwdy sandomierskiego Kostki, płaci od 4 pługów, 4 ogrodn. po 4 gr. , 3 komorn. po 2 gr. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 201, 305. W r. 1594 w dziale Katarzyny z Kostków ks. Ostrogskiej ob. t. X, 1565, Zyanicze 1578 i Ziancze Ziebienków Ziebinka Zieder Ziegahnen Ziegelau Ziegelhoefchen Ziegellack Ziegelscheune Ziegengraben Ziegenrueck Zieglershuben Ziebienków Zielaki Zielanka Ziejka 1583. W 1565. własność od 6 pług. W 1578 należy do Trzcieńskich, w dzierżawie Radziszowskiego, który płaci od 11 pługów, od 2 komor. po 2 gr. i od 2 ogrod. po 4 gr. Wreszcie w 1583 r. ze wsi Z. płaca od 10 pługów Jabłonowski, Wołyń i Podole, 195, 304, Ziejka, os. młyn. , pow. gostyński, gm. Rataje, par. Gostynin. Zielacino, w spisie urzęd. Zaletina, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, , gm. Zaleś o 4 w. , okr. wiejski Nowydwór, o 48 w. od Dzisny, 3 dm, , 29 mk. katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. . Zielaki, pow. lidzki, ob. Zieniaki. Zielanka 1. zaśc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki o 7 w. , okr. wiejski i dobra hr. Platerów Bortkuszki, 5 dusz rewiz. 2. Z. , zaśc. , tamże, w 3 okr. pol. , o 62 w. od Wilna, 2 dm. , 18 mk. katol. 3. Z. , ob. Zielonka. Zielawa, zapewne Zelawa, Zelwa, niekiedy Jelawa i Sielawa, rzeczka, prawy dopł. Krzny, bierze początek pod wsią. Romaszki w pow. bialskim, na granicy pow. włodawskiego, płynie w kierunku wsch. płn. przez Rososz, Łomazy, Dokudów, Perkowice, od Kłody skręca ku zach. płn. i ubiegłszy 25 w. łączy z Krzną pod wsią Woskrzenice. Przyjmuje z praw. brzegu Zeszczynkę al. Żernicę Żyrnica pod Dokudowem i Lutnię al. Lutynię pod Kłodą. . Zielątkowo, w dok. Solątkowo, os. w Wylatówku, pow. gnieźnieński witkowski, ma urz. st. cyw. w Powidzu, pocztę w Skorzęcinie, st. kol. żel. w Trzemesznie, na linii Poznań Inowrocław, szkoły w Wylatkowie, par. katol. w Powidzu, ew. w Witkowie, sądy w Gnieźnie; 8 dym. , 66 dusz. Z. leży na półn. Powidza. Pod Z. znajduje się w r. 1365 las Stawki, w którym Marcin z Piotrowca otrzymuje od króla pozwolenie założenia wsi na prawie niemieckiem. 2. Z. wś. dw. , w pow. obornickim, sąd i par. ew. w Obornikach, obszaru ma 559 ha, 9 dym. , 187 dusz 33 ew. , Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 6, 283 mrk. 3. Z. cegielnia, w temże położeniu, 1 dym, 6 dusz. Z. leży na krańcu połd. pow. obornickiego, między Wargowem a Żydowem. W r. 1388 wchodziło w skład opola chojnickiego. W r. 1392 Maciej Zielątkowski i Lubuski przyrzekli stawić Wincentego Szamotulskiego na wielkie roki. W r. 1394 prawuje się tenże o Psarskie z Pietraszem z Krzesin, w roku 1396 z Mikołajem, sędzią kaliskim, o połowę Kiekrza, Starzyn i Szeradowa. W r. 1397 jeden Zielątkowski przysięga przeciw kmieciowi; w r. 1398 prawuje się z Dzierżysła Wargowskim r. 1388 zasiada na rokach. W tymże roku Maciej i Mikołaj Zielątkowscy stawiają światków przeciw Mikołajowi Dąbrowskiemu, oraz objechać mieli granicę między Skórzewem i Dąbrową Mikołaja. R. 1397 Jan, Stefan i Mikołaj Zielątkowscy świadczą w sprawie Szczyrba prze ciw Dzierżysławowi z Wargowa. W r. 1793 Z. z Imbierowem posiadają Skrzetuscy, potem Łukasz Krzyżanowski. W. Ł. Zieleck, zaśc. nad rzką Żarnówką, dopł. Be rezyny, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. i par. kat. Berezyna, gm. Jurewicze; miejscowość głucha, grunta piaszczyste. Al. Jel. Zieleń, os. , pow. brzeziński, gm. Mikołajów, par. Łaznów. Podana w spisie z 1867 r. , pominięta w późniejszych. Zieleń, ob. Zielenie. Zieleń, wś gosp. , pow. mogilnicki, dawna posiadłość klasztoru trzemeszeńskiego, ma parafie, sąd, urz. okr. i st. cyw. w Trzemesznie, tamże pocztę i st. kol. żel. na linii Poznań Inowrocław, szkołę katol. w Popielewie. Obszaru 583 ha, 24 dym. , 204 dusz. , 26 ew. W r. 1399 Szelen i Szeley jest posiadłością kanon. lateraneńskich, leżącą bliżej Trzemeszna aniżeli Szelejewo. Tamże dwaj sołtysi Stan i Zbilut zabili Ambrożego, mieszczanina trzemeszeńskiego, skutkiem tego majątek ich dostał się klasztorowi. W r. 1580 ma tu sołtys 4 łany os. i 2 komom. 2. Z. , łąka w Wojnowie, pow. obornicki. W. Ł. Zieleń 1. niem. i, wś z kośc. filialnym, pow. wąbrzeski, agentura poczt. i szkoła ew. w miejscu, kośc. paraf. w Pluskowęsach; 587 ha 416 roli orn. , 45 łąk. W 1885 r. 34 dm. , 54 dym. , 280 mk. 225 kat, 55 ew. . Leży przy linii dr. żel. z Torunia do Jabłonowa; r. 1893 urządzony tu został przystanek, ale tylko dla towarów. Fol. Z. , nazwany po niem. od r. 1874 Gruenfelde, obejmuje 200 ha 164 roli orn. i 6 łąk; 1885 r. 5 dm. , 19 dym, i 104 mk. 78 kat. i 26 ew. . R. 1887 należał do p. Rinow, który go sprzedał p. z Hanoweru za 114, 000 mrk. z folw. obejmował wówczas jeszcze 450 mr. W skład okręgu wójtowskiego wchodzą wś i fol. Zieleń, Zazieleń, dobra Ryńsk i wś Pływaczewo. Z. pojawia się w dokumentach dopiero na początku w. jako wś o 50 włókach, z kośc. paraf. , ale wś ta jest daleko starsza. Dowodzą tego ruiny starego zamku, dziś Zamczyskiem zwane i znaleziony tu toporek z diorytu, znajdujący się w muzeum gdańskiem ob. dr. Lissauer Die Praehist. Denkmaeler der Prov. Westpreussen, str. 34. Według krzyżackich ksiąg szkod. z r, 1414 poniosła wś tutejsza 1, 600 grz. szkody, kościół 15 grz. , 8 włók było pustych ob. Schultz, , Gesch. der u. des Kreises, 152. Kośc. zieleński, p. w. św. ap. Piotra i Pawła, jest patronatu rządowego; pochodzi z początku w. i jest z cegły i kamieni zbudowany. Z dwu dzwonów pochodzi jeden z r. 1766, drugi jest starszy. Na ścianach obu szczytów widać stare malowidła, znacznie uszkodzone ob. Heise, Die Kunstdenkmaeler des Kreises Thorn, Danzig 1889, str. 195. Według topogr. Zielawa Zielątkowo Zieleck Zieleń Zielacino Zieleńce Zielenciszki Zieleńcze Zieleńczyce Zielenianka . 1789 było ob. 2. str. 266 W. 1886 zniszczył wś wielki pożar. Z. Nniem. , kol. do Bryńska, i dom celny nad granicą; od król. pol. , pow. brodnicki, st. p. w miejscu; 1885 r. 18 dm. , 78 mk. Kś. Fr. Zieleńce al. Zielińce 1. wś nad niewielkim stawem, pow. zasławski, gm. Hryciów, o 7. w. , odl. o 40 w. od Zasławia 25 od Szepietówki st. poczt. , ma 78 dm. , 660 mk. 24 żydów. Cerkiew drewniana, p. w. św. Jana Bogosłowa, niewiadomej erekcyi, odnowiona kosztem para fian w 1864 r. , uposażona jest 611 2 dzies. zie mi, szkółka cerkiewna od r. 1871. Własność hr. Grocholskich. Mieszkał tu znany historyk Waleryan nie Żylińce, wś. , pow. zasławski, gm. , st. poczt. i dr. żel. Szepietówka o 8 w. , odl. o 12 w. na wschód od Zasławia, ma 66 dm. , 539 mk. pra wosł. i 165 katol. Cerkiew p. w. św. Michała Archanioła, z drzewa wzniesiona w 1791 r. przez dziedzica wsi Pawła Bejzyma, uposażoną jest 571 2 dzies. ziemi. Cerkiew filialna w odległej o 2 w. wsi Wołkowce. Piękny ogród, założony przez Bierzyńskiego. Własność hr. Maryi Potockiej. Wś wymieniona jest w akcie z r. 1601 i w liczbie miasteczek i wsi należących do ks. Ja nusza Zasławskiego, zniszczonych i spalonych przez Tatarów w r. 1589 Arch. J. Z. R. , cz. VI, t. I, 291. Pamiętna bitwą, , stoczoną dnia 18 czerwca 1792 r. , która trwała od godziny 7 z ra na do 5 popołudniu. Pod rozkazami ks. Józefa Poniatowskiego dowodzili w niej oddziałami ge nerałowie Pouppart, Czapski, Wielhorski i Stan. Mokronowski. J. Krz. Zielenciszki, folw. , pow. nowoaleksandrowski, 4 okr. pol. , gm. Jużynty, własność Czechowiczów, 64 dzies. 1 lasu, 11 nieuż. . Zieleńcze, ob. Zielincze. Zieleńcze, część Semenowa, pow. trębowelski Zieleńczyce r. 1827 Zielęcice, wś, fol. i młyn nad rz. Grabią. , pow. łaski, gm. Pruszków, par. Marzeniu, odl. 4 w. od Łasku. Wś ma 6 dm. , 107 mk. , 102 mr. włośc. ; fol. 6 dm. , 58 mk. ; os. młyn. 1 dm. , 10 mk. , 20 mr. dwor. W r. 1827 wś Zielęcice, w par. Łask, ma 10 dm. i 79 mk. W r. 1891 dobra Z. , Sięganów, Niecenia lit. B. C. rozl. 1387 mr. gr. or. i ogr. mr. 552, łąk mr. 132, pastw. mr. 184, lasu mr. 281, w odpadkach mr. 96, nieuż. mr. 142; bud. mur. 12, drew. 12, las urządzony, pokłady torfu. Na początku XVI w. zarówno łany km. jak i działy szlacheckie dawały dziesięcinę kolejno kościołom w Marzeninie i Sędziejowicach, zaś kolędę tylko do Marzenina Łaski, L. B. , I, 467, 483. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 wś Zieleńczyce, w par. Marzeniu, miała 2 osad. , 4 łan. Pawiń. , Wielkop. , II, 242. Zielenianka, mylnie Zielenianki, wś, pow. olhopolski, okr. pol. Żabokrzycz, gm. Czebotar ka, par. katol. Miastkówka, st. dr. żel. Krzyżopol o 4 w. , odl. o 51 w. od Olhopola, w pobliżu li nii dr. żel. kijowskoodeskiej, ma 189 dm. , 918 mk. , 595 dzies. ziemi włośc. , 43 cerkiewnej, dworska w częściach Wejdlicha 250 dzies. , Rubczyńskich 239 dzies. , Demeszkiewicza 260 dzies. ; oprócz tego kilka mniejszych WołkŁa niewskich Knottów i innych. Posiada cerkiew p. w. św. Trójcy, wzniesioną w r. 1749, z 950 parafianami. Lr. M. Zielenica 1. dobra, pow. bychowski, od. r. 1867 własność Gresznerów, 443 dzies. 15 roli, 428 lasu. 2 Z. , pow. wołkowyski, ob. Zielenica Mała, wypływa ze stoków szczytu Sennik al. Seniek 1664 mt. , w Gorganie Sinym, na obszarze Jabłonicy, w pow. nadworniańskich. W pobliżu bierze początek Prutec Zachodni Prutczyk, dopł. Prutu. Nad doliną potoku wznoszą się szczyty Leorda 1250 mt, Touste 1305 mt. , Kamieniówka Wielka 1087 mt. Z. uchodzi do Bystrzycy Nadworniańskiej z praw. brzegu. W pobliżu szczytu Touste przyjmuje z praw. brz. pot. Sitnej, a w pobliżu Kamieniówki pot. Czernik, na obszarze gm. Zielona. Zielenica, część Zielonej, powiat nadworniański. Zielenice 1. wś, pow. kozienicki, gmina Bobrowniki, paraf. Głowaczów, odległ. od Kozie nic 27 wiorst, ma 27 dm. , 174 mk, 478 morg. 2. Z. , wś i fol. , pow. miechowski, gmina Łętko wice, parafia Zielenice, . odl. 14 wiorst od Mie chowa, przy drodze ze Słomnik do Racławic, po siada kościół par. murowany, wzniesiony 1681 r. przez Franciszka Szembeka kaszt. kamienieckie go, na miejscu dawnego. W r. 1827 było 19 dm. , 140 dm. Wieś była na prawie wieczystej dzierżawy. W r. 1873 fol. Z. rozl. mr. 563 gr. or. i ogr. mr. 499, pastw. mr. 2, zarośli mr. 30, nieuż. mr. 32; bud, mur. 6, drew. 1; płodozm. 9 pol. Wś Z. os. 22, mr. 123. Zawisza z Kurozwęk bisk. krakowski, nadaje r. l379 dziesięciny stołu biskupiego ze wsi Z. i innych dla mansyonarzy katedry krakowskiej, Długosz Ł. B. , I, 263. Wieś ta miała w połowie w. kościół parafialny. Dziedzicem był Nanajko Wielogłowski h. Starykoń. We wsi było 10 łan. km. , kar czma, 2 zagr. z rolą, dawali oni dziesięcine war tości do 16 grzyw. , mansyonarzom katedralnym. Dwór z folwarkiem dawał dziesięcinę plebanowi miejscowemu. Długosz L. B. I 267. W r. 1581, własność M. Stadnickiego miała łan. km. 10, zagr. z rolą 4, kom. z bydłem 3, kom. bez bydła 4, karczma czyn. 1 roli 1 2 łan. A, Paw. , Małop. , 25. Z. par. , dek. miechowski dawniej ksiąski, około 700 dusz. Br. Ch. Zielenicka Huta, wś, pow. żytomierski, gm. Barasze, par. prawosł. Suszki o 4 w. , własność hr. Tyszkiewiczowej. Huta szklana, smolarnia. Zielenica Zielenica Mała Zielenice Zielenicka Huta Zielencin Zielenie Zielenie Zieleniec Zieleniecka Cyganówka Zieleniew Zielenie al. Zieleń, wś i zaśc. po obu brze gach rzki Cieplenki, dopł. Osoki, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Dudzicze, o 03 w. od Ihumenia, maja razem 7 osad; miejsco wość leśna, nizinna, grunta lekkie. Niegdyś własność ks. Radziwiłłów, z kolei tejnów, a teraz zaśc. należy do hr. Czapskich, przy domin. Samuelów. AL Jel, Zieleniec 1. wś, pow. warszawski, gm. Je ziorna. par. Powsin, ma 8 mk. , 28 mr. 2. Z. , wś, pow. nowomiński, gm. Otwock, par. Karczew, ma 5 os. . 29 mr. Wchodziła w skład dóbr Ot wock. 3. Z. , fol. dóbr Kołomia, w pow. włocław skim, ma 431 mr. 4. Z. , wś i fol. pow. nieszaw ski, gm. i par. Straszewo, ma 36 mk. , 464 mr. dwor. i 6 mr. włośc. Fol. wchodzi w skład dóbr Koneck. 5. Z. , wś, pow. węgrowski, gm. i par. Sadowno. Przy wsi stacja dr. żel. warsz. pe tersb. , odl. 64 w. od Warszawy, a 99 w. od Bia łegostoku. Wś ma 30 dm. , 325 mk. , 532 mr. Wchodziła w skład dóbr Kołodziąż. W r. 1827 było 21 dm. , 158 mk. 6. Z. , fol. , pow. radzyński, gm. Milanów, par. Parczew, ma 3 dm. , 58 mk. , 1107 mr. Wchodził w skład dóbr Mi lanów. 7. Z. , przyl. dóbr Goryń, w pow. ra domskim. Br. Ch. Zieleniec, jezioro, w pow. sieńskim. Zieleniec 1. uroczysko, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Sielec, o 35 w. od Prużany. 2. Z. , al. Zielenica, chutor, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Zelwa, o 27 w. od Wołkowyska. 3. Z. fol. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. i par. katol. Ziembin, o 38 w. od Borysowa Al. Jel. Zieleniec, pow. bialski w Galicji, część gm. Brzeście. Zieleniec, niem. Gruenthal, os. młyńska, pow. toruński, st. p. Podgórz; 1885 r. 1 dm. , 3 mk. Zieleniecka Cyganówka, przysiołek wsi Zielińcze, pow. kamieniecki, okr. pol. Maków, gm. Smotrycz, par. katol. Zaleśce, odl. o 35 w. od Kamieńca, ma 113 os. , 602 mk. , 355 dzies. ziemi włośc. , 520 dworskiej. Założona w po czątkach bieżącego stulecia przez Podłuskich. od których nabył Charzewskij. Dr. M. Zieleniew 1. w XVI w. Zyelenyewo majus i minus wś i fol. , pow. łęczycki, gm. i par. Mazew, odl. 14 w. od Łęczycy, ma 7 dm. , 54 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 68 mk. W r. 1876 fol. Z. rozl. mr. 261 gr. or. i ogr. mr. 206, łąk mr. 43, zarośli mr. 2, nieuż. mr. 10; bud. mur. 8, drew. 3. Wś Z. os. 7, mr. 6. Do r. 1812 wś należały do par. w Sławoszewie. Jest to gniazdo rodzinne Zieleniewskich h. Lubrza. Nie zna herbu tego Paprocki, Niesiecki zaś wspomina o rodzinie Zieleniewskich, lecz nie podaje herbu. Akta grodzkie i ziemskie łęczyckie przechowały nam wiadomości o dziedzicach tej wioski. W r. 1385 Tomasz de Zelenów staje jako świadek w sprawie dziedziczki Parzyc. Ród musiał być liczny, skoro w r. 1396 w rozmaitych sprawach, miedzy sobą i z sąsiadami, występują Wojciech, Stanisław, Tomasz, Jan, Marcin i Miłosław. Wojciech z Jackowa zarzucił wszystkim współdziedzicom Z. gminne pochodzenie. W imieniu, , zdyfamowanej rodziny wystąpił Jakub de Zelenewo i zebranymi świadkami dowiódł w r. 1394, że z dziada, pradziada są szlachtą h. Lubrza. Burzliwa ta szlachta częste wiedzie spory z sąsiadami o granice Zieleniewa; szególnie kustosz kolegiaty łęczyckiej, jako posiadacz Mazewa, ciągłe z tego powodu mial zatargi. Gdy jego sprawa wytoczona została w r. 1387 przed bawiącego w Łęczycy króla, sąd orzekł, , Kędy kś. kustosz między Mazewem i Zieleniewem jechał, a przez granice i to okopcowane jechał, w miejscach tych granice Mazewi właściwe wyjechał, i żaden spór o te miejsca być odtąd nie może W. A. Maciejowski, Hist. praw. słow. , t. , 4 5. Szlachta nie dała jednak za wygrane. Już w roku następnym siedmiu współdziedziców Z. pozywa do sądu kustosza łęczyckiego Mikołaja, unt graniciis, medzi graniczami. Ostatnią wzmiankę w aktach łęczyckich znajdujemy pod datą 30 czerw. 1394 r. , gdy Stefan, Mikołaj i Magdalena wraz z bratem przyrodnim Wojciechem, odstępują części swoje dziedziczne w Z. swym krewnym z tejże wsi Andrzej owi, Tomaszowi i Marcinowi. Na początku XVI w. w Z. Małym i Wielkim siedzi sama szlachta i daje dziesięcinę pleb. w Słaboszewie. Łaski, L. B. , II, 966. W r. 1576 płacą tu od 1 3 4 łanu Paw. . Wielkop. , II 130. 2. Z. , w XVI w. Zielenyewo, fol. , pow. łęczycki, gm. Grabów, par. Sielec Siedlec, odl. 9 w. od Łęczycy, ma 4 dm. , 39 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 34 mk. Na początku XVI w. , siedziała tu częściowa szlachta, nie mająca kmieci, dawała dziesięcinę kościołowi w Siedlcu Łaski, L. B, , 435. Według reg. pobor. pow. łęczyckiego, z r. 1576 płacono tu od 11 2 łana i zagr. A. Pawiń. , Wielkop. , 127. 3. Z. , w XVI w. Szyelenyewo, wś i fol, pow. łęczycki, gm. Witonia, par. Strzegocin, odl. 17 w. od Łęczycy, ma 9 dm. , 79 mk. , 298 morg. , folw. , który wchodzi w skład dóbr Ktery, i 6 mr. włośc. należących do 9 osad. W r. 1827 było 10 dm. , 119 mk. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę kanonii łęczyckiej, dworskie zaś zdawna odrębne, pleban. w Strzegocinie Łaski, L. B. , II, 486. Według reg. pobor. pow. łęczyckiego z r. 1576 płacono tu od 1 łanu szlach. bez kmieci i 1 zagr. A. Pawiń. , Wielkop. , 86 i 141. 4. Z. al. Zieleniewo, wś, pow. włocławski, gm. i par. Chodecz, ma 7 dm. , 83 mk. , 18 mr. włość. W r. 1827 było 5 dm. , 55 mk. Według reg, pobor. pow. przedeckiego z r. 1557, wś Z. w par. Chodecz, miała łan. 11 2, zagr. 3, rzem. 2 A. Pawiń. , Wielkop. , Br. Ch. M. Wit. Zieleźki Zielenisz Zieleniewicze Zielenikowa Zieleniewicze, wś i dobra, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Zelzin, o 31 w. od Wołkowyska. Wś z chutorem Końcepole ma 335 dzies. ziemi włośc. , dobra, własność Stanisława Sehienia, z folw. Szejnicki 1395 dzies, 87 łąk i pastw. , 311 lasu, 452 nieuź. . Zielenikowa, wieś nad rzeką Sieniawiną, pow. połocki, gm. Turowi, 1 dm. , 7 mk. , cegielnia. Zielenin 1. fol. , pow. turecki, gm. Kościelnica, par. Spicymierz, od Turka 18 w. , ma 2 dm. , 16 mk. 2. Z. Wielki i Mały, pow. turecki, ob. Zielęcin Wielki i Mały. 3. Z. , os. , pow. garwoliński, gm. Trojanów, par. Korytnica. Zielenina, niem. AlteHuelte, dobra ryc. , pow. kościerski, st. p. i paraf. Kościerzyna 7 klm. odl. , st. kol. W. Klińcz 3 klm. odl; 396 ha 330 roli or. , 27 łąk, 11 past. , 15 lasu, 11, 3 nieuż. , 1, 7 wody; hodowla bydła holend. , sprzedaż masła do Berlina, hodowla owiec ras Rambouillet i świń. Dziedzic Selchow; r. 1856 y. Brauneck. W lustracyi z r. 1772 wymieniona jest Z. jako pustkowie szl. do W. Klińcza nalezne. Wówczas posiadała je Agn. Zawadzka. Poddani byli wyznania ew. ; na tym folw. siedział dzierżawca i 6 zagrodników. Wysiew wynosił razem 66 kor. żyta, 10 jęczm. , 18 owsa, 16 tatarki, 31 2 grochu; dużo roli leży odłogiem; siana zwożą 8 fur. Drzewo opałowe biorą z lasu król. i każdy daje za nie 1 tal. Mleć muszą w W. Klińcu. Dzierżawca płacił 150 fl. lekkiej monety, a każdy włościanin po 45 fi. Z powodu ciężkich czasów opuszcza się każdemu 5 tal. Ale i tego nie mogliby zapłacić, gdyby u sąsiadów roli nie dzierżawili. W czasie żniw musi każdy 8 dni w W. Klińczu tłokę czynić i 3 morgi raz pługiem obrobić. Dzierżawca zaś nie czyni żadnej tłoki. Pogłównego płacą każdy 72 groszy, dzierżawca 60 do W. Klińcza; z tych pieniędzy odpadają jednak 4 fl. do M. Klińcza, bo folw, tutejszy leży właściwie w jego granicach ob. Zeitsch. der Westpreuss. Gesch. Ver. , XV, 88. R. 1890 została tu urządzona szkoła agronomiczna o dwuletnim kursie. Zielenisz, niem. Gruenhof, wyb. pod Strzepczem do Gościnina, pow. wejherowski, st. pocz. Strzepcz, o 21 4 w. od Wejherowa. Zieleniszcze, wś, pow. żytomierski, gm. Barasze, par. praw. Riastna o 4 w. . Śród rozległych lasów położona, należy do klucza bieleckiego dóbr hr. Honoraty Tyszkiewiczowej. Zielenkowicze 1. dobra, pow. czerykowski, dziedzictwo Hołyńskich, mają wraz z Hajdukówką i Kazimirowem 5031 dzies. 917 roli, 327 łąk, 2700 lasu. W dobrach gorzelnia, 5 karczem i wiatrak. 2. Z. , wś, tamże, gm. Samociejewicze Samotiejewicze, ma 116 dm. , 583 mk. Zieleńkowo, wś, pow. mohylewski, gm. Słownik Geograficzny. Ciecieryn o 7 w. , 56 dm. , 320 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. Zielenkowo, wś nad Sułą, pow. lebiedziński gub. charkowskiej, gm. Olszana, 154 dm. , 891 mk. , cerkiew, targi, cegielnia. Zielenkowszczyzna, dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zbirogi, o 20 w. od Kobrynia, 252 dzies. 59 łąk i pastw. , 36 lasu, 50 nieuż. ; własność Dzwonkowskich. Zieleńszczyzna 1. uroczysko osiadłe, pow. słucki, w 2 okr. pol kleckim, gm. i par. katol. Niedźwiedzica, o 97 w. od Słucka; miejscowość dość leśna. 2. Z. , wś, pow. drysieński, par. Druja. Zieleńszczyzna 1. os. , pow. pułtuski, gm. Kozłowo, par. Szyszki. 2. Z. , os. młyn. , pow. lipnowski, gm. Osówka, par. Czernikowo. Zieleśnica al. Zielenin, wś gosp. , w pow. gnieźnieńskim witkowskim, ma urz. okr. i st. cyw. i par. ew. w Witkowie, tamże pocztę, st. kol. żel. w Trzemesznie, na linii PoznańInowrocław. Szkoły i par. kat. w Ostrowitem Prymasowskiem, sądy w Gnieźnie. Obszaru 185 ha, 8 dym. , 80 dusz. Zieleźki, wś, pow. sieński, należała do dóbr Mieleszkiewicze Chmarów. Po uwłaszczeniu włościanie posiadają 147 dzies. ziemi użytkowej i 59 nieużytków. Zieleźnica, rzeczka, w pow. łuckim, lewy dopływ Styru praw. dopł. Prypeci; wpada pod Komarowem, poniżej Czartoryska. Zieleźniki Szlacheckie, wś, pow. sokołowski, gm. Dębe Nowe, par. Miedzna. W 1827 r. było 42 dm. , 271 mk. Ob. Żeleżniki. Tu się urodził Żochowski Feliks, gramatyk, żyjący w pierwszej połowie obecnego wieku. Zielęcice, ob. Zieleńczyce. Zielęcin 1. Wielki, wś i fol. i Z. Mały, kol. , w XVI w. Schyelonczyno, pow. turecki, gm. Grzybki, par. Góra, odl. od Turka 381 2 wZ. Wielki ma 6 dm. , 12 mk. ; Z. Mały 19 dm. i wraz z Krąkowem 309 mk. W r. 1827 Z. Duży ma 5 dm. , 40 mk. a Z. Mały 12 dm. , 80 mk. W r. 1885 fol. Z. Wielki rozl. mr. 299 gr. or. i ogr. mr. 195, łąk mr. 11, lasu mr. 87, nieuż. mr. 6; bud. mur. 4, drew. 2; płodozm. 7pol. , las nieurządzony. Wś Z. Wielki os. 10, mr. 14; wś Z. Mały os. 41, mr. 223. Wchodziła w skład dóbr Krąków. Na początku XVI w. wś daje dziesięcinę w Górze Łaski, L. B. , II, 59. Według reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1553 wś Zieloncino w par. Góra, miała 21 2 łan. , 2 zagr. Pawiń. , Wielkop. , II, 223. 2. Z. , wś i fol. , pow. noworadomski, gm. i par. Rząśnia, odl. 24 w. od Radomska. Wś ma 38 dm. , 291 mk. , 205 mr. ; fol. 9 dm. , 61 mk. , 1149 mr. Obecnie w części rozparcelowany. W 1827 r. było 27 dm. , 204 mk. Według Paprockiego Herby, 563. Z. wraz z przyległą Strożą należał do liczby wsi nadanych Wrszowcom za Bo38 Zielenin Zielenina Zieleniszcze Zieleźnica Zieleźniki Szlacheckie Zielęcice Zielęcin Zielenkowicze Zieleńkowo Zielenkowo Zielenkowszczyzna Zieleńszczyzna Zieleśnica lesława Krzywoustego. Na początku XVI w. wś dawała dziesięcinę kanonii gnieźnieńskiej a pleb. w Rząśni tylko kolędę po groszu z łanu Łaski, L. B. , I, 538. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 wś Zielęcin, miała 11 osad. , 8 łan. Pawiń. , Wielkop. , Il, 283. Br. Ch. Zielęcin 1. al. Zielęcino, wś gosp. , w pow. kościańskim Szmigielskim, ma urz. okr. i st. cyw. w Wielichowie, parafie, pocztę i st. kol. żel. w Grodzisku Graetz na linii OpalenicaGrodzisk, szkoła katol. w Lubnicy, ewang. w Ra tajach, par. katol. w miejscu, sąd w Kościanie. Obszaru 271 ha, 20 dym. , 179 dusz 27 ew. . 2. Z. , wś dwor. , w temże położeniu. Obszaru 297 ha, 4 dym. , 119 dusz 6 ew. . Jest to gniazdo Zielęckieh; leży na wsch. płn. Rakonie wic, między Grodziskiem a Wielichowem. W r. 1319 Maciej ze Zielęcina z klasztorem w Obrze zamienił Borzysław na Siekowo. W r. 1583 by ło 9 półłan. os. , 1 4 łana z karczmą, 3 zagr. i wiatrak. W r. 1795 posiada Z. Karol Swinarski. Kościół istniał przed r. 1510, zapewnie przez Zielęckich fundowany. W połowie XVI w. dziedzice, odpadłszy od katolicyzmu, kościół zamienili na zbór ewang. a probostwo zabrali. Około r. 1640 jednakże, kościół zwrócono a uposażenie jego zwiększono. W r. 1781 dzie dzic Ign. Swinarski cały kościół z drzewa odbu dował. W samym środku kościoła leży kamień, poświęcony pamięci Jakóba z Wybranowa Swinarskiego 1770 dziedzica wsi, W. Ł. Zielina, bowa nad bezim. dopł. Stubły, w 3 okr. pol. stolińskim, gm. Radczysk, o 94 w. od Pińska, ma 6 osad, 48 mk. A. Jel. Zielin Budy, os, leś. , pow. brzeziński, gm. Mikołajów. Dwie osady leśne rząd. mają 2 dra. , 18 mk. , 45 mr. , trzecia. własność Scheiblera, ma 2 dm. , 8 mk. , 1359 mr. przeważnie lasu. 6. Zielińce, ob. Dzielińcze, Zieleńce i Żylińce. Zielińce 1. wś, pow. borszczowski, 12 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Borszczowie, 5 klm. na wsch. od urz. poczt. w Jezierzanach. Na płn. leżą Piłatkowce, na wschód Cygany, na płd. Kozaczyna, na zach. Jeziorzany. Srodkiem obszaru płynie Niezława. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. ma roli or. 76, łąk i ogr. 36, past. 3, lasu 176 mr. ; wł. mn. roh or. 827, łąk i ogr. 67, past. 110 mr. W r. 1890 było 140 dm. , 822 mk. w gminie, . 4 dm. , 26 mk. na obszarze dwor. 626 gr. kat. , 195 rzym. kat. , 27 izr. ; 743 Rus. , 100 Pol. , 5 Niem. . Par. rz. kat. w Jeziorzanach, gr. kat. w Cyganach. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. , kasa poź. gm. z kapit. 1051 złr. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr kor. starostwa Łanowce w woj. podolskiem. 2. Z. , przys. do Semenowa, pow. trembowelski. Zielincze, Zieleńcze, Żylińcze, wś niedaleko źródeł rz. Mukszy, pow. kamieniecki, okr. pol. Maków, gm. Smotrycz o 11 w. , par. kat. Zaleśce, odl. o 32 w. od Kamieńca, ma 264 osad, 1439 mk. , 832 dzies. ziemi włościańskiej, 36 cerkiewnej, dworska w częściach. Lasu w całej wsi 70 dzies. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. 1950 parafian, szkółkę wiejską. Podług wy kazu poborowego z 1493 r. posiadała 20 dym. , musiała jednak uledz zniszczeniu, gdyż w 1530 r. płaci już tylko od 11 łanu a w 1542 r. od dwu łanów. W 1565 r. ma 5 łanów i należy do Zielenieckiego i Skowrodyńskiej. W 1588 r. w częściach Zielenieckich, Witulsowskich i Jaborów płaci od 5 pługów i czopowego od 8 ko tłów 5 fl. Również od 5 pługów płaci w 1583 r. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 161, 187, 343. W XVII w. władają wsią Zalescy a w XVIII w. Pepłowscy. Drobne części zajmują Pogromowscy, Popławscy, Matkowscy i Cyganowscy. W 1789 r. spotykamy innych właścicieli; Po tocki, Olszewska, Spędnowski, Sakowski i W 1812 r. jest tu aż 12 części Baczyńscy, Cieszkowscy, Braminowie, Dobkowie, Dunino wie, Makowscy, Spędowscy i in. posiadają tu części Engelhardt, Wajdewicz, Paszuta, Bielecki, Komarnicki. Obecnie mają tu Prosfiryn 94 dzies. , Wajdewicz 268 dzies. , Buelow 438 dzies. , Pietraszewski 191 dzies. , Husiński 101 dzies. , Wyhodowski 46 dzies. i Sikaczyn 217 dzies. Dr. M. Zielinek, ob. Zielińsk. Zielinice, wś, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Białotarsk, ma 57 mk. , 45 mr. Zieliniec 1. al. Zieleniec, wś gosp. w pow. poznańskim wschodnim, ma urz. okr. , st. cyw. i sądy w Poznaniu, szkoły i parafie, pocztę i st. kol. żel. w Swarzędzu, na linii PoznańWrześnia. Obszaru 253 ha, 6 dym. , 81 dusz 19 ew. . Leży na zach. Swarzędza. Należy do domeny swarzędzkiej. W r. 1793 siedzieli tu Koźmińscy. 2. Z. al. Zielony Dąb, wś gosp. , w pow. wrzesińskim, ma sąd, urz. okr. i par. ew. we Wrześni, urz. st. cyw. w Obłoczkowie, pocztę w Sokolnikach, st. kol. żel. we Wrześni, na linii PoznańStrzałkowo, szkoła katol. w miejscu, paraf. kat. w Bieganowie. Obsz. 240 ha, 24 dym. , 209 dusz 16 ew. . 3. Z. , wś dwors. , w temże położeniu, ma obszaru 651 ha, 9 dym. , 219 dusz 6 ew. . Leżą na wsch. płn. Miłosławia a płd. wschód Wrześni. Gniazdo rodowe Zielińskich h. Jelita. W r. 1288 rycerz Dzierżykraj synom swym Jackowi i Jaksławowi przekazuje wsi Bieganowo, Zielonydąb i Gałęzowo. W r. 1571 mają tu Tomasz Zieleński 10 łan. os. , 2 zagr. , 2 komorn. i 1 4 pustki; Maciej Zieleński 4 łan. os. , 2 zagr. , 2 komorn. , karczmę i 3 4 łan. pust. ; Krzysztof Pigłowski 1 łan. os. , 1 zagr. , 1 komorn. W r. 1618 osiedli tam byli Ludwik i Wojciech Zielińscy. Przy schyłku wieku Tomiccy, potem Mieszkowscy, Mikorscy, Zielęcin Zielin Budy Zielińce Zielincze Zielinek Zielinice Zieliniec Zielęcin Zielkowska p. stawiany z drzewa, istniał przed r. 1695. Mie ści groby Zielińskich, zwłaszcza zwłoki Toma sza Zielińskiego. O szkole wspomina wizyta z r. 1695. W. Ł. Zieliniec, kol. , pow. oleśnicki, ob. Dzieliniec i Poniatowice. Zielińsk al. Zielinek, kol. na obszarze Kościelnej wsi, w pow. nieszawskim. Zielinów, w dokum. Zelinow, Zelynow, Zelniow, wś, pow. włodzimierski, na płd. zach. od Włodzimierza. Należała do włości chotaczewskiej biskupów łuckich. Wymieniona w regestrach z 1570 r. , bez podania oddzielnie poboru. W 1577 r. wniesiono ztąd z 8 dym. włośc. a w 1583 r. z 8 łanów Jabłonowski, Wołyń, 24, 72, 112. Zielkau niem. , ob. Zielkowo. Zielkeim, posiadłość, pow. fyszhuzki, st. p. Koenigsberg i Pr. Zielkowice, wś nad rzką Zielkówką, pow. łowicki, gm. Kompina, par. Łowicz. Leży o 2 w. na płd. wschód od Łowicza, przy linii dr. żel. warsz. wied, , ma 62 dm. , 488 mk. , 1420 mr, w tem 803 past. i 133 nieuż. . Szpital św. Tadeusza w Łowiczu posiada tu 60 mr. ziemi dawne wójtowstwo z których pobiera tak. kanon. Szkoła początkowa istniała tu pod opieka wikaryuszów kolegiaty w r. 1835 i następnych. W 1827 r. było 55 dm. , 352 mk. Dnia 2 maja 1532 r. arcyb. Drzewicki w porozumieniu się z kapitułą metropolitalną naznacza komisyę do rozgraniczenia wsi stołu swego Myślaków i Zielkowice od wsi kapituły kolegiaty łowickiej Łupia dziś Arkadya. W 1601 r. prymas Karnkowski opatrzył większem uposażeniem bractwo miłosierdzia i szpital dla kalek w Łowiczu, nadawszy im włókę ziemi w Zielkowicach za własne pieniądze nabytą. . R 1579 d. 15 sierpnia wieś ta nadana została miastu Łowiczowi przez Jakuba Uchańskiego arcybiskupa, w zamian za wieś Zagórze, a postanowieniem królewskim w 1825 r. włączoną została do księstwa łowickiego, za opłatą rocznego czynszu do kasy miasta Łowicza zł. 4924 gr. 21. Z. wypuszczano w dzierżawę. Mieszkańcami wsi mogli być tylko katolicy. W 1745 r. zaprojektowano, a w 1761 r. arcybiskup AL Łubieński postanowił, ażeby dochody z karczmy, z robocizny, za owies, siano i rożne powinności obracano wyłącznie na utrzymanie brukow, dróg i mostów miejskich w Łowiczu. Włościanie z obowiązku oczyszczali ulice miasta. W 1579 r. było 14 włók roli, czynsz płacono z każdej włóki po 1 zł. i 2 kapłony na św. Marcin; na święta Wielkanocne po 2 kury, po 20 jaj i po 2 sery a płacili jeszcze i w innych terminach podobneż daniny. Role są piasczyste, po części sapowate, rudawe żelaziste. W r. 1807 gromada zapłaciła pańszczyzny z tej wsi, na mocy kontraktu dzierżawy z 1806 r. zł. 3210 i z propinacyi zł. 903, za kury i jaja zł. 306. R. O. Zielkowka al. Zelkówka, także Makówka, rzeczka, bierze początek śród wyniosłej wyżyny pod Kawęczynem, w pow. skierniewickim, płynie ku płd. wsch. przez Godzianów, Zapady, Dąbrowice, przecina tor dr. żel. warsz. wied. między Skierniewicami a Płyćwią dąży ku zach. płn. , równolegle z drogą żelazną na linii Skierniewice Łowicz, przepływa przez Wolą Makowską, , wchodzi w pow. łowicki, płynie pod Placencyą i Zielkowicami a pod Łowiczemuchodzi do Bzury z praw. brzegu. Długość biegu 28 w. Zielkowo, dawniej Zelkowo, niem. Zielkau al. Zelkau, za czasów krzyżackich Schielkendorf, wś i os. młyńska nad Zielkowską strugą Jesienną, pow. lubawski, st. p. Rożental, agentura poczt. od 1890 r. i szk. kat. od r. 1822 w miejscu, paraf. kat. Kazanice, 708 ha 476 roli or. , 131 łąk, 5 lasu; 1885 r. 49 dm. , 105 dym, 514 mk. 478 kat. , 36 ew. ; hodowla bydła, koni i świń, 2 młyny i tartak, dziedzic Rajnold. R. 1672 dn. 29 stycz. nadaje bisk. Andrzej Olszowski młyn tutejszy Marcinowi Krause na prawie chełm. Ciekawe wiadomości podaje inwentarz biskupstwa chełmińskiego z r. 1731. Opisanie wsi Zelkowa. do folw. Gutowskiego należącej. 1. Tomek, gbur, izba dobra w szacholec, sień w wiąz arek, poprawy potrzebuje, szopka nowa, stodoła w wiązarek jeszcze zła. 2 Starokarczmarz, gbur, chałupa totaliter zła, komin się obala, periculum deflagrationis, szopy, stodoły ruina sama, ma drzewo do budowania, o wolność do tego uprasza. 3 Wrona, gbur, ze wszystkim dobry gospodarz. 4 Brecza, chałupa nie zła, sień nowa w szacholec, stodoła z szopą w wiązarek, mediocriter dobre. 5 Glazar, dom nowy w szacholec, stodoła i szopki nowe, dachu potrzeba i temu i drugim po trosze. Lemani na lata. 1 Szperka ze wszystkim dobry, ad decursum 40 annorum. 2 Mroczyński Melar z budynkami. 3 Karczmarz wieczny ob. str. 67, manuskrypt w Pelplinie. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymienione jako wś i młyn nad strugą Biedasz, o 25 dymach str. 265. P. 1872 dn. 25 września zniszczył tu pożar 27 budynków; tak że zwiezione już zboże stało się pastwą płomieni ob. Lick, die Stadt. Loebau Westpreussen, str. 583. Kś. Fr. Zielkowska, struga, lewy dopł. Drwęcy, uchodzi na obszarze Zielkowa, w pow. lubawskim. Zielnica al. Zieleńce, rzeczka, lewy dopływ Warty, ku płd. od Landsberga. Odgraniczała w r. 1423 Polskę od Nowej Marchii. Dziś prze kopana. W. Ł. Zielniki 1. w dok. Szelniki, wś dwor. , w pow. średzkim, ma w Środzie parafie, sąd, urz. okr. , st. cyw. , pocztę i st. kol. żel. na linii Zielkowo Zielkowka Zielkowice Zielkeim Zielinów Zielkau Zieliniewc Zieliniec Zielińsk Zielnica PoznańJarocin, szkoły w Bogdaju. Obszaru 420 ha, 7 dym. , 143 dusz. 2. Z. , kol. , w temże położeniu, ma 153 ha, 12 dym. , 119 dusz. Leźą o kilka staj na płn. od Środy. W r. 1399 obwołano, że sąsiadom nie wolno szkód wyrządzać na Z. i Sabaszczowie, dziedzictwie Andrzeja, kaszt. ksiąskiego. Woźny odbył tę czynność w grodzie pyzdrskim. W r, 1400 występuje Michał de Szelniki. Około tego czasu nabyli i zastawili tę wieś mieszczanie średzcy, którym w r. 1402 król Władysław pozwolił wykupić ją z rąk Henryka z Zimnej Wody, kaszt. ksiąskiego. W r. 1539 odgraniczono Z. od Urniszewa i Bieganowa. W akcie wymieniono strumyk Kamionkę i łąkę, , Sliszczyzny. Około r. 1564 składały Z. dziesięcinę snopową biskupom pozn. W r. 1578 miały 17 śl. kmiecych a w 1618 r. 10 os. i 5 pustych, z których razem płaciły 11 złp. 20 gr. Miasto Środa sprzedało Z. Kliszewskiemu dla pokrycia kosztów z czasów wojen napoleońskich. Na obszarze Z. odkopano grobowisko z popielnicami. W. Ł. Zielomyśl 1. też Zielemysł, Zielonomyśl, wś gosp. , w pow. międzyrzeckim, ma parafie, urz. okr. i urz. st. cyw. Pszczewie Betsche, tamże pocztę i st. kol. żel. na linii MiędzyrzeczRokietnica, szkoła katol. w Szarczu Scharzig, ew. w miejscu. Obszaru 227 ha, 19 dym. , 133 dusz 60 ew. . 2. Z. , wś dwor. , w temże po łożeniu, ma obszaru 596 ha, 11 dym. , 123 dusz 58 ew. . Leżą na płn. Pszczewa. Dawna po siadłość bisk. pozn. aż do r. 1793. W r. 1564 były 2 łany sołtysie, z których płacono po 2 zł. i gr. 4 za służbę, z łan. os. płacili kmiecie po 20 gr. czynszu, dawali po 1 ćwiertni owsa, 2 koguty, 15 jaj. Z pustych płacą przy oszaco waniu ale to rzadko bywa. Lepsze pustki upra wiają się dla ks. biskupa. W r. 1580 ma Z. 2 łan. os. , 2 komom. W. Ł. Zielona 1. wś, pow. warszawski, gm. Okuniew, par. Długa Kościelna, ma 68 mk. , 245 mr. 2. Z. , os. , pow. kaliski, gm. Zbiersk, par. Stawiszyn, odl. od Kalisza 18 w. 1 dm. 3. Z. , os. włośc. i os. karcz. , pow. będziński, gm. Choroń, par. Przybynów; os. włośc. ma 1 dm. , 9 mk. ; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. 4. Z. , os. karcz. w dobrach Gzichów, pow. będziński, ma 1 dm. , 7 mk, 5 mr. 5. Z. , os. , pow, opoczyński, par. Białobrzegi. Nie podana w nowszych spisach. W 1827 r. 1 dm. , 8 mk. 6. Z. , os. , pow. miechowski, gm. Pałecznica, odl. 23 w. od Miechowa. 7. Z, os. w dobrach Birków, pow. miechowski. 8. Z. , os. karczm. w dobrach Dębska Wola, pow. jędrzejowski. 9. Z. , wś i fol. , pow. płoński, gm. i par. Sąchocin, odl. 16 w. od Płońska, wiatrak, 11 dm. , 147 mk. , 290 mr. w tem 29 włośc. Pol. Z. należy do dóbr Gutarzewo. W r. 1889 fol. Z. lit. A. miał 75 mr. obszaru. W r. 1827 było 4 dm. , 62 mk. R. 1567 płaci tu Jakub Wysol od 3 włók. 10. Z. , wś i fol. , pow. mławski, gm. i par. Zielona, odl. 27 w. od Mławy, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, gorzelnię, browar, wiatrak, karczmę, 64 dm. , 892 mk. W r. 1827 było 45 dm, , 453 mk. Dobra Zielona lit. A. składały się w r. 1888 z folw. Zielona, Cierpigórz i Sadowo rozl. mr. 3424 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 1179, pastw. mr. 27, lasu mr. 1484, w odpadkach mr. 15, nieuż. mr, 49; bud, mur. 25, drew. 7; fol. Cierpigórz gr. or. i ogr. mr. 366, past. mr. 42, nieuż. mr. 15; bud. mur. 2, drew. 8; fol. Sadowo gr. or. i ogr. mr. 238, nieuż. mr. 9, bud. mur. 3, drew. 3; las nieurzadzony. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Z. os. 73, mr. 664; wś Cierpigórz os. 18, mr. 28; wś Ossówka os. 45, mr. 420; wś Dąbrówka os. 8, mr. 94; wś Mały Las os. 10, mr. 82. Fol. Z. lit. B. oddzielony od dóbr Zielona rozl. mr. 378 gr. or. i ogr. mr. 286, łąk mr. 12, pastw. mr. 56, lasu mr. 6, nieuż. mr. 18; bud. drew. 14. Z. gmina, należy do sądu gm. I okr. obejmuje 19679 mr. obszaru, ma 429 dm. i 5248 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 17 prot. i 211 żydów. W gminie znajdują się 2 kościoły, 2 szkoły, gorzelnia, 3 wiatraki, 1 zajazd, 5 karczem. W skład gm. wchodzą wioski Bagienice Wielkie, B. Małe, Chodupka, Chojnowa, Cierpigórz, Dąbrowa, Gościszka, Kozielsk, Kuczbork osada i wś, KrzywkiBratki, Mianowo, Małylas, Nicgóra, Osowa, Osówka, Olszewko, Przyspa, Sadowo, Zielona. R. 1363 w sądzie ziemskim lipnowskim Adam syn Piotra cześnika dobrzyńskiego oświadcza, iż otrzymawszy od ojca wieś Zieloną, zrzeka się wszelkich praw i pretensyi do ojcowizny. Z aktu wydanego w Płocku r. 1367 dowiadujemy się że ów Piotr zwał się Swinka i był dziedzicem na Strzygach. Miał on jeszcze synów Jakusza i Pietrasza, którym tym aktem król Kazimierz nadawał prawo dziedziczenia według prawa polskiego. W r. 1393 potwierdza w Toruniu mistrz krzyżacki Konrad Walenrode przejście wsi Zielona od Adam Swinki ojca do rąk syna Piotra Kod. dypl. pol. ,, 741, 751, 797. Kościół i parafia erekcyi nieznanej. Istniał już w XVI w. Obecny drewniany r. 1838. W r. 1578 we wsi Z. jest pięć działów. Aleksy i Andrian płacą od 5 łan. km. , 2 zagr. z rolą; Andrzej od 4 łan. , 3 zagr. z rolą, 1 rzem. ; Pleban od 1 łanu kościelnego; kasztelan płocki od 10 łan. km. , 8 zagr. z rolą, 1 rzem. ; Zygmunt od 10 łan. i 2 zagr. z rolą Paw. , Mazow. , 55. Z. par. , dek. mławski dawniej bieżuński, ma około 2000 dusz. 11. Z. , wś nad rzką Sonią, pow. ciechanowski, gm. Bartołdy, par. Zielona, odl. 19 w. od Ciechanowa, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, 18 dm. , 186 mk. , 403 mr. , z tych 61 należy do włościan. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 12 dm. , 62 mk. Kościół par. istnieje tu już w r. 1567. Obecny pocho Zielomyśl Zielomyśl . 1774. W tu drobna szlachta mająca kilka działków a w nich ogó łem 13 4 wł. , 4 ogr. , 1 rzeźn. i w części Z. Stoszie 1 4 wł. Paw. , Maz. , 331. Z. par. , dek. ciechanowski dawniej przasnyszki, około 2100 dusz. 12. Z. , os. , pow. węgrowski, gm. Ruchna, par. Węgrów. 13. Z. , przyl. dóbr Kupientyn, w pow. sokołowskim, gm. Sabnie. 14. Z. , os. , pow. augustowski, gra. Sztabin, par. Krasnybór, odl. od Augustowa 11 w. , ma 1 dm. , 7 mk. Br. Ch. Zielona 1. chutor, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Hoża, należy do dóbr Rusota Bohuszewce, Staniewiczów. 2. Z, folw. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Wielka, o 69 w. od Grodna. 3. Z. , wś, pow. szawelski, gm. Wieksznie, o 78 w. od Szawel. 4. Z. , pow. miński, ob. Hanusin. 5. Z. , uroczysko osiadłe, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. i gm. Lubcz, o 26 w. od Nowogródka. Miejscowość bezleśna, grunta urodzajne. 6. Z. , uroczysko i karczma, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. i gm. Horodyszcze, przy gośc. z mstka Horodyszcza do Świtezi, odl. 31 w. od Nowogródka; miejscowość równa. 7. Z. , zaśc. pryw. , pow, lidzki, w 1 okr, pol. , o 23 w. od Lidy ku Wilnu; 1 dm. , 7 mk. 8. Z. , karczma, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , o 26 w. od Oszmiany, ma 2 dm. , 10 mk. żydów. 9. Z. , wś nad jez. Wołkosznie, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 24 w, od Trok, 3 dm. , 30 mk. katol; , tartak i młyn wodny, smolarnie. 10. Z. , zaśc. nad rzką Sołką, tamże, o 39 w. od Trok, 1 dm. , 12 mk. żydów. 11. Z. , zaśc. , tamże, w 4 okr. pol. , o 50 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk. katol. 12. Z. , karczma, pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 18 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. żydów. Zielona 1. wś nad Zbruczem, pow. kamieniecki, okr. pol. Lanckoroń o 12 w. , gm. Bereżanka, par. praw. Krykow, katol. Zbrzyź, odl o 45 w. od Kamieńca, ma 55 osad, 355 mk. zamieszkujących właściwie sąsiednią słobódkę t. n. , gdyż wś właściwie leży po drugiej stronie Zbrucza w Galicyi. Włościanie trzymają tu ziemię za kontraktem i odrabiają rodzaj pańszczyzny. Posiadłość większa należy do Pawłowskich 703 dzies. , w tem 51 lasu i Piotrowskich 92 dzies. , w tem 7 lasu. We wsi posterunek straży pogranicznej, zwany Dewitowski. Jest to stara osada, w 1545 r. należała do Łastowskich. 2. Z. , wś, pow. proskurowski, na pograniczu pow. starokonstantynowskiego, okr. pol. Czarny Ostrów, gm. , par. kat. Zawalijki, st. dr. żel. Wójtowce o 5 w. , odl. o 38 w. od Proskurowa, ma 126 osad, 762 mk. , przeważnie Mazurów, wyznania rz. katol. , 483 dzies. ziemi włośc. , 1085 dworskiej w dwóch folw. Zielenieckim, przy wsi, i Maryanowieckim, dawniej na stepach, obróconych obecnie na pole orne. Kaplica katol. dekanatu proskurowskiego. Wś bezleśna, glebę stanowi czarnoziem, na stopę prawie gruby, bardzo uro dzajny. Wś ta, podobnie jak i cały zakątek pow. proskurowskiego, musiała być osadzoną przez Zamoyskich, gdyż jedni tylko oni koloni zowali dobra swe na Rusi osadnikami z Mazow sza, a i dotychczas w okolicach tych przeważa ludność katolicka, pochodzenia mazurskiego, choć obecnie zaczyna tracić swe cechy a nawet i religią, zwłaszcza przez małżeństwa. W XVIII w. wś Z. wraz z okolicznemi osadami była wła snością Potockich, rezydujących w Zbarażu. W 1779 i, nabywa Z. Jan Rudzki, skarbnik rożański, od Wincentego Potockiego, generałlej tnanta. Rudzki utrzymywał tu piękne stado koni rasy czysto polskiej, nie skażonej, które troskliwie pielęgnował i syn jego Michał. Stado to przez rozmaite okoliczności wyginęło. W no wszych czasach wś Z. przeszła w obce ręce. 3. Z. , chutor, pow. uszycki, okr. pol. Dunajowce, gm. Rachnówka, par. katol. Żwańczyk o 3 w. ; naleźy do szlachcica zagrodowego Chorżewskiego. 4. Z. , wś u źródeł rz. Chomoru, pow. zasławski, gm. Nowe Sioło, par. praw. Rublanka o 2 w. , na płd. od Zasławia. Dr. M. Zielona, rzka, w gub. chersońskiej, lewy dopływ Jngulca praw. dopł. Dniepru. Zielona 1. wólka do Brzeszcz, w pow. bialskim, 7 dm. i 32 mk. 2. Z. , wólka do Woli Drwińskiej, w pow. bocheńskim, ma 19, dm. i 108 mk. 3. Z. , wólka do Dąbrowicy, w pow. dąbrowskim, 3 dm. , 13 mk. 4. Z. , karczma na obszarze tabularnym wsi Chełmce w pow. krakowskim. 5. Z. , os. dom. do Kościelnik, pow. krakowski. 6. Z. , os. do Ry cerki Dolnej, w pow. żywieckim, ma 2 dm. i 13 mk. 7. Z. , karczma w Konarach pow. wielicki. 8. Z, ski, 4 dm. i 35 mk. 9. Z. Wielka, wólka, tamże, ma 8 dm. i 63 mk. 10. Z. , przys. Niewiarowa, pow. wielicki. Mac. Zielona 1. część Kudryniec, pow. borszczowski. 2. Z. , część Olchowca, pow. borszczowski. 3. Z. , wś, pow. buczacki, 8 klm. na płn. od sądu pow. w Buczaczu, 5 klm. na płd. wsch. od urz. poczt. w Osowcach. Na zach. leży Przewłoka, na płn. Petlikowce, na płd. wsch. Pilawa, na płd. Nowostawce i Żurawiec. Wzdłuż granicy wsch. płynie Olchowiec. Zabudowania wsi leża na zach. Własność większa konwentu bazylianów w Buczaczu ma roli or. 390, łąk i ogr. 34, past. 4 mr. , wł. mn. roli or. 1000, łąk i ogr. 130, past. 38 mr. W r. 1890 było 133 dm. , 841 mk. w gm. , 5 dm. , 19 mk. na obsz. dwor. 825 gr. kat. , 17 rz. kat. , 18 izr. ; 829 Rus. , 31. Par. rz. kat. w Buczaczu, gr. kat. w miejscu, dek. buczacki. Do par. należy Dźwinogród. We wsi jest cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , szkoła 1klas. i kasa pożycz. gm. z kapit. 1980 złr. 4. Z. , grupa domów Zielona Zielona Zielona Zielona Chojna w Łozinie, pow. gródecki. 5. Z. , fol. i karczma na obszarze dwor. Żywaczowa, pow. horodeński. 6. Z. , wś, pow, husiatyński, 14 klm. na płd. od sądu pow. , st. kol. i urz. pocz. w Husiatynie. Na płd. zach. Kociubińczyki i Wasylków, na zach. Sidorów, na płn. , wschód i płd. wsch. pow. kamieniecki gub. podolska. Wzdłuż granicy wschod. płynie Zbrucz, do którego we wsi uchodzi pot. Krzyweńkie. Własn. więk. ma roli or. 163, łąk i ogr. 7, past. 26, lasu. 71 mr. ; wł. mn. roli or. 215, łąk i ogr. 31, past. 2 mr. W r. 1890 było 117 dm. , 655 mk. w gm. , 8 dm. , 57 mk. na obsz. dwor. 667 gr. kat. , 31 rz. kat. , 14 izr. ; 680 Rus. , 32 Pol. . Par. rz. kat. w Sidorowie, gr. kat, w Szydłowcach. We wsi jest cerkiew i kasa pożycz. gm. z kapit. 625 złr. 7. Z. , grupa domów w Wolicy Bazylowej, pow. Kamionka Strumiłowa. 8. Z. , wś, pow. nadworniański, 21 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Nadwórnie. Na płn. wsch. leży Pasieczna, na wsch. Łuh i Dora, na płd. wsch. Jabłonica, na płd. i płd. zach. Królestwo węgierskie, na płn. zach. Porohy w pow. bohorodczańskim. W płd. zach. stronie obszaru powstaje Bystrzyca Nadworniańska i płynie na płn. wsch. do Pasiecznej, przyjmując z obu brzegów liczne dopływy. Najwyższe szczyty na granicy węgierskiej są Czerna Kliwa 1723 mt. i Gropa 1763 mt. . W płd. wsch. stronie obszaru wznosi się Doboszanka 1757 mt. . Dolina Bystrzycy w pobliżu granicy Pasiecznej opada do 630 mt. Jest to co do obszaru jedna z największych wsi w Galicyi, po niej idzie Mikuliczyn. Własn. wiek. obejmuje 391, 28 klm. kw. roli or. mr. 3, łąk i ogr. mr. 71, past. mr. 364, lasu mr. 67302; wl. mn. 74, 50 klm. kw. roli or. mr. 328, łąk i ogr. mr. 4230, past. mr. 5354, lasu mr. 1287. W r. 1890 było 462 dm. , 2563 mk. w gm. , 41 dm. , 294 mk. na obsz. dwor. 2554 gr. kat. , 198 rz. kat. , 94 izr. , 11 in. wyzn. ; 2509 Rus. , 170, 81 Niem. . Par. rz. kat. w Nadwórnie, gr. kat. w miejscu, dek. nadworniański. We wsi jest cerkiew p. w. św. Dymitra i szkoła 1klas. Tartak parowy o sile 36 koni, o 3 gatrach, 36 piłach zwyczajnych a 2 cyrkularnych produkuje z 26600 mt. kub. drzewa jodłowego świerkowego, 16000 mt. kub. desek, brusów i i łat ob. Hołowkiewicz Flora leśna, Lwów, 1877, str. 42. 9. Z. , wś, pow. skałacki, 18 klm. na płd. wsch. od Skałatu, 7 klm. na płd. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Grzymałowie. Na płn. leży Pajówka, na wschód Krasne, na płd. Sadzawki i Touste, na zach. Leżanówka, na płn. zach. Okno. Przez wieś płynie pot. Przewrocie, dopł. Gniłej. W jego dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. ma roli or. 600, łąk i ogr. 39, pastw. 31, lasu 64; wł. mn. roli or. 1120, łąk i ogr. 64, past. 5 mr. W r. 1890 było 117 dm. , 740 mk. w gm. , 6 dm. , 48 mk. na obsz. dwor. 538 gr. kat. , 227 rz. kat. , 23 izr. ; 538 Rus. , 260. Par. rz. kat. w Toustem, gr. kat. w miejscu, dek. ska łacki. Do par. należy Pajówka. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła 1klas. i ka. sa poż. gm. z kapit. 5128 złr. Dokumentem wydanym d. 14 kwiet. 1611 r. rozgranicza Wojciech Humięcki, stolnik podolski, ter, do Adama Sieniawskiego, podczaszego kor. , starosty jaworowskiego, od Bucyków Baczykowa. Okna i Leżanówki, należących do Olbrychta Ludzickiego Arch. kraj. we Lwowie. T. t. 46, str, 427. 10. Z. , część Olchowiec, pow. borszczowski, ob. Sawniów. 11. Z. , pow. podhajecki, ob. Dryszczów. 12. Z, leśniczów ka, pow, stanisławowski, ob. Mikołajówka. 13. Z. , fol. w dobrach Jeziorzany, pow. tłumacki. 14. Z. Dolina, grupa domów w Maj danie, pow. gródecki. Lu. Dz. Zielona, osada nad Prutem, na Bukowinie. Zielona, niem. Gruenflies leśnictwo, w pow. inowrocławskim pod Gniewkowem. Par. katol. w Płonkowie; 3 dym. , 12 dusz. Zielona, rzka, lewy dopływ Wisły, wpada poniżej Torunia. Zielona 1. niem. Koenigl Gruenhotzen, wś nad Chociną, pow. człuchowski, st. pocz. i szk. kat. w miejsca, paraf. kat. Konarzyna; 2978 ha 1037 roli or. , 56 łąk 249 lasu; 1885 r. 69 dm. , 116 dym. , 612 mk. , 590 kat. , 22 ew. wyb. Zielona 14 dm. , 124 dym. ; Dzięgiel 8 dm. , 87 dym. ; Nierosławy 37 dm. , 299 mk. . Ludność przeważnie polska, trudni się głównie rolnictwem. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymieniona jako pustka o 2 dymach str. 66Z. , niem. Adl. Gruenhotzen, kol. do Zychc, pow. człuchowski; 1885 r. 8 dm. , 59 dym. Kś. Fr. Zielona, niem. Zielonen, wś, pow. szczycieński, st. p. Friedrichsfelde. Zielona, dobra i wś, pow. lubliniecki, par. kat. Woźnik, ew. Piosek. W r. 1885 dobra miały 71 ha, 11 dm. , 122 rak 20 ew. wś 515 ha, 83 dm. , 541 mk. 4 ew. . Do Z. należą Dyrdy, Gustawshain, Młotek i Widawa. Zielona Baba, os. , pow. kolski, gm. Sąpolno, par. Lubstówek, ob. Jaźwiny. Zielona Buda 1. wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Lubowo, odl. od Kalwaryi 14 w. , ma 16 dm. , 105 mk W 1827 r. było 9 dm. , 61 mk. 2. Z. B. , wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Igłówka, odl. od Maryampola 21 w. , ma 11 dm. , 100 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 31 mk. Zielona Chojna, niem. Gruene, os. , pow. międzychodzki, ma parafie, urz. okr. , st. cyw. , sąd, st. kol. żel. i pocztę w Międzychodzie, szkoły w Bielsku; 2 dym. , 15 dusz. W r. 1793 należy do Wilkońskich z Prusimia. Zielona Zielona Góra Zielona fol. taż pod miastem Suwałkami o 4 w. położony, przy granicy wsi Okuniewa nad jez. Stecie. Założony około r. 1870 przez Dubrowa, który osuszył obszar bagnisty, urządził staw, zbudował młyn, postawił dwór i założył ogrod. Obszar folw. dochodzi 90 mr. Zielona Dubrowa, wś nad rz. Mużanką le wym dopływem Berezyny, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Wielatycze, o 27 w. od Borysowa; grunta lekkie. A. Jel. Zielona Dubrowa Dąbrowa, wś u źródeł ruczaju Tołsty, pow. zwinogródzki. w 1 okr. pol, gm. Kozackie, o 17 w. na wschód od Zwinogródki par. katol. , ma 1511 mk. W 1863 r. było 1316 mk. prawosł. i 21 katol. Posiada cerkiew p. w św. Mikołaja, z drzewa wzniesiona w 1780 r. i uposażoną 36 dzies. Należy do klucza olszańskiego dóbr hr. Branickich. Osadzona w 1780 r. przez Witysa. Podług miejscowego podania dziedzicem był niegdyś jakiś Bogucki. Zielona Góra, kol. , pow. brzeziński, gm. Gałkówek, par. Brzeziny, ma 22 dm, , 235 mk. , 429 mr. Wchodziła w skład dóbr Chorzęcin. W 1827. r. . było 21 dm. , 116 mk. Zielona Góra, ob. Kowno t. . Zielona Góra, chutor, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Kamieniec Litewski, 49 dzies. 7 łąk i pastw. . 2 lasu, 1 nieuż. ; własność Jarmołowiczów. Zielona Góra 1. szczyt 1000 mt. w Górcach, w dziale Obidowca, pomiędzy pot. Poręba od płn. a Koninką od wschodu, na obszarze pow. limanowskiego. 2. Z. G. , szczyt górski 877 mt. , na obszarze Komarnik, w pow. turczańskim. Wypływa ztąd potok Butelski. Zielona Góra 1. wzgórze pod Szmiglem, pow. kościański Szmigielski. 2. Z. G. , niem. Gruenberg, karczma dawniej, w pow. szamotulskim, przy granicy czarnkowskiego, śród lasów wronieckich, o 11 2 mili na płd. Wartosławia, istniała jeszcze w r. 1821. 2. Z. G. , niem. Gruenberg, nadleśnictwo, w pow. szamotulskim, na prawym brzegu Warty, wprost Obrzycka. W r. 1793 należy do Filipa Baczyńskiego. Zielona Góra, niem. Gruenberg 1. folw. , pow. grudziądzki, st. pocz. i paraf. kat. Radzyn o 1 klm. odl. ; 59 ha 54 roli or. , 2 łąk; 1885 r. 2 dm. , 3 dymy, 25 mk. 19 kat. , 6 ew. , hodowla bydła rasy holenderskiej. Dawniej Blomowsczyzną i Kalwaryą zwana; r. 1649 nadał tę posiadłość Jan Kazimierz Samuelowi SawicMemu; r. 1753 nabył ją burmistrz świecki Gerlowski a r. 1756 Piotr Homst za 3000 fl. , któremu August III na te dobra osobny wystawił przywilej. R. 1885 był dziedzicem Teofil Bodtko, potem Emilia Boesler, od której je r. 1888 kupił Bernard Żakowski z Zakrzewa za 75000 mrk. 2. Z. G. , dobra, pow. starogardzki, st. . i paraf. kat. Lubichowo, st. kol. Staro gard, 11, 5 klm. odl. ; 628 ha 579 roli or. , 10 łąk, 8 lasu; 1885 r. 19 dm. , 44 dym, , 240 mk. , 224 kat. , 16 ew. fol. Lipinki 1 dm. , 8 mk. , ceg. 1 dm. , 8 mk. ; gorzelnia parowa, cegielnia, wiatrak holenderski; hodowla bydła i tryków rasy Cotswold, sprzedaż masła; dziedzic Priebe, r. 1858 Pruszak. W r. 1789 było tu 11 dy mów. Kś. Zielona Góra, niem. Gruenberg, miasto powiatowe regencyi lignickiej, w dolnym Szląsku, leży w dolinie nad Złotą Luncą Lunz, o 2 mile od Cylichowy w Brandenburgii a 71 2 na zach. płn. Głogowy, w okolicy pagórkowatej pokrytej winnicami i ogrodami owocowymi. Posiada kościół par. ewang. , kościół par. katol. , szkołę miejską ew. , szkołę kat. , szkołę realną wyższą, szkołę dla sukienników. W mieście zdawna rozwinął się świetnie przemysł sukienniczy i ogrodnictwo a głównie uprawa wina i drzew owocowych. Do miasta należy 3709 ha 1150 roli, 425 łąk i 1045 lasu. W r. 1885 było 1519 dm. , 3637 gospodarstw i 14395 mk. 12314 ew. , 1823 kat. , 29. wyzn. , 229 źyd. . Miasto leży przy linii dr. żel. praw. brzegu Odry, biegnącej z Wrocławia do Berlina. Tutejszy kościół paraf. od r. 1423 należał do klasztoru augustyanów w Żeganiu. Paweł Lemberg opat, w latach 1522 do 1525 przyjąwszy reformacyą, zrzekł się opactwa i zajął kościół na zbór reformowany. Od Jana Ursinusa t. j. od r. 1542 przy kościele są sami protestantcy pasterze. Polska gmina ewangielicka ma w w. oddzielnego duchownego. W 1582 r. miasto spłonęło wraz z dwoma kościołami drugi p. w. św. Jana. B. 1590 odbudowano kościół parafialny. Pożar niszczy go w r. 1607, lecz wielki pożar miasta w r. 1627 oszczędza, dopiero pożar r. 1651 niszczy kościół paraf. , szkołę, ratusz i szpital z kościołkiem. Nowy kościół budowano od r. 1746 do 1821 r. Dzieje kościoła tego i miasta skreślił pastor miejscowy O. Wolff w piśmie Geschichte der ewang. LandGemeinde Gruenberg in Nieder Schlesien von den Zeiten der Reformation bis zum ersten schlesischen Frieden 1742. Powiat zielonogórski stanowi bardziej na północ wysuniętą część Szląska, i zajmuje 151 4 mil kw. obszaru pagórkowatego z piaszczystą glebą przeważnie, w dorzeczu lew. brzegu Odry. W samej dolinie Odry ciągną się piękne łąki i lasy dębowe. Mimo północne połoźenie rozwinęła się tu uprawa wina winnice zajmują do 6000 mr. i drzew owocowych, tudzieź hodowla jedwabników. Roczna produkcya wina wynosi od 20 do 60 tysięcy miar. Dobywają też węgiel brunatny. Z fabryk najważniejsze są sukienne i huty szklane. Ogólna powierzchnia powiatu obejmuje 85730 Zielona Dubrowa Zielona Zielona Dubrowa Zielone Zielona Roszcza Zielona Wieś Zielona Huta Zielona Karczma Zielona Kępa Zielona Machnowska Zielona Przytulia Zielona Puszcza Zielona Huta Zielona Roszcza, folw. , pow. rochaczewski, dziedzictwo Zawadzkich, 113 dzies. 39 roli, 35 łąki, 29 lasu. Zielona Struga rzeczka, lewy dopł. Wisły, ob. T. III, 295. Zielona Wieś, wś gosp. w pow. rawickim, ma sąd, urząd okr. i st. cyw. w Rawiczu, tamże st. kol. żel. , pocztę w Słupi, szkoły w miejscu, par. katol. w Golejewku, ew. w Rawiczu. Obszaru 527 ha, dym. 77, dusz 500 2 ew. . Leży na połd. Sarnowy, wschód Rawicza. Pojawia się w 1580 r. , w w. należy do Gajewskich ze Stwolna. Ob. Góra Gostyńska, Zielona Wieś pow. gołdapski, ob. Szeldkehmen Zielona Wygoda os. , pow. sieradzki, gm. par. Zadzim odl, 24 w. , od Sieradza ma 1 dm. 14 mk. W r. 1827 1 dm. , 7 mk. Zielone, jezioro w pobliżu Niemna, w dobrach Białebłota, pow. augustowski, gm. Balia Wielka, ma 12 mr. obszaru. Podziemny kanał łączy je z Niemnem. Zielone 1. , przyl. dóbr Głoskowo, w pow. grójeckim, ma 22 mk. 2. Z. wś i os. , pow. rawski, gm. i par. Boguszyce. Wś ma 8 dm. , 75 mk. , 145 mr. , os. 3 dm. , 16 mk. , 34 mr. W r. 1827 było 4 dm. 19 mk. 3. Z os. , pow. łódzki, gm. Górki, par. Tuszyn. Nie podana w nowszych spisach urzęd. 4. Z. , wś i fol. pow. tomaszowski, gm. Tarnawatka, par. Krasnobród, odl. 14 w. od Tomaszowa, ma 46 dm. , 391 mk. , w tem 18 r. gr. , gruntu ornego 580 mr. , śród lasów. Mimo piaszczystej gleby malowniczy przedstawia widok na wzgórzu, u stóp którego wstęga łąk i lasów, nazwę wsi nadają. Ludność rolnicza. W spisie z r. 1827 podana w par. Łabunie, miała 46 dm. , 308 mk. 5. Z. Kamedulskie i Z. Królewskie, dwie wsie, pow. suwalski, gm. Kukowo, par. Suwałki odl. 6 w. . Z. Kamedulskie ma 43 dm. i 354 mk. Z. królewskie 46 dm. 343 mk. W r. 1827 Zielone wś rząd. ma 25 n. ma 15 dm. , Br. Ch. Niesin, pow. ledm. i 147 mk. i druga wieś t. n. ma 15 dm. , 88 mk Br. Ch. . Zielone jezioro, w dobrach Niesin, pow. lepelski. Zielone 1. uroczysko, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Dojlidy, o 4 w. od Białegostoku, zarząd gminny; należy do dóbr Dojlidy, hr. Ruedigerów. 2. Z. , uroczysko przy wsi Sobolany, pow. grodzieński, w 5 okr. , gm. Sobolany, o 14 w. od Grodna. 3. Z. , dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Koziszcze, o 30 w. od Kobrynia, własność Świetnickich, z folw. Legaty, Gubernia i Płoska 1, 543 dzies. 471 łąki i pastw. , 590 lasu, 122 nież. 4. Z. , osada, pow. ihumeński, gm. Słoboda Pereszewska. 5. Z. , uroczysko i karczma w pobliżu rzeki Czernicy, pow. miński, gm. Zasław, przy linii dr. żel. libawskoromeńskiej, o 2 w. od Zasławia w stronę Mińska o 22 w. . Ma tu małę własność szlachcie Żyha roh, 7394 łąk i 34754 lasów. Do miast należy 4143 ha 1403 roli, 538 łąk i 1058 lasu, do gmin wiejskich 41101 ha 20131 roli, 4354 łąk i 11418 lasu. , do większej posiadłości 40487 ha 11830 roli, 2502 łąk i 22278 lasu. Ludność ogólna wynosiła w 1871 r. 51385 mk. , 1880 r. 51935 a 1885 r. 52764 mk. W tej liczbie 24043 męż. , 28721 kob. , co do wyznania 43004 ewang. , 9415 katol. , 33 in. wyzn. , 312 żyd. W trzech miastach Deutsch Wartenberg, Gruenberg i a. było 15916 mk. a mianowicie 13240 ew. , 2411 katol. , 29. wyzn. , 236 żyd. ; w gminach wiejskich 33164 mk. , a w tem 26628 ew. , 6464 kat, , 2. wyzn. , 70 żyd, na obszarze większej własności; 3684 mk. , a w tem 3136 ew. , 540 kat. , 2 in. wyzn. , 6 żyd. Zielona Huta wś, pow. Rawa Ruska, ob. Huta 16. T. III, 236, Zielona Karczma 1, w par. Jazgarzew dziś pow. grójecki. W r. 1827 miała 2 dm. , 6 mk. 2. Z. w par. Bednary, dziś pow. łowic ki. W r. 1827 było 1 dm. , 6 mk. 3. Z. w par. Stawiszyn, dziś pow. kaliski. W r. 1827 1 dm. 10 mk. 4. Z. pow. kaliski, gm. i par. Zbiersk. 5. Z. w par. Olwita, dziś pow. wyłkowyski. W r. 1827 1 dm. 18 mk. Zielona Karczma, wschodnie przedmieście mta pow. Bobrujska, na lewym brzegu rz. Berezyny. Obok przechodzi szosa rochaczewska. Zielona Karczma 1. os. na obszarze Olejowa, pow. złoczowski. 2. Z. os. na obszarze Płuchowa, pow. złoczowski. Zielona Karczma, niem. Gruenkrug, wś, pow. suski, st. p. i par. kat. , Iława; obwód dominialny Rudzicz; 1885 r. 7 dm. , 37 mk. Zielona Kępa, folw. nad rz. Wisłą, pow. lipnowski, gm. i par. ew. Ossówka, odl. 23 w. od Lipna, 1 dm. , 6 mk. , 34 mr. Zielona Łąka 1. fol, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Ihumenowo, okr, wiejski Julianowo, o 55 w. od Dzisny, 1 dm. , 12 mk. Własność dawniej gen. Arciszewskiego, dziś, jako wiano jego córki Konstancyi, Boguckich. 2. Z, Ł. , pow. homelski, ob. Zielone Łąki, Zielona Machnowska, leśniczówka w pow. stryjskim, na obszarze Machnowa. Zielona Przytulia, pow. uszycki, ob. Przytulia 2. . Zielona Puszcza 1. istniała niegdyś między Przasnyszem a Chorzelami w starostwie Przasnyskiem. 2. Z. nazwa dawnej puszczy nowogrodzkiej, ob. Czerwony Bór. Zielona Puszcza, leży na północ i zachód od Białegostoku. Supraśl odprowadza jej wody do Narwi. Zielona Puszcza wś, pow. lipnowski, gm. i par. Dobrzejowice, odl. 37 w. od Lipna, ma 7 dm. , 31 mk. , 148 mr. W r. 1827 wś rządowa miała 9 dm. , 74 mk. , par. Sochocin. Zielone Uście Zielone Świerze Zielone Stojło Zielone Skały Zielone Paniowce Zielone Miasto Zielone Łąki Zielone Kuryłowce Zielone Jaworzyńskie Zielone Babinowickie żewski. 6. Z. , uroczysko osiadłe, pow. nowo gródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Koszelewo, o 5 w. od Nowogródka. 7. Z. , do bra, pow. orszański, dziedzictwo KołowratCzer wińskich, 3340 dzies. 278 roli, 309 łąk, 1, 391 lasu; 3 karczmy dają 175 rs. Kaplica katolic ka par. Tołoczyn. 8. Z. , zaśc. nad Uszą. , pow. wi lejski, w 1 okr. pol. , gm. Hermaniszki o 5 w. , okr. wiejski Jarszewicze, o 33 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 1 dm. , 5 mk. żydów, w r. 1865 1 dusza rewiz. ; należał do dóbr Wozginiszki. J. Krz. A. Jel. Zielone, dok. Zelone, jezioro pod Swornigacem, pow. chojnicki, wymienione w przywileju Mestwina z r. 1291 ob. Perlbach P. U. B. , str. 432. Przepływa przez nie rzka Chojnica, dopł. Brdy. Gb. Kossobudy. Zielone, wś, podług lustracyi z 1664 r. wchodziła w skład klucza kosobuckiego al. zaborskiego sstwa tucholskiego, ob. t. XII, str. 591. Zielone, niem. Zielonen, wś, pow. szczycieński, st. p. Zielone Babinowickie, jezioro, w pow. orszańskim; roczny połów wynosi do 60 pudów szczupakow, leszczów i okoni. Zielone Jaworzyńskie, Z. Kesmarskie, jeziora tatrzańskie, ob. Tatry t. XII, 243. Zielone Kuryłowce, pow. uszycki, ob. Kuryłowce. Zielone Łąki Łuki al. Zielona Łąka, wś, pow. homelski, gm. Telesze o 14 w. , zapasowy śpichlerz gminny. Za czasów Rzpltej wchodziła w skład sstwa homelskiego ob. t. III, 117. Zielone Miasto, ob. Jordanów. Zielone Paniowce, ob. Paniowce. Zielone Skały, wyniosłości nad Dunajcem, ob. Falsztyn. Zielone Stojło, ob. Stojło 2. Zielone Świerze, ob. Świerze 5. Zielone Uście, pow. buczacki, ob. Uście 4 t. XII, 834, Zielonecze, wś nad rzką Obiedówką, lew. dopł. Nienaczy, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, par. prawosł. Nosowicze, odl. o 91 w. od Rzeczycy, ma 29 osad; grunta lekkie. Zielonka 1. al. Nutka, fol. , pow. warszawski, gm. Brudno, par. Kobyłka, odl. 13 w. od Warszawy, ma 40 mk, 195 mr. dwor. w tem 45 mr. lasu. 2. Z. , wś i fol, pow. warszawski, gm. Babice, Ob. Zielonki 1. 3. Z. , os. , pow. nowomiński, gm. i par. . Kołbiel. 4. Z. , przyl. dóbr Gaj, pow. sochaczewski, gm. Seroki, ma 9 mk. , 2 mr. 5 Z. , os. leś. , pow. kutnowski, gm. Błonie, par. Krośniewice, ma 6 mk. , 302 mr. 6. Z. , wś, pow. kolski, gm. Krzykosy, par. Grzegorzew, odl. 10 w. od Koła, ma 3 dm. , 71 mk. W 1827 r. było 6 dm, 37 mk. 7. Z. , os. , pow. łęczycki, gm. Piaskowice, par. Parzęczew, odl. od Łęczycy 14 w. , ma 1 dm. , 3 mk. 8. Z. , os. , pow. kaliski, gm. Marchwacz, par. Rajsko, odl. od Kalisza w. 21; ma 1 dm. , 4 mk. 9. Z. , os. , w par. Blizanów dziś pow. kaliski. W 1827 r. miała 1 dm. , 9 mk. 10. Z. , wś i os. dwor. , pow. rawski, gm. Boguszyce, par. Krzemienica, ma 3 dm. , 16 mk. , 84 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Chociwek. 11. Z. , os. , pow. noworadomski, gm. Konary, par. Pławno, ma 2 dm. , 8 mk. , 3 mr. 12 Z. al. Zieleniec, przyl. dóbr Goryń, w pow. radomskim. 13. Z. Jabłońska, kol. , pow. radomski, gm. i par. Potworów. Powstała z parcelacyi części fol. JabłonnaŻydy. 14. Z. Kostrzyńska, pow. radomski, gm. Potworów, par. Klwów, odl. od Radomia 38 w. , ma 6 dm. , 258 mr. Powstała z parcelacyi fol. Kostrzyń. Stanowi jedną całość z Z. Jabłońską. 15. Z. Stara i Z. Nowa, kol. , pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par, Zwoleń, odl. od Kozienic 30 w. Z Stara ma 41 dm. , 250 mk, 738 mr. Z. Nowa ma 43 dm. , 184 mk. , 972 mr. Młyn wodny. W 1827 r. było 33 dm. , 294 mk. W r. 1871 fol. Z. rozl. mr. 992 gr. or. i ogr. mr. 704, łąk mr. 74, past. mr. 16, lasu mr. 179, wody mr. 7, nieuż. mr. 12; bud. mur. 5, drew. 13; las nieurządzony. Wś Z. os. 42, mr. 738; wś Mierzączka os. 21, mr. 450; wś Atolin oś. 12, mr. 173. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 część wsi Z. własność Kmity dawała gr. 14. W r, 1569 wś Z. w par. Zwoleń, miała 41 2 łan. , 4 zagr. We wsi Wola Zielenska Andrzej Kochanowski płacił od 11 2 łan. Paw. , Małop. , 320, 476. 16. Z. , pow. opoczyński, gm. Goździków, par. Smogorzew. Nie podana w nowszych spisach. 17. Z. i Z, Jasińska, dwie os. , pow. opatowski, gm. Wojciechowice, par. Gierczyce, odl. od Opatowa 17 w. Z. ma 1 dm. , 3 mk. i 1 mr. dwors. Z. Jasińska ma 1 dm. , 6 mk, 66 mr. dwor. 18. Z, fol, pow. opatowski, gm. i par. Iwaniska. 19. Z. , os. , pow. sandomierski, gm, i par. Połaniec. Nie podana w nowszych spisach. 20. Z. , os. , pow. sandomierski, gm. Górki, par. Olbierzowice, odl. od Sandomierza 27 w. , ma 1 dm. , 6 mk, 1 mr. dwor. 21. Z. , os. karcz. pod Kielcami, przy głównym bitym trakcie krakowskim. 22. Z. , os. , pow. stopnicki, gm. i par. Kurozwęki. 23. Z. , pow. stopnicki, gm. Pawłów, par. Swinary, ob. Zielonki, 24. Z. Górna, wś i fol. i Z. Dolna al. Elżbiecin, fol, pow. janowski, gm. Trzydnik, par. Rzeczyca, odl. 22 w, od Janowa, 10 w. od Kraśnika. Pol. Z. Górna w r. 1872 oddzielony od dóbr Rzeczyca Ziemiańska rozl. mr. 522 gr. or. i ogr. mr. 363, łąk mr. 11, past. mr. 15, lasu mr. 104, w odpadkach mr. 17, nieuż. mr. 12; bud. drew. 5, las nieurządzony, pokłady kamienia. Obecnie sprzedany kolonistom, przy udziale Banku włościańskiego i rozdzielony na 28 osad. Wś Z. Górna ma 6 os. , 61 mk. , 92 mr. Z. Dolna, folw. ma 148 Zielone Zielone Zielonecze Zielonka mr. Wchodził w skład dóbr Rzeczyca Ziemiańska do r. 1879. 25. Z. al. Zielenicz, folw. , pow. garwoliński, gm. Trojanów, par. Korytnica, odl. 28 w. od Garwolina. W r. 1877 fol. Z al. Zielenicz oddzielony od dóbr Życzyn rozl. mr. 542 gr. or. i ogr. mr. 347, łąk mr. 6, past. mr. 1, lasu mr. 146, wody mr. 1, nieuż. mr. 41, las nieurządzony; bud. drew. 4. 26. Z. , os. , pow. siedlecki, gm. i par. Wodynie, ma 5 dm, , 40 mk. 27. Z. , os. , pow. przasnyski, gm. i par Krzynowłoga Mała. Nie podana w nowszych spisach urzęd. 28. Z. , os. , pow. pułtuski, gm Somianka, pat. Pniewo. 29. Z. Kamedulska, pow. suwalski, ob. Zielone Kamedulrkie, 30. Z. , dwie os. , pow. sejneński, gm Hołny Wolmera, par. Berżniki, odl od Sejn 13 w. Część Z. Bienkiewicza ma 4 dm. , 29 mk. , Z. Klonowskiego 3 dm. , 20 mk. Wś Z ma 3 os. i 3 mr. Wchodziła w skład dóbr Hołny Wolmera. W 1827 r. 1 dm. , 9 rak. 31. Z. , wś, pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Sejny, odl. od Sejn 2 w. , ma 2 dm. , 15 mk. W 1827 r. 1 dm. , 9 mk. 32. Z. , fol. , pow. augustowski, gm. Wołowiczowce, par. Teolin, odl. 54 w. od Augustowa. Nie podana w nowszych spisach urzęd. W r. 1880 fol. Z. rozl. mr. 562 gr. or. i ogr. mr. 425, łąk mr. 6, past. mr. 30, zarośli mr. 17, nieuż. mr. 84; bud. drew. 5; gospodarstwo 4polowe. Jest jezioro. 33. Z. , wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin, odl. od Kalwaryi 14 w. , ma 13 dm. , 25 mk. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. 34. Z. , wś i fol. , pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 10 w. , ma 9 dm. , 69 mk. Ob. Rumaki. Z. gm. należy do sądu gm. okr. II w os. Wierzbołów o 19 w. , st. poczt. Wyłkowyszki o 10 w. Gmina ma 12798 mr. i 3918 mk. Sród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 6 praw. , 60 prot. i 44 żydów. W skład gminy wchodzą; Andrykajmie, Anielewo, Bobie, Darzeniki, Dydwiźe, Iszkarty, Jodupiany, Józefowo, Juszki, Karolinowo, Łujsze, Miercze, Podziszki, Poroźniszki, Potwiecie. Potylcze, Pracopol wś i fol. , Romantyszki, Rudzie, Rumaki, Sklawcze, Skąpska Wola, Szukle, Wejliszki, Zalesie, Zielonka i Żynie. Zielonka 1. uroczysko, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Bereza, należy do dóbr Błudeń, Zdzichowskich 2. Z. , osada karcz. , pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Czemery, o 25 w. od Słonima. 3. Z. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Sołoki, własność Zaniewskich, 70 dzies. 18 lasu, 18 nieuż. . 4. Z. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Sołoki, własność Brzostowskich, 43 dzies. 6 lasu, 15 nieuż. . 5. Z. , dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 53 w. od Poniewieża. 6. Z. , wś, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Wieprze; izraelita Lewin ma tu 121 2 dzies. 1 2 lasu, 2 nieuż. . 7. Z. , wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol, gm. Traszkuny, włościanie Gilwidis i Wielaniszkis mają tu 60 dzies. 3 lasu, 10 nieuż. , Nikiforowie 40 dzies. 1 lasu, 26 nieuż. , Janulisowie 20 dzies. 6 lasu. 8. Z. , wś poradziwiłowska, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. i par. prawosł. Osowiec, o 85 w. od Bobrujska, ma 23 osad. Miejscowość małoludna, grunta poleskie. 9. Z. , chutor, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horbacewicze, o 5 w. od Bobrujska. 10. Z. , osada nad rzką Sycz, praw. dopł. Berezyny, pow. ihumeński. Przy osadzie kurhan ofiarny. 11. Z. , zaśc. nad bezim. dopł. Czapy, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Bieliczany, o 53 w. od Ihumenia; miejscowość głucha, nizinna, grunta piaszczyste. 12. Z. al. Rajówka, zaśc. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gra. Pohost Nowy o 8 w. , okr. wiejski i dobra Szyrynów Jundziłowo, o 34 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. katol. 13. Z. , zaśc, pow. dzisieński w 3 okr. pol. , gm. i par. Miory, odl, o 45 w. od Dzisny a 30 w. od st. dr. żel. dyn. witeb. Balbino, ma 1 dm. , 12 mk. ,, karczma, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 7 w. od Oszmiany, przy trakcie do Wilna, ma 1 dm. , 9 mk. żydów. 15. Z. , wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Łyntupy o 8 w. , okr. wiejski i dobra Romaniszki Dowgiałłów, o 16 w. od Święcian, ma 10 dm. , 147 mk. katol. i 9 starowierców w 1865 r. 53 dusz rewiz. . 16. Z. , zaśc. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 30 w. od Święcian, 1 dm, 4 mk. katol. 17. Z. , pow. święciański, ob. Roganiszki 1. 18. Z. , zaśc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 34 w. od Wilna, 1 dm. , 11 mk. katol. 19. Z, zaśc. , tamże, o 38 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol. 20. Z. , zaśc. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Worniany o 7 w. , okr. wiejski Markuny, 7 dusz rewiz. ; należał do dóbr Turły, Kotwiczów. Zielonka 1. uroczysko około Rużyna, w pow. kowelskim, 2 Z. al. Żylenka, wś, pow. rówieński, na płn. zach od Międzyrzecza. Zielonka Nowa, obręb leśny i fol, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Hrebionka, wyprocesowany przez Parczewskich od Homolickich i nabyty warunkowo przez Korkozowiczów, ktorzy na wytrzebionych obszarach założyli folwark. Cała realność wynosi około 498 włók. Miejscowość nizinna, bogata w lasy dębowe i inne, grunta żyzne, łąk i pastwisk dużo. Obszar ten teraz kolonizuje się i parceluje. Zielonka 1. z wólkami Gatką 3 dm. , Posuchą 21 dm. i Turką 19 dra. , wś, w pow. kolbuszowskim, leży w piaszczystej równinie, 246 mt. npm. przy drodze z Sokołowa 7, 5 klm. do Raniżowa 4 klm. . Na zachód łączy się z Staniszewskiem, ns wschód z Mazurami, na płd. graniczy z dużym borem należącym do Turzy, na płn. z Turką i borami raniżowskimi. Należy do parafii w Raniżowie i liczy wraz Zielonka Zielonki Zielonka Zielonka z wólkami i obszarem dwor. Wład. hr. Reya 168 dm. i 901 mk. 424 męż. , 477 kob. ; 870 rz. kat a 31 izr. Pos. tabularna ma 2460 mr. obszaru, w tem 1779 mr. lasu; pos. mn. 1381 mr. roli w ogóle. Pierwszy raz spotykamy tę wieś w spisie pobor. z r. 1662 Paw. , Małop. , 55a; r. 1678 ibid. , tu tylko Wola Raniżowska, Wola Lipnicza i Dzi kowiec, resztę zaś obszarów zajmowała puszcza sandomierska. 2. Z. al. Zełene, część wsi Pikulice, w pow. przemyślańskim. Mac. Zielonka 1. w dok. Zelona Dambrowa, niem. Gruenheide, nadleśnictwo, w pow. obor nickim, ma parafię, urz. okr. i st. cyw. w Gośli nie Murowanej, tamże pocztę, st. kol. żel. w Kobelnicy, na linii PoznańGniezno, szkoły w Głęboczku, sądy w Rogoźnie. Obszaru le śnego 2702 ha, 5 dym. , 46 dusz 8 katol. , 2. Z. , wś gosp. , w temże położeniu, obszaru 134 ha, 7 dym. , 64 dusz 12 katol. Leżą na wsch. płd. Gośliny Murowanej. W r. 1397 wy stępuje Petrko de Zelona Dambrowa jako świadek Mikołaja ze Srebrnej Góry z Mikołajem Pomer, altarzystą przy katedrze poznańskiej. W r. 1580 istnieje tu młyn Jana Iwińskiego. W r. 1628 dziedzic Grudziński, który zagarnął część ról kościoła Głębockiego. W XVIII w. na leżała Z. do Dębińskich. W r. 1793 własność generała Jana Lipskiego na Głęboczku. 3. Z, os. do Raszkówka, w pow. odolanowskim, ma urz. okr. w Lamkach, parafie, urz. st. cyw. w Raszkowie, pocztę i st. kol. źel. w Biniewie, na linii JarocinOstrowo, szkoła katol. w Skrzebowie, ew. w Raszkowie, sądy w Ostrowie, 1 dym. , 6 dusz. Leży pod Raszkowem. 4. Z. , wś gosp. , w pow. bydgoskim, ma sądy, urz. okr. i urz. st. cyw. i st. kol. żel. w Bydgoszczy, pocztę w Gorzyszkowie Adlershorst, szkoły w miejscu, par. kat. w Bydgoszczy, ewang. w Cielęciu Zele. Obszaru 708 ha, 94 dym. , 617 dusz 25 katol. . Leży na wschód Rynarzewa, na płd. zach. Bydgoszczy. W. Ł. Zielonka al. Zielonki, wś, pow. świecki, st. Louisenthal, paraf. kat. Pol. Cekcyn, szk. kat. w miejscu; 284 ha 212 roli or. , 25 łąk; 1885 r. 56 dm. , 69 dym. , 356 mk. 314 kat. , 39 ew. , 3 żyd. . R. 1676 było tu 19 mk. ; r. 1682 wynosiła sympla poborowa 4 gr. 9 fen. ; w 1789 r. było 10 dym. 2. Z. , niem. Neukrug, folw. do Żalna, pow, tucholski, st. pocz. Tuchola; 1885 r. 1 dm. , 3 mk. 3. Z. , niem. Gruenkrug, leśn. , pow. świecki, st. pocz. Twarda Góra. Kś. Fr. Zielonka w dok. , niem. Selonken, Selonice, Preweyss, Prywisz, dziś Zielonken, pow. szczycieński, st. p. Ortelsburg. R. 1408 w Malborgu nadaje w. m. Ulryk v. Jungingen niejakiemu Prywiszowi w boru Zielonka, w puszczy szczycieńskiej 12 wł. na prawie chełm. z obowiązkiem jednej służby konnej i niższem sądownictwem. R. 1414 Herman Gans, nadaje Prywiszowi 3 wł. i 10 mr. między Zielonką Prywis, majątkiem Jakuba Undworsta, Romanami i jez. Silwa Silben. Jan v. Tieffen, w. m. odnawia w Szczytnie r. 1497 przywilej z 1408 r. W r. 1632 Jakub Kopka borowy ma w Z. 6 włók Kętrz. , O ludn. pol. , 396. Zielonka, ob. Dzielunke, kol. do dóbr Poniatowice, pow. oleśnicki. Zielonki 1. al. Zielonka, wś i folw. , pow. warszawski, gm. Ożarów, par. Babice, odl. 9 w. od Warszawy, ma 321 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 205 mk. W r. 1882 fol. Z. rozl. mr. 437 bud. mur. 11, drew. 6; płodozm. 12pol. Wś Z. os. 34, mr. 417. W r. 1580 wś szlach. Zielonki w części Zieleńskiego miała 25 8 łan. , w części Aleksego 21 4 łan. Paw. ,. Maz. , 263; 2. Z. , os. , pow. jędrzejowski, gm. Brzegi, par. Mnichów, odl. 12 w. od Jędrzejowa. 3. Z. al. Zielonka, wś, pow. jędrzejowski, gm. i par. Wodzisław, odl. 17 w od Jędrzejowa. W r. 1827 wś Z. w par. Krzcięcice, miała 32 dm. , 263 mk. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1581 wś Z. w par. Wodzisław, miała 5 łan. km. , 1 zagr. bez roli, I kom. bez bydła Pawiński, Małop. , 93, 439. 4. Z. al. Zielonka, wś i fol. , pow. stopnicki, gm. Pawłów, par. Świniary, odl. 12 w. od Stopnicy. W 1827 r. było 7 dm. , 260 mk. W r. 1889 fol. Z. rozl. mr. 433 gr. or. i ogr. mr. 339, łąk mr. 57, past. mr. 10, lasu mr. 12, nieuż. mr. 16; bud. mur. 2, drew. 6. Wś Z. os. 18, mr. 87; wś Świniary os. 18, mr. 206; wś Ludwinów os. 19, mr. 153. 5. Z. , wś, pow. ciechanowski, gm. Zalesie, par. Krasne, odł. 21 w. od Ciechanowa, ma 1 dm. , 13 mk. , 128 mr. Należała jako folwark przed r. 1865 do probostwa w Krasnem. Jest tu szkoła początkowa. W 1827 r. było 2 dm. , 19 mk. Zielonki 1. wś, pow. sieński, gm. Moszkany, ma 8 dm. , 48 mk. , z których 6 zajmuje się wyrobem wozów, sań itp. 2. Z. , wś włośc. , pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. i okr. wiejski Kobylnik o 4 w. , o 521 2 w. od Święcian, ma 7 dm. , 85 mk. prawosł. w 1865 r. 39 dusz rewiz. . Zielonki 1. wś po obu brzegach Kahorłyku, niedaleko od jego ujścia do rz. Rosawy, w pobliżu błota Rosawskiego, pow. kaniowski, w 1 okr, pol, gm. Potok, odl o 40 w. od Kaniowa, 2766 mk. , 2294 dzies. ziemi dworskiej, 1460 włośc. W 1740 r. było tu 100 chat i 800 mk. , w 1790 r. 235 chat i 1127 mk. Miejscowość stepowa, bezleśna, gleba urodzajna. Posiada cerkiew Pokrowską, wzniesioną w 1758 i uposażoną z zapisu ks. Jerzego Lubomirskiego z 1739 r. 96 dzies. ziemi. Wś wchodziła w skład sstwa bohusławskiego dóbr hr. . Branickich. 2. Z. , pow. humański, ob. Zielonków. Zielonki z os. dom. Marszowiec, Rozdziałowskie i Kapitułka, wś, pow. krakowski, par. rz. kat. i szkoła w miejscu. Wieś jest zbudowana Zielonogóra Zielonpol Zielonów Zielonowo Zielonocze Zielonko1 i 2 Zielonkowicze Zielonków Zielonoje Zielony nad Białuchą dnikiem, lekko falistej, o glebie glinkowej, 8 klm. na płn. od Krakowa. Folw. Marszowiec leży na wsch. od wsi ku Bibicom, Rozdziałowskie na płd. zach. Kapitułka zaś na płn. zachód. Wzn. npm. wy nosi 247 mt. Osada cała z obszarami tabularny mi 5 dm. liczy 117 dm. i 891 mk. , 852 rz. kat. i 39 izr. Pos. tabularna dzieli się na dwa korpusy mające 167 mr. w Kapitułce i 101 mr. ; pos. mn. ma 739 mr. W dok. z r. 1382 wystę puje ta wieś jako własność kapituły krakow skiej Kod. Małop. , I, 429. Za Długosza L. B. , 69 i 221 wieś składała się z dwóch części królewskiej i kapitulnej. Część królewska na zywała się poprzednio Idzikowice; miała 7 1 2 łan. km. , 4 karczmy, 9 zagr. , 3 młyny i folwark; część kapitulna nad Prądnikiem darował kapi tule Albert kanonik krak. Był tu dwór i folw. kapitulny w 3 działach i 5 kmieci siedzących na polach niewymierzonych. W r. 1581 Pa wiński, Małop. , 27, z części królewskiej płacił Montelupi od 10 łan. km. , 6 zagr. z rolą. 4 kom. z bydłem, 6 kom. bez bydła, rzemieślnika 1 1 4 i 14 piekarzy. Młyn zakupny posiadał Misiowski, prócz tego istniał jeszcze drugi młyn zakupny i młyny zwane Baranów i Maczków. Część kapitulna miała 5 półłanków km. i 5 kom. bez bydła. W r. 1787 Spis ludności dyec. krak, Arch. kom. hist. VII, str. 360 było w Z. 488 mk. 479 rz. kat. i 9 żyd. . Kościół niewia domej erekcyi istniał jednak już w połowie w. i był p. w. Narodzenia M. B. Do r. 1878 sta nowił filią kościoła św. Anny w Krakowie; na stępnie zamieniono go na parafialny, patronat jednak wykonywa uniwersytet krakowski. Pa rafia obejmuje Tonie, Bibice, Witkowice, Gór kę Narodową, Garlicę Murowanę, część Pęko wic i dwór Marszowiec. Należy do dyec. krak. dek. bolechowickiego. Z. graniczą na płn. z Pę kowicami i Garlicą Murowaną, na zach. z Bibi cami i Witkowicami, na płd. z Prądnikiem Białym a na zach. z Toniami. Mac. Zielonków al. Zielonki, wś nad rzką Talianką, pow. humański, w 3 okr, pol. , gm. Talne, odl. o 33 w. na wschód od Humania par. katol, ma 2356 mk. W 1864 r. było 1165 mk. , 2384 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. N. M. P. , z drzewa wzniesioną w 1763 r. Własność Żurowskich wraz z Majdaneckiem i Korsunką. Zielonków, szczyt górski 861 mt. w pasmie Lipowicy, w dziale skolskodelatyńskim, na obszarze między Czeczwą a Ilemką, w pow. dolińskim. Zielonkowicze, wś nad bezim. dopł. Ptycza, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Broża, o 47 w. od Bobrujska, ma 22 osad. Cerkiew paroch. p. wez. św. Trójcy, z r. 1776, ma zdawnych zapisów do 3 włók gruntu, około 1000 parafian; filia p. w. św. Bazylego z r. 1774 w Zubarewiczach. Grunta lekkie, łąki dobre. A. Jel. Zielonko1 i 2, dwa zaśc. włośc. , pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. i dobra skarbowe Międzyrzecz, okr. wiejski Porudonino, razem 7 dusz rewiz. włościan i 4 osadu. w. rusk. Zielonocze, pow. rzeczycki, ob. Zielonecze. Zielonowo 1. niem. Gruenau, wś gosp. , w pow. szubińskim, ma sąd, urz. okr. i st. cyw. w Szubinie, tamże pocztę, st. kol. żel. w Brzo zie Hopfengarten, cław, szkoła kat. w Ostatkowie, ewang. w miej scu, paraf. kat. w Chomętowie, ewang. w Szu binie. Obszaru 122 ha, 16 dym. , 137 dusz 21 kat. . Z. powstało przed r. 1802. 2. Z. , niem. Gruenfier, wś gosp, w pow. wieleńskim, ma są dy i urząd okr. w Wieleniu, urz. st. cyw. w miejscu, pocztę i st. kol. żel. w Biernatowie Ascherbude, na linii PiłaKrzyż, szkoły w miej scu, par. kat. w Wieleniu, ew. w miejscu. Ob szaru 1645 ha, 62 dym. , 470 dusz 1 kat. . Le ży na wsch. płn. Wielenia. W. Ł. Zielonogóra, ob. Zielonagóra. Zielonoje, dobra, pow. newelski, własność Potrykowskich, 284 dzies. Zielonów, folw. , w pow. tureckim ob Lisków. Zielonowo. wś, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Soleczniki. Zielonowo, niem. Schelnaw, wś, w dzisiejszym pow. ostródzkim. Istniała w r. 1520. Dziś nie znana Kętrz. , O ludn. pol. , str. 372. Por, Mielno 1. Zielonpol, łotew. Zalinpals, dobra, pow. rzeżycki, par. Andrepno, 3021 dzies. ; własność dawniej Szadurskich, dziś Moniki z Szadurskich Benisławskiej. Włościanie wnieśli 44147 rs. wykupu za wydzieloną im ziemię. Zielony, fol, , pow. konstantynowski, gm. i par. Witulin, ma 11 dm. , 15 mk. , 1507 mr. Wchodzi w skład dóbr Roskosz. Zielony al. Zielonow, zaśc. , pow. miński, w 1 okr. pol. i par. katol. Mińsk o 18 w. , gm. Samochwałowicze. 3. Z. , chutor nad rzką Czercień, dopł. lew. Sławeczny, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Skorodno, o 52 w. od Mo zyrza; miejscowość poleska. 3. Z. , zaśc. , pow. piński, przy małym gośc. pocztowym piń skowołyńskim, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Brodnica; grunta lekkie. 4. Z. , chutor, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol. jurewickim, gm. Dernowicze, odl. o 152 w. od Rzeczycy. 5. Z. , zaśc. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiej ski i dobra, hr. Ołsufiewa, Hanuszyszki o 5 w. , 6 dusz rewiz. A. Jel. Zielony 1. potok, w pow. rohatyńskim, uchodzi do Narajówki, z praw. brzegu poniżej Podwysokiego, w pow. brzeżańskim, na wzn. 265 mt. npm. 2. Z. , potok, prawy dopł. Gniłej Lipy, wypływa z pod Kamiennej góry 423 mt. na granicy Ostałowic a Meryszczowa, Zielonków Zielonybór Zielony Borek Zielony Chutor Zielony Dąb Zielony Dwór Zielony Gaj Zielony Garb Zielony Grąd Zielony w pow. przemyślańskim, płynie jako polny potok śród bezleśnych garbów. Długość biegu do 4 klm. Karta wojs. , 7, XXXI. 3. Z, potok, lewy dopływ Lipy Gniłej wypływa z pod góry Mogiły 408 mt. , przepływa Korzelice w pow. przemyślańskim i Firlejów, w pow. rohatyńskim. Długi do 7 klm. Karta wojs. , 7, XXXI. 4. Z. al. Jeziorki, potok, lewy dopł. Dźwiniaczki. 5. Z. , potok, odpływ Zielonego stawu w dolinie Kieżmarskiej, uchodzi z praw. brzegu do Białej wody. Zielonybór al. Gajka, jest to część dóbr Duczymin, w pow. przasnyskim. ZielonyBór, fol. , pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i par. kat. Uzda, gra. Szack, o 75 w. od Ihumenia. A. Jel. Zielony Borek, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, w okolicy wsi Horodyszcze, wspo mniane w inwentarzu z w. XVI ob. Piscew. kn. , str. 78, 79. A. Jel. Zielony Chutor, dobra, pow, bychowski, od 1882 r. własność Hortyńskich, 577 dzies. 45 roli, 26 łąk, 255 lasu. Zielony Dąb 1. niem. Grueneiche, fol. do Osieka, w pow, rawickim, ma urz. okr. w Jutrosinie, urz. st. cyw. i par. kat. w Dupinie, pocztę w Pakosławiu, st. kol. źel. w Rawiczu, szkoły w Pomocnie; 1 dym, 9 dusz. Leży na zach. płd. Dupina. W r. 1793 własność Józefa Krzyckiego na Osieku. 2. Z. D. , niem. Grueneiche, fol. do Daszkowa, w pow. krotoszyńskim, ma sąd i urz. okr. w Krotoszynie, urz. st. cyw. w Kobylinie, tamże pocztę i st. kol. żel. na linii LesznoKrotoszyn, szkoła katol. w Baszkowie, ewang. w Kobylinie, tamże parafia; 2 dymy, 43 dusz. W r. 1793 własność Stanisława Mycielskiego. 3. Z. D. , leśniczówka należąca do Turzyna w r. 1830. Leżała na wschód ni. Domostwo po niej stało jeszcze r. 1870. Zielony Dwór, os. , pow. garwoliński, gm. Sobolew, par. Korytnica. Zielony Dwór 1. dobra, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Zdzięciół, o 47 w. od Słonima a 3 w. od Zdzięciołu, gorzelnia, własność Maryi Romuald, z folw. Bogudzięki i urocz. Kurpiesze 285 dzies. 44 łąk i pastw. , 45 lasu, 16 nieuż. . 2. Z. D. , al Nowy Dwór, fol. , pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skrybałowskim, gm. Michałki, par. kat. Mozyrz o 6 w. ; miejscowość falista. 3. Z. D. , fol, pow. rzeczycki, w 2 okr. pol i gm. Jurewicze, o 115 w. od Rzeczycy. 4. Z. D. , dobra, pow. dyneburski dźwiński, własność sukcesorów Julii Łabuńskiej, 622 dzies. 5. Z. D. , folw. , pow. rzeżycki, własność Łabuńskich, 44 dzies. Zielony Dwór, pow. kwidzyński, ob. Grunowo. Zielony Dwór, niem. Gruenhof, wś, pow. lęborski, ziemi pomorskiej. Zielony Gaj, leśnictwo w Górkach Zagajnych, powiat szubiński, ma urząd. okr. w Szubi nie, urząd stanu cywilnego w Królikowie, pocztę w Retkowie, st. kol żel. w Damasławku Elsenau, na linii NakłoGniezno, paraf. kalol. w Brzyskorzystwi; 1 dm. , 8 dusz. Leży o 11 klm. na płd. zach. Kcyni, przy drodze z Górek Zagajnych do Nadborowa. O 900 kroków ku wschodowi wśród bagniska, po lewym brzegu strugi nadborowskiej dopł. Gąsawki, znajduje się stary okop kolisty. W. Ł. Zielony Garb 1. wzgórze 389 mt. w pasmie wyniosłości ciągnących się po lewym brzegu Starej rzeki, w pow. gródeckim, na obszarze wsi Rokitno. Ob. Kamieńczysty Garb. 2. Z. G. , rus. Zeleny Horb, wzgórze 439. na płn. . od wsi Pobocza, w pow. złoczowskim, nad źródłami pot. Spinochy, praw. dopł. Bugu. Zielony Grąd 1. os. , pow. jańsborski, st. p. Turoscheln. 2. Z. G. al Orzeszki, wś, pow. szczycieński, st. p. Lipowitz, Zielony, Zielony Jeleń, niem. Gruenehirsch, karczma, w pow. krobskim rawickim, na Sworowie; 1 dm. , 5 dusz. Leży o 13 klm. na wsch. płd. Rawicza. Zielony Kąt 1. wś, pow. łukowski, gm. Serokomla, par. Gułowska Wola, ma 6 os. , 77 mr. Wchodziła w skład dóbr Lendo. 2. Z. K. , wś, pow. łukowski, gm. i par. Łysoboki, ma 6 dm. , 32 mk. , 99 mr. Zielony Kąt, część gm. Kociubińce, w pow. husiatyńskim. Zielony Kołodiez, wś nad rzką Rohanie, pow. Żmijewski gub. charkowskiej, gm. Wwiedeńskie, 34 dm. , 296 mk. , cerkiew. Zielony Koniec, wś włośc. nad Niemnem, pow. oszmiański, w 4 okr. pol, o 222 w. od Oszmiany, 6 dm. , 33 mk. katol. Zielony Las, dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Rogacze, o 59 w. od Brześcia, własność Zalmanów, ma wraz z fol. Rogacze i Litwinowicze 400 dzies. 5 łąk i pastw. , 255 lasu, 70 nieuż, . Zielony Łuh 1. karczma przydrożna, pow. miński. w 1 okr. pol, gm. Ostrożyce, o 7 w. od Mińska, przy gośc. z Mińska do Gródka Tyszkiewiczowskiego. 2. Z Ł. , osady i uroczysko, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Siemkowo, o 12 w. od Mińska. 3. Z. Ł. , wieś i karczma, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Siennica, o 6 w. od Mińska. Zielony Mech, uroczysko leśnobłotne nad Niemnem, pow. nowogródzki, na przeciwko uj ścia rz. Suły, w okolicy osady Kryniczna, w gm. Mir. A. Jel. Zielony Młyn, pow. toszeckogliwicki, ob. Kottischowitz. Zielony Most, niem. , wś i wyb. , pow. człuchowski, st. pocz. i paraf. kat. Przechlewo, szk. kat. w miejscu; 273 ha 178 Zielonybór Zielony Jeleń Zielony Kąt Zielony Kołodiez Zielony Koniec Zielony Las Zielony Łuh Zielony Młyn Zielony Most Zielony Zielowo Zielony Ostrów Zielony Ostrów Zielony Róg Zielony Rob Zielony Staw Zielony Uhoł Zielów Zieluminek Zieluń Zielwa Zieło roli or. , 44 łąk, 5 lasu; 1885 r. 36 dm. , 66 dym. , i 323 mk. , 242 kat. , 75 ew. , 6 żyd. wyb. Vossberg. Zielony Ostrów 1. pow. ihumeński, ob. Ostrów 38. 2. Z. O. , wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Iża o 1 4 w. , 5 dusz ręwiz. ; należała do dóbr Lubań Lubańskich. Zielony Róg, zaśc. , pow. trocki, ob. Woroniszki. Zielony Rob, pow. humański, ob. Roh Zielony. Zielony Staw 1. ob. Gąsienicowe Stawy, 2. Z. S. pod Żelaznemi Wrotami, w Tatrach, w dolinie Białej Wody, wzn. 1664 mt. 3. Z. S. Jaworzyński, w Tatrach Spiskich, wzn. 1819 mt. , ob. Jaworzynka t. III, 535. 4. Z. S. Kieżmarski, w dolinie Kieżmarskiej, w Tatrach Spiskich, wzn. 1538 mt. Ob. Kieżmarek i Kieżmarska Dolina. 5. Z. S. , w dolinie Suchej, ciągnącej z zach. strony szczytu Krywania. Wzn. 2016 mt. , ob. Krywań t. . Zielony Uhoł, wś nad rzką. Studionką, praw. dopł. Usy, pow. miński. Zielów, wś, pow. gródecki, 22 klm. na płn. wsch. od Gródka, 8 klm. na płn. wsch. od sądu pow. , st. kol. i urz. poczt. Janów koło Lwowa. Na płd. leży Domażyr, na zach. Żorniska i Łozina, na płn. wsch. Jaśniska, na wsch. Borki Janowskie pow. lwowski. Wody płyną, strugami na płd. do pot. Domażyru, dopł. Wereszycy. Zabudowania leżą na płd. Płn. część obszaru lesista. Wznies. wynosi na płd. 294 mt. na płn. 376 mt. Własn. większa ma roli or. 8, łąk i ogr. 270, past. 8, lasu 834 mr. ; wł. mn. roli or. 226, łąk i ogr. 377, past. 89 mr. W r. 1890 było 59 dm. , 364 mk. w gm. , 5 dm. , 20 mk. na obsz. dwor. 352 gr. kat. , 19 rzym. kat. , 13 izr. ; 255 Rus. , 23 Pol. , 6 Niem. . Par. rz. kat. w Janowie, gr. kat. w Domażyrze. Dokumentem wydanym w Lublinie dnia 11 lipca 1569 r. pozbawia król Zygmunt August Bernarda Maciejowskiego wsi Zielowa, a pozostawia mu dożywocie na wsiach Żornincza i Łoziny Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 41, str. 860. W Knyszynie dn. 15 paźdz. 1569 r. poleca król temuż Maciejowskiemu wydać Janom Chroszcziechowskiemu, komornikowi królewskiemu wś Zielów 1. c, C. , t. 41, str. 862. Dnia 11 grudnia 1570 r. Nikodem Łekiński, kasztelan nakielski, Mikołaj Maloehowski i Stanisław Kroczewski, lustratorowie królewscy zdają sprawę z rewizyi wsi Zielowa, położonej w starostwie lwowskiem 1. c, C, t. 335, str. 258. Lu. Dz. Zielowo, pow. kowelski, ob. Ziłów. Zieluminek w XVI w. Zeliemino, Zieleminko wś i fol. , pow. mławski, gm. Ratowo, par. Radzanów, odl. 27 wiorst od Mławy, ma 3 dm, , 42 mk, , 240 mr. Wchodził w skład dóbr Józefowo. W r. 1578 wś Zeliemino w par. Radzanów, pow. raciąskim, miała 1 1 łan. km. Pawiń. , Mazow. , 85. Zieluń osada, wś i fol. , nad rz. Działdówką, pow. mławski, gm. i par. Zieluń, leży przy granicy od Prus, odl. 30 w. na zach. od Mławy, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, synagogę, urz. gm. , urz. celny i posterunek straży pogranicznej, kasę wkładowozaliczkową przy urzędzie gminnym, gorzelnię, dwa małe browary, młyn wodny, cegielnię, wiatrak i tartak mały, dwie karczmy, 67 dm. , 1361 mk. Targi tygodniowe co środa. Droga bita łączy Z. z Żurominem i Bieżuniem. W r. 1827 było 51 dm. , 650 mk. W r. 1890 fol. ZieluńDłutowo rozl. mr. 1074 gr. or. i ogr. mr. 913, łąk mr. 104, pastw. mr. 21, lasu mr. 11 nieuż. mv. 25; bud. mur. 15, drew. 17, płodozm. 9 pol. Osada Z. ma os. 32, mr. 37; wś Z. ma os. 20, mr. 893; wś Dłutowo ma os. 41, mr. 1143; wś. Wawrowo ma os. 16, mr. 29; wś Wronka ma os. 18, mr. 1213; wś Kozilas ma os. 11, mr. 323; wś Ruda ma os. 7, mr. 284; wś Straszewy lit. C ma os. 18, mr. 1093; wś Marszewnica lit. B ma os. 5, mr. 308; wś Przerodki ma os. 13, mr. 346; wś Konopaty ma os. 7, mr. 212, wś Adamowo ma os. 8, mr. 387; wś Lisia Góra ma os. 7, mr. 17; wś Jabłonowo ma os. 58, mr. 1, 744. W r. 1578 Z. jest wsią w par. Lubowidz pow. sierpeckim, ma 6 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 4 rzem. młyn, Pawiń. , Mazow. , 40. Dzięki położeniu pogranicznemu wś o tyle się rozwinęła, że w r. 1588 utworzono tu parafię z kościołkiem drewnianym. W r. 1778 wydaje Stanisław August przywilej dla wsi Zieluń, ur. Rudzińskich wojewodziców mazowieckich, na odbywanie co środa targów na zboże, bydło i wszelkie inne przedmioty. Była to więc osada targowa nie mająca praw miejskich, ztąd w r. 1767 zabroniono tu wyrobu piwa i wódki, ob T. , 201. Według Dykcyonarza Echarda Zieluń jest miastem mającym pałac i komorę celną. Właścicielem miał być Zamojski. W r. 1827 Z. jest wsią, posiada fabrykę sukna i stanowi posiadłość Adama Kandyda Zaleskiego. Z. par. dek. mławski, 2, 440 dusz. Z gmina należy do sądu gra. I okr. , ma 16, 940 mr. obszaru, 399 dm. 4, 121 mk. , śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 7 prawosł. , 206 żyd. W gm. znajdują się 2 kościoły, synagoga, urząd gminny, komora. W skład gm. wchodzą Adamowo, Biernaty, Dłutowo, Jabłonowo, Kozilas, Marszewnica, Nicko, Przerodki, Ruda, Straszewy, Wawrowo, Wronka, Wylazłowo, Zdrojek Konopaty, Zieluń. Zieluń, piarwotna, prawdopodobnie, nazwa wsi Saegewitz ob. w pow. wrocławskim. Zielwa, ob. Zelwa. Zieło, niem. Sielo, jezioro i rzeczka, w okr. zelburskim Kurlandya, w pobliżu granicy gub. kowieńskiej. Jezioro ma 4 wiorsty dług. i przeszło 1 w. szerokości i łączy się rzką. t. n. z jez. Riza ob. Ziełupis Ziembin Ziełupis, strumień, w gub. kowieńskiej, wpada do Dubissy zaraz za jez. Rajzgie. Ziemaki 1. ob. Ziomaki. 2. Z. dawniej Ziemaki Glinki, wś i kol. , pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Sieluń. Wś ma 11 os. , 52 mr. , kol. 6 os. , 141 mr. Wchodziła w skład dóbr Glinki Stare. W r. 1827 było 9 dm. , 41 mk, , r. 1582 ZiemakiGlinki mają. 1 1 2, pow. mazowiecki, ob. Roszki 1. . 4. Z. Mieczki, pow. ostrołęcki, ob. Mieczki 2. . Ziembice miasto powiatowe na Szląsku, ob. Muensterberg. Ziembin mstko z dem gminnym i dobra nad rzką Ziembinką, lew. dopł. Hajny, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, o 24 w. od Borysowa, przy dawnym trakcie wileńskim, śród lasów i błot położone, wskutek czego panują uparte febry. Miasteczko nigdy nie posiadało praw i przywilejów, ma dziś 139 dm. , w tej liczbie 101 żydowskich, około 635 mk. Żydzi trudnią, się głównie drobnym handlem. Jest tu oddział poczty listowej, szkoła wiejska, cerkiew paraf. , p. wezw. św. Michała, na miejscu pogorzałej fundował na nowo w r. 1811, sąsiedni obywatel Franciszek Sierzputowski; obecnie przebudowana. Z dawnych zapisów posiada 3 włóki ziemi, około 1, 200 parafian płci obojga; benefaktorami byli Ratomscy. Kaplice dwie we wsi Lubczy p. wezw. św. Jana i w Kościanach św. Dymitra mogilna. Gmina ziembińska graniczy na zachód z gm. Jurewo, Łohojsk i Pleszczewice; na północ z gm. Mściże. na wschód z gm. Krasne Łuki i KiszczynaSłoboda, na południe z gm. Bytcza, obejmuje 12 okręgów starostw wiejskich, 623 osad pełnonadziałowych dziś rozdrobnione, 3, 623 włościan pł. męz. , uwłaszczonych na 10, 311 dzies. gruntów. Dobra mają. 1, 274 dzies. ; młyny wodne. Miejscowość dość leśna, niezmiernie kamienista, posiadająca duże głazy narzutowe, jak niemniej mnóstwo kurhanów przedhistorycznych i horodyszcz. W XVI w. Z. należał do Kiszków h. Dąbrowa. W r. 1612 Stanisław Kiszka, wwoda witebski, dzieląc wielkie swe dobra pomiędzy czterech synów oddał Z. wraz z dobrami Dokszyce, Hajna i, kluczami sąsiedniemi, najstarszemu synowi, ks. Stanisławowi Kiszce, scholastykowi witebskiemu i sekretarzowi Zygmunta III. Dział ten przyznany w tryb. litew. d. 4 sierpnia t. r. , potem w r. 1752 d. 25 kwietnia wpisany został w księgi grodu mińskiego źródła w zbiorach piszącego w Zamościu. Następnie Z. stał się własnością Sakowiczów, niewiadomo jaką drogą, prawdopodobnie przez kupno lub zapis scholastyka Kiszki, dość, że Adam Sakowicz, podkomorzy oszmiański, późniejszy wojewoda smoleński, z żoną swą Maryanną z Tyszkiewiczów, będąc dziedzicami Z. fundowali tu w r. 1640 kościół z klasztorem ks. dominikanów, nadając zakonowi 17 poddanych osiadłych na włókach gruntu za miastem ego, tudzież folw. Polany, o 5 w. odległy. Po rozbiorze Rzplitej, ludność męzka wsi klasztornej wynosiła 67 dusz, ziemi zaś było wogóle 55 włók; 6 jezior i propinacye. Wizyta metropolitalna po podziale kraju, zapisała dochód roczny zakonników w ilości 722 rub. , tudzież kapitały z zapisu Sakowiczów 1900 rs. ; z legatu Michała Przewodzkiego 75 rs. ; na majątku Skuplinie 2, 150 rs. i annuaty na majątku Kryczynie 18 rs. rocznie. Zgromadzenie składało się wtedy z 3 kapłanów Do posług kościoła i klasztoru trzymano organistę, zakrystyana, dzwonnika, kucharza, furmana, chłopca i stróża. Pierwotnie świątynia była drewniana; potem od r. 1790 do1809 wzniesiona przez zakonników z, p, w. Wniebowzięcia N. M. P. , długości 32 łokcie, szerokości 24 łokci; była zawsze parafialną, przy niej istniała szkółka z 8 uczniami utrzymywanymi kosztem klasztoru. Biblioteka w czasie najścia francuzów w r. 1812 zniszczona. Dominikanie w r. 1833 zostali skasowani, a dobra ich zabrane na skarb. Z notatek rękopiśmiennych Jana Chodźki. Obecnie świątynia ziembińska, zostając czas dłuższy bez pasterza, bardzo podupadła. Par. kat. , dek. berezyńskiego około 1, 500 wiernych, posiadała dawniej filię w Kryczynie. Wracając do dziejów dodajemy, że drugą żoną wojewody smoleńskiego Sakowicza, była Świętosława Rajecka, wojewodzianka mińska, wdowa po Leszczyńskim, staroście brześciańskim, która po śmierci Sakowicza, wyszła po raz trzeci za Mikołaja Potockiego gen. ziem podolskich, lecz dzieci to stadło nie miało obacz Niesiecki, wyd. Bohr. , T. VII, str. 454 i T. VIII, str. 230. Pani ta posiadając prawa na Z. , trzymała go wespół z małżonkiem, owym Potockim i w tym czasie, mianowicie w r. 1673, stał się głośnym proces ks. dominikanów ziembińskich z dzierżawcami Ziembina Aleksandrem JasienieckimWojną, starostą bracławskim, i małżonką jego Eleonorą z Horskich, za napad zbrojny na ziemie klasztorne i rozbój uczyniony w klasztorze, znieważenie świątyni pobiciem ks. przeora Ezyasza Hurniewicza, ks. Baltazara Kryńskiego i sług klasztornych. Sprawa ta wytoczona przed trybunał litew. , który skazał małż. Wojnów na gardło, wyrokiem z dnia 20 października t. r. Prawdopodobnie jednak wyrok nie był wykonany, bo w tych czasach trudno było przyjść do ekzekucyi prawa ob. Akty Wil. Arch. Kom. , T. XV, Nr 214, str. 334 339. W dalszej kolei Potocka z Rajeckich, generałowa podolska, posiadaczka Z. , owdowiawszy wychodzi po raz czwarty za Praźmowskiego, chorążego nadwornego koronnego Niesiecki, VIII, 86, po jej zgonie, przez długi proces wzięli Z. Chreptowiczowie na zasadzie, iż siostra bezdzietnego i nieposiadającego widocznie braci z potomstwem wojew. smoleńskiego Sakowicza, była za Mi Ziełupis Ziemaki Ziembice Ziemermuehle Ziemie Ziemblice Ziemblińce Ziembowszczyzna Ziemce Ziemcewo Ziemcy chałem C, pisarzem ziemskim no wogrodzkim. Proces ten wygrał ostatecznie Maryan Chreptowiez, ojciec podkanclerzego Joa chima Chreptowicza który w instruktorze ad ministracyjnym z roku 1783 nienazywa jesz cze Z. miasteczkiem, pozwala tylko osiadać tu ludziom wolnym, niechrześcianom, budować im domy na wyznaczonych placach, z opłatą czyn szu do zamku, domy te droga sukcesyi prze kazywać i wolny handel prowadzić. Korzysta jąc z tego Z. zasiedlił się żydami, mieszcza nami, poczęto wznosić porządniejsze budowle, a osada przybrała nazwisko mstka choć bez przywileju. Po drugim podziale Rzpltej w roku 1793, zasekwestrowano Z. na skarb, ale odzy skał go znowu Joachim Chreptowicz. Potem w r. 1807 syn Joachima, Ireny Chreptowiez, rozprze daje klucz Ziembiński różnym osobom, dla ure gulowania swych interesów, bo miał jeszcze wielkie dobra Szczorsowskie w nowogródzkim, i Wiszniewskie w pow. oszmiańskim. Wtedy miasteczko Z. z kilku folwarkami nabył Licho dziejewski. Gdy w roku 1811 nastała dobr jego pomiędzy wierzycieli wtedy folwarki wzięli Chełchowscy, a miasteczko z propinacyą zostało przy imienniczce, zapewne krewnej eks dywizora, Lichodziejewskiej, która w r. 1834 swe dziedziczne prawa ustąpiła żydowi Aronowi Tajnie, jakowe władanie, według świadectwa Eustachego Tyszkiewicza wywierało zgubny, demoralizujący wpływ na mieszkańców i miaste czko poczęło upadać. Opis pow. borys. , str. 131. Następnie Chełchowscy przyszli, zdaje się, do skupu tych praw Tajny, a w 7 wsiach posiadali 161 poddanych pł. męz. Po nich suk cesyjnie odziedziczają Z. Rawowie, zostając do tąd właścicielami. Okolica nadto jest pamiętna Przechodami Szwedów pod Karolem XII w 1708 r. i wielkiej armii francuskiej w r. 1812, po głośnym jej rozgromie i przeprawie pod Bory sowem 27 28 listopada. Po tej strasznej po rażce Napoleon, dążąc ku Wilnu, miał pierwszy nocleg w Z. Po przejściu francuzów miastecz ko i cała okolica stanęły pustkowiem. Opis ma lowniczy tej klęski dziejowej, znajdzie czytel nik w wzmiankowanym dziele Tyszkiewicza ob. str. 74 100. A. Jel. Ziembinka, rzeczka, w pow. borysowskim, mały lewy dopływ Hajny, cała w obrębie gm. Ziembin. Zaczyna się w leśnych moczarach za zaść. Smolany, płynie w kierunku północnym pod mstko Ziembin, przy folw. Zosin zwraca się na wschód, płynie koło zaść. Zahorne i o 3 w. za wsią Kamionka, ma ujście wśród leśnej kotliny, Długa około 2 mil. A. Jel. Ziemblice 1. wś i fol. , pow. pińczowski, gm, Wawrowice, par. Kazimierza Mała, odl. 26 w. od Pińczowa. W r. 1827 było 30 dm. , 242 mk. W r. 1890 fol. Z. rozl. mr. 745 gr. or. i ogr. mr. 596, łąk mr. 65, pastw. mr. 16, lasu mr. 47, nieuż. mr. 20; bud. drew. 17, las nieurządzony. Wś Z. os. 37, mr. 156; wś Bugaj os. 5, mr. 25. Według reg. pob. pow. wiślickiego, z r. 1579, wś Z. miała łan 6 1 2 w tem łan pusty, osad. 7, zagr. z rolą 3, biednych 3, gajownik na pół łan ku. Pawiń. , Małop. 216. 2. Z. wś, powiat stopnicki, gmina Oględów, parafia Koniemłoty, odległość 17 wiorst od Stopnicy, ma 17 os. , 204 mr. Wchodziła w skład dóbr Łubnice. W r, 1827 było 10 dm. 70 mk. Według reg. pobor, pow. wiślickiego, z r. 1579, wś Ziemblice, w par. Koniemłoty, miała łan. 1 1 2 zagr. 3, kom. 1. Paw. , Małop. 229. Br. Ch. Ziemblińce, wś nad rz. Janką, pow, dzisieński, w 2 okr. pol, o 78 wiorst od Dzisny, 4 dm. , 18 mk. Ziembowszczyzna, własność ziemska, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Pociej ki, ma 2 włóki, należy do Naruszewiczów i Przygodz kich. A. Jel. Ziemce 1. wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra Oskierków, Zaleś o 5 w. , o 46 w. od Dzisny, 2 dm. , 12 mk. katol. w 1865 r. 10 dusz rewiz. . 2. Z. , wś nad Dzisienką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy o 38 w. , okr. wiejski Połów, o 79 w. od Dzisny, 5 dm. , 54 mk. prawosł. w r. 1865 r. 31 dm. rewiz. Ziemcewo 1. folw. , pow. siebieski, własność Boszniaków, 172 dzies. 2. Z. , fol. , tamże, własność Olszewskich, 164 dzies. Ziemcy 1. wś i dobra, pow. borecki, gm. Horodyszcze o 9 w. , zapasowy śpichlerz gminny. Dobra należą do Kranichfeldów i mają 361 dzies. 25 roli, 18 łąk, 299 lasu. 2. Z. , wś, pow. mohylewski, gm. Szkłów o 6 w. , zapasowy śpichlerz gminny. 3. Z. , fol, pow. orszański, od r. 1881 własność Demeszkiewiczów, 175 dzies. 80 roli, 20 łąk, 50 lasu. Ziemermuehle al. Zimmeimuehle niem. , os. młyńska, do wsi Dickhof, pow. człuchowski, st. pocz. Sztegrowy; 1885 r. 4 dm. , 36 mk. ; 1789 r. 2 dymy. Ziemie, łac. terrae, były to, w początkach życia dziejowego na obszarze późniejszej Polski, jednostki terytoryalne i polityczne zarazem, wytworzone na podstawie pewnych odrębności fizycznych danego obszaru i jego granic naturalnych; skutkiem czego osiadłą ludność łączyła wspólność warunków bytu fizycznego, zajęć i interesów, wytwarzająca stopniowo węzły ekonomiczne i polityczne. Pomiędzy sąsiadującymi ze sobą ziemiami, wyrabiać się musiały stosunki z czasem, bądź zawisłości, bądź wzajemnej pomocy. Nazwy brały ziemię albo od cech fizycznych, obszaru Polska, Kujawy, Łęczyca, albo od grodów centralnych Krakowska, Sandomierska, wreszcie od rzek Sląsko lub nazwy plemienia Mazowsze. Zapewne pierwotnie stosunki społeczne i urządzenia polityczne przedstawiały znaczne różnice, z czasem dopiero przewaga niektórych ziem i kolonizacya przyczyniły się do ujednostajnienia w instytucyach choć odrębność warunków fizycznych, a zarazem i ekonomicznospołecznych, a w części i plemienne różnice, odbiją się w odrębności stosunków społecznych, zwy Ziembinka Ziembinka Ziemiencice Ziemieryno Ziemięcin Ziemiańska Gać Czajów sadowych i t. p. Gallus opowiada o Bolesła wie Chrobrym jak per suas terras bez uciemięże nia ubogich, przejeżdżał. Podział państwa po zgonie Krzywoustego wpłynął niewątpliwie na dalszy roz wój odrębnych instytucyi ziemskich, stłumiony przez poprzednie scentralizowanie życia politycznego. Przez kolonizacyę, ziemie obejmujące zwykle terytorya nad rzeczne, lub nadjeziorne, powytwarzały sobie w są siednich a rozgraniczających je puszczach, swe przy ległości. Terra cum suis ctis czytamy w dok. pomorskim z r. 1248. Wzrost ludności sprowadził wytworzenie się przez koloniza cyę takich przyległości, jak ziemia rudzka wieluń ska, czerska, rawska, dobrzyńska i t. p. , a przytem wywołał rozdział ziem na powiaty districtus będą ce okręgami sadowymi. Już w XIII wieku ziemia oznacza też ogół ludności danego obszaru. Przemy sław ks. polski nadając r. 1257 przywileje dla klaszto ru paradyskiego, uwalnia poddanych klasztornych od naprawy zamków nisi ob defensionem ducatus no stri ab irruentibus inimicis tota tera communiter fuerit convocata. lem a ziemią a z drugiej strony między iami ziemskiemi a władzą państwową o tem dotąd nic nie wiemy. W miarę rozwoju życia politycznego wzrastać będzie samorząd ziem sejmiki ziemskie a rząd centralny sejm będzie złożony przeważnie z przedstawicieli tych organizmów politycznych, prze chowujących tradycye, Br. Ch. Ziemia Czarna, fol. , pow. rzeczycki, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. Zaspa, własność Kiniewiczów, przy dom. Hipolito. Ziemia Dobra, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Wiszniew o 10 w. , okr. wiejski i dobra, hr. Chreptowiczów, Ancielewszezyzna, 15 dusz rewiz. Ziemia Nowa 1. dobra, pow. piński, na Zahorodziu w 4 okr. pol. i gm. Łohiszyn, par. katol. do niedawna Łohiszyn, teraz Pińsk o 30 w. , własność Staszewiezów, około 75 włók; grunta lekkie. 2. Z. N. wś, pow. orszański, gm. Tuchiń Nowa, ma 39 dm. , 262 mk. Ziemianki al. Ziemianek, niem. al. Simionnek, wś, pow. starogardzki, st. pocz. Skórcz, paraf. kat. Czarny Las; 65 ha 38 roli orn. , 13 łąk; 1885 r. 17 dm. , 32 dym. , 173 mk. Smolniki 9 dm. , 89 mk. . Mieszkają tu Lasaki. Ziemianka, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. Naliboki o 10 w. , okr. wiejski Pilnica, 9 dusz rewiz. ; należała do Burzyńskich. Ziemiańska Gać, pow. kaliski, ob. Gać 6. Ziemiańska Rzeczyca, ob. Rzeczyca 6. Ziemiański Tchórzew, ob. Tchórzew 1. Ziemiany, wś włośc. , pow. sierpecki, gm. i par. Gradzanowo, odl 27 w. od Sierpca, ma 8 dm. , 66 mk. , 229 mr. Ziemiany, wś, dziś nieznana w Prusach wschodnich. W r. 1566 ks. Olbracht nadaje podczaszemu Henrykowi z Mielna 30 wł. pod Czupowem i Wróblem Kętrz. , O ludn. pol. , 539. Ziemiec, folw. , pow, sieński, należy do dóbr Łukoml, Miłoszów. Ziemiencice, niem. Ziemientzitz, dobra i wś, Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 164 pow. toszeckogliwicki, par. kat. w miejscu, ew. Gliwice. W r. 1885 dobra miały 494 ha, 7 dm. , 81 mk. , 1 ew. Wieś miała 258 ha, 70 dm. , 630 mk. 4 żydów. We wsi kościół parafialny. Ziemieryno, Zimieryno, wś, pow. witebski, Przewalscy mają tu w 2 działach 12 dzies. Ziemięcin 1. os. , pow. grójecki, gm. i par. Lipie, ma 50 mk. , 360 mr. dwor. 2. Z, wś i fol. , pow. nieszawski, gm, Boguszyce, paraf. Sadlno, odl, 49 w. od Nieszawy, ma 177 mk. W 1828 r. było 15 dm. , 91 mk. W r. 1886 fol. Z. rozl. mr. 665 gr. or. i ogr. mr. 529, łąk mr. 71, past. mr. 38, nieuż. mr. 27; bud. mur. 15, drew, 4; płodozm. 6 i 11pol. Wś Z. os. 23, mr. 35. Ziemięta z Z. występuje w dok. z r. 1433, Mateusz i Jakub dziedzice Z. w dok. z r. 1470 Kod. dypl. pol. , II, 539 i 853. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557, wś Z. w par. Sadlno, miała 5 łan. , 10 zagr. Pa wiński, Wielkop. ,, 30. 3. Z. , mylnie Zie lęcin, w XVI w, Zyemyączyno, wś, pow, turecki, gm. Tokary, par. Goszczanów, odl. od Turka 19 w, , ma 16 dm. i 333 mk. ze wsią ChocimŚwierk. W r. 1827 było 25 dm. i 215 mk. Pod wsią na wzgórzu przechowały się dotąd resztki nasypu przedhistorycznego, w którym się znajdują urny, oraz narzędzia z epoki ka miennej. W r. 1232 ks. Władysław i jego sy nowie Przemyśl i Bolesław nadają wsiom Ziemięcin i Upuszczewo, które zamienili z kościo łem św. Wawrzyńca w Kaliszu za wieś Lisiec, te same swobody jakie ma wieś Spiczyna Góra Góra. Przy akcie z 1324 spisanym w Gosz czanowie jest obecnym Świętosław de Semen czino i może tenże sam występuje przy akcie z r. 1354 w towarzystwie 4 synów i 3 córek Kod. Wielk. , Nr 139, 1039, 1323. Na począt ku XVI w. łany km. i dwor. dają dziesięcinę pleb. w Goszczanowie Łaski, L. B. , W r. 1553 wś ma w dwu działach 15 łan, km, i 4 rzem. Paw, , Wielk. , II, Ziemiłówka, pow, maryampolski, par. Poniemoń. W 1827 r. było 2 dm. , 15 mk. W nowszych spisach nie podana. Ziemin, w dok. Brniewa, Brnewa, rzeczka, lewy dopływ Obry, bierze początek pod Trzebinami, na zach. płd. Święciechowy, oblewa Gołanice, oba Krzycka, Starą Smyczynę, Targowisko, Badonicko, Stare Bojanowo, Pruszczewo, Czacz, Karsznice, Wilkowo i Ziemin, pod którym uchodzi do Obry na zach. od Kościana. W r. 1376 Sobiesław, opat lubiński nadaje sołtysowi w Targowisku łąkę nad rzeczką Brnewą. Ob. Skrobacz, Ziemin 1. al. Ziemino, wś gosp. , w pow. kościańskim Szmigielskim, nad rzką t. n. , ma szkoły, par. kat. , urz. okr. i urz. st. cyw. w Wielichowie, tamże poczta, st. kol. żel. w Grodzisku Graetz na linii OpalenieaGro 39 Ziemin Ziemiłówka Ziemianka Ziemia Nowa Ziemia Czarna Ziemiany Ziemia Czarna Ziemiańska Rzeczyca Ziemiański Tchórzew Ziemiec Ziemlanaja Hora Ziemkowicze w Szmiglu. Obszaru 253 25 dym. , 208 dusz. Leży na płd. wsch. Wieli chowa a zach. Kościana. W XVI w. miała ko ściół parafialny, który zniszczał w czasie wojny szwedzkiej za Karola XII. r. 1785 do parafii wielichowskiej. W r. 1795 Z. jest własnością Wiktora Szołdrskiego. 2. Z. , fol. do Siekowa, w temże położeniu, 22 dym. , 141 dusz. Z. zachodzi pod r. 1393 w zapiskach grodzkich poznańskich, może to być Zinin pod Kórnikiem. Występuje tam Stanisław presby ter de Zeminino. W. Ł. Ziemkowicze, wś, pow. sieński, gm. Pustyń, ma 34 dm. , 252 mk. Ziemlanaja Hora, miejscowość pod wsią Krynki, w pow. klimowieckim. Znajduje się tu pokład kredy, na przestrzeni 25 saż. , gruby do 6 sażeni, pokryty cienką warstwą popielatki. Ziemlanka, dwór, pow. rossieński, gm. Kroże, o 30 w. od Rossień. Ziemiołowicze, niem, Simmelwitz r. 1309 Zemilwicz, wś i dobra, pow. namysłowski, par. ew. Namysłów, kat. Biestrzykowice Eckersdorf. Wś ma 394 ha 290 roli, 39 łąk, 20 lasu, 40 dm. , 358 mk. 82 katol. , 8 dm. , 173 mk. 46 kat. . Istniał tu kościół katolicki który w ostatnich czasach popadł w ruinę. W dok. z 1353 r. wspomniano o łanach kościelnych we wsi. Część dóbr należała dawniej do biskupów wrocławskich część inna do szpitala w Namysłowie. Na obszarze dóbr jest folw. Bławaciska. Ziemianka, wś nad Rosawą, pow. wasylkowski, na pograniczu pow. kijowskiego, w 3 okr. pol. , gm. Wincentówka, par. praw. Szubowka w pow. kijowskim o 1 w. , odl. o 82 w. od Wasylkowa, ma 377 mk. Podług Pochilewicza jest tu 453 mk. Włościanie, w liczbie 65 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 237 dzies. , ze spłatą po 397 rs. 60 kop. rocznie. Własność większa należy do apanaży. Ziemlanka 1. słoboda nad rzką Wołczą, pow. wołczański gub. charkowskiej, gm. Nikołajewka, 240 dm. , 1439 mk. 2. Z. , wś nad jez. Sliwka, pow. głuchowski gub. czernihowskiej, gm. Tuligołow, 201 dm. , 1064 mk. , cerkiew, szkoła. Ziemlanojgorod, część mta Moskwy, otaczająca środkowe części miasta Kreml, Kitajgorod i Biełojgorod. Ziemlańsk, mto powiat. gub. woroneskiej, pod 51 54 płn. szer. a 56 24 wsch. dług. , przy zbiegu rzeczek Ziemianki z Wisłym Kołodieżem, odl. o 44 w. na płn. zach. od Woroneżu, miało w 1860 r. 276 dm. 18 murow. , 4299 mk. w 1888 r. 3869, 2 cerkwie dwie drugie w otaczających msto słobodach, liczących 7435 mk. , 12 sklepów, szkołę miejska, szpital, st. pocztową. Do miasta należy 1028 dzies. ; dochód w 1862 r. wynosił 3232 rs. Przeważna część mieszkańców zajmuje się rolnictwem; rzemieślników było 86 w tem 52 majstrów. Przemysł fabryczny 4 drobne zakłady warzelnia łoju, garbarnia, browar i cegielnia oraz handel nieznaczne. Odbywają się targi co niedziela oraz 3 jarmarki doroczne. Zawiązkiem mta była drobna osada, założona w 1657 r. Od 1708 r. mto gub. azowskiej, od 1719 woroneskiej, w 1779 r. przeznaczone zostało na msto powiatowe. Ziemiański powiat, położony w płn. zach. części gub. woroneskiej, zajmuje 79 mil al. 3824 w. kw. Powierzchnia powiatu, leżącego na prawym brz. Donu, jest pagórkowata i wyniosła, zwłaszcza zaś w części środkowej. Gleba czarnoziemna. Wschodnią granicę powiatu stanowi Don, przybierający Bogatą Snowę, Kołybelkę, Mitrjaszowkę, Werejkę i Wiedugę. Zachodnią część powiatu zraszają Ołym dopł. Sosny i Grajworonka. Jezior niema; błota znajdują się tylko w dolinach rzek. Lasy zajmują do 22000 dzies. , t. j. 4 ogólnej przestrzeni w tem 5274 dzies. lasów rządowych. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 160945 mk. , zamieszkujących 314 miejscowości. W t. r. istniało w powiecie 62 cerkwi. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo pod uprawą znajduje się do 306000 dzies. , t. j. 77 ogólnej przestrzeni, pod łąkami 29000 dzies. , t. j. 7 przestrzeni. Przemysł fabryczny reprezentowany był w 1860 r. przez 2 cukrownie. W powiecie odbywa się 12 nieznacznych jarmarków. Ziemlany, folw. , pow. mozyrski, w 2 okr. pol. i gm. Petryków; własność Gulbińskich, o koło 1. Ziemie al. Zemli 1. osada, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Górnica, 20 dzies. ; należy do uposażenia parocha cerkwi w Komatowie. 2. Z. , uroczysko, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Noski, własność Sawczuków, ma 8 dzies. ziemi orn. Ziemlica, wś, pow. włodzimierski, gm. 0lesk, 18 dm. , 223 mk. , kaplica katol. par. Luboml. Ziemlin 1. wś gosp. , w pow. gostyńskim, ma urz. okr. w Gostyniu, urz. st. cyw. w Krobi, pocztę tamże, st. kol. żel. w Karcu, na linii LesznoKrotoszyn, szkoła katol. w Sarbinowie, ewang. w miejscu, par. katol. w Krobi, ewang. w Poniecu, sąd w Rawiczu. Obszaru 139 ha, 26 dym. , 143 dusz 69 katol. . 2. Z. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 308 ha, 7 dym. , 119 dusz 46 ew. . Leży na płd. zach. Krobi, wsch. płd. Ponieca. W r. 1580 miała tu Urszula Włostowska 3 zagr. , 1 osadn. i 1 4 łan. roli; Melchior Konarzewski 3 1 4 łan. os. , Wojciech Przyborowski 1 1 2 łan. os. , 1 zagr. W r. 1793 posiadłość Zygm. Unruga. Ziemłówka, os. , pow. władysławowski, gm. Ziemkowicze Ziemłówka Ziemlin Ziemlica Ziemie Ziemlany Ziemlańsk Ziemlanojgorod Ziemianka Ziemiołowicze Ziemlanka Ziemskie Zieniaki Zieniapisze Zieniapiszka Zienica Zienice Zienie Zieniewicze Zieniewszczyzna Zieniowce Zieniówka Zieniuki Zieńka Zienki Zienkiele Zieńkiszki Ziemnice od, os. leśna, ob. Dupin. Ziemnice, w XVI w. Zimnice, wś, pow. błoński, gm. Piekary, par. Osuchów, ma 148 mk. , 435 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 75 mk. W r. 1579 wś Zimnice, w par. Mszczonów, ma w 3 działach 2 3 4 łan. km. Paw. , Mazow. , 147. Ziemnice 1. al. Zimnice, w dok. Zamoczino, Ziemice, wś gosp. , w pow. kościańskim, ma urz. okr. i st. cyw. w Krzywiniu, tamie pocztę, st. kol. żel. w Lesznie, na linii PoznańWrocław, szkoła katol. i par. katol. w Świerczynie, sąd w Kościanie. Obszaru 65 ha, 17 dym. , 104 dusz. 2. Z. , wś dwor, w temźe położeniu, ma obszaru 756 ha, 10 dym. , 164 dusz 4 ewang. , 7 żyd. . Wieś ta, poprzednio własność Trzebu chowskiego, przeszła z rąk Niemca w posiadanie komisyi kolonizacyjnej r. 1894. Leży na zach. płd. Krzywinia, a na płn. Swierczyny. Z tych Z. pisali się Jarosław r. 1282 i Sobiezir r. 1307. W r. 1580 miały 5 łan. os. , 1 zagr. , 1 komor. W r. 1793 posiada tu Maciej Chłapowski z Czer wonej Wsi. W. Ł. Ziemnice Wielkie i Małe al. Zimnice, niem. Scliimnitz Grosa i Klein, w r. 1397 Major Semicz, 1531 r. Minor Schemitze, wś i dobra, pow. opolski, par. kat. w miejscu, ew. Proszkow. Wś Z. Wielkie ma 785 ha 663 roli, 59 łąk, 117 dm. , 748 mk. 1 ew. ; Z. Małe mają. 109 ha 93 roli, 7 łąk, 2 lasu, 44 dm. , 343 mk. 6 ewang. ; dobra Z. Małe 465 ha 429 roli, 10 łąk, 5 dm. , 59 mk. 4 ew. . We wsi kościół par. kat. , dawniej filia Proszkowa, szkoła katol. , młyn wodny Roszonka, staw, piec wapienny, leśnictwo rządowe. Par. Z. dek. proszkowskiego 1869 r. miała 3346 katol, 37 ewang. , 5 izr. Ziemno, pow. włodzimierski, ob. Zimno. Ziemskie, wś, pow. rzeżycki, ob. Prezma. Zieńczyki, osada i okolica, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Roś, o 14 w. od Wołkowyska. Osada ma 15 dzies. ziemi włośc. , okolica 23 dzies. 1 łąk i past. . Zieniaki, w spisie z 1865 r. Zielaki, wś włośc. nad Kotrą, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Dubicze, okr. wiejski Głębokie, o 28 w. od Szczuczyna, ma 21 dm. , 205 mk. w 1865 r. 77 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ostrzyno. Zieniapisze al. Znienapiszki, wś i trzy folw. nad strum. t. n. , pow. lidzki, w 1 okr. pol, gm. Pokrowsk Sobakińce o w. , okr. wiejski Chodziłonie, odl o 52 do 56 w. od Lidy. Wś ma 3 dm. , 19 mk. prawosł. i 24 katol w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; należała do dóbr Ugolniki, Tabeńskich. Jeden z fol. należał do Zaleskiego i miał 1 dm. , 9 mk. prawosł, i 22 katol. ; drugi, własność Tabeńskich, 1 dm. , 22 mk. katol. , 9 żydów; trzeci, należący do Sikorskich, 2 dm. , 2 mk. prawosł. i 14 katol. Zieniapiszka, rzeczka, w pow. lidzkim, przepływa podwsią t. n. i okolicą szlach. Szemiaki. Zienica, struga, w pow. lepelskim, dopływ jez. Lepelskiego od północy. Leży nad nią wieś Prudek. Zienice, niem. Zloenitz, 1295 Zlinitz, 1532 Zlynize, wś, pow. opolski, par. kat. Boguszyce, ew. Proszków. W r. 1885 miała 783 ha, 123 dm. , 656 mk. 2 ew. . Zienie, wś, pow. konstantynowski, gm. i par. Huszlew, ma 15 dm. , 147 mk. , 409 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 99 mk. Zieniewicze 1. pow. prużański, mylnie, za Zaniewicze. 2. Z. , wś, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. i gm. Lubcz, o 20 w. od Nowogródka; miejscowośc małoleśna, grunta urodzajne. 3 Z. , wś nad rz. Plisą, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. Lubcz, gm. Wsielub, o 18 w. od Nowogródka, ma 7 osad; miejscowość dość leśna, grunta żyzne. 4. Z. , wś. pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Lebioda, okr. wiejski i dobra, Ważyńskich, Hołdów, 23 dusz rewiz. 5. Z. , wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. Wasiliszki o 1 2 w. , okr. wiejski Glinicze, o 38 w. od Lidy, ma 5 dm. ; 100 mk. katol. w 1865 r. 23 dusz rewiz. ; należała do Popławskich. 6. Z. , wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm Naliboki o 10 w. , okr. wiejski Pilnica, 36 dusz rewiz. włośc. i 5 b. ludzi dworskich w części należącej do Rodziewiczów i 6 dusz w części skarbowej. Zieniewszczyzna, wś rad rzką Nielubów ką, lew. dopł. Niemna, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. lubczańskim, gm. Wsielub, o 10 w. od Nowogródka, ma 4 osady; miejscowość malo wnicza, grunta żyzne. A. Jel. Zieniowce, wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. gm. Lebioda, okr. wiejski i dobra, Brochockich Skrzybowce, o 23 w. od Szczuczyna, ma 8 dm. , 51 mk. w 1865 r. 25 dusz rewiz. . Zieniówka, Ziniówka, Zinówka, rzeczka, w pow. borysowskim. Połączywszy się pod wsią Ostrowo z rzką. Zieniuki al. Świetyłowicze, dobra, pow. mohylewski; od 1873 r. własność Wojnów, 483 dzies. 86 roli, 30 łąk, 252 lasu. Zieńka, uroczysko, pow. piński, w gm. Swię taWola, wspomniane w inwentarzu z w. XVI ob. Piscew. kn. , str. 135. A. Jel. Zienki, wś nad rz. Piwonią, pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, par. Sosnowica, ma 31 dm. , 242 mk. , 1603 mr. Wchodziła w skład dóbr Łomnica. Na obszarze wsi znajdują się jeziora Dolne al. Zienkowskie i Cycowe, w pobliżu zaś jez. Moszne. W 1827 r. było 25 dm. , 250 mk. Zienkiele, wś, pow. sejneński, par. Lejpuny. W 1827 r. miała 4 dm. , 16 mk. W późniejszych spisach nie pomieszczona. Zieńkiszki, zaśc, pow. trocki, w 1 okr. Ziemniak Ziemno Zieńczyki Ziewalicze Ziewanice Zieńkowce Ziesewald Ziessau Zieserwitz Zietzen Zieńków Zieńkowszczyzna Zieschitz Zierwiny Zierwenz , okr. wiejski i dobra skarbowe Międzyrzecz, o 7 w. od Trok, 2 dm. , 9 mk. katol. w spisie z 1865 r. 9 dusz rewiz. . Zieńków al. Zińków, mto powiat. gub. połtawskiej, nad rz. Taszańska Grunią, pod 50 12 płn. szer. a 52 2 wsch. dług. , odl. o 76 w. od Połtawy. Ma 1762 dm. 4 murow. , 14431 mk. w 1888 r. , 3 cerkwie, synagogę, dwie szkoły powiatową, i miejską, 43 sklepy. Do miasta należy 1104 dzies. Przemysł fabryczny reprezentowany był przez 2 cegielnie. Handel nieznaczny. Odbywają się targi dwa razy tygodniowo oraz 5 jarmarków dorocznie. Miasto zbudowane na wyniosłej płaszczyźnie, otoczone jest przedmieściami Podoł i Dohwolewka od płd. , Biejewka i Lisowka od zach. , Cybulewka i Gonczarowka od płn. , Sołowianówka i Sewerynowska od wschodu. Z. pojawia się po raz pierwszy w 1604 r. ; od 1665 do 1764 r. msto sotnicze różnych pułków kozackich, od 1781 r. mto powiat. namiestnictwa czernichowskiego a od 1803 gub. połtawskiej. Zieńkowski powiat, położony w płn. wsch. części gubernii połtawskiej, zajmuje 41, 3 mil al, 2001 w. kw. Stanowi on najbardziej pagórkowatą część gubernii, zwłaszcza zaś w stronie wschodniej, w dorzeczu Worskły i Taszańskiej Gruni. Część płd. zach, , przyległa do pow. mirhorodzkiego, jest bardziej równą, . Powiat obfituje w wody bieżące; oprócz Worskły i Taszańskiej Gruni, przybierającej Wieliczkówkę, i Szyłowską Gruń, zrasza powiat Hołhwa z dopływami Suchą i Wodzianą Grunią. W powiecie jest 9 jezior, z których największe Borysowskie. Gleba w części płn. i wschodniej na dorzeczu Worskły gliniasta i czarnoziemna, na podłożu ze zbitej gliny, w części zaś płd. zach. , w dorzeczu Psła, składa się z czarnoziemu pomieszanego z piaskiem, przyczem podłoże stanowi również glina, lecz nie tak zbita. W wielu miejscowościach powiatu, zwłaszcza w dolinie Worskły, wydobywają wyborną glinę garncarską. Znajduje się także w powiecie ochra. Lasy spotykają się na wybrzeżach Worskły i Taszańskiej Gruni, składają się przewaznie z dębów i zajmują przeszło 13000 dzies. , t. j. około 6 ogólnej przestrzeni. W 1862 r. było w powiecie 107773 mk. zamieszkujących 391 miejscowości 1 mto, 6 mstek, 4 słobody, 39 sioł, 53 wsi i 298 chutorów. Cerkwi było 52 i 1 monaster żeński. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo i sadownictwo. Len i konopie sieją w wielkiej ilości. Dość rozwinięte jest pszczelnictwo oraz wyrób płótna przez włościan. Zakładów przemysłowych było 70, w tej liczbie zasługują na uwagę 34 warzelni saletry, produkujących na 180000 rs. i 11 gorzelni wyrabiających przeszło 65000 wiader alkoholu. Handel, na licznych jarmarkach, dość rozwinięty. Zieńkowce, wś włośc. i folw. , pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Pieniuga. Wś ma 374 dzies. ziemi włośc. 81 łąk i past. , 26 lasu, 9 lasu; folw. należy do dóbr Pieniuga, Dawydowych. Zieńkowce w dokum. , pow. krzemieniecki, ob. Zińki i Zińkowce. Zieńkowicze 1. wś nad rzką Uździanką, dopł. Usy Niemnowej, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. i gm. Uzda, o 89 w. od Ihumenia, ma 50 osad. Cerkiew paroch. fundacyi ks. Radziwiłłów, p. wez. Przemienienia Pańskiego, ma z dawnych zapisów do 3 włók gruntów; około 700 pa rafian. Grunta szczerkowe, lekko faliste, uro dzajne, łąki wyborne. Wieś niegdyś radziwił łowska, później nabyta przez Zawiszów h. Ła będź, należała za poddaństwa do domin. Ka mionka. 2. Z. Nowe, wś, pow. rohaczewski, gm. Korma o 11 w. , ma 25 dm. , 188 mk. 3. Z. Stare, wś, tamże, o 2 w. od Kormy, 47 dm. , 307 mk. W obu wsiach zapasowe śpichle rze gminne. A. Jel. Zieńkowszczyzna, pow. lepelski, ob. Uszacz. Zienowszczyzna, ob. Zenowszczyzna. , rzeczka, dopływ Strzeczony, która wpada do Głdy. Wypływa z jezior od Człuchowa. Zierowiecki Las, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, w okolicy wsi Glinna, w gm. Radczysk, wspomniane w inwentarzu pod r. 1553 ob. Piscew. kn, str. 272. A. Jel. Zierspinten, pow. ządzborski, ob. Cierzpięta 2. Zierwenz niem. , ob. Czerwieńce. Zierwiny, ob. Zerwiny. Zieschitz niem. , ob. Cyżecy. Zieserwitz, 1217 Scizerowici, 1336 Jesrowicz, 1348 Czesurowicz vil, 1361 Czesirwicz, 1372 r. części Ketzerfeldt, Igelsjagt, dobra i wś, pow. nowotarski, par. kat. Pirschen. W r. 1885 dobra miały 547 ha, 8 dm. , 90 mk. 20 kat. ; wś 432 ha, 87 dm. , 474 mk. 119 kat. . Ziesewald niem. , folw. , pow. gdański nizinny, st. pocz. Steegen, paraf. kat. Tiegenhof; 107 ha 97 roli or. ; 1885 r. 2 dm. , 7 dym. , 39 mk. ew. ; należy do Gdańska. Ziessau niem. , pow. wejherowski, ob. Cisowo. Ziethen, pow. człuchowski, ob. Szczytno, Zietzen pow. słupski ob. Syce. Ziewalicze, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie o 4 w. , okr. wiejski Szuniowce, 16 dusz rewiz. Ziewanice wś i fol. nad rz. Mrogą, pow. brzeziński, gm. Bratoszewice, par. Waliszew. Wieś ma 9 dm. , 98 mk. , 225 mr. ; fol. 4 dm. , 80 mk. , 294 mr. dwors. Z. wchodziły w skład dóbr Główno. W r. 1827 było 15 dm. , 125 mk. Na po Zierspinten Zierowiecki Las Zienowszczyzna Zieńków Zieńkowicze Zihla Zihrawas Zikracze Zilberberg Zilchowitz Zilden Zilnia Zillerthal Ziłów Ziłowo Ziły Zimajże Zimak Zigesen Ziewaniczki Ziewino Ziewny Zieziołówka Zięba Zile Ziębice Ziębiniec Ziębówka Zięcin Zięcinki Ziętkowice Zigahnen Zigan Pojana Zigankenberg Zigankenbergerfeld Ziewaniczki czątku XVI we wsi Ziewanice Glińskie łany km. i dwor. , dawały dziesięcinę pleb. w Waliszewie, zaś we wsi Ziewanice Borzymy, łany km. dawa ły kanonii łęczyckiej, dwor. zaś do Waliszewa Łaski, L. B. ,, 423, 426. Według reg. pob. pow. orłowskiego, z r. 1576, wś Ziewanice Borsiny, w par. Waliszewo miała łan. 3, zagr. 10, osad. 7, karczmy 2, młyn 1. Były tu cztery działy. W innej części wsi Ziewanicze, Caspar Gliński miał płacie od 1 2 łana, 1 zagr. , młyna, 3 osad We wsi Ziewaniczki G ści Walewskiego, kasztelana gskiego, młyn 1, osad. 1. Ziewaniczki Sopel dziś Sopel własność J. Zbrożka Sopla, młyn A. Pawiń. , Wielkop. , Br. Ch. Ziewaniczki fol, nad rz. Mrogą, pow. łowicki, gm. Lubianków, par. Waliszew, odl. 25 w. od Łowicza ma 3 dm. , 50 mk. , 182 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 19 mk. ob. Ziewanice. Ziewino, zaśc. nad rzką Świrach, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Wojstom o 16 w. , okr. wiejski Ruskie Sioło, o 66 w. od Swięcian, 1 dm. , 9 mk. prawosł. w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; naleźy do dóbr skarbowych Markowo. Ziewny przyl. dóbr Poniemoń. Zieziołówka, zaśc. , pow. miński, ma 6 gospodarzy, około 200 dzies. Należy do dóbr Skorewicze. Zięba, niem. Finkenberg, wzgórze w pow. międzychodzkim skwierzyńskim pod Nową Gorzycą, ku północy. Ziębice miasto powiatowe na Szląsku, ob. Muensterberg. Ziębiniec, niem. Gruendorf wś pow. opolski, par. kat. Bąkowice, ew. Pokój Karlsruhe, ma 55 dm, 368 mk. kat. , szkołę katol. Tworzy jedna gminę z Krogulnem, mającą obszaru 733 ha 547 roli, 124 łąk. Ziębówka potok w pow. myślenickim, uchodzi do Raby z praw. brzegu pod wsią Krzywice. Zięcin część Lipowczyc w pow. noworadomskim. Zięcinki część wsi Łapy w powiecie mazowieckim. Ziętkowice część wsi Nieledwia, powiat żywicki. Zigahnen niem, ob. Cygany. Zigan Pojana ob. Pojana 9. Zigankenberg ob. Cyganki i Gdańsk t. II, 513. Zigankenbergerfeld al. Galgenberg, niem. , wyb. do Cyganek, pow. gdański górny, st. pocz. Szydlice; 1885 r. 34 dm. , 446 mk. Zigesen al. Gross Degesen wś, pow. stołupiański, st. p. Stallupoehnen. Zihla oh. Szigla. ZihrawasMujźa, ob. Zirau. Zikracze, wś u źródeł rzki Lehlicz, pow. kijowski, w 4 okr. pol. , gm. i par. i katol. Rzyszczew, odl. o 76 w. od Kijowa, ma 1289 mk. W r. 1740 było tu 60 chat; w 1792 r. 68 chat i 631 mk. , obecnie zaś podług Pochilewicza 123 dm. i 1400 mk. prawosł. i 60 żydów. Włościanie, w liczbie 433 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 993 dzies. , ze spłatą po 2215 rs. 98 k. rocznie. Własność większa wynosi 587 dzies. ziemi użytkowej i 86 lasu. Posiada cerkiew Uśpieńską, drewnianą, wzniesioną w r. 1730. Do par. praw. należą wsi Józefówka i Woronówka, Z. należały do dóbr rzyszczewskich, Woroniczów. W r. 1709 nadane, wraz innemi, przez hetmana Skoropadzkiego na uposażenie soboru metropolitalnego św. Zofii w Kijowie, poczem powróciły w posiadanie Woroniczów. Pod koniec zeszłego wieku właścicielem był Jakób Woronicz, miecznik owrucki, następnie kasztelan kijowski. W bieżącym wieku Z. należały do Działyńskich, od nich w r. 1830 nabyła Henryeta, od której w r. 1855 kupił podpułk. Repin. Zilberberg, góra w Kurlandyi, ob. Zilchowitz pow. głupczycki. ob. Sulkowice. Zilden, dobra prywatne, w okr. i pow. hazenpockim, par. neuhazeńska Kurlandya. Zile l. folw. , pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 72 w. od Poniewieża. 2. Z. Ziły, folw. , pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Konstantynów, własność Podriezów, ma wraz z urocz. Zarzygole i Zgacza 220 dzies. 38 lasu, 56 nieuż. . 3. Z. , folw. , pow. lucyński, w 1 okr. pol, własność Tadeusza de Hejking, ma 127 dzies. Zilnia al. Zilina, Zelina, potok, lewy dopływ Dunajca, ob. Mahulec. Zillerthal i Hohen, wś i kol. , pow jeleniogórski, par. ew. Erdmannsdorf, kat. Lomnitz. Z. ma 252 ha 171 roli, 63 łąk, 17 lasu, 190 dm. , 1289 mk. 153 kat. , Z. , stanowi jedną całość z Erdmannsdorfem, ma 16 dm. , 95 mk. Z. łączy się ze wsią, ma 9 dm. , 38 mk. Są to osady tyrolczyków, protestantów, sprowadzonych tu staraniem Fryderyka Wilhelma III w r. 1837. Osiedli oni na obszarze fol. Berghof należącego do Erdmannsdorfu. Jednocześnie założoną została szkoła ewang. Ziłów, w dokum. Zielowo, Żyłów, wś. pow. kowelski, na płn. wschd od Milanowicz. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z r. 1583, należy do włości milanowskiej kn. Andrzeja Kurbskiego, Jarosławskiego, który płaci ztąd z 51 2 łan. Jabłonowski, Wołyń, 121. Podług lustracyi ststwa. kowelskiego z r. 1628 wś Zielowo należy do włości milanowskiej i czyni fl. 19 gr. 6 den. 131 2 Lustracye, 164. Ziłowo, wś, pow. Syczewski, gub. smoleńskiej, gm. Wołoczek, 21 dzies. , 136 mk. , cerkiew, szkoła. Ziły, ob. Zile. Zimajże, wś, pow. dźwiński, par. Krasław, należy do dóbr Kombur, hr. Platerów. Zimak, pustkowie w pow. ostrzeszowskim, Zimino Zimice na lewym brzegu Prosny, o 11 klm. na północ od Podzamcza. Zimino, wś gosp. w pow. średzkim, ma sąd, urząd okr. i par. ew. w Srodzie, urz. st. cyw. i par, kat. w Krerowie, pocztę i stację kol. żel. w Pierzchnie na linii Poznań Jarocin, szkoły w miejscu. Obszaru ha 250, dym. 21, dusz 147, 10 ew. . 2. Z. wś dwor. w tem położeniu, ma obszaru ha 278, dym. 5, dusz 102. Leży na płn. wschód Kórnika, graniczy z Krerowem. W r. 1576 płacił tu pobór, Jerzy Kołaszek, urzędnik z Kórnika. W r. 1618 posiadał Z. kasztelan biechowski. Następnie weszło w skład klucza kór nickiego. W. Ł. Zimbiszki, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , gm. Linków; Januszkiewiczowie mają tu 32 dzies. , Szumskich, 48 dzies. 34 lasu, . Zimczyńce, opustoszałe sioło we włości konstantynowskiej, t. j. w dzisiejszym pow. starokonstantynowskim. Zimianie, zaśc. nad rz. Antą, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , o 16 w, od Dzisny, 2 dm. , 26 mk. Ob. Zamianie, Zimieryno, pow. witebski, ob. Ziemieryno. Zimice, wś nad rzką Carewiczą, pow. duchowszczyński, gub. smoleńskiej, gm. Zimice, o 5 w. od mta powiat. , 18 dm. , 120 mk. , zarząd gminny. Ma zdrój wody zawierającej siarkowodór i nieco żelaza. Zimmau Alt i N Cyma. Zimmerbude wś, pow. fyszhuski, st. p. Powayen. Zimmermanischken al. Barsduhnen, posiadłość pow. szyłokarczewski, st. p. Heydekrug. Ziemermuehle. , dobra koronne, w okr. mitawskim, pow. dubleński, par. Graenzhof Kurlandya. Zimna wś. pow. kolneński, gm. Turośl, par. Kolno, odl. 25 w. od Kolna, 23 od Łomży, przy granicy pruskiej; mieszkają tu Kurpie. Wś ma 573 mr. 220 roli. W r. 1827 było 19 dm. , 115 mk. W r. 1819 na obszarze 280 mr. magdeburskich, znajdowało się 15 rolników, płacących 178 złp. 28 gr. 2 szel, czynszu rocznego i 4 złp. 20 gr. dziesięciny do dworu, w Małym Płocku, którą do czasów pruskich uiszczano do seminaryum w Pułtusku. Chałupników było 4, w r. 1802 jeden i pusty szynk; chałupnicy płacili rocznie po 5 złp. tak zwanej trzydniówki. We wsi znajdowało się 101 mk. 18 męż. , 26 kob. , dzieci starszych nad lat 10 15 syn. , 8 córek; młodszych, 11 syn. , 14 córek; 5 parobków, 4 dziewek; 29 koni, 31 krów, 28 jałow. , 21 świń, 53 owiec. Włościanie oprócz uprawy gruntu, zajmowali się pracą przy rudach żelaznych w Wądołkach w Prusach. Obecnie 1878 r. obręb leśny Zimna wchodzi w skład straży leśnej Noworuda, obejmuje 829 morg; znajduje tu się bur sztyn. L. Krz. Zimna al. Zimna niem. Zymna, dobra i leśnictwo, pow. jańsborski, st. p. Turoscheln. Zimna Góra szczyt górski 765 mt. na obszarze Jawory w pow. turczańskim, na praw. brz. Stryja. Zimna Góra, wzgórze na Pakosławiu w pow. nowotomyskim. Zimna Krynica, fol. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya odl. 6 w. , ma 6 dm. , 61 mk. , 326 mr. 180 roh, 80 łąk, 58 pastw. . Do folw. należały wsie Michałowo i Kumiecie. W r. 1827 1 dm. , 6 rak. Zimna Woda, rzeczka, dopł. Swinny, dopł. Moszczenicy, uchodzącej do Bzury. Zimna Woda 1. , os. , pow. łęczycki, gm. Chociszew, par, Parzęczew, odl. od Łęczycy w. 15. Wchodziła w skład dóbr Krzepocin. 2. Z. W. fol. , pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Wojków, odl od Sieradza w. , ma 1 dm. Ob. Wrząca. W r. 1827 2 dm. , 10 mk. 3. Z. W. os. , pow. wieluński, gra. i par. Mokrsko, odl. od Wielunia w. 11; ma 1 dm. , 5 mk. 4. Z. W. kol. , pow. kaliski, gm. Ceków, par. rz. kat. Przespolew, ew. Prażuchy, odl. 25 w. od Kalisza. Wraz z kol. Stare Poraże ma 54 dm. , 308 mk. 5. Z. W, wś i os. , pow. łódzki, gm. Lućmierz, par. Ozorków. Wś ma 10 dm. , 97 mk, 73 mr. włośc. ; os. 2 dm. , 9 mk, 19 mr. dwor. Wchodziły w skład dóbr Lućmierz. W r. J827 1 dm, 11 mk. 6. Z. W. wś, pow. łódzki, gm. Brużyca Wielka, par. Aleksandrów, ma 15 dm. 36 mk. , 264 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 61 mk. 7. Z. W. wś, pow. łaski, gm. Wymysłów, par. Dobroń, ma 7 dm. , 29 mk. , 136 mr. 8. Z. W. fol. nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. Brzeźnica, par. Dworszewice, odl. 20 w. od Radomska, ma 1 dm. , 349 mr. w tem 202 mr. lasu. Wcho dził w skład dóbr Dworszowice. W 1827 r. 1 dm. 5 mk. 9. Z. W. Stara i Nowa fol, pow. częstochowski, gm. Lipie, par. Danków. Z. Sta ra ma 1 dm. , 3 mk. , 140 mr. Z. Nowa 2 dm. , 22 mk. , 400 mr. 10. Z. W. kol i os. leśna, pow. częstochowski, gm. Lipie, par. Parzymiechy, ma 26 dm. , 304 mk. , 307 mr. włośc. i 12 mr. dwor. 11. Z. W. wś, pow. częstochow ski, gm. Rększowice, par. Poczesna. Stanowi część wsi Starcza. Leży w pasie granicznym. W r. 1827 było 7 dm. , 44 mk. 12. Z. W. wś nad rz. Płodownicą przy jej ujściu do Omulwi, pow. przasnyski, gm. i par. Baranowo, odl. o 39 w. od Przasnysza, ma 5 dm. , 20 mk. , 29 mr. W r. 1827 było 7 dm. , 43 mk. 13. Z. W. , ob. Zimnowoda. Br. Ch. Zimna Woda, potok, wypływa w Sokolnikach, biegnie śród polistych wzgórzy, dalej tworzy na łąkowej mokrej dolinie granicę między Skniłówkiem a Sokolnikami, płynie przez Skniłówek, Zimino Zimmermanischken Zimna Zimna Góra Zimna Krynica Zimna Woda Zimmerbude Zimieryno Zimmau Zimianie Zimczyńce Zimbiszki Zimna Woda Zimna Woda przepływa staw w Skniłowie, dąży dalej przez Zimnowódkę, Zimnowodę, Rudno, stawy w Rudnie, Strychowaczu, w powiecie lwowskim, następnie płynie granicą pow. lwowskiego a gródeckiego wchodzi do stawu w Karaczynowie, w pow. gródeckim, poczem wpada do pot. Domażyru Stara rzeka, dopł. Wereszycy. Aż do Rudna płynie doliną wązką wśród polistych wzgórzy 323 mt. , 362 mt. , 327 mt. , 326 mt. . aż do Karaczynowa przepływa rozległe torfowiska. Najznaczniejszy dopływ Z. jest Białohorski potok płynący od Lwowa. Długość około 17 klm. Potok ten bywa zwany niekiedy Skniłowskim, Białohorskim, Domażyrem lub Starą rzeką Karta wojs. , 6, XXX, 6, XXIX. St. M. Zimna Woda 1. potok i jedna z najpiękniejszych dolin w Tatrach; leży od strony południowej na Węgrzech. Od północy zamyka ją Łomnica, z południa Sławkowski szczyt. W środku piętrzy się Pośrednia Turnia i dzieli dolinę na dwie części; z tych północna zowie się doliną Zimnej Wody Klein Kolbach, Kaltbach. W potoku leżą zwalone złomy granitów, tworzące cały szereg wodospadów. Jest to ulubiony cel wycieczki dla bawiących w Szmeksie lub zwiedzających to miejsce. Po nad doliną, na Grzebyku, ramieniu Sławkowskiego szczytu, wznosi się hotel Kolbach z restauracyą, od którego dobrze utrzymane ścieżki prowadzą ku wodospadom i wgłąb doliny, gdzie spotykamy schronisko Raj nera, koło którego łączą się dwa potoki, jeden ze Staroleśnej Gross Kolbach, drugi z górnego tarasu doliny Zimnej Wody. O kwadrans drogi ztąd znajduje się największy z licznych wodospadów tak zw. ,, Olbrzymi. Spad wynosi 40 mt. Po nad nim widać zdala ścianę po której spływa woda stanowiąca odpływ Pięciu stawów węgierskich. Potok uprowadzający wody tej doliny uchodzi z lew, brzegu do Popradu. Ob. Staroleśniańska Dolina. 2. Z. W. , potok w Beskidach Spiskich, dopł. pot. Lewockiego. Zimna Woda z Dobrucową, wś, pow, jasielski, nad pot. Jasiołką, 9 klm. na wschód od Jasła. Składa się z dwóch grup domów. Sama Z. leży na praw. brzegu Jasiołki, na płd. stronie gościńca z Jasła do Krosna, nad potokiem, wzn. 262 mt. npm. , Dobrucowa leży na lew. brzegu Jasiołki, między Sadkową, Tarnowcem i Brzezówką. Dobrucowa ma 24, Zimnawoda 39 dm. Ludność ogólna 305 głów 148 męż. , 157 kob. , 297 rz. kat. i 8 Izrael. Par. rz. kat. we wsi Szebnie. Pos. tabularna Wład. Riegera wynosi 335 mr. ; pos. mn. 73 mr. W r. 1581 Anna Glińska Pawiń. , Małop. , 245 miała 6 kmieci, 3 łany, 4 zagr. z rolą, 6 komor. z bydłem i 2 komor. bez bydła. Widocznie w późniejszych czasach przyłączono łan kmiecy do folwarku szlacheckiego, gdyż teraźniejszy obszar mniejszej posiadłości nie odpowiada 3 łanom. Z. graniczy na płn. z Warzycami i Bierówką, na wsch. z Szebniami, na płd. z Rostokami i Sadkową, na zach. z Brzyszczkami. Mac. Zimnawoda 1. osada w Dawidowie, pow. lwowski. 2. Z. , grupa domów w Podusilnej, pow. przemyślański. 3. Z. , wś, pow. lwowski, 9 klm. na płd. zach. od sądu pow. we Lwowie, 7 klm. na płn. wsch. od urzędu poczt. w Bartatowie. Na płn. leży Rudno, na wsch. Białohorszcze, na płd. wsch. i płd. Zimnawódka, na zach. Obroszyn i Sucha Wola obie w pow. gródeckim. Środkiem wsi płynie pot. Zimnawoda od płd. ku płn. , i wpada za obrębem wsi do Domażyru, dopł. Wereszycy. W dolinie potoku leżą zabudowania. Zach. część obszaru lesista. Wzdłuż graanicy płn. idzie kolej Karola Ludwika, mająca tu swoję stacyę. Część płd. przebiega gościniec lwowskogródecki. Własn. więk. ma roli or. 207, łąk i ogr. 26, pastw. 13, lasu 931; wł. mn. roli or. 656, łąk i ogr. 119, past, 90 mr. W r. 1890 było 107 dm. , 729 mk. w gm. , 4 dm. , 35 mk. na obsz. dwor. 557 obrz. rz. kat. , 69 gr. kat. , 55 izr. , 83 inn. wyzn. ; 644 Pol, 30 Rus. , 90 Niem. . Par. rz. katol. w miejscu, dek, gródecki, archidyec. lwowska. Parafię założył w r. 1453 Jan Gołąbek, sędzia ziemi lwowskiej. Kościół murowany, konsekrowany w r. 1625 p. w. św. Katarzyny. Do par. należą Białohorszcze, , Rudno, Signiówka, Skniłów, Suchowola, Zimnawódka. Na cmentarzu stoi kaplica murowana, w której się niekiedy msza św. odprawia. Par. gr. kat. w Rudnie. We wsi jest szkoła 2klas. i kasa poż. gm. z kapit. 850 złr. Aktem wydanym w Zimnejwodzie dn. 16 list. 1461 sprzedaje Jan Gołąbek, dziedzic Z. sołtystwo w Z. Stanisławowi z Kraśnika za 30 grz. A. G. Z. , t. IV, str. 174. We Lwowie dn. 11 września 1462 oznaczają Andrzej Odrowąż ze Sprowy, wojew. i ststa ruski, i Jerzy Strumiłło z Dymoszyna, podkomorzy lwowski, granice wsi Zimnowody, należącej do Jana Gołąbka l. c, t, , str. 71. W Sieradzu dn. 26 stycznia 1531 poświadcza Krzysztof z Szydłowca, kasztelan i starosta krakowski, oraz w. kancl. kor. , że Albert Trzebieński kupił posiadłości w Zimnejwodzie od krewnych Zygmunta Bartoszowskiego Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 14, str. 133. W Krakowie dnia 28 sierp. 1531 pozwala Zygmunt I Stanisławowi Hynkowi wziąć w posiadanie czwartą część młyna w Z. od Pawła Tarły l. c. , C. , t. 14, str. 149. W r. 1595 toczy się spór o granicę między Dymitrem Solikowskim arcyb. lwowskim, posiadaczem wsi Rzęsny, a Jakóbem Sępem Szarzyńskim, podstolim lwowskim, właścicielem Zimnowody i Rudnego l. c, C. , t. 349, str. 1606. Dok. wydanym w Lublinie dn. 12 lipca 1608 potwierdza Stanisław ze Źmigrodu Stadnicki, kasztelan przemyski, zeznaną w grodzie lwowskim r. 1607 darowiznę Zimnawoda Zimna Woda Zimnawoda Zimne Zimnawódka Zimna Woda Zimne Zdroje wsi Laszki, Zimnowoda i Rudno na rzecz lwowskiego kolegium jezuitów 1. c, T. , t. 44, str. 572. Bok. wydanym w Krakowie dnia 16 sierpnia 1644 r. daje Władysław IV przywilej ko ściołowi w Z. l. c. , C. , t. 395, str. 1291. W r. 1774 przyłączono do administracyi rządowej dobra pojezuickie Zimnowodę i Rudno Czemeryński, dobra koronne, str. 157. Lu. Dz. Zimna Woda 1. wś dwor. , w pow. koźmińskim, ma urz. okr. w Pogorzeli, urz. st, cyw. i par. ew. w Borku, tamże pocztę i st. kol. żel. na linii LesznoJarocin, szkoły w miejscu, paraf. kat. w Cerekwicy. Obszaru 842 ha, 18 dym. , 326 mk. Leży na płd. wschód Borku, przy trakcie do Koźmina. Między r. 1388 i 1400 występują Henryk, Andrzej, Krystyn, Piotr, Paweł al. Pasko Zimnowodzcy. Posiadali oni r. 1388 Zimną Wodę, Zdzież, Cielmice, Broszków, Górki, Trzecianów, Siedmiorogowo i TobołowoSiedlisko, o które wiedli między sobą długie spory. Krystyn Zimnowodzki pisał się także z Jeżewa. W r. 1473 występuje Mikołaj Zimnowodzki. Henryk z Z. w r. 1399 darował dwie włóki roli kościołowi w Słupi. Między r. 1561 a 1578 posiada Z. W. , Mikołaj Głogiński, r. 1618 Mikołaj Marszewski, a od r. 1753 aż po r. 1793 Rychłowscy. W skład dóbr Z. wchodziły Głoginin, Góreczki i pewna część Strzyżewka. Między 1578 a 1618 było tu 4 rzemieślników. Biskupom poznańskim dawała wieś od 53 4 łan. po 12 gr. 2. Z. W. al. u, łąka pod Wenecyą, w pow. szubińskim żnińskim. Leży ku północy od Gąsawy, między Wenecyą a Mościejewem. W r. 1392 nadana była kościołowi weneckiemu, przez Mikołaja z Wenecyi, sędziego ziemskiego kaliskiego. 3. Z. W. , niem. , wś gosp. , w pow. bydgoskim, ma urz. okr. w Okolu, urz. st. cyw. na Wilczaku Schleuzenau pod Bydgoszczą, szkoły i pocztę w Bartodziejach Kl. Bartelsee, st. kol. żel. w Bydgoszczy. Obszaru 222 ha, 49 dym. , 360 dusz 12 katol. . Leży nad Brdą, na wschód Bydgoszczy. W r. 1793 należała do starostwa bydgoskiego. W. Ł. Zimnawoda, os. młyn. , pow. olesiński, ob. Jastrzygowice Zimna Woda 1. niem. Zimna Wodda al. Klein Jellinowen, wś, pow. szczycieński, st. p. Rheinswein. 2. Z. , wś. pow. niborski, st. p. w miejscu. Podana w księgach czynsz. krzyżackich w latach 1436 i 1437. W pobliżu była wieś Napiwoda Kętrz. , O ludn. pol. , 347. Zimnawódka 1. wólka do Pławna, w pow. grybowskim, na praw. brzegu Biały, 5 klm. na płn. od Bobowy. Przez obszar osady przechodzi tor kolejowy, między stacyami Bogoniowice a Bobową. Osada składa się z folwarku Tyt. Fiericha i 2 chat. Ludność wynosi 29 głów rzkat. przyłączonych do parafii w Zborowicach. Pos. tabularna ma browar i 249 mr. roli; pos. mn. 275 mr. wraz z Pławnem. Mała ta osada jest bardzo dawną. Wymieniona w dok. z r. 1362 Kod. tym. I, 107 i 1376 gdzie czytamy między świadkami w sprawie do tyczącej się okolicy, Klemensa Abrahama de Zi mna. Później niespotykamy tej nazwy w parafii Zborowice. Z. graniczy na płd. z Sędziszowa, na wschod zaś i płn. ze Zborowi cami. Za Białą na zach. leży Pławna. 2. Z. al. Zimnowódka, wś, pow. lwowski, 9 klm. na płd. zach. od sądu pow. we Lwowie, 7 klm. na płn, wsch. od urz. poczt. w Bartatowie. Na płn. zach. leży Zimnawoda, na wsch. Signiówka i Skniłów, na płd. Basiówka przystanek kolei, na płd. zach. Obroszyn. Płn. wsch. część ob szaru przepływa pot. Zimnawoda. W jego do linie leżą zabudowania. Przeważna część obsza ru lesista. Wzdłuż granicy wsch. biegnie kolej arcyks. Albrechta. Część płn. przebiega gości niec lwowskogródecki. Własn. więk. kapituły łacińskiej we Lwowie mk roli or. 209, łąk i ogr. 104, past. 160, lasn 593 mr. ; wl. mn. roli or. 469, łąk i ogr. 59, past. 32 mr. W r. 1890 by ło 81 dm. , 549 mk. w gm. , 6 dm. , 59 mk. na obsz. dwor. 564 rz. kaf. , 14 gr. kat. , 22 izr. , 8 innych wyzn, 595, 13 Rus. . Par. rz, kat. w Zimnej wodzie, gr. kat. w Budnie. We wsi jest szkoła 1klas. 3. Z. , pow. jasielski, ob. Zimnawoda. Lu. Dz. Zimnawódka, r. 1260 Zimnavodca, 1324 Fons, wś i dobra, pow. wielkostrzelecki, par. kat. Klucz. Wś ma 371 ha 337 roli, 16 łąk, 2 lasu, 80 dm. , 524 mk. katol. ; dobra mają 869 ha 464 roli, 9 łąk, 375 lasu, 8 dm. , 165 mk. 12 ew. . Przy wsi kol. Buczek i folw. . We wsi kościół katol, filialny. Zimne, kol. , pow. turecki, gm. Wola Świniecka, par. Grodzisk odl. od Turka 36 w. , ma 16 dm. , 81 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 57 mk. Na początku XVI w. łany km. dają dziesięcinę kanonii uniejowskiej, wartości 3 fertonów, łany dwor. zaś pleban. w Grodzisku Łaski, L. B. , I, 351, 366. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 wś Zimne i Kossów miały 6 łam, 18 os. , karczmę i 2 młyny Pawiń. , Wielk. , II, 233. Zimne, góra 919 mt. na obszarze gm. Powroźnik, nad źródłem pot. Stupny, w pow nowosądeckim. Zimne Zdroje, niem. Kaltspring, wś, młyn wodny i wyb. nad Czarną Wodą, pow. starogardzki, st. p. i kol. Czarna Woda, paraf. kat. Łęg, szk. kat. w miejscu. Razem z wsią Jastrzębiem 709 ha 559 roli orn. , 35 łąk, 39 lasu; 1885 r. 34 dm. , 42 dym. , 228 mk, 217 kat. , 11 ew. Jastrzębie 12 dm. , 81 mk. . Wś ta leżała po wojnie szwedzkiej pusto i dopiero r. 1665 została znów osadnikom wydana ob. Stadie, Gesch. der. Zimnice Zimnik Zimniki Zimno Zimnocha Zimnica Młyn, który długo był w ręku niemieckim, doi stał się r. 1892 znów w ręce polskie. Kupił go za 103000 mrk Dembiński. Por. Sliwiczki. Zimnica 1. zaśc. , pow. mozyrski, w 4 okr. pol. i gm. Lenin o 10 w. odl. o 117 w. od Mozyrza, 2. Z. Wielka, wś, pow. bychowski, gm. Bachań o 7 w. , 122 dm. , 767 mk. , cer kiew paraf. drewniana; zapasowy śpichlerz gminny. 3. Z. Mała, wś, tamże, gm. Bachań o 9 w. , 85 dm. , 549 mk. , zapasowy śpichlerz. Zimnica, potok, prawy dopł. Wisłoka, w pow. brzozowskim, ob. Turzepole. Zimnice 1. wś, pow. klimowicki, gm. Szumiacze, ma 14 dm. , 92 mk. 2. Z. , wś, pow. klimowicki, gm. Chotowiż, ma 35 dm. , 201 mk. Zimnice, ob. Ziemnice. Zimnik, błoto, w pow. sieńskim, w gm. Bóbr, w pobliżu wsi Zabutki, Studeńki, Strzelcy, Szytki, Tomakowicze, Staje i Siniczanka. Długie do 10 w. , szerokie około 21 2 w. zajmuje do 2400 dzies. Pokryte mchom i zaroślami sosnowemi. Zimnik, fol. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Jody, przy dr. z Zamosza do Jod, o 82 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. katol. Własność Fabrycyuszów. Zimniki 1. uroczysko osiadłe, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, o 9 w. od Ihumenia Adamowiczów, 5 włók. 2. Z. , wś nad jeziorem Odhast, pow. rzeżycki, należy do dóbr Kownata. Zimno, wś, pow. tomaszowski, gm. Rachanie, par. r. 1. Łaszczów, r. gr. w miejscu, odl. 3 mile od Tomaszowa, ma 76 dm. , 689 mk. , w tem 113 r. l. , gruntu ornego 1219 mr. , lasu 124 mr. , grunt urodzajny, w części czarnoziem. Ludność rolnicza. Cerkiew drewniana z r. 1743. Stanowiła filią. par. Źerniki. Szkółka, młyn, staw, gorzelnia z prod. roczną na 84000 rs. Folwark, własność hr. Fredro, ma razem z Wólką Pukarzowską, Pukarzowem, Pienianami i Moratynem 2086 mr. W r. 1827 było 77 dm. , 514 mk. Dobra Z. składały się w r. 1885 z fol Z. , Pieniany i Wola Grodecka rozl. mr. 230l fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 638, łąk mr. 172, past. mr. 9, nieuż. mr. 24; . drew. 24; fol. Pieniany gr. or. i ogr. mr. 217, łąk mr. 55, nieuż. mr. 8; bud. drew. 15; fol. Wola Grodecka gr. or. i ogr. mr. 382, łąk mr. 90, past. mr. 2, lasu mr. 684, nieuż. mr. 19; bud. drew. 21, las nieurządzony, trzy młyny wodne. Wś Z. os. 67, mr. 1219; wś Pieniany os. 45, mr. 775; wś Wola Grodecka os. 28, mr. 397. Zimno, Ziemno, wś nad Ługiem, pow. włodzimierski, gm. Zarzecze, o 5 w. na płd. od Włodzimierza gdzie par. katol. , ma 71 dm. , 392 mk. , 2 cerkwie, kaplicę, monaster żeński od 1893 r. , 4 młyny wodne. Podług podania Z. było niegdyś przedmieściem przygrodem mta Włodzimierza. Cerkiew Uśpieńska, zbudo wana na wyniosłym brzegu rz. Ługu, wzniesio ną została w 1495 r. prawdopodobnie przez kn. Fiedora Michałowicza Czartoryskiego. Obok niej, na płn. stronie góry wznosi się mała cer kiew św. Trojcy, założenie której przypisywane jest św. Włodzimierzowi w 1001 r. O kilka sażeni na zachód od cerkwi Uśpieńskiej znajduje się budowla o bardzo grubych murach, zawiera jąca 7 cel, zwana dworcem teremem św. Wło dzimierza, stanowiąca dziś mieszkanie miejsco wego parocha. Cała miejscowość otoczona jest wysokim murem, wzniesionym podług badań prof. Prachowa w lub XVI w. , ze strzelni cami i 6 basztami, z których jedna służy za dzwonnicę i bramę wchodową. Na skłonie góry, obok cerkwi św. Trójcy, znajduje się wejście do pieczar. Pod cerkwią Uśpieńską są groby, mieszczące szczątki przedstawicieli wielu rodzin okolicznych, jak kn. Czartoryskich, Czetwertyńskich, Kozieków i. W cerkwi znajduje się tablica nagrobna kn. Dymitra Kozieki 1583 r. w Zamliczach. Uposażenie parochii stanowi 83 dzies. 52 roli. We wsi Talimiczach znaj duje sie w połowie w. przez biskupa unickiego Sylwestra Rudnickiego Łubienieckiego. Poprze dnio istniał tu monaster męzki Światogorski, najdawniejszy na Wołyniu, założony podług podania przez św. ks. Włodzimierza. W 1460 r. Swidrygajło nadał Z. i okoliczne wsi Niemirze. Król Kazimierz, potwierdzając na dania Swidrygajły, dał temuż Niemirze sioła Z. , Bubnów, Marków Staw obecnie Markowicze, Budziatycze i Tyszkowicze. Niemira umierając zapisał Z. matce swej Annie, miejscowemu zaś monasterowi nadał wś Marków Staw. Po śmierci Anny, Z. z należącemi do niego wło ściami przeszło w posiadanie kn. Fiedora Czar toryskiego. Po śmierci ojca synowie jego Iwan i Aleksander podzielili się w r. 1547 ojcowizną, przyczem pierwszy otrzymał Klewań, Żuków, Biełhorod i. Po śmierci Aleksandra Z. z na leżącemi do niego majątkami zostało podzielone pomiędzy dwie linie ks. Czartoryskich na Klewaniu i Litowiźu. Tak jedni jak i drudzy wy puszczali przypadłe na nich części Z. w dzier żawę różnym osobom, aż w końcu 1605 r. ks. Czartoryscy na Klewaniu kupili od ks, Czarto ryskich na Litowiżu należącą do nich część Z. W 1682 r. w monasterze tutejszym zaprowa dzona została unia. W 1724 r. ks. Kazimierz Czartoryski sprzedał dobra zimneńskie wraz z Kropiwszczyzną Michałowi Czackiemu, kaszte lanowi wołyńskiemu i sście włodzimierskiemu, w ręku potomków którego Z. do dziś pozostaje. Widok cerkwi podał Teodorowicz w opisie mta Włodzimierza. J. Krz. Zimnocha, fol. nad rz. Mławką, pow. mławski, gm. Mława, par. WieczfniaKościelna, odl. Zimnica Zimotki Zimodry Zimocice Zimochowiec Zimny Staw Zimny Zimnochy Zimnochy Zimnowódka Zimnowoda Zimnowo Zimnotki Zimnodół 7 w. od Mławy, młyn wodny, 3 dm. , 10 mk. , 192 mr. Zimnochy l. Rzeki, okolica szlach, , pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zawyki, o 26 w. od Białegostoku, 18 dzies. 2 łąk i past. 2. Z, Scisły, okolica szlach. , tamże, o 26 w. od Białegostoku, 67 dzies. 4 łąk i pastw. , 4 nieuż. . 3. Z. Świechy, okolica szlach. , tamże, o 28 w. ed Białegostoku, . Zimnodół, wś, pow. olkuski, gm, Rabsztyu, par. Przeginia, leży śród wyżyny olkuskiej, na zach. od Przegini, na prawo od drogi z Olkusza do Przegini, ma 62 dm. W 1827 r. było 51 dm. , 327 mk. W r. 1299 Virbenta castellanus de Cehow nadaje swą wieś Symnodol Henrykowi obywatelowi olkuskiemu dla założenia tam wsi na prawie niemieckiem. Ten Wirzbięta będzie zapewne kasztelanem Czechowa stary zanikły gród, dziś wieś pod Pińczowem, wspominany w akcie fundacyi szpitala w Zagości nie zaś Czchowa jak przypuszcza wydawca Kod. Małop. t. I, 157. W połowie w. wś królewska Zimnodół w par. Przeginia, dawała za dziesięcinę fertona groszy szerokich bisk. krakow. a za meszne plebanowi w Przegini po mierze żyta i owsa Długosz, L. B. ,, 56. Według reg. pob. pow. proszowskiego z r. 1581 wś Ziemnodół należąca do starostwa rabsztyńskiego miała 121 2 łan. km. , 1 sołtysi, 3 komor. bez bydła, 1 z bydłem Pawiń. , Małop. , 30. Zimnotki, ob. Zimotki. Zimnowo, wś, obecnie nieznana. Według dok. z r. 1293 daną była przez Jana, bisk. poznań. , Wojciechowi zwanemu Skazaniec, dla osadzenia łącznie z wsią Domachowo na prawie niemieckiem. Leżała więc w dzisiejszym pow. krobskim Ulanow. , Dokum. , 360, Nr 11. Zimnowo, niem. Zimnowo, fołw. , w pow. olsztyńskim. Zimnowoda, rzeczka, w pow. janowskim, dopł. rz. Tuczyna, na obszarze Liśnika. Zimnowoda 1. al. Zimnawoda, wś i folw. , pow. sandomierski, gm. Wiśniowa, par. Bogorya, odl. od Sandomierza 35 w. , ma 42 dm. , 325 mk, W r. 1827 było 19 dm. , 142 mk. , par. Kiełczyna. W r. 1885 fol. Z. oddzielony od dóbr Bogorya rozl. mr. 468 gr. or. i ogr. mr. 260, łąk mr. 12, lasu mr. 185, nieuż. mr. 11; bud. mur. 3, drew. 9; las nieurządzony. Do włościan należy 335 mr. W połowie w. wś ta miała dwie części Szymnowoda prima należała do Łukasza ze Słupcy h. Rawa i Jana i Jaroszka Ryków h. Ostoja. Dwa fol. rycerskie dawały dziesięcinę pleb. w Kiełczynie, cztery łany km. archidyakonowi sandomierskiemu. W drugiej części był dziedzicem Dobiesław Byszowski h. Nieczuja. Było tu 10 łan. km. , 2 karczmy z rolą, łan sołtysi, dziesięcinę wartości do 12 grzyw. dawano archidyakonowi sandomirskiemu Długosz, L. B. , I, 319, 320. Według reg. pob, pow. sandomierskiego z r, 1578, wś Z. w par. Kiełczyna miała 6 osad. na 1 1 łanie, 3 chałup. , 1 zagr. z rolą, 2 kom. Pawiń. , Małop. , 175, 459, 462. 2. Z. , wś i fol. , pow. węgrowski, gm. Carnogłów, par. Wiszniów, odl. 22 w. od Węgrowa, ma 24 dm. . 231 mk. W 1827 r. było 17 dm. , 133 mk. W r. 1885 fol. Z; rozl. mr, 787 gr. or. i ogr. mr. 512, łąk mr. 27, past. mr. 33, lasu mr. 179, os. czynsz. mr. 8, nieuż. mr. 28; bud. drew. 9; las nieurzą dzony. Wś Z. os. 17, mr. 88; wś Garczyn os. 17, mr. 286. W r. 1563 wś Zimna Woda, w par. Czerwińskiej Czerwonka miała 16 łan. km. Paw. , Maz. , 418. Br. Ch. Zimnowoda, ob. Zimnawoda. Zimnowódka, ob. Zimnawódka. Zimny, potok, lewy dopł. Muszynki, w pow. nowosądeckim. Zimny Staw, na Podzamczu, w pow. ostrzeszowskim kępińskim. Zimny Zdrój, wś i fol. , pow. lipnowski, gm. Mazowsze, par. Czernikowo, odl. 24 w. od Lipna, ma 2 dm. , 23 mk. Wchodzi w skład dóbr Zembowo. Zimochowiec al. Czemerowskie Holendry, os. karcz. , pow. słupecki, gm. Dłusk, par. Szymanowice, odl. od Słupcy 27 w. , ma 1 dm. , 5 mk. Zimocice, niem. Schymotzuetz, 1532 Schamotitz, wś i dobra, pow. raciborski, par. kat. Lisek, ew. Raciborz. Wś ma 54 ha 44 roli, 25 dm. , 158 mk. ; dobra 367 ha 20 roli, 342 lasu, 2 dm. , 16 mk. kat. Zimodry 1. zaśc. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Wilejka, okr. wiejski Kaczanki, o 6 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Dołhinowa do Wilejki, 7 dm. , 46 mk. w 1865 r. 15 dusz rewiz. jednodworców i 2 b. ludzi wolnych; należy do dóbr skarbowych Kurzenieckiej plebanii. 2. Z. Nowe, wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Kurzeniec o 5 w. , okr. wiejski Żurychy, o 10 w. od Wilejki, 4 dm. , 50 mk, prawosł. podług spisu z 1865 r. 5 dusz rewiz. ; należał do dóbr Lubań Lubańskich. Zimolża, wś, pow. sierpecki, gm. i par. Bieżuń odl. 19 w. od Sierpca, ma 18 dm. , 231 mk. , 386, mr. W 1827 r. było 11 dm. , 69 mk. W r. 1578 wś Zimolza ma 2 łany km. i prawo wyrobu piwa. Zimonin, wś i folw. , pow. klimowicki, gm. Nadziejkowicze. Wś ma 67 dm. , 423 mk. ; folw. , od 1830 r. własność mieszczan Wacurów, ma 176 dzies. 75 roli, 13 łąk, 60 lasu. Zimorowicze, pow. bobrujski, ob. Simorowicze. Zimotki, wś i fol. nad rzką Plisą, pow. turecki, gm. Wichertów, par. Psary, odl. od Turka 10 w. ; wś ma 19 dm. , 195 mk. ; fol. 4 dm. , 23 mk; os. 1 dm. , 4 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 90 mk. W r. 1885 fol. Z. Balice rozl. mr. Zimolża Zimonin Zimorowicze Ziniówka Zińczyca Zinczyna Zinczyne horodyszcze Zindel Zingerówka Zinglershoehe Ziniakowicze Ziniany Ziniowo Ziniuny Zińki Zimowa Buda 394 gr. or. i ogr. mr. 234, łąk mr. 14, pastw. mr. 12, lasu mr. 120, nieuż. mr. 14; bud. mur. 5, drew. 9; pokłady torfu. Wś Z. os. 43, mr. 179. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. i dwor. pobiera pleban w Turku zaś kościołowi w Słomowie dają tylko kolędę po groszu z domu Łaski, L. B. , I, 258, 264 W reg. pobor. z r. 1576 podano Zimotki w par. Głuchów. Płaciły od 1 łanu Paw. , Wielk. ,. Zimowa Buda, wś nad rzką Skołodzinką, praw. dopł. Prypeci, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Słoboda Skryhałowska, o 45 w. od Mozyrza, ma 7 osad; grunta ni zinne, lekkie, łąk obfitość. A. Jel. Zimowice, uroczysko na gruntach wsi Krymki, pow. zwinogródzki. Zimowiszcze 1. chutor, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Laskowicze, o 66 w. od Bobrujska; grunta piaszczyste. 2. Z. , osada, pow. bobrujski, w 3 okr. pol hłuskim, gm. Osowiec, o 100 w. od B. 3. Z. Małe, wś i fol. nad rzką Prudek, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. i par. praw. Skryhałów, gm. Słoboda Skryhałowska, o 17 w. od Mozyrza. Wś ma 22 osad; fol. własność Krukowskich, około 46 włók; miejscowość leśna, lekko falista. 4. Z. Wielkie, wś, pow. mozyrski, ob. Wielkie Zimowiszcze Zimowiszcze, wś na lewym brzegu Prypeci, pow. radomyski, w 3 okr. pol, gm. Czarnobyl o 15 w. , par. praw. Krasno o 5 w. , odl. o 158 w. od Radomyśla, ma 262 mk. Podług Pochilewicza jest tu 353 mk. Włościanie, w liczbie 96 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 2064 dzies. , ze spłatą po 282 rs. 19 kop. rocznie. Własność większa należy do klucza czarnobylskiego hr. Chodkiewiczów. Zimowizna, kol. , pow. włocławski, gm. Lubień, par. Kłóbka, ma 37 mk. , 116 mr. włośc. Zimowo, pow. ządzborski, ob. Czymowo. Zimpel 1. 1288 Zemplin, 1361 Czympelin, wś i dobra, pow. wrocławski. par. kat. Wrocław, ew. Swojec. W r. 1885 dobra miały 50 ha, 7 dm. , 144 mk. 69 kat; wś 64 ha, 9 dm. , 125 mk. 34 kat. . 2. Z. , serb. Zimplow, dobra i wś, pow. rozborski, par. kat. Mużaków, ew. Kljetnow. W r. 1885 dobra miały 448 ha, 4 dm. , 23 mk. ew; wś 418 ha, 64 dm. , 254 mk. ewang. Zimrowice, wś, pow. i obwód sad. opawski, ma szkołę ludową, Zińczyca, mylnie Zwonicha, rzka, w pow. proskurowskim i latyczowskim, lewy dopływ Bohu. Ma źródła pod wsią Skarzyńce, płynie z płn. zach. ku płd. wschodowi na przestrzeni około 22 w. , mija wsi Bachmatowce i Głowaczówkę, od której przybiera nazwę Fossa, i pod Wsią Pirohowcami ma ujście. Odlewa sześć stawów. Zinczynałoża, uroczysko na gruntach mstka Iwankowa ob. t. III, 315. Zinczyne horodyszcze, uroczysko na gruntach mstka Iwankowa ob. t. III, 315. Zindel 1. 1336 r. Cindal, Woynewicz seu Zindel, Woynowicz, dobra i wś, pow. wrocławski, par. kat. Meleschwitz, ew. Gross Naedlitz. W r. 1885 dobra miały 314 ha, 3 dm. , 53 mk. 14 ew. ; wś 512 ha, 62 dm. , 548 mk. 199 kat. . 2. Z. Klein, dobra i wś, pow. grotkowski, par. kat. Ober Kuehschmale, ew. Grotków. W r. 1885 dobra miały 330 ha, 4 dm. , 81 mk. 2 ew. ; wś 223. ha, 49 dm. , 229 mk. 1 ew. . Dobra były kiedyś własnością generała Dłuskiego. 3. Z. , 1317 Czindel, wś, pow. brzeski Szląsk, par. kat. , ew. Zindel. W r. 1888 wś miała 932 ha, 108 dm. , 641 mk. 62 ew. . Kościół par. ewangielicki. Zingerówka, wś, pow. chełmski, gra, i par. Rejowiec, ma 226 mr. Zinglershoehe niem. , , pow. gdański, st. pocz. Wrzeszcz Ziniakowicze, sioło niegdyś, w dzisiejszym pow. lidzkim. Podług Piscowoj knigi z 1558 r. należało do włości nowodworskiej ekonomii grodzieńskiej. Graniczyło z rz. Kotrą oraz siołami Filiowców, Krupy, Rybackie. Leżało nad rzką Ziniakówką, Z 11 włók dla bardzo gruntów złych, piaszczystych i bagnistych płacono z włóki po 50 gr. Ziniany, fol, pow. połocki, własność Stanisława Hłaski. Ziniówka, ob. Zieniówka. Ziniowo, uroczysko na gruntach mstka Medwówki, w pow. czyhryńskim. Ziniuny 1. dobra, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 55 w. od Poniewieża. 2. Z. , wś, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 37 w. od Szawel. Zińki 1. wś włośc. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Ratajczyce, o 33 w. od Brześcia, 124 dzies. ziemi włośc. 2. Z. , pow. lidzki, mylnie, za Ziuki Zińki, w dokum. także Zieńkowce, wś skarb. nad Wilią, pow. krzemieniecki, gm. Szumsk, odl o 40 w. od Krzemieńca, 30 w. od Ostroga st. poczt. a 50 w. od Rudni Poczajowskiej st. dr. żel. , wraz z należącą do parafii wsią Chodaki o 2 w. ma 91 dm. , 720 mk. prawosł. , 104 katol. i 7 żydów. Posiada cerkiew p. w. Wniebowstąpienia, z muru wzniesioną w 1753 r. przez jezuitów a przebudowaną w 1854 i 1858 r. kosztem skarbu, uposażoną dzies. ziemi, Podług erekcyi danej 1753 r. przez rektora jezuitów Józefa Suchodolskiego, paroch korzysta z wolnego miewa. Cerkiew filialna we wsi Peremorowka o 12 w. ; cmentarna we wsi Taremno pow. ostrogskiego o 6 w. . Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. kn. Fiedor Masalski płaci ze wsi Zienków z 9 dym. , 6 ogr. a ze wsi Chodak z 10 dym. , 2 ogr. , 3 kół waln. Jabłonowski, Wołyń, 141, Zińków al. Zińkowiec, u ludu Caryną zwany, mto nad rz. Uszka, dopł. Uszycy, pow. latyczowski, 3 okr. pol. , gm. i par. Z. , odl. jest o 55 w. od Latyczowa, 56 od Kamieńca, 35 od st. dr. płd. zach. Derażnia a 20 w. od Jarmoliniec st. telegr. . Zbudowane na wyniosłem wzgórzu na lew. brzegu rzeki, która przebiega tu głębokim i malowniczym jarem, otaczając miasto z trzech stron. Na brzegach Uszki rozłożone są wsi Kalinówka, Krzywula, Adamówka i in. Stare miasto leżało w rozdole, zagłębiającym się między przepaścistemi brzegami rzeki. Obecnie Z, ma, 4892 mk, 1980 żydów, 3 cerkwie Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1859 r. i uposażona 42 dzies, , z 1012 parafianami; św. Trójcy, wymurowana w 1521 r. , uposażona 56 dzies. , z 1071 wiernymi i N. M. P. , pochodząca z 1783 r. , z zapisem 70 dzies. i 1691 paraf. , kościół paraf. katol. , kaplicę murowaną, na cmentarzu, synagogę, 4 domy modlitwy żydowskie, szkołę ludową 2 naucz. . 66 uczniów, 2 lekarzy, aptekę, 75 rzemieślników, 60 sklepów, okr. policyjny dla 3 gmin powiatu Żeniszkowce, Michałpol i Zinkow, zarząd gminy, 26 targów. Pod względem przemysłowym znajdują, się tu 4 garbarnie zatrudniające 8 ludzi i produkujące za 800 rs. rocznie, browar piwny, fabryka świec łojowych, 2 młyny wodne. Kościół paraf. katol. , p. w. św. Trójcy, wzniesiony został w 1450 r. przez Odrowążów na starem mieście, na stoku góry, poniżej zamku. Jest to świątynia w stylu ostrołukowym, w czworobok zbudowana, z frontem ku północy obróconym, długa 44, szeroka 16 a wysoka 20 łokci. Przed frontem ma ozdobną wieżę o trzech kondygnacyach, długą na 10, szeroką 13, wysoką 29 łokci. Kopuła kościelna pokryta jest białą blachą, z krzyżem żelaznym na wierzchu i sygnaturką pośrodku. Ołtarzów ma pięć. Kościół odrestaurowany został w 1708 r. , po wyjściu Turków z Podola, przez Adama Mikołaja Sieniawskiego, hetm. w. koron. i konsekrowany w 1758 r. Parafia katol. , dekanatu latyczowskiego, 4175 wiernych. Kaplica na cmentarzu grzebalnym; filia we wsi Hrymiaczce, dziś zniesiona. Do parafii, oprócz Z. z przedmieściami, należą wsi Bezranówka, Bebechy, Hrymiaczka, Krutoborodyńce, Maźniki, Ochrymowce ze Słobódką, Petrasze, Pirohówka, Stanisławówka i Werbka Murowana. Gmina obejmuje 12 okręgów starostw wiejskich, 24 miejscowości między innemi mto Z. , wsi Adamówka, Baranówka, Hrymiaczka, Krutoborodyńce, Ochrymowce, Petrasze, Pirohówka, Stanisławówka, Sutkowce, Werbka Murowana, mających 2097 dm. , 13995 mk. włościan 6380 dusz rewiz. , uwłaszczonych na 14591 dzies. 9888 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 4839 dzies. dzies. większej posiadłości 2568 roli, 125 dzies. ziemi skarbowej i 830 cerkiewnej i kościelnej 567 roli. Cały obszar gminy obejmuje 20385 dzies. 13623 roli i ma 15012 mk. Powierzchnia górzysta, gleba czarna i gliniasta. Z. słynny jest z wyrobów garncarskich, któremi mieszkańcy prowadzą obszerny handel, wywożąc je na jarmarki okoliczne a nawet do miejsc bardziej oddalonych. Znajdują się tu pokłady kamienia wapiennego i łomy kamienia ciosowego oraz nad brzegami pokłady fosforytów. Miasto jest dość dobrze zabudowane, ulice szerokie, choć błotniste, jako nieposiadające bruku. Po środku na rynku, przed kilku dziesięciu laty znajdowała się fontanna, do której była sprowadzona woda źródlana. Był także ratusz, dziś w gruzy walący się i kilka domów piętrowych murowanych. W płd. zach. części miasta wznosił się zamek zwany przez lud Tureckim, prawdopodobnie dla tego, że gdy Z. był pod władzą Turków, zamek tutejszy dobrze był utrzymywany a może i zrestaurowany. Przed kilkunastu laty sterczały jeszcze dwa potężne bastyony ze strzelnicami i murem otaczającym, pośrodku do niedawna była oficyna zamieszkała, a na bramie wjazdowej herb rodziny Sieniawskich. Wszystko to darowane zostało miejscowym włościanom i przez nich zupełnie rozebrane. W około zamku zaległa znaczna puszcza leśna, która w części do dziś przetrwała z kilkowiekowemi dębami, choć znacznie uszczuplona przez ciągłe wycinanie. Miasto otoczone jest czterema przedmieściami Adamówką, Doliną Habaszówką, Krzywulą i Sokołową. Dzieje, Z. jest bezwątpienia jedną z najstarszych osad na Podolu. Początek jego gubi się w zamierzchłej przeszłości. Również niepewne jest pochodzenie jego nazwy. Jedni wywodzą jego nazwę od plemienia słow. polańskiego Zinków, które przemieszkiwać miało w tych okolicach i ślady swego istnienia zostawiło jakoby w nazwach miejscowości, inni natomiast od wychodźców z Indyi Zinków. Pierwsza pewna wiadomość o Z. pochodzi z początku XV w. Bowiem około 1430 r. Władysław, w nagrodę zasług wojennych, nadał Piotrowi ze Sprowy Odrowążowi, podstolemu krakowskiemu, Z. al. Zinkowiec juź jako miasto, wraz ze wsią obecnie miastem Satanowem nad Zbruczem, tudzież wsiami Postołówką, Jabłonówką i in. Piotr Odrowąż w 1434 r. podług Niesieckiego w 1437 r. został pierwszym wwdą podolskim. Miał on na wysokiej i stromej górze wznieść zamek obronny, otoczył go głębokiemi fosami, u podnóża zaś góry wymurował cerkiew i kościół, który uposażył wsią Hrymiaczka. Zamek ten musiał być bardzo obronny, miał silną załogę i swego starostę, w roku bowiem 1453 podług innych 1451 ssta zinkowski Łaszcz wraz ze starostą międzyborskim i latyczowskim dognał około Trębowli Tatarów, uprowadzających około 9000 jeńców i zupełnie ich rozgromił. Jędrzej ze Sprowy Odrowąż, wwda ziem ruskich, pra Zińków Zińków gnąc przyczynić się do lepszego bytu mta swego Zynkow, przenosi 1458 r. . mieszkańców z prawa polskiego na magdeburskie, wydziela grunta i ogrody, osiedlających się uwalnia od wszelkich danin i powinności na lat dwanaście, uprawiających zaś grunta na lat dwadzieścia, po upływie których mają opłacać po 20 sreb. gr. z łanu na św. Marcin; pozwala wiecznemi czasy wszelkie zwierze łowić w swych lasach, wrębu na budowlę i opał, połowu ryb w stawie wędą, włoczkiem i barzcą, pod obowiązkiem naprawiania grobli; uwalnia na zawsze od dostarczania podwód; pozwala mieć postrzygalnią sukna, woskobójnię i wagę z pobieraniem czynszu i dochodu, które na potrzeby miasta obracane będą; pozwala nakoniec wystawić około ratusza cameras mercionales alias przekupniom jatki Star. Polska, , 1030. W 1516 r. , jak pisze Gwagnin, Jakub Secygniowski poraził 8 grudnia Tatarów pod Zinkowem, a w 1524 r. podług Bielskiego Turcy, w liczbie 12000, spalili Z. i okolice, ale zamek się obronił. Podług reg. pobor. z 1530 r. mto Z. było wolne od szosu, płaci tylko od dwóch młynów, z których jeden o trzech a drugi o jednem kole, rocznie 24 gr. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 172. Istniejący wówczas powiat zinkowski obejmował skrawki dzisiejszych pow. latyczowskiego i lityńskiego, dział niemały pow. uszyckiego i cały powiat mohylowski. Stanisław ze Sprowy Odrowąż, syn Jana, wwdy ruskiego, i kasztelanki Tarnowskiej, a wnuk Jędrzeja, zmarły r. 1546, był ostatnim potomkiem męzkim rodu Odrowążów. Z drugiej żony Anny, córki Konrada ks. mazowieckiego, bo pierwsza Katarzyna Górkówna, wwdzianka ruska, niezostawiła mu potomstwa, pozostawił córkę Zofię, zaślubioną 1o Janowi Krzysztofowi Tarnowskiemu, kaszt. wojnickiemu, 2do Janowi Kostce na Szembergu, wwdzie sandomierskiemu 1580 r. . W 1565 r. kasztelan wojnicki płaci ztąd szosu 19 fl. 18 gr. , od 4 zagrodników inquilini, 7 rzemieślników. Czopowego wniesiono 36 fl. ob. Jabłon. , 178, 181. Zygmunt August na prośbę Jana Krz. Tarnowskiego ponowił przywileje miejskie, nadane przez Jędrzeja Odrowąża i ustanowił jarmarki na Zielone Świątki i na św. Michał, targi zaś w poniedziałek. W 1569 r. zapłacono szosu 19 fl. 18 gr. , od 2 włóczęgów, 16 rzemieśl. ; czopowego fl. 15. W 1573 r. szos wynosił również 19 fl. 18 gr. , czopowe zaś 20 fl. Podług reg. pobor. z r. 1578 wniesiono w ogóle 225 fl. i 4 gr. , miano wicie contributionem civilem dictam schosz duplo fl. 39 gr. 6, de aratris 441 2, ab artificibus 25 per fl. 1, ab uno paupere gr. 15, a revenditoribus salis 3 per fl. 1, a pauperibus 2 per gr. 4, a braseatoribus 2 per fl. 2, a popone 1 fl. 2, ab 6 per gr. 6, a rotis annua libus farinalibus 3 per gr. 12, a rota 1 hereditaria gr. 24, a rotis 2 stempnich gr. 15, a caldearibus vini cremati 5 per gr. 24, a propinatione gr. 12, a Judeis a singulis capitibus 9 per fl. 1, a 2 per. gr. 15; unus sunt dimissi propter paupertatem, pro ducilis pro toto et integro anno a festo S. Bartholomaei ad simile festum fl. 86 gr. 12. Wreszcie w 1583 r. miasto Zinków wnosi contributio accisa fl. 38 gr. 6, aratra 38, artifices generaliter 14 per gr. 15, rot. annul. 4 per gr. 12, rotae 2 stempi per gr. 15, pop 1 fl. 2 ob. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 235, 241. Zofia z Odrowążów z drugiego małżeństwa z Kostką zostawiła tylko dwie córki, z których Anna wyszła za Aleksandra ks. Ostrogskiego i wniosła mu Jarosław i inne znaczne majętności w dzisiejszej Galicyi i Królestwie, Katarzyna zaś, wydana za Adama Hieronima Sieniawskiego, podczaszego koronnego, sstę jaworowskiego, otrzymała dobra podolskie, które w tym czasie, według działu sporządzonego w Przemyślu 1594 r. , składały się z m. Zińkowa, wsi Maźnik, Ziańkowiec, Janczyniec, Buzykowiec dzisiejsze Bożykowce, Ochrymowiec, Ziejaniec może dzisiejsze Zahińce, Głuszkowiec, Bebech, Parchamowiec. Oprócz tego m. Satanów, Tarnorudę, Kurówkę, Bubnówkę, Postułówkę, Sołomne, Raczyńce al. Nastaszówkę, Lipowice Lipówkę, Turczyńce, Borszczowce i Czerniakowce dziś nieistniejące, a także Sędziszówkę w Krakowskiem. Podczas wojen kozackich Z. w r. 1651 uległ silnemu zniszczeniu; Zborowskie zrobiły go pogranicznem miastem między Podolem i Małorosyą. W 1653 r. w czasie bytności Jana Kazimierza pod Żwańcem, Szemberg, złączywszy się z 300 Węgrami, zniósł pod Z. tabor turecki Krajewski, Dzieje Jana Kaz. . W czasie wojen tureckich Z. ucierpiał również, chociaż zamek miał być przez Turków odnowiony i wzmocniony. W 1673 r. Sieniaw ski odebrał Z. Turkom. Ostatnia z Sieniawskich Zofia, córka Adama Mikołaja, hetmana, i Elźbiety z Lubomirskich, 1 o voto Denhofowa, cały ten majątek wniosła w dom drugiego męża Augusta Czartoryskiego, wwdy ruskiego 1752 r. . Według taryfy z 1776 r. znajdowało się tu 358 domów. Do dóbr należało 15 wsi okolicznych. Podług wzmianki z 1775 r. miasto jest nowo zbudowane na wyniosłej górze, ma piękne murowane domy, ratusz okazały lecz pustkami stojący, zamek murowany z fosą. W czasie konfederacyi barskiej zaszło pod Z. starcie jazdy Branickiego z oddziałem Sławoszewskiego. Po przyłączeniu tego kraju do Rossyi Z. był przez czas pewien miastem powiatowem pow. zinkowskiego, wkrótce jednak, bo już w 1796 r. powiat ten został przyłączony do pow. latyczowskiego. W 1784 r. Marya Anna, córka ks. Adama Czartoryskiego, wwdy ruskiego, i Izabeli z Flemingów, wniosła mężowi swemu ks. Ludwikowi Wirtemberskiemu Z. z 17 wsiami, klucz miko Zińków Zinowojcze Zińkowce Zińkowiec Zinkowiecka jurydyka Zinkwitz Zinna Zinnowitz Zinowicze łajewski także na Podolu, składający się z mta Mikołajowa i 21 wsi. oprócz tego w lubelskiem klucz przybysławicki 4 wsi. klucz garbowicki 3 wsi i w przemyskiem w Galicyi klucz wysocki 29 wsi. Syn ich, będąc generałem w ar mii ruskiej, jakiś czas przemieszkiwał w Z. , w domu, w którym mieści się dziś sąd, nawet zaczął wznosie mury nowego pałacu, wkrótce jednak, znudzony, klucz mikołajewski rozprze dał częściowo, a Z. z okolicznemi wsiami został nabyty przez skarb. Dr. M. Zińków, mto pow. gub. połtawskiej, ob. Zieńków. Zińkowce, mylnie Zieńkowce, mstko nad Smotryczem, pow. kamieniecki, tuż pod Ka mieńcem, ob którego oddzielone jest tylko rze ką, okr. pol. Żwaniec, gm. Dłużek, ma 157 osad, 999 mk. , kościół par. katol. , synagogę, szkółkę paraf. , fabrykę świec i mydła, 10 rzemieśln. , 286 dzies. ziemi włośc, , 344 dworskiej 107 lasu. Grunta miejscami spadziste, ziemia czarna, w niektórych miejscach piaszczysta, glina zdatna na garnki. Kościół katol. p. w. Znalezienia Krzyża św. , z muru wzniesiony oko ło 1727 r. przez biskupa kamienieckiego Stefana Rupniewskiego, miał kaplicę w Giołkowcach. Parafia katol. , dekanatu kamienieckiego, 2165 wiernych. Do parafii, oprócz Z. , należą prze dmieścia Kamieńca Bielanówka i Stranka oraz wsi Ciołkowce, Hołosków, Kieptyńce, Ormiany, Ormianki, Pudłowce i Wygoda. Z. wchodziły w skład dóbr biskupów kamienieckich i są jedną ze starszych osad na Podolu. W 1493 r. mia ły 18 dym. ; zniszczone następnie przez Tata rów. Po zajęciu w 1795 r. na skarb dóbr bisku pich, darowane przez ces. Katarzynę nowej Branickiej, z domu Engelhardt, córka któ rej ks. Woroncowa sprzedała je Bietkowskim i w ręku ich dziś pozostają. Z. miały świetną przeszłość w XVII i XVIII w. , kiedy żydom niewolno było mieszkać w Kamieńcu, wtedy roz winął się tu ożywiony handel. Dziś są ubogą mieściną. Dr. M. Zińkowiec, pow. latyczowski, ob. Zińków. Zinkowiecka jurydyka, pow. kamieniecki, pod Zińkowcami, ma 6 osad, 40 mk. należy do skarbu. Zinkwitz, 1336 Cincowiz, wś, pow. ziębicki, par. kat. Alt Heinrichau, ew. Tepliwoda. W r. 1885 miała 173 ha, 29 dm. , 188 mk. 25 ew. . Zinna, rzeczka, podobno Zimna, ob. Cyna, Zinnowitz, zaklad kąpielowy nadmorski w Pomeranii. Zinowicze, pow. wołkowyski, ob. Zenowicze. Zinowince, ob. Zenowińce. Zinówka, ob. Zieniówka. Zinowojcze w dokum. , ob. Zenowińce. Zinserne, jezioro w dok. z 1376 r. przy wsi Makohlen na Warmii. Zinskowo niem. , ob. Sękowskie Holendry. Zinten, pol. Cynty, miasto nad rz. Stradykiem, niem. Struddich, w pow. świętosiekierskim, rezydencya władz powiatowych, 4000 mk, , 8 jarmarków, urząd poczt. i tel. Zawiązkiem osady był stary gród krzyźacki w komturacie Balga. Dietrich y. Spira, komtur baldzki nadał w 1341 r. miastu 10 włók w lesie Paslange. Główny przywilej dla miasta wydał r. 1352 w. m. Winrich v. Kniprode. Ziobrischken, dobra i fol. , pow. kłajpedzki, st. p. Aglonen. Ziobrów, wś skarbowa nad Smotryczem, pow. kamieniecki. okr. pol. Żwaniec, gm. Bahowica, par. praw. Cybulówka, katol. Kamieniec podominikańska, obok wsi Cybulówki, odl. o 61 2 w. od Kamieńca, ma 47 osad, 230 mk. , 426 dzies. ziemi włośc. Stara osada, już w 1401 r. nadał ją Świdrygajło ks. dominikanom kamienieckim. W 1565 r. płacono ztąd podatek od 2 pługów. Po zniesieniu klasztoru przeszła na skarb. Porów. Cybulówka. Ziołków, wś i fol. nad rz. Wieprz, pow. lubartowski, gm. Ludwin, par, Kijany, odl. 20 w. od Lubartowa, ma pokłady wapienia, młyn i tartak. W 1827 r. było 27 dm. , 186 mk. W r. 1886 fol. Z. rozl. mr. 790 gr. or. i ogr. mr. 650, łąk mr. 24, past. mr. 16, lasu mr. 55, nieuż. mr. 45; bud. mur. 3, drew. 11; płodozm. 8pol. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1531 wś Ziołków, w par. Nowogród, wraz z Zezulinem ła 81 2 łan. W r. 1676 Brodowski, dziedzic Zezulina, płaci w Z. pogłówne od 37 poddanych Pawiń. , Małop. , 352 i 23a. Ziółkow, ob. Żółków. Ziółko1. wś dwor, w pow. gostyńskim, ma sąd, urz. okr. , urz. st. cyw. , pocztę i st. kol. żel. w Gostyniu, na linii LesznoJarocin, szkoła katol. i parafia w Domachowie, ewang. w miejscu, par. ew. w Piaskach. Obszaru 365 ha, 6 dym. , 124 dusz 4 ew. . 2. Z. , folw. , w temże położeniu, ma 1 dym. , 24 dusz. 3. Z. , wybud. , tamże, ma 115 ha, 27 dym. , 144 dusz 151 ew. . Leżą na płd. Gostynia, między Krobią a Piaskami pod Domachowem. Własność niegdyś Krajewskich i Bodzewskich. W r. 1337 Mikołaj z Gostynia, syn Wojciecha oddał mieszczanom gostyńskim połowę Z. , prawdopodobnie dla osadzenia na prawie niemieckiem. W r. 1398 Adamowa de Szukowo przegrała proces przeciw Adamowi z Krajewa. W r. 1580 mają tu Krzysztofor i Sebastyan Krajewscy 21 2 łan. os. , 1 zagr. , 22 owiec. Ziołkowo, niem. Solkow, Salekow, wś, w pow. olsztynkowskim. Istniała r. 1446. Dziś nie znana Kętrz. , O ludn. pol. , 379. I Zioło, jezioro pod Rogowem, w pow. mogilnickim żnińskim. Na płd. wybrzeżu, po obu stronach Wełny, osiadły 2 ostrowy dziadkow Zinowince Zinówka Zinserne Zinskowo Zinten Ziobrischken Cybulówka Ziołków Ziółkow Ziołkowo Zińków Zippelland Zippelwaser Zipperken Zipplau Zippel Zipnow Zippnow Zippnower Fliess Ziprken Zipow ski i cotoński, na zach. stoi folw. Rzym, na wsch. Wiktorowo. Wznies. 93, 7 mt. npm. , ma klm. długości, 11 klm. szerokości. Wełna płynie przez to jezioro które się łączy z jez. rogowskiem i dziadkowskiem. Zasila je odpływ jez. Jądrzejewie Andreassee, do którego spływa jez. Lubeckie 95, 5 mt. npm. , przyjmujące za pośrednictwem rowu wody rzeczki Wołownicy, uchodzącej dawniej wprost do jez. Zioło pod Wiktorowem. Na płn. zach. , pod Rzymem, przyjmuje Z. odpływ jez. dziadkowskiego, jego i sieci wodnej. Na płn. kończynie zbliżają się brzegi jeziora na odległość 200 kroków, a wody jego łączą się przesmykiem ze stawem rogowskim wzn. 93, 60 mt. do którego wpływa Wełna i odpływają wody jez. Rudno 94, 4 mt. , Przesmyk jeziorny i Wełna tworzą wyspę lesistą. Suchym przesmykiem, który rozdziela jez. Zioło od Rogowskiego, idzie droga z Kołdrąbia na Żórawieniec do Rogowa. Przesmyk ten przy długości 1 klm. , 300 kroków na zachodzie szeroki, zwęża się do 100 kroków tam gdzie ze stawu wypływa Wełna. Na tym przesmyku stoi kościół rogowski. Ziołowo, wś włośc. i dobra, pow. kobryński, w 3 okr. pol, , gm. Ziołowo, o 35 w. od Kobrynia. Wś ma 21 dra. , 292 mk. , zarząd gminny, cerkiew paraf. , 419 dzies. ziemi włośc. 229 łąk i pastw. , 15 nieuż. , 56 dz. cerkiewnej 22 łąk i past. , 4 lasu. Dobra, własność Dołgorukowych, 1905 dzies. 400 łąk i pastw. , 605 lasu, 80 nieuż. ; gorzelnia, 2 wiatraki. Gmina, położona w płn. części powiatu, graniczy od płn. wschodu z gm. Czerniakowo pow. prużańskiego, od zachodu z gm. Iłosk, od płd. wschodu z gm. Antopol i Imienin, obejmuje 33 miejscowości, mających 278 dm. włośc. obok 15 należących do innych stanów, 4609 mk. włośc. , uwłaszczonych na 5602 dzies. 2250 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 7392 dzies. większej posiadłości 2365 roli, 1745 łąk i pastw. , 2608 lasu i 674 nieuż. i 188 dzies. ziemi cerkiewnej 101 roli. Za czasów Rzpltej stanowiła sstwo niegrodowe, położone w wdztwie i pow. brzeskolitewskim. Podług Vol. leg. składało się ono z wsi Podlesie, Borodycze i Tołko. Posiadał je w r. 1766 Michał Pac, opłacając kwarty złp. 1550 gr. 27, i hyberny złp. 1600. Na sejmie z r. 1764 stany Rzpltej zezwoliły na zamianę tego sstwa za dobra prywatne Sukacze i Raszeń, do Józefa Bystrego prawem dziedzictwa należące, odtąd więc ststwo przestało istnieć. Ziomaki 1. w, w 1569 r. Ziemaki, wś i fol. , pow. radomski, gm. Orońsk, par. Wysoka, odl. od Radomia 25 w. , ma 15 dm. , 95 mk. , pokłady wapienia, dwa młyny wodne. W 1827 r. było 9 dm. , 65 mk. W r. 1885 fol. Z. rozl. mr. 439 gr. or. i ogr. mr. 318, lak mr. 48, past. mr. 10, lasu mr. 42, nieuż. mr. 21; bud. mur. 11, drew. 12; las nieurządzony. Wś Z. os. 21, mr. 105; wś Zastronie os. 9, mr. 180; wś Wysoka os. 2, mr. 48. W połowie w. dziedzicem wsi był szlachcic h. Rawa. Łany km. dawały dziesięcinę klasztorowi wąchockiemu. Był folwark, młyn, karczmy i zagrodnicy Długosz, L. B. , III, 418, opis niedokończony. Według rog. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wś Ziemaki, miała 1 łan, 6 zagr. Paw. , Małop. , 310. 2. Z. , wś, pow. siedlecki, gm. i par. Niwiska, ma 32 dm. , 241 mk. , 687 mr. Wchodziła w skład dóbr Niwiska. W 1827 r było 14 dm. , 107 mk. W r. 1563 Ziemaki wś szlachty zagrodowej, w pow. liwskim, ma 31 4 łan. Paw. , Maz. , 416. 3. Z. , folw. , pow. węgrowski, gm. Wyszków, par. Liw, ma 894 mr. W 1827 r. 2 dm. , 13 mk. Ziomek, wś nad rzką Płodownicą, pow. przasnyski, gm. i par. Baranowo, odl. 31 w. od Przasnysza, ma 30 dm. , 206 mk. , 25 os, , 1170 mr. Wchodziła w skład dóbr Krasnosielc. Powstała na obszarze dawnej puszczy płodownickiej. W 1827 r. miała 21 dm. , 114 mk. Ziomek 1. al. Zieniek, wybud. w Studzianny, pow. szremski, par. kat. , urz. okr. i urz. st. cyw. w Dolsku, tamże poczta a st. kol. żel. w Borku, na linii LesznoJarocin, szkoły w Studziannej, 2 dym. , 12 dusz. Leży nad Obrą, na zach. płn. Borku, płn. wsch. Piasków, przy trakcie do Dolska. W r. 1580 był tu młyn o 2 kołach. W r. 1793 dzierżyli Brzezińscy. 2. Z. , rogatka szosowa w Brzeźnicy, w pow. szremskim, w tem samem położeniu. Dym 1, dusz 4 Zipelhof, dobra koronne, w okręgu mitawskim, pow. i par. dobleńska Kurlandya. Zipkow, pow. słupski, ob. Szczepkowice. Zipnow, pow. wałecki, ob. Sypniewo 3. . Zipow, węg. Izsep, wś w hr. szaryskiem, ma kościół katol. filialny, rozległe lasy, 306 mk. Zippel, ob. Szczuplinki. Zippelland, kol. , pow. kościerski, st. pocz. Przywidz. Zippelwaser, rzeczka, w pow. lwowskim Szląsk pruski, ob. Waltersdorf 1. Zipperken, posiadłość, pow. iławkowski, st. pocz. Pr. Eylau. Zipplau, wyb. do Radłowa, pow. wejherowski, st. pocz. M. Kaczki; 1885 r. 1 dm. , 15 mk. 2. Z. , ob. Cieplewo. Zippnow, ob. Sypniewo. Zippnower Fliess al. Sypniewska Struga, rzka, ob. Plitnica. Ziprken, ob. Czyprki. Zips, ob. Śpiż. Zipserhaus, zamek, ob. Podegrodzie Spiskie. Zirau, łotew. ZihrawaMuiża, dobra prywat. , w okr. i pow. hazenpockim, par. zakonnoha zenpocka Kurlandya. Kościół paraf. ewang. , Zips Ziołowo Ziołowo Zipkow Zipelhof Zipserhaus Ziomaki Ziomek Zirulischek Ziraz Zirchow Zirke Zirkau Zirkowitz Zirkowko Zirlau Zirnau Zirne Zirnieje Zirnkalu Zirolen Zirpe Zisken Zissendorf Zitkiemy Ziraz Zittno filia dóbr należą folw. . Ziraz w dok. , ob. Sieradz. Zirchow niem. , pol. Cerkwia, wś i dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupski, paraf. kat. Słupsk. Porów. Cerkiew. Zirke, ob. Sieraków 1. Zirkau, 1240 Ciracou, wś, pow. szprotowski, par. ew. i kat. , W r. 1885 było 320 ha, 45 dm. , 205 mk. 7 kat. . Zirkowitz, wś, pow. opolski, par. kat. i ew. Opole. W r. 1885 było 147 ha, 31 dm. , 205 mk. 2 ew. . Zirkowko, ob. Sierakówko 2. . , zapewne Cerekwica, 1203 r. , 1251 Cerequic, 1252 Czere, wś i dobra, pow. trzebnicki, par. kat. w miejscu, ew. Masłów. W r. 1885 dobra miały 513 ha, 9 dm. , 146 mk. 70 kat. ; wś 365 ha, 77 dm. , 492 mk. 133 ew. . Starożytna osada. Targowisko istniejące tu w XIII w. w. przeniesiono potem do Trzebnicy. Wś otrzymała prawo niemieckie r. 1252. Należała do r. 1810 do posiadłości biskupów wrocławskich. Kościół parafialny powstał zapewne wraz z osadą jak o tem świadczy nazwa. We wsi jest przytułek dla ubogich dawny szpital i szkoła katol. Zirlau, 1307 Cirla, 1348 Cyria, dobra i wś, pow. świdnicki, par. kat. i ew. . W r. 1885 dobra miały 396 ha, 7 dm. , 73 mk. 13 kat. ; wś 1302 ha, 179 dm. , 2283 mk. 290 kat. . Zirnau, ob. Tschirnau. Zirne, jezioro, w pow. ryskim gub. inflanckiej, w płn. zach. części, na prawym brzegu rz. . Aa, w pobliżu brzegu morskiego. Zirnieje, pow. nowoaleksandrowski, kaplica katolicka, ob. Antuzów. Zirnkalu, folw. dóbr prywat. Schlehk, w okr. goldyńskim, pow. windawski, par. piltyńska Kurlandya. Zirolen, dobra pryw. , w okr. i pow. tukumskim, par. auceńska Kurlandya. Zirpe, ob. Sierpowo. Zirulischek, dobra koronne, w okr. zelburskim, pow. frydrychsztacki, par. zelburska Kurlandya. Zisken, wyb. do Gruenberg, pow. wejherowski, par. kat. Luzin; 1885 r. 1 dm. , 35 mk. Zissendorf, wś i dobra, pow. kożuchowski, par. kat. Zoelling, ew. Kożuchów. W r. 1885 część Z. Grraeflich, miała 127 ha większej wła sności, 1 dm. , 71 mk. 9 knt. we wsi było 20 ha, 16 dm. , 67 mk. 3 kat. ; część Z. Staedtisch, wś 101 ha, 5 dm. , 37 mk. ew. Zitkiemy al. Szytkiemy, niem. Szittkehmen Gross i Klein, wś i leśniczówka, pow. gołdapski. Urząd poczt. w miejscu. , miasto pow. na Łużycach. W 1880 r. miało 22313 mk. Zittno, ob. Sitno 3. Ziubrówka, pow. kamieniecki, ob. Ziobrówka. Ziubrycha al. Zubrycha, wś na praw. brzegu Tykicza Górskiego, pow. lipowiecki, w 3 okr. pol, gm Popówka Konelska, odl. o 85 w. od Lipowca, ma 591 mk. , 1214 dzies. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. niewiadomej erekcyi, uposażoną. 47 dzies. ziemi. Wś należala do Hipolita Rohozińskiego, drogą wiana przeszła do Waleryana Rościszewskiego, który w 1857 r. dał ją w posagu zięciowi swemu Jarczewskiemu. Ziuki, mylnie Zinki, wś nad rzką Ryczą, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski Spusza, o w. od gminy a 23 w. od Szczuczyna, 4 dm. , 36 mk. ; należała do dóbr Byczki, hr. Uruskich. Ziunin, fol. , pow. lubelski, gm. Krzczonów, par. Bychawa, odl. 21 w. od Lublina, ma 141 mr. 109 roli, młyn wodny. Ziwalicze, zaśc. włośc. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Porpliszcze, o 76 w od Wilejki, 1 dm. , 6 mk. katol. Ziwotitz, ob. Żywocice. Zizda, rzka, w gub. witebskiej. pr. dopł. Dźwiny, ob. Żyżca. Zjar, góra 761 mt. w Beskidzie zachodnim, wznosi się z bezleśnego grzbietu, w Międzybrodziu, w pow. żywieckim, na 49 32 płn. szer. , 36 231 2 wsch. dług. Karta wojs. , 6, Zjato, uroczysko, pow. piński, w okolicy wsi Kołomka, w gm. SwiętoWola, wspomniane w inwentarzu XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 159, 293, 294, 296. A. Jel. Zjawienie, miejscowość, w pow. zamojskim, pod wsią Lipskiem. Znajduje się tu źródło. Ob. Feliksówka i Lipsko 2. Zjawienie, wzgórze 169 mt. na obszarze Radomyśla na praw. brzegu Sanu, w pow. tarnobrzeskim na 50 płn. szer. , 39 36 wsch. dług. Karta wojs. , 3, XXVI. Zjawienie 1, grupa domów w Białej, pow. Rawa Buska. 2. Z. , część Szczerca, pow. Rawa Ruska. Zjawiniec 1. wś gosp. , w pow. gnieźnieńskim, ma urz. okr. i urz. st. cyw. , pocztę i parafie w Klecku, sąd i st. kol. żel. w Gnieźnie, szkołę katol. w Gorzuchowie. Obszaru 32 ha, 3 dym. , 22 dusz. 2. Z. , karczma i os. na Usarzewie, w pow. średzkim. 3. Z. , staw na Murowanej Goślinie, w pow. obornickim. Zjawisko, uroczysko w Głuchej puszczy, pow. słucki, gm. Zaostrowiecze, przy drożynie, wiodącej przez brody i knieje ze wsi Morocz do Zlabicz Zlato Zlejew Wielki Zleszyn Zlichowice Złaków Zkoczery Zjezdna Zjawionek Zaostrowiecza. Lud przywiązując do tego miej sca cudowną legendę, składa w pobudowanej ka pliczce ofiary. A. Jel. Zjawionek, os. młyn. , pow. lipnowski, gm. Czarne, par. Dobrzyń nad Wisłą. Nie podany w spisach urzęd. nowszych, Zjezdna, uroczysko, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudów, o 21 w. od Białegostoku. Zkoczery, wś włośc. nad strumieniem, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 23 w, od Wilejki, 8 dm. , 71 mk. prawosł. Zlabicz al. Złabicz, szczyt górski 120 mt. w Karpatach Szląskich, w dziale położonym między Ostrawicą a Olszą. Zlatnik, las, w gm. Krasna, pow. cieszyński, ob. Salińska. Zlatnik, węg. AranyosPatak czyli Złoty Potok, wś, w hr. ziemneńskiem Zemplin. Nazwa osady pochodzi od potoku, w którego piasku znajdowano złoto. Niegdyś istniały tu kopalnie. W 1325 r. był klasztor augustyów. Dziś wś ma 140 mk. Zlato, węg. Arany Patoka, wś, w hr. szaryskiem, ma kościół katol. filialny, 544 mk. Zlejew Wielki, wś, pow. horodniański gub. czernihowskiej, gm. Pietrusze, 109 dm. , 595 mk. , cerkiew. Zleszyn, wś i fol. , pow. kutnowski, gm. Wojszyce, par. Bedlno, odl. 13 w. od Kutna. Wś ma 15 dm. , 196 mk. ; fol. 6 dm. , 74 mk. W 1827 r. było 11 dm. , 123 mk. W r. 1874 fol. Z. , oddzielony od dóbr Pniewo, rozl. mr. 273 gr. or. i ogr. mr. 255, past. mr. 5, nieuż. mr. 13; bud. mur. 2, drew. 7; płodozm. 12pol. Wś ma 15 os. , 254 mr. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. pobiera kollegiata łęczycka, łany dwor. i dwa łany dawniej folw. , na których osadzono. kmieci, dają pleb. w Bedlnie Łaski, L. B. ,, 493. W r. 1576 we wsi Zliessino płaci Andrzej Dembowski od 11 2 łan. opuszczonego i 2 osad. ; Tomasz Dembowski od 1 2 łan. Paw. , Wielk. ,. Zlichowice, wś w dobrach Iwanowice, ob. Zlochowice. Złaków 1. Borowy, w w. Z. Minor, wś, pow. łowicki, gm. Bąków, par. Złaków Kościelny, odl. 24 w. od Łowicza a 21 2 w. od Złakowa Kościelnego, ma szkołę początkową, 103 dm. , 711 mk. , 2345 mr. , wtem 1326 ziemi ornej, 326 mr. łąk, 567 pastw. , 126 nieuż. W 1827 r. było 88 dm. , 514 mk. Na początku XVI w. wieś Z. , należąca do dóbr stołu arcybiskupiego, dawała dziesięcinę kanonikom łowickim, meszne zaś po 11 2 gr. z łanu dawano pleb. w Złakowie Kościelnym, który też pobierał dziesięcinę z łanów sołtysich Łaski, L. B. , II, 245, 259. W r. 1579 Złakowo Borowe, w pow. gostyńskim, płaci od 25 łan. km. , 2 łan. wójtow. , 1 rzeźnika, 2 komor. Paw. , Mazow. , 205. Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 164 2. Z. Kościelny, w w. Zlakow Major, 1579 r. Złakow Cerkiewny, wś i fol. nad rzką Przysową, pow. łowicki, gm. Jeziorko, par. Złaków, odl. 24 w. od Łowicza, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, 69 dm. , 700 mk. , 314 mr. ziemi dawnego folwarku kościelnego, później rządowej, dwie osady pokościelne jedna po dawnem wójtowstwie, obejmujące 246 mr. i 1298 mr. włośc. , w tem 718 mr. roli, 178 łąk, 342 pastw. , 100 mr. nieuż. W 1827 r. było 76 dm. , 478 mk. Ludność wsi zamożna, zabudowania porządne, oświata dość dawno rozszerzona śród ludu. Sady i pasieki przy domach. Jest to starożytna osada. Wykopywano tu nieraz stare monety, nawet rzymskie. Arcyb. Janisław urządziwszy r. 1334 wójtowstwo w Duplicach Wielkich, zobowiązał wójta do płacenia danin, w miejsce dziesięciny, plebanowi złakowskiemu. W potwierdzeniu posiadłości arcyb. gnieźn. w pow. łowickim przez Ziemowita, ks. mazow. , w maju r. 1359 wymieniono Slakow binum. Z. i sąsiednie wsi Bąków, Łaźniki i Wysokienice zostały odebrane arcybiskupom na rozkaz króla Kazimierza, jako bezprawnie posiadane i włączone do dóbr królewskich, lecz w r. 1358 zwraca król te dobra arcyb. Jarosławowi ze Skotnik. Na początku XVI w. istniał tu kościół par. p. w. WW. Sw. Pleban miadwór z ogrodem i spichrzem, dwa place dla wikaryuszów, 4 place dla zagrodników, 2 łany roli rozdzielone między 4 zagrod. , którzy płacili po 20 gr. czynszu. Łany km. dawały dziesięcinę kanonikom łowickim, łany sołtysie i zagrodnicy na rolach kościelnych dawali plebanowi, który od kmieci pobierał meszne po 11 2 gr. z łanu Łaski, L. B. ,, 259, 260. W r. 1579 Zlakowo Cerkiewne płaciło od 25 łan. km. , 9 kom. , 4 rzem. , 3 łan. wójt. Paw. , Maz. , 205. Dzisiejszy kościół, zabytek budownictwa z zapewne wieku, przez relacye wizyt kanonicznych zwany staroświeckim lub krzyżackim. Zbudowany z cegły nietynkowanej, o jednej nawie. Z biegiem czasu pierwotny kościołek powiększano stopniowo; dobudowano więc zapewne naprzód do nawy dzisiejszej nowe prezbyteryum, jednej prawie z nawą szerokości, nieco tylko krótsze; dobudowano zaś je tak dawno, że dziś na pierwsze wejrzenie trudno dopatrzeć w nich różnicy. Nawa na ścianach zewnętrznych południowej i północnej, na wysokości około 6 stóp posiada pasy, utworzone przez krzyżowanie się linii ukośnych cegieł z powierzchnią prawdopodobnie niegdyś glazurowaną, dziś cokolwiek tylko ciemniejszą od innych. Na ścianie południowej bliżej wielkich drzwi są 2 cegiełki z wypalonemi na nich kształtnie wyrazami eran i stepo, pod gzemsem zaś prezbyteryum z tejże strony można dostrzedz na jednej z cegieł litery A. N. , dalsze już nieczytelne. Szczyty frontowy zachodni i absydalny wschodni, 40 Zlatnik jednakowo płaskie, trójkątnie zakończone, z płytkiemi wnękowemi ozdobami w rodzaju ślepych okien, różnią się tem, że frontowy okryty jest rzędem ozdób pilastrowych wystających u góry lecz płaskich, podczas gdy absydalny ma również te, jak tu zowią, , palce, ale już z wystającym z muru kantem, nie płaszczyzną boczną. Z biegiem czasu przybudowano jeszcze 3 połączone dziś z sobą dodatki do ściany północnej, a mianowicie kruchtę boczną, która przez ciemną kapliczkę łączy z zakrystyą. Trzy te części stanęły w różnych czasach. Kruchta ma oddzielny szczyt płaski, zupełnie odmienny od szczytów głównych; za ozdobę posiada tylko szereg arkadek. Na szczycie kruchty wmurowana tablica kamienna, na której, pod herbem Rawicz, napis. . D. Gaspar Rykowski D. O. M. et R Stanislai Karnkowski Ar. Gn. Domini et Benefactoris, speciali Gratia Canonicus et hujus Ecclesiae Plebanus ad landem Dei omnipotentis decorumque Ecclesiae praedictae opus restaurari fecit anno 1592. Jeżeli więc restaurowano kościół z dodaniem może jednocześnie onej kruchty roku 1592, to gmach główny musiał być wzniesiony o wiele wcześniej, a więc nie w połowie XVII w. jak sądzi ks. Korytkowski, przypuszczając ii fundatorem kościoła był arcyb. Maciej Łubieński. Na podsiebitce był jeszcze w 1820 r. napis Venerabilis Stanislaus a Stępów Canonicus in Zlakow, domini 1546. Na czas wybudowania dzisiejszego prezbyteryum może rzucić światło tablica nagrobkowa wmurowana w północnej jego ścianie, lecz obecnie zakryta amboną. Tablica ta poświęcona jakiemuś, , de Lagów Klukowskiemu, ozdobiona herbem Łodzia. Kościół cały murowany, długi łokci 60, szer. 20, wys. 16, musiał być kiedyś sklepiony, dziś pokryty sufitem płaskim. Dach ma spadzisty, kryty dachówkę, nad zakończeniem nawy t. z. Mnich. Oddrzwia wielkich drzwi, jak również zewnetrzne i wewnętrzne kruchty bocznej ostrołukowe o 3 łukach, okna również ostrołukowe. Okna ma tylko ściana południowa. Z zabytków przeszłości przechowała się stara kamienna chrzcielnica, dziś nieużywana. Podstawę jej zdobią herby Jastrzębiec i Junosza z cyframi S. S. Piękny ołtarz wielki rzeźbiony, z datą 1623 roku, ma obraz Wniebowzięcia N. M. P. , na którym u dołu klęczy ksiądz w komży, taki sam jak na tryptyku w Bolimowie i w Chruślinie. W r. 1869 kościół został gruntownie odnowiony, trzy okna kolorowe z malowidłami sprowadzono z Wrocławia. Od czasu erekcyi w 1617 r. przez Tomasza z Stępowa Stępowskiego, podkomorzego ziemi gostyńskiej, mansyonarzy, należało do nich wójtostwo we wsi Świeryż, które w r. 1834 nabyło księstwo łowickie z obowiązkiem płacenia rocznie mansyonarzom 840 zł. Z. par. , dek. łowicki, miała w 1879 r. 3768 dnsz. W skład par. wchodzą Złaków Kościelny i Borowy, fol. Długie, Stępów, Wola Stępowska, fol. Teresów, kol. i fol. Niespusza, kolonie Karsznice, Mostki, Duplice Duże i Małe, Betki. W obrębie parafii istnieją cztery szkoły początkowe. W r. 1879 było 2500 parafian, umiejących czytać. Z oświatą łączy się dobrobyt ludności. R. Ocz. Złatna, las, w pow. żywieckim, na obszarze gm. Ujsoł, na płd. stoku Lipowskiej góry. Wypływa z niego pot. Bystry, jedno z ramion źródłowych Soły. Złatna Hora, wyniosłość 640 mt. , na płn. od miasta Lubowli na Spiżu, na lew. brzegu Hornadu. Złatne, wyniosłość 738 mt. , w pasmie Braniska na Spiźu. Ob. Falsztyński potok. Złatny, potok, prawy dopływ Hornadu, w hr. spiskiem. Złatoustowa, wś nad rz. Gżacią, pow. gżacki gub. smoleńskiej, gm. Kurszewo, 24 dm. , 132 mk. Złatoustowo, wś nad rz. Gżacią, pow. gżacki gub. smoleńskiej, gm. Lipce, 3 dm. , 17 mk. , cerkiew. Zławieś, niem. Boesendorf, wś gosp. nad Wisłą, w pow. bydgoskim, ma urz. okr. w Żołędowie Dobrczu, tamże urz. st. cyw. , pocztę w Kotomierzu Klarheim, linii BydgoszczTczew, szkołę ewang. w Trzęsaczu, paraf. katol. we Włókach, ewang. w Fordonie, sąd w Bydgoszczy. Obszaru 101 ha, 8 dym. , 56 dusz 9 katol. . Leży na lewym brzegu Wisły, na płn. zach. Fordonia. W r. l349 wspominana jako położona na granicy Kujaw i Pomorza Krzyżackiego. Była własnością kla sztoru byszewskiego. W. Ł. Zła Wieś 1. Wielka, niem. Gross Boesendorf, dok. Bossendorf, Bosendorf, wś nad Wisłą i nową szosą do Dąbrówki, pow. toruński, st. p. Pędzewo, par. kat. Czarnowo, szkoła ewang. w miejscu; 595 ha 314 roli orn. , 106 łąk, 56 lasu; 1885 r. 26 dm. , 37 dym. , 251 mk. , 246 ew. , 5 kat. Należała najprzód do komturstwa bierzgłowskiego, potem do toruńskiego i obejmowała wówczas 36 włók, czynsz wynosił 11 grz. i 3 skojce, a od 2 młynów 5 grzyw. Kiedy przeszła na własność miasta Torunia, nie wiadomo. Już r. 1471 dodaje rada miejska burmistrzowi Janowi Russ za jego zasługi dla miasta, do 2 włók, od których płacił 1 grz. , jeszcze 6 włók za opłatą 1 grzyw. i 3 wolne lata. B. 1558 pozwala rada miejska młynarzowi Wojciechowi Szeszulce wybudować tamże wodny młyn o 2 kołach. Młyn ten r. 1602 został wydzierżawiony na lat 19 za opłatą 2 łasztów zboźa ob. Wernicke, , Beschr. Thorns, str. 259. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymieniona jako wś szlach. o 16 dymach str. 13. 2. Z. W. Mała, niem. Klein Boesendorf, wś Złatoustowo Zławieś Zła Wieś Złatna Złatna Złatna Hora Złatne Złatny Złatoustowa Złazno przyległa do powyźszej, ma 537 ha 410 roli or. , 72 łąk, 26 lasu; 1885 r. 64 dm. , 76 dym. , 400 mk. , 383 ew. , 17 kat. Należała od założe nia swego do Torunia. W r. 1789 miała 20 dymów. 3. Z. , niem. Boesendorf, dok. 1280 Mallavilla, wś, pow. gdański górny, st. poczt. Langnowo, par. kat. Kłodawa; 308 ha obszaru 258 roli or. , 23 łąk. W 1885 r. 20 dm. , 36 dym. , 175 mk. , 35 kat. , 140 ew. Dawniej wła sność klasztoru cystersów w Lędzie, któremu ja nadał r. 1280 ks. Mestwin ob. U. B. , Nr 314, str. 268. R. 1783 i 1797 wy dano kolonistom w wieczystą; dzierżawę. W r. 1789 było 10 dymów. Kś. Fr. Złazno al. Złazień, w dokum. Wzlazno 1577, Uzlazna 1583 r. , wś nad Horyniem, pow. rówieński, gm. Derażno, par. praw. Stawek o 1 w. . Podług. reg pob. pow. łuckiego z 1577 r. Wzlazno, sioło ziemian Stepańskich, płaci od 5 dym. półdworz. , 8 dym. na ćwierciach, 4 ogr. W 1583 r. wś Uzlazna należy do włości stepańskiej ks. Konst. Ostroskiego, wwdy kijowskiego, marszałka ziemi wołyńskiej, który płaci od 13 dm. , 4 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 40, 83. Złeborki, wś, pow. sierpecki, gm. i par. Gradzanowo, odl. 23 w, od Sierpca, ma 5 dm, , 34 mk. , 150 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 15 mk. Złe Mięso 1. niem. Boesenfleisch, pow. starogardzki. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako pustkowie nad Czarną. Wodą, o 4 dymach. Ob. Czarna Woda, 2. Z. M. , niem. Boesenfleisch, wś nad Czarną. Wodą i przy kol. żel, , pow. chojnicki, st. p. i par. kat. Łęg; 192 ha 113 roli or. , 39 łąk, 10 lasu. W 1885 r. 11 dm. , 16 dym. , 72 mk, kat. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisana jako pustkowie o 2 dymach str. 266. R. 1868 było tu 70 mk. , 65 kat. , 5 ew. R. 1841 odkrył tu radca budowniczy Erdmann nad Czarną Wodą kamienie ustawiane z menhirem w środku. Opis szczegółowy i rysunek podał radzca w Zeitsch. des hist. Ver. d. R. B. Marienwerder, 1877, tab. VII, fig. 3, str. 77. Złobicka ziemia, uroczysko i zameczek, około wsi Hadkowicze, w pow. owruckim. Złobicz, rzeczka, w pow. żytomierskim i radomyskim, lewy dopływ Irszy. Poczyna się w wielkich lasach uszomierskich, płynie zrazu na wschód, a poza wsią. Złobiczem zwraca się w kierunku płd. wschodnim. Ominąwszy Budę Szerszniańską i Sobolówkę, poniżej Rudni Szerszniowskiej pod wsią Melenie łączy się z Irszą. Długa około 12 w. Z prawej strony przyjmuje dwa drobne strumyki. E. Mal. Złobicz, wś nad rzką t. n. , pow. żytomierski, na pograniczu pow. owruckiego i radomyskiego, odl. o 14 w. od Uszomierza, posiada kaplicę katol. par. Uszomierz. Grunta składają się z czerwonego granitu i gnejsu. Obszar dworski wraz z Joanówką Iwanówką wynosi 1099 dzies. i należy do Wielhorskich. Złobiszcze, pow. ihumeński, ob. Słopiszcze 2. Złobnica, wś, pow. piotrkowski, gm. Kleszczów, par. Sulmierzyce, ma 79 dm. , 681 mk. , 1196 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 4 mk. , 10 mr. Wchodziła w skład dóbr Chorzenice. W 1827 r. było 18 dm. , 124 mk. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1552 wś Z. , w par. Sulmierzyce, miała 11 osad. , 81 2 łan. Pawiń. , Wielkop. ,. Złobowszczyzna, pow. grodzieński, ob. Żłobowszczyzna. Złochowice, kol. pow. częstochowski, gm. Opatów, par. Kłobucko, odl. 20 w. na płn. od Częstochowy, przy szosie do Wielunia, ma szkołę początkową, 105 dm. , 658 mk, 2399 mr. obszaru 1480 mr. roli; os. karcz. ma 1 dm. , 3 mk. , 4 mr. dwor. W r. 1827 było 75 dm. , 442 mk. Z. wchodziły w skład dóbr. Iwanowice. Według lustracyi z r. 1660 wchodziły w skład starostwa krzepickiego. Złoćki, wś włośc. , pow. wilejski, ob. Załocki. Leży o 22 w. od Wilejki, ma 8 dm. , 82 mk. katol. Złocki, potok, prawy dopł. Uszwicy, uchodzi do niej w pow. brzeskim, pod wsią Maszkienice, płynie przez wś Porąbkę. Złockie, wś, pow. sądecki, nad potokiem, dopł. Szczawnika praw. dopł. Popradu, o 3 klm. na płn. od Muszyny. Wznies. 531 mt. npm. Posiada parafię gr. kat. z cerkwią drewnianą i szkołę. Liczy 95 dm. i 501 mk. 256 męż. , 245 kob. , 482 gr. kat. , 7 rz. kat. i 12 izrael. Pos. tabularna skarbowa ma 213 mr. lasów, w tem 40 mr. nieuż. ; pos. mn. 807 mr. roli, 409 mr. łąk, 255 mr. past. i 227 mr. lasu. Pa rafia gr. kat. obejmuje Szczawnik i Jastrzębik, z cerkwiami drewnianemi. Uposażenie składa się z 200 mr. roli owsianej i 51 złr. dodatku. Wś należała do państwa muszyńskiego bisku pów krakow. i była osadzoną na prawie wołoskiem. Po pierwszym rozbiorze Rzpltej zamieniono ją wraz z dobrami muszyńskiemi na wieś skarbową. Ludność ma typ wołoski cerę smagłą, oczy i włosy czarne. Z. graniczy na płd. z Muszyną, na zach. ze Szczawnikiem, na płn. i wschód z Jastrzębikiem. Mac. Złockie Budy, os. , w par. Borysławice Kościelne dziś pow. kolski, obecnie nie istnieje. W r. 1827 miała 1 dm. , 7 mk. Złoczew, osada miejska, miasteczko, folw. i dobra, nad rzką Oleśnicą dopł. Warty, pow. sieradzki, odl. 21 w. od Sieradza, posiada kościół paraf. murowany, kościół poklasztorny, szkołę początkową, urząd poczt. , sąd gm. okr. III, urząd gm. , olejarnią, 117 dm. , 2065 mk, W r. 1827 było Złockie Budy Złockie Złocki Złoćki Złochowice Złobowszczyzna Złobnica Złobiszcze Złobicz Złobicka Złe Mięso Złeborki Złazno Złoczewska Wieś Złoczów Złoczewo Złoczkowice 87 dm. , 972 mk. ; 1864 r. było 90 dm. 2 mur. , 1890 mk. 1164 żyd. . Z. wraz z dobrami na leżał z kolei do Małachowskich, Tarnowskich, Dobrowolskich. Na początku XVI w. były tu tylko łany kmiece i sołtysie. Sołtysie łany da wały pleb. w Unikowie za dziesięcinę po 9 gr. , kmiece zaś miód a za meszne po korcu owsa i korcu żyta Łaski, L. B. , I, 422, 424. W r. 1533 wś Zlaczow ma 10 łan. km. a 1576 r. 8 1 2 łan. , 3 rzem. Paw. , Wielkop. , II, Pobóg, miecznik kaliski, wzniósł tu kościół i za łożył parafią, erygowaną przez arcyb. Karnkowskiego. Konsekracya odbyła się r. 1722. Około r. 1870 został odbudowany. Tenże sam Rusz kowski wystawił r. 1600 klasztor bernardynów i przy nim kościół, który spłonął w r. 1808 ale został odbudowany r. 1810. Zapewne w czasie fundacyi tych świątyń Z. posiadał już prawo miejskie. W r. 1808 pożar zniszczył osadę. Z. par. , dek. sieradzki, 242. 0 dusz. Dobra Z. składały się w r. 1888 z fol. Złoczew, Miklesz, Bujnów i Oleśnica, nomenklatury Syberya i Borki, rozl. mr. 4887 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 910, łąk mr. 43, past. mr. 206, lasu mr. 3025, nieuż. mr. 38; bud. mur. 23, drew. 28, las urządzony; fol. Miklesz gr. or. i ogr. mr. 152, łąk mr. 8, nieuż. mr. 4; bud. mur. 3, drew. 5, płodozm. 10pol. ; fol. Bujnów gr. or. i ogr. mr. 197, łąk mr. 40, past. mr. 34, nieuż. mr. 7; bud. mur. 2, drew. 9; płodozm. 10pol. ; fol. Oleśnica gr. or. i ogr. mr. 88, łąk mr. 60, pastw. mr. 51, nieuż. mr. 24; bud. mur. 2, drew. 11. W skład dóbr poprzednio wchodziły miasto Z. os. 108, mr. 228; wś Złoczewska Wola os. 101, mr. 318; os. Złoczewska Wieś os. 1, mr. 2; wś Bujnów os. 33, mr. 311; wś Zapowiednik os. 14, mr. 195; wś Borzęckie os. 44, mr. 215; wś Grójec Mały os. 19, mr. 191; wś Stanisławów os. 19, mr. 262; wś Huta Szklanna os. 22, mr. 423; wś Huta Stara os. 27, mr. 504; wś Miklesz os. 15, mr. 477; wś Czarna os. 40, mr. 396; wś Cegiel nia os. 13, mr. 162. Z. gmina, należy do sądu gm. okr. III w Złoczewie, ma 16394 mr. obsza ru i 7713 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 13 praw. , 78 prot. i 1414 żydów w osadzie Złoczew. Gmina obejmuje 32 wsi i osad i 546 dymów. Br. Ch. Złoczewo, fol. , pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Dudzicze, o 101 w. od Rzeczycy, własność Siemionowych, ma 181 2 włók. A. Jel. Złoczewska Wieś, wś i fol, pow. sieradzki, gm. par. Złoczew, odl. 21 w. od Sieradza. Wś ma 37dm. , fol. 13 dm. Spisy urzęd. nie podają cyfry ludności. Wchodzi w skład dóbr Złoczew. W 1827 r. było 24 dm. , 282 mk. Złoczkowice, wś, ob. Złotkowice. Złoczów, miasto powiatowo w Galicyi, między 49 47 a 49 50 płn. szer. i 42 32 a 42 37 wsch. dług. od P. Na płn. leżą Horodyłów i Jelechowice, na płn. wsch. Zazule, na wsch. Bieniów i Strutyn, na płd. Woroniaki, na zach. Jasieniowce i Chylczyce. Płn. wsch. część obszaru przepływa Złoczówka. W jej dolinie leży miasto i przedmieścia Gliniańskie, Szlaki, Podwójcie, Lwowskie i Brodzkie. Dolina Złoczówki wzn. 262 mt. npm. , otwarta ku płd. wsch. i płn. zach. , okolona jest wzgórzami, odnogami Woroniaków. Najwyższe dochodzi 414 mt. wznies. Miasto tworzy z Zarzeczem, Woroniakami, Zazulami i Folwarkami jednę gminę katastralną. Własn. więk. ma roli or. 330, łąk i ogr. 119, past. 83, lasu 2920 mr. ; wł. mn. roli or. 4096, łąk i ogr. 1435, past. 971, lasu 477 mr. W r. 1890 było 866 dm. , 10113 mk. w gm. 2190 obrz. rz. kat. , 2826 gr. kat. , 5086 izr. , 11 inn. wyzn. ; 7254, 2633 Rus. , 199 Niem. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. złoczowski, archidyec. lwowska. Parafią założył w r. 1624 Jakub Sobieski, starosta krasnostawski. Należą do niej Bieniów, Boniszyn, Chylczyce, Folwarki, Horodyłów, Jasieniowce, Jelechowice. Iwaczów, Kniaże, Łuka, Podlipce, Płuhów, Strutyn, Trościaniec, W, Zalesie, Zarwanica, Zarzecze, Zazule. Kościół dzisiejszy parafialny, konsekrowany w r. 1839 p. w. Wniebowzięcia N. M. P, był dawniej kościołem pijarów. Po zniesieniu zakonu w r. 1788 zabrano budynki klasztorne na własność rządu, a kościół zamieniono na magazyn. Gdy dawny kościół famy odstąpiono na cerkiew, przeniesiono parafią do kościoła popijarskiego. Przeniesiono wtedy z dawnego kościoła i umieszczono w dzwonnicy, pamiątkę po Sobieskich, dzwon odlany r. 1693 w Gdańsku kosztem Jana III ob. Sokalski Rys geogr. statyst. złoczowskiego okręgu szkolnego, str. 207. Do łacińskiego dekanatu złoczowskiego należą parafie Białykamień, Gołogóry, Jezierna, Pomorzany, Sassów, Zborów i kapelania Olejów. Par. gr. kat. w miejscu, dek. złoczowski; uposażona równieź przez rodzinę Sobieskich. Do parafii należą Folwarki, Woroniaki, Zarzecze i Zazule. Dzisiejsza cerkiew parafialna p. w. Zmartwychwstania, zbudowana w stylu odrodzenia, była do r. 1838 łacińskim kościołem farnym, którego budowę rozpoczął w r. 1604 Marek Sobieski, wojewoda lubelski, dziad Jana III. Gdy na prośby gr. kat. mieszkańców Złoczowa, którzy mieli tylko małą cerkiewkę św. Mikołaja, rząd austryacki odstąpił na cerkiew zniszczony kościół popijarski, stanęła między parafianami obu obrządków dobrowolna zamiana. Kościół parafialny łaciński oddano na cerkiew, a popijarski pokryto dachem, odnowiono i zamieniono na parafialny. Cerkiew p. w. św. Mikołaja jest prawdopodobnie jedną z najstarszych budowli Złoczowa ob. Sokalski, 1. c, str. 209. Do greckokatolickiego dekanatu złoczowskiego należą parafie Bełżec, Bobutyn, Złoczewo Złoczów Bobszczany, Hodów, Jasieniowce, Kalne, Kniaże, Koropiec, Lackie Wielkie, Machnowce, Pleśniany, Płuhów, Poczapy, Podlipce, Pomorzany, Remizowce, Rozhadów, Ryków, Scianka, Skwarzawa, Sławna, Snowicz, Strutyn, Trościaniec Mały, Urlów, Żuków i Żulice. Z. posiada też monaster bazylianów, założony przez Jana Sobieskiego r. 1665. Leży na przedmieściu Lwowskiem. Cerkiew mała, murowana i cynkiem kryta, wzniesioną została niedawno w miejscu małej drewnianej cerkiewki Szematyzm czyna św. Wasylia Wełykoho w Hałyczyni. Lwów, 1867, str. 15. Z. jest siedzibą starostwa, sądu obwodowego, sądu powiat. i miejskodelegowane go, głównego urzędu podatkowego, urzędu pocz. i tel. , rady szkolnej okręgowej, wydziału rady powiatowej, komisaryatu i oddziału straży skarbowej, komendy 80 pułku piechoty i obrony krajowej komendy żandarmeryi, komisyi szacunkowej, urzędu gminnego. Z zakładów naukowych posiada Z. gimnazyum, założone staraniem gminy w r. 1873 jako gimnazyum niższe, a zamienione nawyższe r. 1881. Od 1 września 1892 r. przeszedl zakład na fundusz państwowy. Językiem wykładowym jest polski. W r. 1896 uczęszczało 293 uczniów. Prócz tego jest szkoła męzka 6klasowa, szkoła żeńska 5klas. i szkoła ludowa izraelicka fundacyi barona Hirscha. Wszystkie z językiem wykładowym polskim. Szkoła męzka istnieje od r. 1789. Pierwotnie była trywialną o jednym nauczycielu i mieściła się w klasztorze poreformackim. Załoźył ją urząd cyrkularny w Złoczowie, a jej kolatorem był książą Radziwiłł, a następnie księżna Sapieżyna. Po przeniesieniu urzędu obwodowego z Brodów do Złoczowa, przemieniono szkołę w r. 1790 na c. k. cyrkularną szkołę główną, a w r. 1800 umieszczono ją w osobnym na ten cel zbudowanym budynku. Do r, 1849 uczono w niej w języku niemieckim, odtąd zaprowadzono język polski jako wykładowy, a naukę języka ruskiego jako obowiązkowego. W r. 1865 przeniesiono szkołę na etat gminy. Szkoła żeńska istnieje od r. 1853, mieści się obecnie w budynku popijarskim. Z innych zakładów należy wymienić szpital powszechny założony r. 1847; zakład kalek uposażony w r. 1663 przez Jana Sobieskiego dla 12 kalek, trzy towarzystwa zaliczkowe, towarzystwo wzajemnego kredytu dla handlu i przemysłu, oddziały towarzystw pedagogicznego, Rodziny, kółek rolniczych i Proświty. Handel i przemysł słabo się rozwija. Niegdyś dostarczały okoliczne lasy obficie drzewa, stawy złoczowskie ryb. Dziś drzewa na wywóz niema, a miejsce stawów zajęły pola i łąki. Od r. 1882 istnieje drukarnia Zukerhandla i syna, która, między innemi, podjęła wydawnictwo książeczek dla dzieci i młodziezy. Jako wieś istnieje Złoczów już w pierwszej połowie XV 23 sierpnia 1442 r. zapisuje Władysław Warneńczyk Jerzemu Strumile z Dymoszyna 200 grzywien na wsi Złoczowie A. G. i Z. , t. 7, str. 83. W r. 1443 zabezpiecza król Michałowi z Buczacza 100 grzyw. na wsi królewskiej Złoczów w obwodzie lwowskim Kod. dypl. pol. , 1, 327. Wieś należała do dóbr oleskich, które Władysław Warneńczyk nadał Janowi ze Sienna. We Lwowie dnia 8 kwiet. 1469 r. Piotr z Branic, sędzia, i Jan z Wysokiego, podsędek ziemscy lwowscy, na skargę prokuratora lwowskiego Mikołaja Grzymały, odsądzają Katarzynę, żonę Andrzeja z Sienna, i Elżbietę, siostry rodzone z Gołogór, od prawa pobierania cła we wsi Złoczowie 1. c. , t. 6, str. 127. W Wilnie dnia 17 czerwca 1522 r. nakazuje Zygmunt 1 Stanisławowi z Chodcza, marszałkowi i staroście lwowskiemu, zająć dobra wyklętego Stanisława Małogoskiego, dziedzica Z. Arch. krajojowe we Lwowie, C, t. 12, str. 595. W r. 1523 Zygmunt I, za staraniem ówczesnego dziedzica Z. Stanisława Sienińskiego nadał osadzie prawo miejskie magdeburskie oryginał przywileju w magistracie złoczowskim. Dokumentem wydanym dnia 3 sierp. 1528 r. nakazuje Bernard, arcyb. lwowski, plebanom w Gołogórach, Złoczowie i Pomorzanach, aby zawezwali Stanisława Sienieńskiego ze Złoczowa do wypędzenia z domu swego Doroty z Sandomierza, z którą żyje w cudzołóstwie. Jeśliby tego w przeciągu 6 dni nie uczynił, wtedy podlega klątwie kościelnej l. c. , C. , t. 13, str. 840. W Dunajowie dn. 10 września 1528 r. nakazuje tenże arcybiskup tymże plebanom, ażeby Stanisława Złoczowskiego wyklętego w parafiach swych agrawowali. Dnia 10 paźdz. 1528 r. nakazuje go reagrawować a dnia 2 listopada superagrawować 1. c. , str. 841, 843. Dokumentem z dnia 15 grudn. 1530 r. poleca tenże arcybiskup tym samym plebanom, ażeby napomnieli Stanisława Złoczowskiego Sienieńskiego do złożenia w przeciągu tygodnia przyrzeczonej daniny, wrazie przeciwnym podlegnie klątwie 1. c. , str. 844. W r. 1532 sprzedaje Stanisław Sieniński miasto Z. z warownią cum fortalitio i kilkunastu wsiami Jędrzejowi Górce, kasztelanowi poznańskiemu Baliński, Star. Polska, II, 590. Przywilejem z r. 1537 uwalnia Jędrzej Górka miasto Z. od różnych danin ze względu na zubożenie mieszkańców przez wielokrotne napady nieprzyjacielskie oryginał przywileju w magistracie złoczowskim. Górkowie wzmocnili zamek, obwarowali lepiej miasto, osiedlili w nim wielu Ormian, dla których Łukasz z Górki, wojew. łęczycki, uzyskał u Zygmunta Augusta fundacyę kościoła. Wznosił się on w miejscu, gdzie dziś stoi budynek sądowy. Ormianie prowadzili wówczas znaczny handel wyzinami i słoninami i zakładali wśród lasów obszerne sady owocowe Sokalski, 1. c. , str. Złoczów 213. Zygmunt August przychylając się 1553 r. do prośby Łukasza, starosty buskiego, Jędrzeja i Stanisława Górków, dziedziców miasta, przyczynia jarmark na Trzy Króle Baliński, 1. c. . Od Górków nabył dobra złoczowskie Marek Sobieski, wojew. lubelski dziad króla. Rządy swe w. nowonabytych dobrach rozpoczął wydaniem osobnego przywileju, pisanego na zamku złoczowskim w r. 1599, którym potwierdził wszelkie nadania i uwolnienia przez poprzedników miastu uczynione oryginał w magistracie. Syn Marka, Jakub, objąwszy dobra przyczynił się wielce do ich podniesienia. Potwierdził przywilej ojca z r. 1699, dokończył rozpoczętej budowy kościoła w r. 1604, uposażył parafię łacińską w r. 1624. W tymże roku umarła w Z. jego pierwsza zona Maryanna, księżniczka Wiśniowiecka. Ożeniwszy się następnie z Teofilą Daniłowiczówną przemieszkiwał czasami na zamku złoczowskim, gdzie też przyszedł na świat pierwszy syn Marek, a później dwie córki, Zofia i Katarzyna. W r. 1634 przeistoczył Jakub Sobieski zamek złoczowski na małą. cytadelę o 4 bastyonach kamiennych. On też prawdopodobnie założył i uposażył klasztor reformatów, których zabudowania zajmuje obecnie załoga wojskowa. Potem przeszły dobra złoczowskie w ręce Jana Sobieskiego, który tu często przebywał i niejednokrotnie obozy zakładał, a w licznych przywilejach zachowanych w skarbcu magistratu okazał swa troskliwość o dobro miasta. Przedewszystkiem potwierdził przywilej z r. 1599, przez dziada wydany. Gdy w r. 1672 Turcy z chanem i Kozakami pod Doroszenką, po zdobyciu Kamieńca, rzucili się w stronę Lwowa, zdobyli i spalili po drodze Złoczów. W r. 1674 zaraz po dokonanej elekcyi swojej stał Jan III obozem pod Z. , a na odbytej tu naradzie wojennej postanowił odłożyć koronacyą i ruszyć ku Ukrainie. W r. 1675 podstąpiło 10000 Tatarów pod wodzą Adżigireja pod Z. , gdzie stał z małą garstką wojewoda ruski Stanisław Jabłonowski, który nieprzyjaciół zwycięsko odparł. W tymże roku potwierdził król przywilejem, danym na zamku złoczowskim dn. 15 sierpnia, wszelkie wolności nadane przywilejem Władysława IV r. 1633 i prawo magdeburskie nadane przez Zygmunta I. W tym czasie umocniono fertyfikacye zamku i obmurowano lepiej miasto, które służyło za miejsce pobytu dla tatarskich i tureckich jeńców. W r. 1682 rozpoczęto za zezwoleniem króla budowę cerkwi p. w. Zmartwychwstania Pańskiego, z której dziś niema ani śladu. W r. 1691 pożar zniszczył całe miasto. Po śmierci Jana III przemieszkiwał czasem w Z. królewicz Jakub, który potwierdził poprzednie przywileje, nadane przez króla, zwiększył dotacyę kościoła ormiańskiego i szpitala ubogich i około r. 1730 funduje tu kolegium Pijarów. Po śmierci królewicza Jakuba w r. 1737 przeszły pozostałe dobra na córkę Maryę Karolinę de, która w r. 1740 sprzedała w formie donacyi wszystkie swoje dobra księciu Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, wnukowi Katarzyny Sobieskiej, siostry Jana III. Objąwszy dobra, potwierdził on przywilejem danym w Krzemieńcu r. 1744 wszystkie poprzednie nadania od czasów Górki. Lecz wszystkie odziedziczone dobra, jakie w r. 1772 posiadł Karol Radziwiłł, były tak obdłużone, że nie można było zapobiedz upadłości, która wyrugowała Radziwiłłów już w r. 1789 wtedy; Z. posiadła księżna Sapieżyna. Po zajęciu Z. w r. 1772 przez wojska austryackie przestało obowiązywać prawo magdeburskie. Klasztor reformatów i kolegium pijarów w którem po r. 1760 był nauczycielem Onufry Kopczyński zniesiono, a kościoły klasztorne zamieniono na magazyny. Miasto zostawało wówczas w zupełnem zaniedbaniu. Pożar r. 1797 dokonał reszty. Dopiero po r. 1848 poczęło zwolna się podnosić. W r. 1802 nabył Z. Łukasz Komarnicki, radca apelacyjny we Lwowie. Komarniccy posiadali Z. do r. 1868 Sokalski, 1. c, str. 213 i un. . Komarnicki był to typ szlachcica dumnego i butnego. Podreperowawszy nieco zamek, kazał wmurować w zewnętrznej ścianie marmurową tablicę z napisem Joannes III rex. Comes Komarnicki. Zamek przeszedł później w ręce żydowskie. Gdy zaczęto niszczyć mury, uratował je w r. 1873 prezes Pózniak, skłoniwszy rząd, iż zamek odkupił, odrestaurował, obróciwszy go na więzienie i biura sądowe. Dawny zamek zachował się dotąd w ogólnych zarysach prawie w całości. Leży w płd. wsch. stronie miasta, na znacznem wzgórzu. Przedstawia podłużny czworobok, otoczony w około wysokiemi wałami, oszkarpowanemi zewnątrz ciosowemi kamieniami. Z każdego rogu wyskakują, pięciokątne bastyony o oszkarpowaniu ciosowem, zakończone na cyplach sześciobocznemi strażniczemi wieżyczkami. Na każdej z nich wmurowane płyty kamienne z tarczą herbową, podzieloną na cztery pola, w których herby Janina, Gozdawa, Rawicz i Herburt, po bokach zaś litery J. S. K. K. S. K. , co znaczy Jakub Sobieski, krajczy koronny, starosta krasnostawski. Bastyony i łączące je kortyny otacza głęboki rów, dotąd w znacznej części widoczny. Brama wjazdowa, architektonicznie obramiona, o podniesienia beczkowato sklepionem, ze śladami mostu zwodzonego, znajduje się od północy w piętrowym budynku, między dwoma bastyonami z tej strony. Nad nadprożem napis Sub tuum presidium. W obrębie dość obszernego dziedzińca, przy zachodniej kurtynie wznosi się długi a wązki gmach, niegdyś mieszkalny, dziś więzienie, na piętro wysoki, z kamienia. Obok niego od południa stoi budynek ośmioboczny z h. Złoczów Janina, widocznie kaplica lub cekhauz zamkowy. W wałach kazamaty. Zamek jest własnością rządową; mieści się w nim obecnie sąd i więzienia Czołowski Dawne zamki i twierdze na Rusi halickiej, w Tece konserwatorskiej, Lwów, 1892, str. 127 i 128. Literatura i ryciny. Oprócz cytowanych w artykule Rozmaitości Lwów, 1827 r. , str. 418, r. 1830, str. 411. Miscellen Lemberg, 1823, Nr 23. Galicya w obrazach Lwów, wyd. Pillera, zesz. 7. Kalendarz Stanisławowski r. 1848. Przyjaciel ludu r. 1844 t. I, str. 132. Tygodnik ilustr. z r. 1862, t. VI, str. 237 i z 1871 r. Nr 199. Literaturnyj Sbornyk Lwów, 1870, str. 31. Zbiór rycin Pawlikowskiego od Nr 5625 do 5628. Złoczowski powiat w atlasie Kummersberga karty 22, 23, 32, 33; szt. gener. Z. 5, 0. 31, 32, Z. 6, C. 31, 32, 33, Z. 7, C. 31, 32, 33 leży między 49 35 a 50 płn. szer. i 42 10 a 43 51 wsch. dług. od P. Na płn. zach. leży powiat kamionecki, na płn. wsch. brodzki, na wsch. tarnopolski, na płd. tarnopolski i brzeżański, na zach. przemyślański. Złoczów znajduje się w środku obszaru. Najdalszy punkt od Złoczowa na płd. wsch. płd. wsch. kraniec Jezierny leży o 43 klm. w prostej linii, na płn. zach. płn. zach. kraniec Kutkowa o 31 klm. , na płn. płn. kraniec Juszkowic 22 klm. , na płd. płd. kraniec Pomorzan 23 klm. Obszar powiatu obejmuje 1850, 72 klm. kwadr. Gmin administracyjnych jest 140 20 w obrębie sądu powiat. Olesko, 52 w okręgu sadu pow. Zborów, 68 w okr. sądu pow. Złoczów; obszarów dworskich 131 18 w okr. sądu Olesko, 51 w okr. sądu Zborów, 62 w okr. sądu Złoczów. W obrębie sądu pow. Olesko leżą miasteczka Białykamień, Olesko i wsi Bołożynów, Bużek, Chwałów, Czeremosznia, Czyszki, Hucisko, Jaśkowice, Kąty, Ożydów, Podhorce, Podlesie, Przewłóczna, Rozważ, Sobolówka, Sokołówka, Usznia, Zahorce i Zakomarze. W obrębie sądu pow. Zborów miasteczka Jeziorna, Pomorzany i Zborów, i wsi Bereniowce, Białkowce, Białogłowy, Białokiernica, Bogdanówka, Bobutyn, Bubszczany, Bzowica, Cecowa, Daniłowce, Harbuzów, Hodów, Hukałowce, Iwaczów, Jackowce, Jarczowce, Jarosławiec, Jezierzanka, Kabarowce, Kalne, Korszyłów, Kudobińce, Kudynowee, Łopuszany, Machowce, Manajów, Meteniów, Młynowce, Moniłówka, Mszana, Nesterowce, Neterpińce, Nuszcze, Olejów, Ostaszowce, Perepelniki, Pleśniany, Podhajczyki, Presowce, Rozhadów, Serwery, Sławna, Torków, Trawotłoki, Tustogłowy, Urłów, Wołczkowce, Żabin i Zarudzie. W obrębie sądu pow. Złoczów miasto Złoczów, miasteczka Gołogóry i Sassów i wsi Bałuczyn, Bełżec, Bezbródy, Bieniów, Boniszyn, Bortków, Bronisławówka, Chilczyce, Chmielowa, Czyżów, Firlejówka, Folwarki, Gołogórki, Horodyłów, Huta Werchobuzka, Jasionowce, Jelechowice, Kniaże, Kołtów, Kondratów, Koropiec, Krasne, Krasnosielce, Kropiwna, Kruków, Kutkorz, Lackie Małe, Lackie Wielkie, Łuka, Majdan Gołogórski, Mitulin, Nowosiółki, Olszanica, Olszanka Mała, Opaki, Ostrowczyk Polny, Pietrycze, Płuhów, Pobocz, Poczapy, Podlipce, Remizowce, Ruda Kołtowska, Ryków, Ścianka, Skniłów, Skwarzawa, Snowicz, Stronibaby, Strutyn, Szpikłosy, Trędowacz, Trościaniec Mały, Uciszków, Uhorce, Werchobuż, Wicyń, Woroniaki, Zalesie, Zarwanica; Zarzecze, Zaszków, Zazule, Żuków i Żulice. Powiat zajmuje część niziny Bugu i żródłowiska Styru, wschodnią część Gołogór, Woroniaki z rozległemi odnogami i północną część wyżyny podolskiej. Północnozachodnia część powiatu i kraniec północny jest przeto niziną, środkowa część po Płuhów i północnowschodnia od Złoczowa po Podhorce i Olesko górzysta, część południowa i południowowschodnia wyżynna. Takiemu urozmaiceniu powierzchni odpowiadają też różnice w pokładach, w klimacie, szacie roślinnej i charakterze mieszkańców. Nizina Bugu zajmuje prawie czwartą część obszaru, rozsciełając się w płn. zach. stronie powiatu, u północnych stoków Gołogór i Woroniaków, odrzynających się od niej stromo. Na przestrzeni między Podlesiem a Zakomarzem łączy się nizina Bugu z niziną Styru, zajmującą północną krawędź powiatu. Nizina Bugu jest jednostajną prawie płaszczyzną, pochylającą się nieznacznie ku północy. Najwyższe jej wzniesienie u płn. stoku Woroniaków wynosi 260 do 270 mt. , najniższe koło Uciszkowa 227 mt. npm. W stronie wsch. łączą się z tą niziną dwie znaczniejsze doliny złoczowska i górnego Bugu. Gołogóry wchodzą na obszar powiatu obok wsi Mitulina, przyjmują kierunek wschodni, ciągną się przez Nowosiółki, Trędowacz, Gołogórki i Gołogóry, zkąd wysuwają się więcej na północ obok wsi Scianki, następnie na wschód po Lackie, gdzie dalszy ich ciąg przyjmuje nazwę Woroniaków. Na północ opadają Gołogóry stromo, ku południowi przechodzą nieznacznie w pagórki wyżyny podolskiej i gubią się zwolna w wyniosłych równinach. Najwyższy ich szczyt Wapieniarka na płd. Nowosiółek dochodzi 471 mt. ; Łysa Góra na zach. od Lackiego do 458 mt. , Hracz na płd. Majdanu Gołogórskiego do 430 mt. Woroniaki wiją się od Lackiego w kierunku wschod. przy wznies. 325 do 420 mt. po Złoczów, następnie w kierunku płd. wsch. po Płuhów. Od tego głównego pasma, oddzielone doliną Złoczówki, ciągną się Woroniaki, ku płn. na Podhorce i Olesko, spiętrzając licznemi cieklinami całą płn. wsch. część powiatu. Ciekliny te, popsute głębokiemi wertepami i debrami, wysuwają się na zach. aż po Białykamień, Podlesie i Olesko, gdzie kończą się wzgórzami do Złoczów 370 mt. wysokiemi. W głównem pasmie wznosi się najwyżej do 407 mt. wzgórze św. Jan, na wsch. wsi Lackie Małe; wś Woroniaki położona na wznies. 375 do 414 mt. ; miejseowość Za lasy na płd. wsi Woroniaki 420 mt. , a Na mostkach do 440 mt. Południową i płd. wsch. część powiatu zajmuje płn. rąbek wyżyny podolskiej. Zachodnia połać należy do t. . Opola, które charakteryzują obszary pagórkowate, zmiernemi dołami; na wschód od tej części Opola rozlega się otwarta, sucha, chłodna, bezleśna prawie a falista cząstka wyżyny podolskiej, popruta gdzieniegdzie jarami rzek i potoków. Cała ta ezęść wznosi się po nad 350 mt. , a w niektórych miejscach przekracza 400 mt. Wody powiatu należą do dwóch zlewisk baltyckiego i czarnomorskiego. Oddziela je linia głównego działu wodnego ciągnąca się pasmem Gołogór i Woroniaków i tychże północnych Cieklin. Stok baltycki zajmuje płn. stronę powiatu z wyjąt kiem płn. wsch. krańca w okolicy Ożydowa, O leska i Podhorzec; stok czarnomorski płd. część i płn. wsch. kraniec w okolicy Ożydowa, Oleska i Podhorzec. Wody stoku baltyckiego zbiera i uprowadza Bug główny dopł. Wisły, a stoku czarnomorskiego Złota Lipa, Strypa i na małej przestrzeni Seret główne lewoboczne dopływy Dniestru i Styr dopływ Prypeci, wpadającej do Dniepru. Dorzecze Bugu zajmuje prawie całą północną część powiatu. Zródłowiska Bugu leżą w kotlinie leśnej między Werchobużem, Opakami, Kruhowem i Kołtowem. Najsilniejsze ze źródeł wytryskujących na tej przestrzeni znajduje się w Werchobużu; ztąd też bierze Bug początek. Na moczarowatej przestrzeni między Werchobużem a Kruhowem powstają dwa inne potoki potok na Stawisku i Brodek na Filarowem, które w Kołtowie zasilają Bug, tworząc t. zw. zw. Buzek Opacki wypływa w płn. zach. stronie wsi Opaki. Wody tych potoków spływają się w Kołtowie i płyną ztąd jednem korytem na płn. zach. przez Budę Kołtowską, Sassów, Usznię, Czermosznię, Białykamień i Bużek. Poniźej Buźka zwraca się Bug bardziej na płn. zach. , przepływa Rozważ, Sobolówkę, Pietrycze, Uciszków i Stronibaby, za któremi opuszcza granicę powiatu, zwracając się na płn. ku Buskowi. Z dopływów znaczniejszych wymieniamy Bużek Oleski od praw. brz. , Złoczówkę od lew. brz. , Gołogórkę i Pełtew od lew. brz. Dorzecze Strypy zajmuje płd. i płd. wsch. część powiatu. Strypa powstaje z kilku ramion, których źródła lezą na płd. stokach Woroniaków i w płn. części wyżyny podolskiej. Ramię środkowe, zwane Główną Strypą, wypływa we wsi Iwaczowie; ramię Mała Strypa we wsi Rykowie; ramię trzecie w Wołczkowcach a wpada od lew. brz. do Głównej Strypy, i ramię czwarte w Maniłówce, wpada również z lew. brz. do Głównej Strypy. Powyższe ramiona płyną od wsi Pohrebce jednem korytem jako Strypa ku płd. przez Olszankę i Cecowę. Poniżej tej wsi wchodzi Strypa do pow. brzeżańskiego. W obrębie powiatu złoczowskiego przyjmuje dopływy główne Hrebelkę i Wosuszkę. Dorzecze Seretu zajmuje kąt płd. wsch. części powiatu, między źródłowiskami Bugu a Strypy. Leżą tu wsi Nuszcze. Perepelniki, Harbuzów, Manajów, Hukałowce, Łopuszany, Olejów, Białokiernica, Białogłowy, Neterpińce i Huta Werchobuska. Seret powstaje z trzech ramion główne wypływa w Majdanie, na płd. wsch. od Podhorzec, źródła drugiego znajdują się w Hucie Werehobuskiej, trzecie ma początek w Nuszczu, Ramiona te łączą się w Ratyszczu w pow. brodzkim. Ze znaczniejszych dopływów Seretu powstaje w pow. złoczowskim pot. Łopuszanka w Łopuszanach. Dorzecze Złotej Lipy zajmuje zach. płd. kraniec powiatu. Rzeka ta powstaje z dwóch ramion, których źródła leżą w powiecie. Ramię prawe wypływa w Majdanie Gołogórskim, lewe w Szpikłosach. Oba ramiona łączą się w pow. brzeźańskim. Do praw. ramienia podąża z powiatu złoczowskiego Zgniła Lipa, nastająca w Żukowie; do lewego Machnówka, powstająca w Machnowcach, i Zwarycz, powstający w Hodowie. Dorzecze Styru zajmuje płn. wsch. kraniec powiatu, obejmujący miejscowości Chwałów, juśkowice, Olesko, Czyszki, Kąty, Sokołówkę, Łabacz, Bołożynów i Przewłocznę powyższy zarys stosunków oroi hydrograficznych jest oparty na pracy Sokalskiego Rys geogr. statyst. złoczowskiego okręgu szkolnego, str. 6 do 36. Obszar powiatu rozpada się na 95935 ha roli, 29861 ha łąk i ogr. , 11834 ha past. , 36007 ha lasu. Według spisu z r. 1880 było w powiecie 22205 koni, 50350 sztuk bydła rogatego, 13307 owiec, 18223 świń, około 17000 pni pszczół. W r. 1890 było w powiecie 23136 dm. a 148808 mk. , a mianowicie 4412 dm. , 26647 mk. w obrębie sądu pow. Olesko, 7838 dm. , 49539 mk. w okr. sąd. Zborów, 10886 dm. , 72622 mk. w okr. sąd. Złoczów. Według płci było 74118 męż. , 74690 kob. Według wyznania 97957 gr. kat. , 29460 rz. kat. , 20947 izrael, 444 innych wyzn. Języka rusińskiego używało 96799, polskiego 51071, niemieckiego 721, innych 8 mk. Od 1 lipca 1888 r. tworzy powiat osobny okrąg s, którego Rada szkolna i inspektor mają siedzibę w Złoczowie. Oprócz szkół wymienionych przy opisie Złoczowa istniało w roku szkolnym 1895 szkół ludowych 119, a mianowicie 25 z językiem wykładowym polskim, 90 z jęz. wykł. rusińskim, 1 z jęz. wykł. niemieckim, a 3 z jęz. wykł. polskorusińskim; 14 szkół 2klas. a 105 jednoklas. Ilość dzieci obowiązanych do uczęszczania na naukę codzienną wynosiła 17926 9150 chłopców, 8776 dziewcząt, Złodziejewka na naukę dopełniającą 4605 2411 chł. , 2194 dziew. . Uczęszczało na naukę codzienną; 11676, na naukę dopełniającą, 2418. Nauczycieli było 98 81 ze świadectwem kwalifikacyjnem, 12 ze świadectwem dojrzałości, 5 bez kwalifikacji; nauczycielek 38 24 z świad. kwalif. , 5 z świad. dojrz. , 9 bez kwalif. . Kas pożyczkowych gmin nych było 93. Kolej żelazna Karola Ludwika wchodziw granice powiatu od zach. z pow. przemyślańskiego do wsi Krasne stacya. Tu taj dzieli się na dwie linie. Jedna biegnie przez płn. krawędź powiatu na płn. wsch. do pow. brodzkiego w kierunku Brodów i Radziwiłłowa, druga środkiem powiatu na płd. wsch. przez Złoczów, Zborów do pow. tarnopolskiego ku Tarnopolowi i Podwołoczyskom. Drogi bite wybiegają ze Złoczowa na zach. do Lwowa, na płn. wsch. do Brodów, na płd. wsch. do Tarno pola. Od tego ostatniego wybiega jedna droga na płd. do Brzeźan, druga na płn. wsch. do Załoziec. Florę obwodu złoczowskiego badał w r. 1879 dr. Rehman i pomieścił rezultaty poszuki wań w Sprawozd. komisji fizyogr. t. Br. Sokalski wydał w r. 1885 Rys geograficzno statystyczny złoczowskiego okręgu szkolne go wraz z dokładnym opisem miejscowości po szczególnych powiatów złoczowskiego i brodz kiego. Lu. Dz. Złoczówka, w dokum. Zołoczow, Złoczow, Złoczewka, wś nad rzką Biereh, pow. dubieński, gm. Boremel o 5 w. , st. poczt. Młynów o 30 w. , st. dr. żel. Rudnia Poczajowska o 35 w. , odl. o 45 w. od Dubna, ma 106 dm. , 848 mk. prawosł. i 208 katol. , cerkiew paraf. , kościół katol. paraf. Cerkiew p. wez. Pokrowy N. M. P. , z drzewa wzniesiona w 1873 r. kosztem parafian, uposażona jest 33 dzies. ziemi. Cerkiew filialna we wsi Paszewo odl. o 1 w. . Kościół par. katol, p. wez. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiony w 1609 r. przez podkomorzego Adama Prusinowskiego. Parafia katol, dekanatu dubieńskiego, 709 wiernych. Kaplice w Bilczu, Radomyślu, Mstyszynie i Łuczycach. Wś Z. , pod nazwą Zołoczewa, wymieniona jest w rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. jako własność Zanka i brata jego Zołoczowskich, którzy, wespół z innymi, zobowiązani byli do opatrywania 3 horodni zamkowych. W przytoczonym przy rewizyi przywileju króla Kazimierza co do poboru myt, powiedziano, między innemi, źe w Z. nienależy dawać myta, pomimo to pobierano tu na rzecz p. Jakubowej Montowtowiczowej po groszu, dla tego też komisarze królewscy polecili ażeby nie pobierać tu myta Jabłonowski, Rewizye, 38, 40, 51, 61, 62, 67. W dok. z 1561 i 1562 r. jako dziedzic występuje Jan Montowt Kobliński Opiś akt. kn. kijew. arch. . Nr 2035, 2036, 2040. W uniwersale Zygmunta Augusta z 1569 r. o przyłączeniu ziemi wołyńskiej do Korony, wymieniony jest Gabryel Prusinowski z Zołoczewa, trzymający tę wies prawem zastawnem Arch. J. Z. R. , cz. , t. 1, 11. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. tenże płaci z Złoczowa z 12 dym. , 3 ogr. po 4 gr. , 1 karcz. W 1577 r. Prusinowski płaci z Złoczowka z 7 dym. , 5 ogr. , a w 1583 r. p. Prusinowska, podstolina wołyńska z Złoczewki z 2 dym. , 2 ogr. ,1 popa Jabłonowski, Wołyń, 7, 56, 91. W 1680 r. własność Kacpra Kunickiego Arch. J. Z. R. , c, t. 1, dodatki, 131. Obecnie własność Skrzyneckich. J. Krz. Złoczówka, rzeczka, wypływa w Podlipcach, w pow. złoczowskim, tworzy dolinę Płuhowską, Zarwanicy 276 mt. , Strutynia, Złoczowa 262 mt. , Horodyłowa, Chilczyc 254 mt. , Poczap i wpada do stawu Bełżeckiego, zkąd pod nazwą Bełzca płynie na Ostrowczyk Polny, Pietrycze i uchodzi do Bugu z lew. brzegu. Od źródeł do stawu bełżeckiego długa jest około 30 klm. Od wsi Strutyn nosi nazwę pot. Strutyńskiego. Por. Skwarzawka Karta wojs. , 6, XXXII i 6 XXXI. Złoczówka, wś, pow. brzeźański, 26 klm. na płn. wsch. od Brzeźan, 17 klm. na płn. od sądu pow. w Kozowej, 12 klm. na zach. od urz. poczt. w Kozłowie, Na płn. leży Glinna, na wsch. Płaucza Mała i Kaplińce, na płd. Kaplińce, na zach. Koniuchy. Wzdłuż granicy wsch. płynie Strypa. W jej dolinie leżą zabudowania. Wzn. w płn. stronie obszaru Kamienna góra sięga 373 mt. Własn. więk. ma roli or. 111, łąk i ogr. 95, past. 8, lasu 83 mr. ; wł. mn. roli or. 813, łąk i ogr. 44, past. 22 mr. W r. 1890 by ło 99 dm. , 601 mk. w gm. 558 gr. kat. , 2 rz. kat. , 41 izr. ; 558 Rus. , 43 Pol. Par. rz. kat. w Budyłowie, gr. kat. w miejscu, dek. brzeźań ski. Do par. należą Kaplińce. We wsi jest cer kiew p. w. Zmartwychwstania i kasa poż. gm. z kapit. 1300 złr. Inwentarz wsi Złoczówki Sporządzony dnia 4 marca 1768 r. mieści się w Arch. kraj. we Lwowie C, t. 611, str. 4719. Lu. Dz. Złodziejewka al. Pokrowskie, słoboda nad rz. Syrowatką, pow. achtyrski gub. charkowskiej, o 80 w. od Achtyrki, ma 322 dm. , 2007 mk. , cerkiew, 4 jarmarki. Złodziejka, karczma, pow, uszycki, gm. Pilipkowce, w pobliżu wsi Kałówki, o 3 w. od Uszycy, przy drodze z Brahiłówki do Janówki. Złodziejka, rzeczka, w gub. chersońskiej, lewy dopł. Ingułu. Odlewa dwa stawy. Złodziejka, ob. Wagiłka, Złodziejówka al. Strug, rzka, w pow. skwirskim, lewy dopływ Rosi. Płynie od Rybczyniec i Mołczanówki, mija Kalenne i Kapustyńce i uchodzi pod wsią Mormoliówką Murmulówką. Złodziejówka 1. pierwotnie zwana Ihnatówką, wś nad Stuhną, w pobliżu ujścia jej do Dniepru, pow. kijowski, w 4 okr. pol. , gm. i par. praw. Trypol o 2 w. , odl. o 49 w. od Ki Złoczówka Złodziejka Złodziejówka Złoczówka Złodzin Złota Ztota w. kmiecie dają pleb. w Wysokienicach tylko meszne, zaś wójci z wójtostw płacą 18 gr. Łaski, L. B. , II, 301. W r. 1579 wś Z. , własność arcyb, gnieźn. , należąca do klucza skierniewickiego, daje pobór od 17 łan. km. i 3 łan. wójtowskich. 3. Z. , wś i fol. , pow. kolski, gm. Drzewce, par. Borysławice, odl. 14 w. od Koła, ma 9 dm. , 95 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 125 mk. W r. 1885 fol. Z. rozl. mr. 521 gr. or. i ogr. mr. 442, łąk mr. 5, lasu mr. 55, nieuż. mr. 19; bud. mur, 8, drew. 9; płodozm. 12pol. Wś Z. os. 17, mr. 15; wś Felicyanowo os. 6, mr. 154; os. Mizerka os. 1, mr. 23. Zdaje się, ze pierwotnie Z. należała do par. w Rdułtowie, bowiem gdy przyłączono tę parafią do kościoła i klasztoru w Kłodawie wtedy dziesięciny ze Z. dawano tamże Łaski, L. B. , II, 447, 454, 461. Według reg. pobor, z r. 1576 płaci tu Jan Nagórski od 2 łan. , 3 os. a Małgorzata Ponętowska, wdowa, od 4 łan. , 1 zagr. , 4 osad. Paw. . Wielkop. , II, 78. 4. Z. , wś nad rzką Żyć, pow. sandomierski, gm. i par. Samborzec, odl. od Sandomierza 6 w. , ma 84 dm. , 527 mk. , 830 mr. fol. i 801 włośc. Należy do Eleonory Kronhelm. W 1827 r. było 53 dm. , 319 mk. Dobra Złota, oddzielone od dóbr rządowych Sandomierz, r. 1835 nadane zostały na prawach majoratu gen. lejtnantowi Prianisznikowi. Składały się z folwarków Złota, Milczany i wójtowstwa. Prócz tego należały wsi Łojowce Z. os. 74, mr. 925; wś Milczany os. 24, mr. 484; wś Łojowice os. 16, mr. 262; wś Malice os. 33, mr. 546; wś Żyć Złocka, os. 12, mr. 161; wś Kamień Łukawski, os. 10, mr. 168. Obszar ogólny wykazany 3469 mr. Według Długosza Z. wraz z Łojowicami dane były biskupom krakowskim przez ks. Bolesława w zamian za Świężycę, której część dał klasztorowi koprzywnickiemu comes Mikołaj Bogoria a inne części nabył 1385 r. opat klasztoru za 400 grzyw. od Wichny ze Strzyżowic Długosz, L. B. , III, 380. Według reg. pob. pow. sandomierskiego w r. 1578 wś Złota, własność bisk. krakowskiego, miała 19 os. , 1 łan. , 6 zagr. , 3 kom. , 6 biednych Pawiń. , Małop. , 166, 464. 5. Z. , dawniej Złota Wielka, wś, fol. i dobra, pow. pińczowski, gm. Złota, par. Pełczyska, odł. 17 w. od Pińczowa, leży między Nidą a drogą bitą z Pińczowa do Skalmierza. W 1827 r. było 65 dm. , 499 mk. Dobra Z. składały się w r. 1888 z fol. Z. , Biskupice, Lubowidz i Graby, rozl. mr. 1768 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 504, łąk mr. 75, odpadki mr. 4, nieuż. mr. 26; bud. mur. 20, drew. 18; płodozm. 10 pol. ; fol. Biskupice gr. or. i ogr. mr. 245, łąk mr. 29, past. mr. 39, lasu mr. 134, nieuż. mr. 15; bud. mur. 6, drew. 8; fol. Lubowidz gr. or. i ogr. mr. 149, lasu mr. 180, nieuż. mr. 6; bud. mur. 2, drew. 4; fol. Graby gr. or. i ogr. mr. 139, past. mr. 4, lasu mr. 212, nieuż. mr. 7; bud. mur 1, drew. 2; lasy urządzone. W dobrach są gorzelnia, bro war, olejarnia, dwa młyny. Wś Z. os. 114, mr. 670; wś Odrzywół os. 10, mr. mr, 41; wś Lu bowidz os. 4, mr. 19; wś Graby os. 5, mr. 23; wś Biskupice os. 16, mr. 163. W połowie w. wś Złota Major w par. Pełczyska, wła sność Złotskiego h. Półkozie, miała łany km. , z których dziesięcinę, wartości 17 grzyw. , da wano kantoryi wiślickiej, 3 zagr. z rolą dawali dziesięcinę in trzy należące do folwarku, płaciły dziesięcinę pleb. w Pełczyskach Długosz, L. B. , I, 413. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 we wsi Złota Major, w par. Pełczyska, Treska i Spoht płacili od 24 osad. , 12 łan. , 8 zagr. , 4 ehał. , 2 kom. , 10 biednych, 2 rzem. , 1 rybaka Pawiński, Małop. , 217. Z. gmina, należy do sądu gm. okr. w Wiślicy odl. 7 w. , ma 18633 mr. obszaru i 5344 mk. Śród zapisa nych do ksiąg stałej ludności jest 5 praw. i 90 żydów. Br. Ch. Ztota, rzeczka, dopł. Sanu, ob. Złota Rzeka. Złota, w i Złotnica, wś nad pot. Złockim, dopł. Ziliny lew. dopł. Dunajca, pow. brzeski. Leży w okolicy pagórkowatej, 253 mt. npm. , 6, 5 klm. na płn. wsch. od Czcho wa. Ma parafią rz. kat. z kościołem drewnianym, zbudowanym w r. 1649, i szkołę. Wieś nieregu larnie zabudowana nad potokiem i jego dopły wami, liczy wraz z obszarem tabularnym 143 dm. i 823 mk. 398 męż. , 425 kob. , 791 rz. kat. i 32 izrael. Pos. tabularna Tecf. hr. Ko morowskiej wynosi 277 mr. ; pos. mn. 985 mr. Grunta są urodzajne, iłowate. W r. 1437 w Krakowie Marcussius, kasztelan jasielski, wójt królewski w Jaśle, zamienia to wójtowstwo z Prokopem z Krużlowy na jego wsi Złotniki i Kramce w obwodzie tuchowskim położone. Wy dawca Kod. dypl. pol. III, 410 mylnie odczy tał dokument. Ztąd błędne nazwy castellanus lauensis, districtus tanciniensis, W połowie w. wś miała kościół par. drewniany. Jednej części wsi był dziedzicem Janusz Mstowski h. Drużyna, drugiej Bogdał z braćmi. Łany kmie ce dawały dziesięcinę bisk. krakowskiemu a ple banowi sep. Folwark dawał pleb. w Złotej dziesięcinę. Do plebana należały role i łąki Długosz, L. B. , II, Pawiń. , Małop. , 140 wieś była własnością Spytka Jordana, który płacił od 28 łan. km. , 3 kom. z bydłem i karczmy. Z. graniczy na płn. z Żerkowem i Niedźwiedzą, na zach. z Lewniową, na wsch. z Gwożdźcem i Faliszowicami a na płd. z Biskupicami. Mać. Złota Bystrzyca, nazwa dawana niekiedy Bystrzycy Sołotwińskiej, lew. dopł. Bystrzycy Nadworniańskiej. Złota Góra 1. wyniosłość 430 stóp w płd. wsch. części pow. konińskiego, w gm. Brzeźno, na lew. brzegu Warty, widzialna na Złota Złota Góra Złota Góra kilka mil śród okolicznej równiny. Znajdują się tu pokłady węgla brunatnego, piaskowca i wapienia. 2. Z. G. , wyniosłość, w pow. sieradzkim, w gm. Barczew, koło Brzeźna. Podania ludowe mówią o ukrytych tu skarbach. Nazwę tę nosi też i osada mająca 1 dm. , 10 mk. Opis podroży po kraju, Bibl. Warsz. , 1848, I, 33. 3. Z. G. , wyniosłość leżąca na granicy Zawodzia, przedmieścia Częstochowy, w gm. Grabówka. U stop jej według planu Częstochowy Marcina Germana z r. 1748, rozgałęzia się droga do Mstowa i Olsztyna i leżą miejskie pastwiska. Łazy. Obecnie stoi tu kilka domów murowanych, wiatrak, 2 piece wapienne przerabiają wydobywany tu kamień z kilku odkrywek na zachodnim stoku góry. W łomach tych pod zwirowiskiem i stoczyskami, złóźonemi głównie z wapieni nadgi psowych, występują ławice piaskowca wapnistego, obfitującego w muszle skamieniałe. W największej kopalni Grosmana pracuje 12 robotników. Ze szczytu góry roztacza się widok na miasto i panujące nad nin mury i wieże klasztoru jasnogórskiego. Z przeciwnej strony widać ruiny zamku olsztyńskiego, oraz baszty klasztoru mstowskiego. Pod koniec sierpnia 1474 r. król Kazimierz Jagiellończyk, przybywszy na czele wojska zatoczył tu obóz, oczekując na gromadzącą się szlachtę. Celem wyprawy był Szląsk i opanowanie Wrocławia. Ztąd odwiedzając Jasną górę, obdarzył klasztor nadaniem kościoła parafialnego Baliński Pielnrzymka, str. 89 90. W r. 1665 na temże miejscu stanął obozem Jerzy Lubomirski, odsądzony od laski marszałkowskiej i buławy hetmańskiej. Dzień przyjścia wojsk jego na Złotą Górę 8 sierpnia zaznaczył się rabunkiem okolicznych klasztornych włości. Skargi zakonników na bezprawia żołdactwa odniosły swój skutek; Lubomirski dnia następnego ruszył ze świtem ku Kiedrzynowi, gdzie znowu obozem się rozłożył Kochanowski, Klimaktery, III, 2431. W czasie powtórnej wazyi szwedzkiej, według sprawozdania naocznego świadka, , Dnia 16 sierp. 1705 r. przyszedł od Wielunia generał saski Gueldensztern, mając piechoty 6 regimentów. Ta stanęła obozem nad Wartą rz. na Złotej Górze i z armatami, a jazdy 4 regimenty lokowano w Kawich górach, za Starą Częstochową, obok wioski Kamieńca stali tak 10 dni obozem, nie zaczepiając nic gruntu ojców jasnogórskich, czekali króla swego, gdzie się każe obrócić E. Otwinowski, Dzieje Pol. za, str. 8083. 4. Z. G. , nazwa pola na obsza rze wsi Gidle, w pow. noworadomskim. Złota Góra, wś, pow. kolneński, gm. Gawrychy, par. Lipniki, ma 129 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Nowogród. W 1827 r. 5 dm. , 39 mk. , par. Nowogród. Złota Góra, wzgórze na obszarze folw. Stary Zamek, pow. lucyński, ob. Birże Inflanckie. Złota Góra, fol, pow. lepelski, własność Massalskich, ma 60 dzies. Złota Góra 1. wyniosłość 301 mt. , na płd. zach. granicy pow. gródeckiego, na płd. od Uherec Niezabitowskich. 2. Z. G. , wyniosłość 759 mt. , w Beskidzie zachodnim, na obszarze gm. Roczyn, w pow. wadowickim. Z jej stoków wypływa pot. Kamieniec, praw. dopł. Soły. 3. Z. G. , wyniosłość 282 mt. , w płd. części Rożubowic, w pow. przemyskim. na praw. brzegu Wiaru. 4. Z. G. 413 mt. , wyniosłość bezleśna, nad pot. Strypą, we wsi Kabarowcach, pow. złoczowski, na 42 47 1 2 wsch. dług. , 49 42 1 2 Karta wojs. , 7, XXXII. 5. Z. G. , wzgórze bezleśne 218 mt. w Laszkach, pow. jarosławski, na 50 1 2 płn. szer. , 40 1 wsch. dług. Karta wojs. , 5, XXVIII. 6. Z. G. , garb bezleśny nad Płotyckim stawem, w Budyłowie, pow. brze żański Karta wojs. , 7, XXXII. 7. Z. G. , garb bezleśny, w Jabłonowie, pow. husiatyński, Karta wojs. 9, XXXIV. Złota Góra, winnica pod Toruniem, własność niegdyś szpitala św. Ducha. Ob. Kutlewo. Złotagóra, także Złotorya, niem. Goldberg, w dok. z 1201 Awrum, miasto powiatowe w reg. lignickiej, na Szląsku pruskim, na praw. brzegu rz. Kacbachy lew. dopł. Odry, u stóp Wilczej góry Wolfsberg, odl. 11 mil na zach. od Wrocławia a 2 na płd. od Hajnowa. Rynek miasta wznies. 713 st. par. npm. W r. 1842 było miasto jeszcze otoczone murem a w części wałami i fosą; miało 4 bramy i trzy furty. Obecnie miasto posiada kościół par. ewang. , kościół par. katol. , szkoły, liczne fabryki sukna, przędzy wełnianej, fabrykę soków owocowych, zakład budowy machin, urząd powiatowy i urząd stanu cywilnego, urząd pocztowy, 630 dm. , 1899 gospodarstw, 6734 mk. 1885 r. , w tej liczbie 5827 ew. , 825 katol. , 58 in. wyzn. , 24 żydów. Do miasta należy 861 ha 618 roli, 113 łąk, 23 lasu. W r. 1842 było 7194 mk. , wtem 6385 ew. , 756 kat, 23 żyd. Kościół par. ewang. , z wieżą mającą 114 łokci wysokości, założony był w XII w. a od r. 1522 zajęty przez protestantów. Kościół par. katol. został wraz z klasztorem franciszkańskim założony przez św. Jadwigę w latach 1208 1212. Klasztor i kościół po przyjęciu reformacyi przez ludność stały pustką, aż dopiero w r. 1700 na nowo osadzono tu zakonników a w 1810 r. zniesiono klasztor zaś kościół zamieniono na parafialny. Szkoła miejska ewangelicka założona w r. 1504 przez Hieronima Wildenberga, zasłynęła w latach 1530 do 1553 gdy rektorem jej był głośny Trotzendorf. którego wizerunek przechował się w kościele ewangielickim. Istnieje też przytułek dla ubogich ze szpitalem dla chorych p. w. św. Ducha, zakład poprawczy dla dzieci moralnie zepsutych. Wodociągi zbudowane były 1726 r. Złotagóra Ratusz trzypiętrowy murowany wzniesiono w obecnem stuleciu. Zawiązkiem miasta była osada górnicza, utworzona w XII w. przez zajmujących się wypłukiwaniem złota i wspomniana w dok. z 1201 r. p. n. Aurum. W 1212 r. dobywano podobno tygodniowo po 150 funtów złota. W czasie napadu Tatarów r. 1241, w bitwie pod Lignicą uczestniczyło podobno do 600tutejszych górników, którzy w części zgineli, częścią dostali się do niewoli. Henryk nadał osadzie prawo miejskie, takie jakie posiadał Wrocław i juryzdykcyą. nad wioskami okolicznemi. Bolesław III, ks. lignicki, nadał r. 1317 prawa miasta Lignicy. W r. 1325 określił tenże książę zasady wyrokowania w sprawach kryminalnych, nadał wszelkie przywileje służące Lignicy i przywilej zmieniania ustaw miejskich przez uchwały rady wilkierze. W r. 1328 potwierdził książe staro zwyczaje miejskie. R. 1348 Wacław ks. lignicki, pozwolił miastu udawać się po wyjaśnienie wątpliwych kwestyi prawnych do Lignicy lub Wrocławia. W 1357 udzielił książę te prawa, które przysługiwały Wrocławowi wedle prawa magdeburskiego. W r. 1367 ks. lignicki potwierdził kupno wójtowstwa dziedzicznego. W dok. z 1324 już wspomniani są sukiennicy. Husyci napadali i niszczyli miasto w latach 1427, 1428 i 1431. Przy ostatnim napadzie spłonęło miasto i odtąd upadł przemysł górniczy. Próby wskrzeszenia go w XIX w. nie doprowadziły do rezultatów. W r. 1613 pożar zniszczył 400 domów a zaraza zabrała wiele ofiar. Dnia 4 paźdz. 1633 r. żołnierze Wallensteina spustoszyli miasto. Szwedzi też dali się we znaki. W r. 1813 dnia 27 maja wojska francuzkie pod wodzą Macdonalda walczyły tu z rosyjsskiemi, dowodzonymi przez Miłoradowicza, przyczem Francuzi zajęli miasto. Powtórnie zajęli je 23 sierpnia t. r. i zrabowali. Opuścili dopiero po bitwie nad Kacbachą w dniach 26 i 27 sierpnia. Złotoryjskohajnowski powiat, w yi lignickiej. obejmuje 10 3 4 mili kwadratowych obszaru. Górna część powiatu przedstawia okolicę pagórkowatą. Z pośród wzgórz wystrzelają dwa bazaltowe szczyty Graeditzberg i przy wsi Probsthain. Dolna część przedstawia żyzną nizinę, przerzniętą przez Kacbachę. Kwitnie tu rolnictwo, ogrodnictwo owocowo, hodowla owiec i przemył fabryczny sukiennictwo, przędzalnie wełny. Ogólny obszar powiatu, wynoszący 60950 ha, rozpada się na 44179 ha roli ornej, 4869 ha łąk i 8349 lasów. Z tego należy do miast 2745 ha 831 roli, 398 łąk, 1301 lasu, do gmin wiejskich 34189 ha 27038 roli, 26. 36 łąk, 2310 lasu, do większej posiadłości 24022 16310 roli, 1835 łąk, 4738 lasu. W powiecie w ogóle znajduje się 2 miasta, 102 gmin wiejskich, 85 obszarów większej własności, 7190 dm. , 12797 gospodarstw i 49656 mk. W r. 1871 było 49695 mk. Z ludności ogólnej przypada na miasta 13167 11358 ew. , 1594 kat. , 64 in. wyzn. , 151 źyd. , na gminy wiejskie 31684 mk. 30330 ew, , 1349 kat. , 4 źyd. , na większą własność 5003 mk. 4655 ew. , 347 kat. . Ludność powiatu jest prawie wyłącznie niemiecka. Złota Górka 1. fol. , pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siennica, o 23 w. od Mińska, o 1 1 2 w. od dawnego traktu poczt. ihumeńskomiń skiego; grunta szczerkowe, miejscowość lekko falista, 2. Z. G. , cmentarz katolicki z kościo łem paraf. przy przedmieściu Mińska zw. marówka. Cmentarz ten założony został po r. 1793, gdy rząd wzbronił grzebać umarłych pod kościołami i na cmentarzach kościelnych w obrębie miast. Początkowo kościół był drewnia ny, lecz następnie z zapisów Szymona. Leonowicza 14000 rs. , Ignacego Laskowicza 5000 rs. i obywatelki pow. ihumeńskiego Antoniny Kamińskiej 3334 rs. została wzniesioną i poświę coną w r. 1861 nowa kaplica z muru, w stylu ostrołukowym, o pięciu ołtarzach, p. w. Wnie bowzięcia N. M. P. Jest to dość okazała i peł na smaku budowa ob. Tyg. Ilustr. z 1868 r. , Nr 21. Znajduje się w niej figura św. Rocha, uważana za cudowną. Figura ta ma tradycyą podaną w Nr 59 Mińskiego Listka z r. 1890. W czasie cholery grasującej w Mińsku zdaje się w r. 1831 komuś się przyśniło, że statua świętego znajduje się zagrzebaną w gruzach b. kościoła bonifratrów. Zaczęto kopać i rzeczy wiście znaleziono w rumowisku statuę św. Ro cha z drzewa rzeźbioną, którą po obmyciu i oczyszczeniu obnoszono w procesyi po mieście, przyczem nawet żydzi wzięli udział w obcho dzie, i wreszcie ustawiono ją w kościele złotogórskim, poczem epidemia ustała. Działo się to za probostwa ks. Charewicza Mińsk. List. ,. Przy kościele jest szkoła organistów, za łożona przez b. proboszcza kś. Senczykowskiego ob. Mińska dyecezya. Parafian około 2000. Podług podania nazwa Złotej Górki pochodzi od zakopywanych tu w czasie wojen i odnajdywa nych potem różnych skarbów. A. Jel. Złota Gruszka, wzgórze 335 mt. , w płn. części gm. Hołyń, pow. doliniański. Złota Gwiazda, niem. , karczma do Jędrychowie, w pow. wschowskim. W r. 1793 posiada ją Adam Mielęcki. Złota Lipa, rzeka, lewy dopływ Dniestru, ob. Lipa Złota, Złota Łódź, niem. Goldenschiff, fol. , w pow. skwierzyńskim, ma parafie, urz. okr. , urz. st. cyw. i pocztę w Przytoczni Prittisch, st. kol. żel. Wierzbno na linii MiędzyrzeczMiędzychód, szkoły w Hersztopie, sąd w Skwierzynie, 2 dm. , 26 mk. Wznies. 55 mt. npm. Złota Opawica, rzeczka, dopł. Opawicy Złota Gruszka Złota Gwiazda Złota Łódź Złota Opawica Złota Górka Złota Rzeka Złota Rzeka Złota Woda Złotarewo Złote Pomusze Złotarya Złote Złote góry Złotko 1 Złotkowice Złotków Złotka Złotina Rudnia Oppa, do której uchodzi pod Karniowem na Szląsku ob, t. XII, 938. Złota Rzeka, prawy dopł. Sanu, bierze początek w Woli Roźanieckiej, w pow. biłgorajskim, płynie granicą Galicyi i królestwa polskiego aż do Słobody, zkąd podąża granicą Podługu, Dąbrowicy Wielkiej i Małej a Brzyskiej Woli, tworząc granicę powiatu jarosławskiego i łańcuckiego, dalej przez Ożannę Wielką, Bombach, Tarnawiec w pow. łańcuckim. Uchodzi do Sanu z praw. brzegu pod Kulnem, w pow. biłgorajskim. Uważaną niekiedy bywa za dopływ lewy Luchówki, stanowiącej właściwie ramię źródłowe Złotej rzeki. Od wsi Bukowiny w pow. biłgorajskim nosi niekiedy miano Bukowinki. Długość biegu dochodzi 24 klm. Karta wojs. , 4, XXVII. Złota Wieś, osada, pow. sokólski, w 3 okr. pol. , gm. Czarna Wieś, o 25 w. od Sokółki, 57 1 2 dzies. 16 1 2 łąk i pastw. , 6 nieuż. . Złota Woda, struga pod os. Żabieniec, pow. łódzki, gm. Radogoszcz. Złotarewo al. Załatary, wś nad rz. Wołmą, pow. piński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, o 46 w. od Mińska, ma 9 osad; grunta faliste, urodzajne. A. Jel. Złotarya, fol. , pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 39 w. od Szawel, Złote, kol. , pow. sieradzki, gm. i par. Godynice, odl. od Sieradza w. 25, ma 8 dm. Stanowi część Godynic. Złote, Zołotoje, wś, pow. rówieński, gm. i par. Dąbrowica o 10 w. . Złote góry, nazwa dawana wyniosłościom na obszarze między Pilicą, a Wartą w górnym biegu. Żółtawa barwa wapienia jurajskiego, występującego często na powierzchnią w tych wzgórzach, dała początek nazwie. Najwyższa z nich góra Krasowa, na obszarze wsi t. n. pod Olsztynem, wznosi się do 1600 st. npm. ob. t. I, 860. Złote góry, wzgórza, w pow. lucyńskim, na płd. od Lucyna, między wsią Troksze a folw. Nowomyśl. Złote góry, wzgórza leśne, wzn. 80 mt. npm. , w pow. obornickim, o 8 klm. na płd. zach. od Rogoźna, na praw. brzegu Wełny, między wsią Wełną a młynem Jaraczewem. Złote Pomusze, ob. Pomusze 3, Złotina Rudnia, wś, pow. owrucki, gm. Żubrowicze, par. praw. Białokurowicze o 3 w. . Złotka, wś, w par. Jodłówka dziś pow. tarnowski, obecnie nie istnieje. Stanowiła w XVI w. jedną całość ze Szczepanowicami i Żelazówką. Według reg. pob. pow. pilzneńskicgo z r. 1556 wś szlachecka Złotka miała 3 km. płacących czynszu 32 gr. , 4 zagr. płacącyeh 10 gr. , dających jaja, koguty, a robociznę odrabiano do folw. w Szczepanowicach. Była też karczma, z której płacono gr. 24; kmiecie płacili gr. 16 Paw. , Małop. . 545. Złotki 1. wś, pow. węgrowski, gm. i par. Prostyń, ma 27 dm. , 263 mk. , 42 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 107 mk. 2. Z. , okolica szlachecka, pow. ostrowski, gm. Kamieńczyk Wielki, par. Boguty. W skład jej wchodzą a Z. Przeczki, wś, ma 98 mk. W 1827 r. było 11 dm. . 79 mk. , par. Nur. b Z. Pułapki. W 1827 r. 7 dm, 38 mk. c Z. Starawieś. W 1827 r. 8 dm. , 32 mk. 3. Z. Stokowo, pow. ostrowski, par. Czyżew, ob. Stokowo 2. 4. Z. Szlasy, pow. makowski, ob. Szlasy 4. Złotków 1. Kleczewski, w XVI w. Slothkowo Kleczew, par. Złotków, odl. od Słupcy 21 w. Posiada kościół par. drewniany, 25 dm. , 205 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 260 mk. W r. 1889 fol. Z. rozl. mr. 363; gr. or. i ogr. mr. 240, łąk mr. 69, osady czynsz. mr. 37, odpadki mr. 3, nieuż. mr. 14; bud. mur. 4, drew. 2; płodozm. 13pol. , pokłady torfu. Wś. Z, Kleczewski os. 30, mr. 186; wś Miłaczew os. 10, mr. 237; wś Dobromyśl os. 11, mr. 276; wś Jó zefowo os. 22, mr. 183; wś Alinów os. 29, mr. 248. Kościół par. p. w. św. Jana istniał tu już zapewne w XIV w. , jak świadczą szczegóły pro cesu o dziesięciny z początku XV ku XVI w. parafia była szczupłą, nieludną. Ple ban miał w Z. dwa łany roli z łąkami. Kmiecie dawali mu dziesięcinę pieniężną i meszne. Czte ry łany sołtysie płaciły po fertonie z łanu i po 3 kor. żyta i tyleż owsa za meszne Łaski, L. B. , I, 194. Dalsze losy kościoła nieznane. Znajdu je się tu obraz M. Boskiej słynący cudami Z. par. , dek. słupecki, 1050 dusz. 2. Z. , ob. Złotkowy i Słodków. Br. Ch. Złotkowice, wś, pow. mościski, 14 klm. na płd. zach. od sądu powiat. w Mościskach, tuż na wschód od urz. poczt. w Hussakowie. Na płn. leżą Moczerady, na płn. wsch. Myślatycze, na wsch. Tamanowice, na płd. wsch. Lutków, na płd. Bolanowice, na zach. Horysławice i Hussaków. Środkiem obszaru płynie pot. łotwina. W jego dolinie leżą zabudowania wiej skie. Wznies. na płn. wsch. sięga 309 mt. Własn. więk. ma roli or. 516, łąk i ogr. 107, past. 19, lasu 84 mr. ; wł. mn. roli or. 877, łąk i ogr. 67, past. 97 mr. W r. 1890 było 160 dm. , 909 mk. w gminie Z. i przysiołkach Budy i Haławiny; 10 dra. , 72 mk. na obsz. dwor. 436 wyzn. rz. kat. , 514 gr. kat. , 31 izr. ; 495 Rus. , 486. Par. rz. kat. w Hussakowie, gr. kat. w Bolanowicach. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. i młyn. Wś jest wspomniana w doku mencie z r. 1408, uposażającym kościół pa rafialny w Bojowicach A. Gr. i Z, t. 15. W r. 1579 należy do dóbr Jana Boratyń skiego. Ob. Myślatycze. Lu. Dz. Złotko 1. wś gosp. , w pow. poznań Złotnik Złotniczka Złotnicka Kolonia Złotnica Złotne Złotna Złotkowy Złotkowskie Holendry skim zachodnim, ma urz. okr. w Sadach, urz. st. eyw. w Złotnikach, tamże pocztę i st. kol. źel. na linii PoznańPiła, szkoły w miejscu, par. kat. w Sobocie, ewang. i sady w Poznaniu. Obszaru 293 ha, 18 dym. , 128 dusz 41 katol. . Leży na płn. zach. Poznania a na płd. Obornik. Zdaje się iż to Z. zamienił r. 1290 na Piekarty rycerz Mikołaj. W r. 1580 ma tu Anna Sobocka 4 półłanki. 2. Z. , pow. szubiński, ob. Złotowo. W. Ł. Ztotkowskie Holendry. kol. , pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Grochowy, odl. od Konina w. 19; ma 4 dm. , 27 mk. , 80 mr. W r. 1827 było 4 dm. , 35 mk. Złotkowy al. Złotków Rychwalski, wś i fol. , pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Grochowy. odl. od Konina w. 18; wś ma 10 dm. , 184 mk. ; fol. 6 dm. , 5 mk. W r. 1827 było 20 dm. , 190 mk. W r. 1887 fol Z. rozl. mr. 884 gr. or. i ogr. mr. 509, łąk mr. 58, past. mr. 16, lasu mr. 284, nieuż. mr. 18; bud. mur. 12, drew. 10; las nieurządzony, pokłady torfu, Wś Z. os. 24, mr. 41; wś Holendry Złotkowskie os. 3, mr. 80. Na początku XVI w. łany km. dawały pleb. we wsi Grochowy meszne po korcu żyta i korcu owsa z łanu, łany sołtysie zaś dziesięcinę snopową Łaski, L. B. , I, 278. Według reg. pob. pow. konińskiego z r. 1579 wś Z. , w par. Grochowy, miała 3 łan. , 3 zagr. bez roli Paw. , Wielkop. , 226. Br. Ch. Złotna, część gm. Ujsoł, w pow. żywieckim, leży w wązkiej dolinie pot. Bystrego, na wsch. od Ujsołu, śród lasów. Składa się z 98 dm. roz rzuconych po górach, ma 530 mk. rz. kat. Gó ry w pobliżu sięgają na płn. 796, na wsch. 922 i Wilczy groń 961 mt. npm. Mac. Ztotna Jagodnica, w XVI w. Zlothno, wś i fol. , pow. łódzki, gm. Rąbień, par. Konstantynów. Wś ma 30 dm. , 210 mk. , 447 mr. ; fol. 3 dra. , 72 mk. , 553 mr. Ob. Jagodnica. W r. 1827 było 12 dm. , 144 mk. , par, Kazimierz. Na pow. łany fol. , zdawna odrębne, dawały dziesięcinę pleb. w Kazimierzu, kmiece na stół arcybiskupi, zaś pleb. tylko kolędę bo groszu z łanu Łaski, L. K. , II, 380. Według reg. pob. z r. 1576 we wsi Jagodnica, w pow. łęczyckim, płacił Albert Bełdowski od 5 łan. Zaś we wsi Złotno były 3 łany, 6 osad. , 1 rzem. , 1 karczma. Później widocznie złączyły się obie wsi w jednę całość Paw. , Wielk. , II, 65. Niedaleko Z leży wieś Srebrna, Złotne z Homrzyskami, wś, pow. sądecki, leży w dolinie potoku dopł. Czarnej Kamionki, uchodzącej pod Popradową do Kamienicy. Osadę ze wszystkich stron otaczają lasy i wzgórza. Na północ po zach. stronie potoku góra Ostra 838 mt. , po wschodniej Wielki groń 756 mt; , na płd. Jasienowa 969 mt. . Na zach. działy potoków sięgają 785 mt. , na wschód 778 mt. Najniżej położone chaty mają wzniesienie 541 mt. Homrzyska leżą w znaczniejszem oddaleniu na płn. i leżą o 100 mt. niżej, Z. ma 24 dm. i 155 mk. 72 męż. , 83 kob. rz. kat. Należy do parafii w Nawojowy. Poś. tabularna Edw. hr. Stadnickiego jest włączoną do obszaru Nawojowy i składa się z lasów, pos. mn. ma 1242 mr. Spisy pobor, z XVI w. nie podają tej osady. Homrzyska podano w Słow. Geogr. ob. t. III, 118 pod mylną nazwą Homrzycha. Złotnica 1. niem. rzeczka, lewy dopływ Dąbroźny, która wpada do Orli, dopł. Baryczy, w pow. krobskim rawickim. Powstaje między wzgórzami o 8 klm. na wsch. od Rawicza, płynie ku płd. , przecina trakt bity rawickodubiński, mija Słupię i Sikorzyn, Za wady i Zieloną Wieś, gdzie zasilona strugą pły nącą od Ugody, skręca ku zach. i uchodzi na wy sokości Stwolna. Długość biegu jej wynosi przeszło 6 klm. 2. Z. , młyn, w pow. ostrzeszowskim, na Olszynce, o 10 staj na zach. płn. Ostrzeszowa. W. Ł. Złotnicka Kolonia, kol. , pow. łęczycki, gm. i par. Dalików, odl. od Łęczycy w. 21; ma 7 dm. , 168 mk. Powstała na obszarze dóbr Złotniki. Złotniczka al. Lipnica al. Brama, rzeczka, lewy dopł. Nidy. Płynie w. pow. jędrzejowskim przez Lipnicę i Złotniki i uchodzi do Nidy powyżej wsi Mniszek. Złotnik al. Złotyński potok, podobno także zwany Szklarskim, jest lew. dopł. Wisłoka. Przyjmuje we wsi Bachorzu potok od wsi tej nazwany. Złotnik, potok, lewy dopł. Hornadu, w hr. spiskiem. Złotniki 1. fol. , pow. kutnowski, gm. Krzyźanówek, par. Kaszewy, ma 2 dm. , 17 mk. Należy do Kaszew. 2. Z. , wś nieistniejąca obecnie. Leżała w par. Bytoń dziś pow. nieszawski, w dawnym pow. radziejowskim. Wspominana w dok. z r. 1362 Kod. dypl. pol. , I, 218. Według reg. pob. pow. radziejowskiego z r. 1557 miała 5 łan. km. i 2 łany sołtysie Pawiń. , Wielkop. ,, 32. W r. 1564 wś królewska, w zastawie u Mikołaja Działyńskiego Lustr. V, 282. 3. Z. , fol. , pow. kolski, gm. Izbica, par. Błenna, odl. od Koła 24 w. , ma 1 dm. , 2 mk, 4. Z. , wś i fol. , pow. łęczycki, gm. i par. Dalików, odl 21 w. od Łęczycy. Wś ma 24 dm. , 300 mk. ; fol. 16 dm. , 108 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 169 mk. W r. 1874 fol. Z. rozl. mr. 390 gr. or. i ogr. mr. 301, łąk mr. 49, past. mr. 20, nieuż. mr. 20; bud. mur. 1, drew. 11. Wś Z. os. 44, mr. 377; wś Zdzychów os. 19, mr. 147. Na początku XVI w. łany kmiece dają dziesięcinę kolegiacie łęczyckiej, zaś folw. pleb. w Dalikowie Łaski, L. B. , II, 376. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Z. miała 5 łan. , 10 osad. Pawiń. , Wielkop. , II, 67. 5. Z, Wielkie, wś i fol. i Z. Małe, Złotniki Złotniki wś, kol. i fol. , pow. kaliski, gm. Zborów, par. Goliszew, odl. 14 w. od Kalisza. Z. Wielkie, wś, wraz z kol. Strugi ma 12 dm. , 161 mk. ; fol. 9 dm. , 66 mk. ; Z. Małe, wś i kol. , 13 dm. , 111 mk. ; fol. 5 dm. , 23 mk. W 1827 r. Z. Wielkie miały 16 dm. , 237 mk. ; Z. Małe 17 dm. , 178 mk. Dobra Z. Wielkie, w r. 1867 oddzielone od dóbr Goliszew, składały sie w r. 1873 z fol. Z. Wielkie i Strugi, rozl. mr. 1264 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 598, łąk mr. 151, past. mr. 32, lasu mr. 326, nieuż. mr. 37; bud. mur. 15, drew. 12; las nieurządzony; fol. Strugi gr. or. i ogr. mr. 96, łąk mr. 2, nieuż. mr. 3; bud. mur, 4, drew. 1, olejarnia. Wś Z. Wielkie os. 33, mr. 164. Fol. Z. Małe, oddzielony r. 1867 od dóbr Goliszew, rozl. mr. 495 gr. or. i ogr. mr. 419, łąk mr. 48, past. mr. U, nieuż. mr. 14; bud. mur. 5, drew. 8. Wś Z. Małe os. 18, mr. 139. Opis gospodarstwa rolnego tutejszego mieści Opis podróży po kraju Bibl. Warsz. , 1848, I, 34. Wieś ta była gniazdem rodu Złotnickich h. Nowina. Już w pierwszej połowie XV w. stoi tu kościoł parafialny p. w. Narodzenia N. P. M. Arcyb. Łaski przyłączył do tej parafii kościół par. w Goliszewie z całem uposaźeniem. Do kościoła należały trzy łany roli w Z. Wielkich, w Z. Małych i Goliszewie. Łany dworskie dawały pleb. dziesięciną a kmiece tylko meszne, po mierze żyta i mierze owsa z łanu. Dochód plebana ceniono na 15 grzyw. Łaski, L. B. , U, 72. Gdy dziedzic Goliszewa Piotr Radoliński i wdowa po nim Tekla z hr. Lanckorońskieh wznieśli na miejscu starego nowy murowany, ozdobny kościół w stylu włoskim r. 1840, wtedy, przy zrujnowaniu ówczesnego kościoła w Z. przeniesiono znowu parafią do Goliszewa. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 wś Z. Major, w par. Złotniki, miała 14 łan. , 4 zagr. ; Z. Minor 7 łan. , 1 zagr. Pawiń. , Wielkop. , I, 134. 6. Z. Pałamontowskie al. Pałamundzkie, wś nad rzką Swędrnią, pow. kaliski, gm. i par. Koźminek, odl. od Kalisza 19 w. , wraz z os. Żabka i Młyńsko ma 167 mk. i 13 dm. W r. 1827 było 12 dm. , 126 mk. Fol. Koźminek al. Złotniki ma 172 mr. ; wś Z. 22 os. , 207 mr. Wchodziły w skład dóbr Koźminek. Na początku XVI w. łany km. dawały kościołowi w Koźminku meszne po dwie miary żyta i dwie owsa a łany folw. dziesięcinę snopową Łaski, L. B. , II, 64. Wydawca Lib. Ben. pomieszał w objaśnieniach te Z. ze Złotnikami w par. Goliszew. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 wś Z. miała 7 łan. Pawiń. , Wielkop. , I, 112. 7. Z. , wś i fol. , pow. jędrzejowski, gm. i par. Złotniki, odl. 13 w. od Jędrzejowa, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, urząd gminny. W r. 1833 wchodziły Z, wś, folw. i młyn w skład dóbr rząd. Jędrzejów. W 1827 r. było 40 dm. , 368 mk. Jest to dawna osada. Wymieniona już w liczbie wsi, z których dziesięciny oddawane na stół arcybiskupi, przeznaczył arcyb. Jan dla klasztoru jędrzejowskiego przy jego fundacyi około r. 1176 Kod. Małop. , II, 8, 29. Ów Jan pochodził z rodu Jaksów, dziedziców wsi. Ponieważ nadał klasztorowi tylko dziesięciny z łan. kmiecych, przeto możnaby przypuszczać, iż wówczas już dwór dawał dziesięcinę miejscowemu kościołowi parafialnemu. Parafia w Rembieszycach, założona r. 1438, została wydzielona z obrębu par. Złotniki. Na początku XVI w. istnieje w Z. kościół par. p. w. WW. Św. Cztery wsi składające parafią stoją w większej części pustką. Do kościoła należą dwie role karczemne jedna obsadzona daje czynszu 1 grzyw. , kawał roli z obszarem dwu łanów i sześć łąk, z tych jedna nad rzką Zarczyczka ma szerokość łanu i na staję długości Łaski, L. B. , I. 578. W połowie w. Z. mają kościół par. drewniany, są własnością Złotkowskiego h. Szyarza, mają łany km. , z których dziesięcine dawano klasztorowi jędrzejowskiemu; karczmy, zagrod. i folwark rycerski dawały dziesięcinę pleb. w Złotnikach Długosz, L. B. , III, 362, 373. W r. 1540 Z. , wieś szlachecka, w pow. chęcińskim, własność Złotnickich, miała 6 karczem, które płaciły po pół grzywny, 2 kmieci na łanach a 7 na pół łanach osiadłych, pół łanków pustych, 5 zagr. , młyn, sadzawkę, dwór, folwark, 2 karczmy plebana płaciły po 1 grzywnie; lasy, łąki, zagajniki; mostowe płacono po 2 denary. Ogólna wartość wraz z wsią Kanice 908 grzyw. Pawiń. , Małop. , 272, 564. Znaczna ilość karczem 8 i pobór mostowego wskazują, iż wieś miała charakter targowiska. Na miejscu dawnego podupadłego kościoła wzniósł ks. Aleksander Denhoff, opat jędrzejowski, nowy, murowany w r. 1666. Rubrycele niektóre oznaczają datę erekcyi parafii na r. 1595. Być może, iż kościół uległ profanacyi w czasie szerzenia się reformacyi i że nastąpiła nowa konsekracya a może i nowe uposażenie ogołoconego z funduszów kościoła. W 1841 kościół został gruntownie odrestaurowany. Z. par. , dek. jędrzejowski, 1647 dusz. Z. gmina, należy do sądu gm. okr. we wsi Brzegu, urz. poczt. w Małagoszczy. Gmina ma 11732 mr. obszaru i 3231 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 66 żydów. 8 Z. , wś, pow. miechowski, gm. i par. Wawrzeńczyce, odl. 42 w. od Miechowa. Na obszarze wsi były trzy jeziora, mające do 48 mr. rozległości. W 1827 r. było 64 dm. , 454 mk. W dok. z 1252 r. wymieniono Z. w liczbie wsi stanowiących uposażenie klasztoru sieciechowskiego. W połowie w. wś Z. , w par. Wawrzyńczyce, własność klasztoru, miała łany km. , z których dawano czynszu po 2 koguty, 30 jaj, 2 sery. Karczma z rolą płaciła czynszu 4 grzyw. ; zagr. , folwark duchowny płaciły dziesięcinę klasztorowi. Ze Złotniki Złotniki wszystkich ról dziesięcinę, wartości 20 grzyw. , dawano pleb. w Wawrzyńczycach. Obowiązani też byli wozić dla klasztoru potrzebne przedmio ty z Krakowa i Wieliczki i takowe składać w Słupi pod Łysą górą Długosz, L. B. , U, 174 i III, 266, 268. Według reg. pob. pow. pro szowskiego z r. 1581 wś Z. miała 11 łan. km. , 2 zagr. z rolą, 1 kom. z bydł. , 3 bez bydła Pawiń. , Małop. , 7. Br. Ch. Złotniki 1. wś włośc, pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Juchnowiec, o 2. , dobra, tamże, o 15 w. od Białegostoku, własność Sakowiczów, z folw. Ostasze i Przyborka 202 dzies. 23 łąk i past. , 7 nieuż. . Złotniki 1. z Borkiem i Michaliną, wś, w pow. mieleckim, o 2 klm. na płn. od Mielca, na praw. brzegu Wisłoki, wzn. 174 mt. npm. Wieś ciągnie się długą ulicą, złożoną z 133 dm. 25 w Borku, 4 w Michalinie po obu stronach drogi gminnej do Chrząstowa, ma szkołę i liczy 651 mk. 311 męż. , 340 kob. , 602 rz. kat. i 49 izrael. Pos. tabularna Karoliny hr. Tarnowskiej ma młyn i 524 mr. ; pos. mn. 647 mr. Grunta napływowe, namuliste, urodzajne. W 1578 Pawiń. , Małop. , 202 Z. z Pogwizdowem, własność Hieronima Mieleckiego, miały 21 kmieci, 17 łan. , 3 zagr. z rolą i 2 komor. bez bydła. Borek ma wiatrak i leży na płd. wsch. od wsi, przy gościńcu do Mielca, Michalina także przy gościńcu, na północ od Borka. Obie wólki przedziela lasek. Z. graniczą na płn. z Ohrząsto, na płd. z Mielcem, na wschód z Chorzelowem i Cyranką. 2. Z. , wś, pow. podhajecki, 21 klm. na wsch. od Podhajec, 8 klm. na płn. od sądu pow. w Wiśniowczyku, z urz. poczt. w miejscu. Na płd. leży Burkanów, na zach. Białokiernica, na płn. zach. Nowosiołka, na płn. Sokołów i Sokolniki, na wsch. Darachów i Brykuła Nowa dwie ostatnie w pow. trembowelskim. Środkiem obszaru płynie Strypa. W jej dolinie lezą zabudowania wiejskie. Wznies. wsch. części obszaru wynosi 373 mt. miejsce znaku triang. , w zach. części 389 mt. Własn. więk. ma roli or. 2064, łąk i ogr. 352, pastw, 27, lasu 358 mr. ; wł. mn, roli or. 3047, łąk i ogr. 206, past. 59 mr. W r. 1890 było 349 dm. , 1960 mk. w gminie we wsi Korolówka 157 dm. , 881 mk. , we wsi Podlipie 82 dm. , 487 mk. , we wsi Zaścianka 110 dm. , 592 mk. a 17 dm. , 121 rak. na obsz. dwor. 1240 gr. kat. , 616 rz. kat. , 225 izr. ; 1233 Rus. , 848. Par. rz. kat. w miejscu, dek. trembowelski, archidyec, lwowska. Parafią założył w r. 1459 Michał Wilczek, dziedzic wsi odnośny dokument mieszczą Akta. Gr. i Z. , t. , str. 160. Do par. należą Burkanów, Chatki, Pantelicha, Rakowiec, Sokolniki, Sokołów, Sosnów. We wsi jest kościół murowany, konsekrowany w r. 1872 p. w. św. Stanisława. Na cmentarzu parafialSłownik Geografieany T. XIV. Zeszyt 165. nym stoi kaplica. Par. gr. kat. w miejscu, , dek. trembowelski. Do parafii należą Burkanów i Łaskówki. We wsi jest cerkiew, szkoła jednoklasowa, kasa poź. gm. z kapit. 1583 złr. , go rzelnia. Dokumentem wydanym dn. 8 kwietnia 1469 r. we Lwowie, wyrokują Piotr z Branic, sędzia, i Jan z Wysokiego, podsędek ziemscy lwowscy, na skargę prokuratora królewskiego Mikołaja Grzymały, jakoby Michał Złotnicki nieprawnie pobierał cło w Złotnikach, że tenże Złotnicki wykazał się przed sądem pewnemi prawami do pobierania takowego cła A. G. i Z. , t. VI, Mac. Lu. Dz. Złotniki 1. wś dwor. , w pow. poznańskim zachodnim, ma urz. okr. w Sadach, urz. stanu cyw. i szkoły w miejscu, tak samo pocztę i st. kol. żel. na linii PoznańPiła, par. kat. w Kiekrzu, ewang. i sądy w Poznaniu. Obszaru 916 ha, 28 dym, 405 dusz 75 ew. . Gorzelnia parowa i cegielnia. Do podat. grunt. oszacowano czysty dochód na 6215 mrk. 2. Z. , dworzec kolei żel. , w temże położeniu, 1 dra. , 14 dusz. Leżą na płn. zach. Poznania, pod Kiekrzem. Znaleziono tu stare cmentarzysko i przechowały się ślady grodziska. W r. 1308 występuje Krzywosędziwój ze Z. jako świadek przy zamianie dóbr. W r. 1580 ma tu Stanisł. Kierski 4 półłanki a Bodzanta Skorzewski 2 półłanki, 1 zagr. , 1 komom. Kazimierz Łada Zabłocki sprzedał wraz z braćmi w r. 1730 odziedziczona po rodzicach wieś Złotniki Adamowi Wedelskiemu ża 28000 złotych polskich Złota ks. ,, 264. W r. 1793 właścicielem jest Franciszek Moszczeński. 3. Z. , wś dwor. , w pow. średzkim, ma urz. okr. , sąd, par. ew. , pocztę. st. kol. żel. w Pobiedziskach, urz. st. cyw. w Jerzykowie, par. i szkołę katol. w Wronczynie, szkołę ew, w Jerzynie. Obszaru 334 ha, 7 dym. , 119 dusz 36 ew, . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 3209 mrk. Leży pod Wrączynem, na płn. zach. do Pobiedzisk. Ztąd pisał się Mikołaj Złotnicki r. 1398. W r. 1523 był 1 łan. os. i 2 zagr. , którzy mesznego składali do Wrączyna 2 kor. żyta i 2 kor. owsa z łanu, a zagr. po 1 kor. W r. 1580 są 2 łany os, i 2 zagr. W r. 1618 posiada Z. Jau Żdżarowski, r. 1793 Antoni Białobłocki, podsędek ziemski gnieźn, , z Wronczyna. 4. Z. , niem. Gutffelde, wś dwor. , w pow. mogilnickim żninskim, ma urz. okr. i st. cyw. w Rogowie, pocztę w Gąsawie, st. kol. w Żninie, na linii InowrocławRogoźno, szkołę katol. w Szelejewie, ew. w Król. Grochowiskach, , par. kat. w Rogówku, ewang. w Żninie, sąd w Trzemesznie. Obszaru 348 ha, 5 dym. , 131 dusz 13 ew. . Do podat. grunt. oszac. czysty dochód na 4025 mrk. Leży między Rogowem a Gąsawą. W r. 1523 Z. dawały dziesięcinę do Rogowa. W r. 1577 mają Z. 6 łan. os. , 3 zagr. ; 1579 r. 8 łan. os. , 2 zagr. W r. 1793 posiada Z. Ignacy Wolski, r. 1840 41 Złotógórka Złotnikl Złotnikl Złoto Złotocka Złotonosza Złotopol Feliks Ziołecki, potem Niemiec, od którego kupi ła Mlicka z Osowca i wyszła za Czarlińskiego. 5. Z. , niem. Gueldenhof, wś gosp. , w pow, ino wrocławskim. Ma urz. okr. i st, cyw. w Gniewkowicach, pocztę i st. kol. żel. w miejscu, na linii BydgoszczInowrocław, szkoły w miejseu, par. katol. w Tucznie, ewang. w Nowej Wsi, sady w Inowrocławiu. Obszaru 99 ha, 17 dym. , 161 dusz 74 katol. . 6. Z. , wś dwor. , w tem sa mem położeniu, ma obszaru 301 ha, 6 dym. , 150 dusz 26 ew. . Do. podatku grunt. oszaco wano czysty. na 7817 mrk. 7. Z. , niem. Gueldenhof, st. kol. żel. , w temźe położeniu. Z, leżą nad koleją, bydgoskoinowrocławską; . W r. 1583 miał tu Przecław Papowski 4 łan. os. a Jan Papowski 3 łan. os. i 1 rzem. W. Ł. Złotnikl, niem. Zlattnig, 1532 Slatnickh, 1260 Złotnici, 1295 Zlochnik, wś, pow. opolski, par. kat. Chrząszczyce, ew. Pruszków. W r, 1885 wś miała 682 ha, 75 dm. ,. 510 mk. 2 ew. . Złoto, w spisie właścicieli ziemskich Złoszto, dobra nad rzką Daublanką, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , gm. Opsa, o 58 w. od Nowoaleksandrowska, własność hr. de BroelPlater, wraz z dobrami Dauble maja 3622 dzies. 191 lasu, 685 nieuż. . Złotocka, wyniosłości w Warmii, pod Wutrynami. Złotógórka, Zołotogórka, wś nad Żwanem Zamiechówką, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. pol. i par. katol Wierzbowiec o 4 w. , gm. Struga 136 mk. ; ziemia czarna, kamień wapienny. Na leży do dóbr Durniaki, dawniej Sobańskich, dziś Rubczyńskich. Dr. M. Złotonosza, ob. Zołotonosza. Złotopol, pierwotnie Hulajpol, mczko nad rz. Turyą, w pobliżu ujścia rz. Wysi, w pow. czehryńskim, w 3 okr. pol. , gm, Złotopol, odl. od Czehryna o 90 w. , naprzeciw Nowomirgorodu, położonego w gub. chersońskiej, ma 10375 mk. Podług Pochilowicza w 1863 r. było tu 6680 mk. 796 prawosł. , 124 rozkoln. , 280 katol. i 5480 żydów. Siemionow podaje 609 dm. i 9579 mk. Siedziba okręgu polic. stanu, zarząd gminy, szkoła powiatowa szlachecka, istniejąca od r. 1836, szkoła żeńska prywatna, cerkiew p. w. św. Mikołaja, z muru wzniesiona w 1809 r. przez Mikołaja Wysockiego na miejsco dawniejszej Uśpieńskiej, drewnianej, funda cyi ks. Lubomirskich, kościół katolicki, synagoga, 4 domy modlitwy żydowskie, st. pocztowa, szpital żydowski, 3 fabryki tytuniu, fabryka powozów, młyn parowy krupczatny, targi co drugi tydzień, dwa jarmarki doroczne na Wniebowstąpienie i 14 września. Do par. praw. na leży wś Rozliwa odl. o 1 w. . Miejsce to pierwotnie nosiło nazwę Hulajpola i było częścią składową dawnej rozległej włości taśmińskiej czyli późniejszej śmilańskiej. Posiadali ją Żubrykowie, dalej. Osada ta wielokrotnie przez Tatarów pustoszona, w końcu za czasów Bohdana Chmielnickiego wpadła w ręce Kozaków i Koniecpolscy na długie lata ją utracili. W r. 1659, gdy po traktacie Hadziackim Kozaków wiernych i zasłużonych Rzpltej dobrami ziemskimi wynagradzano, H. ad male narrata został nadany Pawłowi Teterze Morzkowskiemu. Ale Stanisław Koniecpolski, wojewoda sandomierski, upomniał się na sejmie o swoje dziedzictwo, i zapotrzebował jego zwrotu. Jakoż sejm mu je zwrócił na mocy konstytucyi z r, 1661 i 1662 ob. IV, str. 390. Pomimo to jednak H. dzierżył jakiś czas Paweł Tetera Morzkowski, już wtenczas hetman zaporozki, tak, że nawet w 1665 r. wysłał on na sejm siostrzeńca swego Iskrzyckiego z instrukcyą, w której zlecił mu prosić o aprobacyę na sejmie Olchowca z Hulajpolem, ,, które on, hetman zaporozki, za przywilejem królewskim trzyma teraz prawem doźywotnem; na szlakach to samych siedzi tatarskich; ku dzikim polom się udało, i przed tym tam pożytek bywał, bo się ludzie łowieniem ryb i zwierza po ługach bawią w zb. Konst. Swidzińskiego. Od Koniecpolskich w następstwie H. przeszedł do Walewskich, o od tych drogą kupna do ks. Lubomirskich. Ks. Ksawery Lubomirski w 1787 r. olbrzymie dobra śmilańskie sprzedał ks. Potemkinowi. Przy tym nowym nabywcy dopiero H. został przemianowany na Złotopol. W r. 1788 ks. Potomkin uformował w dobrach swych świeżo nabytych dwie wojskowe brygady szpolską i złotopolską, które pod nazwą woluntaryuszów zagranicznych, razem z kozakami wiernymi Rossyi pod wodzą Sydora Białego czynny wzięły udział w wojnie tureckiej Engel, Opis spraw przechow. w arch. wileńskiego gubernatora 1783 1791, Wilno 1868, str. 52. W statnich czasach bytu Rzpltej H. służył za stannicę zimową wojsku polskiemu konsystującemu na lukach granicznych Michał Grabowski, czerpiąc z tradycyi, na tle stosunków tutejszego pogranicza osnuł powieść pod tyt. Stannica llulajpolska. Rzeczka Turya, nad którą położony II. , tworzyła wtedy granicę pomiędzy Rzplią a krajem noworossyjskim. Konstytucya z 1789 r. zapisała imiona kilku walecznych żołnierzy znajdujących się w kawaleryi narodowej pod Hulajpolem, a mianowicie namiestnika Józefa Hoszowskiego, towarzysza Stanisława Nolickiego i szeregowych Józefa Błońskiego, Marcina Krzywickiego, Józefa Szymańskiego i Teodora Fijałkowskiego Zbiór Konst. i uchw. sejm. od 7 paźdz. 1788 do 16 grud. 1790, str. 95. Po zejściu ks. Potemkina, klucz złotopolski z rozdziału pomiędzy jego sukcesorami dostał się gener. Mikołajowi Wysockiemu, który tu zajął stałą siedzibę. Dalej od Wysockiego dobra te przeszły na własność wnu Złotopole ków jego Adryana i Piotra Łopuchinych. W protokule czynności arehidyakouatu kijow. z r. 1819 czytamy Kościół murowany kollator Franciszek Zaleski, marszałek czerkaski. Pleban ks. Łukasz Unicki. Ten kościół przez Franciszka Zaleskiego, fundowany, a w 1817 r. przez kś. Maurycego Dziekońskiego poświecony p. tyt. Maryi Niepokalanego Poczęcia. Franciszek Zaleski otrzymawszy plac z domem i ogrodem od gen. Wysockiego na rzecz kościoła złotopolskiego, wieczysty zapis tegoż roku przeznaczył dla proboszcza. W 1807 r. od gener. majora Mikołaja Wysockiego na zmurowanie kościoła w Złotopolu prawo. 1807 r. od Franciszka Zaleskiego erekcya; ewinkuje na dobrach swych Rotmistrzówce. Na miejsce tego kościoła wzniesiono z muru w 1861 r. świątynię pod tymże wezw. z ofiar publicznych, staraniem proboszcza miejscowego kś. Jaworowskiego. Ma ona z dawniejszej budowy tylko prezbiteryum i kopułę. Sufit wspiera się na ośmiu kolumnach. Wewnątrz mieści trzy ołtarze Niepokalanego Poczęcia, N. M. P. Częstochowskiej i św. Franciszka Ksawerego. Parafia katol. , dekanatu zwinogródzkiego, 1081 wiernych. Kaplice w Glinianej Bałce i Ositniaczce. Poprzednio istniała tu kapliczka katol. drewniana, wystawiona w 1791 r. przez Annę Staal, żonę Gustawa, pełnomocnika klucza turyańskiego dóbr ks. Potemkina. Kaplica ta do r. 1795 zostawała pod opieka ks. franciszkanów, poczem oddana została pod zarząd proboszczów śmilańskich. Na polach jest mogiła Wizirska, o której niema podania, lecz musi dochowywać pamięć jakiegoś pobytu wojsk tureckich w tych stronach. Gmina obejmuje 15 miejscowości, mających 2896 dm. , 20959 mk. , 19758 dzies. ziemi 5809 włościańskiej, 13593 dworskiej, 356 cerkiewnej. Opisy Z. podał Tyg. Illustr. z r. 1862 t. V, 140 i z 1868 r. . Edward Rulikowski. Złotopole 1. wś i fol. nad rzką b. n. , pow. lipnowski, gm. Jastrzębie, par. Lipno odl. 4 w. , ma 10 dm. , 107 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 165 mk. Dobra Z. składały się w r. 1887 z fol Złotopole i Radosne, attynencyi Buchowa, Ostrów i Ruda, rozl. mr. 1182 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 669, łąk mr. 132, past. mr. 53, lasu mr. 171, nieuż. mr. 40; bud. mur. 7, drew. 13; płodozm. 11pol. ; fol Radosne gr. or. i ogr. mr. 106, łąk mr. 7, past. mr. 2, nieuż. mr. 2; bud. drew. 6, las urządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 24, mr. 33; wś Rumunki Buchowe os. 14, mr. 129. Według aktu z r. 1258 wieś tę, nieżyjący już wówczas Bogusza, wojew. łęczycki, nadał szpitalowi św. Gotarda pod Włocławkiem Kod. Małop. , II, 110. To samo Z. wymienione jest w liczbie posiadłości biskupstwa wło cławskiego w dok. z r. 1259 i w akcie rozgraniczenia wsi Jankowo w ziemi dobrzyńskiej r. 1371 Kod. dypl. pol. ,, 614, 755. Z in nych dokumentów dowiadujemy się, iż Bogussa filius Mecslay zapisał Z. i Konarowo Komoro wo swemu spowiednikowi, bratu Marcinowi z zakonu św. Benedykta, ażeby po śmierci jego przeszły na własność szpitala św. Gotarda pod Włocławkiem, którego tenże Bogusza był fundatorem. Wprawdzie w r. 1262 opat sulejow ski na mocy układu z bisk. włocławskim Wolimirem obejmuje Z. wraz z dobrami szpitala, ale już w r. 1288 na mocy układu między bi skupem Wisławem a klasztorem byszewskim ton ostatni obejmuje szpital i jego włości Ulanow. , Dok. kujaw. , 184, 201. W r. 1358 Z. i inne wsi szpitalne przechodzą drogę zamiany na wła sność Hektora Łąckiego ob. Szpital. ,, Nicolaus de Slotopole subjudex puje w dok. z r. 1408 Kod. dypl. pol. . I, 281. Według reg. pob. pow. lipnowskiego z r. 1564 wś Złotopole, w par. Lipno, miała 2 łany, 4 łany sołtysie, 2 zagr. Płacono fl. 9 gr. 10 Pawiu. , Wielkop. , I, 312. R. 1789 własność Ostrow skiego, który tu wysiewał 40 korcy żyta i 4 kor. pszen. 2. Z. , fol. , pow. płoński, gm. Stroźęcin, par. Gralewo. odl. 21 w. od Płońska, ma 2 dm. , 46 mk. W r. 1889 fol. Z. i Szabsk Żabowo Dobrsko, rozl. mr. 484 gr. or. i ogr. mr, 443, łąk mr. 13, past. mr. 6, nieuż. mr. 14; bud. mur. 5, drew. 6. Br. Ch. Złotopole, fol. , pow. rohaczowski, od 1869 r. własność Jasińskich, 105 dzies. 18 roli, 10 łąk, 72 lasu. Ztotopolice 1. wś, pow. płoński, gm. Załuski, par. Kamienica, odl. 21 w. od Płońska, ma 22 dm. , 181 mk. , 1530 mr. W 1827 r. Z. Górne miały 10 dm. , 143 mk. a Z. Dolne 2 dm. , 10 mk. W r. 1885 fol. Z. rozl. mr. 1334 gr. or. i ogr. mr. 909, łąk mr. 63, lasu mr. 329, nieuż. mr. 34; bud. mur. 6, drew. 24; las urządzony, wiatrak. Wś Z. os. 30, mr. 41; wś Roguszyn os. 17, mr. 62. Wymienione w dok. z 1255 r. w liczbie wsi dających dziesięcinę klasztorowi czerwińskiemu Kod. dypl. pol. , I, 72. W r. 1576 wieś Z. Górne, w pow. zakroczymskim, płaci od 6 łan. km. , Z. Dolne od 1 łanu Pawiu. , Maz, 310. 2. Z. , mylnie w opisie dóbr Cerekiew za Zatopolice. Złotopolszczyzna, fol. , pow. lipnowski, gm. Kłokock, par. Lipno odl 6 w. , ma 9 bud. drew. , 215 mr. 126 roli, 40 łąk, 32 lasu, Nosi też nazwę Mencowizna. Złotoruń, folw. nad Jaźnicą, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Mikołajewo, okr. wiejski Czełniczek o 10 w. od Dzisny, 1 dm. , 16 mk. katol. W 1865 r, własność Siedleckich. Złotoruny, zaśc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Muśniki o 4 w. , o 39 w. od Wilna, 5 dm. , 37 mk. katol. podług spisu Złotoruny Złotopole Złotopolszczyzna Złotoruń z 1865 r. 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dukszty. Złotorya 1. wś, fol. i dobra nad rz. Narwią, pow. mazowiecki, gm. Stelmachowo, par. Tykocin, odl. 42 w. od Wysokiego Mazowieckiego. Leży w pobliżu traktu pocztowego z Warszawy do Białegostoku odl. 2 mile, na drodze z Białegostoku do Tykocina. Rzeka Narew oddziela tu gub. grodzieńska od łomżyńskiej. Naprzeciw Złotoryi uchodzi Supraśl do Narwi z praw. brzegu. Wieś ma urząd poczt. , browar, wiatrak. W 1827 r. było 43 dm. , 271 mk. Dobra Z. składały się w r. 1886 z folw. Z. i Awuls, rozl. mr. 1195 fol. Z, gr. or. i ogr. mr. 542, łak mr. 129, past. mr. 8, nieuż. mr. 108; bud. mur. 3, drew. 4, las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Z. os. 54. mr. 1305. 2. Z. Stara i, wś, pow. ostrowski, gm. Orło, par. Jasiennica. W r. 1827 było 15 dm. , 125 mk. Jest to starożytna osada, założona na obszarach leśnych powiatu nurskiego, nadanych biskupom płockim. Według aktu z 1203 r. mają biskupi swe gniazda sokole w Jasienicy i Łetownicy. Zapewne w Z. posiadali swój dwór mysliwski skoro w XVI w. wieś ta jest centrem całego klucza złotoryjskiego dóbr biskupich. W r. 1578 Jakub Krzenczk wójt płaci tu od 15 1 2 łan. km. , 4 zagr. , 1 rzem. Paw. , Maz. , 395. Istniał tu kościół parafialny, erygowany przez biskupów w r. 1502. Do 1804 istniała też parafia, należąca de dekan. andrzejowskiego. Następnie przyłączono ją do par. Jasiennica. Kościół stary spalił w r. 1816 a na jego miejscu wzniesiono r. 1842 kaplice drewnianą. Złotorya, Złotoreje, kolonia, pow. sokolski, w 3 okr. pol. , gm. Czarna Wieś, o 19 w. od Sokółki, 57 1 2 dzies. 26 łąk i pastw. . Złotorya, wś, cześć Gołęczyna, w pow. pilzneńskim, składa się z folwarku i 9 dm. , liczy 49 mk. Była to poprzednio odrębna wieś. Według reg. pob. pow. pilzneńskiego z r. 1536 wś Złotorya miała 5 łan. km, , płacących czynszu po 1 grzyw. gr. 12, za rybołóstwo na rz. Wistoce płacono gr. 12. W r. 1581 wś Z. , własność kasztelana rospierskiego miała 4 osad. , 1 1 4 łan. , 4 kom. Paw. , Małop. , 244, 541. Złotorya, Goldgraeber Hauland, wś gosp. , w pow. obornickim, ma parafie, urz. okr, , urz. st. cyw. i pocztę w Mur. Goślinie, st. kol. żel w Obornikach, na linii PoznańPiła, szkoły w miejscu, sądy w Rogoźnie. Obszaru 186 ba, 13 dym. , 114 dusz 15 katol. . W r. 1793 posiada Z. Wł. Gurowski z Murowanej Gośliny. Złotorya, niem. Zlotterie, dok. 1258 Slotorie, wś przy ujściu Drwęcy do Wisły, na jej praw. brzegu, w dawnej ziemi dobrzyńskiej, 6 klm. na wschód od Torunia, pow. toruński. We wsi znajduje się agentura poczt. i szkoła ewang. ; par. kat. w Kaszczorku. Przez Drwęcę prowadzi most żelazny, który w 1893 r. oddany został do publicznego użytku. Długość jego wynosi 54 mt. , kosztował 38000 mrk. Dla wsi tutejszej i kawałka Prus leżącego za Drwęcą jest ta no wa komunikacyą nader ważna. Mostowego opłaca się 20 fen. od wozu. Obszaru obejmuje Z. 592 ha 248 roli or. , 115 łąk, 35 lasu. W 1885 r. było 93 dm. , 144 dym. , 738 mk. , 406 kat. , 332 ew. Rozróżniają Z. Polską, gdzie mieszkają katolicy, i Niemiecką, zaludnioną przez luteran. Z. należy do starych osad. R. 1841 odkrył ta budowniczy Erdmann tuż nad Czarną Wodą kamienie ustawione, z menhirem w środku. Wszystkich kamieni było pierwotnie 24. Opis szczegółowy i plan miejscowości podał radca Hirschfeld Zeitsch. des bist. Ver. fuer die II, 77. Nazwa pochodzi podobno ztąd, że tu niegdyś znajdowano złoto. W dok. pojawia się Z. już w XIII w. jako posiadłość biskupów kujawskich. Za taką uznaje ją akt mistrza ziemskiego Hermana Balka już r. 1230 ob. Altpreus. Noverint etiam frater cognominatus Balco. quondam magister Prussia, praedia Pluskowicz Pluskowęsy, Mucowar Mokre et partem praedii Slotorie, constitutam intra et Drwenczam. .. quorum jus et proprietas ad ecclesiam Vladislaviensem pertinuit ab, saepedicto bonae memoriae domino Michaeli Cuiaviensi episcopo et successorbius porpetuo restituit possidenda anno domini millesimo ducentesimo trigesimo wyjęte z przywileju Gerharda z Hirzberg, wicemistrza ziemskiego z r. 1258. Ten zwrot i prawo posiadania Z. potwierdzają późniejsi mistrzowie, jak np. Minherus de Querenwrht Dok. z r. 1293 wydanym w Papowie Ulanow. dok. kujaw. i mazow. , str. 195, 228. Potwierdza też odwieczne posiadanie Z. przez bisk. kujawskich Konrad, ks. krakowski i łęczycki, w r. 1242 Kod. dypl. pol. ,, 594. Wówczas należało do Z. i terytoryum dzisiejszego Kaszczorka po prawej stronie Drwęcy, t. . Sloteria cis Drewanzam. R. 1262 zezwala książę kujawski Kazimirz biskupowi Wolimirowi osadzić Z. na prawie niem, Zdaje się jednak, że biskup zlecił to osadzenie comesowi Albertowi z Smolna, a ten toruńskim mieszczanom Heymanowi i Mikołajowi, którzy ją posiadają r. 1289. W r. 1363 Dobiesław zwany Miodek, z Miodus na Mazowszu, kupuje wójtowstwo Z. Zlothoria. .. in terra Sluncusi situata za 80 grzyw. groszy praskich. Książę kujawski Władysław przeznacza wójtowi 4 łany. Wieś była osadzona na 30 łanach. Prócz tego wójt otrzymał pole Ostrówek które sam wykarczował, łąki, prawo warzenia i szynkowania piwa dla całych dóbr książęcych. Będzie też pobierał cło na Drwęcy od spławianego drzewa, ma prawo polowania w lasach książęcych. Za to obowiązany jest służyć Złotorya Złotorya Złotowizna Złotowice Złotowo w czasie wojny aa koniu za 3 grzyw. i dawać będzie księciu z cła pobieranego po 12 grzyw. rocznie Kod. dypl. pol, II, 738. Zamek złotoryjski stanowił niejako klucz do ziemi dobrzyńskiej, dla tego częste o niego staczano boje. Gdy r. 1343 Kazimierz W. odzyskał ziemię do brzyńską, zamek w Z. częścią, przebudował, częścią wałami i murem umocnił, R. 1374 Władysław Biały, ks. gniewkowski, opanował zamek złotoryjski. Obiegł go Sędziwoj z Szubina razem z Kazimierzem, ks. szczecińskim, który tu został ranny i zmarł w r. 1377. Władysław poddał się nareszcie pod warunkiem, że Kazimierz da mu zł. w złocie ob. Staroży tności Polskie, Pozn. 1852, str. 705. R. 1391 puszcza książę Władysław z Opola zamek tutejszy wraz z przyległościami zakonowi krzyżackiemu bez upoważnienia Jagiełły w zastaw, nie oznaczając terminu wykupu. Rok później zastawia im całą ziemie dobrzyńską akt zastawu w języku niemieckim podaje Kod. dypl. pol. , II, 784 786. Celem jej wykupna zwołał król w r. 1404 do Korczyna sejm, który zgodnie uchwalił po 12 groszy prazkich z łanu. Wystarczało to na wykupno ziemi dobrzyńskiej wraz z zamkiem, co nastąpiło r. 1405 Kodem anno feria quinta pentecostes dominus Viadislaus, rex Poloniae, magistro cum praeceptoribus in Thorun in Thorun et redimit terram Dobrinensem, dominio nostris anno 1392 impignoratam pro L m. florenorum et IIII m. sexagenorum grossorum. rer pruss. , III, p. 277. Pomimo to już r. 1409 wielki mistrz Ulrich v. Jungingcn wraz z marszałkiem zakonu w 10 dni po wypowiedzeniu wojny wkroczył w ziemię dobrzyńską i po zdobyciu Dobrzynia, Lipna i Rypina obiegł zamek w Złotoryi. Załoga broniła się przez dni 8, wreszcie się poddała, poczem zamek prawie do szczę tu został zniesiony. Cegłę użyto do budowy kościoła św. Jana w Toruniu Czy potem zamek odbudowano, nie wiemy. Nadmieniamy jednak, że na sądzie rozjemczym w Wrocławiu odbytym r. 1420, cesarz zadecydował, że zakon miał zapłacić na odbudowanie zamku 25000 zł. węg. Ruiny zachowały się aź do otatnich czasów, opierając się falom Wisły. R. 1890 jednak runęła do rzeki płd. wsch. częćć muru, przeszło 2 metry grubego. Plan sytuacyjny zamku podał u. Kunsd. d. Prow. Westpreussen, r. 1889, str. 199. Złotoryjskie starostwo niegrodowe leżało w wojew. inowrocławskiem, ziemi dobrzyńskiej, pow. lipnowskim. Podług lustracyi z r. 1662 powstało z dawnego ststwa kowalskiego, przez oddzielenie z niego wsi Złotoryi, Nowejwsi i Krobi. W r. 1771 posiadał je Jan Branicki, kasztelan krakowski, wraz z małżonką Izabelą z ks. I Poniatowskich, którzy opłacali kwarty złp. 4463 gr. 20, a hyberny złp. 315 gr. 18. Dnia 131 wrześ. 1772 r. zagarnięte zostało przez rząd pruski. R. 1789 ststwo Z. z wsiami Z. , Lubięz, Nowawieś, Krobie Górne, Obory Lipieniee, Smolne, Brzoze, Zielona Puszcza i Pustynia trzymał Damazy Mioduski. Miało 120 dm. , wy siewano 320 kor. żyta. Istniejący w Z. kościół p. w. św. Wojciecha był zawsze filialnym i na leżał pierwotnie do Dobrzewic. R. 1807 roze brali go Francuzi dla wzniesienia fortyfikacyi. Następnie przenieśli parafianie t. zw. stelniczą, w poblizkim lesie stojącą, do wsi. Lecz r. 1821 kaplica zgorzała. Na jej miejscu, kosztem Bartł. Murawskiego z Nowej Wsi sta nął nowy drewniany kościołek. R. 1822 przy łączył go ówczesny administrator ks. sufr. Wilkszycki do Kaszczorka. W kościele są trzy oł tarze, pochodzące ze zniesionego klasztoru domi nikanów w Toruniu. Portatyl na wielkim ołta rzu zdobi po stronie napis Conventus uensis Praedicatorum. Na dolnej stronie czy tamy Anno Domini 1724 die 19 Julii consecratum est hocaltare portatile ab III. ac Rev. Dno Severino Episcopo Suffraganco Culmensi clesia Cathedrali Culmensi capella s. Crucis. Z bocznych ołtarzy stoi jeden pod opieką brac twa Przemienienia Pańskiego a drugi należy do bractwa św. Barbary. W skład filii wchodzą Złotorya, Nowa Wieś, Gumowo, Kompanie, Groch wraz z Grabówcem i Silno. We wsiach tych r. 1848 było 420 parafian. Duży dzwon, ozdobiony figurą św. Stanisława, jest darem Stanisława i Katarzyny Kowalskich, pochodzi z r. 1711. Kś. Fr. Ztotoryski, potok, dopł. Sanu, w pow. łańcuckim, ob. Tarnawiec. Złotowice ob. Stroniowice, mylnic, za Zrotowice. Złotowizna, fol. , pow. sieradzki, gm. Wróblew, par. Charłupia Wielka, odl. 10 w. od Sieradza. W r. 1892 miał 204 mr. obszaru 149 roli, 38 łąk, 4 lasu, 13 past. i nieuż. . Oddzielony został od dóbr Charłupia Wielka. Złotowo, wś i fol. nad rz. Mławką, pow. mławski, gm. Mostowo, par. Radzanów, odl, 24 w. od Mławy, ma 15 dm. , 179 rak. W r. 1827 było 6 dm. , 96 mk. W r. 1579 wieś Z. , w pow. szreńskim, płaciła od 2 1 4 łan. km. a Koziczki od 4 zagr. z rolą. W r. 1885 fol. Z, Koziczki rozl. mr. 642 gr. or. i ogr. mr. 393, łąk mr. 79, past. mr. 70, lasu mr. 68, w odpadkach mr. 8, nieuż. mr. 24; bud. mur. 1, drew. 12, las nieurządzony. Wś Z. os. 19, mr. 39; wś Bielawy os. 30, mr. 593. Złotowo, fol. nad rz. Szczarą, pow. słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Byteń, o 33 w. od Słonima, należy do dóbr Byteń hr. Potockich. Na rzece Szczarze, która tu przyjmuje Hrywdę, jest szluza na kanale Ogińskiego. W pobliżu przechodzi tor drogi żel. brzeskomoskiewskiej. Złotowo 1. wś gosp. nad jez. Gopłem, Złotoryski Złotowo Złotowo w pow. strzelińskim, ma urz. okr. i par. ew. w Kruszwicy, urz. st. cyw. w Ostrowie nad Gopłem, pocztę w Jerzycach, stac. kol. żel. w Kru szwicy, na linii InowrocławKruszwica, szkoły w miejscu, par. kat. w Ostrowie, sąd w Inowro cławiu. Leży tuż nad Gopłem, w miejscu gdzie z Ostrówka jest przewóz na linie drutowej. Obszaru 322 ha, 15 dym. , 183 dusz 4 ew. . W r. 1220 Konrad mazow. dał Z. z częścią je ziora klasztorowi strzelneńskiemu w zamian za inne włości a r. 1249 Kazimierz potwierdził tę posiadłość. R. 1312 zastawił ją klasztor za 30 grzyw. bisk. wrocławskiemu, w r. 1315 zamie nił ją razem z Bronisławcem, Bieganowem, Skul skiem, na dziesięcinę z Dulska, Łojewa, do czego biskup dopłacił 160 grzyw. Z rąk biskupów włocł. przeszło Z. do skarbu. W r. 1471 Au drzej z Oporowa zastawia Kasprowi Leszczyń skiemu za 500 fi. Skulsk, Złotów i Sadowie a r. 1504 dopisać je kazał Leszczyński do sumy, którą obciążony był Radziejów. W latach 1557 66 płaci ze Z. starosta radziejowski od 6 łan. os. i 1 kom. 2. Z. , wś gosp. , w pow. szubińskim, ma urz. okr. w Łabiszynie, urz. st, cywilnego i parafie w Barcinie, tamże pocztę i st. kol. żel. na linii InowrocławRogożno, szkołę katol. w Mamlicach, ew. w Dźwierzchnie, sąd w Łabiszynie. Obszaru 162 ha, 7 dym. , 66 dusz 24 ew. . 3. Z. , wś dwor. , w tem samem położeniu. Obszaru 607 ha, 10 dym. , 197 dusz 26 ew. . Leży na wschód Barcina. W r. 1580 mają tu Sebast. Rudnicki 2 łan. os. , Jan Ru dnicki 2 łan. OS, 2 zagr. , Marciu Rudnicki 3 łan. os. , 2 zagr. W. Ł. Złotowo 1. w dok. z 1370 r. , , w w. Majus Zlothkowo, 1491 Slothowo, w XVIII w. Fłotha, Flatów, niem. Flatow, miasto powiatowe w Prusach Zachodnich, pod 53 21 płn. szer. i 34 43 wsch. dług. od, o 9 mil na zach. od Bydgoszczy, a 5 mil na płd. od Chojnie, posiada stacyą kolei wschodniej między Tczewem a Piłą. Malowniczo położone między trzema jeziorami, z których jedna zwie się Baba. Przez te jeziora wije się rzeka Głumia, dopływ Głdy. Gleba piaszczysta, miejscami gliniasta. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem, drobnym handlem i rzemiosłami, głównie bednarstwem. W miejscu jest landratura, kasa powiatowa, urząd poborowy i katastrowy, sąd okręgowy, urząd poczt. i tel. 11 klasy, szkoła symultanna o 7 klasach 1887 r. 344 dz. i szkoła ludowa 5kIas. 1887 r. 345 dz. . Obszaru obejmuje miasto z przyległościami 2500 ha 1772 roli or. , 264 łąk, 10 lasu; 1885 r. było tu 405 dm. 798 dym. , 3880 mk. , 1389 kat. , 2046 ew. , 445 żydów. Spis bydła z 1892 r. wykazał tu 307 domostw, w których bydło hodują, i to 249 koni 577 sztuk bydła, 1295 owiec, 631 świń, 150 kóz i 115 uli. O początkach Z. nie mamy dokładnych wiadomości. Stare groby skrzynkowe i urny, które tu wykopano, świadczą o dawnem zaludnieniu miejsca. W dok. pojawia się Z. dopiero r. 1370. Gród warowny znajdował się tu już w najdawniejszych cząsach, stał nad jeziorem, na wzgórzu ręką ludzką usypanem a dziś zarosłem dębiną. Na początku XVII w. zbudowali tu Potuliccy nowy zamek na wyspie, niedaleko kościoła katolickiego. W r. 1657 Szwedzi zamek zdobyli. Fakt ten przedstawia rycina umieszczona w dziele Puffendorfa IV, 294, ozdobiona napisem Flatow, Pommerelliae arx, difficillimi accessus, 400 militum praesidio munita, post 24 horarum obsidionem a Serenissimo Sueciae 28 Jun. 1657. Teraźniejszy zamek, pochodzi z nowszych czasów. Pierwotny przywilej miejski całkiem zaginął. Wiadomo jednak, że już r. 1532 miasto posiadało prawo na targi. Pierwszy znany przywilej wystawił r. 1665 Andrzej Karol Grudziński, nadając miastu, na prawie niem. , 44 włók z dodatkami. Od włók tych płacili mieszczanie czynsz na św. Marcin i po 2 kury, czyniąc nadto tłokę. Mieszczanie bez roli płacili za swoje place po 12 gr. Od jatek sukienników, rzeźników, piekarzy i kupców pobierał dwór trzeci fenik. Każdy mieszczanin miał prawo warzyć rocznie 8 korcy jęczm. miary kaliskiej, ale pół beczki dostawał zawsze dwór. Kto więcej jak 8 korcy warzył, tenu słód zabierano. Oprócz tego otrzymało miasto kawał pola nad drogą ku Świętemu aż do jez. Łosionki. Burmistrz i rada miejska dostali nadto niziny między jez. Babą i Babiczynkiem. Drugi przywilej nadal miastu r. 1736 Augustyn Działński, starosta nakielski, potwierdzając w nim wszystkie dawniejsze prawa. R. 1619 posiadał Z. Jan Potulicki, 1642 r. Zygmunt Grudziński a 1650 r. Andrzej Karol Grudziński, właściciel Falmierowa ob. . R. 1688 posiadał Z. Maciej Działyński, r. 1783 radzca wojskowy v. Fahrenheid, 1805 Komierowski. Od r. 1820 majętność ta należy do dóbr stołowych króla pruskiego. Posiadali ją więc z kolei król Fryderyk Wilhelm III, Wilhelm I, książę Karol, a obecnie książę Leopold, syn księcia Fryderyka Karola. Około r. 1674 zgorzało prawie całe miasto, tak iż tylko 5 domów ocalało. R. 1801 spaliło się w nocy z 29 na 30 kwiet. 26 domów a dnia 1 paźdz. 69 domów. Także w r. 1802, 1803 i 1804 miasto przez pożary dużo ucierpiało. Na odbudowanie udzielił rząd zapomogę, nakazał jednak aby odtąd wszystkie domy były dachówką kryte. W r. 1766 było tu 890 mk. , 411 kat. i 473 akatolików; r. 1783 było 291 dm. i 1597 mk. około 600 ew. , 300 kat. i 714 żydów, miejsc pustych liczono 31. W r. 1804 było 1814 mk. , 1058 chrześcian i 756 żydów i 162 domów; 1826 r. 1932 mk. i 206 dm. ; 1853 r. 2772 mk. 742 kat, 1421 ew. , 609 żydów; 1861 r. 3154 mk. 927 kat. , 1648 ew. , 579 ży Złotowo dów; 1864 r. 3172 rak. 993 kat, , 1631 ew. , 535 żyd. , U dyssyd. . Ze Z. pochodzi rodzina Hube, która wydała kilku zdolnych i znanych prawników. Niedawno umarł w Rzymie ks. Józef Hube, członek zgromadzenia zmartwychwstańców. Kościoły. Kiedy kościół parafialny został fundowany, niewiadomo. R. 1619 nadaje Jan Potulicki z Potulic kościołowi złotowskiemu 6 starych włók i 3 nowe, z czego wynika, że parafia ta już dawno istniała. W drugiej wojnie szwedzkiej kościół r. 1657 uległ zniszczeniu. Dopiero r. 1664 Andrzej Grudziński wystawił teraźniejszy murowany, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , konsekrowany r. 1669. Prawo patronatu posiada dziedzic domeny książęcej. Bola proboszczowska obejmuje 695, 10 mr. Do prezbyteryum kościoła przytyka zakrystya, a do podłużnej nawy 2 kaplice, kopułami kryte. Na dachu wznosi się wieżyczka. Dawniej podobno stała przed kościołem wieża murowana, którą rozebrano. Dziś wiszą dzwony w drewnianej dzwonnicy. Ołtarzy jest 5. Z obrazów zasługuje na wzmiankę koronacya N. M. P. w wielkim ołtarzu. Obrazy Drogi krzyżowej zostały sprawione r. 1885 kosztem 1400 mrk. Ze starych zabytków przechowały się krucyfiks perłową macicą wykładany i ornat z kosztownemi haftami. Herb wyszyty i litery M. G. W. P. S. wskazują, że to jest dar Maryi z Święcickich Grudzińskiej, wojewodziny poznańskiej, starościny średzkiej. W kościele złotowskim spoczywają zwłoki osób należących do głośnych rodów wielkopolskich Potulickich, Grudzińskich i Działyńskich. Przy kościele istnieje szpital dla 5 ubogich i bractwo trzeźw. od r. 1859. Pod patronatem magistratu stoi za miastem drewniana kaplica św. Rocha, pewnie z przeszłego stulecia. Do parafii dek. kamieńskiego należą Złotowo, Swięte, Stawnica, Blękwit, Kiełpin, Klukowo, Dzierzążno, , Kujan, Nowiny i Wąsosz R. 1866 liczono w parafii 2748 dusz, 1895 r. 3382. Gmina ewangielicka istnieje od r. 1642. Gdy w czasie morowego powietrza wymarło wielu mieszkańców, na ich miejsce sprowadzono protestantów z Łobżenicy. Ówczesny dziedzic Zygmunt Grudziński zezwolił r. 1642 na wybudowanie kościoła ewang. Ale w r. 1721 musieli go luteranie rozebrać a wielu z nich przeniosło się wskutek tego do Pomeranii. R. 1773 na prośbę luteran król Fryderyk polecił przywrócić im kościół. W 1776 r. zezwolił na to dziedzic Działyński. Nowy kościół wystawiono r. 1779 a na jego miejscu stanął r. 1830 inny murowany. Gminie żydowskiej wystawił pierwszy przywilej arcybiskup gnieźn. r. 1690, drugi r. 1736 Augustyn Działyński, starosta, nakielski. Złotowski powiat, w obwodzie regencyjnym kwidzyńskim, leży między 53 13 a 53 26 płn. szer. i 34 27 a 35 24 wsch. dług. Na pół noc graniczy z pow. człuehowskim i chojnickim, na wschód z tucholskim, bydgoskim i wyrzyskim, na zach. z wałeckim i szczecinkowskim. Granice te mają swoją podstawę historyczną. Granica północna, gdzie płynie Kamionka, dzieliła aż do r. 1466 Polskę od ziemi krzyżackiej, po r. 1466 rozgraniczała Wielkopolskę od Prus Królewskich. Granica południowa zlewa się, z małemi wyjątkami, z granicą, która od r. 1808 dzieliła Prusy od w. ks. warszawskiego. Granica wschod. odłącza obwód regieneyi kwidzyńskiej od bydgoskiej. Granica zachodnia wreszcie dzieliła dawniej dyec. poznańską od gnieźnieńskiej a dziś rozłącza obszar dyec. poznańskiej a chełmińskiej. Obszar powiatu obejmuje 27 1 2 mil kwadr. czyli 152579 ha, z których na rolę orną przypada 94216 ha, na łąki 10724, na lasy 28135 ha. Czysty dochod z ha roli obliczono na 7, 44 mrk. , z ha łąk na 7, 05 mrk, z ha lasu na 2, 35 mrk. Z tego do miast należy 11670 ha 8100 roli orn. , 906 łąk, 136 lasu, do gmin wiejskich 78958 ha 57738 roli orn. , 5532 łąk, 4728 lasu, do większych posiadłości 61951 ha 28378 roli orn. , 4286 łąk, 23271 lasu Z rzek zasługuje na wzmiankę Głda, tworząca zach. granicę powiatu. Jej dopływ Dobrzynka stanowi północną granicę. Środek powiatu przerzyna Łobżonka, a wschodnią część Kamionka i Sępolna. Jezior i stawów wylicza topografia Schmitta 73, z których ważniejsze są Mochla pod Kamieniem, Pęperzyńskie, Smiełowskie, Lutowskie, Więcborskie, Sempelborskie, Pieczyńskie, Niechorz, Cerekwickie, Radońskie i Włościborskie. Komunikacyą ułatwiają liczne szosy i dwie koleje linia pilskotczewska, ze stanami Krajenka, Złotowo, Zakrzewo i Lipka, i linia chojnicko nakielska, ze stacyami w Więcborku, Sępólnie i Kamieniu. Ludność powiatu wynosiła 1858 r. 54148 dusz 31243 ew. , 19868 kat. i 3037 żydów; mowa ojczysta była u 39291 niemiecka u 14816 polska; niemych było 41. R. 1875 było w pow. 63853 mk. ; 1880 r. 67119 mk. R. 1885 liczono 64717 mk. 31589 męż. , 33128 kob. . urodzonych w pow. było 51934. Co do wyznania było 37444 ew. , 25027 kat. , 1 dyssyd. , 2245 żydów. R. 1890 wynosiła ludność pow. 65156 mk. 37482 prot. , 25584 kat. , U różnych wyznań i 2079 żydów. Etat powiatowy na rok 1894 wynosił 250500 mrk dochodu i rozchodu. Długi powiatu wynosiły r. 1896 jeszcze 800400 mrk. Szkół liczył powiat w 1886 r. 104, z 176 klasami. Uczęszczało do nich 7216 dzieci ewang, 4682 kat. i 437 żyd. Między nauczycielami było 114 ew. , 54 kat. i 4 żydów. Miast jest pięć Złotowo 1885 r. 3880 mk. . Kamień 1703, Krajenka 3218, Więcbork 1668 i Sępólno 3639; gmin wiejskich 107, obwodów dominialnych 70. Największemi dobrami nietylko w pow. , lecz w całych Prusach Zachodnich są złotowskie do bra książęce. Ich obszar wynosi 25031, 34 ha, z czego 9554, 13 ha jest pod pługiem, 1551, 67 łąk, a 11657, 94 lasu. Czysty dochód do podatku gruntowego obliczono z tych dóbr na 91424 mrk. Z osad wiejskich są największe Tarnówka 1416 mk. , Zakrzewo 1031 i Święte 1328, za to wś Dębowiec liczy tylko 18 mk. Ludności polskiej obejmuje powiat około 18000. Przy wyborach do parlamentu dostał tu r. 1884 kandydat polski 4972 głosów. Na 1000 mk. przypada w pow. 742 8 Niemców a 256 9 Polaków ob. Ludność pol. w Prusach Zach. przez Nadmorskiego, w Pamiętniku Fizjograf. , IX, 1889. Ze wsi szlacheckich tylko dwa majątki zostają w ręku Polaków Komierowo 1140, 42 ha własność posła Komierowskiego z Nieźuchowa, Skarpa 338, 30 ha własność Józefa Prądzyńskiego. Przed 20 laty posiadali tu Grabowscy wielkie obszary, mianowicie Radawnicę 3342, 92 ha. Buczek 1741, 56 ha i Dolnik z Paruszką 859, 40 ha. Wreszcie była w ręku Bojanowskich wś kościelna Głubczyn z Rogownicą razem 809, 60 ha, w ręku Pradzyńskich Wałdowo z Adamkowem, Teklanowem i Wałdówkiem 1841 ha. W pow. złotowskim komisja kolonizacyjna rozwija swą, działalność, by raz na zawsze przeciąć ten pas ziemi, łączący powiat z księstwem poznańskiem. Głowne źródła 1 Der Kreis Flatow v. , Thorn 1867, str. 255 250. 2 Kunstdenk. d. Pr. Westpr. , Danzig 1884, str. 415 418. 3 Goldbeck Topographie des L. Preussen, Maricnwerder 1789, str. 99. 4 Szematyzm dyec. z r. 1867 str. 42. 2. Z. , niem. Zlotlowo, dok. Goldbach, wś nad Sędałą, w pow. lubawskim, pod Lubawa, gdzie jest kościół par. i st. poczt. Szkoła katol. i pomocnicza agent. poczt. są w miejscu. Wś ma 1283 ha 947 roli or. , 19 łąk; 1885 r. było 87 dm. , 152 dym. , 724 mk. , 706 kat. , 18 ew. Według wizytacji Strzesza z r. 1667 72 villa ditionis episcopalis a. 1350 locata. Tutejszy kościół, p. w. św. Barbary, był aż do r. 1641 parafialnym. Biskup Działyński przyłączył go do Lubawy. Dzwonnica stoi osobno, została r. 1876 zbudowana. Nabożeństwo odprawia się tu raz w miesiąc. Obraz w dużym ołtarzu przedstawia Przemienienie Pańskie. Po zach. stronie mieści się ołtarz św. Katarzyny z udatnym obrazem Najśw. Panny z Dzieciątkiem Jezus i św. Anną, pochodzącym z r. 1618. R. 1891 został kościół odnowiony, przyczem znaleziono kamień węgielny z r. 1725. Co rok odbywa się tu 6 sierp. licznie nawiedzany jarmark kramny. Inwentarz biskupstwa chełmińskiego z r. 1731 podaje Opisanie wsi Złotowa do folwarku Tynwalskiego należącej 1 Wawrzeniec Osman gbur, chałupa w szacholec, stara zła, z dachem, szopy, stodoły w wiązarek, wszystko złe. 2 Grask gbur, chałupa nowa w szacholec i dachem nowym, szopa się obala, stara, zła. stodoła w wiązarek i ta niedobra, z dachem. 3 Błażej gbur, chałupa w szacho lec stara, nie bardzo dobra i z dachem, szopa nowa stodoła w wiązarek, stara, zła. 4 Graumann gbur, chałupa w szacholec, stodoła w wią zarek, szopa także, wszystko złe, z dachami. 5 Handzel gbur, chałupa w szacholec stara, dach zly, stodoła i szopa w wiązarek, wszystko ladaco. 6 Fafa gbur, chałupa w szacholec, stara, zła i z dachem, szopa stara, zła, w wiąza rek, a druga obalona, stodoła w wiązarek jesz cze dobra. 7 Skępiec gbur, chałupa w szacho lec stara, zła i z dachem, szopa i stodoła stare, złe. Lemani na lata Goleński z budynkami swemi dobremi. Karczewski nowobudowany, ze wszystkiem dobry. Sołtysi za prawami wiecznemi i budynkami swemi, jeden Stanisław Szynawa, drugi Jakub Taszeński. Karczmarz nowo budowany sobie, za prawem wiecznem ob. str. 66 Mauuskryt w Pelplinie. R. 1789 było tu 45 dym. ; 1868 r. 667 mk. R. 1882 wielki pożar zniszczył tu 13 budynków ob. Die Loebau v, Liek, 1892 r. , str. 583. 3. Z. , niem. Flathe, w dok, Zlotkowo, Goldau, Flatow, Flatte, wś, pow. wałecki, st. pocz. i par. kat. Tuczno; 471 ha 365 roli or. , 18 łąk, 59 lasu; 1885 r. 19 dm. , 29 dym. , 137 mk. , 119 kat. , 18 ew. R. 1736 był we wsi 1 sołys wol ny z 2 ogrod. , 7 ogrod. czynszujących, 8 ogrod. wolnych i leśny. Budynki w lichym stanie ob. Gesch. des Dt. Croner Kreises v. Schmitt; nione Z. jako wś szlach. , Mosińskich z młynem wodnym i 12 dym. str. 56. Kś. Fr. Złotowski Folwark, niem. Eichfelde, folw. do Złotowa, w pow. szubińskim, ma 2 dm. , 48 dusz. Złoty Groń, ob. Groń. Złoty Kał, nazwa leśna w Roszkach. pod Krotoszynem, w lasach ks. Złoty Kokot, wybud. w Orpiszewic, pow. krotoszyński, urz. okr. i sąd w Krotoszynie, urz. st. cyw. i szkoły w Orpiszewie, poczta w Roszkach, st. kol. żel. w Bladkach, na linii LesznoKrotoszyn, par. katol. w Jankowie Zaleśnem, 5 dm, , 35 dusz. W, Ł. Złoty Las, uroczysko w dawnym pow. piń skim, teraz w pow. kobryńskim, w okolicy mstka Motol i wsi Opole, wspomniane w dok. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 117. A. Jel. Złoty Potok 1. wś i dobra, pow. częstochowski, ob. Potok 10. 2. Z. P. , wś, pow. jędrzejowski, ob. Potok 14. Złoty Potok 1. zbiera wody na obszarze Sorok, z pod góry Kruhy 408 mt. i przyjąwszy kilka potoczków płynie na Sokołów, Potok Złoty, granicą Snowidowa i Kościelnika i na granicy Kośeielnik a Woziłowa uchodzi do Dniestru z lew. brzegu. W biegu swym wyźłabia wazki jar. 2. Z. P. , w pow. drohobyckim Złotowski Folwark Złoty Kokot Złoty Groń Złotowski Folwark Zmagow Zmahajłówka Zmarkowa Zmarłe Zmarzła Dolina Zmiąca Złozierie jest lewym dopł. pot. Rybnik Majdański do którego uchodzi na obszarze Majdanu, w pow. druhu byckim. Złotystok, strumień, płynie pod osadą Koziegłowy, w pow. będzińskim i uchodzi do Warty z lew. brzegu. Złotystok, pow, kolneński, ob. CędryZłoty stok. Złoukszty, wś, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Soleczniki, okr. wiejski Soleczniki Małe. Złowody, wś i fol. nad rzką b. u. , pow. lipnowski, gm. Oleszno, par. Zaduszniki, odl. 14 w. od Lipna, ma 13 dm. , 146 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 90 mk. W r. 1872 fol. Z. rozl. mr. 376 gr. or. i ogr. mr. 302, łąk mr. 32, past. mr. 1, lasu mr. 21, wody mr. 7, nieuż. mr. 13; bud. mur. 5, drew. 8; płodozm. 7pol. Wś Z. os. 16, mr. 18; wś Kurowo os. 9, mr. 16. W r. 1564 w ziemi i powiecie dobrzyńskim, we wsi Zlewody płacą częściowi właściciele Zlewoccy, Konarscy, Jarczewski, Wieliccy z 5 łan. os. 2 fi. 4 gr. 2 sol. Paw. , Wielkop. , 1, 288. W r. 1789 posiadaczami są Kuczkowski i Chalińska. Złozierie, folw. , pow. witebski, własność Sawickich, 32 dzies. Złożeniec al. Złożenice, wś i fol, , pow. olkuski, gm. Pilica, par. Strzegowo, odl. 16 w. od Olkusza, przy drodze do Pilicy. W 1827 r. było 48 dm. , 313 mk. W r. 1876 fol. Z. z nomenklaturą Bazylów rozl. mr. 735 gr. or. i ogr. mr. 207, łąk mr. 5, lasu mr. 504, nieuż. mr. 19; bud. drew. 6, las nieurządzony, pokłady kamienia wapiennego. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1490 wś Złożenice miała 5 łan. W r. 1581 wś Z. , w par. Pilica, miała 6 łan. km. , 1 sołtysi Paw. , Małop. , 80, 434. Br. Ch. Złudzin, wś, pow. mozyrski, ob. Mutwica. 2. Złuj, chutor, pow. rzeczycki, w okr. pol. wickim, gm. Dernowicze, o 171 w. ud Rze czycy. A. Jel. Złyciu al. Złyczyn, Słóczyn, niem. Litschen, wś i dobra nad Małą Szprewią, pow. wojerecki, par. ew. Lohsa. Do r. 1815 należała do Łużyc Saskich. Wś ma 332 ha 141 roli, 60 łąk, 94 lasu, 47 dm. , 231 mk. ew; dobra mają 532 ha 128 roli, 34 łąk, 215 lasu, 6 dm. , 37 mk. 10 katol. W r. 1860 było tu 294 Serbów, r. 1880 tylku 239. Złydnia, wś nad Niewiedranką, pow. siebieski, most. Złynka, rzeczka, w gub. mohylewskiej, lewy dopł. Ipuci. Złynka 1. os. starowiercza nad rzką Złynką, pow. nowozybkowski gub. czernihowskiej, o 18 w. na płd. zach. od Nowozybkowa, przy drodze do Homla. Ma 600 dm. , 3940 mk. 762 jednowierców i 3178 rozkolników, 3 cerkwie jednowiercze, pustelnia rozkolnicza, 28 sklepów, 1994 dzies. ziemi. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem, pszczelnictwem oraz mularstwem i ciesielstwem. W osadzie odbywają targi co tydzień oraz 2 jarmarki dorocznie 7 stycznia i 1 października. 2. Z. Krasna, słoboda nad rzką Złynką, pow. nowozybkowski gub. czerni bowskiej, gm. Deniskowicze, 101 dm. , 500 mk. Zmagow, ob. Smagów. Zmahajłówka, wś nad Dnieprem, pow. czerkaski, w 1 okr. pol. , gm. Leśki, odl. o 8 w. od Czerkas, mą 1612 mk. Posiada cerkiew Pukrowską, drewnianą, wzniesioną w 1787 r. , na miejsce dawniejszej, istniejącej już w 1746 r. Uposażenie parochii stanowi 48 dzies. W pobliżu wsi przechodzi droga pocztowa czehryńska. Z. wchodziło w skład sstwa czerkaskiego, obecnie należy do okręgu czerkaskiego dóbr państwa. Uroczysko nosi nazwę Podhorna. Zmarkowa, dawna nazwa pot. Marka, w pow. wielickim, ob. Osikówka, Zmarłe, fol. w dobrach Kluczewsko, pow. włoszczowski, odl. 8 w. od Włoszczowy. Zmarzła Dolina, jedna z odnóg doliny Mięguszowieckiej w Tatrach Spiskich. Zmarzły Staw 1. al. Zadni Staw al. Podkół, jeden z Pięciu stawów polskich w dolinie Pięciu stawów. Wzn. 1889 mt. npm. , ma 6, 75 ha obszaru i 29 mt. głębokości. 2, Z. S. , niem. EisSee, jeden ze stawów w dolinie Staroleśniańskiej, w Tatrach Spiskich, wzn. 2060 mt. ma 11, 1 arów obszaru. Wypływa z niego potok Staroleśniański, dopł. Zimnej Wody. 3. Z. S. Polski, w dolinie Swistowej, wzn. 1966 mt. 4. Z. S, u stóp Wysokiej, po nad stawem Czeskim od południa, wznies. 1794 mt. Spływa z niego potok do Czeskiego, tworząc piękny wodospad, mający do 50 mt. 5. Z. S. Mięguszowiecki, wzn. 1940 mt. Zmiana, karczma, pow. wilejski, w 1 okr. pul, o 58 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołudeczna do gr. pow. mińskiego, 1 dm. , 8 mk. żydów. Zmiąca, wś, w pow. limanowskim, nad małym dopływem Łososiny z praw. brzegu, 15, 9 klm. na płn. wsch. od Limanowy, zajmuje zwartą dolinę potoka. Domy po obydwóch stronach potoka zbudowane, stoją średnio na wznios. 414 mt. npm. , ku wschodowi jednak podnoszą się wzgórza, tworzące poboczne działy wodne, do 704 a ku zachodowi do 714 mt. Na południe od wsi ciągnie się grzbiet lesisty Zalacz, którego średni szczyt Jaworz sięga 888 mt. , Wielki Zalącz 921 mt. Z. ma 135 dm. i 805 mk. 381 męż. , 424 kob. ; 799 rz. kat. przydzielonych do par. w Ujanowicach i 6 żyd. Pos. tabularna wynosi 74 mr. , przeważnie lasów; pos. mn. 1466 mr. w ogóle. W r. 1581 Zmacza była własnością klasztoru w Starym Sączu, miała 4 1 2 łan. km. , 5 zagr. z rolą, zagrodę bez roli, 2 kom. z bydłem, 2 rzem. i łan sołtysi. Po r. 1785 Złotystok Złowody Złoukszty Złotystok Złudzin Złożeniec Złuj Złyciu Złydnia Złynka Zmijew Zmieja Zmieja Zmiejewa Hara Zmiejka Zmiejowce Zmiejówka Zmień Zmiennica Zmierzynka Zmieszniew była własnością fuuduszu religijnego, następnie hr. Brunickiego, teraz Ahrah. Folkmanna. Gra niczy na płn. z kol. Wachendorfem, na zach. z Jaworzną a na wsch. z Ujanowicami i Kobyłczyną. Mac. Zmieja, uroczysko, pow. kobryński, w 4 okr. pol. , gm. Drohiczyn, należy do dóbr Jerszowo, Gołąbowskich. Zmiejewa Hara, Żmiejowa Góra, wś. pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Bacewicze, o 52 w. od Bobrujska. A. Jel. Zmiejka 1. rzeczka, w pow. drysieńskim, drobny prawy dopływ Dżwiny, bierze początek pod wsią Ozierniki, płynie w kierunku zacho dnim na przestrzeni 10 w. i uchodzi w pobliżu wsi Zaprudzie, 2. Z. , rzką, pow. dzisieński. przepływa pod wsią Michałuszki. 3. Z. , rzeczka, w pow. nowogródzkim. Zmiejowce, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol, , gm. Zdzięciół, o 27 w. od Słonima, 219 dzies. ziemi włośc. A. Jel pow. kobryński, w 4 okr. Zmiejówka 1. wś i dobra, pow, bobrujski. w 1 okr. pol, gm. Stepy, o 50 w. od bobrujska a 9 w. od st. dr. żel. lipawskoromeńskiej Krasny Brzeg. Wś ma 25 osad; dobra, własność Dąbrowskich poprzednio Niemczynowiczów mają 2230 dzies. Grunta lekkie. 2. Z. , fol. i uroczysko, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Siemków. o 15 w. od Mińska, dziedzictwo Zmaczyńskich, nut 2. Zmień, wś włośc pol. , gm. Drohiczyn. odl. o 40 do 80, 90 30 uczZmiennica, wś, pow. brzozowski, nad pot. t. n. , praw. dopł. Wisłoki. Wieś zajmuje dolino żrudłowisk potoku 314 nit. npm. , zasłoniętą od wschodu pasmem lesistem, sięgającem 434 mt. , od zachodu pasmem dochodzącem 401 mt. Pasma te tworzą dział wód Wisłoka i Sanu i ciągną w kierunku płd. wsch. Wś ma szkołę, liczy 106 dm. , 627 mk. 304 męż. , 323 kob. , 304 rz. kat. , należących do par. w Jasionowie, 4 gr. kat. do par. w Besku i 4 izrael. Pos. tabularna Maryi Zarembiny wynosi 833 mr. , w połowie lasu; pos. mn. 468 mr. Z. graniczy na wsch. z Brzozowem i Humniskami, na zach. z Haczowem, na płd. z Jasionowem. Część płn. wsch. nazywa się Koźleńcem i Porębami, Mac. Zmierzynka, mylnie Zmierzyńce, urzęd. Źmerynka al. Żmirinka 1. Wielka, wś u źródeł rzki Baran, dopł. Bohu, pow. winnicki, okr. pol. Zmierzynka, gm. i par. kat. Brahiłów, w. od Winnicy, ma przeszło 600 dm. , mk. , cerkiew, szkołę 1klas. 2 naucz. , niów, koszary wojskowe, aptekę, kilku lekarzy, młyn parowy, składy maszyn, magazyny, st. poczt. , telegr. i dr. źel. , 939 dzies. ziemi włośc. , 819 dworskich. Okrąg policyjny stan obejmuje 3 gminy powiatu Brahiłów, Stanisław czyk i Tywrów. Z. posiada w większej części bruk i szosę prowadzącą do koszar wojskowych. Osada wzrosła od czasu przeprowadzenia dróg żelaznych. Własność dawniej hr. Potockich, Oktawii z hr. Potockich Szwejkowskiej, dziś hr. ChoiseulGauffie. Z. jest ważnym punktem handlowym dla tutejszych prowincyi. St. dr. żel. kijowskoodeskiej Z. , pomiędzy st. Brahiłów o 7 w. a Jaroszenką o 19 w. , odl. jest o 250 w. od Kijowa a 362 w. od Odessy. Ze Z wychodzą linie dr. żel. do Wołoczysk, długa 151 w. , i do Mohylowa, długa 108 w. 2. Z. , wś, tamże, w pobliżu poprzedniej, odl. o 1 w. od st. dr. żel. Z. , gm. Stanisławczyk, ma 91 osad, 809 mk. , 817 dzies. ziemi włośc. , 561 dworskiej, 40 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. , Parascewii, wzniesiona w 1731, z 1124 parafianami. Własność dawniej Głowackich, dziś Dersewilów. Zmieszniew, wś, pow. sośnicki gub. czernihowskiej, gm. Sośnica, 202 dm. , 1210 mk. , cerkiew, wiatrak. Zmijew, mto powiat. gub. charkowskiej, przy zlewie Mży z Dońcem północnym, pod 49 41 płn. szer. a 54 1 wsch. dług. , odl. o 37 w na płd. od Charkowa, ma 6253 mk. 1888 r. . W 1861 r. było tu 582 dm. 6 murow. , 3 cerkwie, 4105 mk. , 11 sklepów, 129 rzemieśln. , przeważnie bednarzy, szkoła, bank miejski, st. poczt. , 7 warzelni łoju, 2 garbarnie. Do miasta należy 489 dzies. Dochody w 1862 r. wynosiły 3461 rs. Główne zajęcie mieszkańców rolnictwo i sadownictwo. Handel nieznaczny. W mieście odbywają się targi co tydzień oraz 4 jarmarki doroczne. Na początku XVII w. okolica ta była zajęta jeszcze przez Tatarów. W 1640 r. Konrad Sulima z Zaporozcami, pobiwszy na brzegach rz. Mży na głowę Tatarów i wziąwszy do niewoli chana ich Aksaka, założył tu zameczek. Wkrótce potem Zmiejew był jedną z najsilniejszych twierdz słobódzkich oraz centrem powiatu. Otaczały go liczne osady. W 1668 r. miasto zostało spalone przez zbuntowanych miejscowych w a w 1688, 1692 i 1732 uległo napaści Tatarów. Od 1797 r. mto powiatowe. Zmijewski powiat, w środkowej części gubernii, zajmuje 102 mil al. 4936 w. kw, podług Schweizera 103, 2 mil al. 4996 w. kw. . Powierzchnia powiatu przedstawia równinę, miejscami dość falistą i pagórkowatą, zwłaszcza zaś na dziale wodnym Dońca i Dreli, na prawym brzegu Dońca i na pr. brzegu Udaju. Gleba w części południowej czarnoziemna, w części płn. i wschodniej po części piaszczysta i gliniasta. Główną rzeką jest Doniec Północny, przerzynający powiat na znacznej przestrzeni, lecz nie spławny w jego granicach. Z dopływów Dońca najważniejsze Udaj i Meźa. W płd. zach. części powiatu przepływają rz, Orela i Orelka. Jezior, zgrupowanych w dolinie Dońca, niewiele. Między niemi znajduje się największe jezioro w gubernii; Liman, mające 7 w. Zmorówka Zmuda Zmudzinowo Zmitroki 1 Zmitrowicze Zmitrowo Zmitrowszczyzna Zmoidszen Zmorzna Wola Zmjewka Zmijewka dług. a 3 szer. i gorzkawosłona woda. Liczne błota towarzyszą biegowi rzek. Lasy, przeważnie liściaste, zajmują do 37000 dzies. , t. j. 7 j przestrzeni. Z ogólnej przestrzeni około 170000 dzies. należy do włościan skarbowych, tyleż do większej posiadłości i około 154000 dzies. do skarbu. W 1861 r. było w powiecie bez miasta 81100 mk. , zamieszkujących 172 osad 2 miasta, 14 słobód, 29 siół, 80 wsi i 47 chutorów. Główne zajęcie stano wi rolnictwo i hodowla bydła. Dość rozwinięte jest również sadownictwo i rybołówstwo. Przemysł fabryczny nieznaczny. W 1878 r. było tu 33 zakładów przemysłowych głównie gorzelni i cegielni, zatrudniających 243 robotn. i produkujących na 223733 rs. rocznie. Handel dość ożywiony. W powiecie odbywa się 35 jar marków rocznie. Zmjewka al. Kropiwna, wś u źródeł ruczaju t. n. , pow, radomyski, w 4 okr, pol. , gm. i par. praw. Rozważew o 7 w. , odl. o 65 w. od Radomyśla, ma 175 mk. Podług Pochilewicza jest tu 310 mk. Włościanie, w liczbie 98 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 391 dzies. , ze spłatą po 323 rs. 74 kop. rocznie. Przy wsi około 300 dzies. lasu skarbowego. Własność dawniej Alojzego a następnie Henryka Żmijewskich, obecnie skarbowa. Żmijewski al. Iwany, chutor nad rzką Iwany, pow. bohoduchowski gub. charkowskiej, gm. Bohoduchow, 27 dm. , 191 mk. , st. poczt. Zmiłowice, niem. , wś i dobra, pow. pszczyński, par. kat. Mikułów. Wś ma 247 ha 197 roli, 18 łąk, 1 lasu, 45 dm. , 436 rak. katol; dobra 337 ha 271 roli, 52 łąk, 17 dm. , 186 mk. 5 ew. . Jedna grupa domów, włączona później do Kamionki, zwała sie. Zminne, wś i fol. nad rz. Tyśmienicą, pow. radzyński, gm. Suchowola, par. Parczew, odl. 20 w. od Radzynia, ma 27 dm. , 236 mk. W 1827 r. było 26 dm. , 178 mk. W r. 1885 fol Z. rozl. mr. 1050 gr. or. i ogr. mr. 477, ląk mr. 79, past. mr. 58, lasu mr. 403, nieuż. mr. 33; bud. drew. 17; las nieurządzony, wiatrak. Wś Z. os. 25, mr. 678. Do dóbr Z. na. leżał doprzednio fol Okalew. W r. 1668 Z. wchodziło w skład ststwa parczewskiego. Zmitroki 1. al. Z, wś włośc. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. i okr. wiejski Pohost Nowy o 1 w. , o 61 w. od Dzisny, 4 dm. , 47 mk. katol. w 1865 r. 15 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Linkowszczyzna. 2. Z. , zaśc. włośc, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, gm. Przebrodż o 17 w. , okr. wiejski Pohost, o 48 w. od Dzisny, 1 dusza rewiz. Podług spisu z 1866 r. 6 dm. , 61 mk. katol. Zmitrowicze, wś nad rz. Brusiatą, w pow. borysowskim, ma 22 dm. Pod wsią błoto długie 7 w. , szerokie 3 w. Zmitrowo, fol. nad strumieniem, pow, wilejski, w 1 okr, pol, o 60 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 1 dm. , 6 mk. Zmitrowszczyzna. pow. dzisieński, ob. Zmitroki. Zmoidszen al. Szamelien, wś, pow. łecki, st. pocz. Lyck Ełk. Zmorówka al Zmurówka, wś. W 1768 r. należała do ststwa Rożów, w pow. radomyskim. Zmorzna Wola al Zmożna Wola, wś i fol, pow. piotrkowski, gm. Rozprza, par. Mierzyn, odl 10 w. od Piotrkowa. Wś ma 11 dm. , 136 mk. , 126 mr. ; fol 4 dm. , 8 mk, W 1827 r. było 7 dm. , 61 mk. W r. 1552 wś Wolya Zmorzna, zamieszkała przez drobną szlachtę, miała C os, na 3 łan. Należała do par. Rozprza Paw. , Wielkop. , 11, 253. W r. 1871 fol Z. Wola rozl. mr. 607 gr. or. i ogr. mr. 276, łąk mr. 10, past. mr. 95, lasu mr. 138, wody mr. 30, zarośli mr. 20, nieuż. mr. 38; bud. drew, 11, las nieurządzony, pokłady torfu. Zmuda, kol i fol, pow. wieluński, gm. i par. Lututów, odl 20 w. od Wielunia. Kol ma 10 dm. , 103 mk. ; fol. 1 dm. , 7 mk. ; os. 1 dm. , 7 mk. W 1827 r. było 4 dm, , 16 mk. ; osada należała do pow. ostrzeszowskiego. Zmudzinowo al. Kerberowo, niem. Koerberhof al. Coerberhof, folwark miejski pod Luba wą, pow. lubawski, st. pocz. i par. kat. Luba wa. Obejmuje blisko 1000 mr. 342 ha pięknej ziemi. W 1885 r. 4 dm. , 90 mk. Nazwę niem. przybrał fol. od swego dawniejszego właściciela Hermana Koerber. Dziedzicami byli 1775 r. Ka zimierz Jurgielewicz; 1792 r. Ewa Jurgielewicz; 1801 Józef Lęski; 1841 Grzegorz Brodzewicz; 1847 Jan Leon Zmudziński, ktory folw. odbudo wał; 1852 r. Herman Koerber; 1869 V. 1809 oceniono folw. na 7630 fl. R. 1852 wyno siła cena kupna 8650 tal, 1855 r. 11050 tal, 1867 r. 33500 tal, 1869 r. 27116 tal, 1875 r. 114000 mrk ob. Die str. 251 252. Kś. Fr. Zniuliska, grupa domów w Jaworniku Ruskim, pow. dobromilski. Zmurówka, ob. Zmorówka. Zmynkle, os. w dobrach Justyanów, pow. sejneński. Zmyślin, wś, pow. lipnowski, gm, i par. Bobrowniki, odl 10 w. od Lipna, ma 6 dm. , 46 mk. , 169 mr. W r. 1827 był 1 dm. , 19 mk. Mieszka tu drobna szlachta. Z. wchodził w skład dóbr Gnojno. Zmyślona 1. wś nad rz. Wartą, pow. wieluński, gm. Radoszewice, par. Ossyaków, odl 19 w. od Wielunia, ma wraz z os. Ptak 20. , dm. , 143 mk. , 18 os. , 227 mr. Wchodziła w skład Zmiłowice Zmyślona Zmyślin Zmynkle Zmurówka Zminne Zmysłów Zmysłówka Zmyślona Zmyślonka Zmyślona dóbr R. W r. 1827 było 10 dm. , 57 mk. 2. Z. , pustka, pow. wieluński, gm. Galewice, par. Cieszęcin, odl. od Wielunia w. 29, ma 4 dm. , 16 mk. 3, Z. , os. , pow. wieluński, gm. Skomlin, par. Komorniki, odl. od Wielunia w. 11, ma 2 dm. , 20 mk. 4. Z. , fol. , pow. turecki, gm. Bartochów, par. Warta, odl. od Turka w. 37, ma 1 dm. , 6 mk. 5. Z, os. , pow. łaski, gm. Zapolice, par. Strońsko, ma 1 dm. , 16 mk. , 5 mr. włośc. Zmyślona 1. wś gosp. , w pow. ostrowskim, ma urz. okr. i st. cyw. , pocztę i st. kol. żel. w Ostrowie, szkołę katol. w Westrzy, par. kat. w W. Wysocku, ew. w Latowicach, sądy w Ostrowie; 7 dm. , 110 dusz. Leży na wsch. płd. Ostrowa. 2. Z. Ligocka, wś, w pow. ostrzeszowskim, ma urz, okr. i st. cyw. , parafie i pocztę w Kobylogórze, sąd i st. kol. żel. w Ostrzeszowie, na linii PoznańKluczbork, szkoły w Kuźnicy Zmyśleniewskiej. Obszaru 268 ha, 25 dym. , 140 dusz 35 ew. . 3. Z. Ligocka, fol. do Ligoty, w temźe położeniu. Ma 2 dm, , 34 dusz. Leżą przy granicy szlązkiej, pod Ligotą i Kobylogórą, o 12 klm. na zach. płd. Ostrzeszowa i 5 klm. na wschód Międzyborza Szlązkiego. 4. Z. Parzynowska, wś gosp. , w pow. ostrzeszowskim, ma parafie i urz. okr. w Kobylogórze, urz. st. cyw. i szkoły w Parzynowie, pocztę w Mielęcinie, st. kol. żel. i sąd w Ostrzeszowie. Obszaru 103 ha, 37 dym. , 272 dusz 19 ew. . Laij na płd. zach. Ostrzeszowa, pod Parzynowem, 9 klm. od granicy Szlązka. 5. Z. Słupska, wś gosp. nad rzką Pomianką, w pow. kępińskim, ma urz. okr. w Opatowie, urz. st. cyw. w Baranowie, pocztę i st. kol. źel. w Łęce, , na linii OstrowoKępno Kluczbork, szkoły w Kuźnicy Słupskiej, par. katol. w Słupi, ew. w Opatowie, sąd w Kępnie, Obszaru 130 ha, 26 dym. , 180 dusz 6 ew. . Leży na wsch. płn. Ostrzeszowa, płd. Grabowa, przy trakcie do Krudowa. 6. Z. , osada niegdyś, w pow. szamotulskim, pod Biezdrowem i Wronkami. 7. Z. , karczma na płn. wsch. Raszkowa, płn. zach. wsi Szczary. Zmyślonka 1. kol. , pow. kaliski, gm. Opatówek, par. Tłokinia, odl. 10 w. od Kalisza, ma 11 dm. , 82 mk. W 1827 r. było 8 dm, , 67 mk. 2. Z. Przespolew, folw. , pow. kaliski, ob. Przespolew. Zmysłów 1. wólka do Wilczej Woli, w pow. kolbuszowskim, leży u ujścia pot. Olszańca do Łęgu, 191 mt. npm. , składa się z 41 dm, i 256 mk. 124 męż. , 132 kob. rzkat. Graniczy na zach. z Rusinowską Wolą, na wsch. z Wilczą Wolą, na płd. zaś ma folw. Józefów i bór zwany I w części zachodniej Mazowieckim, w części wschodniej Sojowym borem. Przez te bory prowadzi droga z Wilczej Woli do Lipnicy. 2 Z, j wólka do Trzebinki, w pow. kolbuszowskim, ma 9 dm. , 40 mk. 3. Z. , folw. , pow. rudecki, ob. Koniuszki. Zmysłów 1. wybud. w Magnuszewicach, pow. pleszewski, ma 1 dm. , 15 mk. 2. Z. al. Zmyslowiec, fol. do Magnuszewic, pow. pleszewskim, ma 1 dym, 15 dusz. Leżą na płn. Dobrzycy. W r. 1800 posiada je Idzi Moskorzewski z Magnuszewic. 3. Z. , fol. należący do Krotoszyna, w pow, krotoszyńskim, r. 1800 należy do trynitarek krotoszyńskich, którym go podarował r. 1731 Józef Potocki, dziedzic Krotoszyna. Zmysłówka, os. , pow. krasnostawski, gm. Gorzków, par. Surchów. Zmysłówka 1. wś, pow. łańcucki, leży wśród borów sosnowych, w równinie piasz czystej, przy drodze z Grodziska do Żołyni. Parafia rz. kat. w Grodzisku. Wieś składa się z 87 chat szeroko rozrzuconych, ma 515 mk. 267 męż. , 248 kob. , 488 rz. kat. a 27 izrael. Pos. tabularna ordynacyi przeworskiej ks. Lubomirskich ma 2296 mr. lasu; pos. mn. 627 mr. Graniczy na wsch. z Grodziskiem, na płd. z Opaleniskiem i Kopaniem, na zach, z Żo łynią, na płn. z Łaszczynami i Wólką Grodzi ską. 2. Z. , os. dom. do Bud, w pow. rzeszow skim. 3. Z. , inna os. dom. do Drabinianki, w tymże powiecie. 4. Z. , część wsi Ładzin, w pow. sanockim, leży na wschód od wsi, przy drodze z Krosna do Beska, składa się z 21 dm. , ma 119 mk. 55 męż. , 64 kob. , 117 rz. kat. i 2 gr. kat. Graniczy na płn. z Milczą, na płd. z Łazami. Mac, Zmysłowo 1. folw. do Sławna, w pow. czarnkowskim, ma sąd i urz. okr. w Czarnkowie, par. kat. , urz. st. cyw. i pocztę w Lubaszu, st. kol. źel. we Wronkach, szkoły w Kamionce, 1 dm. , 15 dusz. W r. 1793 własność ńskich. 2. Z. , niem. Weidenhoff, folw. , w pow. poznańskim zachodnim, ma urz. okr. w Sadach, par. kat. i urz. st. cyw. w Cerekwicy, pocztę i st. kol. żel. w Rokietnicy, na linii PoznańKrzyż, szkoły w Mrowinie, sądy w Poznaniu, 1 dym, 8 dusz. W r. 1793 posiada Z. kapituła poznańska. 3. Z. , wś gosp, w pow. rawickim, ma sąd, urz. okr. i urz. st. cyw. , szkołę i parafie w Jutrosinie, tamże pocztę, st. kol. źel. w Kobylinie, na linii LesznoKrotoszyn. Obszaru 68 ha, 8 dym. , 75 dusz 17 katol. Leży na wsch. płn. Dubina, płd. wsch. Jutrosina, W r. 1793 należała wś do. Koźmińskiego i wchodziła w skład dóbr jutrosińskich zduńskich. 4. Z. , wś gosp. , w pow. rawickim, ma urz. okr. w Bojanowie, urz, st. cyw. w Górce, tamże pocztę, st. kol. źel. w Krobi, na linii LesznoKrotoszyn, szkoły w Szurkowie, par. katol. w Nieparcie, ew. w Górce, sąd w Rawiczu. Obszaru 140 ha, 3 dm. , 39 dusz 5 ew. . 5. Z. , wś gosp. , w pow. średzkim, ma sąd, urz. okr. i par. ew. w Środzie, urz. st. cyw. i par. katol. w Krerowie, pocztę i st. kol. żel. w Pierzchnie, na linii PoznańJarocin, szkoły w Bieganowie. Obszaru 204 ha, 6 dym. , 52 dusz 5 ew. . Leży Zna Zna na płn. Środy. 6. Z. , fol. do Lubinia, w pow. kościańskim, ma urz. okr, w Krzywiniu, urz. st. cyw. , szkoły i parafie w Lubiniu, tamże pocztę a st. kol. żel. w Kościanie, na linii PoznańLe szno, lub w Gostyniu, na linii LesznoJarocin, sady w Kościanie. Ma 1 dym, 25 dusz. Leży na wsch. płd. Krzywinia, pod Lubiniem. W r. 1793 własność klasztoru lubińskiego. W. Ł. Zna, może Cna, rzeczka, prawy dopływ Krzny. Będzie to zapewne strumień płynący od Drelowa, na Żerocin, Dołhę, w kierunku płn. wschodnim. Znacharowszczyzna, zaśc. rząd. , pow. święciański, w 4 okr. pol. , o 43 w. od Święcian, 1. dm. , 9 mk. kat. Znachary, wś nad Straczą, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gra. aleksandrowska, okr. wiejski i dobra, Paszkiewiczów Stracza, o 11 w. od gminy we wsi Żukowie a 38 w. od Święcian, 10 dm. , 78 mk. katol. w 1865 r. 54 dusz rewiz. . Znaczek, karczma, pow. uszycki, w pobliżu wsi Wichrówki, gm. Mukarów, o 3 w. od Uszycy. Znaczki, wś nad rz. Szejmeną, pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Wyłkowyszki odl. 7 w. . Leżą przy szosie do Maryampola wiodącej, mają 16 dm, 169 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 181 mk. Znaczki al. Szamrajewska Slannica, wś nad rzką Skwirką, pow. wasylkowski, par. praw. Szamrajówka o 3 w. , ma 131 mk. Należy do Białocerkiewszczyzny hr. Branickich. W spisie urzęd. niepodana. Znajdzino, dobra, pow. orszański, dziedzictwo Rostkowskich, maja wraz z Borodzinem 1216 dzies. 18 roli, 36 łąk, 524 lasu; karczma. Znamiączki al. Znamiączka, wś, pow. ostrowski, gm. Długosiodło, par. Lubiel, ma 10 os. , 120 mr. Wchodziła w skład dóbr Grady. W 1827 r. było 7 dm. , 38 mk. Znamienka, przysiołek, pow. wileński, w 2 okr. pol, gra. i okr. wiejski Mejszagoła o 1 w. , 3 duszo rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Sanguniszki, Znamionka 1. sioło nad bałką Rudną, pow. aleksandryjski gub. chersońskiej, o 50 w. na zach. od mta powiat. , ma 1564 mk. 2. Z, sioło nad jeziorem Zajmańskiem i na lew. brz. rzki Sołoneńki, pow. nowomoskiewski gub. ekaterynosławskiej, o 18 w. na płd. wschód od Nowomoskiewska, przy drodze poczt. do Pawłogradu. ma 478 dra. , 2842 rak. , st poczt. , zarząd gminy, 2 jarmarki. 3. Z. Wielka, sioło nad rzką Konką i nad limanem Białe jezioro, pow. melitopolski gub tauryckiej, o 114 w. na płn. zach. od Melitopola, ma 828 dm. , 5988 mk. , przeważnie jednowierców Wielkorusów, cerkiew jednowiercza, 3 jarmarki doroczne, targi tygodniowe, cegielnia. Mieszkańcy zajmują się sadownictwem i ogrodnictwem. 4. Z. , sioło na lew. brz. rz. Konki, tamże, o 105 w. na płn. zach. od Melitopola, na przeciw Nikopola, ma 452 dm. , 3346 mk. , cerkiew, dom modlitwy żydowski, uprawa wina, targi tygodniowo i 4 jarmarki do roku. W XVIII w. istniała tu osada kozacka, zwana siołem Kamiennem al. Krymskę, Kamionką. 5. Z. , st. dr. źel. chairkowskonikołajewskiej, w gub. chersońskiej. W Z. krzyżują się linie dr. żel. , idące w czterech kierunkach, mianowicie na płn. wsch. dąży linia na Krzemieńczug, Połtawę do Charkowa, długa 338 w, na płd. zach. do Elizawetgradu odl. 49 w. , na płd. do Nikołajewa, długa 222 w. , wreszcie na płn. do Chwastowa odl. o 282 w. . Stacya ta z powodu krzyżowania się dróg jest bardzo ożywioną. Osada wygląda na gęsto zaludnione miasteczko. Znamieńsk, zaśc. włośc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki o 6 w. , okr. wiejski Karolinów, 6 dusz rewiz. ; należał do dóbr skarbowych Inturki. Znamienskaja 1. st. dr. żel. orłowskowitebskiej, w gub. mohylewskiej, pomiędzy st. Szebekino o 9 w. . a Rudnią również o 9 w. , odl. o 55 w. od Witebska, 73 w. od Smoleńska. 2. Z. , st. dr. żel. orłowskogriaskiej, pierwsza od Orła o 14 w. , przemianowana później na Domnino. Znamieńskie 1. Znamienskoje, sioło nad rzką Iwany, pow. wałkowski gub. charkowskiej, gra; Znamieńskie, o 15 w. od Wałek, 253 dra. 1396 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, jarmark 27 listopada. 2. Z. al. Bezsonowo, pohost, pow. wiaziemski gub. smoleńskisj, gm. Bezsonowo, zarząd gminy, cerkiew, przytułek dla biednych, syrownia. Znamienskoje 1. wś, pow. juchnowski gub. smoleńskiej, gmina w miejscu, o 50 w. od Juchnowa, 56 dm. , 347 mk. , zarząd gminy, 2 cerkwie, kaplica, szkoła, szpital, 2 jarmarki, st. poczt. przy b. trakcie poczt. z Wiaźmy do Juchnowa, odl. o 42 w, od Wiaźmy. 2. Z. , ob. Znamienskie. Znamirowice z Załężem, wś, pow. sądecki, par. w Zbyszycach, leży na lewym brzegu Dunajca, tworzącego tu łuk wygięty ku wschodowi w ten sposób, że obejmuje wieś od południa, wschodu i północy. Część północna nazywa się Załężem. Chaty w liczbie 35 rozrzucone są na brzegu rzeki. Na 262 mk. jest 126 męż. , 136 kob, 240 rz. kat. a 22 izr. Posiadłość tabularna Stan. Budziszewskiego wynosi 205 mr. ; pos. mn. 184 mr. Z. graniczą na zach. z Tabaszową. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 137 miał w Z. 3 półłanki kmiece Mikołaj Kępiński, w Tabaszowej Stan. Sokół półłanek kra. , dalej mieli części Znamierowscy, Chronowski, Golesza, Tabaszowski Chwostów, Zezulów, Zydków, Znamirowice Znamienskoje Znamieńskie Znacharowszczyzna Znamienskaja Znamieńsk Znamionka Znamienka Znamiączki Znajdzino Znaczki Znachary Znarkowszczyzna Znarkowszczyzna Zniesienie Zniatyn nadków, 5 łan. ziemiańskich. Była to wś szla checka. Co do przeszłości Z. ob. Lipie 2 t. 256. Mac. Znarkowszczyzna al. Menica, pohost, pow. lepelski, gm. Woroniecz o 8 w. , cerkiew. Znatin, , wś, w hr. beregskiem, nad rz. Latorczą. , ma kościół filial. gr. katol. , kościół par. ewang. , lasy dębowe, 1305 mk. Znawieniec, os. dom. do Lipin, w pow. pilzneńskim, ma 3 dm. i 42 mk. , 34 rz. kat. a 8 izrael. Zniatyn al. Żniatyn, wś, pow. sokalski, 23 klm. na zach. od Sokala, 12 klm. na płn. zach. od sądu pow. i urz. pocz. w Bełzie. Na płn. zach. leżą Liski, na płn. wsch. Hulcze, na płd. wsch. Dłużniów, na płd. Chłopiatyn, na zach. Przewodów. Własn, więkma roli or. 411, łąk i ogr. 45, pastw. 38, lasu 315 mr. ; wł. mn. roli or. 721, łąk i ogr. 103, past, 6 mr. W r. 1890 było 115 dm. , 641 mk. w gm. , 7 dm. , 69 mk. na obsz. dwor. 475 gr. kat. , 177 rz. kat. , 58 izr. ; 620 Rus. , 90 Pol. Par. rz. kat. w miej scu, dek. bełzki, archidyec, lwowska. Parafią założył w r. 1789 Jakub Hadziewicz. Do par. należą Budyniu, Chłopiatyn, Dłużniów, Korczmin, Kościaszyn, Krzewica, Liski, Myców, Prze wodów, Wasylów Wielki i Wyżłów. We wsi jest kościół murowany, konsekrowany w r. 1790, odnowiony r. 1874. Par. gr. kat. w Hulczu. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 395 złr. O parafii łacińskiej i gr. kat. ob. Diło 1884, Nr 84. Lu. Dz. Znicz 1. wysepka na jeziorze, w pow. gnieźnieńskim, ob. Skorzęcińskie Jezioro. 2. Z. al. Snicz, nazwa leśna na obszarze Krobi i Janiszewa. kalwaryjski, gm. Kirsna odl. od Kalwaryi 27 w. , Znicze, wś, pow. Wielka, par. Simno, ma 8 dm. , 11 mk. Zniesienie, w dokum. Wozniesien, Znieszien, wś nad Ikwą, pow. dubieński, gm. i par. praw. Dubno o 2 w. . Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. własność Hniewosza Jełowickiego, który był obowiązany do opatrywania jednej horodni zamkowej Jabłonowski, Rewizye, 53. W r. 1583 wś Znieszien należy do włości miasta Dubieńskiego kn. Konst. Ostroskiego, który płaci z tąd z 8 dym. , 6 ogr. Jabłon. , Wołyń, 82. Zniesienie, wzgórze 356 mt. z usypanym na nim kopcem, na miasta Przemyśla, w stronie południowej. Zniesienie 1. przedmieście miasta Doliny. 2. Z. , wś, pow. lwowski, tuż na płn. wschód od sądu pow. we Lwowie urząd poczt. Podzamcze. Na płn. leżą Laszki, na wsch. Krzywczyce. Wody spływają do Pełtwi. Zabudowania wsi leżą w stronie płd. , na wzgórzu. Środkiem obszaru idzie tor kolei żel. od zach. na wschód płn. zach. narożnik przerzyna gościniec Iwowsko żółkiewski. Własn. wiek. ma roli or. 25, łąk i ogr. 42, pastw. 9 mr. ; wł. mn. roli or. 252, łąk i ogr. 287, past. 66, lasu 4 mr. W r. 1899 było 154 dm. , 2466 mk. w gm. , 1 dm. , 9 mk. i na obsz. dwor. 1453 rz. kat. , 859 gr. kat. , 137 izr. , 26 innych wyzn. ; 1588, 856 Rus. , 8 Niem, . Par. rz. kat. w Malechowie, gr. katol. w miejscu. Do par. należą Krzywczyce. We wsi jest cerkiew i szkoła 4klas. Opis cerkiewki z ryciną podaly, der Commission Baudenkmaele 1858, str. 90 i 91. Popularna etymologia wyprowadza nazwę wsi od zniesienia Tatarów przez wojska Sobieskiego w r. 1675. Wywód ten jest mylny, gdyż wieś z tą samą nazwą istniała już w drugiej połowie XVI w. ob. Rasp, , Beitraege zur Gesclichte der Lemberg, , 1870, str. 33. Nazwę jej wyprowadzają od cerkwi Woznesenja czyli Wniebowstąpienia, która tu się znajdowała. W ciągu wieku XV i XVI toczyły się często spory graniczne między czasowymi posiadaczami Z. , którzy tę wś jako panem benemerentium z nadania królewskiego posiadali, a miastem Lwowem Zubrzycki, Kronika Lwowa, str. 444. W r. 1598 i 1599 odgraniczał Stanisław Żółkiewski wieś Zniesienie al. Wzniesienie od Krzywczyc Rksp. w bibliot, Ossol. , Nr 2389, str. 88. Utarło się też mniemanie, wypowiedziane przez Karola Szajnochę w szkicu Bitwa pode Lwowem Szkice hist. , t. , jakoby na polach Zniesienia, u stóp Wysokiego Zamku, Sobieski pobił Tatarów r. 1675. Tymczasem, jak to dowodnie wykazał Czołowski Wojna połskoturecka 1675 r. , Kwartal. hist. , t. VIII, str. 602 toczyła ta bitwa nie pod Wysokim Zamkiem, lecz pod Lesienicami. Dokumentem wydanym w Wilnie dnia 8 sierpnia 1555 r. wzywa Zygmunt August Macieja Goreckiego, swego namiestnika w starostwie lwowskiem, ażeby Mikołajowi Sieniawskiemu dopuścił posesyi wsi Zniesienia i Łysej Góry, darowanych przez króla Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 32, str. 54. W Warszawie dn. r 6 lipca 1618 r. zatwierdza Zygmunt III Aleksandra Kuropatwę w posiadaniu wsi Zniesienie obok Lwowa pod warunkiem opłaty kwarty 1. c, C, t. 371, str. 2066. We Lwowie dnia 15 lutego 1656 r. nadaje Jan Kazimierz Stefanowi Złoczowskiemu wieś Z. l. c, C, t. 405, str. 183. W Warszawie dn. 2 grudnia 1664 r. nadaje Jan Kazimierz Krzysztofowi Dominowi wieś Zn, 1. c, C. , t. 414, str. 2524. We Lwowie dn. 30 paźdz. 1671 r. król Michał potwierdza wybrańcom ze wsi Zn. dawne przywileje 1. c, C, t. 426, str. 3479. W Krakowie dn. 21 marca 1676 pozwala Jan III Maryannie z Lipia, wdowie po Mikołaju Ubyszu, cześniku płockim, przenieść prawa swe do Z. pode Lwowem na Franciszka Wilczkowskiego 1. c, C. , t. 160, str. 1494. W Warszawie dn. 15 czerwca 1700 r. rozszerza Znawieniec Znatin Znutyń Znosze Znoski Znosicze Znobilica Znob N Znob Nowgorodzka August prawo doźywocia do wsi Zn. , przy sługujące Adamowi Mikołajowi Sieniawskiemu, woj. bełzkiemu. na żono jego Elźbietę Lubomirską 1. c. , C. , t. 63, str. 121. W Warszawie dn. 1 czerwca 1720 daje August Potockiemu, marszałkowi nadw. , i żonie jego Te resie z Kąckich dobra Zn. 1. c. , C. , t. 524, str. 1623. Pod względem geologicznym badał Zn. prof. Łomnicki Zapiski do dyluwialnej fauny ssawców w Galicyi wschodniej, Kosmos, t. Lwów, 1881. 3. Z. , część Słobódki Janow skiej, pow. trembowelski. Lu. Dz. Znob N, wś nad rzką Znobówką, pow nowogradsiewierski gub. czernihowskiej, gm. Protopopowka, 171 dm. , 1132 mk. , cerkiew, targi, 2 jarmarki, 2 wiatraki. Znobilica, rzeczka, w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Dniepru, uchodzi między ujściem Odrowa i Dubroweńki. Znojów, os. młyn. , pow. kielecki, gm. Szczecno, par. Lisów, odl. 13 w. od Kielc, ma 2 os. , 16 mr, Wchodziła w skład dóbr Maleszowa. W 1827 r. 2 dm. , 10 mk. Znosicze, wś w pobliżu Słuczy, pow. rówieński, gm. Niemowicze, par. prawosł. Tynne o 7 w. , ma 78 dm. , 608 mk. , prawosł. , 18 kat. i 36 żydów. Posiada cerkiew filialną, p. w. św. Jerzego, z drzewa wzniesioną w 1765 r. a odnowioną w 1865 i 1880 r. Uposażenie cerkwi, z zapisu Stanisława Worcella z 187. 3 r. , stanowi 57 dzies. ziemi. Obszar dworski wraz z Niemowiczami wynosi 2182 dzies. i należy do Katarzyny Barkowoj. Znoski 1. osada, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Przytulanka, o 30 w. od Białegostoku, 40 1 2 dzies. 7 łąk i pastw. . 2. Z. , wś włośc. nad Żylanką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Holszany o 5 w. , okr. wiejski Michajłowszczyzna, o 20 w. od Oszmiany, 12 dm. , 91 mk. katol. w 1865 r. 32 dusz rewiz. ; należydo dóbr skarbowych Traby. Znosze, w dok. Znose, przylogłość Łęgowa, na płn. zach. wybrzeżu jez. łegowskiego, między Pokrzywnicą i Wągrówcem przy ujściu Rudki, wprost Łęgowa. Stał tu młyn, dziś nie istnieje. W r. 1319 własność cystersów łekneńskich. Znutyń, po łotew. Znutini, wś, pow. dzwiń ski, gm. Borki, par, Prele, własność dawniej Borchów, dziś należy w części do Rengartenów 1593 dzies. i Eitelsonów 754 dzies. . Gorzelnia, młyn wodny. Znutini, ob. Zmutyń. Zo al. Wsie, wś, pow. rossieński, gm. Koltyniany, o 53 w. od Rossień. , wś i dobra, pow. lignicki, par. kat. Obsendorf, ew. Koiskau. W r. 1885 dobra miały 208 ha, 4 dm. , 76 mk. 1 kat. ; wś 73 ha, 22 dm. , 87 mk. 6 kat. . Zamek, folwark, młyn wodny. Zobia, okolica szlach. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , o 33 w. od Szczuczyna, 2 dm. , 15 mk. Zobka, rzeczka, w gub. grodzieńskiej, lewy dopływ Jasiołdy. Zobki 1. niem. Sobken, ob. . 2. Z. ,. odolanowski, ob. Ratajczyk. Zoble, szczyt górski 730 mt. nad Dunajcem, w pasmie ciągnącym się od Łącka, w pow. nowosądeckim, z północy na południe. Zoblitz, dobra i wś, pow. rozborski, par. kat. Mużaków, ew. Rozbork. W r. 1885 dobra miały 826 ha, 3 dm. , 28, mk. 6 kat. ; wś 364 ha, 34 dm. , 157 mk. 1 kat. . Zobten 1. ob. Sobótka. 2. Z. , nadleśnictwo, pow. strzygłowski, par. kat. Strzygłów, ew. Oelse. W r. 1885 było 290 ha, 1 dm. , 5 mk. 1 kat. . 3. Z. , nadleśnictwo, pow. niemczyński, par. kat. ew. Niemczyn. W r. 1885 miało 190 ha, 1 dm. , 5 mk. 1 ew. . 4. Z. am am Bober, ob. Sobótka 2. Zobtenberg, ob. Sobótka. Zobtenbergforst, leśnictwo, pow. świdnicki, par. kat. i ew. Sobótka Zobten. W r. 1885 było 2405 ha, 2 dm, 9 mk. 2 kat. . Zochanka, jakoby pierwotna nazwa wsi Cyganki, w pow, gdańskim Zochcin, wś, pow. opatowski, gw. Sadowie, par. Opatów odl. 4 w. , ma 33 dm. , 221 mk. , 981 mr. W 1827 r. było 16 dm. , 134 mk. W połowie w. wieś Zochczyn, w par. Opa tów, własność biskupstwa lubuskiego, miała 30 łan. Sołtys miał dwa łany wolne i służył na wojnie o jednym koniu. Pozostałe 28 łan. da wały czynsz po fertonie i po 5 gr. za stacyą królewską. Dziesięcinę biskupią, wartości do 10 grzyw. , składano u wójta w Opatowie. Jedna karczma płaci 3 fertony poprzednio pięć, dru ga 16 skotów, 2 kor. jęczmienia na osep, 2 ku ry, 20 jaj, 2 sery, wieprzowego po 2 grosze, Był młyn pusty z rolą, który płacił 2 grzyw. Kola niewymierzona, leząca pomiędzy Jaływą sem a wójtowstwem, należała biskupów, któ rzy mieli też łąkę i dwie sadzawki Długosz, L. B. , 1, 642. W r. 1578 ks. Ostrogski płaci tu od 9 os. , 1 łan. ; Albert Wielicki, pisarz ziem ski sandomierski, z wójtowstwa od 2 osad. , 1 1 łan. , 8 zagr. z rola, 10 ubogich komorn. Paw. , Małop. , 187. Br. CL Zochcinek, fol. nad rz. Opatówką, pow. opatowski, gm. i par. Opatów, ma gorzelnią 1870 r. , 6 dm. , 102 mk. , 407 mr. W 1827 r. 7 dm. , 45 mk. Zochermuehle, ob. Socha. Zochow w dok. , ob. . Zockau niem. , ob. Coków. Zodczen al. Zodeln al. Uszupoehnen, wś, pow. gołdapski, st. p. Kiauten. Zodel Nieder, dobra i wś, pow. zgo Zobtenbergforst Zobten 1 Zobtenberg Zoblitz Zoble Zobki Zobka Zobia Znutini Zofia Zofilin Zofijowo Zofijówki Zofijówka Zofijka Zofiipole Zofiewo Zofibór Zofianówka Zofianka Zofian Zofiampol Zoepel Zoellnig Zoelling Zoebelwitz Zodyń Zodoroże Zoden Zodeln ha, 4 dm. , 25 mk. ew. ; wś 921, 158 dm. , 711 mk. 4 kat. . Z. , dobra 40, 9 łąk, 3 dm. , 7 mk. . 1815 należały do Łużyc Saskich. ob. Zoden, łotew. Kryszanamujża, wś i dobra nad Niemenkiem Memel, w okr. mitawskim, pow. i par. bowska, tuz pod Bauskiem, posiada kościół ewang. Na prawym brzegu rzeki znaj duje się osada żydowska, . Słobodą. Do dóbr należą folw. ; Dubenhof i Memelhof. Zodoroże, pow. dzisieński, mylnie ob. t. VI, , wś, pow. gołdapski, st. p. Gawaiten. Zodyń al. Żodyń, w dok. Sadino, , wś dwor. , obecnie własność komisyi kolonizacyjnej, pow. babimojski, par. ew. , sądy, urz. okr. i st. cyw. w Wolsztynie, parafia kat. , poczta i szkoła kat. w Siedlcu, st. kol. żel. w Tuchorzy, na linii ZbąszyńWolsztyn, par. ew. w Tuchorzy. Obszaru 709 ha, 6 dym. , dusz 21 ew. . 2. Z. , wś gosp. , w temźe położeniu, ma obszaru 304 ha, 37 dym. , 287 dusz 48 ew. . Leży przy trakcie z Kopanicy do Wolsztyna. W r. 1262 nabył te wieś klasztor w Obrze, a r. 1286 zamienił ją na młyn Niałecki i Karpicko. R. 1380 Mikołaj, bisk. pozn. , fundując kościół paraf. w Siedlcu, nadaje patronat opatowi z Obry, a do kościoła przyłącza Kiełpin, Niebórz, Zodyń i Czarną. W r. 1580 ma Z. 8 łan. os. , karczmę z półłankiem i 3 zagr. R. 1793 Z. jest jeszcze własnością klasztoru w Obrze. W. Ł. Zoebelwitz, dobra i wś, pow. kożuchowski, par. kat. i ew. Bytom. W r. 1885 dobra miały 5 dm. , 71 mk. 9 kat. ; wś 31 ha. , 13 dra. , 43 mk. ew. dobra, pow. królewiecki, st. p. Zoelling, dawniej Czolnic, 1295 Czolnik, dobra i wś, pow. kożuchowski, par. kat. w miejscu, ew. Kożuchów. W r. 1885 dobra miały 441 ha, 18 dm. , 154 mk. 6 kat. ; wś 374 ha, 71 dm. . 291 mk. 13 kat. . Kościół paraf. wzniósł tu około r. 1222 ks. Henryk III na miejscu, w którem stała przedtem świątynia pogańska. Od r. 1767 stanowi filią kościoła paraf. w NiederGross Bohrau. Zoellnig 1. Gross, pol. Celnki Wielkie, 1266 Zoelnigh, 1366 Zeolnig Major, wś, pow. oleśnicki, par. kat. w miejscu, ew. Allerheiligen. W r. 1885 wś miała 1111 ha, 104 dm. , 788 mk. 115 ew. . Stanowiła dawniej własność bisk. wrocławskich. Posiada kościół par. katol. , oposażony 2 włókami. Szkoła katolicka. Przy wsi stacya dr. żel. z Oleśnicy do Kluczborka, odl. 9 klm. od Oleśnicy. 2. Z. Klein, pol. Celniki Małe, 1366 Scolnig Minor, pow. oleśnicki, par. kat. Zoellnig, ew. Bernstad. W r. 1885 wś miała 744 ha, 41 dm. , 443 mk. 99 ew. . Wieś należała dawniej do bisk. wrocławskich. Kościół par. katol. , dawniej należący do par. w Celnikach Wielkich. Szkoła katol. od r. 1770. Zoepel, fol. i wyb. w dobrach Maldeuten, . Zofia, fol. , pow. kolski, gm. Sępolno, par. Lubstów, odl. od Koła 22 w. ; ma 6 dm. , 116 mk. , 181 mr. Cegielnia i wyrób dachówek. Pol. należy do dóbr Lubstów. Zofia, szczyt górski 1065 mt. w Karpatach bukowińskich, na granicy północnej pow. radowieckiego. Zofiampol, fol. , pow. biłgorajski, gm. Sól, par. Puszcza Solska. Zofian, wś, pow. lubartowski, gm. Samokleski, par. Garbów, ma 21 os. , 325 mr. Wchodzi w skład dóbr Samoklęski. Zofianka 1. os. w dobrach Grabica, pow. piotrkowski. 2. Z. , wś i fol. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Karczmiska, par. Wąwolnica. Wchodziła w skład dóbr Kazimierz. Wś ma 23 os. , 217 mr. 3. Z. Górna i Dolna, dwie wsi, pow. janowski, gm. Kawęczyn, par. Janów, odl. 5 w. od Janowa, przy szosie z Janowa do Frampola. Z. Górna ma 35 dm. , 296 mk. , 418 mr. ; Z. Dolna 13 dm. , 121 mk. , 207 mr. Wchodziły w skład dóbr ordynacyi Zamoyskich. Zofianówka, wś, pow. lubartowski, gm. i par. Rudno. Wchodziła w skład dóbr lubartowskich, ma 15 os. , 262 mr. Zofianówka, wś, pow. kowelski, ob. Kaszówka. Zofibór al. Zofibórz, fol. nad rzką Wilkojatką al. Bystrzycą, pow. łukowski, gm. Ulan, par. Łuków, ma kościół poklasztorny drewniany, 3 dm. , 56 mk. , 257 mr. W 1827 r. 2 dm. , 8 mk. Jan Domaszowski, ststa łukowski, założył tu w r. 1710 klasztor dominikanów. Inne źródła mienią założycielem Franc. Nowosielskiego w r. 1721. Być może iż uzupełnił on dzieło pierwszego fundatora. , wś włośc. , pow. rypiński, gm. Okalewo, par. Sadłowo, odl. 15 w. od Rypina, ma 3 dm. , 22 mk. , 90 mr. Zofiewo 1. wś, pow. rypiński, gm. Okalewo, par. Sadłowo, odl. 15 w. od Rypina, ma 12 dm. , 155 mk. , 519 mr. W r. 1828 było U dm. , 108 mk. Z. i Zofiewko wchodzą w skład dóbr Okalewo. 2. Z. , wś, pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Teolin, odl, od Augustowa 46 w. , ma 7 dm. , 25 mk. Zofiipole, ob. Zofiopole. Zofijka, fol. , pow. lipnowski, gm. i par. Szpital, odl 17 w. od Lipna, ma 2 dm. , 24 mk. , 16 mr. Zofijówka, ob. Zofiówka. Zofijówki, pow. mielecki, ob. Podlesie 35. Zofijowo, ob. . Zofilin, fol. , pow. nowogródzki, w 5 okr. Darewo, od Nowogródka, należy do dóbr Swojatycze hr. Czapskich; grunta lekko faliste, bardzo urodzaj ne, miejscowość małoleśna. A. Jel. Zofin, fol, dobr Chyżowice, w pow. hrubieszowskim. Zofin, niem. , wś gosp. , w pow. bydgoskim, ma urz. okr. i st. cyw. w Fordonie, tamże pocztę i st. kol. żel. na linii Bydgoszcz Chełmźa, szkołę katol. i parafie w Jaruszynic, ewang. w Pałczu, sądy w Bydgoszczy. Obszaru 46 ha, 19 dym, , 87 dusz 22 katol. . Leży 2 1 2 staja na płn. zach. od Fordonia. Zofinin 1. wś, pow. radzymiński, gm. Strachówka, par. Stanisławów, ma 30 os. , 209 mk. , 457 mr. Wchodziła w skład dóbr Strachówka. 2. Z. , folw. dóbr Jagodne, w pow. garwolińskim. Zofino, fol. , pow. rzeżycki, własność Zbroskich, 186 dzies. Zofinów, os. , pow. siedlecki, gm. i par. Żeliszew, ma 4 dm. , 19 mk. , 90 mr. Zofinów, wólka do Siółkowy, w pow. grybowskim, ma 17 dm. i 135 mk. , 131 rz. kat. a 4 izr. Leży między Siółkową a Grybowem, na płn. zach. od tego miasta. Zofinówka, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 59 w. od Poniewieża. Zofinowo, wś nad Wiszniewka, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra hr. Chreptowiczów, Wiszniew o 1 2 w. , o 39 w. od Oszmiany, 17 dm. , 37 mk. prawosł. , 37 kat. i 12 żydów w 1865 r. 24 dusz rewiz. ; tartak, Zofiopole al. Zofiipole, wś, pow. miechowski, gm. i par. Igołomia, odl. 43 w. od Miechowa. W 1827 r. było 28 dm. , 225 mk. Zofiów, kol. , pow. gostyński, gm. i par. Kiernozia, ma 8 dm. , 77 mk. , 90 mr. Wchodziła w skład dóbr Kiernozia. Ludność przeważnie ewangielicka. Zofiów, fol. do Woli Rogowskiej, w pow. dąbrowskim, ma 3 dm. i 24 mk. Zofiówek, zaśc. , pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty. Stejblisowie maja 31 dzies. 2 lasu, 10 nieuż. . Zofiówka 1. kol. , pow. gostyński, gm. Łack, par. kat. Gombin, ew. Gostynin, ma 97 mk. , 221 mr. 2. Z. al. Drewnik, os. w dobrach Piotrowice, pow. słupecki. 3. Z. , fol. nad rz. Ner, pow. sieradzki, gm. i par. Wierzchy, odl. od Sieradza 24 w. , ma 1 dm. , 46 mr. 38 mr. łąk. 4. Z. , kol. , pow. łaski, gm. Dłutów, par. Tuszyn, ma 31 dm. , 226 mk. , 572 mr. włośc. Os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 1 mr. dwor. Wchodziła w skład dóbr Dłutów. 5. Z. , wś, pow. piotrkowski, gm. Grabica, par. Drużbice, ma 3 dm. , 2 mk. , 45 mr. włośc. 6. Z. , fol. , pow. radomski, gm. Zakrzew, par. Cerekiew, odl. od Radomia 3 w. , ma 4 dm. , 18 mk. , 280 Słownik Geograficzny T, XIV. Zeszyt 165. mr. Młyn wodny, garbarnia. Wchodzi w skład dóbr Cerekiew. 7. Z, kol. , pow. kozienicki, gm. Góra Puławska, par. Góra Jaroszyn, odl. od Kozienic 28 w. , ma 1 dm, 6 mk. , 25 mr. dwor. 8. Z. , fol. , pow. iłżecki, gm. Wierzchowiska, par. Krępa Kościelna, odl. od Iłży 20 w. , ma 2 dm. , 3 mk. , 290 mr. dwor. 9. Z. , wś, pow. stopnicki, gm. Grabki, par. Gnojno, odl. 18 w. od Stopnicy, ma 23 os. , 196 mr. Wchodziła w skład dóbr Grabki. 10. Z. , tol. dóbr Łu bnice, pow. stopnicki, odl. 16 w. od Stopnicy. 11. Z. , wś, pow. lubelski, gm. Jastków, par. Bochotnica. 12. Z. , wś, pow. nowoaleksandryjski, gm. Godów, par. Chodel. 13. Z. , przyl. dóbr Łęczna, w pow. lubartowskim. 14. Z. , fol. dóbr Kołodziąż, w pow. węgrow skim, ma 4 dm. , 337 mr. 15. Z. , fol. dóbr Kossów Ruski, w pow. sokołowskim. 16. Z. , fol. , pow, szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz. Fol. Z. z gruntami Danowo Patory ma 229 mr. Wchodzi w skład dóbr Bzury, 17. Z. , młyn parowy w dobrach Gulczewo, pow. płocki. Br, CL Zofiówka 1. al. Zofijówka, wś, pow. bia łostocki, w 2 okr. pol. , gm. Obrębniki, o 24 w. od Białegostoku, 727 dzies. ziemi włośc. 2. Z. , dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Połowce, o 47 w. od Brześcia, wła sność Iwaneewiczów, 331 1 2 dzies. 35 łąk i past. , 42 lasu, 3 nieuż. . 3. Z. , fol. i dobra, pow. rossieński, gm. Mańkuny, o 25 w. od Rossień. 4. Z. , zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 70 w. od Wiłkomierza. 5. Z. , zaśc. , tamże, gm. Szaty, o 42 w. od Wiłkomie rza. 6. Z. , fol. , pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horodok, o 56 w. od Bobrujska, własność Leniewiczów, 1 2 włóki. 7. Z. , dobra, pow. nowogródzki, w 1 okr. pol. lubczańskim, gm. Wsielub, własność Zygmuntowskieh, około 47 włók; grunta urodzajne, pszenne, miej scowość bezleśna, falista. 8. Z. , fol. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 48 w. od Dzi sny, 1 dm. , 15 mk. 9. Z. , fol. nad jez. Willa, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 27 w. od Trok, 1 dm. , 5 mk. katol. 10. Z. , fol. , pow. lepelski, własność Zabiełłów, 219 dzies. 11. Z. , folw. , pow. witebski, własność Abramowych, 118 dzies. J. Krz. A. Jel. Zofiówka 1. Sofijewka, wś, pow. czerkaski, w 2 okr. pol. , gm. i par. Szelepucha o 1 w. , odl. 45 w. od Czerkas, ma 1139 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 435 mk. Należy do dóbr Kumejki hr. Branickich. 2. Z. , fol. , pow. czerkaski, oddawna do dziedziców Śmilańszczyzny hr. Bobryńskich cy. Leży w równej, stepowej okolicy, o 14 w. od Smiły, przy trakcie ze Złotopola do Smiły prowadzącym. Posiada obszaru 1200 dzies. ziemi, wyłącznie bardzo żyznej. Gospodarstwo staranne. 3. Z. , urzęd. Sofijewka, później Carycyn Sad, 42 Zofino Zofinin Zofin Zofiówka Zofiówek Zofiów Zofiopole Zofinowo Zofinówka Zofinów Zofin Zofiówka Zofiówka Zofiowo Zofiowska Wola Zofipol Zofka Zofia Zohatyn Zohlen Zohpen Zoknie Zola Zoldau Zolka Zolki słynny wspaniałością ogród, w malowniczej dolinie o 1 4 w. od mta pow. Humania. Szczęsny Potocki zamieszkawszy po ostatnim rozbiorze Rzpltej w dziedzicznym swym Humaniu, założył tu w 1795 r. ogród w stylu francuzkim, który nazwał Zofiówka od imienia żony swej Zofii, poprzednio hr. de Witte, rodem greczynki de Czelicze. Roboty przy tem arcydizele sztuki ogrodniczej prowadził dawny podwładny Potockiego z wojska, Gdańszczanin, kapitan artyleryi Metzel. Zofiówkę Trembecki w poemacie swym nazywa ósmym cudem świata. Ogród ten, nielicząc bezpłatnej pracy poddanych, kosztował Potockiego około 15, 000, 000 złp. Z czasem Potocki ostygł do swej Z. i zostawił wiele rzeczy niedokończonych a następcy jego niemieli chęci uzupełniać tego dzieła zbytku, które w dzisiejszym nawet swem stanie wzbudza podziw. W nowszych czasach około 1885 r. ogród darowany został założonej przy nim piecioklasowej szkole ogrodniczorolniczej. Opis podały Kłosy t. t. III, 214 6. 4. Z. , wś, pow. humański, w 3 okr. pol. , gm. Rusałówka, par. praw. Ryzina o 2 w. , odl. o 55 w. od Humania, śród wielkiego lasu położona, ma 216 rak. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 125 mk. i 1884 dzies. ziemi, przeważnie lasem zarosłej. Należy do klucza talnowskiego hr. Szuwałowych. 5. Z. , wś, pow. kamieniecki, okr. pol. Lanckoron, par. praw. Poczapińce, katol. Czercze, 11 dm. Stanowi właściwie słobódkę do wsi Poczapiniee. 6. Z. , wś a właściwie przysiołek wsi Krasnogródka oh. , pow. kaniowski, w 2 okr. pol. , gra. Medwin, par. praw. Krasnogródka, odl. 82 w. od Kaniowa, ma 278 mk. Należy do klucza bohusławskiego dóbr hr. Branickich. 8. Z, wś, pow. łucki, posiada 4 garbarnie. 8. Z. , kolonia, pow. rówieński, gra. Wysock o 2 w. , dom modlitwy ewang. 9. Z. , wś nad rz. Postołową, dopł. Bohu, pow. Winnicki, okr. pol. , par. kat. i sąd w Pikowie, gm. Kutyszcze, par. praw. Radówka, ma 39 osad, 370 mk. 50 jednodworców, 365 dzies. ziemi włośc. Należała do klucza glińskiego Rzewuskich, obecnie Kazimierskich, którzy z Radówką. Zofiówka, wś nad rz. Ingułem, pow. bobryniecki gub. chersońskiej. Zofiówka 1. grupa domów w Słobódce Dolnej, pow. buczacki. 2. Z. , fol. i kościołek we Lwowie ob. t. , str. 519. 3. Z. , fol. na obszarze dworskim Felsztyna, pow. staromiejski. 3. Z. , os. domin. w Pogwizdowie, pow. łańcucki. Zofiówka 1. fol. do W. Jezior, w pow. średzkim, ma urz. okr. w Środzie, urz. st. cyw. w Zaniemyślu, tamże pocztę, st. kol. żel. w Środzie, na linii PoznańJarocin, par. kat. w Niezamyślu, 1 dym, 11 dusz. 2. Z. , os. tuż pod Mogilnem. Z rąk Bielickich wyszła i została zamieniona na gospodę. 5. Z. , niem. , karczma w Jaktorowie, pow. chodzieski. Zofiowo 1. niem. Sofiowo, Sophienhof, fol. , w pow. międzyrzeckim, ma urz. okr. i st. cyw. w Pszczewie Betsche, pocztę i st. kol. żel. w Policku Politzig, na linii Międzyrzecz Mię dzychód, szkołę katol. i parafie w Pszczewie, sądy w Międzyrzeczu. Dym 1, dusz 27. Leży na wschód od Pszczewa. W r. 1793 właścicie lem był Bogusław Haza Radlic. 2. Z. , niem. Sophienberg, sąd, parafie, urz, okr. i st. cyw. tudzież poczta w Czarnkowie, st. kol. żel. w Trzcianie, na linii PiłaKrzyż, szkoły w miejscu. Obszaru 390 ha, 74 dym. , 526 dusz 21 kat. . Leży na zach. płn. Czarnkowa. Założona w r. 1794 przez Mi kołaja z Wybranowa Świnarskiego i nazwana od imienia jego żony. W. Ł. Zofiowska Wola, wś, pow. stopnicki, gm. Grabki, par. Gnojno, ma 28 os. , 234 mr. Wchodziła w skład dóbr Grabki. Zofipol, Sofipol, fol. , pow. białostocki, w 1 okr. pol, gm. Gródek, należy do dóbr Waliły, Jonasów. Zofipol al. Józefapol, wś, pow. lityński, okr. pol. i par. katol. Stara Sieniawa, gm. i par. praw. Tereszpol, odl. o 51 w. od Lityna, ma 77 osad, 357 rak. , 231 dzies. ziemi włośc. , 246 dworskiej Grnenberga dawniej Kajetana Borowickiego, b. marszałka pow. zwiahelskiego, 25 Borowskich, 13 Przegalińskich. Ziemia czar na i dobra. Lr. M. Zofka, wś, pow. radzymiński, gm. Międzyleś, par. Stanisławów, ma 61 mk. , 4 mr. włośc. Zofia al. Zofleu, szczyt górski 1065 rat. w Karpatach Bukowińskich, na płd. zach. granicy gm. Solki, w pow. radowieckim. Ze stoków wypływa pot. Solka, prawy dopł. Suczawy. Zohatyn, wś, pow. dobromilski, ob. Żohatyn. Zohlen, posiadłość, pow. iławkowski, st. p. Pr. Eylau. Zohpen, wś, pow. welawski, st. p. Tapiau. Zoknie, dwór, pow. szawelski, gra. i par. Szawle, o 4 w. od Szawel. Niegdyś należał do dóbr stołowych królewskich, obecnie wchodzi w skład dóbr ekonomii szawelskiej i stanowi własność hr. Mikołaja Zubowa, marszałka szlachty gub. kowieńskiej. Gleba urodzajna. Zola, rzeczka, w pow. rówieńskim, w dobrach Deraźne, dopływ Horynia, słynęła niegdyś źerermami bobrowemi. Zoldau niem. , ob. Cołdanki. Zolka 1. os. , pow. lubliniecki. 2. Z. , część Zandowic, pow. wielkostrzelecki. Zolki, wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Wiszniew o 10 w. , okr. wiejski NowoAleksandrowo, o 65 w. od Święcian, 11 dm. , 120 mk. prawosł. w 1865 r. 71 dusz rewiz. ; należała do dóbr Teklomir, Zagórskich. Zołotarynka Zołotnowiec Zołotny Zołotolin Zołotomin Zołotonosza Zolp Zolidamm Zolldamm niem. , ob. Cołdanki. pocz. i kol. Susz, o 13 klm. , 678 ha 143 roli or. , 8 łąk, 490 lasu; 1885 r. 8 dra. , 15 dym. , 48 mk. ew. , tartak parowy. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymienione jako fol. szlach. , o 5 dy mach str. 266. Ks. Fr. Zolp, ob. Schlaup. Zołazdonie, okolica, pow. kowieński, ob. Zalozdoń. Żołna, Zołnia, Zołoń, wś, pow. owrucki, gm. Olewsk, par. prawosł. Łopatycze. Zołob 1. os. w Dorze, pow. nadworniański. 2 Z. , domy w Jabłonicy, pow. nadworniański. Zołociejewo, wś, pow. Słonimski, w 3 okr. I pol, gra. Dereczyn, o 39 w. od Słonima, 134 dm. , 804 mk. , 1621 dzies. ziemi włośc. Zołoczew 1. dobra, pow. czerykowski, gm. Koszany o 11 w. , 943 dzies. 295 roli, 60 łąk, 541 lasu. Gorzelnia, założona w 1858 r. , w 1880 1 r. zatrudniała 10 ludzi, wyprodukowała 318419 st. spirytusu i dała 3441 rs. dochodu; młyn wodny i folusz. Własność Chludzińskich. 2. Z. , folw. , tamże, dziedzictwo Tomaszewskich, 104 dzies. 36 roli, 22 łąk, 12 lasu. Zołoczow, Zołoczew, mto nadet. nad rz. Udajem, w pow. i gub. charkowskiej, pod 50 16 płn. szer. a 53 38 wsch. dług. , o 39 w. na płn. zach. od Charkowa, ma 4669 mk. W 1861 r. było tu 719 dra. , 5379 mk. , 3 cerkwie, targi tygodniowe, 6 jarmarków. Dochody w 1862 r. wynosiły 1600 rs. Pod miastem było 300 dzies. , nadto należało do miasta 132 dzies. pastwisk. Mieszkańcy zajmują się sadownictwem, rolnictwem, rzemiosłami głównie szewctwem i handlera. Przemysł fabryczny nieistnieje. Z. założony został w 1677 r. i za czasów pułków słobodzkich był miastem setniczem. W 1680 r. pułk. Grzegorz Doniec rozbił pod Z. na głowę Tatarów. Od 1780 do 1797 r. mto powiatowe. Przechowały się ślady wałów, pochodzących z czasów wojen tatarskich. Zołokija, ob. Sołokija. Zołokiszki, dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol, o 30 w. od Kowna. Zołoń, pow. owrucki, ob. Zolna. Zołotaja, rzeka, prawy dopływ Dniepru w dolnym jego biegu, uchodzi w gub. chersońskiej pomiędzy Osokorówką i Podpolną. Zołotąja Bałka, wś nad Dnieprem, pow. i gub. chersońska, na płd. od NowoWorońcówki. Zołotarynka, wś, pow. latyczowski, okr. pol. , gm. i par. Międzyboż, należała do klucza międzyboskiego ks. Czartoryskich. Źołotnicki, chutor nad rzką Wieprzynką, pow. nowozybkowski gub. czernihowskiej, gm. Biały Kołodiez, 60 dm. , 327 rak, młyn wodny. Zototniki, Złotniki, folw. , pow. słucki, w 2 okr, pol. kleckim, gm. Sieniawka, o 67 w, od Slucka; miejscowość dość leśna, grunta lekkie. Zołotnowiec, potok, wypływa w płn. części gm. Hołowiecko, w pow. staromiejskim, ze stoków góry Jaworniska 797 mt. , podąża na płd. wschód i na obszarze Hołowiecka uchodzi do Dniestru z lew. brzegu. Szczyt Werwiszyk 688 mt. dzieli ujście Z. od ujścia pot. Tysowiczki. Zołotny, płn. część wsi Podzaharycz ob. , kol. , pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Sejny, odl. od Sejn 3 w. , ma 5 dm. , 27 mk. ks. Abemellk, J. Krz. wś, pow. bydm. , 161 mk, . Zołotolin, wś nad Horyniem, pow. rówieński, gm. i st. dr. żel. Stepań o 10 w. . st. pocz. Klewań o 55 w. , odl. o 60 w. od Równego, ma 70 dm. , 501 mk. , cerkiew par. drewnianą, p. w. św. Dymitra, wzniesioną w 1877 r. kosztem parafian i uposażoną 45 dzies. ziemi, mlyn wodny. Od r. 1860 1878 r. była tu szkoła parafialna. Do parafii należą wsi Trościaniec o 2 1 2 w. , z cerkwią fil. p. w. Archan. Michała, i Komarówka o 4 w. W całej parochii 187 dra. , 1120 mk. praw. , 33 katol. , 53 ewang. i 38 żydów. Reg. poborowe pow. łuckiego z 1577 r. wymieniają wś Z. w liczbie siół ziemian Stepańskich. płacącą z 6 dym. półdworz. , 7 dym. na ćwierc, 7 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 40. W nowszych czasach Z. należał do dóbr od której nabył w 1879 r. Bloch. Zołotomin czy Zołotoszyn, chowski, gm. Bycz o 8 w. , 25 zapasowy śpichlerz gminny. Zołotonosza, Zołotonoszka, rzeka, w gub. połtawskiej, lewy dopływ Dniepru. Poczyna się w pow. piratyńskim, przerzyna pow. zołotonoski, płynie przeważnie ku południowi na przestrzeni 108 w. Przybiera Zhar i Krapiwnę. Zołotonosza, dawniej także Złotonosza, mto powiat. gub. połtawskiej, nad rzką Zołotonoszą lew. dopł. Dniepru, pod 49 40 płn. szer. a 49 43 wsch. dług. , odl. o 244 w. na zach. od Połtawy, ma 9552 mk. w 1888 r. . W 1861 r. było tu 890 dm. 2 murow. , 6719 mk. do 1400 żydów, 9 cerkwi, synagoga, 2 domy modlitwy żydow. , 36 sklepów, st. poczt. Dochody miejskie w 1862 r. wynosiły 3961 rs. ; do miasta należało 439 dzies. Przemysł i handel nieznaczne. Były tu trzy drobne zakłady przemysłowe 1. świec łojowych i 2 garbarnie, produkujące zaledwo za 10000 rs. rocznie. W mieście odbywają się targi dwa razy tygodniowo i 4 jarmarki doroczne. Dziedzictwo niegdyś kn. Domontów Moszeńskich. W 1618 r. Apolonia Polonia z Tyszów Bykowskich, wdowa po ks. Jerzym Domoncie, zapisuje je wnukom swoim Bogufałowl Olekszycowi Gieranowskiemu i Maruszy z Olekszyców Długoborskiej Jabłonowski, Ukraina, , 259. W 1628 r. tamże, I, 70 i 75 połowę Z. trzyma Bohufał Oleksicz 5 dym. , 1 ubog. , 2 ogr. , drugą zaś Andrzej Chałaim 5 dym. , 2 ogr. , 1 kołodzieja. Następnie Zolldamm Zołazdonie Zołob Zołociejewo Zołoczew Zołoczow Zołokija Zołokiszki Zołoń Zołotaja Zołotąja Bałka Zołotyjów Zołwa Zołotonoszka Zombor Zołwica przechodzi na własność ks. Jeremiego Wiśniowieckiego, który posiadał tu zamek obronny, słuźący za punkt zborny podatków ściąganych z rozległych dóbr zadnieprskich ks. Jeremiego. Za jego czasów w Z. było 273 gospodarzy i 13 kół młyńskich Stecki, Wołyń, , 230. Miasto zajęte podczas powstania Bohdana Chmielnickiego przez Kozaków, weszło następnie w skład pułku czerkaskiego. W 1654 r. przyłączone do Rossyi. W 1666 r. kozacy pułku perejasławskiego, powstali pod wodzą hetmana Doroszenki, odparli z pod Zołotonoszy wojewodę kn. Szczerbatowa. W 1680 r. miasto zniszczone zostało przez pożar; w 1781 r. przeznaczone na mto powiat. namiestnictwa kijowskiego. Zołotonoski powiat, w płd. zach. części gubernii, nad rz. Dnieprem, obejmuje 80 mil al. 3869 w. kw. podług zaś Schweizera 85, 7 mil al. 4145, 6 w. kw. , Powierzchnia równa, stepowa, nachylająca się ku południowi i poprzerzynana głębokiemi korytami rzek. Brzeg Dniepru jest nieco wyniosły. Gleba przeważnie czarnoziemna, nadzwyczaj urodzajna. Warstwa czarnoziemu jest od 3 4 do 2 arsz. gruba. W niektórych tylko miejscowościach spotykają się niewielkie przestrzenie z glebą gliniastą lub piaszczystą. Lotne piaski znajdują się na wybrzeżach Dniepru i Suły. Główną rzeką powiatu jest Dniepr, stanowiący płd. zach. jego granicę i na całej tej przestrzeni żeglowny. Z dopływów Dniepru przerzynają powiat Supoj, Zołotonosza i Suła. Jeziora znajdują się przeważnie w dolinie Dniepru, wszystkie jednak są niewielkie. Błota towarzyszą brzegowi Dniepru, Supoju i Suły i zajmują do 30000 dzies. Lasów mało, zajmowały one zaledwo 4600 dzies. , t, j. nieco więcej jak 1 ogólnej przestrzeni. W 1862 r. było w powiecie bez miasta 139199 mk. , prawie wyłącznie wyznania prawosł. , zamieszkujących 210 miejscowości 1 mto, 11 mstek, 3 słobody, 64 siół, 53 wsi i 78 chutorów. Cerkwi było 92 7 murow. i 1 monaster źeński na ściu Zołotonoszy. Zazulewka. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem i hodowlą bydła. Sieją głównie pszenicę i tatarkę. Rozwinięta również uprawa lnu. Sadownictwo i ogrodnictwo na nizkim stopniu, natomiast rozwinięte jest pszezelnict. Przemysł fabryczny ograniczał się prawie wyłącznie na gorzelnictwie. W 1862 r. było 31 gorzelni, 5 browarów piwnych, 1 cukrownia, 13 warzelni saletry, 2 garbarnie i 24 cegielni. Handel koncentruje się na 36 jarmarkach. Zołotonoszka, rzka, ob. Zołotonosza. Zołotonoszka, wś nad rzką Zołotonoszką Małą, pow. piratyński gub. połtawskiej, gm. Kołomijce, 177 dm, , 965 mk. , stadnina. Zołotoszyny ob. Zołotomin. , . pol. , gm. Parafianowo, o 60 w. od Wilejki, 1 dm. , 20 mk. katol. Zołotucha 1. wś nad strumieniem uchodzącym do Skwirki, pow. skwirski, w 2 okr. pol. , gm. Czubińce, par. praw. Kamienna Hrebla o 2 w. , odl. o 5 w. od Skwiry, w pobliżu drogi pocztowej, ma 83 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu do 180 mk. , wyłącznie szlachty polskiej, wyznania prawosławnego tylko 4 katol. . Założył ją Łukasz Chmielecki w pierwszej połowie XVII w. na obszarze ststwa taborowskiego ob. t. XII, 136. W epoce uwłaszczenia włościan wraz z Kamienną Hreblą i Taborowem należała do hr. Władysława Esterhazy. 2. Z. , uroczysko nad rz. Unawą, pow. skwirski, pomiędzy Romanówka i Koszlakami. Zołotucha, potok, prawy dopł. Hałunki, w pow. kołomyjskim. Zołotuchy, wś nad rzką Orżycą Gniłą, pow. łubieński gub. połtawskiej, gm. Denisowka, 208 dm. , 1313 mk. , cerkiew, 18 wiatraków. Zołotwa, wś, pow. bychowski, gm. Horodziec o 8 w. , 72 dm. , 425 mk. , centralny zapasowy śpichlerz gminny. Zołotyjów, wś nad rzką Uście, pow. rówieński, gm. Równo, par. praw. Tynne o 5 w. , ma 41 dm. , 317 mk. , cerkiew filialnę p. w. Pokrowy N. M. P. , wzniesioną z drzewa w 1855 r. kosztem miejscowego dziedzica Lucyana. Zołozie, wś w pobliżu błota Chołmickiego al. Nowińskiego, pow. mohylewski, gm. Pawłowicze. Zołwa, jezioro, w pow. nowoaleksandrowskim, na pograniczu gub. wileńskiej, daje początek rzeczce Zołwicy, dopł. jez. Drywiaty. Zołwa, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , gm. Brasław, własność Prokopowiczów, . 49 dzies. 12 lasu, 4 nieuż. . Zołwica, błotnista rzeczka, w pow. nowoaleksandrowskim, wypływa z jez. Zołwa, na pograniczu gub. wileńskiej i uchodzi od wschodniej strony do jez. Drywiaty. Pomiędzy rzką Z. a Stierwicą Ścierwicą, również dopł. jez. Drywiaty leży błoto Palmo. Zołwica, zaśc. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Woropajewszczyzna, okr. wiejski Zajnowo, o 9 w. od gminy, 4 dusze rewiz. ; należy do dóbr Ukla. Zombor, miasteczko, w hr. ziemneńkiem Zemplin, posiada kościół paraf. rz. katol. , cerkiew gr. katol. , kościół ewang. , synagogę, 1461 mk. Gleba żyzna, winnice z wybornem winem węgierskiem. Parafia istniała juz na początku XIV w. W r. 1600 Z. był własnością rodziny Lippayów. Jeden z rodu, Jerzy, arcybiskup ostrzyhomski, otrzymał od cesarza Leopolda I przywilej miejski dla tej miejscowości. W czasie rozruchów wojennych wewnątrz kraju miasteczko tak opustoszało, że jeszcze 1732 r. nie Zołotonoszka Zołotoszyny Zołotucha Zołotuchy Zołotwa Zołozie Zoppot było nic do widzenia prócz murów rozwalonego kościoła i pola z bagnistemi łąkami. Później dopiero powoli osada podniosła się z upadku. Zomerowo, ob. Ząbrowo. Zomerszczyzna, zaśc, pow. słucki, ob. Kul 2. Zomprauschino, w dokum. , ob. Sapratschine. Zomrze, niem. Zomze al. Somse, kol. do, pow. kościerski, st. pocz. Bytonia; 1 dra. , 7 mk. W topogr, Goldbecka z r. 1789 wymienione jako folw. szl. o 2 dymach str. 266. Kś. Fr. Zomschitz niem. , ob. Zamczyska, Zomskiele, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 6 w. , okr. wiejski i dobra Dowgiałłów, Biebrusy, 13 dusz rewiz. Zon, potok, lewy dopływ pot. Czerchawy, w pow. Samborskim. Zondern, ob. Sądry. Zongoty, ob. Zągoty. Zonia, wólka do Sobolowa, w pow. bocheńskim, leży na płd. od wsi, w środku lasu zwanego Wichracz. Prócz chat włościańskich znajduje się tu folwark Kamili Weissenbach. Cżęść płn. wschodnią nazywają także Sieradzką. Wraz z fol. liczy Z. 22 dym. i 127 mk. , 117 rz. kat. a 10 izr. Pos. tabularna wynosi 283 mr. 214 mr. lasu; pos. mn. 57 mr. Graniczy na wsch. z Wolą Nieszkowską i Królówką, na płd. z Cichawką, na zach. z Wolą Wieruszycką, W r. 1490 Pawiń. , Małop. , 447 nazywała się ta osada Wzanye; zapłacono tu poradlne z 1 łanu; w 1581 ibid. , 60 Żania dzieliła na dwie części Słonkowskiego 3 półłanki km. i 3 zagr. z rolą i Andrzeja Sziradzkiego łanukm. i zagrodę z rolą. Słonkowski i Sieradzki posiadali wtedy całą parafią sobolewską. Mac, Żonkiele, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 34 w. , ma 4 dm. , 26 mk. W 1827 r. 4 dm. , 34 mk. Zonosołas, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 82 w. od Nowoaleksandrowska. Zopkendorf, 1300 Zobkendorf, 1318 Sobcowicz, 1360 Czobkowicz, dobra i wieś, pow, nowotarski Szląsk, par. kat. Wilków, ew. Gross Peterwitz. W r. 1885 dobra miały 170 ha, 4 dm. , 48 mk. 19 ew. ; wś 41 ha, 21 dm. , 86 mk. 42 kat. . Zopowicze w dokum, , pow. grodzieński, ob. Ż Zoppot niem. , ob. Copoty i Sopot. Zopsie al. Zopse, jezioro, w pow. sejneńskim, na płn. od wsi Pozopsie, ma do 2 w. długości a 1 szerokości. Ciągnie się w kierunku od płd. ku północy. Brzeg zachodni w części wzgórkowaty. W ryby nieobfite. Łączy się z jez. Kolendzie za pomocą strumienia i dotyka jez. Gausty. Rzeczka Zopsia bierze początek za wsią Pozopsie, w pobliżu jeziora. Zoptenberg, ob. Sobotka. Zora, rzeczka, w pow. borysowskim, mały prawy dopł. Schy Chy, zaczyna się za wsią Robak, płynie na południe koło wsi Kolniszcze, fol. Tarasów młyn, wsi Drazy młyn i za wsią Brodówka młyn ma ujście. Długa około 2 mil. Zorka, fol. nad rz. Wynią, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Teladowicze, o 46 w. od Słucka, własność włościanina Dojniaka, oko ło 2 1 4 miejscowość lesista. A. Jel. Zoroków, wś, pow. żytomierski, gm. i st. pocz. Czerniachów o 7 w. , odl. o 15 w. od Żytomierza, ma 60 dm. , 426 mk. , cerkiew paraf. , kaplicę katol. par. Żytomierz, szkołę, gorzelnię. Cerkiew par. , p. w. św. Bazylego W. , z drzewa wzniesiona w 1772 r. kosztem parafian, uposażona jest 1 2 dzies. ziemi. Filia we wsi Kamionka, W skład parafii wchodzą wsi Hoholewka, Kletyszcze, Pieszczanka, Wyszpol. W całej parafii bez filii 251 dm. , 2062 mk. praw. , 3 katol. , 200 ewang. i do 80 żydów. J. Krz. Zorowatka, rzeczka, w pow. bobrynieckim gub. chersońskiej, dopływ Suhaklei Kamienowatej, Zorowka, wś nad Krapiwną, pow. zołotonoski gub. połtawskiej, gm. Wozniesieńskie, 83 dm. , 420 mk. , 3 olejarnie. Zory al. Zora, zaśc. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Kiszczyna Słobodą, o 21 w. od Borysowa; miejscowość poleska, grunta lekkie. A. Jel. Zorykowskie, słobodą nad rzką Kamyszną, pow. starobielski gub. charkowskiej, gm. Zorykowskie, o 80 w. od Starobielska, 311 dm. , 2070 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, jarmark. Zoryn, wś nad Teterewem i błotem zw. Wielkie, oddzielającem wś od rzeki, pow. radomyski, w 5 okr. pol, gm. Hornostajpol o 2 w. , par. praw. Orane o 4 w. , odl. o 115 w. od Radomyśla, ma 456 mk. Podług Pochilcwicza było tu w 1863 r. 475 mk. prawosł. i 22 katol. , zaś w 1887 r. 643 mk. Włościanie, w liczbie 159 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali ua 1099 dzies. , ze spłatą po 475 rs. 26 kop. rocznie. Posiadłość większa należy do lliaszenków i wynosi tu oraz w Ratnem Rytnem 175 dzies. ziemi użytkowej, 486 lasu i 829 nieuż. W skład wymienionej w dokumentach włości zoryńskiej wchodziły wsi Choczewka, Orane, Stefanówka, Tołokuń, Tołokuńska Rudnia, Tołokuńska Słobodą, Złodziejówka. Podług reg, pob. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. wś Z. wchodzi w skład dóbr archimandryi pieczerskiej w Kijowie i płaci od 1 dym. , 2 ogr, Jabłonowski, Ukraina, 80. Zoryszki Wielkie i Małe, dwie wsi, pow. maryampolski, gm. Wejwery, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 20 w. Z. Wielkie mają 27 dm. , Zomerowo Zomerowo Zomerszczyzna Zomprauschino Zomrze Zomschitz Zomskiele Zondern Zongoty Zonia Żonkiele Zonosołas Zopkendorf Zopowicze Zopsie Zoptenberg Zora Zorka Zoroków Zorowatka Zorowka Zory Zorykowskie Zoryn Zoryszki Zosimy Zosin Zosina Zosiniec Zosinki Zorzów 242 mk. ; Z. Małe 3 dm. , 30 mk. , należą do gm. Gudele. W 1827 r. Z. Wielkie miały 6 dm. , 82 mk. , Z. Małe 1 dm. , 18 mk. Zorzów, wś, w par. Skawina, ob. Rzozów, Zośba, osada, pow. prużański, w 4 okr. pol. , gm. białowieskoaleksandrowska, o 40 w. od Prużany, 41 dzies. ziemi włośc. Zosiak, grupa domów we wsi Lipnicy, w hr. orawskiem. Zosimowicze 1. wś, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Mieżewicze, o 29 w. od Słonima, stanowi część wsi Pierewołoka. 2. Z. , pow. prużański, ob. Zasimowicze. Zosimy 1. wś włośc. , pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Podolesie, o 16 w. od Kobrynia, 368 dzies. ziemi włośc. 86 łąk i past. , 60 lasu, 26 nieuż. . 2. Z. , chutor, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. michajłowska, o 8 w. od Prużany, własność Betów, 263 dzies. 20 łąk i past. . Zosin 1. wś, pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Trojanów, ma 81 mk. , 154 mr. 2. Z. , os. nad strum. Swędrnią, pow. kaliski, gm. i par. Koźminek, odl. od Kalisza w. 21; ma 1 dm. , 5 mk. 3. Z. , os. , pow. piotrkowski, gm. Grabica, par. Drużbice, ma 2 dm. ,. 22 mk. , 90 mr. włośc. Powstała na obszarze dóbr Grabica. 4. Z. , fol. nad rz. Pilicą, pow. kozienicki, gm, i par. Rożniszew, odl. od Kozienic 43 w. , ma 18 dm. , 108 mk. , 628 mr. 5. Z. al. Zosinek, fol, pow, lubelski, gm. Chodel, par. Ratoszyn, odl. 28 w. od Lublina. W r. 1880 folw. Z. , oddzielony od dóbr Radlin, rozl. mr. 420 gr. or. i ogr. mr. 296, lasu mr. 122, nieuż. mr. 2; bud, mur. 2, drew. 1; las nieurządzony. 6. Z. , pow. nowoaleksandryjski, gm. Godów, par. Opole. 7. Z. , fol. , pow. krasnostawski, gm. Rudnik, par. Płonka. 8. Z. , fol. dóbr Fajsławice, w pow. krasnostawskim, ma 476 mr. 9. Z. , fol. , pow. garwoliński, gm. Ułęż, par. Drążgów, odl. 22 w. od Garwolina, ma 6 dm. , 36 mk. W 1827 r. 1 dm. , 5 mk. W r. 1884 folw. Z. Grabowce z nomenklaturą Bielice, r. 1872 oddzielony od dóbr Drążgów, rozl. mr. 844 gr. or. i ogr. mr. 618, łąk mr. 71, past. mr. 6, lasu mr. 95, nieuż. mr. 54; bud. mur. 8, drew. 15; płodozm. 6 i 12pol. ; las nieurządzony, młyn wodny, cegielnia. 10. Z. , fol, pow. włodawski, gw. Wyryki, ma 2 dm. , 8 mk. , 150 mr. li. Z. , wś, pow. rypiński, gm. Sokołowo, par. Działyń, odl. 23 w. od Rypina, ma 8 dm. , 84 mk. , 238 mr. Zosin 1. chutor, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Bajki, o 22 w. od Prużany, własność Uthofów, wraz z urocz. Poliszcze 484 dzies. 187 łąk i pastw. , 80 lasu, 115 nieuż. . 2. Z. , osada, tamże, 420 dzies. łąk i past. 3. Z. , fol. , pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Maciejowicze Matwiejewicze, o 47 w. od Prużany, należy do dóbr Maciejowicze, Kozakiewiczów. 4. Z, wś i dobra, pow. prużański, w 3 okr. pol, gm. Horodeczna, o 23 w. od Prużany. Wś; ma 501 dzies. ziemi włośc. 104 łąk i pastw. , 26 lasu, 55 nieuż. ; dobra, własność Leonczuka i, 380 dzies. 80 łąk i past. , 175 lasu, 45 nieuż. . 5. Z. , fol. , pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. maryańska, o 22 w. od Słonima, nale ży do dóbr Dziewiątkowicze Nowe, Śliźniów. 6. Z. , fol. , pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Dworzec, o 42 w, od Słonima, należy do dóbr Nowojelnia, Biełozierskich. 7. Z. , fol. , pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. KiszczynaSłoboda, o 26 w. od Borysowa, wła sność Zimodrów, przeszło 13 włók; grunta lek kie. 8. Z. , fol. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. i par. katol. Ziembin, pod mstkiem Ziembinem, o 26 w. od Borysowa, na leży do domin. Sierzputowo, dawniej Rogow skich, teraz przez wiano Wandy z Rogowskich do Drzniewiczów. 9. Z. , fol. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. i gm. Puchowicze, par, kat. Błonie odl. o 37 w. od Ihumenia. 10. Z. , folw. , pow. ihumeński, w 1 okr. pol, gm. i par. kat. Uzda o 7 w. , o 80 w. od Ihumenia, przy go ścińcu wojennokomunikacyjnym, należy do do min. Kuchcice, do niedawna Zawiszów, teraz przez wiano Magdaleny Zawiszanki, Krasińskich. Miejscowość leśna, równa, łąk obfitość, grunta szczerkowe, nieco nizinne, ale urodzajne. 11. Z. , zaśc. , pow. ihumeński, w 3 okr. pol i par. kat. Berezyna, gm. Bieliczany, o 48 w. od Ihumenia. 12. Z. , zaśc. , pow. słucki, w 3 okr. pol. i par. katol Kopy, gm. Teladowicze, o 48 w. od Słucka, własność Rumbowiczów. 13. Z. , folw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Ihumenów, okr. wiejski Sebastyanów, w 1865 r. własność Szymkiewiczów. 14. Z. , fol nad Łuczajką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Postawy, okr. wiejski Zosin, o 106 w. od Dzisny, 1 dm. , 25 mk. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Czerty, Kałuki, Koroćkowo Korotkowo, Kościenie Kostenie, Puszkary, Siwce, Wołochy i Zabrodzie, w ogóle w 1865 r. 321 dusz rewiz. 15. Z. , fol pryw. , pow. wilejski, w 2 okr. pol, o 53 w. od Wilejki, 1 dm. , 25 mk. 16. Z. , folw. , pow. lepelski, w 2 okr. pol, gm. Smolańce. Gleba urodzajna. Położony na znacznym wzgórzu, w malowniczej miejscowo ści, w pobliżu t. zw. tującego w liczne kurchany i parę dość silnych źródeł siarczanych. Stanowi attyn. dóbr Smo lańce i jest własnością Wincentego Wołodkowicza. A. Jel. J. Woł. Zosina, osada nad rz. Newdą, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol horodyszczańskim, gm. Rajcy; miejscowość lekko falista, małoleśna. Zosiniec, chutor, pow, mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. i par. prawosł. Skorodno, ma 7 osad; miejscowość bardzo nizinna. Zosinki, koi. i os. nad strum. Młynik, pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Grochowy, odl. Zosiak Zosimowicze Zosinów Zosiny Budy Zosiówka Zosna Zosnau Zośnica Zośno Zosoły Zospoja Zossnow Zostaniszki Zostyniany Zoszna Zoszakarwa Zozów Zoziulino Zowiszcze Zowada Zouniszki Zosino Zottwitz 9 dm. , U os. , 100 mk. , 78 bezim. dopł. pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Horbacewicze, par. kat. Bobrujsk o 18 w. . 2. Z. , wś, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Stańkow, o 32 w. od Mińska. 3. Z. , pow. nowogródzki, ob. Zosina. 4. Z. , dobra, pow. witebski, własność Lisowskich i Łapińskich, 401 dzies. A. Jel. Zosinów 1. pow. warszawski, oh. Rakówek 1. 2. Z. , wś, pow. kutnowski, gm. Plecka Dąbrowa, par. Sleszyn, ma 12 dm. , 119 mk. , 148 mr. Zosiny Budy al. Zosińskie Budy, wś, pow. błoński, gm. i par. Kaski, ma 94 os. , 566 mk. , 1167 mr. Leży w pobliżu toru drogi żel. warsz. wied. Zosiówka, folw. , pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdanów o 6 w. , gm. Rubieżewicze, o 53 w. od Mińska; grunta szczerkowe, lasu mało. A. Jel. Zosna, Zosno, wś, pow. rzeżycki, gm. Rozentów o 12 w. , par. kat. Duksztygal Słobódzki, o 18 w. od Rzeżycy, ma kaplicę katol. , 1914 dzies. ziemi dworskiej, 1592 włościańskiej. Wchodziła niegdyś w skład klucza duksztygalskiego, potem własność Czechowiczów, nabyta w 1864 r. przez mieszczanina Orłowa. Zosnau, ob. Czosnowa. Zośnica al. Pietraszyszki, dobra, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , gm. Czypiany, o 45 w. od Poniewieża, własność Koenigstetterów, maja 429 dzies. 104 lasu, 28 nieuż. . W XVII w. własność Mateusza Roemera, gen. artyleryi, następnie Kościałkowskich. Zośno al. Zośnieńskie, jezioro, w pow. dyneburskim, przepływa przez nie rz. Dubna, o 2 w. od źródeł. Zośno 1. folw. , pow. rzeżycki, własność Kierbedziów, wraz z Jawdzinem Jawdinem ma 400 dzies. 2. Z. , ob. Zosna. Zosoły, Zasoły, łotew. Zossoli, dobra, pow. lucyński, par. Birże inflanckie, o 7 w. od kościoła birżańskiego odległe, mają 2152 dzies. ziemi 425 dz. roli ornej, 1642 dz. lasu, 86 dz. nieużytków; własność Emmy Benisławskiej. Kaplica filialna, w której niekiedy tylko odprawia się nabożeństwo. Zospoja, rzeczka, w pow. wilejskim, przepływa pod wsią Swinica. Zossen, pow. bruntalski, ob. Sosnowa. Zossnow niem. , ob. Sosnowo. Zostaniszki, zaśc. szl. , pow. wileński, w 1 okr. pol, o 13 w. od Wilna, 1 dm. , 12 mk. katol. Zostyniany, fol. szl. , pow. wileński, w 1 okr. pol, o 16 w. od Wilna, 1 dm. , 49 mk. 35 katol, 14 starow. . Zoszakarwa, zaśc. nad jez. Grejmiana, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 25 w. od Święcian, 1 dm. , 12 mk. katol Zoszna, ob. Soszna. . Zottwitz, pol Sobocisko, 1358 Czobczicz, 1258 Soboczicz, wś, pow, olawski, par. katol. w miejscu, ew. Marszowice. W r. 1885 wś miała 846 ha, 118 dm. , 1027 mk. 88 ew. . Kościół par. katolicki i szkoła katol. W r. 1843 odbywały się co trzecia niedziela kazania polskie. Wieś była dawniej własnością klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu. W r. 1258 otrzymała prawo niemieckie. For. Sobocisko. Zouniszki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol, o 62 w. od Nowoaleksandrowska. Zowada 1. niem. Zowade, właściwie Zawada, dobra i wś, pow. prądnicki, par. kat. Kujawy, ew. Głogów. W r. 1885 dobra miały, 13 dm. , 262 mk. 11 ew. ; wś 311 ha, 138 dm. , 772 mk. kat. 2. Z. , wś i dobra, pow. opolski, par. kat. i ew, Opole. W r. 1885 wś miała 433 ha, 96 dm. , 545 mk. 2 ew. ; dobra 742 ha, 6 dm. , 117 mk. 18 ew. . Zowiszcze 1. al. Zawiszcze, jezioro wśród puszczy, pow. piński, na Zarzecza, w gra. Brodnica, długie na 11 2 w. , szerokie na 1 w. , należy do domin. Kurzeliczyn, Pusłowskich. 2. Z. , ob. Zawiście. Zoziulino, fol. , pow. drysieński, par. Zabiały, należy do dóbr Tabołki, Szczyttów. Zozów 1. Zozowa, Dzozów, mstko na obu brzegach rz. Sobi, pow. lipowiecki, w 2 okr. pol, gm. Zozów, odl o 10 w. od Lipowca, przy drodze do Berdyczowa, pośród żyznej i bogatej okolicy, ma 2080 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 300 dm. , 2234 mk. prawosł. , 183 katol, 204 żydów; 5118 dzies. ziemi, z czego wydzielono włościanom przy uwłaszczeniu 2195 dzies. Posiada cerkiew p. w. Przemienienia Pańskiego, z muru wzniesioną w 1855 r. przez dziedzica Kozłowskiego, na miejsce dawniejszej drewnianej, i uposażoną 46 dzies. ziemi, kościół katol. paraf. murowany, synagogę równieź murowaną, zarząd gminy, gorzelnią i browar piwny. Targi odbywają się co drugą niedzielę, jarmarki zaś trzy razy do roku. Kościół katol paraf. , p. w. św. Piotra i Pawła, został z muru wzniesiony w 1798 r. przez senatora Tadeusza Kozłowskiego. Parafia katol, dekanatu berdyczowskiego, 855 wiernych. Filia w Dołżku, kaplica w Oczeretnem. Jest to stara osada, czego dowodzą ślady dawnego zamczyska tak w samem mstku jak i w okolicach. Wiadomo, że pierwszymi urządzicielami tych stron opustoszonych po pierwszej nawale tatarskiej byli Witold, Swidrygiełło i książęta kijowscy Włodzimierz Olgierdowicz, Olelko Włodzimirowicz i Szymon Olelkowicz. Obezludnione te ziemie porozdawali oni ludziom rycerskim, prze ważnie z Wołynia cym, którzy posiadłszy ogromne ziemskie obszary zaludnili je osadami i wioskami. Ale ta warstwa tutejszych pierwotnych ziemian nieutrzymała w obec napadów tatarskich i zagłady, której kraj ten od czasu Mengligireja zaczął podlegać, tak że zrujnowana na mieniu, z dziedzin swych opustoszonych wyprzedać sie w końcu i ustąpić musiała, będąc zluzowana przez kniaziów pochodzących też ze starego Wołynia, którzy zakupiwszy u niej pustki te, zasobni w grosz i środki, wkrótce też je zaludnili ściąganymi zewsząd nowymi mieszkańcami, a przez zakładanie zamków przy osadach, nietylko w bezpieczeństwo one zaopatrzyli, ale i tamę dalszym najazdom tatarskim położyli. Nabywcą Z. w owym czasie został ks. Janusz Ostrogski, kasztelan krakowski. Obszar ten dóbr pustych nabyty przez niego, już sam przez sie rozległy, jeszcze się zwiększył przez zlanie się w jedno z innym jeszcze zwartym a przyległym mu kompleksem dóbr nabytych przez tegoż księcia, a mianowicie z Pliskowem, Kossowem, Tetijowem, Łobaczowem i Piatyhorami. Dobra te. graniczyły o miedzę z rozległemi dobrami ks. Zbarazkich, którzy także je od niedawna nabyli od zubożonych pierwotnych dziedziców. A że wątpliwe dzieliły je z sobą granice, co się stawało powodem częstych sporów, a więc r. 1609 między dobrami ks. Zbarazkich Pohrebyszczami, Żywotowem, Przyłuką, a dobrami ks. Ostrogskich Piatyhorami, Tetijowem, Czerniawką, Pliskowem, Ajsynem Lipowcem i Dzodzowem ustanowiona została trwała granica przez sąd kompromisarski Jabłonowski, Ukraina, , 552. Ks. Janusz Ostrogski umarł w 1620 r. i olbrzymie jego dobra, jako ordynacya, którą w 1609 r. założył, spadły na ks. z Ostroga Zasławskich. Taryfa podymnego wdztwa bracławskiego z 1629 r. okazuje, że ks. Dominik z Ostroga Zasławski z 240 dym. mczka Zozowa płacił zł. 120 Arch. J. Z. R. , VII, t. 2, str. 400. Od ks. Zasławskich przeszedł Z. do ks. Sanguszków, a od tych do ks. Lubomirskich. Michał Grocholski nabył Z. od ks. Lubomirskich a od Grocholskiego kupił to mczko w 1780 r. Tadeusz Kozłowski, gienerał, senator i marszałek gub. kijowskiej. On to w 1798 fundował tu kościół katolicki, murowany, w którego sklepie grobowym pochowane są jego zwłoki. W 1803 r. plebanem był ks. Marcelli Gromowicz; komendarzem ks. Roch Turski. R. 1822 plebanem był kś. Jan Krępski. Synem senatora Tadeusza Kozłowskiego był Platon Kozłowski, gienerał major wojsk rossyjskich. Następnie majętność ta przeszła w ręce krewnego tego ostatniego Aleksandra Kozłowskiego. Gmina Z. obejmuje 16 miejscowości, mających 1492 dm. , 8963 mk. , 13157 dzies. ziemi 6657 włośc. , 6150 dworskiej, 134 skarbowej i 216 cerkiewnej. 2. Z, , wś, pow. rówieński, gm. Równo, par. praw. Szpanów. W 1660 r. naleźy do Oleksiczek Edward Rulikowski. Zozówka, wś u źródeł rz. Sobi, powstają cej tu z połączenia kilku strug, pow. lipowiecki, w 2 okr. pol. , gm. Zozów, odl. 12 w. od Lipow ca, ma 785 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. r. było tu 984 mk. , 1857 dzies. ziemi, z czego nadano włościanom przy uwłaszczeniu 891 dz. Posiada cerkiew p. w. św. Dymitra, z drzewa wzniesioną w 1856 r. przez właścicielkę wsi Julią Duhamel, na miejsce dawniejszej z r. 1754. Uposażenie parochii stanowi 44 dzies. Do par. prawosł. należy wś Rotmistrzówka, odl. o 5 w. Z. dzieliła losy z Zozowem. W 1884 r. na był ją od gen. majora Platona Kozłowskiego sę dzia powiatowy Grzegorz Kłodnicki, który w 1850 r. sprzedał senatorowej Julii Duhamel a od tej w 1856 r. kupił gen. lejtnant ASchnel. Zozulany, wś nad Dniestrem, pow. bałcki, okr. pol. Okna, gm. Woronków, par. katol. Rybnica, odl. o 61 w. od Bałty, ma 122 osad, 493 mk. , 1403 dzies. ziemi dworskiej i 37 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Parascewii, wzniesiona w 1845 r. , z 531 parafianami. Wś bezleśna, grunt górzysty. Dziedzictwo niegdyś Lubomirskich, Grabowskich, dziś Ilonkowa. Zozulińce 1. wś u źródeł Desenki dopł. Desny, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gra. i par. kat. Samhorodek, odl. o 40 w. od Berdyczowa, ma 651 mk. W 1741 r. było tu 40 sadyb, zaś w 1863 r. 547 mk. praw. , 77 kat. i 17 żydów. Posiada cerkiew św. Dymitra z drzewa wzniesioną w 1855 r, przez właściciela wsi Abramowicza i uposażoną 38 dzies. ziemi. Poprzednia cerkiew podług wizyt z 1741 i 1746 r. była fundowana w 1732 r. przez ówczesnego dziedzica wsi ks. Lubomirskiego. W epoce uwłaszczenia włościan wś należała do Kajetana Abramowicza. W nowszych czasach założoną tu została praktyczna szkoła gospodyń wiejskich. Szkoła ta liczyła 10 uczennic. Na utrzymanie jej udzielona była zapomoga ze skarbu w ilości 1200 rs. ob. Kuryer rolniczy, 1877 r. , Nr 17. 2. Z. , wś, pow. lityński, okr. pol. i gm. Ułanów o 8 w. , par. kat. Chmielnik o 10 w. , przy trakcie poczt. z Chmielnika do Ulanowa, odl. o 44 w. od Lityna, ma 74 osad, 551 mk. , 466 dzies. ziemi włośc. , 450 dworskiej, 32 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesioną w 1794 r. , z 494 parafianami. Należała do dóbr królewskich. W 1616 r. trzymał ją Adam Łoziński prawem dożywotniem od króla per cessionem Krystyny Cieklińskiej; kwarta wynosiła 3 flor. W ostatnich czasach własność Budzyńskich i Radzikowskich. 3 Z. , wś nad Horyniem, pow. Ostrogski, gm. Chorów, par. praw. Brodów o 1 w. , odl. o 12 w. na płn. od Ostrogu. Gleba czarna, łąki nad Horyniem obfite; włościanie trudnią sią rolnic Zozówka Zozówka Zozulany Zozulińce Zrebce Zrazim Zrąbek Zrąbiec Zozulówka Zrajki twem i są zamożni. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. sioło ziemian Ostrogskich, płaci z 5 dym. na ćwierc. , 4 ogrod. W 1583 r. należy do Ostroga ks. Konst. Ostroskiego, wwdy kijowskiego, marszałka ziemi wołyńskiej, który płaci z 2 dym. , 1 ogr. , 1 podsus. Jabłonowski, Wołyń, 39, 81. Wcha w skład ordynacyi os, na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej przeszła na własność kancl. w. kor. Stan. Małachowskiego, który sprzedał Czackiemu, poczem zajęta na skarb, darowaną była Ferzenowi. Ten w 1802 r. sprzedał Z. senatorowi Ilińskiemu, wnuk którego Aleksander odstąpił apanażom. 4. Z. Małe, wś, pow. starokonstantynowski, gm. Tereszki, 54 dm. , 421 mk, , cerkiew, młyn wodny. 5. Z. Wielkie, wś nad Słuczą, tamże, gm. Szmyrki, 200 dm. , 1337 mk. , cerkiew, młyn wodny, wiatrak, gorzelnia. Kaplica katol. par. Bazalia. Wchodziły w skład ordynacyi ostrogskiej. Na mocy tranzakcyi kolbuszowskiej 1753 r. darowane przez ostatniego. ordynata ks. Sapieże. Podług rewizyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. wś Zezulency, we włości kuźmińskiej, należała do dwu braci Zezulków Jabłonowski, Rewizye, 107. Zozulówka, las, uroczysko na gruntach Trechtymirowa, pow. kaniowski ob. t. XII, 459. Zrajki, wś przy ujściu rzki Molocznej do Rosi, pow. taraszczański, w 3 okr. pol. , gm. Kaszperówka, odl. o 56 w. od Taraszczy, ma 646 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 998 mk prawosł. i. 17 katol; 2020 dzies. ziemi. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, z drzewa wzniesiona w 1757 r. i uposażoną. 58 dzies. ziemi. Do par. należy wś Brodek, stanowiąca właściwie część wsi Z, Na gruntach wsi była wielka cukrownia. Z. należały do do dóbr Skibińce, Madejskich. Poprzednio wchodziły w skład Tetyjowszczyzny. Zrawa, rzeczka, ob. Srawa. Zrazim, folw. do Żernik, w pow. żnińskim, ma urz. okr. i urz. st. cyw. w Janowcu, tamże pocztę i st. kol, żel. na linii NakłoGniezno, szkołę i par. kat. w Żernikach, szkołę i par. ew. w Janowcu, sądy w Wągrowcu i Gnieźnie; 4 dm. , 75 mk. Pierwotna osada młyńska leżała na prawym brzegu Wełny, przy drodze z Janowca na Włoszanowo do Zernik. Wełna tworzy tu odnogę. W r. 1239 Władysław Odonicz, za zezwoleniem żony swej Jadwigi i synów Przemysława i Bolesława, odstąpił tegoż roku wsi Leśniewo i Pierzyska synom kustosza Mikołaja, Izajaszowi i braciom jego, w zamian za wieś Wełnę, leżącą przy Z. Ten Z. w odnowionym dokumencie wyszczególniony jako punkt wytyczny, mający określić położenie Wełny. Przemysław I, przebywając r. 1251 w poblizkich Niedzwiadach, oddał cystersom łekneńskim w zamian za Kiedrowo, wieś Werkowo, którą odłączył od dzielnicy zrnzimskiej i przydzielił do łokneńskiej. Ztąd wynikałaby, że w r. 1252 istniały tu obok siebie dwa zape wne opola. Pojawia się też Z. w dok z 1257 r. między rozrzuconemi po kraju włościami, które ks. Bolesław nadal Jankowi, synowi Wojciecha, a jako w dok. z r. 1386 jest obciążonem długiem żydowskim dziedzictwem Jaro sława i Wojciecha W. Ł. Zrąbek, wś, pow. warszawski, gm. Brudno, par. Kobyłka, ma 33 mk. , 40 mr. Zrąbiec, Zrębiec al. Rząbiec, Zrząbiec, wś, pow. noworadomski, gm. i par. Kobiele. Wś ma 52 dm. , 269 mk. , 463 mr. włośc. ; os. karcz. 1 dm. , 5 mk. , 3 mr. dwor. Wchodziła w skład dóbr Kobiele. W r. 1827 było 88 dm. , 495 mk. Zrebce al. Zrebce, Żrebce, wś, pow. zamojski, gm. Suchawola, par. Szczebrzeszyn. W r. 1827 było 28 dm. , 138 mk. Źrebce, wólka do Pogorzyc, w pow. chrzanowskim, leży śród lasu, na płn. od Pogorzyc, składa się z 13 dm. i 88 mk. Nazwy tej nie znajdujemy w dawnych spisach, prawdopodo bnie brzmiało pierwotnie Zrębce lub Zrębice. Z osady prowadzą drogi przez las na płn. do Kościelca, na płn. wschód do Piły i na płd. zach. do Pogorzyc. Mac. Żrebięta, kol, pow. łęczycki, gm. Sobótka, par. Grabów, odl. od Łęczycy 20 w. , ma 9 dm. , 94 mk. , 167 mr. Ludność wyznania ewangielickiego, należy do kościoła w Dąbiu. Należała do dóbr rząd. Chełmno. Zrecze Duże i Z. Małe, także Zrzyce, w, wś i dobra, pow. stopnicki, gm. i par. Gnojno, odl. 20 w. od Stopnicy, przy drodze bitej z Chmielnika do Kurozwęk. W 1827 r. Z. Duże miały 24 dm. , 179 mk. ; Z. Małe 30 dm. , 193 mk. , par. Chmielnik. W r. 1886 fol. Z. rozl. mr. 1046 gr. or. i ogr. mr. 507, łąk mr. 117, past. mr. 2, lasu mr. 383, nieuż. mr. 37; bud. mur. 13, drew. 13; las nieurządzony, pokłady wapienia i torfu, młyn amerykański i wodny, tartak, folusz i olejarnia Wś Z. Małe os. 46, mr. 215; wś Z. Duże os. 30, mr. 296. W r. 1365 sąd ziemski sandomierski, zasiadający w Szydłowie, rozgranicza wsi Syscycze et Wrzecze. Akt ten, choć wątpliwej autentyczności, podaje ciekawe nazwy znaków granicznych thoporysko, przelasecz, ,, sadykierz, Balylug, Koporiczka Kod. małop. , III, 381. W połowie XV w. wś Wsrzecze, w par. Gnojno, należała do Andrzeja z Oleśnicy h. Dębno. Było 8 łan. km. , 3 karczmy z rolą. Folwarku i zagrodników niema. Dziesięcinę, wartości do 8 grzyw. , dają kanonii chmielnickiej przy katedrze krakowskiej Długosz, L. B. , 1, 139. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Zrzecze Major, w par. Chmielnik, własność Jana Oleśnickiego, miała 10 os. , 5 łan. ; Zrzecze Minor Zrzyce, Zrawa Zrecze Zozulówka Zrembiec własność Balickiego, miała 10 os, 21 2 łan. , 4 zagr. z rolą, 3 biednych, 2 rzem. Pawiń. , Ma łop. , 222. Br. Ch. Zrembiec, wś, w par, Kobiele, ob. Zrąbiec. Zrenica, także Reśnica, rzeczka, prawy dopływ Maskawy dopł. Warty, przyjmuje Rudnę pod młynem Nekielskim. W r. 1299 nad tą rzeczką wymieniony Dąbiec, w pow. średzkim. Źrenica, wś dwor. , w pow. średzkim, ma parafie, sąd, urz. okr. i st. cyw. w Srodzie, tamże pocztę i st, kol. żel na linii Poznań Jarocin, szkoły w miejscu. Obszaru 586 ha, 13 dym. , 231 dusz 5 kat, . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 9768 mrk. Leży na płd. wschód od poblizkiej Srody. W r. 1578 należy do Gostomskich. Zarządzał nią wtedy Wojciech Zborowski. W r. 1618 posiadała ją kasztelanowa bydgoska i płaciła 3 złp. 26 gr. podatku z 2 śl. os. , od 2 kół korzecznych i tyluż zagrodników. Przez pewien czas była własnością miasta Srody. Z rąk Wolniewiczów przeszła w posiadanie Zamoyskich na Kórniku. Zrębice, wś, u Długosza Sdrzambicze, i Z. Żołnierskie, kol. i os. leśna, pow. częstochowski, gra. Olsztyn, par. Zrębice, odl. 14 w. na płd. od Częstochowy. Wś ma 81 dm. , 472 mk. , 1132 mr. ; os. karcz. i 2 os. leś. 3 dm. , 16 mk. , 47 mr. dwor. ; os. prob. 2 dm. , 5 mk. , 6 mr. Z. Żołnierskie mają 21 dm. , 225 mk. , 367 mr. W r. 1827 było 54 dm. , 349 mk. We wsi jest kościół par. drewniany. W połowie w. wś królewska Sdrzambicze miała kościół par. drewniany, p. w. WW. Św. Pleban miał role, łąki i karczmę, dającą czynszu 1 grzyw. , pobierał też ze dworu dziesięcinę wartości 2 grzyw. a z łanów sołtysich wartości 1 grzyw. Łany kmiece, karczma królewska i zagrodnicy dawali biskupowi krakow. dziesięcinę snopową i konopną, wartości 30 grzyw. Długosz, L. B. ,, 222. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś Z. , należąca do zamku olsztyńskiego, miała 2 łan. km. Pawiń. , Małop. . 81. W 1660 r. Z. wchodziły w skład ststwa olsztyńskiego. 2. par. , dek. będziński, około 800 dusz. Zrębin, w, wś i os. , pow. sandomierski, gm. i par. Połaniec, odl. od Sandomierza 14 w. Wś ma 37 dm. , 229 mk. , 579 mr. włośc. ; os. 1 dm. , 17 mk. , 35 mr. dwor. W połowie w. wś Zdrzabin, w par. Połaniec, własność Rytwiańskiego Jana, wojew. krakow. , miała 7 łan. km. , dających dziesięcinę wartości 4 grzyw. bisk. krakowskiemu. Folwarku nie było Długosz, , 450. W r. 1579 kasztelan biecki płaci ze wsi Srabyn od 8 os. , 3 łan. , 1 zagr. , 2 kom. , 1 ubogi. W r. 1621 Jan Tęczyński, wojew. krak. , nadał wieś Zrembice Zrębin wraz z Sieragami klasztorowi kamedułów w Rytwianach. W 1827 r. 20 dm. , 184 mk. Zrębiska, wś. W r. 1838 wchodziła w skład dóbr rząd. Nowogród, w pow. łomżyńskim. Zrębówka al. Zrąb, grupa domów i leśniczówka w Komarówce, pow. buczacki. Zręby, fol. , pow. kielecki, gm. i par. Piekoszów, odl. 16 w od Kielc. Zręby al. Szczęsnówka, urzęd. Zruby, folw. , pow. uszycki, okr. pol. i par. katol. Dunajowce, gm. Rachnówka, par. praw. Ilołozubińce, o 30 w. od Uszycy, należy do klucza hołozubinieckiego Skibniewskich. Zręby 1. część Mszany, pow. lwowski. 2. Z. , grupa domów i folw. w Wicynie, pow. złoczowski. 3. Z. , folw. w Milczycach, pow. mościski. Zręcin, wś, w pow. krośnieńskim, z kościo łem par. rz. kat. , leźy nad pot. Jasielem, 6 klm. na płd. zach. od Krosna. Prócz gościńca do Krosna prowadzi ztąd droga do Dukli na płd. i do Frysztaka na płn. Wznies. npm. wynosi 287 mt. Wieś ma szkołę i liczy wraz z obszarem ta bularnym KlobasówZręcińskich 135 dm. i 794 mk. 361 męż. , 433 kok, 773 rz. kat. i 21 izr. Pos. tabularna ma 392 mr. ; pos. mu. 556 mr. Długosz L. B. , I, 494 pisze nazwę wsi Szrzączyny. W innych dokumentach pisano Zranczyn i Zrancin. Wymieniony w liczbie posia dłości klasztoru koprzywnickiego w dok. z r. 1277 i 1284 Kod. małop. , I, 110, 123, i już w r. 1326 wymieniają akta Pawła ple bana de Zrancino. W 1581 Paw. , Małop. , 112 Zrzęcin miał 6 łan. km. , 4 zagr. bez roli, 4 komorn. z bydłem, 3 kom. bez bydła i pręt roli karczemnej. W r. 1878 wybudowali tu Karol Klobassa i Ignacy Łukasiewicz, dwaj pio nierzy przemysłu naftowego w Galicyi, wspa niały kościół murowany i kaplicę na cmentarzu. Parafia dyec. przemyskiej, dekan. jasielskiego obejmuje Chorkówkę, Kopytową, Leśniówkę, Machnówkę, Podniebylę, Stanowiska, Żeglec i część Swierzowy Polskiej. Z. graniczy na płn. ze Swierzową Polską, na zach. z Żeglcem, na płd, z Chorkówką i Machnówką, na wsch. ze Szczepańcową. Mac. Zręczyce z Wolą, wć, w pow. wielickim, o 3, 8 klm. na płd. od Gdowa, nad dopływem Raby z prawego brzegu, przy gościńcu z Gdowa do Łapanowa. Wieś jest zbudowana przy drodze gminnej z Podolan do Stryszowy, w kierunku z płn. ku płd. zachodowi. Należy do par. rz. kat. w Gdowie i składa się z 94 dm. i 571 mk. , 557 rz. kat. a 14 Izrael. Pos. tabularna Aleksandra Feila ma 574 mr. ; pos. mn. 669 mr. w ogóle. Korpus tabularny dzieli się na dwie części. Za Długosza rozróżniano L. B. , I, 115 i, 118 także dwa obszary Srzanczicze Major Superior Mikołaja Skarbka Gryfity i Srzanczicze Minor, w której siedzi szlachta z różnych rodów. W r. 1581 Paw. , Małop. , 62 Zrzęczice dziedziczyli Niewiarowska i Jan Wrzosowski, nadto mieli cząstki Jan Szibowy i Jakub Badurka. We wszystkich czę Zrębin Zrębice Zrenica Zrembiec Zręczyce Zręcin Zręby Zrębówka Zrębiska Zschoelln Zródelnia Zubacze Ztolp Zsolna Zsetek Zsegnye Zsebfalu Zschorna Zschornau Zschoppau Zschernske Zschellen Zschaschwitz Zscharnitz Zschaksche Zsasko Zsakocz Zsakarocz Zrzyce Zrzobki Zrzesło Zrywła Zrudnik Zrubów Zrubań Zrotowice Zródła Zródliska Zródelnia ściach były 3 łany km. , 15 półłanków km. , 8 zagr. z rolą, 9 kom. z bydł. , 4 komor. bez bydła, 11 2 łan. ziemiańskich i 2 rzem. trzeci na wojnę jechał Później wraz z Gdowem należały Z. do Wielopolskich. Z. graniczą na wsch. z Podolanami i Borowną, na płd. z Zagórzanami i Zalesianami. na zach. ze Stryszową a na płn. przez Rabę z Gdowem. Cześć wschodnią tworzy Wola i las. Okolica jest urodzajna. Mac. Zródelnia, młyn wodny w Roguszycach, pow. ostrzeszowski, ma urz. okr. w Kobylogórze, urz. st. cyw. w Ostrzeszowie, poczto i st. kol. źel. w Domaninie; 1 dno. , 27 mk. Źródlanka, rzka, w pow. rawskim, gm. Boguszyce, płynie pod folw. Ząbki Duże. Por. Zródliska. Zródliska, rzka, ob. Rylsk. Źródliska, os. młyn. , pow. łukowski, gm. Gułów, par. Okrzeja. Zródła 1. os. , pow. łaski, gm. Wola Wężykowa, par. Sędziejowice, ma 3 dm. , 18 mk. , 51 mr. W 1827 r. miała 3 dm. , 15 mk. 2. Z. , os. młyn. , pow. stopnicki, gm. i par. Chmielnik. Posiada młyn amerykański. 3. Z. , dawniej Źródła Wielkie i Małe, wś szlach. , pow. lipnowski, gm. Osiek, par. Ligowo, odl. 21 w. od Lipna, ma 21 dm. , 282 mk. , 910 mr. 300 nieuż. . Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 21 dm. , 192 mk. Wieś Źródełka miała 1 dm. , 8 mk. W r. l576 we wsi Szrodła Wielkie, w pow. rypińskim, płacą Wojciech i Maciej Zrzelscy od 1 łanu i 1 zagr. i z części Zródła Małe i od 1 wyrabiającego olej 2 gr. ; Rogowski od 1 2 łanu; Jerzy i Marcin Zrzelscy i Maciej Maliszewski od 1 łanu. Ogółem 1 fl. 4 gr. Paw. , Wielkop. , I, 316. R. 1789 były tu części Szymona Lisowskiego, Bożewskich, Trzcińskich, Prackiego, Borowskiego. Ogółem wysiewano 52 kor. żyta. We wsi Z. Małe część Kowalkowskch z wysiewem 8 kor. żyta. Br. Ch. Źródła Wielkie i wskim, na lew. brzegu Wisły, 221 mt. npm. , między Rozkochowem zach. a Okleśną wsch. . Graniczy na płn. z Kwaczałą. Przedtem wólka do Rozkochowa, liczy teraz 21 dm. , 111 rz. kat. i 6 izr. W r. 1787 Spis ludn. dyec. krak. , Arch. kom. hist. , VII, Źródłowice, niem. wś, pow. olawski, par. kat. Meleschwitz, ew. Laskowice, ma 263 ha 204 roli, 42 łąk, 68 dra. , 455 mk. 24 katol. Do wsi należała os. Łazisko, dawny folwark. Źródłowka 1. karczma na obszarze tabularnym Dojazdowa, w pow. krakowskim. 2. Z. , karczma w Starej Wsi, pow. limanowskim. Zrotowice, wś, pow. przemyski, 19 klm. na płd. wsch. od Przemyśla, 8 klm. na wsch. od sądu pow. w Niżankowicach, tuż na płd. zach. od urz. poczt. w Miżyńcu. Na płn. zach. leżą Drozdowice, na płn. wsch. Miżyniec i Gdeszyce, na płd. wsch. Hruszatyce, na płd. zach. Bybło. Wody z płn. części obszaru płyną małemi strugami na płn. i dążą do Wyrwy, wody z części płd. płyną na płd. i wpadają do pot. Czyszki, dopł. Wyrwy. Własn. więk. ks. Maryi Lubomirskiej ma roli or. 423, łąk i ogr. 39, past. 19 mr. ; wł. mn. roli or. 653, łąk i ogr. 93, past. 22 mr. W r. 1890 było 122 dm. , 669 mk. w gm. , 3 dm. , 31 mk. na obsz. dwor. 588 gr. kat. , 72 rz. kat. , 33 izr. , 7 inn. wyzn. ; 590 Rus. , 70 Pol, 34 Niem. , 6 innej narod. . Par. rz. kat. w Nowemmieście, gr. kat. w Miżyńcu. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła 1klas. Ob. Streniowice. Lu. Dz. Zrubań, mylnie Zrubów, szczyt górski 778 mt. w pasmie. Bukowica, na płn. granicy gm. Barowa, w pow. sanockim. Por. Jaworowa Wola i Zrubów, ob. Zrubań. Zrudnik, przyl. dóbr Kobyłka, w pow. radzymińskim. Zrywła, ob. Zdrywla. Zrzesło, dawna nazwa wsi Obory, w pow. chelmińskim. Zrzobki, ob. Żrobki. ZrzobkiTobyłka, ob. Tobyłka. W r. 1827 wś ta, w par. Rajgród, miała 7 dm. , 52 mk. Zrzyce, ob. Zrecze. Zsakarocz, ob. Żakarawce. Zsakocz, ob. Żakowce. Zsasko, ob. Żaszko. Zschaksche, rzeczka w Kurlandyi, dopływ Abawy Abau. Zscharnitz niem. , oh. Czornecy. Zschaschwitz niem. , ob. Czasecy. Zschellen, Zschelln niem. , ob. Cielno. Zschernske, serb. Czernsk, dobra i wś, pow. rozborski, par. kat. Mużaków, ew. Kreba. W r. 1885 dobra miały 465 ha, 1 dm. , 6 mk. ew. ; wś 244 ha, 41 dm, 216 mk. ew. Do r. 1815 wś wchodziła w skład Łużyc Saskich. Zschoelln, serb. Dzielnij, wś, pow. rozborski, ob. Tzschelln. Zschoppau, rzeczka, ob. Mulda, Zschornau niem. , ob. Czornow. Zschorna niem. , ob. Czornow. Zsebfalu, ob. Zubczani. Zsegnye, ob. Żegna. Zsetek, ob. Żatkowce. Zsolna, ob. Sillein. Ztolp, ob. Słupsk. Zubacze 1. wś włośc. , i dobra nad rzką Jaszłą, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 5 okr. pol. , gm. Połowce, o 51 w. od Brześcia. Wś ma 32 dm. , 256 mk. , cerkiew, szkołę i wraz ze wsią Turowszczyzną 338 dzies. ziemi włośc. 39 łąk i past. , 5 lasu, 28 nieuż. ; 121 dzies. ziemi cerkiewnej 26 łąk i past. , 24 lasu, 4 nieuż. i 31 dzies, należących do właścicieli prywatnych. Zubec Zubaki Zubar Zubejki Zubczani Zubele Zubarewicka Zubarewicze Zubarów Zubary Zubcow Zubanie Zubaki 1 Dobra Z. , własność Pusłowskich, 203 dzies. ; dobra Z. Turowszczyzna, własność Kunachowiczów, 188 dzies. 20 łąk i past. , 12 lasu, 21 2 nieuż. . 2. Z. , wś, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Sielec, o 26 w. od Prużany, 331 dzies. ziemi włośc. 96 łąk i past. , 151 nieuż. . Zubaki 1. wś, pow. orszański, gm. Dobromyśl o 7 w. , 17 dm. , 109 mk, , zapasowy śpichlerz gminny. 2, Z. , wś, pow. orszański, gm. Lubawicze, ma 17 dm. , 135 mk. Zubakina, wś, pow. syczewski gub. smoleńskiej, gm. Zubakina, 26 dm. , 130 mk. , zarząd gminy. Zubalc, grupa domów w Kamionce Wołoskiej, pow. Rawa Ruska. Zubanie, wś nad Chorolem, pow. chorolski gub. połtawskiej, gm. Zubanie, o 35 w. od Chorolu, 212 dra. , 1350 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, 5 jarmarków, 6 młynów wodnych, 15 wiatraków, olejarnia. Zubar al. Zuber, rzka, w gub. mohylewskiej, lewy dopływ Biesiedzi. ZubarewickaBuda, fol. , pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Rudobiełka al. Karpiłówka, od r. 1845 własność Daszkiewiczów. Zubarewicze 1. fol. , pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Rudobiełka al. Karpiłówka, własność Lisowskich, około 93 włók. 2. Z. , wś i dobra nad bezim. dopł. Ptycza, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Rudobiełka al. Karpiłówka, par. praw. Zielonkowicze, par. kat. Hłusk, o 45 w. od Bobrujska. Wieś ma 24 osad; cerkiew filialną p. w. św. Ba zylego, z r. 1774. Dobra około 77 włók, dość dawna własność Kiełczewskich; grunta lekkie, łąk i pastwisk dużo. 3. Z. , własność ziemska, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. Bacewicze, została niedawno nabyta, z pomocą Banku włościańskiego, przez 21 włościan, ma 21 włók. A. Jel. Zubarów, fol. szl, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , o 117 w. od Oszmiany, 2 dm. , 36 mk. katol 2. Z. , zaśc. szlach. nad rzką Sułą, pr. dopł. Niemna, tamże, o 117 w. od Oszmiany, i dm. , 6 mk. katol. Zubary 1. wś na pr. brz. Kamianki, pow. wasylkowski, w 2 okr. pol. , gm. i par. praw. Kożanka, odl. o 55 w. od Wasylkowa, ma 742 mk. Należy do Białocerkiewszczyzny hr. Branickich. W 1740 r. należała do parafii Połowiecka Mała i miała 10 osad. 2. Z. , w dok. Żubary, wś nad ruczajem, dopł. Horynia, pow. zasławski, gm. Zasław o 7 w. , par. praw. Rzepki Rypki o 2 w. , ma 59 dm. , 506 mk. Cerkiew filialna, p. w. św. Stefana, z drzewa wzniesiona w 1791 r. i uposażona z erekcyi ks. Janusza Sanguszki z 1757 r. 341 2 dzies. ziemi. Własność ks. Romana Sanguszki, należy do klucza zasławskiego dóbr sławuckich. W 1601 r, własnośc ks. Janusza Zasławskiego, wwdy podlaskiego. Podług raportu złożonego przez wo źnych wwdztwa wołyńskiego Krzysztofa Szczu kę i Stanisława Jankowskiego wś Żubary, w licz bie innych włości, została spalona przez Tata rów w r. 1593 Arch. J. Z. R. , cz. J. Krz. Zubcow, mto powiat. gub. twerskiej, przy ujściu rz. Wazuzy do Wołgi, pod 56 10 płn. szer. a 52 15 wsch. dług. , odl. o 166 w. na płd. zach. od Tweru, ma 4435 mk. w 1888 r. W 1862 r. było tu 551 dm. 28 murow, , 3512 mk. , cerkiew, 41 sklepów, szkoła paraf. , szpital, 194 rzemieślników 136 majstrów, przystań handlowa. Dochody miejskie wynosiły w 1882 r. 2262 rs. Przemysł fabryczny nieznaczny, natomiast dość rozwinięty handel, głównie zbożem, sadłem, pieńką, lnem i siemieniem lnianem. Targi odbywają się w każdą niedzielę, jarmarki zaś 4 razy do roku. Miasto istniało już na początku XIII w. Należało do ks. twerskiego, wraz z którem w 1486 r. przyłączone zostało do w, ks. moskiewskiego. Za czasów Samozwańców zajęte i zniszczone przez Polaków. Od 1776 r. mto pow. namiestnictwa twerskiego. Zubcowski powiat zajmuje płd. Część gubernii i ma 52, 5 mil al. 2537 w. kw. podług Schweizera 61, 4 mil al. 2968 w. kw. Powierzchnia powiatu, leżącego przeważnie po praw. brz. Wołgi, jest pagórkowata i wyniosła. Gleba gliniasta i piaszczysta. Na brzegach Wołgi, Wazuzy i Osugi znajdują się obnażenia wapieni oraz czerwonych piaskowców formacyi dewońskiej. Płd. zach. część powiatu zrasza Wołga, przybierająca od lewego brzegu niewielkie rzeczki. Ważniejsze natomiast są prawe dopływy, jak Wazuza z Osugą, Derża i Szosza z Źabną, Rzatją i Żodichą. W powiecie niema większych jezior i błot. W 1862 r. było tu bez miasta 88169 mk. w tem 1412 jednowierców i 121 rozkolników, zamieszkujących w 748 miejscowościach 1 miasto, 1 osada, 9 pohostów, 29 siół, 139 folw. i ferm, 549 wsi i 21 drobnych osad. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo pod uprawą do 110000 dz. . Słabo rozwinięte hodowla bydła, sadownictwo i ogrodnictwo. Lasy zajmują do 56000 dzies. , t. j. 22 ogólnej przestrzeni. Przemysł fabryczny nieznaczny. Handel koncentruje się na 17 jarmarkach. W 1860 r. było w powiecie 40 cerkwi. Zubczani, węg. Zsebfalu, wś, w hr. szaryskiem, ma kościół katol. paraf. , bóżnicę, piękne łąki, pastwiska, lasy, 427 mk. Zubec, potok, w pow. bobreckim, w gm. Laszki, dopływ Wiszni dopł. Dniestru. Zubejki, grupa domów w Pogorzeliskach, pow. Rawa Ruska. Zubele, wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Giełwany o 3 w. , o 62 w. od Wilna, 10 dm. , 144 mk. katol. w 1865 r. Zubakina Zubalc Zuberska dolina Zuber Zuberec Zuberski potok Zuber Zubiarowo Zubiel Zubielewicze Zubieńsko Zubiki Zubilewo Zubilno Zubielno Zubiszki Zubki 73 dusz rewiz. ; należała do dóbr Tundziszki Łukaszewiczów. Zuber, rzka, ob. Zubar. Zuberec al. Zuberecz, wś nad pot. Studzieniec, w hr. orawskiem, ma kościół katol. filialny, kopalnie żelaza, 1202 mk. Potok Studzieniec niknie o 1 2 mili za wsią i ukazuje się znowu, przebiegłszy 600 sążni pod ziemią, Zuberska dolina, niekiedy Studzienną zwana, znajduje się w zachodnich Tatrach, na Orawie, po za dolina Chochołowską. . Nazwę nosi od wsi Zuberec. Potok Studzieniec Studeny uprowadza jej wody do Orawy. Ciągnie się dolina od wsi Zuberec w kierunku wschodnim i wsch. płd. aż niemal do stóp Wołowca. Wschodnią krawędź jej stanowi pasmo, w którym się wznosi szczyt 1571 mt. . Od płn. wscho du góruje Osobita 1687 mt. . Obszar wsi Zuberec wzn. 734 mt. Por. Studzieniec. Zuberski potok al. Zubrka, ob. Zubrza. Zubiarowo, ob. Zubarów. Zubiel, jezioro, w pow. borysowskim, w gm. W. Dolce, ma kilkanaście morgów obszaru. Po łączone z siecią jezior nagromadzonych w tej okolicy. A. Jel. Zubielewicze, białorus. Zubielewiczy, wś i fol. , pow. słucki, przy gośc. z Żerebkowicz do Lachowicz, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Lachowicze, o 78 w. od Słucka. Wieś ma 27 osad; niegdyś własność Chodkiewiczów, z kolei Sapiehów, Massalskich w hr. lachowickiem ob. , od r. 1793 folw. należy do Kossakowskich, przy domin. Lachowicze. We wsi Z. oprócz włościan mają drobne własności szlachta Nowiccy, Kozłowscy i Domaszewiczowie. Miejscowość małoleśna, równa, grunta urodzajne. Zubieńsko, wś, pow. liski, leży śród Beskidu, u źródłowisk lew. dopł. Osławy, wzn. 537 mt. npm. Szczyty Hłuboki Werch 895 mt. i Wysoki Hroń 909 mt. zasłaniają wieś od południa, Niedźwiedzia góra 692 mt. od wschodu a grzbiety wznoszące się na płd. od Łupkowa 633 mt. od zachodu. Z. graniczy na wschód z Wolą Michową, na płn. zach. z Łupkowem a na płn. z Osławicą i Smolnikiem. We wsi cerkiew drewniana, przyłączona do parafii w Łupkowie. Z. ma 52 dm. i 326 mk. 160 męż. , 166 kob. , 299 gr. kat. a 27 izrael. Posiadłości tabularnej niema; pos. mn. wynosi 684 mr. roli, 345 mr. łąk, 455 mr. past. i 371 mr. lasu. Gleba jałowa, owsiana, lasy szpilkowe. Mac. Zubiki, część Nieznanowa, pow. Kamionka Strumiłowa. Zubilewo, fol. , pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. Hornostajewicze, należy do dóbr Wilejsze, Zubilewiczów. Zubilno, w dokum. także Zubylno, Zubilin, Zubielno, i mylnie Żublin, wś, pow. łucki, na pograniczu pow. włodzimierskiego, na płd. wsch. od Kisielina. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. właścicielką jest p. Dachnowa, w części Drozdeński, którzy, wespół z innymi, zobowiązani byli do opatrywania trzech horodni zamkowych Jabłonowski, Rewizye, 34, 40, 48. Reg. poborowe pow. łuckiego z 1570 r. podają jako właścicielkę części Zubylna p. Klementową pobór oddzielnie niewykazany. W 1577 r. Zubielno w pow. łuckim należy do Tuczyna Aleksandra Siemaszki, który płaci z 2 dym. , 2 ogr. i 4 ogr. , w części zaś do Bohdana z Drozden Drozdeńskiego, wnoszącego z 2 dym. , 2 ogr. po 2 gr. Nadto reg. pobor. pow. włodzimierskiego z t. r. podają Z. należące do Łokacz kn. Romana Sanguszki, który płaci z 4 dym. łanow. , 4 ogrod. , oraz Z. Wasila Hulewicza, wojskiego włodzimierskiego, wnoszącego z 1 dymu na słuźbie, 1 z pół służby, 3 ogr. po 4 gr. , 2 ogr. po 2 gr. W 1583 r. Bohdan Drozdzieński płaci z Z. w pow. łuckim z 4 dym. , 4 ogr. , Iwan Okórski z części Z. z 2 dym. , 3 ogr. a ks. Fiedor Romanowicz z Z. , zaliczonego do pow. włodzimierskiego i ciążącego do Bereska, z 8 dym. , 4 ogr. , 4 kom. Jabłonowski, Wołyń, 17, 56, 62, 66, 71, 98, 105, 126. Zubiszki 1. zaśc. , pow. kowieński, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrowsk, o 18 w. od Kowna. Jankowscy mają tu 50 dzies. 13 nieuż. . 2. Z. , wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 9 w. od Poniewieża. 3. Z. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 68 w. od Wiłkomierza. 4. Z. , folw. nad rzką Niezdzilką, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. Ejszyszki, okr. wiejski Nowydwór, o 44 w. od Lidy a 8 w. od Ejszyszek, ma 14 mk. katol i 14 żydów; młyn wodny. W 1865 r. własność Kuncewiczów. 5. Z. , wś nad Turejką, tamże, okr. wiejski Wersoka, o 9 w. od Ej szyszek, o 45 w. od Lidy, 16 dm. , 113 mk. ka tol. w 1865 r. 62 dusz rewiz. ; młyn wodny. Należała do dóbr Wersoka, Narbutów. 6. Z. , folw. nad Wilią, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żośle, par. katol. Giegużyn, o 40 w. od Trok, 2 dm. , 45 mk. 36 katol. . 9 żydów. Była tu kaplica katol. par. Gieguźyn. Własność niegdyś Galimskiego, chorążego orszańskiego, i żony jego Franciszki z Rdułtowskich, później przeszły do córki ich Anny Stefanowej Kurczowej, nakoniec do 1867 r. były własnością Zaleskich, po przednio Antoniego, słynnego ilustratora Pa miętników Paska, potem syna jego Michała t 1885 r. we Florencyi. W 1850 r. dobra Z. składały się z 3 fol. , 10 wsi i 4 zaśc. i miały 4037 dzies. rozl. J. Krz. Zubki Duże i Male, al. Ząbki, dwa folw. i wś, pow. rawski, gm. Boguszyce, par. Krzemienica, odl. 8 w. od Rawy, W 1827 r. Z. Duże miały 7 dm. , 64 mk. ; Z. Małe 3 dm. ,. 44 rak. W r. 1893 fol. Z. Wielkie rozl. mr. 481 gr. or. i ogr. mr. 377. łąk mr. 12, past. mr. 36, lasu mr. 44, nieuż. mr. 12; bud. mur. 1, drew. 4. Wś Z. Zubliszcze Zubliszki Zubne Zubokówka Zubole Zuboliszki Zuboryszki Zubów Zubków Zubkiszki Wielkie os. 6, mr. 103. . Z. Małe rozl. mr. 375 gr. or. i ogr. mr. 311, lak mr. 29, pastw. mr. 25, nieuż. mr. 10; bud. drew. 5, pokłady torfu. Wś Z. Małe os. 7, mr. 44. Por. Ząbki. Zubki 1. wś włośc. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Hołynka, o 70 w. od Grodna, 534 dzies. ziemi włośc. 177 łąk i past. , 104 nieuż. . 2. Z. , wś i folw. nad bezim. dopł. Łani, pow. słucki, w 2 okr. pol. , gm. i par. katol. Kleck, o 56 w. od Słucka. Wś ma 15 osad; cerkiew paroch. p. w. Opieki N. M. P. , uposażona z dawnych zapisów 3 włókami gruntów; około 900 parafian. Folw. , własność Bernowiczów, około 17 włok. Grunta szczerkowe, urodzajne, łąki dobre. 3. Z. , w spisie z 1865 r. Zubków, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zaleś o 5 w. , 20 dusz rewiz. 4. Z. , dobra, pow. wieliski, własność Szymanowskich, 2118 dzies. Zubkiszki, w spisie właśc. ziemskich al. Nowosady, folw. , pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Rogowo, o 38 w. od Wiłkomierza, własność Franckiewiczów, 135 dzies. 37 lasu, 2 nieuż. . Zubków 1. al. Zubkowo, zaśc. szlach. nad rz. Newdą, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Koszelewo, par. katol. Nowogródek o 7 w. , upamiętniony przez Mickiewicza wzmianką, w Panu Tadeuszu. Miejcowość malownicza, grunta wyborne. Mają, tu do dziś dnia własności szlachta Czeczotowie 11 2 wł. , Tomkowiczowie i Truszyńscy ok. 1 2 wł. , Rajscy 1 4 wł. , Petrykowscy 13 4 wł. , Pacynowie wł. , Owsianowie wł. , Michniewiczowie 1 4 wł. , Żukowscy 1 4 wł. , Zakrzewscy 3 4 wł. , Jezierscy 3 4 wł. , Hreczechowie 1 4 wł. , Bieniaszowie 3 4 wł. , Bułatowie 1 4 wł. , Brzozowscy 5 wł. , Bogusławowie 1 2 wł. i Borysowiczowie 3 4 włóki. 2. Z. , pow. dzisieński, ob. Zubki. Zubków, wś, pow. sokalski, 16 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Sokalu, 9 klm. na płd. od urz. poczt. w Tartakowie. Na płn. leży Tartaków, na wsch. Perespa i Rozdziałów, na płd. Korczyn, na zach. Wolica Komarowska. Płd. kraniec obszaru przepływa pot. Białystok dopł. Bugu i jego dopływ Ostrów z Rudką. Własn. więk, ma roli or. 189, łąk i ogr. 98, past. 5, lasu 89 mr. ; wł. mu. roli or. 819, łąk i ogr. 408, past. 63, lasu 2 mr. W r. 1890 było 120 dm. , 672 mk. w gm. 517 gr. kat. , 133 rz. kat. , 18 izr. , 4 innych wyzn. ; 517 Rus. , 151 Pol. , 4 Niem. . Par. rz. kat. w Tartakowie, gr. kat. w miejscu, dek. sokalski, dyec. przemyska. Bo par. należą Wolica Komorowska z przysiołkami. Z ksiąg metrykalnych okazuje się, że dawniej jeszcze w r, 1807 każda z tych wsi tworzyła osobną parafię. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1195 złr. Zubkowicze, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. i dobra, hr. Zamoyskich, Iwie o 5 w. , okr. wiejski Urciszki, o 65 w. od Oszmiany a 37 w. od Dziewieniszek, 31 dm. , 227 mk. katol. i 6 żydów w 1865 r. 99 dusz rewiz. . Zubkowicze, wś skarbowa nad Uborcią, pow. owrucki, par. praw. Podłuby pow. nowogradwołyński, o 15 w. , o 14 w. od Żubrowicz. Posiada cerkiew na cmentarzu grzebalnym, wzniesioną w 1883 r. Zubliszcze, wś, pow. rzeczycki, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Krukowicze, par. praw. Kołki, odl. o 125 w. od Rzeczycy, ma 12 osad; grunta lekkie, miejscowość w ostatnich latach skanalizowana w kierunku rzeki Ptycza do Prypeci. Niegdyś królewszczyzna, w pow. mozyrskim, w r. 1717 płaciła kwarty razem z wsią Siekierycze 120 złp. A. Jel Zubliszki, fol. nad jez. Giełwa, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Giełwany, okr. wiejski Bogusławiszki, o 62 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. ; w 1865 r. własność Trzeciaków. Zubne, potok ob. Demnia, mylnie, za Zubrza. Zubokówka, grupa domów u płn. podnóży Harańczykowej góry 620 mt. , na obszarze Krzeszowa, w pow. żywieckim. Zubole 1. wś włośc. , pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gra. Krypno, o 35 w. od Białegostoku, 345 dzies. ziemi włośc. 2. Z. Poduchowne, wś, tamże, 235 dzies, ziemi włośc. Zuboliszki, zaśc. szlach. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 65 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. kat. Zuboryszki, wś, pow. rossieński, gm. Szweksznie, o 72 w. od Rossień. Zubów, wś, pow. trembowelski, 7 klm. na zach. od sądu pow. w Trembowli, 5 klm. na płd. od urz. poczt. w Strusowie. Na płn. leżą Ruzdwiany, na wsch. Zaścinocze, na płd. Słobódka Strusowska, na płn. zach. Darachów, na zach. Tiutków. Wschod. krawędź obszaru przepływa Seret od płn. na płd. W jego dolinie leżą zabudowania. Własn. więk. ma roli or. 332, łąk i ogr. 12, past. 11 mr. ; wł. mn. roli or. 970, łąk i ogr. 46, past. 39 mr. W r. 1890 było 134 dm. , 739 mk. w gm. 426 gr. kat. , 283 rz. kat. , 30 izr. ; 447 Rus. , 292 Pol. Par. rz. kat. w Strusowie, gr. kat. w Ostrowczyku. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 369 złr. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr kor. , pow. trembowelskiego. W r. 1546 był dzierżawcą wsi Stanisław z Tęczyna, podkomorzy sandomierski, ststa trembowelski Arch. kraj. we Lwowie, C, t. 334, str. 727. Według inwentarza spisanego w r. 1767 była wś w posiadaniu Józefa Cieszkowskiego, stolnika stężyckiego, i Kandydy z Cieszkowskich, z prow. 1482 złp. 16 gr. , z czego kwarta 370 złp. 19 gr. W r. 1776 sprzedano wś wraz Zubki Zubki Zubkowicze Zubowmosty Zubowo Zubowska Zubowszczyzna Zubowa Buda z Tiutkówką Tiutków Józefowi i Tekli Gra bowskim za 7200 złr. Ob. Czemeryński Dobra koronne, str. 247 i 248. Lu. Dz. Zubowa Buda, dobra, pow. klimowicki, od 1872 r. własność Zubów, 287 dzies. 10 roli, 10 łąk, 180 lasu i Józefiny Mikosowej, 126 dzies. 10 roli, 7 łąk, 102 lasu. Zubowce, wś we włości zasławskiej lub też kuźmińskiej, t. j. w płd. zach. części dzisiejszego pow. zasławskiego. Rewizya zamku krzemienieckiego z 1545 r. podaje Z. we włości kuźmińskiej, trzymanej przez kn. Kuźmę Zasławskiego Jabłonowski, Rewizje, 107. Zubowice, wś, pow. tomaszowski, gm. Tyszowce, par. Dub, o 1 milę od Tyszowiec, 24 w. od Tomaszowa a 28 w. od Zamościa, ma 100 dm. , 840 mk. , w tem 170 r. 1. Cerkiew parafialna, szkółka. Gleba popielatka. Ludność rolnicza, 2 kowali, 3 tkaczy. Na obszarze dwor. tartak parowy. W 1827 r. było 79 dm. , 678 mk. Dobra Z. składały się w r. 1885 z fol. Z. i Janówka, z nomenklaturą Przeszkody i Zubów, rozl. mr. 2468 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 609, łąk mr. 391, lasu mr. 856, przestrzenie sporne mr. 66, nieuż. mr. 83; bud. murow. 2, drew. 25; płodozm. 8pol. ; fol. Janówka gr. or. i ogr. mr. 427, nieuż. mr. 36; bud. mur. 10; płodozm. 9pol. , las nieurządzony. Wś Z. os. 82, mr. 1039. Zubowicze 1. w dokum. Zubowiczi, sioło niegdyś, w dzisiejszym pow. grodzieńskim. W r. 1558 należało do wójtowstwa skrebliaczkiego, ekonomii grodzieńskiej. Współczesna Piscowaja kniga tak je opisuje Graniczy z siołem Usnara, Siedzielnik, puszczą JKM Krińską. Tho siolo jest yedną polaczią osadzone, domy czolem na wschód slońca. Z włók osoczniczkich 22 sluzyć powinni sluźbe osoczniczką w puszczy JKM końmi 11, a z wlóki 1 bartniczkiey sluźbe bartniczką w puszczy Krińskiey w borci JKM t. I, 36. 2. Z. , dwa małe folwarki, pow. ihumeński, przy drodze z Kondratowicz do Bołhowicz, w 1 okr. pol. i par. katol. Uzda, gm. Puków, 127 w. od Ihumenia; miejscowość lekko falista, grunta urodzajne, szczerkowe. Jeden z folw. należy do Korotkiewiczów i ma 11 2 włoki; drugi, własność Rodkiewiczów, 3 4 włóki. 3. Z, wś włośc. nad bezim. strugą, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Juraciszki, okr. wiejski Tokarzyszki, o 71 w. od Oszmiany a 49 w. od Dziewieniszek, 6 dm, 60 mk. prawosł. i 16 katol. podług spisu z 1865 r. wraz ze wsią Wsiepocha 30 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Boksztany. Zubowiec, szczyt górski 783 mt. , na wschodnim brzegu Stryja, między Matkowem a lsajami, na granicy Komarnik i Jabłonowa, w pow. turczańskim. Zubówka, wś, pow. szawelski, gm, Krupie, o 48 w. od Szawel, , wś nad Chorolem, pow. mirgorodzki gub. połtawskiej, gm. Zubowka, o 9 w. na płn. wsch. od Mirgorodu, 511 dm. , 1950 mk. , zarząd gminy, szkoła, 37 wiatraków, 3 olejarnie, cegielnia. Zubowmosty z Henrykówką, Ignacówką i Konstantówką, wś, pow. żółkiewski, 30 klm. na płn. wsch. od Żółkwi, 18 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Mostach Wielkich, 7 klm. na płn. zach. od urz. poczt. w Kamionce Strumiłowej. Na płn. leży Roźanka, na zach. i płd. Batiatycze, na wsch. Jagonia w pow. kamioneckim. Wzdłuż granicy zach. i przez płn. część obszaru płynie Batiatyczka, dopł. Bugu. W jej dolinie leżą zabudowania na płn. 217 mt. wznies. . Własn. więk. ma r or, 312, łąk i ogr. 136, past. 16, lasu 210 mr. ; wł. mn. roli or. 645, łąk i ogr. 628, past. 127, lasu 27 mr. W r. 1890 było 70 dm. , 458 mk. w gm. , 41 dm. , 247 mk. na obsz. dwor. 354 rz. kat. , 304 gr. kat. , 47 izr. ; 376 Rus. , 329 Pol. . Par. rz. kat. w Kamionce Strum. , gr. kat. w Batiatyczach. Lu. Dz. Zubowo 1. wś włośc. , pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Pasynki, o 11 w. od Bielska, 1042 dzies. ziemi włośc. 356 łąk i pastw. , 65 nieuż. . 2. Z. , osada, pow. miński, w 3 okr. pol. , gm. i paraf. katol. Kojdanów ol6 w. , o 35 w. od Mińska; lasu mało, grunta szczerkowe. 3. Z. , wś, pow. borecki, gm. Lubinicze o 17 w. , zapasowy śpichlerz gminny. 4. Z. , fol. , pow. sieński, nadany w 1868 r. urzęd. Husokowskiemu, ma 212 dzies. 47 roli, 38 łąk, 120 lasu. 5. Z. , Wielkie, wś, pow. mohylewski, gm. Kruhłe o 10 w. , 25 dm. , 207 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. Zubowska, kolonia, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, odl o 60 w. od Radomyśla, ma 353 mk. Zubowszczyzna 1 dobra, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Zubrzyca, o 14 w. od Sokółki, własność Horczaków, 141 dzies. 8 łąk, 30 lasu, 30 nieuż. . 2. Z. , dobra, tamże, własność Tałyżenych, 209 dzies. 4 nieuż. . 3. Z. , wś i fol. , pow. wołkowyski, w 4 okr, pol. , gm. Roś, o 20 w. od Wołkowyska. Wś ma 232 dzies. ziemi włośc. ; fol. należy do dóbr Roś, hr. Potockich. 4, Z. , dwór, pow. rossieński, gm. i par. Taurogi, własność ks. Wasilczykowa. 5. Z. , wś, pow. mścisławski, młyn wodny i folusz. Własność Tołpyhów, 6. Z. , wś włośc. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gra. Kucewicze o 4 w. , okr. wiejski Giniewce, o 7 w. od Oszmiany, 2 dm. , 19 mk. katol. w 1865 r. 14 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Denapol. Zubowszczyzna 1. wś nad błotem Mostwa, pow. radomyski, w 3 okr. pol. , gm. Malin, par. praw. Nowaki o 3 w. , odl. o 60 w. od Radomyśla, ma 738 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 256 mk. i 1675 dzies. 2. Z. , wś i fol. nad Korczykiem, pow. zasławski, gm. Żuków, Zubowa Buda Zubowce Zubowice Zubowicze Zubowiec Zubówka Zubry par. praw. o 3 w. , na płd. od Berezdowa, posiada szkółkę cerkiewną; od 1850 r. Należy do klucza sławuckiego ks. Sanguszków. Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z 1583 r. wś Zubowszczyzna należy do dóbr zasławskich ks. Michała Zasławskiego, który wnosi ztąd z 17 dym. , 3 ogr. , 2 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 134. 3. Z. , wś we włości wilskiej, t. j. w dzisiejszym pow. żytomierskim, na płn. zach. od Żytomierza. Należała do Andrzeja Dubrawskiego, sędziego grodzkiego żytomierskiego. Zubra, rzeczka, w pow. zwinogródzkim, około Łysianki. Por. Pohań. Zubra, szczyt 1195 mt. , w Tatrach Niżnich oh. t. XII, 259. Zubracze, wś, pow. liski, leży śród Beskidu, w zwartej dolinie Solinki 642 mt. npm. . Lasy na górach otaczają wioskę ze wszystkich stron, tak że przystęp daje tylko dolina rzeki. Od płn. wznosi się Wielki Przysłop 1007 mt. i niższe szczyty 1003 i 942 mt. , od południa W. Berda 1043 mt. , od zachodu Magóra 991 mt. . Górska ta osada ma 33 dm. i 228 mk. 117 męż. , 111 kob. , 210 gr. kat. , 4 rz. kat. , 14 izrael. Pos. tabularna Wino. Turowskiej ma młyn, tartak i 2021 mr. , w tem 1846 mr. lasu; pos. mn. 720 mr. We wsi cerkiew drewniana, przy łączona do par. w Solince, uposażona 16 mr. ziemi. Trudna eksploatacya lasu, z powodu bra ku dróg, spowodowała założenie potażami na samej granicy węgierskiej wzn. 749 mt. npm. . Z. graniczy na płd. z Solinką, na zach. z Szczerbanówką, na wschód z Cisną, Mac. Zubrele, zaśc. , pow. szawelski, gm. Popielany, o 49 w. od Szawel. Zubrewicze 1. al. Żubrewicze, dobra poradziwiłłowskie przy ujściu Zubrowki do Piereczuty, pow. miński, w 3 okr. pol. i gra. Kojdanów, o 60 w. od Mińska. W r. 1740 Z. należały do domin, Rudzica; niejaka Jackowska trzymała tu wtedy 10 włók i było 6 włościan poddanych; miała też donatywę od Radziwiłłów jakaś Sołtanowa Arch. piszącego w Zamościu. W pierwszej połowie b. , stulecia władali Ż. Rzewuscy; z kolei nabył Artur Maszewski, a od tego odkupił i przyłączył do domin. Stańków hr. Emeryk Czapski. Obszerno puszcze stanowią bogactwo miejscowości; grunta szczerkowonamu łowe, urodzajne, łąki obfite. 2. Z. , wś i dobra nad Ulanką, pow. orszański, gm. Baran o 10 w. . Wś ma 25 dm. , 161 mk. , cerkiew paraf drewnianą, zapasowy spichlerz gminny; dobra, dziedzictwo ks. Wład. Lubomirskiego, mają wraz z Sajszczynem i Krasnem 3361 dzies. 120 roli, 58 łąk, 2922 lasu. Zubrica, ob. Zubrzyca Zubrinie, potok, prawy dopł. Seretu Bukowińskiego dopł. Dunaju. Zubrka, rzka, ob. Zubrza. Zubrohlawa, wś, w hr. orawskiem, ma kościół katol. paraf. , skład drzewa, blech płótna, 1094 mk. Handel płótnem, jaki prowadzą mieszkańcy, sięga aż do Siedmiogrodu, w skutek czego, dla częstej nieobecności mężów, kobiety same uprawiają pola. Zubrowica, potok, dopł. pot. Czudyna, w pow. storożynieckim na Bukowinie. Ob. Stara Huta. Zubrówka Stara i Z. Nowa, dwie wsi, pow. suwalski, gm. Huta, par. Wigry, odl. od Suwałk 14 w. ; Z. Stara ma 15 dm, 15 dm. , 118 mk. ; Z. Nowa 10 dm. , 69 mk. W 1827 r. Z. Stara miała 10 dm. , 66 mk; Z. Nowa 5 dm, 31 mk. Zubrówka, rzeczka, w pow. mińskim, mały prawy dopływ Piereczuty, w obrębie gm. Koj danów. Płynie lasami na wschód kilka wiorst, ma ujście za folw. Zubrewicze młyn, naprze ciwko wsi Lisowszczyzna; brzegi porosłe obfitą trawą. A. Jel. Zubrówka 1. uroczysko do wsi Berszty, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gm. Berszty, o 52 w. od Grodna. 2. Z. , uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, w okolicy wsi Łopatyn, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 237 Zubrówka, część wsi Bielkowce, w pow. radomyskim, leżąca na prawym brzegu rucz. Świnołużki. Spis urzędowy z 1885 r. podaje ją jako oddzielną wieś, w gm. Korosteszów, odl. o 23 w. od Radomyśla, mającą 337 mk. Zubrowków Wierch, szczyt 1836 mt. , na granicy wsi Frankowy i Osturni, nad Kacwińską rzeką, w hr. spiskiem. Zubrowo 1. uroczysko nad Kotrą, pow. grodzieński, w 5 okr. pol. , gra. Berszty, o 58 w. od Grodna. Należy do wsi Berszty. 2. Z. , wś nad Mierzycą, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Wierzchnie, okr. wiejski Udział, o 34 w. od Dzisny, 2 dm. , 6 mk. prawosł. i 4 katol. w 1865 r; 12 dusz rewiz. . Zubrowszczyzna, wś, pow, sieński, gm. Zameczek, ma 5 dm. , 9 mk. Zubry, rzka, ob. Zubra. Zubry 1. wś włośc. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Hołynka, o 70 w. od Grodna, 1395 dzies. ziemi włośc. 485 łąk i past. , 218 nieuż. . 2. Z. , ferma, pow. szawelski, gm. Popielany, o 49 w. od Szawel 3. Z. , wś, pow. dyneburski, par. Krasław, własność platerów. Zubry, potok, w Karpatach Bukowińskich wypływa ze stoków Lungulu, z polany Zubry wzn. 1300 mt. , łączy się z pot. Roszyszne i uchodzi do pot. Ruska dopł. Suczawy. Zubryca, rzeczka, w pow. porzeckim gub. smoleńskiej, prawy dopływ Kaspli. Zubrycha, pow. lipowiecki, ob. Ziubrycha. Zubryk, grupa domów w Jarhorowie, pow. . Zubra Zubracze Zubrele Zubrewicze Zubrica Zubrinie Zubrka Zubrohlawa Zubrowica Zubrówka Zubrowków Wierch Zubrowo Zubrowszczyzna Zubryca Zubrycha Zubryk Zubra Zubrza Zubrynka, wś, pow. żytomierski, . Zubrynowo, wś, pow. drysieński, par. Zabiały. Zubryszki al. Żubryszki, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. od Władysławowa 20 w. , ma 8 dm. , 78 mk. , 335 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kidule. Zubryszki, dobra, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , gm. Mołdoczany, o 27 w. od Poniewieża, własność Karpiów, wraz z Johaniszkielami mają 3629 dzies. 491 lasu, 43 nieuż. . Zubrza, dwie kol, pow. będziński, gm. Ożarowice. Jedna ma 2 dm. , 11 mk. , 53 mr. ; druga 5 dm. , 56 mk. , 32 mr. Zubrza, czasem Zubrze, Zuberski potok i Żubrka, potok, bierze początek na obszarze Kozielnik i Sichowa, w pobliżu Lwowa, płynie przez wieś Zubrzę, od której otrzymuje nazwę i dążąc na płd. przez Zagórze, Kuhajów, Podcierane, Rakowiec, Nowosiółki, Krasów, Głuchowice, Demnią, po za Honiatyczami uchodzi do Dniestru z lew. brzegu. Przyjmuje dopływy z lew. brzegu pot. Kasparek od Krasowa, pot. Polański z Polany, pot. Barbarę od Stulska i kilka bezimiennych. Zdaje się, że niedaleko swego ujścia łączy się Z. ze Szczerkiem. Zubrza, wś, pow. lwowski, 8 klm. na płd. od sądu pow. i urz. poczt. we Lwowie. Na płn. leżą Kozielniki, na płn. wsch. Siechów, na wsch. Pasieki, na płd. wsch. Żyrawka, na zach. Sołonka Mała i Wielka i Sokolniki. Środkiem obszaru płynie pot. Zubrza. W jego dolinie leżą zabudowania. Własn. więk. miasta Lwowa. ma roli or. 649, łąk i ogr. 108, past. 26, lasu 413 mr. ; wł. mn. roli or. 965, łąk i ogr. 248, past. 401, lasu 76 mr. W r. 1890 było 180 dm. , 1670 mk. w gm. , 6 dm. , 37 mk. na obsz. dwor. 1010 rz. kat. , 48 gr. kat. , 31 izr. , 17 innych wyzn. ; 1093 Pol, 8 Rus. , 6 Niem. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. lwowski zamiejski. Rok erekcyi parafii nie znany. W dok. z r. 1665, odnawiającym dotacyę kościoła przez radnych Lwowa, jest wzmianka, iż parafia istniała już w najdawniejszych czasach. Do parafii należą Kozielniki, Pasieki Zubrzeckie, Siechów z Wólką i Sołonka. We wsi jest kościół murowany, konsekrowany w r. 1822 p. w. św. Michała Arch. Par. gr. kat. w miejscu. We wsi jest szkoła 3klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1100 złr. Wś Z. powstała w kniejach, w których jakoby żubry przebywały i równocześnie z Szczercem jest wspominana w latopisach ruskich z początkiemXIII w. Dokum. z r. 1381 poświadcza Andrzej, ststa ruski, że Dietko z Zubrzy sprzedał sianożęć Grzegorzowi Dawidowskiemu we Lwowie ob. Przegląd archeol. , Lwów, 1882, str. 72 i 73. W Medyce dnia 27 paźdz. 1407 r. daje Władysław Jagiełło wś Z. Janowi z Bierowy, z obowiązkiem, ażeby w niej stale swe sieSłownik G T. XIV. Zeszyt 166. dlisko założył z powodu niedostatku ludzi na Rusi, żeby do każdej wyprawy wojennej stawił się z jedną kopią lancea i z dwoma łucznikami sagitariis, tudzież, żeby bez pozwolenia króla wsi tej nie pozbywał się A. G. i Z. , t. IV, str. 59. We Lwowie w grudniu 1407 r. poświadcza Floryan z Korytnicy, starosta lwowski, że Stanisław z Zubrzy sprzedał część swą w tej wsi Janowi z Zubrzy za 80 kóp groszy 1. c. , str. 69. Dnia 25 sierp. 1417 r. rozgraniczono z polecenia królewskiego posiadłości miasta Lwowa od wsi Z. 1. c. , str. 92. Dnia 27 sierp. 1417 r. poświadcza Iwan z Obychowa, kasztelan szremski, starosta jeneralny ruski, rozgraniczenie Z. od Sokolnik 1. c. , str. 93. We Lwowie dn. 12 lipca 1423 r. poświadczają rajcy miasta Lwowa, iż Miczko Tworkowicz z Rudaniec, dawny sołtys Zabrzy, pokwitował Jana, dziedzica Z. , z odebrania pieniędzy za sprzedane sołtystwo 1. c. , str. 119. W Zubrzy dn. 4 maja 1433 r. poświadczają Wincenty z Szamotuł, kasztelan międzyrzecki i starosta ruski, i Detko ze Sprowy, podkomorzy ruski, że na rozkaz króla rozgraniczyli wsi Zubrzę i Sołonkę 1. c. , t. V, str. 71. We Lwowie dn. 1 wrz. 1435 r. poświadczają Stanisław z Dawidowa, sędzia, i Jan z Zimnejwody, podsędek, ziemscy lwowscy, że Jadwiga, córka Jana Zubrskiego, pokwitowała ojca swego z odebrania części ojczystej i matczynej 1. c. , str. 79, a dn. 19 stycz. 1436 Katarzyna, córka Jana Zubrsiekgo, odstąpiła ojcu i bratu swemu przynależną sobie po ojcu i matce część Zubrzy 1. c. , str. 81. Dok. wyd. w Papie 24 kwiet. 1441 r. zapisuje Władysław Warneńczyk niejakiemu Łące sto grzywien na wsi królewskiej Zubrzy i oddaje mu tę wieś w posiadanie aż do wypłaty tej sumy 1. c. , str. 104. Dnia 8 lutego 1443 r. we Lwowie poświadcza Jan z Czyżewa, kasztelan i ststa krakowski, namiestnik królewski, że Jan z Zubrzy zapisał cały swój majątek nieletnim synom Janowi i Mikołajowi, i wyznaczył na egzekutora testamentu i opiekuna dzieci Mikołaja z Gołogór, podczaszego lwowskiego 1. c. , str. 115. W Waradynie dnia 22 sierpnia 1444 r. zapisuje Władysław Warneńczyk Mikołajowi Klusowi z Wyżnian sto grzywien na wsi Zubrzy i innych l. c. , str, 145. We Lwowie dn. 15 stycz. 1445 r. poświadczają Jan Gołąbek z Zimnejwody, sędzia, i Ściborz z Wiszni, podsędek, ziemscy lwowscy, że Dorota, żona Szymka z Bóbrki, skwitowała ojca swego Jana z Z. z odebrania ojcowizny i macierzyzny 1. c. , sfer. 147. We Lwowie dn. 1 sierp. 1457 r. poświadczają Ścibor z Wiszni, sędzia, i Jan z Wysokiego, podsędek, ziemscy lwowscy, że Jan i Mikołaj, rodzeni bracia z Z. , podzielili pomiędzy siebie Zubrzę, Sichów i Oświcę 1. c. , str. 102. We Lwowie dn. 18 maja 1464 r. poświadczają Piotr z Branic, sędzia, i Jan z Wysokiogo, podsędek, ziem Zubrynka Zubrynowo Zubryszki Zubrzyca Zubrzanka Zubrzec Zubrze Zubrzanka jakiemi z Z. wypłacić 50 grzyw. Piotrowi 1 Mi chałowi Kongisarom, mieszczanom lwowskim, która to suma należała im się jako dopłata za kupione przez ojca Jana Zubrskiego sołtystwo w Z. l. c. , t. , str. 87. We Lwowie dn. 4 marca 1485 r. poświadczają; Gunter z Sieniawy, sędzia, i Jan z Wysokiego, podsędek, ziemscy lwowscy, że Zofia, córka Jana Zubrzskiego a żona Jana Kunata, sprzedała część swoją dzie dziczną we wsi Zubrzy i połowę wsi Sichowa Janowi, wójtowi z Sokolnik, za 259 grzyw. 1. c. , i. VII, str. 149. We Lwowie dn. 6 wrześ. 1499 r. poświadcza Piotr Myszkowski, wojew. bełzki i ststa generalny ruski, że w sprawie sporu o granice wsi Zubrzy i Siechowa, stanął między Dziersławem Wilczkiem z Boczowa, pod komorzym lwowskim, a rajcami lwowskimi układ na trzy lata 1. c. , t. IX, dn. 18 paźdz. 1509 r. uwiadamia Zygmunt I Stanisława z Chodcza, marszałka kor. , ststę lwowskiego i kamienieckiego, że uwolnił włościan Z. , dzierżawy Feliksa Bałuczyńskiego, sę dziego lwowskiego, od stacyjnego na rok jeden Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 8, str. 79. W Warszawie dn. 15 grud. 1579 r. poleca król Stefan rajcom lwowskim stanąć na wezwanie podkomorzego, dla rozgraniczenia ich wsi Si chowa i Zubrzy od wsi konwentu franciszkań skiego Czyszek i Kozielnik l. c. , C. , t. 339, str. 1918. Wieś Z. posiadali rajcy miejscy na swe utrzymanie. Dotąd w tej wsi i Sichowie jeden tylko był dwór, obie wsi puszczano razem w arendę, lub przez włodarza gospodaro wano, a rajcy dzielili się dochodami. W r. 1673 postanowiono podzielić te dobra na 12 części, ażeby każdy rajca miał swój dwór, pole i kmieci, co w r. 1674 do skutku przyszło. Dochód z propinacyi, młynów i stawu szedł do podziału. Każdy miał wolny wrąb do lasu na własną po trzebę miejscową, a tylko raz w rok na gody Boże Narodzenie wywozić do domów w mie ście po 12 wozów drzewa. Po każdym zmar łym żona i dzieci mieli prawo przez rok i nie dziel 6 używać tej majętności Zubrzycki, Kro nika m. Kwowa, str. 431 i 432. W r. 1695 spa lili Tatarzy w Z. dnia 12 lutego dwór i gumna rajcy miejskiego Dominika Wilczka Zubrzycki, 1. c. , str. 444. W Warszawie dnia 26 list. 1735 r. pozwala August III na odbywanie w Z. jarmarków dwa razy do roku Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 535, str. 1413. Dokum. wyd. w Białymstoku dn. 16 stycz. 1764 r. uwalnia Jan Klemens hr. Branicki, hetm. w. kor. , wieś Zubrzę od przechodów wojsk, popasów, nocle gów, bezpłatnych podwód 1. c. , C. , t. 596, str. 880. W obecnem stuleciu dzierżawił Z. od ma gistratu lwowskiego w latach od 1858 do 1878 Kornel Ujejski, znany poeta. Lu. Dz. Zubrzanka, rzeczka, w pow. buczackim, na obszarze wsi Zubrzec uchodzi z lew. brzegu do pot. Barysz. Zubrze, potok, ob. Zubrza. Zubrzec, wś, pow. buczacki, 12 klm. na płd. zach. od urz. pocz. w Buczaczu, 11 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Potoku Złotym. Na płn. leży Barysz, na płn. wsch, Żyznomierz, na wsch. Soroki i Leszczańce, na płd. Sokołów i Porchowa, na płd. zach. Porchowa, na zach. Puźniki. Zach. część obszaru przepływa pot. Barysz, środkiem zaś płynie dopływ Barysza. W dolinie tego dopływu leżą zabudowania wsi. Własn. więk. ma roli or. 895, łąk i ogr. 106, past. 34, lasu 508 mr. ; wł. mn. roli or. 1312, łąk i ogr. 371, past. 62 mr. W r. 1890 było 273 dm. , 1616 mk. w gm. , 9 dm. , 42 mk. na obszarze dwor. 1552 gr. kat. , 69 rz. kat. , 2 izr. ; 1570 Rus. , 88. Par. rz. kat. w Baryszu, gr. kat. w miejscu, dek. buczacki. Do par. należą Iwanów, Kowalówka i Baryszka. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała, szkoła 1klas. , kasa poż. gm. z kapit. 3149 złr. i młyn. Lu. Dz. Zubrzeckie Pasieki, pow. lwowski, ob. Pasieki 6. Zubrzyca 1. wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol, gm. Zubrzyca, o 14 w. od Sokółki. 88 dzies. ziemi włośc. 11 łąk i past. . 2. Z. Wielka, dobra, tamże, o 15 w. od Sokółki, własność Janowiczów, 178 dzies. 29 łąk i past. , 16 lasu, 15 nieuż. . 3. Z. Mała, okolica szlach, tamże, o 16 w. od Sokółki, 158 dzies. 14 łąk i past. , 16 nieuż. . Gmina Z. , położona we wschodniej części powiatu, graniczy od wschodu z gm. Indura pow. grodzieńskiego, od płn. z gm. Kruhlany, od wsch. z gm. Kamionka, od płd. z gm. Ostrów, obejmuje 68 miejscowości, mających 977 dm. włośc. obok 518 należących do innych stanów, 6609 mk. włościan, uwłaszczonych na 11485 dzies. ziemi 8955 roli. Nadto w obrębie gminy jest 4810 dzies. większej posiadłości 3373 roli i 210 dzies. ziemi kościelnej 188 roli. Zarząd gminy we wsi Bobiki. Zubrzyca al. Zubrzyce, część Hołowska, w pow. turczańskim, 15 klm. na wsch. płd. od Turki, na płd. od wsi Hołowska. Dok. wydanym w Łańcucie dnia 26 stycz. 1656 r. nadaje król Jan Kazimierz pułkownikowi Ernestowi Grotowi wieś Dołhe wraz z Zubrzycą i Hołowskiem Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 405; str. 25. O obrazie Carstwo i Pekło w cerkwi tutej szej ob. Diło Lwów, 1884, Nr 82. Por. Hołosko i Podbuż. Lu. Dz. Zubrzyca, potok na Orawie, dopł. Orawy Czarnej. Nazwę nosi od wsi Zubrzyca. Zubrzyca al. Zubrica Niżna i Wiżna, węg. AlsoZubricza i, dwie wsi w hr. , orawskiem Węg. . Z. Niżna ma glebę nieuro Zuchorzyce dzajną, 934 mk. w tem 851 Polaków. Ludność prowadzi handel płótnem. Gorzelnia i browar w miejscu. Z. Wyżna leży na granicy Galicyi, pod Babią górą, ma kościół katol. parafialny, 1514 mk. 1433 Polaków. Gleba uboga, handel płótnem. Zubrzyce, pow. głupczycki. ob. Zabrzyce. Zubrzycki Minczoł, ob. Minczoł 8. Zubrzycki, potok, prawy dopł. Popradu, bierze nazwę od wsi Zubrzyk, w pow. nowosądeckim. Zubrzycki Rybnik, ob. Rybnik 3. Zubrzyk, wś, pow. sądecki, gu Popradu, przy ujściu pot. Zubrzyckiego, w bardzo wązkiej dolinie, przez którą prowadzi kolej zwana dawniej tarnowskoleluchowską. Wś graniczy na płn. z Wierzchomlą Wielką, na płd. z Żegiestowem. Na wschód ciągnie się le siste pasmo górskie aż po dolinę Szczawnika, z e szczytami sięgającemi 1061 mt. kiew drewniana, przyłączona do par. w Żegie stowie; rz. kat. należy do par. w Wierzchomli. Z. ma 55 dm. i 313 mk. 149 męż. , 164 kob. , 289 gr. kat. , 21 rz. kat. i 3 izrael. Pos. tabu larna rządowa wynosi 42 mr. lasu; pos. mn. 125 mr. w ogóle. Uposażenie cerkwi składa się z 26 mr. roli, 2 mr. łąk i 28 mr. pastwisk. Pierwszą wzmiankę o wsi spotykamy r. 1674 Pawiński, Małop. , 54a, nosi nazwę Zubrzyska, należy do par. muszyńskiej. Mac. Zubrzywki, grupa domów w Wołosiance, pow. stryjski. Zubsuche z Nowem Bystrem, wś, w pow. nowotarskim. Jest to rozległa osada na lew. brzegu Białego Dunajca, na płn. od Zakopanego, składa się z kilkunastu przysiołków noszących nazwy od pierwotnych osadników, np. Zub, Su che, Furmanówka, Pistorówka, Gęska, Bystra, Bystryk, Slosz itp. W ogóle jest 518 dm. i 2451 mk. 1210 męż. , 1241 kob, , 2438 rz. kat. a 13 izrael. Chaty drewniane porządnie są budowane a ludność, mając oddawna zarobki w Zakopanem, jest stosunkowo zamożna i inteligientna. Należy do par. w Poroninie. Osada powstawała powoli w XVII i XVIII w, a nazwa utworzyła się od dwóch osąd istniejących dotąd Zub i Suche. Pierwszą z nich wymienia spis poborowy z r. 1674 Pawiński, Małop. , 53a w parafii Ludzimierz. Mac. Zuchcin, 1280 r. Succino Magnum, 1746 r. Zukcin, niem. Gr. Sukczin, Suckschin, Sukczyn, wś, pow. gdański górny, 2 milo od Gdańska, st. pocz. Langnowo, par. kat. Kłodawa, szkoła ew. w miejscu. Zawiera 19 włośc. posiadeł i 9 zagród, razem 464 ha 366 roli or. , 38 łąk, 7 lasu; 1885 r. 42 dm. , 68 dym. , 341 mk. , 76 kat. , 262 ew. , 3 żyd. Jest to stara osada. R. 1280 nadaje ks. Mestwin cystersom w Lądzie 4 włości has subscriptas, Clodava, secunda, tertia Succino magnum et ecclesia cum dote antiquitus assignata, scilicet Sacrsevo hereditas Lagussov sita ob. P. U. B. v. , Nr 314, str. 268. W XIV w. należał Z. do klasztoru oliwskiego. Cystersi utrzymy wali tu księdza prokuratora, który zarządzał okolicznemi dobrami klasztornemi, mianowicie Skowarczem, Langnowem i Grabinami. Wysta wili tu też kościołek, filią do Kłodawy. Ale w XVI w. dziedzic Dulski, późniejszy podskarbi królewski, kazał go rozebrać i na tem samem miejscu z cegły kościelnej wystawił sobie dwór ob. Utracone kościoły p. ks. Fankidejskiego, str. 209. R. 1779 osiadło tu 29 familii szwabskich ob. Brandstaeter Land u. Leute becka z r. 1789 wymieniono Z. jako wś król. i folw. o 13 dymach str. 220. Wizyta Klińskiego z r. 1746 pisze Z. dawał przed 40 laty mesznego 6 kor. żyta i tyleż owsa, później za miast tego 6 flor. , wówczas atoli nie nie dawał. Młyn zukciński daje 2 korce żyta, hamernia fl. 6 ob. str. 621. Kś. Fr. Zuchcinek, niem. Kl. Suckczin, posiadłość włośc. , r. 1894 z Zuchcinem połączona, pow. gdański górny, st. poczt. Langnowo, par. kat. Kłodawa, 23 ha 16 roli or. , 1 łąk; 1885 r. 6 dm. , 11 dym. , 56 mk. , 16 kat. , 40 ew. R. 1774 wydana ówczesnemu posiadaczowi v. Chagniow na własność. W miejscu jest młyn wodny o 2 gankach, hamernia, piekarnia i oberźa. W 1789 r. było 10 dymów. Kś. Fr. Zuchorzyce, wś, pow. lwowski, 22 klm. na wschód od Lwowa, 16 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Winnikach, tuż na płd. od urz. poczt. i st. kol. w Barszczowicach. Na wschód leżą Żurawniki, na płd. Żurawniki i Czarnoszowice, na zach. Biłka Szlachecka, na płn. Barszczowice i Połonice w pow. bóbreckim. Wzdłuż granicy płn. płynie Pełtew. Własn. więk. ma roli or. 109, łąk i ogr. 199, post. 9, lasu 474 mr. ; wł. ran. roli or. 389, łąk i ogr. 447, pastw. 55, lasu 1 mr. W r. 1890 było 104 dm. , 625 mk. w gm. 326 gr. kat. , 278 rz. kat. , 21 izr. ; 366, 259 Rus. . Par. rz. kat, w Biłce Szlacheckiej, gr. kat. w miejscu, dek. lwowski zamiejski. Do par. należą Biłka Szlachecka i Biłka Królewska. We wsi jest cerkiew i szkoła 1klas. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr kor. , w ziemi lwowskiej. Aktem wydanym w Wilnie dnia 25 paźdz. 1541 r. poświadcza Zygmunt I, że odebrał od Kaspra Chrząstowskiego, ststy lwowskiego, 20 dokumentów pergaminowych, wystawionych przez przodków królewskich na rozmaite sumy, zapisane na dobrach Zuchoczyce itd. Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 29, str. 303. W Wiślicy dnia 26 sier. 1606 r. daje Zygmunt III prawem dożywocia wieś Z. , w pow. lwowskim, Stanisławowi Głembockiemu 1. c. , C. , t, 362, str. 1957. W Białej Zubrzywki Zubrzycki Rybnik Zubrzyk Zubsuche Zubrzyce Zuchcin Zuchcinek Zubrzycki Minczoł Zubrzyce Zuelz Zuelzhoff Zuender Zuenderfeld Zuetzer Zugdamm Zuelzendorf Zuino Zuchowska Uzda Zuchowska Uzda Zuchwalnia Zucielec Zuckau Zuckelnick Zuckerwischken Zuiszki Zuj Zucklau Zuckmantel Zuckowken Zuczka Zuditz Zudnochen Zudziłówka Zuechen Zuelkowitz dnia 20 list. 1678 nadaje III Aleks. Chodo rowskiemu, stolnikowi lwowskiemu, Z. i Biłkę 1. c. , C. , t. 437, str. 2944, a dn. 30 list. 1678 r. pozwolenie Owadowskiemu Janowi na wrąb w lasach Z. i Biłki 1. c. , C. , t. 440, str. 1131. W Grodnie dn. 11 stycz. 1679 r. uwiadamia Jan III Strzałkowskiego, ststę lityńskiego, któ remu nadał wsi Z. i Biłkę Królewska, że przywi lej stolnika lwowskiego na te wsi nie ma warto ści, a przytem że rozszerzył prawo do tych wsi i na żonę Strzałkowskiego, tudzież polecił pod danym tych wsi posłuszeństwo dla niego i żony jego 1. c. , C. , i 438, str. 215. W Grodnie dn. stycz. 1679 r. rozszerza Jan III prawo Remigiana Jana Strzałkowskiego, łowczego lwowskiego, do wsi Z. i Biłki takie na żonę jego Katarzynę z Pleszowic Fredrównę l. c. , C. , t. 438, str. 211. Przechował się inwentarz robocizny i danin w Z. i Biłce z r. 1734 I. c, C. , t. 532, str. 1681. Według lustracyi z r. 1765 były Z. w posiadaniu Ignacego Chrzanowskiego, porucznika wojsk kor. , za przywilejem z 21 grud. 1758 r. Prowent ze wsi wynosił 2020 złp. 21 gr. , z czego kwarta 505 złp. 5 gr. Dobra kor. p. Czemeryńskiego, str. 142. Lu. Dz. Zuchowska Uzda w dokum. , ob. Uzda t. XII, 867. Zuchwalnia, wś włośc. , pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Lida, okr. wiejski Dąbrówka, o 7 w. od Lidy, 31 dm. , 105 mk. podług spisu z 1865 r. 138 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Lida. Zucielec 1. wś włośc. , pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Krypno, o 35 w. od Białegostoku, 471 dzies. ziemi włośc. 2. Z. Poduchowny, wś włośc. , tamże, 126 dzies. ziemi włośc. 3. Z. , dobra, tamże, własność Niewiarowskich, 108 dzies. 16 łąk i past. , 9 lasu, 11 nieuż. . 4. Z. Niewiarowo, osada, tamże, własność Niewiarowskich, 13 dzies. 5. Z. , wś włośc. i fol. , pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Przytulanka, o 37 w. od Białegostoku. Wś ma 241 dzies. ziemi włośc. , folw. należy do dóbr Wojszki, Niecieckich. Zuckau, ob. Żuków. Zuckelnick, 1217 r. Socolnici, 1328 Scokolnik, 1399 Ockilnik, wś, pow. strzygłowski, par, kat. Peicherwitz, ew. Metschkau. W r. 1885 miała 205 ha, 19 dm. , 115 mk. 22 katol. Zuckerwischken al. Mitzlauken al. Lutkus, posiadłość, pow. ragnecki, st. pocz. Lengwethen, ob. Mixlauken t. . Zucklau, 1288 Socolwiz, wś i dobra, pow. oleśnicki, par kat. Olawa, ew. Boguszyce. W r. 1885 dobra miały 982 ha, 5 dm. , 75 mk. 1 kat. ; wś 475 ha, 80 dm. , 546 mk. 13 kat. . Zuckmantel, ob. Cukmantel. Zuckowken niem. , ob. Żukówko. Zuczka Stara i Nowa, dwie wsi nad Prutem, z lew. brzegu, pow. czerniowiecki. Stara Z. 2680 mk. ; Nowa Z. 2177 mk. w gminie i Ul na obszarze dworskim. Przez obszar wsi przepływają potoki Kuczur dopł. Prutu i jego prawy dopł. pot. Moszków. Gmina Z. graniczy z Sadogórą. Zuditz, ob. Sudzice. Zudnochen, pow. ządzborski, są to Cudnochy. Zudziłówka, wś, pow. drysieński, par. Oświej. Zuechen, 1310 Cychanów, dobra i wś, pow. górski Szląsk, par. kat. Gross Osten, ew. Hermlauersitz. W r. 1885 dobra miały 344 ha, 2 dm. , 16 mk. 4 kat. ; wś 82 ha, 24 dm. , 148 mk. U kat. . Zuelkowitz al. Zilchowitz, pow. głupczycki, ob. Sulkowice. Zuellichau niem. , ob. C Zuelz 1. pol. Biały Solc, ob. Biały t. I, 197. Par. B. , dek. t. n. , 1869 r. miała 3807 katol, 90 ewang. , 287 izr. Dek. bialski dyec. wrocławskiej miał 24946 katol, 184 ew. , 293 izr. , w 10 parafiach Solc Biały, Solc Stary, Wierzch, Ligota, Grabina, Pręźyna, Łącznik, Śmice, Simsdorf, , wś, pow. prądnicki, par. kat. w miejscu, ew. w Prądniku. Wś ma kościół par. katol, 312 ha 291 roli, 9 łąk, 44 dm. , 296 mk. kat. Do r. 1810 była własnością komandoryi maltańskiej w Kremniku Groebnig. Kościół par. , o 1 4 mili od wsi odległy, wzniesiony p. w. św. Jana Chrz. , został podobno założony przez Templaryuszów w XIV w. Przy odnowieniu znaleziono na cegłach daty 1173 i 1227. We wsi istniał kiedyś skład soli książęcej. Par. S. , dek. bialskiego, 1869 r. miała 2238 katol Zuelzendorf, ob. Sulisławice. Zuelzhoff, dobra, pow. grotkowski, par. kat. Hohengiersdorf, ew. Olbendorf. W r. 1885 dobra miały 505 ha, 6 dm. , 144 mk. 16 ew. . Zuender, ob. Cędry. Zuenderfeld Gr. i Kl. niem. , 2 wyb. do W. Cedrów, pow. gdański nizinny, st. p. W. Cędry. Zuetzer niem. , ob. Czuchowo. Zugdamm, pow. gdański, ob. Suchydąb. Zuino, jezioro, w pow. newelskim. Pomiędzy jez. Z. i Uświacz od południa a jez. Jazno od płn. ciągnie się błoto, zajmujące 71 2 w. kw. Zuiszki, fol, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Udrya, odl od Kalwaryi 46 w. , ma 28 dm. , 166 mk. Zuj 1. wś, pow. miński, w 2 okr. pol rakowskim, gm. Iwieniec, o 45 w. od Mińska. 2. Z. , fol. , pow. miński, w 3 okr. pol kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, o 58 w. od Mińska, własność Łucewiczów, ma 5 włók; miejscowość falista, grunta szczerkowe. 3. Z. , zaśc. , Zuellichau Zukturberg pow. miński, w 3 okr. pol i par. kat. Kojda nów o 8 w. , gm. Stańkow, o 30 w. od Mińska, należy do domin. Stańkow hr. Czapskich; miej scowość małoleśna, grunta szczerkowe. 4. Z. al. bezim. dopł. Suły, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Rubieżewicze, par. katol. dawniej Rubieżewicze, teraz Kojdanów, o 42 w. od Mińska, ma 12 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe, lasu mało. Pierwotnie osada szlachty Zujewskich. A. Jel. Zuja 1. wś przy ujściu rzki Dochnarki do Dryssy, pow. połocki. 2. Z. , wś nad rz. Obol, w pow. połockim. Zuje 1. wś nad Sożą, pow. czerykowski, przystań leśna. 2. Z. , wś, pow. orszański, gm. Lubawicze, ma 23 dm. , 158 mk. 3. Z. , wś i zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Wojtkuszki, o 5 w. od Wiłkomierza. 4. Z, fol. pryw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol, o 39 w, od Dzisny, 1 dm. , 8 mk. prawosł. Zujew, ruczaj, pow. witebski, uchodzi od prawego brzegu do Dźwiny pod Surażem. Zujewce, wś nad Chorolem, pow. mirgorodzki gub. połtawskiej, gm. Zujewce, o 30 w. od Mirgorodu, 691 dm. , 3500 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, targi co czwartek, 2 jarmarki, 3 młyny wodne, 25 wiatraków, 2 ole jamie, cegielnia. Zujewo 1. zaśc. , pow. lepelski, naleźy do dóbr Wacławia, Bohuszewiczów, ma 5 włók i 5 mr. 2. Z. , fol, pow. wieliski, wraz z Sobolewem 154 dzies. ; należy do sukcesorów kupca Chrulewicza. Zujka, rzeczka, w pow. wilejskim, dopływ rz. Serwecz dopł. Wilii. Długa 16 w. Prze pływa pod wsią Nowina, Struki i zaśc. Sopino. Zujkajmie, wś i fol, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 24 w. od Rossień. Folw. należy do dóbr Kotowszczyzna. Zujki, wś, pow. święciański, w 2 okr. pol, gm. i okr. wiejski Zabłociszki o 5 w. , o 18 w. od Święcian, 8 dm. , 73 mk. katol. w 1865 r. 27 dusz rewiz. ; należał do dóbr Kozaczyn, Bortkiewiczów. Zujkinie, os. , pow. władysławowski, gm. i par. Giełgudyszki, odl od Władysławowa 37 w. , ma 3 dm. , 35 mk. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki Dolne. Zujkiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Kwieciszki. par. Maryampol odl 18 w. , ma 3 dm. , 31 mk W r. 1827 wś rząd. Z. , w par. Wyłkowyszki, ma 2 dra. , 24 mk. , zaś wś Zwykiszki, w par. w Maryampol, 2 dm. , 17 mk. Zujkiszki 1. wś, pow. rossieński, w 3 okr. pol, gm. Taurogi, par. Gawry, o 70 w. od Rossień. Piotrowscy mają tu 17 dzies. , Fladrzyńscy 16 dzies. 1 lasu, i nieuż. . 2. Z. , wś, tamże, gm. Erzwiłek, par. Odachów, o 33 w. od Rossień. 3. Z. Giedkajcie, dwór, pow. rossieński, w 3 okr. pol, gm. Taurogi, własność Gołkowskich, 262 dzies. 72 lasu, 23 nieuż. . Zujnica, rzeczka, pow. borysowski, w obrę bie gm. W. Dolce, płynie na północ od wsi Za mosze i na samej granicy pow. lepelskiego zmie nia nazwę na Dziewonicę, poczem ubiegłszy kil ka wiorst wpada do jeziora Dzwoni, w pow. lepelskim. A. Jel. Zujno, folw. , pow. newelski, własność Zahorskich, ma 132 dzies. Zujówka 1. cztery wioski w jednej okoli cy, pow. miński, w 1 okr. pol, gm. Ostrożyce, o 30 w. od Mińska; grunta szczerkowe, lekko faliste. 2. Z. , ob. Zuj. A. Jel. Zujuny, wś, pow. wileński, w 1 okr. pol, gra. Rzesza o 12 w. , okr. wiejski Zameczek, o 6 w. od Wilna; U dm. , 88 mk. katol podług spisu z 1865 r. 29 dusz rewiz. ; należała do dóbr Bujwidziszki, Tyzenhauzenów. Zukany, fol nad rz. Naczką, pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 51 w. od Lidy a 23 w. od Ejszyszek, ma 17 mk. katol. Zukcin, ob. Zuchcin. Zukturberg niem. , góra w Kurlandyi, w par. talseńskiej, we wschodniem paśmie wzgórz nad Wentą, przeszło 300 stóp par. wys. Ob. Cuktur. Zulin l. al. Zulinek, fol. , pow. prużański, w 3 okr. pol, gm, michajłowska, o 7 w. od Prużany, należy do dóbr Joalin, dawniej Moraczewskich, następnie Rudominów, Bychowców i Suchockich. 2. Z. , fol, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gra. Horodziej, o 52 w. od Nowogródka. Zulinek, ob. Zulin. Zulino, wś, pow. drysieński, par. Zabiały, należy do dóbr Tabołki, Szczyttów. Zullmin niem. , ob. Sulmin. Zulnia, rzka, ob. Woniaczka. Zulnia, wś, pow. rówieński, gm. i par, praw. Stepań o 7 w. . Zuława, pow. mielicki, ob. Zuło1. wś i folw. , pow. święciański, w 1 okr. pol, gm. Michajłowo, okr. wiejski rokpol Zułowo, o 15 w. od gminy a 21 w. od Święcian, ma 14 dm. , 138 mk. katol, 9 ewang. i 18 żydów w 1865 r. 43 dusz rewiz. ; młyn wodny z foluszem, gorzelnia. Obszar wynosi 7490 dzies. Należał do Piłsudzkiej. 2. Z. , dwie wsi, pow. drysieński, par. Rosica. Zumerynkowszczyzna, osada, pow. rze czycki, przy wsi Suchowicze, którą w r. 1652 jezuita Ignacy Jelec darował ks. bazylianom ob. Archim. Mikołaja Opis. Mins. Eparchii, str. 165. A. Jel. Zuń, ob. Żoń. Zunzen, dobra prywat. , w okr. tukumskim pow. talseński, par. erwaleńska Kurlandya. ZuotkogenNarkot al. Zuja Zuja Zuje Zujew Zujewce Zujewo Zujka Zujkajmie Zujki Zujkinie Zujkiszki Zujnica Zujno Zujówka Zujuny Zukany Zukcin Zulin Zulinek Zulino Zullmin Zulnia Zuława Zumerynkowszczyzna Zuń Zunzen Zuotkogen Zutowtyszki Zuwintis Zuzanka Zuzanów Zuzanówka Zuzanpol Zuski Zuśno Zur Zurowa Zurze Zur kol. , pow. Neu Eggleningken ob. Zaprany. ow. rzeczy Zurawerkaempe, kępa, w pow. świeckim, , wś, pow. poczt. Budwethen lignicki, ob. Kawice. ob. Szmilgi 7 Zurowa, 1302 Ciroua, wś. pow. , par. kat. Jasiona, ew. Krappitz. W r. 1885 dobra miały 778 ha, 25 dra. , 318 mk. 8 ew. ; wś 276 ha, 50 dm. , 366 mk. kat. We wsi kościół katolicki filialny Zurze, rzeczka, w pow. oszmiańskim, przepływa pod wsią Michniewicze Zurzyce, ob. Zuszyce. Zurzyńce, pow. zwinogródzki, ob. Żurzyńcc. Zurźówka al. Dżurdżówka, ob. Żurżówka. Zuschitz w dok. , ob. Seschwitz. Zusien, wś, w pow. nowoaleksandrowskim, gm. Dukszty, należy do dóbr Tomulin, dawniej Łopacińskich, później Smolewskiego, ma 3 dm. Ob. Magunele. Zusienko, wś i fol. , pow. suwalski, gra. Czostków, par. Przerośl, odl. od Suwałk 21 w. Wś ma 8 dm. , 90 mk. ; fol. 1 dm. , 13 mk. W r. 1827 było 8 dm. , 47 mk. W pobliżu wsi błota i jezio ro zwane Łanowicze al. Zusienko Zusiny, wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol, gm. Żyrmuny o 14 w. , okr. wiejski Horodenka, 23 dusz rewiz. ; należała dó dóbr Bastuny, Kobylińskich Zuski, wś, pow. rawski, gm. Regnów, par. Biała, ma 8 dm. , 79 mk. , 292 mr. W 1827 r. było 8 dm. , 68 mk. R. 1579 wś Zuski, w par. Lewin, miała 13 4 łan. km. Paw. , Mazow. , 171 Zuśno, wś, pow. suwalski, gm. Czostków, par. Filipowo, odl. od Suwałk 20 w. , leży przy granicy pruskiej, ma szkołę początkową, 44 dm. , 363 mk. , 37 gospodarstw włościańskich, 1118 mr. Należała do dóbr Czostków. W 1827 r. było 40 dm. , 245 mk Zussej, rzeka, ob. Sussei. Zuszyce, wś, pow. gródecki, 10 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Gródku, 6 klm. na płn. zach. od st. kol. i urz. poczt. w Mszanie koło Bartatowa. Na zach. leży Ottenbausen, na płn. Wielkopole, na wsch. Stronna, na płd, Powitno i Czuniów. Wzdłuż granicy płd. płynie Wereszyca. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. arcyb. łaciń. we Lwowie ma roli or. 236, łąk i ogr. 58, past. 12 mr. ; wł. mn. roli or. 253, łąk i ogr. 50, pastw. 31 mr. W r. 1890 było 51 dm. , 303 mk. w gm. , 4 dm. , 38 mk. na obsz. dwor. 232 gr. kat. , 109 rz. kat. , 9 izr. ; 296 Rus. , 14, 31 Niem. . Par. rzym. i gr. kat. w Powitnie. Dokumentem wydanym r. 1375 nadaje Władysław, ks. opolski Zuz ze Zduszyc wś Zduszyce na wieczy stą własność A. G. i Z. , t. II, Ziemia lwowska za czasów polskich w w. XIV i, Bibl. Ossoliń. , t. III, 1863, str. 58. W r. 1428 zapisuje Władyslaw Jagiełło wieś Z. w do żywocie Piotrowi Dzikowi A. G. i Z. , t. 83. W r. 1442 zapisuje Władysław Warneń czyk Piotrowi Dzikowi 50 grzyw. monety pol skiej na wsi królewskiej Z. 1. , str. 111 i 113 i Stadnicki, 1. c. , str. 8, 6. W r. 1448 przenosi Kazimierz Jagiellończyk wieś Z. na prawo nie mieckie i porucza jej nowe osiedlenie Piotrowi Dzikowi, nadając mu wójtowstwo dziedziczne 1. c. , str. 133. W r. 1456 pozwala król Grze gorzowi z Sanoka, arcyb. lw. , wykupić wsi Kamienobród, Czuniów i Zuszyce z rąk tych, którzy wsi te od króla w zastawie trzymali i, str. 154. Lu. Dz Zusza, jezioro, w pow. święciańskim, pod wsią Mejrany Zutki, wś i dwór, pow. kowieński, w 3 okr. pol. , o 49 w. od Kowna ZutowtyszkiMeszki, folw. , w pow. szawelskim, własność Charlińskich, ma 2 włóki. Ob. Meszku Zuwinta, jezioro, ob. Żuwinta. Zuwintis, jezioro, w pow. świeciańskim, pod wsią Szylele Zuzanka 1. wś, pow. włocławski, gm. Dobiegniewo, par, Wiatka, ma 83 mk. , 156 mr. 2. Z. al. Zuzanna, os. fabr. , pow. olkuski, . i par. Kromołów. Istniał tu prywatny zakład żelazny z wielkim piecem, przerabiającym do 16000 cent. surowca Zuzanna, kol, pow. radzymiński, . Miedzyleś, odl. 14 w. od Radzymina, ma 55 mr. obszaru Zuzanów al. Zuzinów, wś, pow. garwoliński. . Sobienie Jeziory, par. Warszawice, ma 30 dm. , 155 mk. , 34 os. , 270 mr. Należała do dóbr Sobienie Kiełczewskie. W r. 1827 wś Zuzinów ma 11 dm. , 78 mk Zuzanówka, pow. rudecki, ob. Sozanówka 1 Zuzanpol 1. al. Zuzanpole, fol. , pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, . Pereżyry, par. katol Koreliszczewo, o 55 w. od Ihumenia, 36 w. od Mińska, 10 w. od st. Michanowicze dr. żel libaw. romeńskiej. Jest to część dóbr Uźlany jaką wzięła przy podziale sióstr w połowie b. stulecia Zuzanna ze Strękowskich Janowa Łappowa. Na zupełnie pustej przestrzeni Łappa zbudował porządny folwark i nazwał go od imienia zony Zuzanpolem; gospodarząc tu długo pozasiewał lasy i założył duży fruktowy i spacerowy ogród, przy dość obszernej rezydencyi. Po śmierci rodziców syn Mikołaj Z. , ożeniony z Jodkówną, strwonił majątek, a po jego śmierci folwark przechodząc w różne ręce za długi stał w końcu własnością urzęd. Trafi Zurzyce Zurzyńce Zussej Zuprany Zurźówka Zuszyce Zuz Zusza Zutki Zuwinta Zuschitz Zusien Zusienko Zusiny Zuzantów Zuzel Zużel Zwadnik Zwadliwy Zuzułka Zuzowy Zuzoły Zuzola Zuznowki Zuzinowo Zuzenka Zuzela Zwahanowy mowa. Łącznie z folw. Mikolin ma 15 włók. Grunta szczerkowopiaszczyste, łąki suche, ży wej wody niema. Teraz folwark całkiem opusz czony; oddawna wydzierżawiony, bardzo podu padł. 2. Z. , folw. nad Saryanką, pow. dry sieński, most drewniany A. Jel. Zuzantów al. Zuzantowo, sowski, w 3 okr. pol. dokszyckim, gm. Wituni cze, par. katol. Kiemieszewicze, o 90 w. od Bo rysowa, należy do domin. Derbentowo; niegdyś własnośś Siwickich, od r. 1825 Niewiadomskich, razem z domiu. i folw. Pupki 25 włók; lasu i łąk dostatek. A. Jel. Zuzel, w dok. Zuzolu, wś nad Bugiem, pow. ostrowski, gm. Szulborze Koty, par. Zuzel, po siada kościół par. drewniany, szkołę początko wą. W 1827 r. było 13 dm. , 90 mk. W akcie uposażenia klasztoru czerwińskiego z r. 1161 powiedziano Ego, insuper hec, Henricus eius dem Boleslai fundatora klasztoru frater ger manus, eidem ecclesie dedi forum, scilicet Zuzo la cum thabernis et transitu Kod. małop. . 4. W dok. Grzymisławy z r. 1229 dla tegoż klasztoru wymieniono w miejscu Zuzeli jako dar ks. Henryka wieś Kochów nad Wisłą. W akcie z r. 1254 zamieszczono w liczbie posiadłości danych klasztorowi Zuzolam, omnes redditus et Kod. dypl pol. , I, 71. W potwierdzeniu posiadłości biskupów płockich z r. 1203 powiedziano Item ville tinent ad ecclesiam de Sussola Bucce, Suchini, Cosane, Woynowo cum villis attinentiis Kod. Mazow. , 338. Jak świadczą dokumenty Z. była starodawnem targowiskiem, przy którem istniała przeprawa przez Bug i zapewne gródek obronny. Ztąd wcześnie bardzo stanęła tu ka plica, przy której utworzono parafią, obejmującą znaczne obszary po obu brzegach Bugu. Dopie ro w 1508 r. , skutkiem utworzenia parafii w Ce ranowie a potem i Prostyni, osady z praw. brze gu Bugu przyłączone będą do nowych kościo łów. Rozwój Nuru, który otrzyma prawo miej skie 1443 r. , pozbawia targowisko zuzelskie da wnego znaczenia. Na miejscu poprzedniej ka plicy wystawił biskup płocki Paweł Giżycki no wy kościół i erygował podupadłą zapewne para fią w r. 1448. Obecny pochodzi z r. 1726. W r. 1578 we wsi Zuzola Laurentius płaci od 12 1 2 łan. km. , 4 zagr. , 1 rzeźnika, 1 rybaka. Wieś należy do klasztoru czerwiń skiego Paw. , Mazow. , 395. Z. par. , dekan. ostrowski, 3526 dusz. Br. Ch. Zużel, pow. sokalski, ob. Żużel. Zuzela al. Żużela, niem. Zuzella, 1224 r. Susela, 1233 Czuczhel, 1534 Schuziel, wś, pow. opolski, par. kat. Broszec, ew. Krapkowice. W r. 1885 dobra miały 288 ha, 7 dm. , 124 mk. 14 ew. ; wś 609 ha, 105 dm. , 724 mk. 2 ew. . Dawna własność klasztoru w Czarnowąsie. Zuzenka, rzeczka, ob. Blendzianka. Zuzinowo, wś i fol. nad jeziorem, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Solec, odl. 6 w. od Gostynina, ma 84 mk. W r. 1894 fol. Z. rozl. mr. 476 gr. or. i ogr. mr. 370, łąk mr. 70, lasu mr 9, wody mr. 19, nieuż. mr. 8; bud. mur. 2, drew. 13; płodozm. 4 i 10pol. pokłady torfu. Do włościan należy 86 mr. Zuznowki, może Zuzinówki, wś, pow. radzymiński, gm. Rudzienko, ma 94 mk. , 127 mr. Zuzola, ob. Zuzel. Zuzoły, niem. , wś gospod. , w pow. żnińskim, ma urz. okr. i st. cyw. w Janówcu, tamże pocztę i st. kol. żel. na linii NakłoGniezno, szkołę katol. i parafią w Żernikach, par. ew. w Janowcu, sąd w Wągrowcu. Obszaru 350 ha, 12 dym. , 133 dusz 51 katol. . Leży na płn, Żernik, wsch. płd. Kozielska. W r. 1740 sprzedano Z. w grodzie gnieźn. Około r. 1523 pobierał pleban w Kozielsku dziesięcinę snopową z ról dziedzicznych na Z. Kmiecie dawali prebendarzowi w Żeruikach mesznego po ćwierci żyta i tyleż owsa, zagrodnicy po korcu owsa, folw. był pusty. W r. 1577 było w Z, 9 śl. os. , 3 zagr. R. 1579 śl. os. 8, zagr. 4, rzem. 1. W r. 1029 śl. os. 9, zagr. 4 z rolą i 1 rzem. W r. 1793 dziedziczył Józef Roszkowski. Zuzowy, wś, pow. konecki, gm. i par. Przed bórz, odl. od Końskich 35 w. , ma 47 dm, 337 mk. . 687 mr. wlośc. i 2 mr. dwor. W 1827 r. było 21 dm. , 181 mk. Na początku XVI w. łany km. dawały kościołowi w Przedborzu dziesięcinę pie niężną po 6 gr. z łanu, co wynosi ogółem 9 fer tonów Łaski, L. B. , I, 617. W r. 1564 wś królewska Z. płaci stacyą z łan 9 Lustr. 145. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1540 wś królewska Z. , w par. Przedborz, miała 8 łan. km. , 2 łany sołtysie, zagajniki, sadzawkę i młyn. Ogólna wartość wsi 40 grzyw. W r. 1573 wś Zuzowy miała 9 1 2 łan. Paw. , Małop. , 276, 573. W 1765 r. wchodziła w skład ststwa przedborskiego. Br. Ch. Zuzułka, wś, pow. węgrowski, gm. i paraf. Starawieś. ma 28 dm. , 262 mk. , 39 os. , 645 mr. wykazy urzęd. podają 489 mr. . Wchodziła w skład dóbr Starawieś. W 1827 r. było 16 dm. , 127 mk. , par. Węgrów, Zuzułka, wzgórze pod Marszałkami, w pow. ostrzeszowskim, składa się przeważnie z żużla, żelaznego, pochodzącego podobno ze znajdującej się tu niegdyś huty żelaznej. Zwadliwy al. Jac, potok, lewy dopł. Wagu ob. t. XII, 893. Zwadnik, fol. , pow. garwoliński. gm. Kłoczew, par. Okrzeja, odl. 42 w. od Garwolina. W 1827 r. miał 8 dm. , 59 mk. W r. 1878 fol. Z. , oddzielony od dóbr Dworzec, rozl, mr. 1449 gr. or. i ogr. mr. 282, łąk mr. 97, lasu mr. 1045, nieuż. mr. 25; bud. drew. 6, las urządzony, pokłady torfu. Zwahanowy, potok, dopł. Połhoranki, wy Zuzantów Zwanica Zwarycze Zwarycz Zwarycka Jasienica Zwarycka Zwaryca Zwartowo Zwartkówko Zwartów Zwardoń Zwanzigerweide Zwanowa Zwanów Zwanka Zwaniszewickie Zwanie Puste Zwalinnen Zwaka Zwaka pływa ze stoków szczytu Wahanów 922 mt. , w Beskidzie zachodnim, na Orawie. Zwaka al. Schwabe, młyn wodny w Turzem, pow. raciborski. Zwalinnen niem. , ob. Cwaliny. . Zwangshof niem. , dobra, pow. chojnicki, st. pocz. i paraf. kat. Leśno, 7 klm. odl, gmina Lędy, 471, 81 ha 154 roli or. i ogr. , 29, 67 łąk, 22 past. , 260, 14 lasu, 6 nieuż; fabryka krochmalu, mleczarnia, 5 dm. , 38 mk. Kś. Fr. , fol. i cegielnia, pow. iławkowski, st. p. Schrombehnen. Zwanica 1. jezioro, w pow. połockim, daje początek rzeczce Zwanicy, lewemu dopł. Dryssy. 2. Z. al. Zwonica, rzeczka, w pow. połockim, lewy dopływ Dryssy. Wypływa z jeziora Zwanica, płynie w kierunku płn. na przestrzeni 12 w. i pod wsią Szywoszyny ma ujście. Szeroka do 4 saż. , głęboka od 6 do 9 stóp, płynie początkowo śród błot, pokrytych drobnemi zaroślami, dalej zaś śród niskich lecz urwistych brzegów. Znajduje się na niej 5 mostów. Na wiosnę wylewa z obu stron na przestrzeni do 100 sążni. Zwanica, karczma nad rzką t. nazwy, pow. połocki, most na drodze z Połocka do Oświei. Zwanie Puste por. Nowosiółka, . Zwaniszewickie, dobra, w dawnym pow. rzeczyckim, nadane były w r. 1658 w nagrodę Aleksandrowi Chełchowskiemu, cześnikowi orszańskiemu, zawierały służb półczwarty ob. IV, . Zwanka, rzeczka, w pow. słuckim, niegdyś w pow. kleckim, w tak puszczy, dziś w gminie kleckiej, wspomniana w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 489, 491, 492. A. Jel. Zwanów, gród wielkopolski, około r. 1316 zdobyty przez Brandeburezyków. Może to będzie Dzwonowo pod Kiszkowem, w pow. gnieźnieńskim. Zwanowa, wś w par. Lubrza, pow. pilzneński Baw. , Małop. , 545, jest to dzisiejsza Dzwonowa. Zwanzigerweide niem. , ob. Cwancychowo. Teraz połączone w jednę gminę z Tragheimerweide. Zwardoń, wś i st. dr. źel. , w pow. żywieckim, jest częścią gminy Sól, leży w górzystej okolicy u źródeł rzeki Czerny, dopł. Soły z lew. brzegu. Na obszarze 2. przełęcz 700 mt. npm. , przez którą prowadzi gościniec i kolej żelazna do Osaczy na Węgrzech. Osada liczy 18 dm. i 124 mk. 64 męż. , 60 kob. . Mają tu wznieść kościół par. jako w punkcie pogranicznym. Zwartów, wś, pow. żółkiewski, 18 klm. na płd. wsch. od Żółkwi, 7 klm. na wsch. od sądu pow. w Kulikowie, tuż na zach. od urz. pocz. w Żółtańcach. Na płd. zach. leżą Sulimów i Udnów, na płn. zach. Artasów, na płn. Dzibółki, na wsch. Żołtańce. na płd. wsch. Remenów w pow. lwowskim. Płn. część obszaru prze pływa pot. Żołtaniecki. Własn. więk. konwen tu dominikanów w Żółkwi ma roli or. 208, łąk i ogr. 41, past. 2, lasu 284 mr. ; wł. mn. roli or. 690, łąk i ogr. 326, past. 7 mr. W r. 1890 by ło 104 dm. , 733 mk. w gm. , 2 dm. , 8 mk. na obsz. dwor. 688 gr. kat. , 33 rz. kat. , 20 izr. ; 725 Rus. , 16. Par. rz. kat. w Kulikowie, gr. kat. w miejscu, dek. kulikowski, dyec. prze myska. We wsi jest cerkiew p. w. św. Szy mona i szkoła 1klas. Lu. Dz. Zwartkówko, niem. Schwartowke, wś w Pomeranii, pow. lęborski, par. kat. Lębork, 265 ha; 1885 r. 19 dm. , 34 dym. , 218 mk. , 213 ew. , 5 żydów. R. 1437 płaci Cleine Swartaw od trzeciej części 21 skojców ob. Gramer, Gesch. d. Buetow, II, 291. r. 1658 Z. należało do par. Sawulino. Kś. Fr. Zwartowo, niem. Schwartow, dobra ryc. w Pomeranii, pow. lęborski, st. Żelazna, paraf. kat. Lębork; 1196 roli or, 68 łąk, 394 lasu; 1885 r. 30 dm. , 73 dym. , 393 mk. , 2 kat. , 391 ew. R 1364 nadaje komtur gdański Ludeke v. Essen Piotrowi Littow Lettow na prawie polskiem trzecią część Zwartowa i oprócz tego 13 włók w Kiełpinie na tem samem prawie. Za to ma służyć w lekkiej zbroi, pomagac przy budowie zamków i co rok na św. Marnin płacić 7 wiardunków ob. Gesch. der v. Gramer, Koenigsberg, 1858, II, 233 i odpisy w Pelplinie, str. 65. Przed reformacyą istniał tu kościół, który u Damalewicza wymieniony jest jako parafialny ob. Utracone kościoły przez kś. Fankidejskiego, str. 229. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny płacił tu p. Lantosz od 7 wł. osiadł. , 2 ogr. , 15 fl. 16 gr. ob. Roczn. T. Przyj. Nauk w Pozn. 1871, str. 195. Zwaryca al. Szwaryca, potok, w pow. złoczowskim, uchodzi na granicy Pomorzan i Rozhadowa do Złotej Lipy. Płynie przez Hodów i Kalne. Zwarycka, karczma, na obszarze Płuhowa, w pow. złoczowskim. Zwarycka Jasienica, por. Podbuż i Jasienica Solna t. m, 742, Zwarycz, potok, na Bukowinie, jedno ze źródłowych ramion Seretu z którym łączy się z lew. brzegu na obszarze Szypotu. Wypływy z pod szczytu Strimka 1356 mt. w Karpatach Bukowińskich. Zwarycz al Zwaryckie, przedmieście Drohobycza. Zwarycze, przedmieście Stryja. Zwecka al. Zwecke, dobra i wś, pow. lubański, par. kat. Schoenberg, ewang. . W r. 1885 dobra miały 256 ha, 13 dm. , 164 mk. 44 kat. ; wś miała 25 ha, 13 dm. , 85 mk. Zweihof Zweidorf Zweibrueck Zweibrodt Zwedeny Kamień Zwedenówka Zweckfronze Zwernis Zwerzdyna Zwenigród Zweckfronze 1 kat, . Do r. 1815 należała do Łużyc Sa skich. Zweckfronze, kol. , pow. wołowski, par. kat. Wąsosz, ew. Piskorzyn. W r. 1885 miała 8 ha, 5 dm. , 21 mk. ew. Powstała na obsza rze dóbr Zwedenówka al. Zwiezdanówka al. Zwede ny Kamień, wś nad rzką. Witczyca Suchą, dopł. Murachwy, pow. jampolski, okr. pol. i gm. Mu rachwa, par. Krasne, odl. o 52 w. od Jampola, ma 140 osad, 729 mk. , 1600 dzies. ziemi włośc. , 1291 dworskiej. Grunta po większej części gó rzyste, gleba glinkowata; glina zdatna do wy robu cegły i garnków. Włościanie trudnią się wyrobem pługów i łopat. Własność dawniej Sta rzyńskich dziś Sobańskich. Dr. M. Zwedeny Kamień, ob. Zwedenówka. Zweibrodt, 1360 Czwebroth, 1397 Czweybrot, wś, pow. wrocławski, par. kat. Jaschguettel, ew. Domslau. W r. 1885 dobra miały 266 ha, 7 dm. , 116 mk. 24 kat. ; wś 62 ha, 25 dm. , 238 mk. 78 kat. . W r. 1375 przyłączono do wsi fol. Czeserow, należący przedtem do Blankenau, Zweibrueck, kol. , ob. Samost Zweidorf, wś gosp. , w pow. szubińskim, ma par. ewang. , urz. okr. i st. cyw. w Szubinie, pocztę w Rynarzewie. st, kol. żel. w Bydgoszczy, szkoły w Kołaczkowie. Obszaru 184 ha, 11 dym. , 72 dusz ew. Zweihof, 1295 Kelzowo, 1300 Sertschuetz, Serusici, 1445 Zirtschicz, 1372 Jeraschinaw al. Sierezicz, fol. , pow. wrocławski, par. kat. syrben, ew. Sillmenau. W r. 1885 dobra miały 98 ha, 7 dm. , 67 mk. 30 kat. . Dawniej posiadłość klasztoru na Piasku we Wrocławiu. , leśnictwo, pow. świętosiekierski, st. pocz. Gutstadt. Zwelsa, rzeczka, w pow. telszewskim, ob. Żwalsia. Zwenigród, według podania miasto nad Zbruczera, o kilka wiorst od wsi Holeniszczów, w pow. kamienieckim. Zwernis, mylnie Zwerins, jezioro, w pow. wileńskim, pod wsią Pożwernie. Zwersa, rzeczka, ostatni lewy dopływ Wilii, uchodzi poniżej Szeszupy i Arfy. Zweryn w dok. , ob. Skwirzyna. Zwerzdyna, ob. Zwierżdynia. Zwiagl, wś, pow. sieński, gm. Kakowczyn, ma 15 dm. , 120 mk. Zwiahel 1. ob. Nowogród Wołyński 2. Z. Nowy, pow. nowogradwołyński, ob. NowoZwiahel. Zwiahel, wś, pow. borszczowski, 14 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Borszczowie, tuż na płd. od urz. pocz. w Dawidkowcach. Na wsch. leży Łosiacz, na płd. i zach. Tarnówka, na płn. Dawidkowce w pow. czortkowskim. Środkiem obszaru płynie Niczława. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. ma roli or. 219, łąk i ogr. 19, past. 5, lasu 48 mr. ; wł. mn. roli or. 222, łąk i ogr. 30, past. 37 mr. W r. 1890 było 55 dm. , 337 mk. w gm. , 5 dm. , 29 mk. na obsz. dwor. 265 gr. kat. , 53 rz. kat. , 48 izr. ; 358 Rus. , 8 w Jeziorzanach, gr. kat. w Piłatkowcach. We wsi jest cerkiew i kasa poż. gm. z kapit. 232 złr. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr kor. , wojew. podolskiego. Według wykazu kwar ty na r. 1770 była w posiadaniu Joachima Łosia, ststy brzeżańskiego, z prow. 938 złp. 4 gr. , z czego kwarta 234 złp. 16 gr. Przy zajęciu była w posiadaniu Auieli Łosiowej. Rząd au stryacki zajął wieś 14 czer. 1776 r. , a 1 lipca 1787 oddał jako częściowy ekwiwalent Fran ciszkowi hr. Ponińskiemu, za dobra Utorop, dla salin zajęte Czemeryński, Dobra koronne, str. 253. Lu. Dz. Zwiahelskie Pilipowicze, ob. Pilipowicze 3. Odl. o 8 w. od Nowogrodu Wołyńskiego, mają 50 dra. , 305 mk. , cerkiew paraf. drewnianą, p. w. Arch. Michała, niewiadomej erekcyi, uposażoną 45 dzies. ziemi, szkołę ludową, 2 młyny wodne, piec do wypalania kości. Do par. prawosł. należą wsi Pilipowicze Koreckie i Horodyszcze o 3 w. . W całej parafii 102 dm. , 795 rak. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z r. 1577 wś Filipowicze należy do zamku Zwychelskiego ks. Konst. Ostrogskiego, który płaci ztąd z 4 dym. półdworz. , 8 dym. na ćwierc. , 6 ogr. W 1583 r. ze wsi Filipowiec, należącej do Zwiahla, wniesiono z 6 dym. , 8 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 42, 84. Zwianków, szczyt górski 812 mt. , na obszarze gm. Mielniczne, w pow. turczanskim, na praw. brzegu pot. Mielnicznego, dopł. Stryja. Zwiartów, wś, pow. tomaszowski, gm. Krynice, par. Woźuczyn, odl. 20 w. od Tomaszowa i tyleż od Zamościa, w pięknem położeniu, na pochyłości płaskowzgórza. Posiada 80 dm. , 378 mk. 19 r. gr. , w tem 8 żydów. W r. 1827 było 46 dm. , 324 mk. , par. Dzierążnia. W r. 1870 fol. Z. rozl. mr. 975 gr. or. i ogr. mr. 399, łąk mr. 91, lasu mr. 448, zarośli mr. 16, wody mr. 2, nieuż. mr. 19; bud. mur. 10, drew. 17; las bukowy, urządzony, pokłady torfu i kamienia budowlanego. W r. 1880 dziedzic. dóbr Ed. Makomaski założył tu fabrykę mielenia kości. Obfitość źródeł umożliwiła wystawienie małego młyna wodnego. Poprzedni właściciel Stan. Deboli urządził piękny ogród. Dwór i zabudowania folwarczne murowane. Zwiartówek, wś, pow. tomaszowski, gm. Komarów, par. Wożuczyn, odl. 21 w. od Tomaszowa i Zamościa na wschód, o milę od traktu bitego, ma 32 dm. , 274 mk. , w tem 90 r. I. , 5 izr. Folw. należy do dóbr Woźuczyn. W r. 1827 było 31 dm. , 172 mk. W r. 1884 fol. Z. rozl. mr. 686 gr. or. i ogr. mr. 326, łąk mr. 64, la Zwelsa Zwersa Zweryn Zwiagl Zwiahel Zwiahelskie Pilipowicze Zwianków Zwiartów Zwiartówek su mr. 274, nieuż. mr. 22; bud. mur. 5, drew. I 1; płodozm. 10 i 12pol. , las urządzony, młyn wodny. Wś Z. os. 35, mr. 373. Zwiastowe Łąkie, pow. włocławski, ob. Łąkie 1. Zwiastowice al. Zwiasty, wś, w par. Zadzim dziś pow, sieradzki. Obecnie nie istnieje. W r. 1552 siedzi tu kilku współwłaścicieli na 1 łanie. Wspomina tę wieś Lib. Ben. Łaskiego I, 388. Zwiciany, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 63 w. od Nowoaleksandrowska. Zwiechy, os. nad rzką Życzysko, pow. wieluński, gm. Kurów, par. Chotów, odl. 5 w. od Wielunia, ma 8 dm. W 1827 r. było 5 dm. , 25 mk. Zwiedajska Rudnia w dokum. , pow. owrucki, ob. Zwizdal. Zwienczatka, wś. pow. klimowicki, gm. Milosławicze o 8 w. , ma 44 dm. , 131 mk. , st. poczt. na b. trakcie moskiewskobrzeskim, o 18 1 4 w. od st. Szumówka a 16 3 4 w. st. Chotowiż. Zwiengliszki, , zaśc. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Daugieliszki o 6 w. , okr. wiejski Sieniszki, o 32 od Święcian, 3 dm. , 19 mk. katol. w 1865 r. 2 dusze rewiz. . Zwieniacza, właściwie Dźwiniacza, wś nad bezim. dopł. Rośki, pow. taraszczański, w 3 okr. pol, gra. Tetyjow, odl. o 80 w. od Taraszczy, ma 334 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1542 mk. prawosł. i 13 katol. , 3181 dzies. ziemi. Posiada cerkiew pod wez. św. Michała, wzniesiona w 1753 r. przez ówczesnego dzierżawcę chorążego Michała Kalityńskiego, na miejsce dawniejszej Pokrowskiej. Przed r. 1830 dziedzic wsi Wincenty Kopczyński rozpoczął budowę cerkwi murowanej, która wyniesiona pod dach, została niewykończona. W pobliżu wsi kilka starych mogił. Podług Pochilewicza zachodnia część wsi, oddzielona ruczajem, nosi nazwę Michajłówki, podana w spisie urządowym jako oddzielna wieś. Wś wchodziła w skład Tetyjowszczyzny. Od hr. Leduchowskiej przeszła do hr. Ostrowskiego, który sprzedał ja Tadeuszowi i Wincentemu Kopczyńskim, po nich droga spadku otrzymał ja Jan Walery Kotowicz. Zwieniacze al. Zwieniaczy, wś i fol. nad rz. Isłocz, pow. miński, w 2 okr. pol. , par. katol. i gro. Raków. Wś ma 11 osad; folwark, dziedzic two Rawów, około 11 1 2 włók. Grunta szczer kowe, faliste. A. Jel. Zwieniatka al. Zwieniaty, fol. nad rzką So sną, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopie nickim, gm. KiszczynaSłoboda, własność Jan kowskich, ma 2 włóki; miejscowość małoludna, grunta lekkie. A. Jel. Zwieniczew, wś nad błotem Zamgłaj, pow. horodniański gub. czernihowskiej, gm. Tupiczew, 84 dm. , 456 mk. , cerkiew. Zwienigorod, mto powiat. gub. moskiewskiej, na lewym wyniosłym brzegu rz. Moskwy, pod 55 45 płn. szer. a 54 25 wsch. dług. , odl. o 78 w. na zach. od Moskwy, ma 2411 mk. W 1860 r. było tu 221 dm. 10 murow. , 1687 mk. , 3 cerkwie murow. , 26 sklepów, szkoła powiat. i paraf. , szpital. Dochody w 1862 r. wynosiły 2714 rs. ; do miasta należało 1490 dzies. Główne zajęcie mieszkańców stanowi ogrodnictwo. Przemysł fabryczny ogranicza się na kilku drobnych zakładach, rękodzielniczy zaś zatrudniał 30 ludzi. Handel nieznaczny. Targi odbywają się w każdą, niedzielę. Miasto założone zostało około 1152 r. przez w. ks. Jerzego Dołgorukiego. Za Iwana Kality Z. stanowił oddzielna dzielnicę, którą posiadał najpierw syn Kality Symeon. Ostatnim księciem zwienigrodzkim był do 1434 r. Jerzy Dymitrowicz. Za czasów Samozwańców Z. zajęty był w 1609 r. przez Polaków. Od 1781 r. mto powiatowe. Zwenigorodzki powiat leży w środkowej części gubernii i zajmuje 41, 2 mil al. 1993 w. kw. podług Schweizera 41, 8 mil al. 2023 w. kw. . Powierzchnia powiatu poprzerzynana jest głębokiemi wąwozami, zwłaszcza zaś na lew. brz. rz. Moskwy. Gleba piaszczysta i gliniasta. W obnażeniach brzegów rzek spotyka się górny wapień. Nad wapieniami w wielu miejscach glina jurajska. Z rzek zraszających powiat najważniejsza jest Moskwa i jej dopływ Istra, obie żeglowne. Oprócz tego południowa granicę powiatu stanowi Desna. Jeziora nieznaczne; błota znajdują się w płn. części powiatu. Lasy zajmowały do 67000 dzies. do 39000 budulcowego, t. j. 32 ogólnej przestrzeni. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 74928 mk. , zamieszkujących 438 miejscowości 2 mta, 72 siół, 2 słobody, 346 wsi i folw. i 16 drobnych osad. Rolnictwo i hodowla bydła na niskim stopniu; mieszkańcy zajmują się głównie przemysłem. Przemysł fabryczny dość rozwinięty. W 1855 r. było tu 48 fabryk, które wyprodukowały za 1392382 rs. W powiecie odbywa się 11 jarmarków. W 1860 r. było tu 77 cerkwi, 2 monastery męzkie i 1 żeński. Zwienigorodka, ob. Zwinogródka. Zwienihorod, gródek w dawnej Kijowszczyźnie, na płd. zach. od Kijowa, leżał, jak się zdaje, w pobliżu dzisiejszej wsi Chotowa. Zwieraliszki, wś, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm, okr. wiejski i dobra Sieńkiewiczów Rzesza o 1 w. , 31 dusz rewiz. Zwiergdzińs, ob. Zwirdzin. Zwierki 1. wś włośc. pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudów, o 11 w. od Białegostoku, 446 dzies. ziemi włośc. 142 łąk i pastw. , 5 lasu, 78 nieuż. . 2. Z. , zaśc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Her Zwiastowe Łąkie Zwiastowe Łąkie Zwiastowice Zwiciany Zwiechy Zwiedajska Rudnia Zwienczatka Zwiengliszki Zwieniacza Zwieniacze Zwieniatka Zwieniczew Zwierki Zwienigorod Zwienigorodka Zwienihorod Zwieraliszki Zwiergdzińs Zwiernik Zwierzchów Zwierzchocin Zwierzchno Zwierzchnia Zwierzany Zwieryszeze Zwieryno Zwierynicze Zwierówka Zwierowicze w. , o 50 w. Wilejki, przy b. drodze poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 2 dm. , 10 mk. w 1865 r. 6 dusz rewiz. ; należał do dóbr Michowszczyzna Dworzeckich. Zwiernik, struga, płynie pod Królikowem, w pow. słupeckim. Zwiernik 1. z Wolą Budyńska, Budyniem i Wusiem, wś, w pow. pilzneńskim, ma kościół par. rz. kat. i szkołę. Leży na wznies. 334 mt. npm. , nad potokiem uchodzącym z praw. brze gu do Dolczy, która pod Pilznem wpada z lewe go brzegu do Wisłoki. Odl. od Pilzna na płd. zach. stronach potoku, u wzgórza Kokoczy 441 mt. . Wraz z obszarem tabularnym Kat. Kopytkie wiczowej liczy. 184 dm. i 1046 mk. 504 męż. , 542 kob. , 1013 rz. kat. i 33 izr. Pos. tabularna rozpada się na 3 korpusy Zwier nik B, Dąbrowszczyzna i Z. Górny i Dol ny, mające 1383 mr. , w tem 506 mr. lasu; pos. mn. 982 mr. O założeniu parafii nic niewiado mo, ponieważ pierwotny kościół spalił r. dn. 6 czerwca, istniała jednak w r. 1581 Pawiński, Małop. , 249. Wówczas dzielił się. na cztery części część Stanisława Ligięzy miała 8 km. , 3 łany i 10 pręt. , 6 zagród, 2 kom. z bydłem, 4 kom. bez bydła i 2 rzem. część Stanisława Bissowskiego 8 kmieci, 2 łany, 6 1 2 pręta, 3 chałupników, komor. z bydł. , 3 komorn. bez bydła i. 1 rzem. ; Kasper Wierzbięta miał 7 kmieci, 2 łany i 10 1 2 pręta, 3 zagr. , 1 komor. z bydłem i 1 rzemieśl. ; Hieronim Zaklika 15 km. , 4 łany, 5 prętów, sołtystwo z łanem, za grodę, 1 kom. z bydłem, 5 kom. bez bydła i 1 rzem. Metryki przechowują się w parafii od r. 1735. Oprócz kościoła jest kaplica p. w. św. Anny. Parafia należy do dyec. tarnowskiej, dek. pilzneńskiego. Z. graniczy na płn. z Łękami Górnemi i Dolnemi, na płd. z Lubczą i Lubećką. Wolą, na zach. z Zalassową a na wsch. ze Sło tową. 2. Z. , wólka do Piątkowic, w pow. mie leckim i wólka do Woli Mieleckiej w tymże po wiecie, z których pierwsza ma 9 dm. i 38 mk. , druga 2 dm. i 14 mk. Leżą w pobliżu swych gmin. Mac. Zwierów al. Zwirów, w dokum, także Zwierzow, wś, pow. łucki, gm. Romanów, 30 dm. , 310 mk. , cerkiew, młyn wodny, smolarnia, terpentyniarnia. Wś należała początkowo do zamku łuckiego i na prośbę kn. Konstantyna nadana została Hostskiemu Jabłonowski, Rewizye, 84. Podług reg. pobor. pow. lackiego z 1570 r. wś Zwierzow należy do Jarofieja Hoskiego. Pobór oddzielnie niewykazany. W 1577 r. Jarofiej Hojski płaci z Z. z 8 dym. , 11 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 3, 53. Zwierowicze, wś nad rz. Łupną, pow. kraśniński gub. smoleńskiej, gm. Zwierowicze, o 12 w. od mta powiat. , 104 dm. , 684 mk. , zarząd gminy, 2 cerkwie, szkoła, 2 młyny wodne. Zwierówka, wś, pow. garwoliński, gm. Wola Rębkowska, par. Garwolin, . Zwierowszczyzna 1. al. Zwieryszcze, wś, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniewo, o 25 w. od Słonima, przy drodze z Mołczadzi do Połonki, 21 dm. , 256 mk. , szkoła, z zaśc. Sarki 361 dzies. ziemi włośc. 93 łąk i past, 38 nieuż. . 2. Z. , uroczysko, tamże, o 29 w. od Słonima. Zwierskie, kol. nad stawem Bugaj, pow. piotrkowski, gm. Uszczyn, par. Piotrków, wraz z folwarkiem dawnego starostwa piotrkowskiego ma 24 dm. , 216 mk. , 507 mr. włośc. Zwierykowszczyzna, osada leśna, pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdanów, gm. Stankow, o 36 w. od Mińska; należy do domin. Stanków, hr. Czapskich. A. Jel. Zwierynicze, białor. Zwiaryniczy, wś nad rzką Hajną, pow. borysowski, w 2 okr. pol. ło hojskim, gm. Hajna, o 55 w. od Borysowa, ma 12 osad; grunta kamieniste. A. Jel. Zwieryno, niewielkie jezioro, w pow. połockim, na obszarze błota Łopnica Zwieryszeze, pow. słonimski, ob. Zwierowszczyzna. Zwierzany 1. wś, pow. sokólski, w 1 okr. pol. , gm. Makowlany, o 8 w. od Sokółki, 395 dzies. ziemi włośc. 112 łąk i past. , 21 nieuż. . 2. Z. , wś włośc. , pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Bagno, o 41 w. od Sokółki, wraz z urocz. Czarna Rzeczka 475 dzies. ziemi włośc. 153 łąk i past. , 29 nieuż. . Zwierzchnia, rzeczka, dopływ Niemna, ob. Wierzchnica. Zwierzchno Wielkie, ob. Dźwierzchno. Zwierzchocin al. Wierzehociny, wś i folw. , pow. kolski, ob. Wierzchociny, W r. 1890 fol. Z. rozl. mr. 555 gr. or. i ogr. mr. 485, łąk mr. 57, nieuż. mr. 13; bud. mur. 6, drew. 4. Wś Z. os. 19, mr. 22. W r. 1579 wś Wyerzchociny Małe miała częściowych właścicieli Janusz Rizienski, kasztelan kowalski, płacił od 1 1 łanu; Kiełczewski od 1 1 2 łanu Ruskowski od 1 2 łanu. Wierzchocin Wielki al. Perłowo Parlowo miał 1 łan. należących do dwu Kiełczewskich Paw. , Wielk. , I, 240. Zwierzchów Poduchowny i Szlachecki, w dok. z 1198 r. Spirzow, 1518 r. Sbyerschou i Zbirzchow, 1552 r. Zwierzchow, wś i fol. , pow. piotrkowski, gm. Bełchatówek, par. Bogdanów. Wś Z. Duchowny ma 16 dm. , 169 mk. , 234 mr. ; fol. 1 dm. , 5 mk. , 155 mr. ; Z. Szlachecki, os. , 1 dm. , 13 mk. , 24 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 93 mk. Jest to starożytna osada. Znajdował się tu zapewne dwór książęcy, gdyż odbywał się tu przed r. 1198 w czasie świąt wielkanocnych zjazd, na którym był obecny książę Kazimierz, Zdzisław arcybiskup, , biskup, i wielu Zwierykowszczyzna Zwierowszczyzna Zwiernik Zwierskie Zwierów Zwierzonki Zwierzyniany Zwierzyniec Zwierzyna Zwierzyn przedniejszych. Wydano tu dokument nadan i przywilejów książęcych dla klasztoru miechowskiego przed r. 1198, z którego pochodzi akt patryarehy jerozolimskiego, oznajmiający o tych nadaniach. Tu również podpisany był w r. 1227 układ polubowny miedzy pełnomocnikiem Guntera, biskupa płockiego, a prepozytem miechowskim o wsi Góra, Suchodół i Kramsko Kod. Małop. ,, 14, 15, 34. Na początku w. łany km. i folw. dawały dziesięcinę kościołowi w Bogdanowie Łaski, L. B. , II, 220. W r. 1511 wś miała 2 1 2 łan. km. W r. 1552 mieszka tu drobna szlachta, uboga. Wojciech Dziegiel z Andrzejem Rusinem płacą od 6 ćwierci a Mikołaj Grodek i Stan. Czech od 1 łuna. Była też Wola Zbirchowska, płacąca r. 1553 od 1 1 2 łan. km. Paw. , Wielk. ,, 196 i 257. Spis wsi z r. 1827 nazywa Z. wsią prywatną a spis urzędowy wsi i osad gub. piotrkowskiej z r. 1881 wylicza Zwierzchów Duchowny folw. , Z. Poduchowny wś i Z. Szlachecki os. włośc. Kiedy i do jakiego kościoła należał Z. niewiadomo. Zwierzchowce 1. wś, pow. proskurowski, okr. pol. , par. katol. i sąd Satanów o 6 w. , gm. Juryńce, odl. o 54 w. od Proskurowa, przy drodze z Gródka do Satanowa, ma 97 osad, 539 mk. , 327 dzies. ziemi włośc. , 427 dworskiej. Wś bezleśna. Należy do Orzechowskich. Porów Wierzchowce 2. 2. Z. al. Izabelin, ferma, pow. proskurowski, gm. Juryńce, ma 12 dm. , 43 mk. ; należy do Satanowa. Zwierzdynia, rzeczka, prawy dopł. Szeszuwy, w pow. rossieńskim. Zwierzeń, ob. Zwierzyn. , wś gosp. , w pow. międzychodzkim, ma sąd, urz. okr. i st. dr. żel. w Międzychodzie, urz. st. cyw. i pocztę w Nowem Zatomiu, szkoły w Radoszu, parafie w Sierakowie. Obszaru 158 ha, 13 dym. , 103 dusz. Leży o klmchoda, 2 klm. od rz. Warty między jeziorami. W r. 1793 posiadał wieś Bniński na Sierako wie, W. Ł. Zwierzętnik, niem. Rossgarten, część gm. Thiergarten, w pow. oławskim. Zwierzonki, fol. , pow. ciechanowski, gm. i par. Opinogóra, odl 6 w. od Ciechanowa, ma 1 dm. , 4 mk. , 95 mr. Zwierzow w dokum. , pow. łucki, ob. Zwieów. Zwierzówka, rzeczka, jedno ze źródłowych r rz. Kamienny, bierze początek koło wsi Borki, płynąc w kierunku płd. zasila dwa stawy pod Mroczkowem i Górkami i ubiegłszy siedm wiorst wpada do Kamienny pod Płaczko, w pow. koneckim. Zwierzyn 1. al Zwierzeń, wś, w pow. liskim, na lew. brzegu Sanu, 8, 4 klm. na płd. wschód od Liska, a na płd. od Uherzec. San przedziera się między górami, wije się tak wężykowato, że terytoryum wsi otacza od wscho du, północy i zachodu, a nawet częściowo i od południa. Jest we wsi cerkiew murowana, przy łączona do parafii gr. kat. w Bóbrce. Do cerkwi należy 21 mr. Wieś liczy 32 dm. i 202 mk. 95 męż. , 117 kob. , 156 gr. kat. , 32 rz. kat. , należących do par. w Uhercach, i 14 izr. Pos. tabularna Hel. Żurowskiej ma 585 mr. obsza ru, w tem 416 mr. lasu; pos. mn. 281 mr. w o góle. Z. graniczy na płn. z Uhercami, na zach. z Hoczwią, na wsch. z Myczkowcami, na płd. z Bereźnicą Niżną. 2. Z. , część mka Korczy ny, w pow. krośnieńskim. Mac. Zwierzyna al. Zwierzynowiec, wś, pow. frysztacki, obwód sąd. bogumiński, par. Ostrawa. Wś ma 19 dm. , 261 mk. Stanowi część gm. Ostrawa Polska. Zwierzyniany, wś wchodząca w r. 1660 w skład ststwa kłobuckiego, będzie to zapewne dzisiejszy Zwierzyniec, w pow. częstochowskim, gm. Opatów. Zwierzyniec 1. wś i os. , pow. radzymiński, gm. i par, Radzymin, ma 122 mk. , 230 mr. włośc. i 18 dwor. 2. Z. , os. leś. , pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Trojanów. 3. Z. , os. leś. , pow. skierniewicki, gm. Skierniewka, par. Skierniewice. Jest to obręb leśny a zarazem zwierzyniec w lasach należących do dóbr księstwa łowickiego. Obręb leśny obejmuje 934 mr. Droga bita łączy Zwierzyniec ze Skierniewicami oddalonymi o 2 w. Główną zwierzyną, utrzymywaną tu w wielkiej ilości, są daniele. 4. Z. , os. leś. , pow. słupecki, gm. i par. Gro dziec, odl. od Słupcy 32 w. , ma 1 dm. , 4 mk. 5. Z. , os. , pow. turecki, gm. Kościelnica, par Boleszyn, odl. od Turka 19 w. , ma 1 dm. , 9 mk, 6. Z. , dwór i wś, pow. sieradzki, gm. Brzeźnio, par. Godynice, odl. 19 w. od Sieradza. Dwór z fol. Starce ma 11 dm. 45 mk. ; wś z Robaszewem i Starcami ma 34 dm. i 332 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 47 mk. 7. Z. , kol. os. , pow. piotrkowski, gm. Bogusławice, par. Wolborz, ma 6 dm. , 20 mk. , 143 mr. włośc. 60 mr. dwor. 8. Z. , kol, pow. piotrkowski, gm. Wadlew, par. Drużbice; kol. ma 58 dm. , 303 mk. , 863 mr. włośc. ; os. karcz. 1 dm. , 4 mk. , 15 mr. dwor. Wchodziły w skład dóbr Grabica. 9. Z. , fol. nad rz. Wartą, pow. noworadomski, gm. i par. Brzeźnica, ma 8 dm. , 7 mk. , 2681 mr. 1192 roli. Należy do dóbr Prusiecko. 10. Z. i Z. Górny, dwie kol. , fol. i os. leś. nad rzką uchodzącą do Liswarty, pow. częstochowski, gm. Opatów, par. Truskolasy, odl. 22 w. na płn. od Częstochowy. Z, kol. ma 99 dm. , 693 mk. , 2098 mr. włośc. 1178 roli; Z. Górny ma 32 dm. , 129 mk. , 116 mr. włośc. ; fol. 2 dm. , 7 mk. , 380 mr. ; os. 1 dm. , 7 mk. ,1507 mr. lasu rządowego. W r. 1827 było 2 dm. , 15 mk. , par. Krzepice. Z. wchodził w skład dóbr rząd. Iwanowice. 11. Z. , kol i os. , pow. Zwierzchowce Zwierzdynia Zwierzeń Zwierzętnik Zwierzow Zwierzówka Zwierzchowce kozienicki, , par. Janowiec, odl. Kozienic 38 w. ; kol. ma 25 dm. , 165 mk. , 377 mr. włośc. ; os. 3 dm. , 18 mk, 30 mr. dwor. 12. Z. , fol. , pow. pińczowski, gm. i par. Sancygniów, odl. 17 w. od Pińczowa. 13. Z. , wś, pow. stopnicki, gm. i par. Szaniec, odl, 21 w. od Stopnicy, ma 16 os. , 165 mr. Należała do fol. Elżbiecin. 14. Z. , fol, pow. krasnostawski, gm. Rudka, par. Siennica Różana. 15. Z. , wś i osada. nad rz. Wieprz, pow. zamojski, gm. Zwierzyniec, par. Szczebrzeszyn, r. gr. Topolcza, odl. 24 w. na zach. płd. od Zamościa a 20 w. na wsch. płn. od Biłgoraja. Najbliższa stacya drogi żel. nadwiślańskiej w Rejowcu, odl. około 60 w. Z. znajduje się w malowniczem położeniu śród lesistego płaskowzgórza, śród którego wody powyżłabiały liczne wąwozy. Rzeczka b. n. , uchodząca do Wieprza, tworzy wielki staw, nad którym rozłożyła sie osada. Na wyspie śród stawu stoi kościół, będący filią par. Szczebrzeszyn. W osadzie znajduje się sąd gm. okr. III, urząd gm. , urząd poczt, szkoła początkowa 2 klas. , zarząd dóbr ordynacji Zamoyskich, hotel z restauracją, apteka, browar, fabryka posadzek i mebli, fabryka bryczek i tartak, tudzież kilka sklepów. Zarządzający dobrami ordynacyi ma tu swą rezydencją w pałacyku, prócz tego jest kilkadziesiąt pięknych domków z ogródkami, stanowiących mieszkania urzędników i oficyalistów tudzież przemysłowców. W r. . 1880 było 12 dm. mur. , 22 drew. , 440 mk W 1827 r. 17 dm. , 320 mk. Odbywają się tu targi tygodniowe. Zakłady fabryczne należą do ordynacyi. Tartak i fabryka posadzek przerabiają drzewo z rozległych lasów ordynacyi. Z. jest też centrem oddzielnego klucza dóbr ordynackich do którego należą folwarki Guciów, Kawęczyn, Kossobudy i inne. Zawiązkiem osady był dworzec myśliwski, zbudowany nad stawem, już w XVII w. , na obszarze lasów należących do wsi Rudki, leżącej po przeciwnej stronie Wieprza. Verdum przejeżdzając przez te okolice w r. 1672 widział tu wielki zwierzyniec, otoczony wysokim płotem, mający 4 mile obwodu. Mieścił on jelenie, sarny, łosie, dziki, śród ogrodu na wodzie stał pałacyk, należący do matki króla Michała Liske, Cudzoziemcy w Polsce, 35. 16. Z. , nazwa lasu między Urzędowem a Dzierzkowicami, w pow. janowskim. Istniał tu niegdyś zwierzyniec Ob. Dzierzkowice t. Zwierzyniec, jezioro, w pow. siebieskim. Przechodzi przez nie rz. Wielka Wielikaja. Zwierzyniec 1. urocz. , pow. białostocki, w 2 okr. pol. , gm. Białostoczek, należy do wsi Słoboda. 2. Z. , chutor, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gmina Skidel, należy do dóbr Kotra, Wyganowskich. 3. Z. , wś włośc. , pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Bagno, o 41 w. od Sokółki, 172 dzies. ziemi włośc. 52 łąk i pastw. , 12 nieuż. 4. Z. , wś, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Międzyrzecz, okr. wiejski Rudniki, ma o 17 w. od Trok, 3 dm. , 25 mk. katol. , 16 dusz rewiz. , 5. Z. , zaśc. i leśnictwo rządowe, tamże, 8 dasz rewiz. 6. Z. , zaśc. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Łuczajsk, o 83 w. od Wilejki, ma 2 dm. , 19 mk. 1 praw. . 7. Z, fol. nad stawem, pow. wileński, 1 okr. pol, o 1 w. od Wilna, ma 3 dm. , 45 mieszkańców 39 katolików, 6 żydów, młyn murowany. Porów. Wierszupka. 8. Z. , zaśc. , pow. wileński, 5 okr. pol. , o 21 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. 9. Z. , zaśc. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , o 37 w. od Wilna, 1 dm. , 9 mk. katol. 10. Z, zaśc. włośc. , pow. święciański, w 2 okr. pol, o 34 w. od Święcian, 2 dm, 12 mk. katol. 11. Z. Stary, zaśc. poradziwiłłowski, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. i gm. Mir, ma 4 osady; miejscowość bezleśna, grunta faliste, szczerkowogliniaste, urodzajne. Zwierzyniec 1. futor, pow. bracławski, o 1 w. od Niemirowa, ma 5 mk. 2. Z. , przedmieście mta Kijowa, odl. od niego o 11 w. , nad Dnieprem, w 1863 r. miało 123 dm, , 2155 mk. , cerkiew, monastyr, przystań na Dnieprze. Ob. Nawodnicki, 3. Z. , uroczysko, w pow. kijowskim, las pomiędzy monasterem Meżyhorskim a wsią Piotrowce, w pobliżu drogi do Demidowa. Zwierzyniec i Półwsie Zwierzynieckie, dwie wsi, tworzące jedną gminę, w pow. krakowskim, tuż na zachód od Krakowa, przy gościńcu krakowsko szląskim, na płn. lewym brzegu Wisły. Graniczy od wsch. i płn. z obszarem miasta Krakowa, od zach. z Wolą Justowską i Przegorzałami, od południa zaś przez Wisłę z Dębnikami i Pychowicami. Przez północny obszar przepływa jedno ramię Rudawy, uchodzące do Wisły tuż poniżej klasztoru norbertanek. Od klasztoru tego z gościńca wybiegają dwie drogi, jedna na północny wschód przez wieś, wiodąca ku Woli Justowskiej, druga więcej ku zachodowi skierowana na kopiec Kościuszki. Między drogą zwierzynieckowolską od płn. wschodu a gościńcem bitym od płd. rozpościera się pasmo wzgórzy, poczynające się tuź nad połączeniem się tych dróg pod klasztorem zwierzynieckim, a ciągnące się w kierunku zachodnim aż poza Bielany, znane pod nazwą Sikornika w części zachodniej aż po wąwóz wiodący z Przegorzał do Woli Justowskiej. Pasmo Sikornika leżące w całości w obrębie Półwsia Zwierzynieckiego i Zwierzyńca wznosi się dosyć stromo wzdłuż gościńca, wiodącego na kopiec Kościuszki, w którym dosięga najwyższej wysokości 333 mt. . Tak od strony północnej ku Błoniom jak od strony południowej ku gościńcowi opada nader stromo. Stoki południowe dzisiaj zupełnie ogołocone pokrywają pola orne, stoki zaś północne ozdobione wapiennemi skałkami prostopadłemi, Zwierzyniec Zwierzyniec Zwierzyniec Ml do niedawna pokrywały gaje brzozowe i leszczynowe w 1884 roku prawie do szczętu wycięte. W tych gajach gnieździło sie mnóstwo sikor, od których z dawna nadano pasmu nazwę. Dopiero od r. 1702 gdy proboszcz zwierzyniecki Suchodolski wystawił tu kapliczkę p. w. św. Bronisławy, która lud krakowski począł odwiedzać, rozpowszechniła sie nazwa góry św. Bronisławy; nazwa zaś Sikornik odnosi się do czubka dalej na zachód położonego 310 mt. Obszar większej posiadłości liczy roli or. 123, łąk i ogr. 72, past. 24, lasu 100 mr. ; mniejsza zaś posiadłość roli or. 389, łąk i ogr. 143, past. 31, lasu 14 mr. austr. rok. 1869. Według obliczenia z r. 1869 było 168 dm. , z czego na Półwsie przypada 62 a na Zwierzyniec 106. Mieszkańców zaś 2124 męż. 976, kob. 1148 z czego na Półwsie przypada 1128 męż. 519, kob. 960 a na Zwierzyniec 996 męż. 457, kob. 539; w 1880 r. zaś 183 dm. , 2611 mk. męż. 1216, kob. 1395, z czego na Półwsie przypada 63 dm. , 1310 mk. męż. 594, kob. 716; na Zwierzyniec 120 dm. , 1301 mk. męż. 622. kob. 679. Na Półwsiu Zwierzynieckiem nad samą Wisłą, wznosi sie klasztor kanoniczek premonstrateńskich powszechnie norbertankami zwanych, z kościołem. Nazwa wskazuje, iż pierwotnie obszar len był zwierzyńcem książąt siedzących w Krakowie. Wcześnie jednak podarowany został zapewne jakiemuś możnemu dostojnikowi. Możnaby domyślać sie Piotra Własta, który wedle tradycyi miał tu zbudować kościołek z kamienia p. w. św. Salwatora. Poprzednio istnieć tu już miała kaplica, wzniesiona jakoby przez św. Wojciecha, na miejscu dawnej pogańskiej świątyni, jak o tem świadczy napis na tablicy marmurowej w ścianie zewnętrznej. W końcu XII w. właścicielem Z. i przyległych wsi jest Jaksa z Miechowa, z rodu Gryfów satrapa et regulus Polonorum jak się o nim wyraża Długosz, ożeniony z córką Piotra Własta. Założywszy i uposaży wszy klasztor miechowski, Jaksa zakłada w Zwierzyńcu miedzy 1163 a 1176 r. klasztor premonstratensów norbertanów, męzki i żeński zarazem i nadaje mu na cześć Trójcy św. , trzy wsi Zwierzyniec, Bibice i Zabierzów. Jednocześnie nadaje klasztorowi kościołek parafialny w Zwierzyńcu istniejący a biskup Gedko, także z rodu Gryfów, potwierdza uposażenie kościoła i klasztoru dziesięcinami. Może współczesną z założeniem klasztoru jest fundacya prebendy p. w. św. Maryi Egipcyanki, na zamku krakowskim, nad którą patronat nadano klasztorowi. Uposażenie prebendy stanowiły dziesięciny ze wsi Modlnica i Bibice, należących do par. zwierzynieckiej. Bolesław Wstydliwy, potwierdzając w r. 1256 przywileje i posiadłości klasztoru powiada w akcie, że kościół klasztorny św. Salwatora, , nostri predeccssores principes Cracovie fundaverunt pro suorum remedio peccatorum et hereditatibus dotaverunt. Wylicza dalej wsi stanowiące uposażenie klasztoru. Według Długosza jedną grupę wsi leżących zdala, bo aż w okolicy Kazimierza lubelskiego nad Wisłą, nadał klasztorowi Kazimierz Sprawiedliwy, były to Skowieszyn, Wietrzna Góra potem Kazimierz, Krępa, Wojszyn, Jaworzec, Rzeczyca, Jaksice. Leszek Czarny na prośbę Klemensa, przełożonego klasztoru, nadaje wsiom klasztornym Bibice i Mieszków prawo niemieckie, pozwalając zasiedlać je ludźmi wszelkiej narodowości Polonis de nostris, militum. Nadaje dalej książę dziedziczne sołtystwo w tych wsiach Wolcerowi, mieszczaninowi krakowskiemu. Ma on rządzić wedle prawa nowotarskiego. Posiadać będzie karczmę. Osadnicy na łanach uprawnych będą mieć 6 lat wolności na nieuprawnych i zarośniętych krzakami 12 lat. W klasztorze przebywają zarówno bracia jak i siostry. W r. 1293 Roman, przeor, potwierdza folwarku Rogoźnik, który od przeora Arnolda poprzednika Romana kupił z pięciu łanami ziemi niejaki Piotr syn Maurycego za 15 grzyw. dla lokacyi wsi na prawie nowotarskim. W r. 1327 przeor Mikołaj i przeorysza Stredca oddają Adamowi kmieciowi z Chrząstowic, przyległy do tej wsi las Chmelow dla lokacyi wsi na prawie nowotarskiem. W r. 1374 papież Grzegorz poleca dziekanowi kościoła św. Krzyża w Opolu na Szląsku aby zajął się odzyskaniem dla klasztoru posiadłości nieprawnie zabranych pod różnemi pozorami. Za czasów Długosza łany kmiece we wsi Zwierzyńcu dawały klasztorowi po 11 2 grzyw. czynszu, przytem po 30 jaj, 2 koguty i 2 sery. Karczma koło Ostrziganczam płaciła 2 grzyw. Siedmiu zagrodników płaciło po pół grzyw. każdy. Młyn dawał miarki. Był też folwark klasztorny. Karczma Niegrapka, położona na połowie drogi z klasztoru do Krakowa dawała czynsz i dziesięcinę. Miał też klasztor młyn na Rudawie, w którym mielono korę dębową. Dawał czynszu po pół grzyw. tygodniowo. Młyn ten już za Długosza stał się własnością królewską a należące do niego łąki sprzedał klasztor miastu na pastwiska, dziś Błonie zwane za 250 grzyw. Za Długosza klasztor był opasany murem, lecz zakonnice mieszkały w drewnianych domkach i oficynach, chociaż mogłyby mieć murowane. Klasztor posiadał wtedy, według Długosza wsi Bibice, Modlnica, Zabierzów, Kurzelów par. Skawina, Kamieńczyce, Lubocza, Pobiednik, Czatkowice, Facimiech, Bielany, części we wsi Przegorzały. Według Niesieckiego Dorota Kącka, ksieni klasztoru zwierzynieckiego, którym lat 50 rządziła, kościół zwierzyniecki odrestaurowała, wieżę na nim z fundamentu wyprowadziła i klasztor rozprzestrzeniła. Ta sama ksieni około r. 1635 załoźyła dla zakonnic reguły św. Norberta ko Zwierzyniec Zwikiele Zwihonka Zwięczyca Zwierzyniec Zwlerzyniee Zwierzyno Zwierzynowice Zwiezdanówka ściół i klasztor na miejscu 4 domów na rogu ulicy Wiślanej w Krakowie, które kupiła i od wszelkich ciężarów miejskich uwolniła sumą złp. 600. Zakonnice te mieszkały tu do czasów rządu austr. t. j. do roku 1798, w którym je do klasztoru tej samej reguły przy kościele św. Augustyna na Zwierzyńcu przeniesiono. Przy kościele św. Norberta jest dziś parafia greccko kat. obrządku. W r. 1782 jako też w 1880 odnowiono z gruntu budynek kościelny. Na początku XIII w. do klasztoru norbertanek wstąpiła Bronisława z domu Odrowąźów, siostra św. Jacka. Założyła ona na górze Sikorniku pustelnią do której codzień udawała się dla rozmyślań i umartwień. Zmarła w r. 1259. Szczególniejszą pobożnością zyskała sobie wielkie wzięcie tak u zakonnic jak i u ludu krakowskiego, tak że wreszcie kościół zaliczył ją w poczet błogosławionych. W r. 1612 mularze naprawiając mur przy wielkim ołtarzu w kościele klasztornym, ujrzeli rój pszczół, wzbraniający im roboty. Rozebrano mur i znaleziono trumnę ze zwłokami świętej. W pustelni na Sikorniku postawiono w XVII w. kapliczkę drewnianą, w miejscu której kosztem klasztoru stanął kościołek murowany i domek dla pustelnika. Obok tego kościołka usypano mogiłę Kościuszki w r. 1823. Przy zakładaniu fortyfikacyi zburzono w r. 1847 kościołek a 1859 r. postawiono nowy, w stylu ostrołukowym, u stóp pomienionej mogiły. W czasie napadu Tatarów w 1240 r. norbertanki schroniły się, wedle podania, do lasów koło Woli Justowskiej, gdzie gonione przez pohańców, dopadły kapliczki wśród skał i uklękły śpiewając hymny. W chwili gdy napastnicy już otaczali je, kaplica z zakonnicami zapadła się w ziemię. Skały to noszą nazwę Panieńskich. Według podania dzwon klasztorny, utopiony przez Tatarów w Wiśle, corocznie w wigilią św. Jana wypływa na powierzchnią wody i uderza wzywając pomocy; o północy roztwierają się tonie i dzwon znów na cały rok za W klasztorze samym znajduje się dzwon pęknięty, zwany dzwonem topielców, który codziennie wieczorem uderza 9 razy za dusze utopionych we Wiśle. Naprzeciwko klasztoru, już na pochyłości góry Bronisławy, wznosi się wspomniany kościół św. Salwatora. R. 1604 Dorota Kącka, ksieni klasztoru, kościół ten z gruntu przebudowała a Tomasz Oborski, sufragan krakowski, poświęcił go 14 czerwca 1626 r. Z polecenia biskupa krak. Konstantyna Szaniawskiego z r. 1726 odbywa się tu nabożeństwo w czasie oktawy Bożego Ciała. W kościele znajduje się ciekawa ambona kamienna i obraz Chrystusa ukrzyżowanego, przybranego w płaszcz niebieski, złocistą koronę i złociste trzewiki. U stóp mieści się wizerunek skrzypka. Z wizerunkiem tym łączy się podanie ludowe. Naprzeciwko kościoła św. Salwatora na wzgórzu wznosi się kaplica św. Małgorzaty, nieznanej erekcji. Spłonęła r. 1657 a 1690 odbudowaną została przez ksienią Justynę Oraczewską. Do parafii zwierzynieckiej należy też kościoł p. w. Wniebowzięcia N. P. M. z klasztorem kamedulskim na Bielanach. Parafia liczy 4536 dusz rz. kat. a 200 żydów, a mianowicie należą tu Zwierzyniec 990 mk. , Półwsie Zwierzynieckie 1122 i przedmieście krakowskie Wygoda 130, następnie wsi Chełm 222, Zakamycze 152, Olszanica 890, Bielany 360, Przegorzały 276 i Wola Justowska 393. Przy klasztorze mieści się główna szkoła żeńska a w Półwsiu Zwierzynieckiem szkoła ludowa. Obie to wsi należą do urzędu podatkowego i sądu powiatowego w Krakowie. Stacja pocztowa w miejscu. Własność większa należy do klasztoru pp. norbertanek. Część historyczną dodał Br. Ch. . Br. G. Zwierzyniec 1. wólka do Dzikowa, w pow. tarnobrzeskim, leży na płn. od Dzikowa, na zach, krawędzi lasu zwanego, , Zwierzyńcem, na obszarze tabularnym, składa się z leśniczówki i 2 chat, liczy 21 mk. 2. Z. , część Wojutycz, pow. Samborski. 3. Z. , część miasta Turki. 4. Z. , część Podhorzec, pow. złoczowski. Zwlerzyniee 1. leśnictwo, należące do bnińskiego prowentu w Bninie, pow. szremski, st. kol żel. w Gadkach Gondeck, na linii Roznań Jarocin; 3 dym. , 10 dusz. Leży naprzeciw Kórnika, za jeziorem. Istnieje już r. 1592. 2. Z. , os. , w pow. czarnkowskim wieleńskim, należy do zamku wieleńskiego ma 1 dym, 4 dusz. Leży 3, 5 klm. na płn. od zamku, na lew. brzegu Bukowca Hammerflies, dopł. Noteci. W r. 1830 osada w lasach wieleńskich. 3. Z. , fol. , w r. 1830 wchodzący w skład klucza samostrzelskiego, w pow. wyrzyskim. 4. Z. , miej scowość pod Rydzyną. W. Ł. Zwierzyno, jezioro, w pow. połockim, ob. Zwieryno. Zwierzynowice, ob. Wierznowice. Zwiezdanówka, pow. jampolski, ob. Zwedenówka. Zwięczyca, wś, w pow. rzeszowskim, zbu dowana wzdłuż potoka Zwięczycki al. Pozaha, wpadającego z lew. brzegu do Wisłoka, przygościńcu z Rzeszowa 6 klm. do Czudca. Par. rz. kat. w Rzeszowie. Wś ma 162 dm. i 883 mk. 423 męż. , 460 kob. , 866 rz. kat. i 17 izr. Pos. tabularna Włodz. Rylskiego wynosi 609mr. ; pos. mn. 1076 mr. Role są równe, urodzaj ne. Z. graniczy na płn. z Rzeszowem, na zach. z Racławówką. Mac. Zwihonka, szczyt górski 796 mt. , w dziale dukielsko skolskim, na praw. brzegu Stryja, w pow. turczańskim, na obszarze wsi Isaje. Ob. Studena 2. Zwikiele, wś nad rzką t. n. , dopł. Marychy, pow. sejneński, gm. i par. Seraje, odl. od Sejn Zwineczny Zwiniarskie 49 w. , ma 6 dm. , 58 mk. W 1827 r. było 5 i dm. , 30 mk. I Zwineczny, potok, bierze początek w lesie Jedlina, w pow. staromiejskim, w gm. Błożew i uchodzi z praw. brzegu do Błożewki dopł; Dniestru. Zwingelis, jezioro, w pow, święciańskim, we wsi Podębnie. Zwiniackie, Zwiniack, wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Mikulicze, ma 44 osad; grunta wyborne, czarnoziemne, pszenne, Z. należały za poddaństwa do dóbr brahińskich hr. Rokickich. A. Jel, Zwiniacz, potok, bierze początek w zach. strome wsi Laskowce, w pow. trembowelskim, płynie przez wsi Wierzbowiec i Zwiniacz i na granicy Skomoroszów i Budzanowa uchodzi z praw. brzegu do Seretu. Zwiniacz, Zwiniaczka, ob. Dź D niaczka. Zwiniacz, wś, pow. czortkowski, 19 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Czortkowie, tuż na płd. od urz. poczt. w Bodzanowie. Na płd. leżą Byczkowce, na płd. zach. Kossów, na płn. zach. Wierzbowiec, na płn. Budzanów, na płn. wsch. Skomorosze trzy ostatnie w pow. trembowel skim. Wzdłuż granicy płn. płynie pot. Zwi niacz. Własn. więk. ma roli or. 1489, łąk i ogr. 86, past. 35, lasu 1125 mr. ; wł. mn. roli or. 1666, łąk i ogr. 184, past. 71, lasu 1 mr. W r. 1890 było 315 dm. , 2017 mk. w gm. , 26 dm. , 155 mk. na obsz. dwor. 1957 gr. kat. , 120 rz. kat. , 95 izr. ; 2070 Rus. , 76 Fol, 26 Niem. . Par. rz. kat. w Budzanowie, gr. kat. w miejscu, dek. czortkowski. Do parafii należy wś Skomo rosze. We wsi jest cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , Lu. Dz. Zwiniacza Wielka i Mała, wś, ob. Chałaimgródek i Niechworoszcz. Zwiniacze al. Zwieniacze Wielkie, wś, pow. orszański, gm. Kochanowo o 11 2 w. , ma 22 dm. , 163 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. Zwiniacze, w dokum. także Zwiniacza, Zwiniaczyn, wś nad rzką Jarkową, pow. włodzimierski, gm. Chołoniew, 105 dm. , 649 mk. , cerkiew, 2 młyny wodne. Podług rewizyi zamku łuckiego własność kn. ssty włodzimierskiego, który sam był zobowiązany do opatrywania jednej horodni zamkowej oraz wespół z innymi dwu drugich. Od robót przy wieży peremilskiej zamku łuckiego p. starosta wymówił sie, z przyczyny że i inni panowie pow. peremilskiego przy niej nierobią. Ponieważ nieprawnie pobierano tu na rzecz starosty po groszu myta, przeto komisarze królewscy postanowili, żeby myta tu niebrać Jabłonowski, Rewizye, 35, 36, 41, 56, 63, 67. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. wś należy do włości zwiniohrodzkiej kn. Romana Sanguszki, który płaci ztąd z 17 dym. łan. , 8 półłanow. , 11 ogrod. po 2 gr. , 8 ogrod. po 4 gr. W 1583 r. należy do Holatyna ks. Fiedora Romanowicza Sanguszki, wwdy kijowskiego, płacącego ztąd z 17 łan. , 7 dym. , 11 ogr. , 8 ogr. , 1 popa Jabłonowski, Wołyń, 48, 85. Por. Peremyl. Zwiniacze, wś, pow. kocmański na Bukowinie. Gmina ma 927 mk. , obszar dwor. 59 mk. Zwiniaczka, ob. Dźwiniaczka. Zwiniarskie, jezioro na obszarze wsi Zwiniarz, w pow. lubawskim. Zwiniarz al. Świniarz, 1667 Swiniarz Major, wś kośc. nad jez. tejże nazwy, pow. lubawski, st. pocz. Montowo, szkoła katol. w miejscu; 966 ha 837 roli or. , 51 łąk; 1885 r. 53 dm. , 81 dym. , 437 mk. , 412 kat. , 25 ew. Tutejszy kościół drewniany, podobno r. 1701 zbudowany, p. w. św. Mikołaja. Co do patronatu rozstrzyga kolej miesięcy miedzy biskupem a rządem. Przy kościele istnieje szpital dla 4 ubogich, posiadający przywilej bisk. chełm. Kretkowskiego z r. 1718 i bractwo trzeźwości od r. 1855. Wsie parafialne są Zwiniarz, Łążyn, Truszczyny, Zwiniarzec, Hartowiec, Grądy, Tarczyny. Parafia, należąca do dek. lubawskiego, liczyła 1866 r. 1537 dusz, w 1895 r. 2174 dusz. Na wzmiankę zasługuje boczny ołtarz, pochodzący z kaplicy biskupiej w Hartówcu. Naprzeciw wiszą na ścianie dwa na tle złotem wykonane obrazy, św. Seweryna i św. Anny, portretami jak się zdaje donatorów. Z trzech dzwonów duży jest bardzo stary, sygnarek ma datę r. 1710. Proboszcza wymieniają tu dokumenty juź w XIV w. R. 1371 występuje jako świadek prob. Jan ob. Woelky Urkundenbuch, Nr 328. W przywilejach pojawia się ta osada p. n. Swiner, Swyn, Schwenichen i Swiniarz, po raz pierwszy już r. 1336 ob. Woelky, 1. c. , Nr 253. Należała dawniej do biskupów chełm. , jak wynika z przywileju sołeckiego, który r. 1472 odnowił bisk. Wincenty Kiełbasa. Włók obejmowała 60, z których proboszcz posiadał 4. Według wizyty Strzesza z r. 1667 72 pobierał prob. ztąd dawniej mesznego 28 kor. żyta i tyleż owsa, wówczas było tylko 6 włościan i dawali tylko po pół kor. żyta i tyleż owsa. Sołtysów było 2, z których każdy dawał po 11 2 kor. żyta i tyleż owsa. Karczmarz i leman dawali każdy po 1 korcu żyta i owsa ob. str. 240. Naprzeciw kościoła stała szkoła z ogrodem. Nauczyciel pobierał od gminy t. z. żakowe. Inwentarz biskupstwa chełmińskiego z r. 1731 opiewa Opisanie wsi Swiniarza, do folw. hartowieckiego należącej 1 Liczner, szołtys, na włókach wiecznych z swemi budynkami. 2 Franciszek, szołtys, także na wiecznych. 3 Karczmarz na wiecznych włókach, prowent pański. 4 Labecz, gbur, chałupa w szachulec, nie dobra, ladaco, stodoła w wiązarek i z dachem ladaco, szopy się obalają, ruina wielka. 5 Pokeiy, gbur, Zwiniaczka Zwiniarz Zwiniacze Zwiniacza Zwiniacz Zwiniackie Zwingelis Zwineczny Zwiniarzecz chałupa w, stara, komora się obala i z dachami złemi, stodoły 2 w szacholec, obie ladaco ze wszystkiem, szopy się 2 obaliły, a trzecia ruina wielka z dachami, chlewek w dyle niezły, spichlerz w szachulec ladaco i z dachem, chałupa za podwórzem zła ze wszystkiem. Jak osadzony rok, dano wołów 4, koni parę, jeden zdechł. 6 Paweł Syska, leman, za prawem doczesnem, ale lata wyszły, dom i inne budynki jego. 7 Marek Paweł, gbur, dom nowo budowany, naleźyty, w szacholec, stodoła w dyle ladaco ze wszystkiem, obala się, szopa w dyle zła i z dachem, stajenka dobra. Inwentarz wołów tylko para, koni para i to zborgowany jeden. 8 Szymon, leman, na włókach świeżo kupionych, za prawem, budynki ma po przeszłym jeszcze niezapłacone. 9 Jakub Przeradzki siedzi na włókach lemańskich po wyszłych latach nadań, budynki jego. 10 Cieśla za kontraktem, na włóce pustej, budynki jego. Patia Tomasz, gbur, chałupa w nie zła, z dachem, stodółka o 1 sąsieku w szachulec. Pęchczyna, wdowa pańska, chałupa dobra i z dachem, stodoły, chlewy złe, obalają, się ob. str. 61 62, manuskr. w Pelplinie. Między jeziorami niewodnemi w kluczu lubawskim wymieniono i tutejsze str. 73. R. 1789 było 29 dym. Kś. Fr. Zwiniarzecz al. Świniarz, niem, Swinarz, wś, pow. lubawski, st. poczt. Montowo, par. kat. Zwiniarz; 495 ha 429 roli or. , 23 łąk; 1885 r. 46 dm. , 62 dym. , 337 mk. , 330 kat. , 7 ew. Wizyta Strzesza z r. 1667 72 pisze de villa Swiniarz Minori Swiniarzecz feudali, ubi 30 nobilium sortes ex manso 1 2 coretum siliginis et totidem str. 240. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymieniona jako wś chełmińska, z 18 dy mami str. 222. Kś. Fr. Zwinihorod, pow. borszczowski, ob. Dźwinogród. Zwinin, pasemko górskie w Karpatach wschodnich, z kierunkiem płd. wsch. , biegnie równolegle do pasemka Dołżki i Roztycznego, oddzielone od pierwszego pot. Kijowiec, lew. dopł. Orawy i pot. Dołżanką, która następnie łączy się z pot. Zawadka i uchodzi do Stryja z praw. brzegu. Od Roztycznego oddzielone jest pasmo pot. Zawadką. ; z płd. wschodu od pasemka Koziego oddziela je potok Orawczyk, lewy dopł. Orawy. Północne stoki zbiegają na płn. do pot. Zawadki, z południa do Orawy. Długość pasma w linii powietrznej wynosi 15 klm. , szerokość, prawie na całej długości równa, wynosi około 4 Mm. Grzbiet pokryty jest pasznistemi polanami. Najwyższy szczyt Zwinin sięga 1109 mt. , mniejszy od niego nad Orawą 992 mt. Pomiędzy niemi wznosi się Chochonówka 1028 mt. nad Zawadką. Na północy kończy się pasmo WySłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 164 sokim Wierchem 818 mt. . Stoki pasma są do brze rozwinięte i okryte Wielkiemi lasami. Patrząc z przyległych dolin w kierunku ku grzbie towi, widzimy jeszcze poszczególne szczyty i grzbiety, które główny grzbiet zasłaniają. . Po między szczytami stoków, a samym grzbietem ścielą się obniżone łąki z pasznistemi polanami. Takiemi grzbietami z polaną są z płd. zachodu Pohar i Ropianka 940 mt. , z płn. wsch. Mlatka 946 mt. , Kiczera 994 mt. , Osowina, Roz toki. Przez pasmo przechodzą ścieżki i drogi. Wzdłuż całego grzbietu prowadzi granicami wsi Orawy, Poharu, Krywego, Dołżek, a Orawczyka, Suchego Potoku i Rosochacza ścieżka wydeptana od wieków przez pasterzy. Połu dniowa część pasma wznosi się w pow. stryj skim, północna w pow. turczańskim, ob. Myta. Skały pasma należą do pokładów eoceńskich. oligoceńskich górnej i dolnej kredy karpackiej Karu wojs. , 10, St. M. Zwiniszki al. Zwieniszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 11 w ma 5 dm. , 36 mk. , 87 mr. Wchodziła w skład dóbr rząd. Ludwinów. W 1827 r. 1 dm. , 12 mk. Zwinogródka, Zwinohorodka, rzeczka, w pow. zwinogrodzkim, dopływ Tykicza Gniłego. Zwinogródka, Zwenihorodka, Dźwinogród, u Strykowskiego i innych kronikarzy mylnie Świnogród, mto powiat. gub. kijowskiej, pod 49 5 płn. szer. a 48 38 wsch. dług. , odl. o 187 w. na płd. wsch. od Kijowa, nad Tykiczem Gniłym, przy ujściu do niego ruczajów Zwinogródki i Pohybnej, okolone d wyniosłościami, przy krzyżowaniu się drogi wiodącej na Taraszczę do Humania i dalej, z drogą idącą na Mirhorod i dalej. W 1887 r. było tu mk. 6320 prawosł. , 125 rozkolników, 212 katol. , 23 ewang. i 6230 żydów. Podług danych z 1860 r. było w Z. 705 dm. 6 murow. , 70 sklepów, 10247 mk. w tem 58 rozkolników, 279 katol. i 2454 żydów; 579 kupców, 6016 mieszczan, 1700 cechowych. W 1879 r. zawarto w Z. 137 małżeństw, urodziło się 599 dzieci, zmarło 487 osób, przyrost zatem ludności wynosił 112 dusz. W mieście znajdują się 2 cerkwie, kościół paraf. katol. , synagoga i 4 domy modl. żydowskie, szkoła dwuklasowa męzka i żeńska, szpital, urząd poczt. i telegr. Siedziba władz administracyjnych i sądowych. Do miasta należy 5668 dzies. Dochody w 1862 r. wynosiły 8392 rs. Rzemieślników w 1860 r. było 961 w tem 612 majstrów. Przemysł fabryczny ograniczał się w tymże roku na 3 drobnych fabrykach tytuniu i 1 fabryce świec łojowych. Handel nieznaczny, spoczywa wyłącznie w ręku żydów. Niektórzy z nich zakupują, konie w gub. ekaterynosławskiej i chersońskiej i rozprzedają je po jarmarkach. W mieście odbywają, się targi co poniedziałek. Glebę stanowi 44 Zwinihorod Zwinin Zwiniszki Zwinogródka Zwiniarzecz Zwinogródka gliniastem, dla tego też wielu z mieszczan chrześcian zajmuje się rolnictwem. Cerkiew soborna, p. w. Przemienienia Pańskiego, z muru wzniesiona w 1820 r. kosztem parafian, zamiast dawniejszej drewnianej, fundowanej w 1706 r. i stojącej w innem miejscu, uposażona jest 33 dzies. Cerkiew parafialna Uśpieńska, drewniana, istnieje od 1700 r. ; uposaźenie jej stanowi również 33 dzies. Poprzednio była tu trzecia cerkiew, p. w. Zesłania Bucha św. Kościół paraf. katol, , p. wez. Opatrzności Boskiej, z muru wzniesiony w 1809 r. przez Sołtyka. Parafia katol. , dekanatu zwinogródzkiego, istnieje od 1766 r. i liczy 1400 wiernych. Filia w Talnem; kaplice w Wodzianikach i Tołstem a dawniej też w Olszanie, Onufrówce i Berebisach. Dekanat zwinogródzki dyecezyi łuckożytomierskiej, rozciąga się na powiat zwinogródzki, czehryński i czerkaski, obejmuje 6 parafii Z. , Śmiła, Lisianka, Złotopol, Antonówka i Moszny i liczy 5915 wiernych. Dzieje, Przy wsi zw. Hudzowką lub Popowym Bogiem, o 3 w. od Z. położonej, wznosi się stożkowata góra, zwana, , Zwinihora, podług niektórych badaczy usypana rękami ludzkiemi. Z trzech stron otoczona błotami, z czwartej, wschodniej, wązką szyją połączona z pasmami wzgórz ciągnących się w różnych kierunkach po całym niemal powiecie. Wysokość jej wynosi 140 mt. , obwód około 280 mt. Wejście do okopu pokryte gruzami i kamieniami. Podanie mówi, że około tej góry leżało stare miasto, na niej stał stary zamek, na baszcie wisiał ogromny dzwon, od którego poszło nazwisko góry. Przywilej renowacyjny Stanisława Augusta z 1792 r. daje Z. za herb wysoką górę, otoczoną częstokołem. Bez wątpienia grodzisko to jest zabytkiem pierwotnej osady. Święcki twierdzi, że ta pierwotna Z. na Tyki czu istniała już za starej Rusi i za carzyków tatarskich, twierdzenie to chyba oparte jest na słowach Strykowskiego, wymieniającego na obszarze, z którego Olgierd r. 1362 wypędził Tatarów t. II, str. 6 7, osady później dopiero zaludnione jak Białacerkiew, Swinigród, Targowica. Zresztą o istnieniu Z. na Tykiczu za starej Rusi milczą kroniki. Był wprawdzie za Rusi Zwinogród, zwany kijowskim, ale ten leżał około Kijowa dziś wieś Sieraków. Zmieniająca się często ludność tych stron zajmowała zapewne i porzucała wielokrotnie obronnie położone grodzisko. Pierwszą pewną wiadomość o istnieniu Z. spotykamy dość późno, gdy Witold zepchnąwszy Włodzimierza z dzielnicy kijowskiej, aby na niej posadzić Skirgiełłę, dobywa, między innemi zamkami, i Z. nad Tykiczem. Z. położona na ważnej drodze komunikacyjnej wraz z poblizką Targowicą stała się centrem targowym. W 1411 r. Władysław Jagiełło w drodze powrotnej z Litwy i Kijowa mimojazdem tu zawadził Wapowski, Dzieje, t. I, str. 304. Gdy 1430 r. Władysław Jagiełło nadał ks. Swidrygajle godność w. ks. Litwy, tenże pomiędzy innemi miastami otrzymał i Z. na Tykiczu Stadnicki K. , Synowie Gedym. , str. 94. W 1432 r. przy boku Swidrygajły, szukającego poparcia w Moskwie spotykamy jakiegoś Aleksandra i Patrycego siedzących na Zwinogrodzie, należącym wtedy do Litwy. Karamzin powołuje się przytem na latopis troicki i inne. Wkrótce potem w 1436 r. sadowi się nareszcie Swidrygajło w Kijowie, gdzie z jego ramienia rządzi wwda Jursza. Po śmierci Jagiełły syn tegoż Władysław III, ustąpił r. 1434 Swidrygajle Wołyń, gdzie tenże aż do śmierci 1454 przebywał. Hojnym był on dla swych dworzan. Jurszowie, Mysznicowie, ks. Puciatowie, ks. Hlińscy, Kmitowie, Owerkowiczowie, Monwidowie, Myszkowicze, posiedli z nadań księcia wielkie obszary. Jednym z obdarzonych był Kalenik Myszkowicz od którego rozrodził się szczep Tyszkiewiczów. Kalenik Myszkowicz służył naprzód za młodu u księcia Włodzimierza Olgierdowicza, potem był wiernym sługą Swidrygajły. Tenże w 1438 r. nadał mu Słobodyszcze w Kijowskiem z ogromnym obszarem, rozrzuconym szeroko po nad rz. Hnyłopiatem i Hujwą przywilej na Słobodyszcze Myszkowiczowi w archiwum sławuckiem. Nadto uczynił go swoim namiestnikiem na Zwinogrodce i Putywlu, mając go za głowę do rady, za prawicę do wojny Okolski mówi że przywilej Kalenikowi na namiestnikowstwo na Putywlu i Zwinigródce przechowywał się za jego czasów w archiwum Tyszkiewiczów. W 1484 r. Mendligirej wtargnął w Kijowszczyznę, dobył i spalił Kijów i ziemię kijowską uczynił pustą. Tatarskie zagony spustoszyły i okolice Z. , tak że z siół pozostały tylko sieliszcza i uroczyszcza. Znikły drogi wozowe. Zamek w Z. oparł się najazdowi. Aleksander Jagiellończyk, w. ks. lit. , w 1498 r. mianował namiestnikiem bracławskim, Winnickim i zwinigródzkim kn. Konstantego Iwanowicza Ostrogskiego, który po bitwie pod Wiedroszą dostał się do niewoli. W 1501 r. widzimy już namiestnikiem Z. kn. Michała Wasilewicza Zbarazkiego. Z listu Zygmunta I z d. 7 września 1507 r. do tegoż kn. Michała Zbarazkiego pisanego, dowiadujemy się, że ziemianie bracławscy bili czołem królowi, t. j. prosili go o politowanie nad swoiemi włościami, które były spustoszone i w końcu zniesione od nieprzyjaciela. Ziemianie ci mieli mało ludzi, a jeżeliby kto gotów przyjść do nich z zagranicy, albo zkądkolwiek, wahał się zwykle, bo mu potrzeba było płacić królewską podymszczyznę; wynosił ten podatek za dawnych szczęśliwych czasów, kiedy włości były jak należy, 30 kóp groszy. Prosili tedy ziemianie, aby dla podnoszenia na nowo włości zwolnił król wszystkich ludzi od tej podymszczyzny, za to na króla oddawali wszystkie karczmy swoje w Bracławiu i po wsiach. Król zezwolił na wszystko, i podymszczyznę raz na zawsze ziemianom bracł. darował, a do kniazia słał rozkaz, ażeby takowej nieodbierał nadal, ani jego następcy Akty Zap. R. , i II, str. 281. Ks. Konstanty Ostrogski otrzymawszy po powrocie z Moskwy dożywocie na Z. , prosił króla w 1516 r. aby mógł ten zamek ustąpić siostrzeńcowi swemu właściwie wnukowi po siostrze Romanowi Andrzejewiczowi Fedorowiczowi Sanguszce Arch. Sanguszków, t. III, str. 133 4; A. Boniecki, Poczet rodów, str. 299. Niewierny wszakże czy Sanguszko posiadł ten zamek, ile że Zygmunt w 1522 r. nadaje go znów Eliaszowi kn. Ostrogskiemu, który zamek objąć ma dopiero po śmierci ojca swego kn. Konstantego Arch. , t. III, str. 222 3. Zamek w Z. był wtedy jednym z punktów strażniczych od dzikich pól. Utorowane drogi i gościńce przechodzące przez jego okolicę, zastąpił głośny już w tym czasie szlak czarny. To też Zygmunt I, chcąc kraj ten od Tatar osłonie, r. 1540 zawarł umowę z Sahapkirejem w Krakowie, za pośrednictwem posła carskiego Alihaczy. Sahapkirej zobowiązał się nie zakłócać królowi i potomkom jego spokojnego posiadania ziem w górze Kijowa, Smoleńska, Połocka, Podola, Sokala, Zwinohorodu, Bracławia i Kaczybeja Mostu Skarb. dypl. Daniłowicza, t. , 312. Pomimo to Tatarzy zburzyli Z. , tak że z miasta śladu niepozostało. Fakt ten zaszedł prawdopodobnie r. 1541, gdyż w uniwersale Zygmunta I wydanym w Wilnie dn. 19 marca t. r. do sprawców wołyńskich czytamy, aby z pocztami swemi spieszyli pod rozkazy kn. Teodora Sanguszki przeciwko Tatarom, którzy ciągną na Wołyń szlakiem zwinigrodzkim Arch. Sanguszków, t. , str. 287. Z. stała właśnie na drodze hordy. W 1545 r. wzmian kają źródła nam o tym zamku, jako juź nieistniejącym. Pod tymże rokiem i ziemianie bracławscy prosili króla o rychłe przystąpienie do odbudowy zamku Z. zniszczonego przez Tatarów. Mówili oni, że po spustoszeniu wszystkich wsi od pogaństwa już dziś żadna utorowana droga kołowa nie przechodzi przez Bracław, ale temu łatwo zaradzić byłoby można, gdyby za łaską Bożą i wolą Hospodarską zamek Z. był na nowo odbudowany, ale do tego naleźy ludzi pieniężnych najemnych trzymać, bo Tatarowie bojąc się ich, nie będą szkody czynie w kraju, a kozacy nie będą się ośmielać wchodzić w ziemię tatarską i zaczepki robie; nadto będzie mógł wtedy i starosta i urzędniki jego bezpiecznym być od Tatarów a i sioła będą mogły osiąść Archiw J. . Z. R. , cz. VI, t. I, str. 23. Wskutek tej prośby ziemian zamek Z. niedługo odbudowany został, lecz na innem miejscu, to jest tam gdzie miasto Z. obecnie się znajduje. Pod osłoną zamku osada zaludniać się zaczęła. W okolicy też na posadzie dawnych wsi kilka nowych wyrosło; jak Kalnebłota czyli Neberybis, Nemoroz i inne. Ułatwione przejazdy wznowiły na nowo przerwany ruch karawan. Sprawcą zamku Z. został teraz kn. Fedor Sanguszko, który zostając na tym posterunku dawał odpór zapędom tatarskim. W tym czasie urzędnik zwinogródzki niejaki Łopatecki zabił służebnika wojew. poznańskiego Górki. Król wyznaczył roki, aby ziemianie wołyńscy zjechali się na zamek Z. dla rozsądzenia sprawy. Gdy ziemianie dn. 27 lipca 1546 r. do zamku Z. zjechali, zastali tam już podstarostę Górki, który tu przybył z pocztem 500 ludzi zbrojnych. Ziemianie oświadczyli podstarościemu, że gotowi uczynić sprawiedliwość, ale z takiemi pocztami nieprzyjeżdża się do prawa. Podstarości na tę deklaracyą ich niebacząc, z pocztami swemi postanowił zostać. Wtedy to ziemianie nic nie zdziaławszy, rozjechali się uwiadomiwszy tylko króla o tem co zaszło Arch. Sang. , t. , str. 4989. W poczcie tych panów spotykamy wyłącznie tylko przedstawicieli najznakomitszych rodzin wołyńskich, z czego wypływa, że w epoce przed unią Lubelską 1569 okolice Bracławia, Winnicy i Zwinigródki były jakby przyczynkiem, dopełnieniem Wołynia i nazwą Wołyń obejmowano zarazem obie ziemie właściwą wołyńską i bracławską, które od unii dopiero stanowić zaczęły dwa odrębne województwa II, str. 753. Na sejmie lubelskim r. 1569 utworzono odrębne wojew. bracławskie, składające się z powiatów bracławskiego, Winnickiego i zwinigródzkiego. W 1570 r. nastąpiło rozgraniczenie wojew. bracławskiego od kijowskiego. Granicę stanowiła rz. Roś, zaczynając od biskupszczyzny późniejsza Pohrebyszczyzna i idąc w dół rzeki aż do lasów kaniowskich i granicy czerkaskiej Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. I, str. 228. Z. stała się odtąd centrem obszaru, który zaczął nosić miano, , powiatu. Był to wszakże powiat bez grodu; ile że to miejsce stanowiło tylko punkt zborny dla pospolitego ruszenia i targowisko dla okolicy. Współczesny Gwagnin tak o Z. pisze Zamek z miastem drewniany, w pustych polach leży, gdzie tu jest munitiey niemało, z których częste utarczki obywatele tameczni czynią Kron. Sarm. europ. , str. 288. Z. była królewszczyzną, którą król opatrzył kn. Eufemia Bohusza Fedorowicza Koreckiego. Kniaź ten umarł w Łucku r. 1579 ob. Arch. J. Z. R. , cz. I, t. I, str. 116 i jako wyznawca wschodniego obrządku pochowany był w Ławrze Pieczarskiej w Kijowie Kalnofojski. Po nim został. starostą Jerzy Struś z Komorowa, syn Stanisława, głośnego z rycerskiego zgonu na polach Rastawicy. Napady tatarskie zniszczyły znowu Z. i okolicę. Pod r. 1594 spotykamy dekret pomiędzy Jerzym Stru Zwinogródka , a, pozwanym o połowienie bobrów i różnego zwierza, jako to łosiów, jeleni, kobył dzikich, kabanów dzikich na gruntach JKM. zwinigródzkich, na uroczyszczach Krzyczkach i na rzeczkach Babanach, Iwani, Tykiczu Uhorskim, na Konyli, do Bracławia należących a w dzierżawie Dymitra Szeremety i mieszczan Winnickich będących, przez poddanych p. Kleszczowskiego poczynione ob. Jabłonowski, Ukraina, t. II, str. 391. Wtedy to Jan Daniłowicz, wojew. ruski, korzystając z pustki jaka w Z. i okolicy jej zapanowała, zagarnął ją i wcielił do swojego starostwa korsuńskiego. Jeszcze w 1616 r. Z. była pustem uroczyskiem; w tymże roku lustratorowie zjechawszy tu pustkę tylko znaleźli, żadnego nie przynoszącą dochodu. Dla tego też ani prowentu dla ststy, ani kwarty dla skarbu nieoznaczyli. Za Daniłowicza Z. zacząła zasiedlać się powoli. Tymczasem Zygmunt III oddał ją r. 1628 dożywociem Marcinowi Kazanowskiemu. Jan Daniłowicz, wwda ruski, wtedy już nieżył, a żona jego Zofia z Żółkiewskich nieoddawała Z. Kazanowskiemu, owszem r. 1629 zapłaciła ztąd do skarbu pobór łanowy i lasowy. Dowodziła ona, ze Kazanowski mylnie podał to miasto za puste uroczysko, podczas gdy mąż jej zmarły już był osiedlił. Z. została i nadal attynencyą ststwa korsuńskiego ile źe w 1631 r. Zygmunt III wydał konsens Zofii z Żółkiewskich Daniłowiczowej na ustąpienie praw do Z. synowi jej Stanisławowi. Młody Stanisław Daniłowicz w więzach tatarskich zostając, przez został okrutnie zamordowany. Po nim otworzył się wakans na ststwo zwinogródzkie. Król nieomieszkał je oddać napowrót w 1633 r. Marcinowi Kazanowskiemu, podówczas wwdzie podolskiemu i hetm. polnemu. Umarł on w 1638 r. i po nim otrzymał w tymże roku ststwo syn jego Aleksander Dominik. Tymczasem rozpoczęły się na Ukrainie ruchy kozackie latach 1637 8. Już po zgnieceniu pod Starcem, Kozacy wystosowali do Mikołaja Potockiego prośbę z zażaleniem, że podstarościowie dużo Kozaków z liczby regestrowych wykluczają; Potocki odpowiedział im na to że podstarości zwinigródzki pisał do niego, że ci których on w regestrach prowentowych ma zdawna do powinności zamkowej miejskiej, za regestrowych samowolnie się liczą, jako ży wo Kozakami niebędąc; jednakże hetman w końcu dodał, że jeżeli właśnie regestrowi i towarzysze ich ponoszą krzywdę i bezprawia to on poszle pułkownika korsuńskiego, żeby się tej sprawie przyjrzał; a wtedy za najmniejszą krzywdę uczynioną towarzystwu ich, p. podstarości mocno się zapoci Okolski, Diaryusz, str. 183. W 1639 r. za przywilejem Władysława, otrzymała jus comunicationis na ststwo zwinogródzkie Anna ż Potockich, żona Aleksandra Domin. Kazanowskiego, ststy bohusławskiego, z wymienie niem nadto Olchowca, Nemoroży, Neberybis czyli Kalnychbłot. Jeszcze w 1646 wchodziły w skład tego ststwa następujące wioski Nemoroża, Buczanówka, Olchówka, Olchowczyk, Branki Małe, Pruski, Waczyniec i Daczki. Tymczasem Zygmunt Czerny, podstarości białocerkiewski, w tymże roku, w 200 zbrojnych ludzi zajechał ststwo i zagarnął Kalnebłota ze słobodą Neberybis, od wieku należącą do Zwinigródki. Dyspozytor zwinigródzki w imieniu ststy Kazanowskiego założył o to protest do grodu kijowskiego Regestr ksiąg ziemskich i grodzkich kijow. . Ale w tymże czasie Samuel Łaszcz, strażnik kor. i głośny banita, niewiadomo jakim prawem zajął Z. w swoje posiadanie. Ani zwierzchności, ani prawa niebojący się, skupił on w około siebie garść szlachty bracławskiej, wyniszczonej na mieniu przez najazdy tatarskie, i sądząc za rzecz słuszną wspomódz ich ubóstwo, ze Z. organizował najazdy, grabił Białocerkiewszczyznę i inne królewskie i prywatne włości. Do tak źle osławionej czeladki Łaszczowej należał też zubożały również szlachcic bracławski, niejaki Szynderowski wielki ekcessant, który, jak z akt wiadomo, uwijał się i dopuszczał krzyczących burd i bezprawi Regestr ks. ziemsk. i grodz. kijow. . Ale Łaszcz niedługo tu broił, bo wkrótce prawem przekonanego, uznano go za wywołańca; dobra, urząd i cześć mu odjęto. Kazanowski przeto i nadal ostał się przy starostwie, acz niedługo potem Łukasz Hulewicz ad narrata otrzymawszy na to ststwo przywilej, przemocą intromittował się do niego. Kazanowskiemu zaś niepozostało nie innego, jak zanieść protest do grodu, gdyż na ezynne dochodzenie nie był to czas odpowiedni, ile że już wkrótce 1648 r. powstanie Chmielnickiego ogarnęło kraj ten cały. Łukasz Hulewicz był to mąż pamiętnej działalności w tychże wojnach i który nareszcie w 1655 r. pod Bruchnalem śmierć w krwawym odniósł boju. Tymczasem Z. posiedli Kozacy. Według podań zasiągniętych na miejscu wtedy to z każdego dworu kozackiego w herodzie tym, kozak wychodził, a na mogile Zwinihorod sąd stał, ho herod daleko się rozchodził, wydłużył się aż do Sudiejówki, gdzie ową mogiłę Zwinihorod od sądu Sudiejówką nazwano. Starostów jak i szlachtę Kozacy do dóbr niedopuszczali; pomimo to jednak do ststwa zwinigródzkiego kilku naraz zjawiło się pretendentów, z których kaźdy miał na też starostwo przywilej, , z okienkiem t. j. podpisany ale bez daty. Takimi starostami byli jednocześnie Zygmunt Denhof i Władysław Wilczkowski; ale jakby dla większego jeszcze zaplątania w 1654 Konstanty Wyhowski otrzymał to samo ststwo, nie dożywotniem, jak tamci dwaj, ale wieczystem prawem. Wilczkowski odstąpił praw swoich Janowi Sobieskiemu, stolnikowi przemyskiemu Bartoszewicz zna dwóch Janów Zwinogródka Jana III a żyjących z nim współcześnie, t. j. Jana, cześnika kor. , i Jana, chorążego halickiego. Ale i Jan Sobieski wkrótce przekazał swoje prawa niejakiemu Chalepińskiemu, a ten Błońskiemu. Ale było to już w czasach Doroszenkowego plądrowania na Ukrainie 1669 a następnie t. zw. ruiny i zhonu. Wtedy to lud z zachodniej Ukrainy, pod wpływem obawy przed Turkami i Tatarami całemi zastępami wynosił się za Dniepr. Jedną część tej ludności przepędził tam dawniej hetman lewego brzegu Samujłowicz, ale i jeszcze dobrowolnie gromady tegoż ludu tam dążyły. Na próżno Doroszenko nad Dnieprem warty stawiał dla powstrzymania tej emigracyi; prąd wychodztwa był niepowstrzymanymarow, Ruina, str. 444. Jan Al. Jabłonowski, chorąży w. kor. , jest pono pierwszym z posiadaczy ziemskich, który w te strony odważył się zaawanturować. To też widzimy go jak dostaje przywileje, jeden na Z. , drugi na Lisiankę, ale ażeby te dobra w trwalsze objąć posiadanie, niezapomina ponabywać praw i od sukcesorów Konstantego Wyhowskiego, któremu Zdzie dzicznem prawem była nadana, i od Błońskiego wreszcie, który to ststwo już za ruiny nabył był od Chalepińskiego Opiś akt. centr. kiew. arch. , Nr. 21, str. 14. Wtedy Z. była jeszcze pustką, bo świeżo za Doroszenka spalona była przez Tatarów, a jej ludność w jassyr zapędzona Kostomarow, Ruina, str. 91. Ale po usunięciu się z Ukrainy swawoli kozackiej znowu powoli rozpoczęła się praca odrodzenia tych zniszczonych do gruntu okolic. Jabłonowski usilnie starał się o osiedlenie i już w 1700 r. w Z. wzniesiono cerkiew. W 1717r. w Z. z mocy uchwały sejmowej stanęły na zimowe leże chorągwie lekkie pancerne. leg. , str. 173. Wiadomo, że za Augusta wojska cudzoziemskie, t. zw. auxyliarne rozłożyły się na Ukrainie. Prowincya ta dla utrzymania wojska ponosiła też niemałe ciężary rekwizycyi podatkowych. Jakoż czytamy orędzie gener. grafa Weysbach do sejmiku bracł. , ostrzegające, że gdyby powiat zwinigródzki był refractarius w wydaniu podatków, to on przyjdzie z komendą wojskową dla egzekucyi takowych przemocą Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3, str. 131. W 1735 r. obywatele bracławscy zgromadzeni na sejmiku, przez posłów swych na sejm kor. zanieśli prośbę, ażeby more innych wwdztw pow. Winnickiemu i zwinigródzkiemu urzędy ziemskie pozwolone były, i nikomu innemu, tylko possessionatom i obywatelom wwdztwa tego Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3, str. 177. Jakoż sejm na kreacyą nowych tych urzędników zezwolił, i odtąd tez mamy cały szereg dostojników powiatowych Winnickich i zwinigródzkich. Jan Aleksander Jabłonowski, będąc ststą korsuńskim, samowolnie włączył do Korsunia i ststwo zwinigródzkie, ale po śmierci jego w 1733 r. ststwo to w 1737 r. zostało oddzielone od korsuńskiego i nadane synowi jego Józefowi Aleksandrowi. Jednakie ze sporego odłamu tychże dóbr, a mianowicie z Olchowca, utworzono odrębną królewszczyznę, której ststą został w 1744 r. Rzewuski. Józef AL Jabłonowski zajął się uporządkowaniem ststwa zwinigródzkiego, a szczególniej zasiedleniem obszarów. Na większą daleko skalę, niż przedtem rozpoczęła się reparacya dawnych wiosek, lub zakładanie nowych. Osiadającym dawano ulgi na pewien zakres czasu. Ale w tym czasie krajowi zaczęli mocno dojmować t. zw. hajdamacy. Z za Dniepru lub Siczy, zręcznie się przedostawszy po za linią graniczną, na tutejsze dwory i wsi napadali. Wprawdzie r. 1742 hetman w. kor. chwalebną czynnością rozłożeniem wojska kor. partyami, ścianę tę od zagęszczonych hajdamackich rozbojów assekurował, pomimo to jednak kraj ten długo nie mógł się uwolnić od zuchwałych napadów rabusiów. Sama Zwin. w dosyć krótkich odstępach czasu po czterykroć 1742 8 1751 i 52 od hajdamaków ucierpiała Arch. J. Z. R. , cz. III, t, 3, str. 350 1; Andrejewskij, Materjały etc. W 1755 r. Józef Aleksan. Jabłonowski przekazał swoje prawa do ststwa Zwinogródzkiego Feliksowi Sołtykowi. Wtedy do Z. należały Nemorozy, Olchowiec, Mizynówka, Ryźanówka, Wodzianiki, lecz zaraz potem tenże Jabłonowski mieniąc Olchowiec częścią dóbr lisiańskich, wypędził z posesyi tych dóbr Sołtyka; które to dobra wraz z Lisianką znowu sprzedał hetm. Ksaweremu Branickiemu. Z Olchowcem były zagarnięte Wodzianiki, Mizynowka, Kobelaki, Ryżanówka, Nemoroz. W ten sposób ststwo zwinogródzkie było niezmiernie ukrzywdzone; jakoż Feliks Sołyk, a po śmierci jego w 1774 wdowa jego prowadziła z Branickim długi i kosztowny proces. Feliks Sołtyk, pułkownik lekkiej chorągwi, był synem Józefa Franciszka, wwdy czernihowskiego, a bratem kś. Kajetana Ignacego, biskupa krakowskiego; ożeniony był z Salomeą z Brzozowskich, wdową po Szaniawskim. O stanie ówczesnym Z. i ststwa objaśnia rewizya z 1765 r. , ktora pokazuje zamek otoczony dębowym częstokołem, przy wrotach koszary dla kozaków i więzienia pokryte ziemią; a na nich baszta dla straży; na przeciw wrót dom kryty gontem; lamus dębowy, z gankiem dla obrony od hajdamaków, i dalsze budynki; w mieście żydów niema, oprócz arendarza; chat 118, wolnych 5, słobożan 28. Do słobożan należą Kalnebłoto, a w nim dymów 118, wolnych 2, słobożan 28; i wioski Stebne, Jerki, Ihnatówka, Buhaczówka, Nowosielica, Wierzbowa, Hulajpole, Lataszowa. Dochód sstwa 30682 zł. i gr. 9. Puszczone jest to sstwo od JW Feliksa Sołtyka Jakubowi Korycińskiemu, łowczemu owruckiemu. Powinności poddanych takowe czynsz płacą Zwinogródka Zwinogródka podług mienia swego; dają osypy żytnie, owsiane i jaglane, i po dniu jednym koszą dla pana swojego. Kozaków herodowych w tem sstwie jest N. 25, którzy chodzą do obozu partyi ukraińskiej. Słobody nowozałoźone, które jeszcze intraty nieczynią słoboda Jurkowce, osadza ją Franciszek Padarewski; Rosochowata, osadza ją Antoni Mirecki; Kołodyste, osadza ją Aleksander Łada Walicki; Brodeczki, osadza ją Felicyan Laskowski; Lisicza Bałka, osadza ją Rufin Koryciński, miecznik czernihowski; Petrykówka, osadza ją tenże; Piaseczna, osadza ją p. Kulczycki; Wereski, osadza ją p. Jakub Koryciński, łowczy owrucki, dzierżawca sstwa tego. Osadczy tej wsi Pagurski oświadczył, że ta słoboda wielkie krzywdy ponosi od Lisiańszczyzny i Śmilańszczyzny. Gubernator sstwa tego p. Pluta oświadczył również, że to sstwo wielkie krzywdy ponosi od wojsk zagranicznych nowoserbskich a także od Lisiańszczyzny, której dziedzic ks. Jabłonowski, wwda nowogrodzki, wsi wprzód należące do Zwin. zabrał. W 1768 r. wszystkie milicye nadworne zostały wcielone do wojska związkowego. Takaż kolej spotkała i nadworną milicyą starosty Feliksa Sołtyka. Chociaż koliszczyzna jeszcze w 1768 r. stłumioną została, jednakże w rok potem w bliższej okolicy Z. jeszcze się bunty żarzyły. Jakoż wtedy to regimentarz Józef Stępkowski zniósł zaporożca Żurbę pod Olchowcem, a także w zameczku we wsi Letniowce, pod Z. zamkniętych hajdamaków pod wodzą herszta Panczenka zdobył i wyciął, a nareszcie trzeciego herszta Tymenka, zasieczonego w lesie pod Z. , brygadyerowie Dzierzek i Stefan Lubowidzki w pierwszem starciu rozgromili ob. Dzieło komisji granicznej etc. Tegoż roku Tatarzy wpadłszy do Nowej Serbii, i zburzywszy ją, skierowali powrót swój przez Śmilańszczyznę i Zwinigrodczyznę; w Kalnymbłocie i Kapustyńcach wybrali Judzi Notaty Tad. Sztejna, rkpsm. Boku 1770 sstwo zwin. płaciło kwarty 7386 zł. i 2 3 4 gr. Eligi Piotrowski Summar. ststw. Dalsze daty ściągające się do Z. są następujące r. 1770 rozpoczęto tu budowę kościoła katolickiego; pobenedykował kamień węgielny ks. kanonik Pałucki. Erekcją jeszcze w 1766 r. w. Piastowie uczynił ststa Feliks Sołtyk a w 1776 król Stanisław August zatwierdziwszy erekcję Sołtyka, uzupełnił takową wyposażając kościół annuatą w ilości 1600 zł. z dochodów sstwa, tudzież nadając futor, pole orne, sianożęć, młyn, i z miast Z, i Kalnychbłot dwa kamienie łoju Protokoły archidyakonatu kijow. , rkpsm. Należał więc kościół ten odtąd do kollacyi królewskiej Collationis regiae a r. 1780 pierwszym plebanem jego był ks. Łojecki. Wracając do procesu starościny Sołtykowej z Branickim dodajemy, że Sołtykowa uzyskuje oddanie Olchowca, ale przeciwnik przeszkadza wyjściu ordynansów wojskowej pomocy, aż nareszcie w 1780 r. departamentowi wojskowemu Stępkowski, kasztelan kijowski, danie takowej pomocy zleca. Ale w następnym roku znowu Branicki zagarnia i pomimo rozkazów zwiększenia wojskowej egzekucyjnej pomocy, wszystko to próżnem zostało, a jednak ta pomoc egzekucyjna nie była groźną siłą, bo Rezolucya Rady Nieustającej d. 5 stycznia tegoż r. naznacza 7 tylko żołnierzy. Sprawa ta jednak przeniesiona wreszcie do sądów asesorskich, została w końcu przez Sołtykową wygrana. Asesorya uznała Olchowiec za królewszczyznę a nie za dobra dziedziczne, jak chciał tego dowieść Branicki, i tym sposobem utracił on kilkadziesiąt tysięcy rocznej intraty Zbiór listów z Warszawy, manuskrypt w bibl. Stan. Łopacińskiego w Saryi. Lustracya z 1787 r. wyraża Z. przy ujściu Zwinigródki w Tykicz Gniły, z dawnego obyczaju obejmuje tytuł miasteczka, lecz żadnego zabudowania niema takiego, któreby okazywało, iż jest miasteczkiem. Mieszczan tu źadnych niemasz i o prawach miasteczko stanowiących żaden ze starych aby były nieopowiadał; żydów jest tylko kilkunastu, po chałupach chłopskich siedzących, z tych je den do arendy należy, drudzy małym handelkiem się bawią. Most na palach, dopiero od lat ośmiu, gdzie nigdy przejazdu nie było, postawiony, a z mostu idąc po lewej stronie zamek czyli dwór, około palisadami dębowemi obstawiony. Na wierzchu bramy z drzewa izdebka z gankami i strzelnicami, przy bramie izba kozacka, a po lewej stronie rezydencya, z drzewa, mająca pokojów sześć, garderobek dwie, oficyna, stajnia etc. Tuż przy zamku kościół z drzewa, niedawno wystawiony, dalej cerkwi uniackich dwie, gubernia o trzech izbach, dom na odwach, browar, młyn w którym kamieni sześc, foluszów par cztery; folwark. Dochód z mczka N. 20089 zł. 27 gr. Czysty dochód z całego sstwa 147361 zł. Wsi należące do sstwa Kalnebłota nad Tykiczem Gniłym, Stebne, Zeleźniaczka, Buchaczówka, Michałówka, Wereski przed kilkunastu laty osiadłe; Popow Roh nad Zwinigródką rzeczką od kilkunastu lat osiadłe; Jezierna, Nowosielica, Rosochowatka, Kołodyste, Łotuszowa i Hulajpole nad Tykiczem Gniłym, Piszczana przed laty kilkunastu osadzona, Wierzbówka, Hanczarycha, Petrykówka, Palczyk, Stajkowa od kilkunastu lat osadzona, Lisicza Bałka, Radczycha przed laty kilkunastu osadzona, Berebiski, futor Łukowna, Prysuda, Nowystaw, ma w sobie dworek, karczemkę, 2 chałup. W podanej skardze do lustratorów tak się wyraża starościna Sołtykowa Stanisław Szczęsny Potocki, generał artyleryi koronnej, dziedzic Humania, ściennie oddziałem rz. Tykicz Uhorski na spadku w Tykicz Gniły, w górę Tykiczem Uhorskim ze sstwem zwin. graniczący; niedosyć mając na tem, że niegdyś Franci Zwinogródka Potocki, wda kijow. , ojciec jego, mczko Kalnebłoto, z wsiami przyległemi do Humańszczyzny, zajazdem przywłaszczywszy, toż mczko z przyległościami za toczonym procesem zaledwie przywróciwszy, a na granicach ststwa odłogiem leźących, do Uhorskiego Tykicza rozciągających, wsi Kobrynową Hreblę, Sokołową, Korsunkę, Hłuboczek i Krzywe Kolano w ciągu nienaleźytej posesyi zasadzone, dotąd bezprawnie posiada, ale jeszcze wyżej gruntów sstwa przywłaszczył Star. Polska, Balińskiego, str. 1388. Od r. 1790 komisya t. . porządkowa cywilnowojskowa pow. zwin. zaczęła rezydować w Bracławiu. Prezydującym jej był Mikołaj Jaroszyński, stolnik zwin. Bo tej komisyi należały parafie tetyjowska, monasterzyska, stawiska, lisiańska, zwinogródzka, śmilańska, telepińska i moszeńska; w tychże parafiach klucze torczycki, kierdański, nastaski, medwiński, steblowski, przedmieście Białocerkiewskie i przedmieście Bohusławskie ze wsiami, nowomlijowski, horodyski, śmilański, telepiński, turyański, łebedyński, szpolański, żabotyński, bałaklijski, olszański i wązowiecki i królewszczyzny sstwo zwinogródzkie, czerkaskie, czehryńskie, sinnickie, szawuliskie, taraszczańskie, część korsuńskiego i lenność koszowacka. Na pieczęci komisyi był krzyż kawalerski z na pisem w otoku Pieczęć wwdztwa bracł. pow. zwin. Na postumencie jest drugi napis Paszportowa Żurnał do zapisywania ordynansów i wszelkich rozkazów, rękop. w bibl. piszącego. Ztąd widzimy, że ówczesny powiat zwinogrodzki ogarniał najpierw całe prawe dorzecze Rosi aż do ujścia jej do Dniepru, a dalej od tego jej ujścia tak samo i prawe dorzecze Dniepru w dół aż do granie Rzpltej. Takową granicę wdztwa bracławskiego z kijowskiem jeszcze w 1570 r. opisali byli komisarze. Ale wwdztwo kijowskie roszcząc pretensye do tej cząstki kraju nieuznawało granicy tej i z dawna uważało ją za sporną. W ciągu wojen kozackich i, , ruiny niemogło być i mowy nawet o sporze, ale skoro obie Ukrainy bracławska i kijowska zasiedliły się, znowu spór ów wystąpił na scenę. Wwdztwu kijow. chodziło przedewszystkiem, aby pewne tylko wschodnie obszary pow. zwinigródzkiego, jak Koszowata, Smiła, Czehryn i Czerkasy były mu przyznane. Ale komisye, dla ostatecznego położenia granic pomiędzy dwoma województwami po wielekroć w ciągu czasów naznacza ne, nigdy swego nieosiągały celu, bo się upornie przytrzymując granicy jeszcze w 1570 r. pomiędzy dwoma województwami po rz. Boś z niższem dorzeczem Dniepru, przez to samo nigdy nie mogły dogodzić i zadość uczynić pretensyom wdztwa kijow. , które obstawało przy swojem, przeciągając niezmiennie zakres obszaru swego aż na prawy brzeg Rosi i Dniepru. Komisya jednak graniczna z mocy konst. sejmowej r. 1755 naznaczona, odgraniczywszy dwa wwdztwa, według zaszłego juź w 1570 r. rozgraniczenia, zastrzegła jednak, że według dekretów trybunału skarbowego w Radomiu r. 1749 powinna być co do ściągania podatków z pow. zwinogrópzkiego dla obu wdztw ustanowiona alternata, to jest że jednego roku podatki z tegoż powiatu wybierać ma wdztwo bracławskie, drugiego kijowskie. Ale pomimo to spór nieustał, ile że z tego powodu wszczął się w istocie dziwaczny zamęt, gdyż niewiedziano już do jakiego wdztwa powiat zwinogródzki właściwie miał się zaliczać, tak że kalendarzyki polityczne za rządów Stanisława Augusta zamieszczały pow. zwinogródzki w wojew. bracławskiem, podczas gdy urzędowe taryfy obejmowały Z. w spisie miast wojew. kijowskiego. To też i później komisye naznaczane znów w celu utrwalenia granicy pomiędzy dwoma wdztwami zawsze niedochodziły, a nawet gdy w 1789 r. lustratorowie królewscy zrewidowawszy Z. chcieli się udać do dalszych miast. jako to Taraszczy, Czehryna, Czerkas, Siennicy, Szawulichy, Koszowatej, wtedy ziemianie kijowscy, przy udziale więcej jak 20 kawaleryi narodowej i innych ludzi, zajechali im drogę i niedopuścili dopełnić im dalszej czynności, mieniąc pow. zwinigródzki nie do wwdztwa bracławskiego lecz do Kijowa należącym awulsem. Gdy r. 1791 na sejmie czteroletnim nastąpił rozdział wwdztwa bracławskiego na 4 powiaty, to pow. zwinigrodzki wraz z Tetyjowem, Wołodarką, Lisianką, Smiłą, Mosznami zaliczono do wdztwa bracławskiego z zastrzeżeniem jednak, że ponieważ te miejsca są właśnie przedmiotem sporu z wdztwem kijow. , to ani powiatowi zwinigródzkiemu, ani nowo ustanowionemu w wdztwie kijow. powiatowi dnieprskiemu ubliżenia żadnego i w sądzeniu przeszkodą hyc nie powinno dopóki deputacya od Stanów wyznaczona finalnej decyzji względem tych granic niepołoży Rozkład wdztw. Uderzający, mówi Korzon, przykład różnic wynikających z instrukcyi podali Proskura i Trypolski, posłowie kijowscy, na dobrach ks. Potemkina Smiła, połoźonych w pow. zwinigródzkim, który zaliczał się wtedy podczas sejmu czteroletniego do dwóch wwdztw bracł. i kijow. Komisya bracławska obliczyła z nich podatek 10 grosza na 105 tysięcy, a kijowska, przy większej cenie pańszczyzny, na 150 tysięcy. Ustawą sejmu czteroletniego Z. została obdarzona sądami ziemskiemi, a zarazem wyznaczoną na miejsce sejmików. Sejmiki te miały się odbywać w tutejszym kościele lub cerkwi. Jednakże pierwszy sejmik pow. zwinogródzkiego odbył się w Winnicy dn. 14 lutego 1792 r. Gazeta narodowa i obca. W tymże czasie komisya skarbowa ordynacją swoją wyznaczyła też dla pow. zwin. skład papieru stęplowanego Korespondent Warsz. , Nr 26. Tegoż roku 1792 stała w pow. zwinogródzkim z dywizyi podolskiej brygada Dzierzka. Sztab jej był w Z. tamże. Gdy w 1791 r. na sejmie czteroletnim ustawa z d. 18 kwietnia miastom nadaną została wolność, prawem tegoż sejmu Z. uznaną została za miasto stołeczne, zjazdom, obradom i sadom ziemiańskim pow. zwinogródzkiego przeznaczone. Niemniej miasto to du. 30 kwietnia 1792 otrzymało od Stanisława Augusta przywilej renowacyjny, mocą którego król zapewniał mu prawa wolnego miasta. Przywilejem tym został nadany Z. herb, wyobrażający Zwinihorę otoczoną, dokoła częstokołem, a na niej stojącego rycerza, w jednej ręce trzymającego miecz, a w drugiej tarcze, na której widnieje krzyż Arch. J. Z. R. , cz. , t. I, str, 558. Takiż sam przywilej otrzymały i Kalnebłota. Za herb dano im źubra w błękitnym polu oryginał przywileju w zbiorach piszącego. Po rozbiorze kraju Kalnebłota, które przezwano Ekaterynopolem, zostały naczelnem miastem powiatu, ale niedługo, za staraniem starościny Sołtykowej w 1800 r. naznaczono Z. na stolicę powiatu. W 1797 r. urodził się w Z. Jan Krynicki, późniejszy profesor uniwersytetu charkowskiego 1838 r. . Salomea Sołtykowa, starościna zwin. , przeznaczyła pewną sumę na wymurowanie nowego kościoła na miejscu dawnego z drzewa, a także i na seminaryum dla księży świeckich archidyakonatu kijowskiego z tem, żeby takowe zaprowadzone i umieszczone było w seminaryum już wymurowanym w Żytomierzu przez kś. biskupa Kajetana Sołtyka. Tymczasem śmierć Sołtykowej r. 1803 niedozwoliła doprowadzić do końca budowy kościoła; suma zapisana przez nią okazała się niewystarczająca, a wskutek proźby kś. Joachima Grabowskiego do departamentu cywilnego, resztę sumy potrzebnej z kapitału fundatorki asygnować kazano. A więc dopiero w 1819 r. ukończoną została budowa dzisiejszej świątyni, p. w. Przemienienia Pańskiego. Budowniczym kościoła byl majster mularski Józef Szlachetko z Chłypnówki. Rysunek podał Julian Hryncewicz w swojej monografii o Z. W kościele przechowały się portrety fundatorki, Salomei z Brzozowskich Sołtykowej i jej córki jedynej Joanny, młodo zmarłej. Za staraniem ks. Joachima Grabowskiego i przy ofiarności kś Hieronima Sanguszki seminaryum żytomierskie zostało przeniesione do Z. i powierzone dozorowi ks. misyonarzy. W tym celu wybudowano przy kościele obszerny budynek dla alumnów. Kś. Joachim Grabowski należał do wybitniejszych osobistości. Był generalnym oficyałem archidyecezyi mohylewskiej, prałatem archidyakonem kijowskim i scholastykiem katedry kijow. W 1819 r. wikaryuszem jest kś. Grzegorz Jaźwiński, deputat powiatowy. R. 1820 w tutejszem seminaryum było zrazu tylko czterech alumnów. Uczyli się oni teologii dogmatycznej i moralnej, pisma św. , prawa kanonicznego, historyi kościelnej, wymowy kaznodziejskiej, katechizowania, obrządków i ceremonii kościel nych, administrowania św. Sakramentów, śpie wu choralnege, języka łacińskiego i rosyjskiego. Z zapisu Sołtykowej utrzymywało się przy tem seminaryum trzech misyonarzów, trzech profe sorów i sześciu kleryków. Roku 1820 regen sem był kś. Jan Ossoliński, następnie kś. Bazyli Benedykt Błędowski, wiecki, magister teologii 1882 r. , po nim kś. Marcin Łaski, tłumacz z łaciny, archeologii kościelnej, z dedykacyą Hołowińskim. W 1839 r. seminaryum zostało zamkniętem, a fundusz przeniesiony do seminaryum w Żytomierzu. Ostatnim rektorem był kś. Korniłowicz. W r. 1887 administratorem parafii był kś. Feliks Komarnicki, dziekan. Ststwo zwin. jeszcze za życia Sołtyków w 1775 r. na sejmie ekstraordynaryjnem zostało nadane na lat 50 prawem em fiteutycznem ks. Maksymilianowi Woronieckiemu. Ten zaś swoich praw odstąpił ks. Ponińskiemu, który ze Stan. Szczęsnym Potockim, dziedzicem Humańszczyzny, zamienił je na do bra tegoż galicyjskie. Gdy więc umarła Sołty kowa dożywotniczka ststwa, Z. przeszła w po siadanie hr. Stanisława Potockiego, syna Szczę snego, który przy dziale fortuny z rodzeństwem wziął mniejszą od innych schedę, co mu bonifikowano dodatkiem ststwa zwinogródzkiego. Umierając w 1833 r. córce swej jedynaczce Ale ksandrze, żonie Augusta hr. Potockiego, zosta wił ststwo na lat kilkanaście, po upływie któ rych w 1853 r. przeszło ono do rządu. W osta tnich czasach mieszkał tu jako lekarz dr. Julian Talko Hryncewicz Iłgowski, autor kilku prac an tropologicznych i etnograficznych i monografii Ostatnia starościna zwinigródzka. Zarys dzie jów kresowego miasteczka przez Jana Iłgowskiego, Kraków, 1888. Dużo jest w Z. uroczysk. Rzeczka i dolina Pohibne mają przechowywać pamięć napadu tatarskiego, podczas którego kil ku mieszkańców odbiło tam cepami jednego ze swoich. Inna pamiątka dawnej kułacznej zaba wy jest grecki zakątek greckij kut. Na dro dze ze Z. do Kalnychbłot stoi ogromny kamień Pisanki. Postawili go synowie ojcu kozakowi, głośnemu z udziału w rozgraniczeniu ststwa. Hranyczytysia znaczyło, ,, bić się, bo rzadko tu obchodziło się bez bitwy. Pisanki kule niebrały, co o wszystkich takich rycerzach poda nie mówi. Szuhujłowa mogiła jest grobem kozaka ubitego w czasie granicznej wojny. Zresztą jako na odwiecznem polu walk wszę dzie tu pełno mogił. Edward Rulikowski. Zwinogródzki powiat, utworzony w 1798 r. z ekaterynopolskiego, położony w południowej części gub. kijowskiej, graniczy na płn. z pow. taraszczańskim i kaniowskim, na wschód z czerkaskim i czehryńskim, na płd. rz. Wyś oddziela Zwinogródka . chersońskiej, na zachód zaś z pow. kaniowskim i zajmuje podług pomiarów wojennotopograficznych 60 mil al. 2904 w. kw. , t. j. 300956 dzies. Podług obliczeń komitetu statystycznego gubernialnego obszar wynosi 3044, 8 w. kw. Powierzchnia powiatu jest nieco falista i poprzerzynana nie zbyt wyniosłemi wzgórzami. Najwyższe wzniesienia znajdują się w płnzach. części, mianowicie pod wsiami Riepki Rzepki, 799 st. npm. , Fiediukówka 788 st. , Orły 768 st. ; w części płd. przy Lisiczej Bałce 677 st. ; w płd. wsch. zakątku pod wsią Wodziana 709 st. ; w części wschodniej pod wsią Łozowatka 693 st. . Glebę w części płd. stanowi tłusty czarnoziem; w części płn. znajduje się piasek, miejscami zmieszany z czarnoziemem. Podglebie w niektórych okolicach stanowi granit, występujący na powierzchnię około Zwinogródki. Z bogactw kopalnych rozprzestrzeniona jest w powiecie glina biała ogniotrwała najlepsza koło wsi Jurkówki i Nowosielicy, używana przez mieszkańców do malowania domów. Nadto o 3 w. od wsi Jerek a 6 w. od mstka Kalnibłota Ekaterynopol znajdują się pokłady lignitu, eksploatowane od 1879 r. przez spółkę Szuwałowa i Potockiego. W ogóle gleba powiatu, pomimo wielkiej urodzajności, stopniowo się wyniszcza w skutek słabej kultury ziemi, nawozów bowiem dotychczas prawie wcale nieużywają, siejąc często przez dwa lata z rzędu pszenicę. Plony roczne za ostatnich dziesięć lat przedstawiają przecięciowo więcej niż na połowę zmniejszenie się urodzaju. Powiat zwinogródzki w ogóle jest mało wodny i słabo zalesiony, stanowi on jakoby przejście od błot i lasów poleskich do bezwodnych i bezlesnych stepów gub. chersońskiej. Największa rzeką powiatu jest Wyś, stanowiąca południową jego granicę. Do niej wpada Tykicz Górny, przepływający pow. humański i uchodzący do rz. Wysi na płd. zach. granicy pow. humańskiego i zwinogródzkiego. Po Tykicza Górnego wpada Tykicz Gniły, przecinający prawie środek pow. zwinogródzkiego od płn. na południe i przybierający nieznaczne dopływy, jak Popówkę, Szpołkę i Rosochowatkę. Jezior i błot waż niejszych niema w powiecie. Lasów było dawniej nieco więcej; około 1860 r. zajmowały one do 28000 dzies. , t. j. około 9 ogólnej przestrzeni. Najbardziej lesistemi były wybrzeża Tykicza oraz okolica pomiędzy wsiami Olszanką, Żurżyńcami i Moryńcami, całkowicie prawie pokryta lasem. Obecnie, z powodu licznych cukrowni, z dawnych lasów pozostały zaledwo ślady. W 1887 r. było w powiecie bez miasta 219361 mk. 75, 5 na 1 w. kw. , w tej liczbie 200703 prawosł. , 708 rozkoln. , 1062 katol. , 31 ewang. , 16852 żydów, 5 machomet. W 1860 r. było 174403 mk. w tern 2306 katol. i 11642 żydów; podług stanów zaś 2962 szlachty, 11212 mieszczan, 25008 włościan skarbowych, 120837 włościan uwłaszczonych. W 1878 r. zawarto w powiecie 2270 małżeństw, urodziło się 10407 dzieci, umarło 7210 osób, przyrost zatem ludności wyniósł 3194 dusz. W 1860 r. było w powiecie 112 cerkwi, 2 kościoły katol. w Zwinogródce i Lisiance i 3 kaplice, 4 synagogi i 11 domów modlitwy żydowskich. Ludność zajmuje się prawie wyłącznie rolnictwem. Pod uprawą znajduje się 72 ogólnej przestrzeni. Sieją głównie żyto 32 ogólnej ilości zasiewu, dalej pszenicę 18 i jęczmień również 18, owies 14, tatarkę 9 i proso 7. Rozpowszechniona jest uprawa buraków cukrowych. Łąki zajmują przeszło 24000 dzies. Koni hodują niewiele, dosyć natomiast bydła rogatego i owiec. W 1887 r. było w powiecie 20604 sztuk koni, 4461 bydła rogatego, 95196 owiec, 31710 trzody chlewnej i 1778 kóz. Handel pozostaje prawie całkowicie w ręku żydów, zamieszkujących w miasteczkach a w ostatnich latach przesiedlających się do wsi i trudniących się przed zaprowadzeniem monopolu wódczanego szynkarstwem. Od kilku lat włościanie w niektórych wsiach zaczęli zakładać handle i szynki, konkurując pomyślnie z żydami. Pod względem przemysłu fabrycznego w 1860 r. było w powiecie 76 zakładów 2 świec łojowych, 9 cukrowni, 2 miodosytnie, 25 gorzelni, 5 browarów piwnych i 33 cegielni. Cukrownie wyniszczają wielce lasy, ale dając znaczny zarobek ludności, podniosły dobrobyt ogólny i cenę na robotnika, która w czasie żniw dochodzi do 75 kop. dziennie. W ostatnich czasach cukrownie istniały w Olchowcu i Bużance sukcesorów hr. Ad. Potockiego, w Olszance. piasku i rafinerya, hr. Władysł. Branickiego, w Poczapińcach Czetwierykowa, w Szpole Abazy. Dawniej cukrownie znajdowały się w Szpole, Olszanic, Kalihorce Mokrej, Poczapińcach, Olchowcu, Werbówce, Bużance, Budyszczach i Kisielówce. Oświata pomiędzy ludnością stoi na bardzo niskim stopniu. Oprócz szkół parafialnych przy cerkwiach istniały 4 szkoły ludowe min. oświaty w mstkach Szpole, Lisiańce, Kalnibłotach i Winogradzie, oprócz tego szkoły dwuklasowe dla chłopców i dziewcząt w Zwinogródce i Szpole. Pijaństwo między ludem rozpowszechnione jest w wysokim stopniu. Miejscową chorobą jest zimnica bardzo silna i często bardzo uparta, grasująca w jesieni i na wiosnę, szczególniej w mstkach Szpole i Kalnibłotach. W powiecie znajduje się 163 miejscowości zaludnionych, mianowicie 8 miasteczek Bojarka, Ekaterynopol, Kalihorka Mokra, Olszana, Ryżanówka, Szaulicha, Szpoła i Wysianka, 76 siół, 70 wsi i 10 chutorów. Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 3 okręgi policyjne stany i 17 gmin. Okrąg 1szy w Szpole obejmuje 6 gmin Szpoła, Kali Zwinogródka Zwirgiele Zwirdzyńskie Zwirdzin Zwirczak Zwirbliszki Zwirblewszczyzna Zwirblienen Zwiranka Zwion Zwir Zwion Mokra, Kozackie, Stecówka, i Tarasówka; okrąg 2gi w Ekaterynopolu Kalnibłotach obejmuje 5 gmin Ekaterynopol, Petrykówka, Husaków, Niemoroź i Bohaczówka; wreszcie okrąg 3ci w Łysiance obejmuje 6 gmin Lisianka, Bojarka, Winograd, Czyżówka, Żurżyńce i Pedynówka. Pod względem sądowym powiat dzieli się na 4 okręgi sędziów pokoju i tyleż rewirów inkwirentów sądowych. W powiecie znajduje się 4 stacje pocztowe Zwinogródka, Szpoła, Lisianka i Kalihorka Mokra oraz 2 st. telegraficzne Zwinogródka i Szpoła. Nadto w powiecie jest 11 st. poczt. ziemskich do przewozu urzędników. Pod względem komunikacyjnym powiat przecina droga pocztowa z Białej Cerkwi, przez Taraszczę, Lisiankę, Zwinogródkę, Szpołę do Złotopola i Elizawetgradu, od której ze Zwinogródki wychodzi odnoga przez Talne do Humania i dalej długa w granicach powiatu 30 w. . Mstko Szpoła połączone jest linią dr. żel. ze st. Ćwietkowo dr, żel. chwastowskiej, długą 21 w. W czasach dawnych własność ziemska w dzisiejszym pow. zwinogródzkim była podzieloną pomiędzy kilka rodzin możnowładczych, które początkowo najczęściej zarząd nad swemi ziemiami poruczały rządcom i ekonomom, mało zajmując się temi rozległemi pustyniami. Ziemie te po większej części nadawane były jako starostwa w pewne czasowe posiadanie, zaczem niezostały oddane w posiadanie wieczne i niestały się z czasem własnością licznego zastępu sług i oficyalistów przez darowiznę i kupno. Wiele z tych wsi przeszło następnie w inne ręce i w ogóle w całym powiecie niema posiadłości, któraby w jednym ręku przetrzymaną była przez wiek cały. W obręb tego powiatu wchodziły niegdyś dawne sstwa a dzisiejsze powiaty zwinogródzki, czehryński, czerkaski i taraszczański. Dawniej zachodnią częścią powiatu zwinogródzkiego władała rodzina Ponińskich, Sapiehów, Jabłonowskich i Woronieckich. Wschodnia część, mająca najobszerniejsze wsi, była w posiadaniu Lubomirskich, przez których zamieniona z ks. Potemkinem na dobra na Białorusi, po jego śmierci przeszła na własność kilkunastu sukcesorów. Wsi te stanowiły część należącą do dóbr śmilańskich, gdzie koncentrował się cały zarząd. Sstwo zwinogródzkie, leżące w samym środku powiatu, nadawane czasowo, zanim zostało własnością skarbową, i nakoniec dobra stanowiące niegdyś odłam Białocerkiewszczyzny, nadanej Branickiemu przez cesarzową Katarzynę. Według statystyki Czubińskiego pow. zwinogrodzki co do liczby posiadaczy większej własności Rossyan zajmuje trzecie miejsce pomiędzy powiatami gub. kijowskiej, po powiatach czerkaskim i czehryńskim. Rossyanie stanowią w powiecie więcej niż połowę właścicieli ziemskich, ziemi natomiast większa ilość jest w posiadaniu Polaków. Etnograficznie sama natura podzieliła powiat na dwie części płn. zachodnią i płd. wschodnią, z których pierwsza przedstawia kraj więcej obfitujący w wodę, bardziej leśny i górzysty, którego ludność mówi narzeczem zbliżonem do dyalektu poleskiego a większość właścicieli ziemskich stanowią Polacy. Natomiast druga część jest mało wodna, bezleśna prawie, więcej stepowa; ludność jej zbliżona obyczajami i mową do ludności gub. chersońskiej a przeważną liczbę właścicli ziemskich stanowią Rossyanie. J. Krz. Zwion, fol. , pow. wystrucki, st. p. Zwir 1 potok, wypływa z płd. stoków grzbietu Sekula, w dziale skolskodelatyńskim, zabiera dopływy Norę i Rozliczny i uchodzi do Rożanki z praw. brzegu. 2. Z. al. Mohylski potok, wypływa ze stoków płn. Elmowej góry i uchodzi do Libuchorki dopł. Stryja z praw. brzegu. 3. Z. al. Zwor, prawy dopł. pot. Syhła pr. dopł. Oporu, do którego uchodzi na obszarze Libochory, w pow. stryjskim. 4. Z. , potok, dopł. Krywki dopł. pot, Husnego, uchodzącego do Stryja na obszarze gm. Krywka ob. . Zwiranka, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 60 w. od Dzisny, 4 dm. , 26 mk. , wś, pow. piłkałowski, st. p. Mallwischken. , wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 21 w. od Poniewieża, par. kat. Remigoła, posiada kaplicę katol. Zwirblewszczyzna 1 i 2, dwa zaśc. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Komaje o 10 w. , okr. wiejski Syrenczany, o 22 w. od Święcian, 2 dm. , 16 mk. katol. podług spisu z 1865 r. po 9 dusz rewiz. ; należały do dóbr Dziakiszki, Weryhów. Zwirblienen al. Endrunen, wś, pow, piłkałowski, st. p. Willuhnen. Zwirbliszki al. Żwirbliszki, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Gryszkabuda, odl. 26 w. od Władysławowa, mają 3 dm. , 26 mk. Wchodziły w skład dóbr rząd. Leśnictwo. W r. 1827 było 3 dm. , 25 mk. Zwirczak, potok, dopł. Opaki dopł. Bystrzycy Tyśmienickiej. Ob. Opaka 2 t. VII, 539. Zwirdzin, łotew. Zwiergdzińs, dobra, pow. lucyński, o 11 2 w. od Lucyna, własność Szadurskich, mają 2502 dzies. Grunta wydzielone włościanom przy uwłaszczeniu ocenione zostały na 23528 rs. Znajduje się tu zarząd gminy, liczącej 1258 dusz. Zwirdzyńskie, jezioro, zwane dawniej Dunaklo, pow. lucyński, podług lustracyi z 1599 r. należało do zamku lucyńskiego i miało do 1 4 mili wzdłuż ob. t. IV, . Zwirgiele, wś, w par. Sejny. W nowszych Zwirgzdy Zwirgzdy Zwirgżda Zwirgżdajcie Zwirki Zwirokałnas Zwirów Zwizdal Zwiża Zwiżdeń Zwiźeńsk Zwlecza Zwodeckie Zwody Zwola spisach r. . Zwirgzdy al. Żwirgzda, os. , pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny odl. 7 w, , ma 4 dm. , 17 mk. Należy do dóbr Klejwy. Zwirgżda, rzeczka, lewy dopł. Szeszupy. Zwirgżdajcie 1. wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów odl. 11 w. , ma 6 dm. , 75 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. W 1827 r. 6 dm. , 78 mk. 2. Z. , wś, pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Szumsk, odl. od Wyłkowyszek 14 w. , ma 31 dm. , 194 mk. W 1827 r. 1 dm. , 11 mk. Zwirki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 53 w. od Nowoaleksandrowska. Zwirokałnas, wzgórze pod Krożami, w pow. rossieńskim. Zwirów, pow. łucki, ob. Zwierów. Zwizdal, rzeczka, w pow. owruckim, prawy dopływ Uszy, bierze początek w pobliżu wsi Niedaszki, płynie od płd. ku północy na Bazary, Minki, Szyszałów, Zwizdal, Buczę i uchodzi pod wsią Nowe Szarnie, na wprost ujścia Noryni. Zwizdal, w dokum. Zwiedajska Rudnia, wś nad rzką t. n. , pow. owrucki, gm. i par. praw, Chrystynówka o 10 w. , na płd. wsch. od Narodycz, Zwiża, mylnie, ob. Zdwiż. Zwiżdeń, ob. Zdwiż. Zwiźeńsk al. Zdwiżeńsk, stary gród, ob. Zdwiż. Podług zdania niektórych badaczy śladami grodu są dawne wały i zamczysko na gruntach wsi Miasteczko, w pow. radomyskim. Zwlecza al. Jeżówka, rzeczka, prawy dopływ Pilicy, bierze początek pod wsią t. n. , w pow. włoszczowskim, płynie koło Secemina i połączywszy się z Jeżówką z praw. brzegu uchodzi pod Maluszynem do Pilicy. Uprowadza wody lesistego płaskowzgórza okolic Secemina. Zwlecza, wś i fol. nad rzką t. n. , pow. włoszczowski, gm. i par, Secemin, odl. 17 w. od Włoszczowy. W 1827 r. było 15 dm. , 107 mk. W r. 1889 fol. Z. r. 1865 oddzielony od dóbr Bichniow, rozl. mr. 585 gr. or. i ogr. mr. 260, łąk mr. 69, past, mr. 58, lasu mr. 140, w odpadkach mr. 33, nieuż. mr. 16; bud. mur. 2, drew. 9; płodozm. 9pol. ; las nieurządzony. Wś Z. os. 7, mr. 36. Na początku XVI w. nie było tu wcale folwarku ni dworu. Łany km. dawały dziesięcinę, wartości do 2 grzyw. , prepozyturze kurzelowskiej. Za konopną płacili kmiecie po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 547, 564. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1540 wś Zwlecza, własność Piotra Szafrańca, miała 3 kmieci na łanach, 1 łan pusty, . 2 zagr. Paw. , Małop, 569. Zwodeckie, osada, pow. pruźański, w 4 okr. pol, gm. Masiewo, o 73 w. od Prużany, 42 dzies. ziemi włośc. Zwody 1. Wielkie, wś włośc. i okolica szl. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. poi, gm. Łyszcza, o 29 w. od Brześcia. Wś ma 261 dzies. ziemi włośc. 88 łąk i pastw. , 28 nieuż. , okolica 104 dzies. 16 łąk i pastw. , 6 nieuż. . 2. Z. Małe, wś włośc. , tamże, o 28 1 2 w. od Brześcia, 15 dm. , 160 mk. , cerkiew, szkoła, 280 dzies. ziemi włośc. 20 łąk i past. , 48 nieuż. . Dobra Z. Wielkie i Małe, własność Gutowskich, mają 709 dzies. 120 łąk i past. , 83 lasu, 14 nieuż. . Zwola 1. wś i fol. , pow. kozienicki, gm. Sarnów, par. Oleksów, odl. od Kozienic 25 w. , ma 40 dm. , 347 mk. , 365 mr. dwor. , 667 włośc. Cześć Z. lit. B. 120 mr. dwor. W 1827 r. było 22 dm. , 155 mk. W r. 1873 fol. Z, rozl. mr. 363 gr. or. i ogr. mr. 257, łąk mr. 45, past, mr. 29, zarośli mr. 2, w odpadkach mr. 10, nieuż. mr. 20; bud. mur. 2, drew. 12; płodozm. 10pol. ; pokłady torfu, młyn wodny. Wś Z. os. 35, mr. 477, Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1569 wś Z w par. Oleksów, własność Zdanowskiego, miała 3 łan. , 2 komor. Pawiń. , Małop. , 318. 2. Z. al. Z. Dluga, wś, pow. opatowski, gm. Sadowie, par. Momina, odl. od Opatowa 10 w. , ma 21 dm. , 138 mk. , 474 mr. W 1827 r. było 14 dm. , 95 mk. W dok. z r. 1424 występuje nobilis de Swolya Kod. dypl. pol. , III, 386. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 Zwola i Welsznow płaciły gr. 14 den. 9. W 1578 r. wś Z. Długa, w par. Momina, miała 6 osad. , 3 łan. , 3 zagr. z rolą, 1 kom. , 5 biednych Pawiń. , Małop. , 187, 457, 459. Ob. Potrzyn. 3. Z, Sarnia, pow. opatowski, ob. Sarnia Zwola. W 1827 miała 16 dm. , 123 mk. 4 Z. , wś i fol. , pow. łukowski, gm. Miastków, par. Zwoła, posiada kościół par. drewniany, ma 47 dm. , 421 mk, 1800 mr. W 1827 r. było 27 dm. , 159 mk. Kościół i parafią erygował r. 1529 dziedzic wsi Jan Zwolski. Spisy pobor. z r. 1576 wymieniają wieś kościelną Zwola, w pow. czerskim, nie podają jednak żadnych szczegółów o właścicielach i osadnikach. Z. par. , dek. łukowski, dawniej łaskarzewski, 1266 dusz. Br. CA. Zwola, wś wymieniona przez Długosza B. B. , I, 142 i podana w spisie poradlnego z r. 1490 Pawiń. , Małop. , 447 p. n. Swolica, w par. Wieliczka, będzie to dzisiejsza Wolica. Według Długosza posiadał wieś Stanisław de Dambye h. Rola; miała 3 małe łany kmiece i folwark szla checki. Według spisu poradlnego była w części własnością Lipskiego, w całości miał ją Canalecz. Mac. Zwoła, młyn, w parafii nietrzanowskiej, w okolicy Zaniemyśla, Środy, Miłosławia i N. Miasta. R. 1239 przez Bronisza nadany został klasztorowi paradyskiemu, leżał prawdopodobnie nad Maskawą. W r. 1540 darował go Jan Bniński Mikołajowi Bnińskiemu, dziedzicowi Borka. W r. 1578 należał do Bnińskich a r. 1618 do Zwolaki Zwolaki Zwoleń Jędrzeja Opalińskiego, bisk. poznańskiego. Dziś nie znany. Zwolaki, wólka do Ulanowa, w pow, niskim, na lewym brzegu Tanwi, na wschód od Ulanowa. Ma 28 dm. i 161 mk. Na południe graniczy przez bór sosnowy z Glinianką, na wschód z Dąbrowicą. Mac. Zwoleń 1 os. , dawniej miasteczko nad rzką. Zwoleńką, pow. kozienicki, . i par. Zwoleń, odl. 29 w. na wschód od Radomia, przy drodze bitej z Radomia do Lublina, o 28 w. od Góry Puławskiej nad Wisłą. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, sąd, urz. , urząd poczt. , przytułek dla 5 ubogich, browar, olejarnią, miodosytnię, garbarnię i młyn. Sa to drobne zakłady przemysłowe. W r. 1879 było 315 dm. i 4210 mk. , na Starostwie 5 dm. i 40 mk. Do mieszczan należy 5853 mr. ziemi. W r. 1827 było 218 dm. , 2050 mk. ; 1864 r. 325 dm. 20 mur. i 3351 mk. 1760 żydów. W r. 1890 cała gmina Z. osada i przedmieścia Praga, Kopciucha i os. Rydułtki miała 6071 mk. ; śród zapisanych do ksiąg stałej ludności było 7 praw, 33 prot. i 3377 żydów. Z. powstała na obszarze wsi Gotardowa Wola, wchodzącej w skład ststwa radomskiego. Wieś tę trzymał w zastawie Jan Cielątko, , de Lischin zapewne Luszyn, w pow. gostyńskim, łożniczy królewski, który uzyskał w r. 1425 przywilej na założenie miasta, mającego się zwać Zwoleń. Aktem tym król nadawał mu wójtowstwo dziedziczne, z prawem pobierania różnych czynszów i dochodów i pozwalał mu łaźnią wystawie, mieć postrzygalnią sukna i t. d. Przeznacza mieszczanom pastwiska i sto łanów frankoń. , składających się z ról uprawnych i zarośli; osiadających uwalniał na lat 10 od wszelkich podatków i powinności, karczujących zaś grunta na lat 16, po ywie których płacić będą z łanu po grzywnie w półgroszkach, wójt zaś i jego potomkowie stawać mają na każdą wyprawę wojenną z kopijnikiem i dwoma łucznikami. Osada otrzymuje prawo niemieckie i targi tygodniowe co czwartek. Gdy część domów zgorzała, otrzymali właściciele 1559 r. uwolnienie od wszelkich podatków, pod obowiązkiem odbudowania kościoła. Lustratorowie 1564 r, zastali 221 dm. , rzeźników 11, każdy daje po pół. łoju do dworu; kołodziejów 7, za wrąb do lasu płacą po gr. 12; piekarze, szewcy i 21 gorzałkę pędzących wolni od czynszu. Przedmieście na gościńcu lubel. ma 7 kmieci. Pokazali myeszczanie do Woloch pro curru bellico mar. 16, a na koronaczią quitt ad mar. 4. Sthawy ieden rzeczoni Ridulth, wzdlusz ad stadia 10, w szerz ad tria. Pyerwszi rasz wszadzono weni karpy kop 70, drugi rasz kop 60. Drugi sthawek mały, ktory na odrosth osthawiony; trzeczi na polyu, ktory P. Stharostha koszthem szwem zbudowal ab annis 6 odroszlisko dlya karpya obroczył. Podług lustracyi z 1569 r. znajdowało się 258 dm. Pierwszy Batory pozwolił żydom 1578 r. budować się i trudnie się handlem, wedle przywilejów żydom małopolskim nadanych; co też potwierdził 1591 r. Zygmunt 111, pod warunkiem iż nie mogą więcej posiadać nad 10 domów. Po zgorzeniu Z. pozwala im tenże król 1615, dla rychlejszego wzrostu miasta, drugie 10 postawić domów. R. 1616 zatwierdzony został cech, składający się; z kowalów, slusarzów, kotlarzów, czapników, bednarzy, mieczników, stolarzy, rymarzy, siodlarzy i kołodziejów. Po spaleniu miasta przez Szwedów, wedle świadectwa lustracyi z 1660, było 125 dm. , kowalów 3, stolarz, kotlarz, czapników 2, bednarz, ślusarz, kołodziej, szklarz; cechy prasolski, płocienniczy, liczący 6 tkaczów, krawiecki zaś i kuśnierski po 6 majstrów; przekupniów i piekarzy 16, kramarzy 5, bań gorzał. 18. Wóz wojenny 2 konny, z woźnicą, hajdukiem i z potrzebami wojennemi wyprawili byli mieszczanie pod Kraków. Żydzi posiadają 8 dm. , z każdego płacą po czer. zł. , co uczyni 48 zł. i po groszu czynszu; komorników źydów 20, dają po 1 zł. , a nadto wszelkie ciężary i powinności miejskie ponoszą; rzeźników 8, bań gorzał. 7, krawców 2. Lustracya 1789 r. wyraża To Sstwo niegr. jest w possessyi W. Dłuskiego. Szewców jest 25, płacą ogólną summę zł. 5 gr. 6; kowal i stolarzów 2, płacą po gr. 12; kołodziejów 4 po gr, 6; tkaczy 3 po 18 gr. Prasołów czyli solarzy żadnego nie masz. Gospodarz żydowski płaci z domu zł. 18, których jest 23; domków źydow. 3, po zł. 9 komorników 36, po zł. 1; od szynkowania miodu, wina, zł. 300; piekarze żydowscy płacą zł. 100, od kramnicy po gr. 18; krawców 6. po gr. 6; czapników 4 po gr. 12; kuśnierzy 6 płacą zł. 1 gr. 6; rzeźników 3, każdy, prócz czynszu, daje łoju topion. pół kamienia; ciż od rzeźby zł. 100. Uskarżali się mieszczanie na żydów o odebranie wszelkiej sposobności do handlu, o ustawiczne skupowania placów, o bezprawne prowadzenie solnego handlu, w ktorym katolicy ustać ze stratą musieli. Summa intraty ze Sstwa zł. 16026 gr. 4, od której do skarbu kor. 2 kwarty provenit. Już w połowie w. istniał tu kościół par. drewniany, p. w. św. Krzyża i św. Katarzyny. Do kościoła należały role i łąki. Dziesięcinę dawały łany miejskie a prócz tego i folwark królewski Długosz, L. II, 559. Zdaje się, że w XVI w. wzniesiono obecny kościół murowany, ze szczytami zębatemi. W r. 1569 w skład parafii wchodzą wsi Sycyna, Strykowice Wielkie i Małe, Grabów, Wola Gluskowa, Zielonka, Wola Zieleńska i Barycz. Na początku XVII w. Adam Kochanowski na Sycynie syn Mikołaja a brat Piotra, tłumacza Jerozolimy, buduje przy kościele kaplicę z grobami rodzinnemi. Przenosi tu zwłoki dziadków i ro Zwonica Zwonicha Zwoleńka Zwonieckie Zwoniszki Zwonka Zwonki Zwonkowa dziców z cmentarza w Zwoleniu. Synowiec Adama i dziedzic Mikołaj uposaźa kaplicę i stawia pomnik Adamowi r. 1628. Pomiędzy pomieszczonemi tu nagrobkami znajduje i pomnik Jana, ozdobiony płaskorzeźbą marmurowa, przedstawiającą poetę w ówczesnym stroju z długa broda. Napis na pomniku brzmi Ne insalutata praeteriret hospes eruditus, ossa tanti apud mentes elegantiores hoc marmor indicio esto. Obiit anno 1584 die 22 augusti aetatis 54. Kaplica ta mocno przez czas zrujnowana, jest obecnie restaurowana, Przy kaplicy tej ustanowioną została prebenda. Drugą kaplice z ołtarzem św. Stanisława i prebendą ufundowała przy kościele zwoleńskim Zuzanna Owadowska, wnuczka Jana Kochanowskiego córka Ewy Koch. . Szczegóły tyczącę się kościoła w Z. i obu kaplic tudzież napisy grobowe podał kś. Gacki w dziełku O rodzinie Jana Kochanowskiego Warszawa, 1869. Przy kościele przechowały się metryki urodzeń od r. 1636, ślubów od 1667 i zmarłych od 1695 r. W r. 1754 pożar zniszczył kościół a 1781 okradziono zakrystyą z aparatów i sprzętów. Verdum przejeżdżając przez Z. r. 1672 widział tu, prócz kościoła parafialnego, drewniany kościołek szpitalny. Zwoleńskie starostwo niegrodowe, w woj. sandomierskiem, pow. radomskim, podług lustracyi z r. 1629 obejmowało miasto Zwoleń z folwarkiem i wieś folwarczną Bartodzieje, które w r. 1771 posiadał Kanut Dłuski. Opłacał on kwarty złp. 2433 gr. 4, a hyberny złp. 2670 gr. 14. Dziesięcioletnie spory, jakie prowadził Dłuski z poprzednim starostą zwoleńskim Strzemboszem po różnych sądach o wójtowstwo zwoleńskie, spowodowało iż na sejmie r. 1773 75 Stany Rzpltej przez oddzielną konstytucję nakazały pieczętarzom natychmiastowe załatwienie tej sprawy. Dobra Zwoleń Starostwo, po dopełnionej segregacji miały r. 1889 na fol. Zwoleń Starostwo z nomenklaturą Regułt i Praga mr. 129 gr. or. i ogr. mr. łąk mr. 47, osada wieczystoczynszowa mr. nieuż mr. 13; bud. mur. 13, drew. 5. Poprzednio do dóbr należały wś Tczów os. 150, mr. 3322; wś Brzezinki os. 77, mr. 1018; wś Bartodzieje os. 91, mr. 1508; wś Praga os. 13, mr. 161; wś Kazimierzów os. 13, mr. 225; wś Melanów os. 3, mr. 82; wś Linówek os. 1, mr. 13; wś Wilczyług os. 4, mr. 77; wś Kopciucha os. 3, mr. 40. Leśnictwo rządowe zwoleńskie, z zarządem we wsi Dobiec, dzieli się na 4 straże małomierzycka, makowiecka, wolskosolecka i miednińska. 2. Z. , folw. , pow. kozienicki, gm. Tczew, par. Zwoleń, odl. 28 w. od Kozienic, ma 5 dm. , 40 mk. , 540 mr. Stanowi własność prywatną. Br. Ch. Zwoleńka, rzeczka, ob. Lucymia. Zwolno 1. leśnictwo należące do bnińskiego prowentu, w pow. szremskim, ma urz. okr. i st. dr. żel. w Szremie, urz. st. cyw. w Bninie, szkołę i par. katol. w Niezamyślu, ew. w Zanie myślu, 1 dym, 18 dusz. 2. Z. , holendry, w temże położeniu, urz. st. cyw. w Szremie. Obszaru 377 ha, 37 dym. , 283 dusz 115 kat. . Wś Z. istniała już r. 1331 w czasie najazdu Krzyżaków. Mieszkańcy okoliczni usypali wał na 8 mil długi, począwszy od wsi Z. i Kępy ku Poznaniowi aż do Głuszyny i pociągnęli przy nim rów głęboki, napełniony wodą z jeziora. Tu Krzyżacy pobici. W r. 1780 na obszarze wsi Z. założyła holędry starościna z Działyńskich Potulicka i nadała osadnikom po 3 huby roli miary chełmińskiej, wolny wręb na opał i bu dowlę i wolne pastwisko. W. Ł. Zwolska Wola, wś istniała w ziemi czerskiej r. 1474. Będzie to zapewne dzisiejsze Suchowola, w pow. łukowskim, gm. Miastków, albo też Zwola. Zwonica, rzeczka, pow. połocki, ob. Zwanica. Zwonicha al. Fossa, rzeczka, w pow. bracławskim, prawy dopływ Bohu, ma ujście poni żej wsi Dzwonicy. X. Zwonicha, właściwie Dzwonicha ob, , wś, pow. bracławski, na pograniczu pow. Winnickie go, okr. pol. Woronowica, gm. Łuka, par. katol. Tywrów o 4 w. , odl. o 40 w. od Bracławia, ma lal osad, 1078 mk. , 851 dzies. ziemi włośc, 1233 dworskiej, 42 cerkiewnej. Cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1737 r. , z 1006 parafianami. W XVI w. własność Kleszczowskich, obecnie Jaroszyńskich. Lr. M. Zwoniec, wś, pow. rohaczewski, gm. Dowsk o 8 w. , 112 dm. , 673 mk. , dwa zapasowe spichlerze gminne. Zwoniec al. Dzwoniec, u Konst. Porfirogenity Gelandri, czwarty z rzędu poroh Dnieprowy, pomiędzy porohami Łochańskim i Nienasyteckim, u zejścia się granic pow. ekaterynosławskiego, nowomoskiewskiego i pawłogradzkiego, składa się z 4 ław, spadek ma blisko 5 st. , na przestrzeni 750 st. Zwoniec, potok, dopływ z praw. brzegu pot. Syhła, w pow. stryjskim, na obszarze Libochory. Zwonieckie, wś nad Dnieprem, pow. i gub. ekaterynosławska, na płd. wsch. od Ekaterynosławia. Zwoniszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Nowoaleksandrowska. Zwonka, uroczysko leśne, pow. słucki, w obrębie dóbr Sawejki, Nowickich. A. Jel. Zwonki, zaśc. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra ks. Radziwiłłów Czeress o 7 w. , 8 dusz rewiz. Zwonkowa, rzka, w pow. owruckim, prawy dopływ Jasieńca. Zwonkowa, wś na pr. brz. Irpeni, pow. kijowski, w 3 okr. pol. , gm. Hlewacha, par. praw. Skitek o 8 w. , odl. o 42 w. od Kijowa, ma 172 Zwoniec Zwoleńka Zwolno Zwolska Wola Zybinówka Zybergowo Zworec Zwornogoschuetz Zworowicze Zworzec Zwykiszki Zwycięstwo Zwyżyń Zybieliszki Zwonkówka Zwonkówka Zwonowice Zwonowitz Zwoos Zwór Zworaden Zybniszki mk. Włościanie uwłaszczeni zostali na 380 dzies. , ze spłatą po 203 rs. 31 kop. rocznie. Zwonkówka al. Dzwonkówka, szczyt górski 984 mt. , na obszarze gm. Obidza, w pow. nowosądeckim. Wody uprowadza pot. Obidza dopł. prawy Dunajca. Por. Szczawnica. Zwonowice, wś, pow. olkuski, ob. Dzwonowice. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś Zwonowice, w par. Pilica, należąca do Jana Kmity, miała 41 2 łan. km. , 4 zagr. z rolą, 3 kom. bez bydła Pawiń. , Małop. , 80. Zwonowice, pow. rybnicki, ob. Dzwonowice. Zwonowitz, wś, pow. rybnicki, ob. Dzwonowice. Zwoos al. Zwooz, może Zwóz, dobra i wś, pow. lubliniecki, par. kat. i ew. Dobrydzień. W r. 1855 dobra miały 1566 ha, 15 dm. , 220 mk. 25 ew. ; wś 145 ha, 27 dm. , 213 mk. kat. Do Z. należała kol. Rędzin. Zwór, potok, lewy dopł. Solinki, lew. dopł. Sanu. Zwór 1. wś, pow. Samborski, 18 klm. na płd. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Samborze. Na płn. wsch. leży Wola Błażowska, na płd. wsch. Sprynia, na płd. Niedzielna, na zach. Łużek Górny, na płn. zach. Wola Koblańska 3 ostatnie w pow. staromiejskim. Na płd. zach powstaje pot. Wolanka i płynie na płn. wsch. do Woli Błażowskiej. W dolinie potoku 434 mt. leżą zabudowania. Najwyżej wznosi sie na płd. granicy Kilczyn horb 819 mt. . Własn. wiek. ma roli or. 8, łąk i ogr. 5, pastw. 5, lasu 626 mr. ; wł. mn. roli or. 753, łąk i ogr. 182, pastw. 298, lasu 54 mr. W r. 1890 było 77 dm. , 402 mk. w gm. , 6 dm. , 30 mk. na obsz. dwor. 377 gr. kat. , 20 rz. kat. , 33 izr. , 2. wyzn. ; 399 Rus. , 33. Par. rz. kat. w Czukwi, gr. kat. w miejscu, dek. staromiejski, dyec. przemyska. Do par. należy Wola Błażowska. We wsi jest cerkiew i szkoła 1klas. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. ekonomii Samborskiej, klucza zadniestrzańskiego ob. Rkp. w Bibl. Ossol. , Nr. 1255, str. 53 i Nr 1632, str. 143. 2. Z. , cząść Turzego, w pow. staromiejskim. Zworaden, pow. niborski, ob. Dwukoły. Zworec, potok, praw. dopł. Stryja, w pow. turczańskim. Ob. Komarniki. Zworec al. Zworzec, przys. wsi Komarniki, w pow. turczańskim. Zwornogoschuetz, Czernogosice, może Czarnogoszczyce, dobra i wś, pow. mielicki, par. kat. Mielice, ew. Wierzchowice. W r. 1885 dobra miały 247 ha, 5 dm. , 76 mk. 1 kat. ; wś 66 ha, 20 dm. , 102 mk. ew. Wchodziły w skład dóbr Neu Schloss Zworowicze, folw. , pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Rohoźna, o 19 w. od Kobrynia, należy do dóbr Ojczyzna, Bielskich. Zworzec, potok, prawy dopł. pot. Opaki, na obszarze gm. Opaka, w pow. drohobyckim. Zwycięstwo, os. karcz. nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm. i par. Godziesze, odl. od Kalisza w. 16. Leży naprzeciw ujścia Ołoboczki do Prosny, na samej granicy od w. ks. poznańskiego. Należy do Woli Droszewskiej. Ob. Kępie. Zwykiszki, ob. Zujkiszki. Zwyżyń, wś, pow, brodzki, 3 klm. na płd. wsch. od Brodów, 14 klm. na płn. zach. od są du pow. w Załoścach, 6 klm. na płd. wsch. od urz, poczt. w Pieniakach. Na płn. wsch. leżą Szyszkowce, na wsch. Markopole, na płd. Batków, na zach. Czepiele. Przez wieś płynie jedno z ramion Seretu, zwane Grabarka. W dolinie rzeki leżą zabudowania, na stoku wzgórza. Własn. więk. Włodzim. hr. Dzieduszyckiego ma roli or. 47, łąk i ogr. 221, past. 5, lasu 497; wł. mn. roli or. 904, łąk i ogr. 156, past. 83, lasu 15 mr. W r. 1890 było 125 dm. , 737 mk. w gm. , 4 dm. , 23 mk. na obsz. dwor. 686 gr. kat. , 22 rz. kat. , 52 izr. ; 686 Rus. , 74. Par. rz. kat. w Pieniakach, gr. kat. w miejscu, dek. załoziecki. We wsi jest cerkiew. Lu. Dz. Zybajły, wś, pow. Słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Hiczyce, o 59 w. od Słonima, 482 dzies. ziemi włośc. Zybalce, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 55 w. od Nowoaleksandrowska. Zybale, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 35 w. od Nowoaleksandrowska. Zybały 1. okolica szlach. , pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wasiliszki o 2 w. , 5 dusz rewiz. 2. Z. , wś, pow. lidzki, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Wasiliszki o 1 w. , 11 dusz rewiz. ; należała do dóbr Wawiorka, Dłuskich. 3. Z. , własn. szl. nad potokiem, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 55 w. od Wilna, 3 dm. , 18 mk. katol. , kościół katol. filialny par. Szyrwinty. 4. Z. , wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty o 4 w. , okr. wiejski Leoniszki, o 53 w. od Wilna, 7 dm. , 53 mk. katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; należała do dóbr Staszkuniszki, Sokołowskich. Zybergowo, fol. , pow. dźwiński, par. Warków. Zybieliszki, wś włośc. nad rzką Miarą, pow. święciański, w 1 okr. pol. , o 14 w. od Święcian, ma 12 dm. , 128 mk. katol. Zybinówka 1. osada, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm, Podolesie, o 12 w. od Kobrynia, 51 dzies. 31 łąk i past. , 20 nieuż. ; własność Czetyrboka. 2. Z. , dobra, tamże, gm. Zalesie, własność Pawłowskich, ma wraz z urocz. Zaszopsk 454 dzies. 70 łąk i past. , 3 lasu. Zybki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Nowoaleksandrowska. Zybniszki, wś włośc. , pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski dobra skarbowe Bystrzyca o 1 w. , 10 dusz rewiz. Zybajły Zybalce Zybale Zybały Zybki Zycowa Huta Zyboły, wś, pow. sieński, gm. Rasna, ma 10 dm. , 73 mk. Zybork, niem. Seeburg, mto, pow. reszelski, ob. Jeziorany, Zyborren niem. , ob. Cibory. Zybulicha, wś, pow. newelski. Mają tu Kulikowscy 27 dzies. i Kopyluńscy 29 dzies. Zybulis, jezioro, w dobrach Krasnowo, pow. sejneński. Zybulken niem. , ob. Cybulki. Zyburty, przedmieście mta Goniądza, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Przytulanka, o 46 w. od Białegostoku, 32 dzies. 3 lasu, 3 nieuż. . Zychary, zaśc. , pow. lepelski, własność Hajkowiczów, ma 18 dzies. Zycharzewo, wś, w par. Nowogród, pow. łomżyński, ob. Dzierzgi Z. W r. 1578 Chmielewo Zicharzewo, w par. Nowogród, miało w trzech działach 12 łan. km. , 6 zagr. Pawiń. , Mazow. , 369. Zychce, niem. Sichts, dobra ryc. , pow. człuchowski, st. p. i paraf. kat. Konarzyny, szkoła ew. i agent. poczt. w miejscu, cegielnia, wiatrak, hodowla bydła, owiec i koni, 2727 ha 1198 roli or. , 176 łąk, 530 lasu. W 1885 r. z 9 pertynencyami miała wś 54 dm. , 91 dym. , 535 mk. , 382 kat. , 153 ew. leśn. Zychce 1 dra. , 5 mk. ; fol. Zychce 1 dm. , 19 mk. . Dobra te posiadał aż do r. 1893; od niego nabył je fiskus. Jest to stara osada. W pobliżu cmentarza i na lewo od szosy do Bytowa znajdują, się groby skrzynkowe. dotychczas nie badane ob. Die praehist. Denkamaeler d. Prov. Westpr. v. Dr. Lissauer, str. 87. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójna, płacili tu p. Andrzej Zaica od 41 2 wł. folw. 4 fl. 15 gr. , Michał Grzanka od 3 wł. folw. i ogr. 3 fl. 8 gr. , Prądzyński 6 fl. 4 gr. , Maciej Różek od 11 2 wł. folw. 1 fl. 15 gr. , Andrzej Grzanka od 3 wł. folw. 3 fl. , Paweł Różek od 2 wł. folw. 2 fl. , p. miecznik ziem pruskich 6 fl. 17 gr. ob. Rocz. Tow. Przyj. N. w Pozn. , 1871, str. 191. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płacili tu Prądzyński 1 zł. , Marcin Zychski 4 gr. , Barbara Zayczyna 4 gr. 153 4 den. , Zychcka 8 gr. , część J. W. JP. kasztelana gdańskiego 12 gr. , Jan Borna 5 gr. 41 2 de. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 96. Topogr. Goldbecka z r. 1789 opiewa Zychce, wś szlach. i folw. , 20 dym. , własność Prądzyńskiego, Grzanki i Zychckiego str. 208. Zychline, zapewne Żychlin, kol. na obszarze gm. Polgsen, w pow. wołowskim, ma 49 ha, 16 dra. , 87 mk. 9 kat. . Zychory, ob. Żary. Zychorzyn, wś, pow. opoczyński, gra. Goździków, par. Drzewica, odl. od Opoczna 15 w. , ma 34 dm. , 263 mk. , 750 mr. dwor. , 841 mr. włośc. Do dóbr Z, należał fol. Bemów al. Biernawy W 1827 r. było 19 dm. , 102 mk. Na początku XVI w. Z. należy do par. Drzewica lecz role dworskie dają dziesięcinę kościołowi w Bielinach, którego patronat należy do dziedziców Z. Łaski, L. B. , I, 650, 714. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508 wś Z. płaciła 1 grzyw. 12 gr. W r. 1569 własność Zichorskiego, miała 2 łan. , 6 zagr. , 1 rzem. Pawiu. , Małop. , 312, 473. Zychowo, ob. Żychowo, Zychy 1. os. nad rz. Kacynką, pow. noworadomski, gm. i par. Brzeźnica, ma 2 dm. , 15 mk. , 106 mr. 2. Z. , wś i os. leś. , pow. konecki, gm. Grodzisko, par. Radoszyce, odl. od Końskich 19 w. Wś ma 21 dm. , 121 mk. , 308 mr. ; os. leś. 3 dm. , 4 mk. , 3041 mr. lasu rządowego. W 1827 r. było 11 dm. , 76 mk. Zapewne zawiązkiem wsi była jedna z kuźnic królewskich, istniejących w XVI w. w okolicy Radoszyc. Zyck Polski i Niemiecki, właście Życk, w XVI w. Życzko, dwie wsi nad Wisłą, pow. gostyński, gm. Słubice, par. kat. Zyck, ew. Iłów. Z. Polski posiada kościół par. katolicki, murowany, szko łę początkową, 195 mk. , 339 mr. ; Z. Niem. , 350 mk. , 563 mr. W 1827 r. było 25 dm. , 233 mk. R. 1579 we wsi Życzko były, cztery działy Życkich, ogółem 6 łan. km. Pawiu. , Maz. , 200. Wizyta bisk. Goślickiego z 1663 r. opiewa, źe wioska ta podówczas należała do Jana Witu skiego. W niej znajduje się kościół drewniany, p. w. św. Doroty, bez erekcyi. Kościół ten przed 60 laty więc około r. 1543 wystawiony, z przy czyny niezgody kolatorów nie był dotąd poświę conym, a przez tyle lat pustoszony, nie może być żadną miarą naprawionym. W r 1603 Wi tuski zaczął tu stawiać nowy kościół drewniany, dosyć ozdobnie i w innem, od zalewów bezpieczniejszem miejscu, a to za pozwoleniem biskupa. Kościołek wybudowany przez Wituskiego prze trwał do połowy przeszłego wieku. W r. 1750 na jego miejscu stanął nowy drewniany, który spłonął w r. 1852. Staraniem i kosztem parafian wzniesiono wreszcie r. 1870 dzisiejszy mu rowany kościół, w formie niewielkiego krzyża równoramiennego, z wieżyczką drewnianą po środku. Wzniesiony jest cały z cegły, sufit ma trzcinowy. Mieści trzy ołtarze, nadto posiada nad wejściem do zakrystyi zawieszony obraz Świętej Rodziny ob. Przegl. Katol. z r. 1888, Nr 3. Z. par, , dek. gostyński dawniej gąbiński, 796 dusz. Br. Ch. Zycowa Huta, mylnie Sycęhuta, niem. Sietzenhuette, majętność chełmińska o 2 posiadłach, nad jez. Sudomią, pow. kościerski, st. p. i par. kat. Kościerzyna, 3 4 mili odl; razem z os. Rybakami zawiera 783 ha 291 roli or. , 16 łąk, 51 lasu; 1885 r. 14 dm. , 22 dym. , 128 mk. kat. , 20 ew. , razem 148 mk. ; z tych przypada na Rybaki 60 mk. i 4 dm. ; r. 1856 byli posiadaczami bracia Sietz, r. 1885 zaś Fryderyk Sietz i Albert Zielke. Lustracya komisyi pruskiej z r. 1772 Zyck Zychy Zychowo Zychorzyn Zychory Zychline Zychce Zycharzewo Zychary Zyburty Zybulken Zybulis Zybulicha Zyborren Zybork Zyboły Zyboły Zygmonty opiewa, że tu dawniej była szklanna huta, która przeszło 10 łat stała pusta i wreszcie zwiniętą została. Ojciec teraźniejszego dziedzica Bogumił Sietz dostał tę posiadłość mocą królewskiego przywileju z d. 12 grud. 1758 r. za 800 fl. zakupnego i za opłata 5 tal. kanonu rocznie. Posiadacz jest Niemiec, ewangielik, 4 chałupnicy są katolicy. Granice są ściśle oznaczone, ale rozległość obszaru jest nieznana. Rola jest licha i piaszczysta, tak że znaczna część leży odłogiem. Wysiew 30 kor żyta, 6 jęcz. , 15 tatarki, 1 grochu; żniwią trzecie ziarno; siano muszą kupować, posiadacz ma wolne pastwisko w lesie i takowe jest mu nieodzownie potrzebne. Trochę drzewa opałowego ma on w obrębie swego posiadła, nadto przysługuje mu wolne drzewo opałowe i budulcowe w lesie królewskim. Wolno mu też dla własnej potrzeby piwo warzyć i latem w jez. Sołnowie, Osusznie i Sominku Sominko ryby łowić. Chałupnicy pobierają przysiewek i myto, od którego się im odciąga dzierżawa za chałupę. Posiadacz nie jest do żadnej służby zobowiązany; obszar roli wynosi 21 2 wł. , pogłówne 1 tal. 10 gr. , kwarta 5 tal. 30 gr. ; chałupnicy nie nie płacą. Stan bydła 4 krowy i 5 świń ob. Zeitsch. d. Westr. Gesch. Ver. ,, str. 111. Posiadłość ta należała do ststwa kościerskiego. Według wizytacyi Rybińskiego z r. 1780 liczyły Zycowa i Przerębska Huta i Rybaki 57 mk. kat. i 25 ew. str. 117. Ks. Fr. Zyczewo, ob. Sycewo. Zydejkany al. Zedejkany, pow. poniewieski, ob. Żedejkany. Zygan, właściwie Cygany, al. Margsdorf, Markotów, 1261 r. villa, dobra i wś, pow. kluczborski, par. kat. Kluczbork, ewang. Schoenwald. W r. 1885 dobra miały 165 ha, 3 dm. , 45 mk. 3 kat. ; wś 441 ha, 10 dm. , 88 mk. 23 kat. . Do dóbr Margsdorf należał fol. Cygany, wspominany w dok. z r. 1261 p. n. Zeidnig. Zygarcice, ob. Zegarcice. Zyglin, podobno właściwie Cyglin Mały i Wielki, r. 1458 Zyglin, r. 1532 Gros Schiglyn, wś i dobra, pow. tarnowicki, par. kat. w miejscu, ew. Tarnowice. Z. Wielki, wś, ma 282 ha 221 roli, 38 łąk, 95 dm. , 737 mk. 1 ew. , 16 żyd. ; Z. Mały, wś, ma 67 ha 54 roli, 3 łąk, 47 dm. , 368 mk. , Z. Mały, dobra, 1354 ha 190 roli, 16 łąk, 1118 lasu, 8 dm. , 72 mk. 2 ew. , 4 żyd. . We wsi kościół par. katolicki w W. Zyglinie i szkoła katol. Ob. Cyglin. Zygłuntyszki, pow. szawelski, ob. Zygmuntyszki. Zygmanów, grapa chat na obszarze Jabłonki, wsi orawskiej t. III, 844. Zygmonty, wś, pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. , odl. od Władysławowa 29 w. , ma 14 dm. , 104 mk. Mieszkają tu potomkowie budników mazurskich. Wś wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. W 1827 r. było 12 dm. , 109 mk. Zygmuncin, fol. , pow. krasnostawski, gm. Rybczewice, par. Częstoborowice. Zygmunciszki 1. wś włośc. , pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gra. Lipniszki o 3 w. , okr. wiejski Kładniki, o 46 w. od Oszmiany a 19 w. od Dziewieniszek, ma 72 mk. katol. podług spisu z 1865 r. 27 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Lipniskiej plebanii. Kaplica katol. parafii Lipniszki. 2. Z. , zaśc. , pow. trocki, w 1 okr. pol, gm. Olkieniki, okr. wiejski Ogrodniki, 3 dusze rewiz. Zygmundy, pow. wileński, ob. Zygmunty. Zygmunt, kol. przy wsi Rukownicy, w pow. ostrzeszowskim, ma urz. okr. , st. cyw. i pocztę w Grabowie, st. kol. żel. w Ostrzeszowie, szkoły i par. kat. w Rukownicy, 2 dm. , 13 mk. Zygmunta Augusta, jezioro, pow. białostocki, ob. Augustowskie jezioro, Zygmuntów 1. wś, pow. warszawski, gm. i par. Okuniew, ma 13 os. , 69 mk, 254 mr. Wchodziła w skład dóbr Dębe Małe. 2. Z. , wś, pow. nowomiński, gm. i par. Siennica, ma 23 mk. , 90 mr. 3. Z. , fol. , pow. łowicki, gm. i par. Nieborów, odl. 8 w. od Łowicza, ma 4 dm. , 26 mk. , 730 mr. ziemi dwor. 249 mr. zarośli. Założony w r. 1866 na obszarze wyciętych lasów należących do Nieborowa i Jamielnika i nazwany od imienia ówczesnego właściciela dóbr nieborowskich ks. Zygmunta Radziwiłła. 4. Z. , wś i fol. nad jez. Marszewskiem, pow. słupecki, gm. Wilczagóra, par. Wilczyn, odl. od Słupcy 25 w. Wś ma 3 dm. , 38 mk. ; fol. 3 dm. , 12 mk. W r. 1875 fol. Z. , r. 1869 oddzielony od dóbr Marszew, rozl. mr. 516 gr. or. i ogr. mr. 294, łąk mr. 24, past. mr. 5, wody mr. 186 nieuż. mr. 10; bud. mur. 4, drew. 4; płodozm. 10 pol. , pokłady torfu. 5. Z. , wś, pow. brzeziński, gm. Długie, par. rz. kat. Jeżów, ew. Brzeziny, ma 10 dm. , 83 mk. , 222 mr. włośc. Wchodziła w skład dóbr Długie. 6. Z. , kol. , pow. łaski, gm. Zapolice, par. Strońsko, ma 6 dm. , 76 mk. , 40 mr. 7. Z. , os. leś. , pow. noworadomski, gm. Gosławice, par. Dmenin, ma 3 dm. i w r. 1880 było 1584 mr. dwor. 80 roli, przeważnie lasu. 8. Z. , wś nad rz. Pilicą, pow. konecki, gra. Skotniki, par. Skórkowice, odl. od Końskich 36 w. , ma 5 dm. , 41 mk. , 153 mr. dwor. , 61 mr. włośc. W 1827 r. 4 dm. , 40 mk. 9. Z. , fol. , pow. miechowski, gm. i par. Książ Wielki. 10. Z. , przyl. dóbr Kozłów, w pow. jędrzejowskim. 11. Z. , fol. , pow. lubartowski, gm, i par. Czemierniki. 12. Z. , fol. , pow, krasnostawski, gm. Rybczewice, par. Częstoborowice, odl. 20 w. od Krasnegostawu. W r. 1887 fol. Z. , oddzielony od dóbr Pilaszkowice, rozl. mr. 920 gr. or. i ogr. mr. 742, łąk mr. 2, past. mr. 11, lasu mr. 145, nieuż. mr. 20; bud. mur. 2. drew. 8; płodozm. 11pol. ; las nieurzą Zyczewo Zygmunt Zygmunciszki Zygmundy Zyczewo Zydejkany Zygan Zygarcice Zyglin Zygmanów Zygmuncin Zygłuntyszki , fol. , pow. j bielski, gm. Zabłoć, par. Kodeń, ma 1 dm. , 10 mk. , 882 mr. Wchodzi w skład dóbr Kodeń. 14. Z. al. Zygmuntowo, fol. nad rz. Sonią, pow. ciechanowski, gm. Opinogóra, par. Ciechanów odl. o 6 w. , 1 dm. , 122 mr. 15. Z. , folw. , pow. lipnowski, gm. Obrowo, par. Czernikowo, odl. 21 w. od Lipna. W r. 1887 fol. Z. , oddzielony od dóbr Czernikowo lit, B. , rozl. mr. 92 gr. or. i ogr. mr. 87, łąk mr. 3, nieuż, mr. 2; bud. mur. 2, drew. 3; płodozm. 7pol. 16. Z. , fol. , pow. ostrowski, gm. i par. Długosiodło. 17. Z. , fol. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Kalwarya odl. 6 w. , ma 8 dm. , 36 mk. Br. Ch. Zygmuntów, osada miasteczko, na Zadnieprzu ob. t. VI, 76 i 737. Zygmuntówek, kol. , pow. turecki, gm. i par. Malanów, odl. od Turka 12 w. , ma 32 dm. , 212 mk. Zygmuntówka 1. fol. na obszarze dwor. Krukienic, w pow. mościskim. 2. Z. , część Worwoliniec, pow. zaleszczycki. Zygmuntowo, ob. Zygmuntów. Zygmuntowo 1. folw. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 52 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Z. , folw. , pow. wołkowyski, w 5 okr. pol. , gm. Biskupce, o 3 w. od Wołkowyska, należy do dóbr Kołontaje, Tarasowiczów. Zygmuntowo 1. fol. do Brodów, w pow. nowotomyślskim, urz. okr. w Kuszlinie, urz. st. cyw. w Lwówku Neustadt b. szkoły i poczta w Brodach, st. kol. żel. w Pnie wach Pinne, 2 dm. , 24 mk. Leży na wsch. płd. Lwówka. Powstał r. 1845. 2. Z. , niem. Bueddow, fol. do Czerlina, w pow. wągrowieckim, ma parafie i urz. okr. w Gołańczy, urz. st. cyw. w Czerlinie, szkołę kat. i pocztę w Czeszewie, st. kol. żel. w Wapnie, na linii NakłoGniezno, sąd w Kcyni, 2 dm. , 36 dusz. Leży na wschód od Gołańczy, pod Czerlinem. Powstał po r. 1830. 3. Z. , wś gosp. . w pow. kościańskim Szmigielskim, ma sad i urz. okr. w Szmiglu, par. kat, urz. st. cyw. w Wonieściu, pocztę i st. kol. żel. w Starem Bojanowie Altboyen, szk. katol. w Wojnicach, ewang. w Pol. Popowie, par. ew. w Osiecznie. Obszaru 115 ha, 10 dym. , 56 dusz 16 ew. . Leży na zach. płn. Krzywinia, płd. Wonieścia, graniczy z Chełkowem i Jezierzyskami. 4. Z. , leśnictwo do Pawłowa, w pow. rawickim, ma parafie, sąd, szkoły, urz. okr. i st. cyw. w Jutrosinie, tamże pocztę, st. kol, żel. w Zdunach, na linii GnieznoOleśnica. 5. Z. , fol. do Rakoniewic Rackwitz, w pow. babimojskim, ma urz. okr. i st. cyw. w Rakoniewicach, pocztę w Tarnowie, st. kol. żel. w Wolsztynie na linii ZbąszyńWolsztyn, 3 dym. , 8 dusz. W. Ł. Zygmuntowska, góra pod Chęcinami, daSłownik Geograficzny T. . wniej Wierzmaniecką zwana. Posiada łomy marmuru ciemnowiśniowego. W niej wykuto kolumnę posągu Zygmunta III w Warszawie. W r. 1817 otworzono tu na nowo łomy marmuru. Zygmuntszczyzna, leśnictwo i dwór nad rz. Solczą, pow. trocki, 1 okr. pol. , o 40 w. od Trok, 1 dm. , 12 mk. praw. Zygmunty 1. wś, pow. garwoliński, gm. Sobolewo, par. Łaskarzew, ma 15 dnu, 108 mk. , 271 mr. 2. Z, ob. Zygmonty. Zygmunty 1. wś, pow. białostocki, w 3 okr. pol, gm. Krypno, o 30 w. od Białegostoku. W wykazie własności ziemskiej gub. grodzieńskiej nie podana. 2. Z, w spisie z 1865 r. Zygmundy, zaśc. , pow. wileński, w 3 okr, pol. , gm. Podbrzeź o 9 w. , okr. wiejski Glinciszki, o 33 w. od Wilna, 3 dm. , 27 mk. katol. w 1865 r. 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Pacuny. Zygmuntyszki, os. włośc. , pow, władysławowski, gm, Światoszyn, par. Iłgowo, odl. od Władysławowa 38 w. , ma 2 dm. , 14 mk. , 115 mr. 51 roli, 51 łąk. W 1827 r. 2 dm. , 15 mk. Zygmuntyszki 1. wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 41 w. od Poniewieża. 2. Z. , w spisie miejscowości Zygłuntyszki, dwór, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Tryszki, o 5 w. od Szawel, własność Karpińskich, ma 29 dzies. 1 lasn. Zygodowice al. Żygodowice, wś, w pow. wadowickim, nad pot. Lgockim, dopł. Skawy z praw. brzegu. Leży 11, 3 klm. na płn. od Wadowic Okolicę ma lesistą. Par. rz. kat. w Woźnikach. Ma 83 dm. zbudowanych nad potokiem i 470 mk. 226 męż. , 244 kob. , 456 rz. kat. a 14 izr. Pos. tabularna Józ. hr. Błażowskiej wynosi 111 mr. ; pos, mn. 583 mr. W r. 1581 Pawiń. , Małop. , 105 zapisano tę wieś Jako Żegodowice; była własnością wojew. krak. i miała 3 łany km. , 3 zagrody z rola, 2 kom. z bydłem, 1 kom. bez bydła i 1 rzem. Graniczy na płn. z Bachowicami i Tłuczaniem Górnym, na wschód z Marcyporębą, na płd. z Lgotą i Witanowicami a na zach. z Wożnikami. Mac. Zygówki, fol. do Miniszewa, w pow. jarocińskim, ma urz. okr. w Kotlinie, urz. st. cyw. w Torcach, pocztę w Robakowie, st. kol. żel. w Kotlinie, na linii JarocinOstrowo. Zygry, wś i fol. nad strum. Piaski, pow. sieradzki, gm. Krokocice, par. Zadzim, odl. 31 w. od Sieradza. Wś ma 11 dm. , 212 mk. ; fol, 12 dm. , 54 mk. W 1827 r. było 25 dm, 267 mk. Bobra Z. Bogucice składały się w r. 1867 z fol. Zygry i Bogucice, rozl. mr. 1660 gr. or. i ogr. mr. 824, łąk mr. 40, lasu mr. 740, pastw. mr. 20, nieuż. mr. 36. Wś Z, os. 27, mr. 39; wś Bogucice os. 27, mr. 153; wś Maksymilianowo os, 18, mr. 179; wś Sikory os. 5, mr. 75. Na początku XVI w. łany kmiece dawały dziesięcinę kolegiacie uniejowskiej a plebanowi w Za45 Zygmuntów Zygówki Zygry Zygmuntów Zygmuntówek Zygmuntówka Zygmuntowo Zygmuntowska Zygmuntszczyzna Zygmunty Zygmuntyszki Zygodowice Zyngarówka dzimiu tylko kolędę, po groszu z łanu, zaś łany dworskie dawały dziesięcinę plebanowi Łaski, L. , 387. Według reg. pob. pow Szadkowskiego z r. 1552 wś Z. miała 11 2 łan. , 9 osad. Pawiń. , Wielkop. ,, 230. W r. 1734 wieś spustoszyli stronnicy Augusta III. Zygule, dobra, pow. wieliski, własność Asłanowiczów, 4149 dzies. Zygus niem. , ob. Cygusy. Zygwold, os. w Inflantach, ob. Kokenhuza t. IV, . Zykowa Wierocieja, zaśc. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wilejka, o 8 w. od gminy, 4 dusze rewiz. Zykowo 1. al. Zyków, fol. , pow. miński, w 1 okr. pol. ,. Ostrożyce, par. kat. Kalwarya, o 26 w. Mińska, własność od r. 1850 Żabczyńskich, ma około 18 włók; grunta dobre, szczerkowogliniaste. 2. Z. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. ,. Miadzioł o 15 w. , okr. wiejski i dobra, hr. Tyzenbauzów, Posopowo, o 62 w. od Wilejki, 5 dm. , 49 mk. w 1865 r. 23 dusz rewiz. . Za czasów Rzpltej stanowiła sstwo niegrodowe zykowickie, położone w wdztwie wileńskiem, pow. oszmiańskim. Podług spisów podskarbińskich było w r. 1766 w posiadaniu Łojki, po którym dzierżył je Koziełło, opłacając kwarty złp. 298 gr. 3. Zykwajdy, niem. Zickwerder, wś gosp. , w pow. wyrzyskim, ma parafie, urz. okr. i sąd w Wyrzysku, urz. st. cyw. w Osieku, tamże pocztę i st. kol. zel. na linii BydgoszczKrzyż, szkoły w Frydrykowie Friedrichshorst. Obszaru 31 ha, 10 dym, , 70 dusz 4 katol. . Zylasken al. Szilasken, możo Żelazki, wś, pow. łecki, st. p. Ostrokollen. Zylassen al. Zielassen, ob. Żelazy. Zyle, wś i fol. , pow. mohylewski, gm. Wiejna o 25 w. . Wś ma 19 dm. , 80 mk. , zapasowy śpichlerz gminny; folw. , od 1878 r. własność kupca mitawskiego Dumpe, 325 dzies. 40 roli, 64 łąk, 20 lasu. Zyliszki, zaśc. , pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. . Zyłmuntowo, fol. pryw. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 45 w. od Wilejki, przy b. dr. pocztowej z Wilna do Mińska, 1 dm. , 4 mk. katol; własność Rodziewiczowej. Zyłupie, rzeka, w gub. witebskiej, ob. Sina 2. Zyły, dobra, pow. wiłkomierski, w 1 okr, pol. , gm. Konstantynów, własność szlach. rodziny Podrjezów, wraz z pustk. Zarzygole i Zgacza ma 220 dzies. 38 lasu, 56 nieuż. . Zymbar w dokum. , pow. krzemieniecki, ob. Szumbar. Zymbrzeg, wólka do Grabia, w pow. wielickim, na prawym brzegu Wisły, na płd. od Grabia, ma folwark, 41 dm. i 219 mk. W r. 1581 i Pawiń. , Małop. , 67 tworzył Zimbrzeg, własność Jerzego Brańskiego, osobną gminę w pow. wyrzyckim, mającą 7 zagród z rola, 5 kom. z by dłem i piekarkę. Mac. Zyndaki, niem. Sonntagsfeld, wś, pow. ządzborski, st. p. Zyndranowa, właściwie Zyndramowa, wś, pow, krośnieński, ma par. gr. kat. z cerkwią drewnianą, i szkołę. Wś leży nad górskim poto kiem, dopł. Sołotwiny, dopł. Jasiela. Wzn. części północnej, przy cerkwi, 431 mt. npm. , części płd. 501 mt. , ku wschodowi podnosi się teren w szczycie Tokarnia do 695 mt. a szczyt Klep ka do 670 mt. Pasmo to oddziela wody Sołotwiny od wód Bielczy i jest pokryte lasem świer kowym. Ku zachodowi w stronę wsi Barwinek ciągnie się wzniesienie połogie i bezleśne; naj wyższy punkt sięga 460 mt. Z. ma wraz z ob szarem tabularnym 77 dm. i 445 mk. 219 męż. , 227 kob. , 431 gr. kat. i 14 izrael. Uposażenie parafii składa się z 75 mr. roli, 30 mr. łąk, 14 mr. pastw. i 3 mr. lasu i 121 złr. dodatku do kongruy. Grunta są owsiane, jałowe, trudne do uprawy. W spisie pob. z r. 1581 Paw. , Ma łop. , 125 zapisano o tej wsi Fara Zindranowa, Oktawian Guczy, 2 kom. z bydłem, 22 dworzyszcz wołoskich, pop ruski z cerkwi, sołtysi łan. Jest to zatem osada wołoska z końca w. Z. graniczy na zach. z Barwinkiem, na wsch. z Lipowcem i Jaśliskami, na płn. z Tylawą a na płd. sięga do granicy węgierskiej. Mac, Zyndule, wś włość. nad jeziorem t. ., pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 46 w. od Wilna, 5 dm. , 51 mk. kat. Zyngarówka, wś, pow. chełmski, gm. Rejowiec, par. Pawłów, ma 21 os, 317 mr. Wchodziła w skład dóbr Krzywowola. W 1827 r. Z. Majdan ma 20 dm. , 204 mk. Zynie, wś, pow. biłgorajski, . i par. r. g. Księżpol, r. 1. Puszcza Solska. Zyntkowo, ob. Sękowskie Holendry. Zyplabudzie, wś, pow. władysławowski, gm. Z l, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 30 w. , ma 7 dm. , 52 mk. Mieszkają tu mazurscy budnicy. W 1827 r. było 7 dm. , 146 mk. Zyple 1. kol. włość. , pow. władysławowski, gm. i par. Syntowty, odl. od Władysławowa 20 w. , ma 7 dm. , 83 mk. , trzy wiatraki. Główna kolonia ma 201 mr. 168 roli, 19 łąk. W 1827 r. było 13 dm. , 31 mk. 2. Z. , wś, fol. i dobra, pow. władysławowski, . Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 29 w. , ma urz. gm. , kasę pożyczkową gminną, 10 dm. , 98 mk. W r. 1827 było 13 dm. , 31 mk. Dobra Z. , obejmujące 174 wsi, dawna królewszczyzna, nadane zostały ks. Józefowi Poniatowskiemu jeszcze w końcu XVIII w. Skonfiskowane przez rząd pruski, ponownie dekretem Napoleona I, w dniu 30 czerwca 1807 r. w Tylży podpisanym, nadane zostały te dobra na własność ks. Józefowi Poniatowskiemu. Na mocy testamenta ks. Józefa z dnia Zygule Zygule Zygus Zygwold Zykowa Wierocieja Zykowo Zykwajdy Zylasken Zylassen Zyle Zyliszki Zyłmuntowo Zyłupie Zyły Zymbar Zymbrzeg Zyndaki Zyndranowa Zyndule Zynie Zyntkowo Zyplabudzie Zyple Zyrus Zyrzawa Zyrzino Zyski Zysław Zysławice Zyrpin Zyrowszczyzna Zyrniki Zyrianki Zyrawa Zypnow Zyple 28 marca 1812. dobra te odziedziczyła siostra jego Marya Teresa hr. Tyszkiewiczowa. Następnie drogą; sprzedaży dobra te przeszły na własność małżonków Bartkowskich, a po nich tytułem spadku odziedziczyła je Joanna z Wolfersów Kuczyńska. Dobra Zyple składały sie w r. 1888 z fol. Zyple, nomenklatur Kudra, Joanki, Gierdzie, Pożegzdrys, Szaudynie, Naujaszyliś, Orya, Wejgowyszki, Nowinka, Wójtgirys, Zygmontyszki, Sutki, Misiurka, Użnikis, Żalgirys, Wingalupis, Szylwiany, rozl. mr. 11905 gr. or. i ogr. mr. 618, past. mr. 25, lasu mr. 9501, wieczyste dzierżawy mr. 106, w osadach mr. 4, nieuż. mr. 61 i w łąkach oddzielnych mr. 1511; bud. mur. 10, drew. 64; las nieurządzony, wiatrak, smolarnia. W skład dóbr wchodziły przed r. 1864 wsi Auszkadarynie mr. 202, Arżałupie mr. 508, Adwerny mr. 346, Akecie mr. 594, Bedonie mr. 119, Balceliszki mr. 425, Barandy mr. 458, Budnikiszki mr. 224, Bizery mr. 708, Braszki mr. 473, Bertule mr. 311, Bajsibie mr. 143, Budwietys mr. 272, Budwiecie Wielkie mr. 640, Brydze mr. l078, Bundze mr. 303, Denisze mr. 167, Dobiszki mr. 752, Dagile mr. 328, Daugieliszki mr. 236, Gieguże mr. 231, Gajstry mr. 434, Gabarty mr. 441, Gierdziuny mr. 157, Iżdogi mr. 996, Jeżeruki mr. 551, Joniszki mr. 66, Jundziły mr. 643, mr. 967, Kampinie mr. 395, Kuszlejki mr. 333, Kodzie mr. 859, Kapiszki mr. 173, Kubile mr. 1031, Kotyle mr. 1495, Kadarynie mr. 276, Krejwie mr. 237, Klepy mr. 312, Kiaułupie mr. 1266, Kiary mr. 570, Kumpupie mr. 260, Kupry mr. 814, Krauniszki mr. 99, Kirliszki mr. 299, Kulicie mr. 218, Lenkwarty mr. 202. Leopole mr. 128, Leopoldów mr. 119, Lepołatele mr. 192, Lepołaty mr. 938, Lausze mr. 746, Łuksze mr. 571, Łauciszki mr. 687, Łozownikiszki mr. 136, Mikniszki mr. 115, Miliszki mr. 668, Meszkieluny mr. 168, Morgowe mr. 177, Mockunie Mockupie mr. 612, Matyaszyszki mr. 207, Meszkinie mr. 349, Morki mr. 257, Narty mr. 93, Naudzie mr. 601, Prościuny mr. 302, Puniszki mr. 233, Pudymy mr. 306, Parebie mr. 522, Paspirgiele mr. 230, Pietkuniszki mr. 153, Plinie mr. 999, Pokorbudzie mr. 457, Powilktynie mr. 296, Pupiki mr. 92, Pogidkstie mr. 135, Potasze mr. 501, Pujdaki mr. 130, Pikżurpie Pikrzyrnie, Pikrzywnie mr. 712, Pelśnie Pelenie mr. 646, Papartyny mr. 959, Putryszki mr. 200, Rugie mr. 814, Rymaszyszki mr. 91, Rogoże mr. 371, Rajniszki mr. 29, Rudzie mr. 175, Skubry mr. 97, Swirgały mr. 208, Syntowty mr. 723, Stumbryszki mr. 313, Strupy mr. 511, Stefaniszki mr. 298, Suszki mr. 654, Skajzgiry mr. 1157, Slisze mr. 141, Starki mr. 279, mr. 116, Sontaki mr. 558, Skrynupie mr. 616, Skordupie mr. 494, Szylwiany mr. 1344, Szopie mr. 621, Szmejliszki mr. 125, Szynkary mr. 245, Szerpiszki mr. 183, Szlamy mr. 646, Szurpaule mr. 294, Szwedyszki mr. 559, Szopajcie mr. 73, Tarpucie mr. 298, Totorwicie mr. 300, Tumasiszki mr. 108, Tubiszki mr. 184, Ussy mr. 619, Urlikis mr. 64, Wierniki mr. 205, Wiersze mr. 1162, Wilkieliszki mr. l084, Wilkupie mr. 201, Warnoszupis mr. 42, Wowiery mr. 649, Wojtekupie mr, 615, Widygiery mr. 163, Wędogiszki mr. 195, Wajgowiszki mr. 668, Zyple mr. 414, Zygmontyszki mr. 115, Zyplebudzie mr. 310, Żardyce mr. 124, Żukle mr. 469. Z. gmina należy do sadu gm. okr. III w os. Błogosławieństwo, ma obszaru 33757 mr. i 6354 mk Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 4 praw. , 529 prot. i 107 żydów. Urząd poczt, w Szakach. W skład gm. wchodzą Akiecie. Akmeninie, Ansabinie, Arźołupie, Aszmucie, Auszkadarynie, Bajsybie, Batyszki, Bedonie, Bizery, Bredzie, B. Małe, Budwiecie Wielkie, B. Małe, Budwietys, Daugieliszki, Degucie, Degimiszki, Degutyszki, Dowidyszki, Gierdzie, Gniewy, Gustawo, Joaniki, Jurgbudzie, Kadarynie, Kiermuszyn, Kjary, Klewinie, Krutule, Kumpupie, Kupry, Lembudzie, Leopoldowo, Lenkwarty, Lepołaty, Łuksze, Ł. Małe, Matyaszki, Meszkinie, Miliszki, Mickabudzie, Najki, Naujaszylis, Nowinka, Orya, Pelenie, Pietkuniszki, Pilukiszki, Pirtele, Plinie, Pudymy, Puskiepiele, Pustowniszki, Putryszki, Ragiszki, Sopie, Skubry, Spruktyszki, Staleryszki, Stefaniszki, Strupy, Stumbryszki, Szaudynie, Szerniszki, Szunkary, Szyrwuki, Tamuliszki, Ussy, Wadule wś i fol. , Warnoszyle, Widuszyle, Wilkupie, Zonkiele, Zyple, Zyplebudzie, Żardwiecie i Żwikinie. Zypnow, ob. Sypniewo 3. Zyrawa, ob. Rzezawa 1. Zyrianki al. Góry, wś nad Łososiną, pow. witebski. Zyrniki, ob. Syrniki. Zyrowszczyzna, dwie wsi, pow. drysieński, par, Druja. Zyrpin w dok. , ob. Serpin. Zyrus Górny i Dolny, niem. Zyruz Ober i, wś, por. kożuchowski, par. kat. Czolnic, ew. Kożuchów. W r. 1885 debra Z. Górny miały 186 ha, 4 dm. , 48 mk. 4 kat. , Z. Dolny 144 ha 122 roli, 10 łąk, 1 lasu, 8 dm. , 49 mk. ew. ; wś 40 ha, 31 dm. , 111 mk. 4 kat. Zyrzawa, ob. Rzezawa 1 Zyrzino, ob. Ryżyn. Zyski al. Zyzki, wś, pow. mazowiecki, ob. Łopienie. Zysław, uroczysko osiadłe, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i par. katol. Hłusk, gm. Laskowicze. Mają tu własności Lisowscy 11 2 włóki, Michniewiczowie 11 2 włóki, Sawiccy i włośc. Świnko 11 2 włóki. Grunta lekkie, miejscowość poleska. A. Jel. Zysławice, niekiedy Zesławice, wś, pow. Zyzy Zyzany Zyzawa Zyzda Zyzdroj Zyzdrojowa Wola Zyzdrojowy Piecek Zyzdry Zyznów Zyzoga Zyzulin Zyzany pińczowski, gm. Dobiesławice, par. Książnice, ma 25 os. , 401 mr. Wchodziła w skład dóbr Dobiesławice. W r. 1827 było 20 dm. , 142 mk. Spis wsi gub. kieleckiej Pamiat. kniżka z r. 1894 Die podaje tej nazwy. W r. 1581 wś Zislawicze należy do par. Książnice, w pow. proszowskim. Cikowski płaci tu od 3 łan. km. , 5 zagr. bez roli, 1 kom. z bydł. , 3 kom. bez bydła, 2 rzem. , 2 chałup. Por. Zesławicc. Zyzany, wś, pow. kalwaryjski, gm. Balkuny, par. Mirosław, odl. od Kalwaryi 44 w. , ma 13 dm. 189 mk. , 836 mr. Wchodziła w skład dóbr Dobkiszki. Zyzany, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 51 w. od Poniewieża. Zyzawa, rzeczka, prawy dopł. Stryja, do którego uchodzi na obszarze miasta Stryja. Płynie przez Stanków. Zyzda, Zizda, ob. Żyżca. Zyzdroj Nowy i Mały, niem. Sysdroy Neu, wś i leśniczówka, pow. ządzborski, st. p. Zyzdrojowa Wola, wś, pow. ządzborski, st. p. Zyzdrojowy Piecek, niem. Sysdroy Ofen, . Zyzdry al. Zyzdra, dobra, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gra. Źmujdki, par. Bolniki, o 21 w. od Wiłkomierza, własność Łappów, 120 dzies. 40 nieuż. . Zyznów, ob. Żyznów. Zyzoga, potok, płynie w pow, rzeszowskim, pod Pogwizdowem, pod Raniżowem, w pow. kolbuszowskim łączy się z Młynówką Gądką a na obszarze Woli Raniżowskiej z pot. Turką i daje początek potokowi Łęg, praw. dopływowi Wisły. Zyzulin al. Zezulka, os. , pow. włodawski, gm. Bytyń, par. Uhrusk. Zyzy, os. młyn. , pow. władysławowski, gm. Dobrowola, par. Sapieżyszki, odl. 50 w. od Władysławowa. W r. 1875 oddzielona od dóbr Lokajcie, rozl. mr. 35 gr. or. i ogr. mr. 20, łąk mr. 10, nieuż. mr. 5; bud. drew. 7, młyn wodny i folusz. Żabczyce Żabcze Żaba Żaba Żabce Żabcza ż. Żaba 1. struga, dopł. Warty, na obszarze wsi Grodziec, w pow. słupeckim. 2. Ź. , staw, w pow. częstochowskim, ob. Kopiec 2. Żaba, wś, pow. dzisieński, ob. Żada. Żaba, niem. Saabe, wś, pow. starogardzki, oh. Żabno. Żaba, niem. Saabe, przyl. Miedar, w pow. namysłowskim. Żabce 1. wś, pow. noworadomski; gm. Kobiele, ma 2 dm. , 51 mk. , 26 mr. 2. Ż. wś i fol. , pow. radzyński, gm. Tłuściec, par. Międzyrzecz, ma szkołę początkową, 41 dm. , 270 mk. , 1175 mr. W 1827 r. było 41 dm. , 206 mk. Żabcza, wś, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Czaplice, par. praw. Bielewicze, o 23 w. od Słucka, ma 9 osad; miejscowość małoleśna, równa, grunta urodzajne. A. Jel. Żabcza, pow. łucki, ob. Żabcze. Żabcze, wś, pow. tomaszowski, gm. Poturzyn, par. Oszczów, o pól mili od Poturzyna. Wś leży na dwu stokach gór ku sobie zwróconych, mając w dole łąki i ogrody. Ma 60 dm. , 379 mk. , w tem 20 r. 1. ; 650 mr. roli or. , 45 mr. łąk, 63 mr. lasu. Ludność rolnicza. Cerkiew, filia par. Poturzyn, zbudowana z drzewa, nieznanej erekcyi. Fol. Z. należy do dóbr poturzyńskich i ma 351 mr. roli, 45 mr. łąk, 97 mr. lasu. W r. 1827 było 42 dm. , 264 mk. Żabcze 1. al. Żabcza, wś, pow. łucki, gm. Czarnków, na zach, od Boremla, 23 dm. , 257 mk. , cerkiew zgorzała 1876 r. , młyn wodny. Własność Karola Omiecińskiego. Dobra Ż. i Kołodeż mają ziemi or. 1500 mr. , łąk leśnych 180, nadbrzeżnych 55, wypasów leśnych 1800 mr. , ogrodu owocowego 14 mr. Niegdyś własność biskupstwa łuckiego. 2. Ż. , wś nad rzką Krewną, lew, dopł. rz. Uży, pow. owrucki, gm. i par. praw. Iskorość o 6 w. na zach. . Składową część ziemi stanowi czerwony granit i gnejs. 3. Z. , w dokum. Żobcze, wś nad niewielkim stawem, pow. zasławski, gm. i par. Butowce, odl. o 45 w. od Zasławia, 40 w. od Szepietówki st. dr. żel. a 10 w. od Starokonstantynowa st. poczt. . Rozłożona w wyniosłej okolicy, ma 61 dm. , 572 mk. 18 katol. , 16 żydów. Posiada cerkiew paraf. p. w. św. Trójcy, z drzewa wzniesioną w 1726 r. kosztem dziedzica wsi Andrzeja Przyłuckiego, uposażoną 51 1 2 dz. ziemi. Cerkiew filialna Pokrowska we wsi Raszkówka o 4 w. . Szkółka cerkiewna od 1874 r. Własność Kajetana Sokołowskiego. Wś Żobcze wymieniona jest w dokum. 1601 r. jako należąca do włości konstantynowskiej pow. łuckiego, własność ks. Konst. Ostrogskiego, w liczbie wsi i miasteczek spustoszonych i spalonych przez Tatarów w 1589 r. Arch. J. Z. R. , cz. , t. 1, 292. Żabcze al. Z. Murowane, wś, pow. sokalski, 15 klm. na płd. zach. od Sokala, 8 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Bełzie, tuż na zach. od urz. poczt. w Ostrowie. Na płn, leży Siebieczów, na wsch. Ostrów, na płd. Głuchów, na zach. Żu żel i Bezejów. Własn. więk. ma roli or. 311, łąk i ogr. 73, past. 27, lasu 58 mr. ; wł. mn. roli or. 743, łąk i ogr. 197, past. 17 mr. W r. 1890 było 118 dm. , 676 mk. w gm. , 7 dm. , 75 rok. na obsz. dwor. 384 gr. kat. , 325 rz. kat. , 35 izr. , 7 inn. wyzn; 381 Rus. , 352 Par. rz. kat. w Ostrowie, gr. kat. w miejscu, dek. bełzki, dyec. przemyska. Do par. należy Beze jów. We wsi jest cerkiew postawiona r. 1875 w miejsce dawnej, pochodzącej z r. 1756, a ro zebranej r. 1876. Jest też szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 639 złr. Lu. Dz. Żabczyce, Żabczycy, wś z zarządem gminnym i dobra, pow. piński, przy torze dr. żel. poleskiej, w 2 okr. pol. lubieszowskim, o 8 w. od Pińska par. katol. . Wś ma 14 osad, 61 mk. , 3352 dzies. , szkołę wiejską, cerkiew św. Parascewii, fund. Krasickich z r. 1788, uposażoną z dawnych zapisów 2 włókami gruntu; około 1200 parafian. Gmina Ź. obejmuje 13 okręgów starostw wiejskich, ma 505 osad 2408 wło ścian pł. męz. , uwłaszczonych na 7956 dzies. W obrębie gminy 21 wsi, 8 majątków, 5 folwarków, 3 chutory. Między innemi w skład gminy wchodzą Żabczyce, Bohuszewo, Czerniewicze, Domaszyce, Honczary, Kołodziewicze, Koźlakowicze, Krajnowicze, Krasiczyn, Mołodkowicze, Nowydworzec, Ochów, Parszewicze, Połtoranowicze, Poniatycze, Stankowicze, Tepieniec, Torhoszczyce, Wyżłowicze, Zalesie. Nie gdyś były własnością kn. pińskich Jarosławowiczów, ale w r. 1534 należały już do rodziny Olizarów, którzy procesowali kniazia Teodora Jarosławowicza o zabór ziemi ob. Rewizya Puszcz, str. 65 66. Później królowa Bona zatwierdziła dziedzictwo Olizarów ob. ibid. , 268 269. Jednak były zapisy dawne na Ż. duchowieństwu, zajeźdżał je bowiem i proceso wał biskup łucki Cyryl Terlecki ob. Wielk. Enc. Orgclbr. , t. XXV, str. 183. Wtedy posiadali to miejsce Żurawniccy, a w pierwszej poło wie w. XVII widzimy Ż. we władaniu Wołodkowiczów ob. Akty Wil. Arch. Komisyi, t. str. 3. W 1662 r. trzymał Ż. od Wołodkowiczów Samuel Brzeski, cześnik piński, i jego we spół z dziedzicem procesowało duchowieństwo ruskie o różne zapisy należne cerkwiom ob. , str. 75. W w. XVIII Ż. przeszły w dom Krasickich i dotąd pozostają własnością tej ro dziny. Folw. ma 1352 dzies. ; grunta lekkie, urodzajne. A. Jel. Żaberje, jezioro, w gub. twerskiej, przez rzeczke Żaberkę zlewa się do Dźwiny po wyjściu jej z jez. Ochwat. Żaberka, rzeczka, w gub. twerskiej, prawy dopływ Dźwiny, bierze początek z jez. Żaberje, płynie w kierunku wschodnim na przestrzeni 13 w. , uchodzi do Dźwiny po wyjściu jej z jeziora Ochwat al Źadenje Zadienie. Od lew. brzegu przybiera rzkę Mosznicę. Żabery, fol. , pow. połocki, własność kupca Aleksiejewa, ma 194 dzies. Żabgrauże, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 69 w. od Kowna. Żabi potok 1. odprowadza wody Żabich stawów mięguszowieckich do pot. Hińczowego z lew. brzegu, który łączy się z pot. Krupą, odpływem stawu popradzkiego, dającego początek rz. Popradowi. 2. Ż. p. , prawy dopł. Niczławy Kręciłowa wypływa z obszaru Hawryszowy, w Kopyczyńcach, w pow. husiatyńskim a uchodzi w Kotowie. Długi około klm. Karta wojs. , 9, XXXIV. Por. Niczława. Żabi wierch, szczyt tatrzański 2262 mt. , na płn. od Rysów, po nad Morskiem Okiem. Zabia dolina, jest to część doliny Mięgu szowieckiej w Tatrach, mieszcząca Żabie stawy. Żabia góra, wyniosłość 550 mt. , w pow. krośnieńskim, na obszarze Lubatowy. Żabia Górka, część Jerzyc, przedmieścia Poznania. Żabia Huta al. Żabiowolska Huta, wś, pow. błoński, gm. Skuły, par. Ojrzanów, ma szkołę początkową, 135 mk. , 319 mr. Powstała na obszarze Żabiej Woli. Żabia Wola 1. wś i fol. , pow. błoński, gm. Skuły, par. Ojrzanów, odl. 8 w. od Grodziska st. dr. żel, ma 185 mk. W r. 1827 było 20 dm. , 187 mk. Ob. Wola Żabia. W r. 1886 fol. Żabia Woła rozl. mr. 683 gr. or. i ogr. mr. 476, łąk mr. 72, past. mr. 11, lasu mr. 99, nieuż. . mr. 25; bud. mur. 8, drew. 8; las nieurządzony, pokłady torfu. Wś Stara Żabia Wola os. 15, mr. 55; wś Huta Żabiowolska os. 14, mr. 318. 2. Ż. W. , wś i fol. nad rz. Bystrzycą, pow. lubelski, gm. Piotrowice, par. Krężnica Jara, odl. 14 w. od Lublina. W r. 1827 miała 27 dm. , 163 mk. Posiada pokłady wapienia, wiatrak i cegielnię. W r. 1885 fol. Ż. W. rozl. mr. 1161 gr. or. i ogr. mr. 588, łąk mr. 74, past. mr. 5, lasu mr. 469, nieuż. mr. 25; bud. mur. 7, drew. 18; płodozm. 8 pol. , las urządzony. Wś Ż. W. os. 37, mr. 543. 3. Z. W. , ob. Wola Żabia. Br. Ch. Żabiak, wybud. na obszarze Wiewiórczyna, w pow. żnińskim, paraf. kat. w Izdebnie Ottensand, 1 dm. , 6 mk. Leży na płn. zach. Rogowa, przy drodze do Łazisk, między jez. Izdebnem a Rogowskiem. Stał tu dawniej młyn. Żabiak 1. os. młyń. , pow łódzki, gm. Radogoszcz, ma 2 dm. , 7 mk. , 41 mr. dwor. 2. Ż. , os. , w par. Koziegłówki, pow. będziński. Ob. Zabijak. W 1827 r. bylo 19 dm. , 158 mk. Żabianka 1. wś, pow. kozienicki, gm. Gó ra Puławska, par. Oleksów, odl. od Kozienic 27 w. , ma 7 dm. , 38 mk. , 94 mr. włośc. W 1827r. było 3 dm. , 17 mk. 2. Ż. , dawniej Wola Ża bia, wś, pow. garwoliński, gm. Ułęż, par. Ża bianka, posiada kościół par. drewniany, dom przytułku dla ubogich, 14 dm. , 83 mk. , 158 mr. W 1827 r. było 12 dm. , 109 mk. Wieś ta zwała się pierwotnie Żabia Wola, leżała w pow. stężyckim, par. Drążgów. Kościół erygował Łu kasz Lendzki. Pierwotnie był filialny par. Drąż gów. Od r. 1575 oddzielna parafia. Obecny po chodzi z r. 1754. W r. 1569 płaci że Żabiej Woli Lyeczki zapewne od poblizkiej wsi Lendo zwany od 1 łanu km. Paw. , Małop. , 332. Tenże Lędzki ma dział w Ułężu. Ż. par. , dek. garwoliński, 2160 dusz. 3. Ż. , wś, pow. garwoliński, gm. Trojanów, par. Korytnica, ma 16 dm. , 140 mk. , 289 mr. W 1827 r. było 11 dm. , 73 mk. Br. Ch. Żabianka 1. w dokum. Żabotyna, Żabotynka, na kartach także Wiazla, rzeczka, w pow. czehryńskim i czerkaskim, prawy dopływ Taśminy, przepływa pod mstkiem Żabotynem i uchodzi w pobliżu monasteru źabotyńskiego. Przybiera rzką Nerubajkę. 2. Ż. , rzeczka, w pow. zwinogródzkim, dopływ Tykicza Gniłego. Żabianka, wś nad ruczajem t. n. , dopł. Ty Żabiak Żabianka Żabia góra Żabia Górka Żabi potok Żabgrauże Żabia Wola Żabi wierch Żaberje Żaberje Żaberka Żabery Żabia Huta Żabianki Żabianki Żabica Żabice Żabichowo Żabickie Żabicze Żabiczki Żabiczyn kicza, pow. zwinogródzki, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Łysianka, o 24 w. od Zwinogródki a 5 w. od wsi Jabłonówki, otoczona lasami, ma 890 mk. w 1863 r. było 736 mk. . Posiada cerkiew Pokrowską, drewnianą, niewiadomej erekcyi, uposażoną 36 dzies. Należy do klucza buźańskiego dóbr hr. Potockich. Żabianki, 1780 Żabionki, niem. Żabianken, dobra ryc. między dwoma jeziorami, pow. starogardzki, st. pocz. i paraf. kat. Bobowo o 4 klm. , st. kol. Starogard o 25 klm. ; 185 ha 117 roli orn. , 6 łąk, 1 lasu; 1886 r. 2 dm. , 5 dym. , 26 mk. , 13 kat. , 13 ew. , dziedzic Ferdynand. Wizyta Rybińskiego z r. 1780 opiewa, że Ż. , włość Jana Zalewskiego, liczyła 15 mk. kat. i 1 akat. str. 824. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane są Ż. jako fol. szl. p. Wysockiego o 3 dymach str. 262. E. 1892 kupił te dobra Ernst z Bransbergi za 43, 000 mrk. Kś. Fr. Żabica, os. nad rz. Orzyc, pow. przasnyski, gm. i par Chorzele, odl. 31 w. od Przasnysza. Jest to osada straży pogranicznej, ma 1 dm. Żabice Wielkie i Małe, wś i fol. nad rz. Łód ką, przy ujściu jej do Neru. Na obszarze tej wsi założył dziedzic dóbr Okołowicz osadę tkac ką, która p. n. Konstantynów istnieje juz w r. 1827. Otrzymała następnie prawa miejskie i leży obecnie w pow. łódzkim, gm. Rszew. W r. 1861 fol. Źabice Wielkie miał 245 mr. , do mia sta Konstantynowa należało 980 mr. Dziś folw. Ż. Małe al. Żabiczki ma 3 dm. , 26 mk. , 300 mr. ; wś Żabiczki al. Browar 6 dm. , 63 mk. , 40 mr. W r. 1827 Żabiczki miały 8 dm. , 63 mk. Micosz de Zabicze asystuje aktowi nadania soł tystwa we wsi Rusinowice przez opata wąchockiego w r. 1364 Kod. małop. , III, 175. Na po czątku XVI w. we wsi Ź. Major, w par. Kazi mierz, łany dwor. i wójtowskie dawały dziesię cinę kościołowi w Modlny, kmiece zaś kolegia cie łęczyckiej; w części Ź. Minor pobierał ple ban w Kazimierzu Łaski, L. B. , Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 we wsi Żabicze Major Mateusz Żabicki płacił od 4 łan. , 2 zagr. , 1 koła młyn. , 9 osad. ; Marcin Żabicki od 2 łan. , 2 zagr. , 1 karczmy, 1 koła młyn. nowo zbudowanego, pustego folusza, 7 os. ; Tomasz Żabicki od 2 łan. , 1 zagr. , 4 os. ; w części Żabicze Minor Jan Bechcicki od łan. , 2 zagr. 1 zbiegł, 7 os. Paw. , Wielk. , 65. Żabice, miejscowość na obszarze Pląskowa, w pow. gnieźnieńskim wągrowieckim. Wspominana w spisach z r. 1676. Żabichowo 1. okolica szlach. , pow. ihumeński, w 3 okr. pol. i par. katol. Berezyna, gm. Jurewicze, o 28 w. od Ihumenia. Mają tu dziedzictwa Huszczowie 23 4 włóki, Żółtkowie 1 włókę, Rudakowscy 1 2 wł. , Słowaszewscy włók, Uścinowczowie 2 włóki, Ćwirkowie 2 włóki. Miej, scowość poleska, grunta piaszczyste; o wiorstę przechodzi trakt poczt. ihumeńskoberezyński. 2. Ż. , wś, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Brodziec, o 38 w. od Ihumenia. Żabickie, wś, pow. augustowski, gm. Kuryanka, par. Lipsk, odl. od Augustowa 40 w. , ma 15 dm. , 101 mk. W r. 1827 Żabieckie, wś rząd. , ma 12 dm. , 69 mk. Żabicze. wś i zaśc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Chotenczyce o 12 w. , okr. wiejski Daszki, o 47 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Ilii do Radoszkowicz, mają razem 22 dm. , 146 mk. w 1865 r. 64 dusz rewiz. ; należały do dóbr Biesiady Czechowiczów. Była tu huta szklanna. Żabicze, wś, pow. horodniański gub. czernihowskiej, gm. Borowicze Nowe, 112 dm. , 520 mk. , cerkiew. Żabiczki 1. wś i fol. , pow. łódzki, ob. Żabice, 2. Ż. , pow. pułtuski, ob. KrzyczkiŻ. Żabiczyn, wś, pow. pułtuski, gm. i par. Nasielsk. W tejże parafii leży wś Krzyczki Żabiczki. W 1827 r. Ż. miał 17 dm. , 85 mk. Żabiczyn, wś gosp. , w pow. wągrowieckim, ma par. kat. i urz. okr. w Mieścisku, urz. st. cyw. w Łeknie, pocztę i st. kol. żel. w Rąbczynie, na linii WągrowiecInowrocław, szkołę kat. w Stępuchowie, par. i szkołę ewang. w Mirkowicach, sądy w Wągrowcu. Obszaru 215 ha, 4 dym. , 114 dusz 14 ew. . 2. Ż. , wś dwor. , w temże położeniu. Ma obszaru 606 ha, 9 dym. , 296 dusz. Do podatku grunt. oszacowano czy sty dochód na 5653 mrk. Na obszarze Ź. za chowały się następne nazwy pól Staw, Graniczki. Wyręba, Lasek Suchy, Jeziorko. Nazwę Przybyłówka nosi droga krzyżowa z Ź. do Mierkowiczek, Mierkowa i Zakrzewa, gdzie w le sie rozchodzą się granice tych wsi. Ludność okoliczna uważa miejsce to za nawiedzane przez złe duchy. Ź. leży między Wągrowcem a Żernikami, na płn. wsch. Mieściska, płd. wsch. Łe kna. R. 1216 niejaki Świętosław, rozporządza jąc majątkiem swoim, polecił, ażeby sprzedano Ź. i Moracino Morakowo a z otrzymanych pie niędzy zaspokojono wierzycieli jego, jeśliby zaś z tych pieniędzy co pozostało, przeznacza dla Ziemi Świętej i Rzymu. W r. 1420 dziesięcinował Ż. kanonii sarbskiej. W r. 1452 przy stąpiono do rozgraniczenia Ż. i Zakrzewa, do czego r. 1469 przybyła Redgoszcz. W r. 1523 z ról dziedzicznych dawano dziesięcinę snopową prob. w Mieścisku, kmiecie płacili zamiast mesznego po groszu a zagrod. po 1 2 1579 ma tu Źabicki 11 2 łanu os. , 2 zagr. , Łą ski łan. os. a 1 zagrod. W r, 1793 tworzą całość Ź. , Redgoszcz, Wybranowo, Zakrzewo i Tumidaj. R. 1846 siedzi tam Antoni Łąski, od 1880 Roman JantaPałczyński. W. Ł. Żabie, wś, pow. kosowski, 30 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Kosowie, z urzędem pocz. w. Na wsch. leżą, od płd. począwszy; Hryniawa, Krasnoiła i Jasienów Górny, na płn. wsch. Krzyworównia, Brustury i Kosmacz, na płn. zach. Worochta przys. Mikuliczyna, w pow. nadworniańskim, na płd. zach. graniczy z Wę grami. Wś leży w dorzeczu Prutu za pośre dnictwem Czeremosza Czarnego, który płynie wzdłuż granicy wschod. i przez płn. wsch. część obszaru, a przyjmuje w obrębie wsi od lew. brz. , ze znaczniejszych dopływów, potoki Rabenec, Szybeny, Pohorylec, Dzembronia, Bystrzec, Kraśnik, Ilcia; z praw. brz. Jawora, Zębiwski, Stupejka. Na płd. zach. wznosi się część Czar nohory. Wieś ta należy do największych w Ga licy, obejmuje bowiem 596, 12 klm. kwadr. ob szaru. Własn. więk. fundacyi hr. Skarbka ma roli or. 2, łąk i ogr. 34, past. 509, lasu 50559 mr. ; wł. mn. roli or. 908, łąk i ogr. 13539, past. 29483, lasu 7302 mr. W r. 1890 było 1530 dm. , 6216 mk. w gminie, a mianowi cie 861 dm. i 3356 mk. we wsi ŻabieIlcia i jej częściach Bagna, Bukowec, Chodak, Czernahora, Hrabowec, Ilcia Dolna, Ilcia Górna, Kosaryszcze, Krasnyj Łuh, Krywe Pole, Krywec, Pohar Mały, Pohar Wielki, a 669 dm. , 2860 mk. we wsi ŻabieSłupejka i jej częściach Biłanec, Błychawy, Kręta, Magóra, Puszkar, Senyci, Wypci, Zebiwskie, Żmijeńskie, i 6 dm. , 25 mk. na obsz. dwor. Żabie, a 5 dm. , 18 mk. na obsz. dwor. Żabie Kameralne 5542 gr. kat. , 59 rz. kat. , 654 izr. , 3 inn. wyzn. ; 5599 Rus, 57 Pol, 603 Niem. . Par. rz. kat. w Kosowie, par. gr. kat. w ŻabiuIlei i w ŻabiuSłupej ce, dek. kosowski. Cerkiew jest w ŻabiuIlci, druga w Ż. Słupejce. W każdej z tych wsi jest szkoła 1klas. Jest też kasa poż. gm. z kapit. 24237 złr. Tartaków było cztery r. 1876 ob. Hołowkiewicz Flora leśna, Lwów, 1877, str. 32. O nafcie w Żabiu czyt. Jahrbuch log. Reichsanstalt, 1881, str. 159. Malowni cze położenie śród gór zalesionych, w pobliżu Czarnohory i klimat górski, choć dość ostry, ściągają tu od r. 1880 pewną liczbę gości le tnich na dłuższy pobyt. Towarzystwo tatrzań skie urządziło tu swą gospodę a zarząd dóbr pewną liczbę niedrogich mieszkań. Włościanie również ochotnie odstępują swych chat go ściom. Lu. Dz. Żabie Jaworowe, jezioro tatrzańskie, w dolinie Jaworzynki, ob. Żabie Stawy. Żabie Stawy 1. Górny i Dolny, dwa jeziorka morenowe w Tatrach, osłonięte od południa przez Rysy. 2262 mt. , od zachodu przez Siedm Granatów 2082 mt. , na płd. wschodzie Skorusznik 2175 mt. . Górny staw Żabi leży na wysokości 1887 mt. , na północ od niego niższy staw, ale jednakiej wielkości. Ze stawu górnego odpływa woda do niższego, zkąd Żabi potok odprowadza do pot. Podupłaski Biała woda. Ten zaś uchodzi do Białki. Wschodnie ramie Skorusznika Młynarza oddziela dolinę Żabich stawów od doliny Czeskiego stawu. Ob. Jawo rzynka Karta wojs. , 9, XXII. 2. Ż. Stawy Mięguszowieckie, dwa stawy tatrzańskie, leżące w części doliny Mięguszowieckiej liną, wzn. 1931 mt. St. M. Zabiec, u Długosza Zabyerz, wś i fol. w po bliźu Wisły, pow. stopnicki, gm. i par. Paca nów, odl. 10 w. od Stopnicy. W 1827 r. było 41 dm. , 456 mk. W r. 1885 fol. Z. rozl. mr. 1962 gr. or. i ogr. mr. 611, łąk mr. 213, past. mr. 168, pastwiska wspólne mr. 923, nieuż. mr. 47; bud. mur. 2, drew. 10; płodozm. 8pol. , ce gielnia. Wś Ż. os. 47, mr. 325; wś Kółko Wyższe i Niższe os. 8, mr. 66; wś Szczeglin os. 12, mr. 67. W połowie w. był tu dziedzi cem Piotr Sancygniewski h. Jelita. Łanów kmiecych nie było, tylko role w działach odrę bnych dające dziesięcinę pleb. w Pacanowie. Długosz podaje nazwę wsi Zabyerz L. B. , II, z r. 1578 wś Ż. , w par. Pacanów, własność Karwickiego, miała 15 os. , dnych Pawiń. , Małop. , 230. Br. Ch. Żabiegały, os. , w par. Sadłowo dziś pow. rypiński. Obecnie nie istnieje. W 1827 r. miała 4 dm. , 25 mk. Żabiejewo al. Kownaty, kol. i wś, pow. słupecki, gm. Wilcza Góra, par. Wilczyn, odl. 29 w. od Słupcy, leży przy samej granicy. Przy wsi przykomorek z przejazdem przez granicę. Wś i kol. mają 18 dm. , 96 mk. ; os. pograniczna 1 dm. , 8 mk. Por. Komnaty 1. Żabieniec 1. dawniej Żabiniec, fol. , pow. błoński, gm. Młochów, par. Nadarzyn, ma 102 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 62 mk. W r. 1580 Christophorus Rusiecki, filius olim nob. Stanislai Rusiecki Żabiniec, Wrzuth et Stara wieś man. 1, 3 4 pro predio recepta Paw. , Maz. , 276. 2, Z. , wś i fol. , pow. grójecki, gm. i par. Jazgarzew, ma 231 mk. , 354 mr. dwor. , 254 mr. włośc. W 1827 r. było 25 dra. , 102 mk. W r. 1576 we wsi Żabiniec ma Krzysztof Pełka 11 4 łan. km. a Christinus Losz 11 łan. 3. Ż. , fol. , pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Orle, ma 37 mk. , 103 mr. 4. Ż, fol. i kol. , pow. nieszawski, gm. i par. Bądkowo, odl. 16 w. od Nieszawy, ma 95 mk. Większa część folwarku uległa parcelacyi. W r. 1888 fol. Ż. lit. A. miał 174 mr. Kolonie zaś obejmowały od 14 do 60 mr. obszaru. Do włościan należało pierwotnie 15 mr. W 1827 r. 1 dm. , 9 mk. 5. Z. , wś, pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Kutno, ma 23 mk. , 64 mr. W r. 1827 wś Ż. , w par. Trębki, miała 2 dm. , 18 mk. 6. Z. , kol. i os. , pow. łódzki, gm. Radogoszcz, par. Łódź; kol. ma 65 dm. , 665 mk. , 1444 mr. ; os. 1 dm. , 6 mk. , 7 mr. dwor. W 1827 r. było 58 dm. , 509 mk. 7. Ż. , wś, pow. brzeziński, gm. Mroga Dolna. par. Kołacinek, ma 4 dm. , 37 mk. , 21 mr. W r. 1827 Żabie Jaworowe Żabiegały Żabiejewo Żabie Jaworowe Żabie Stawy Zabiec Żabieniec Żabieniec Żabieniec Żabienko Ż. , w par. Mikołajewice, ma 2 dm. , 17 mk. Ż. wchodził w skład dóbr Kołacinek. 8. Z. Tyniec, pow. kaliski, ob. Tyniec. 9. Ż. , os. nad rz. Wartą, pow. wieluński, gm. Konopnica, odl. od Wielunia 28 w. , ma 8 dm. Ob. Rychłocice. 10. Z. , wś, pow. częstochowski, gm. Grabówka, par. Biała Górna, przy drodze z Częstochowy do Miedzna, o 1 w. od szosy wieluńskiej a 7 w. na płn. od Częstochowy. Rzeczka Białka, płynąc tu od strony Biały, rozlewała się niegdyś w bagna, od których powstać mogła i nazwa osady. O niedostępności jej świadczą dotąd zachowane groble Wrzecionów i Świercza, od czasu zaś do czasu wydobywane na łąkach pnie modrzewiowe świadczą, że rozległe lasy pokrywały te przestrzenie. Ogólny obszar wynosi 54 morgi, w tem 3 mr. łąk; 9 domów. W 1827 r. Ż, wś rząd. , ma. 2 dm. , 9 mk. Ź. stanowiąc pierwotnie wraz z Białą Dolną jedną całość, powstać musiał na jej obszarze. Miał przeto wspólnych z Białą dziedziców Bielów h. Ostoja. Rodzina ta w w. posiadała w tych stronach liczne włości, gdyż prócz ich gniazda Biały, spotykamy imienników w Błesznie, Wilkowiecku, Lgocie, Kamieniu i Pierzchnie. Henryk Biel, właściciel Biały Górnej i Dolnej, według Długosza w r. 1382 był proboszczem częstochowskim, kanonikiem krakowskim i gnieźnieńskim. Jego to krewniak, imieniem Abel Biel, odziedziczywszy po kanoniku jego włości w Biały Górnej, . odtąd Kościelną wzniósł kościół z drzewa, p. w. św. Stanisława, a nie św. Katarzyny, jak utrzymuje Długosz L. B. , III, 171. Tradycya ludowa głosi, ze święty biskup, w pasterskiej swej wycieczce, tu chwilowo się zatrzymał. Pierwotna ta świątynia, stanowiąc filię parafii kłobuckiej, dopiero w r. 1407 przez Piotra Wysza, biskupa krak. , została kanonicznie urządzoną jako oddzielna parafia. Za czasów Długosza należały do niej Biała Wielka, Biała Mała oraz młyn Merschanów L. B. ,, 213. Na pierwszą wzmiankę o Ż. natrafiamy w życiorysie ks. Andrzeja Gołdonowskiego 1660r. , prowincyała klasztoru jasnogórskiego, który zbudował tu z kamienia kościół p. w. św. Maryi Magdaleny. Choć data erekcyi niewiadoma, na podstawie utrzymującego się dotąd podania wnosić można, że powstał przed r. 1665, tu bowiem w czasie oblężenia klasztoru częstochowskiego przez Szwedów, miały stać konie artyleryjskie. Kościół ten dotąd istnieje i stanowi kaplicę filialną świątyni parafialnej w Biały. 11. Z. , attyn. dóbr Sucha, w pow. radomskim. 12. Z. , os. młyn. , pow. kielecki, gm. Zajączków, par. Chęciny, odl. 20 w. od Kielc. Młyn wodny. 13. Ż. , wś, pow, garwoliński, gm, Górzno, par. Łaskarzew, odl. 10 w. od Garwolina, ma 34 dm. , 230 mk. W 1827 r. wś Ż. , w par. Tarnówek, miała 12 dm. , 101 mk. W r. 1875 fol, Ż. rozl. mr. 919 gr. or. i ogr. mr. 398, łąk mr. 85, lasu mr. 419, nieuż. mr. 16; bud. mur. 1, drew. 14; las nieurządzony, pokła dy torfu. Wś. Ż. os. 25, mr. 194. 14. Ż. , wś, pow. garwoliński, gm. Pszonka, par. Gar wolin, ma 12 dm. , 41 mk. , 150 mr. Wchodziła w skład dóbr Obrąb. W 1827 r. było 8 dm. , 41 mk. W r. 1576 Roslanus Żabiński płaci od 2 łan. km. 15. Ż. , wś, pow. lipnowski, gm. Bobrowniki, par. Kikoł, odl. 7 w. od Lipna, ma 6 dm. , 37 mk. , 12 mr. 16. Z. , wś, pow. su walski, gm. Wólka, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 24 w. , ma 9 dm. , 48 mk. Br. Ch. M. Wit. Żabieniec 1. wólka do Przyłęka, wsi w pow. kolbuszowskim, liczy 11 dm. i 63 mk. , leży wśród boru sosnowego, na płd. wschód od Przy łęka, u źródeł potoku, który p. n. Swierczowski potok, Olszaniec lub Przyrwa uchodzi do Łęgu. Przy wólce jest leśniczówka wznies. 214 mt. n. p. m. 2. Ż. , przyl. Huciny, pow. kolbuszowski. Mac. Żabieniec 1. staw tuż pod Żerkowem w stronę Chrzanowa. 2. Ż. , łąka w Wilkowyi, pow. jarociński, Żabieniec, niem. Fabianswalde, os. , podleśnictwo na obszarze Bogacicy Bodland, w pow. olesińskim, ma 12 dm. , 89 mk. 2. Z. , kol. na obszarze wsi Kłodnice, w pow. kozielskim, ma 16 dm. , 184 mk. 3. Ż. al. Kuźniczka, niem. Kuschnitzka, dobra, pow. kozielski, par. katol. Sławęcice, ew. Koźle, maja 262 ha, 2 dm. , 46 mk. 8 ew. . Żabieniec, kol. do Rynka, pow. lubawski, par. kat. Mroczno, st. pocz. Kiełpin; 1867 r. 2 dm. , 10 mk. kat. Żabienka 1 i 2, dwie wsi, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie o 4 i 41 2 w. , okr. wiejski Berezwecz, o 60 w. od Dzisny, razem 3 dm. , 25 mk. w 1865 r, 9 i 3 dusze rewiz. . Żabienka 1. rzeczka, lewy dopł. Kwieciszewicy, wpadającej do Noteci. Wypływa z jez. Żabno, w pow. mogilnickim i odlewa jeziorko Domanin, na wschód wsi Żabna. 2. Ż. al. Żabinka, miejscowość pod Rososzycą, w pow. odolanowskim. Żabienko 1. w dok. Żabno Minus, w okoli cy Czempinia i Mosiny, istniało jeszcze około r. 1580. Miało wtedy 2 łany os. , 1 zagr. , 1 osadn. , 1 pustkę. W r. 1392 król Władysław Paskowi z Krajkowa, chorążemu poznańskiemu, nadał 80 grzyw. groszy na król. wsi Żabno Minus. We dług lustracyi z r. 1564 wś Żabienko, w dzier żawie Stanisława z Górki, miała 4 kmieci osiadł. na 4 półłankach. Dochody oceniono na 4 zł. 10 gr. 4 den. Z folwarku w tejże wsi zboża za 54 zł. 5 gr. , dochód z bydła 5 zł. gr. 26 Lustr. ,. al. Żabinko, folw. do Żabna, niem. Streben, parafie, szkoły, urz. okr. i st. cyw. w Mogilnie, tamże st. kol. źel. a pocztę w Wilatowie, 3 dym. , 101 dusz 8 prot. . W. Ł. Żabienka Żabików Żabiki Żabik Ż pow Żabier Ż pow. kobryński, Ż dobra nad Olszanką, pow. lepelski w 2 okr. pol. , gm. Smolańce. J. Wołod. Żabierycze, dwie pobliskie wsi nad rz. Naczą, pow. borysowski, niedaleko od granicy gub. mohylewskiej, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Łosznica, par. praw. Radziecka, prawie o 5 mil od Borysowa. Ż. Wielkie maja 25 osad; cerkiewkę Opieki N. M. P. , Ż. Małe 22 osad; grunta lekkie, równe, łąk dużo. A. Jel. Żabik, młyn pod Gołaszynem, na płd. wsch. Obornik. W r. 1793 posiada go Józef Rokosowski z Gołaszyna. Żabiki 1. wś, pow. sierpecki, gm. Liszewo, par. Kurowo, odl. 10 w. od Sierpca, ma 9 dm. , 101 mk. , 273 morg. W 1827 r. wś Żabiki Kraski ma 11 dm. , 62 mk. W r. 1578 wś Sulikowo Żabiki dziś Sułkowo, w par. Kurowo, daje pobór od 21 2, pow. mazowiecki, ob. KuczynZ. Żabików 1. wś i fol. , pow. kutnowski, gm. i par. Żychlin, odl. 20 w. od Kutna, ma 6 dm. , 117 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 55 mk. W r. 1875 fol. Ż. rozl. mr. 288 gr. or. i ogr. mr. 240, łąk mr. 12, past. mr. 27, nieuż. mr. 8; bud. mur. 3, drew. 9; płodozm. 13pol. Wś Ż. os. 8, mr. 6. Na początku XVI w. nie było tu ról folwarcznych a łany km. dawały dziesię cinę na stół arcybiskupi Łaski, L. B. , Według reg. pob. pow. orłowskiego z r. 1576 wś Żabikowo, własność Szleszyńskiego, miała 2 łany km. i 1 karczmę Pawiń. , Wielkop. , 110. 2. Ż. , wś i fol. , pow. radzyński, gm. Biała, par. Radzyń odl. 3 w. , ma 25 dm. , 246 mk. W 1827 r. było 31 dm. , 202 mk. W r. 1880 fol. Ż. rozl. mr. 934 gr. or. i ogr. mr. 629, łąk mr. 123, past. mr. 21, lasu mr. 128, nieuź. mr. 33; bud. mur. 4, drew. 21; płodozm. 8pol. , las nieurządzony. Wś Ż. os. 42, mr. 222; wś Bedlne os. 24, mr. 298. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś Ż. , w par. Radzyń, miała 11 2 W r. 1580 podsędek łukowski daje od 3 włók osiadłych fl. 3 Paw. , Małop. , 378, 393, 423. 3. Ż. al. Żabikowo, wś i fol. , pow, łomżyński, gm. i par. Szumowo. Lasy tej wsi, obecnie rzą dowe, wchodzą w skład leśnictwa Czerwony Bór, stanowią oddzielny obręb leśny. W 1854 r. fol. Ż. miał 856 mr. a wieś 254 mr. Wchodziły w skład dóbr rządowych Łomża. W 1827 r. było 23 dm. , 221 mk. E. 1578 we wsi Żabi ków, należącej do klucza złotoryjskiego dóbr biskupów płockich, płaci honestus Swiersbiel od 9 łan. km. Paw. , Maz. , 395. Br. Ch. Żabikowo 1. wś dwor. , w pow. średzkim, ma parafie, sąd, urz. okr. i urz. st. cyw. w Środzie, tamże pocztę i st. kol. żel. na linii PoznańJarocin, szkoły w Koszutach. Obszaru 215 ha, 4 dym. , 114 dusz 14 kat. . Do podat. grunt. oszac. czysty dochód na 3423 mrk. Leży na zachód Środy, pod Koszutami, na lew. brzegu Maskawy. W r. 1578 siedzi tu Piotr Kowalew ski, urzędnik Turewskich. Ż miał wtedy 4 łany os. , 3 zagr. , 1 os. kom. W r. 1618 siedzą tu Ulanowscy, r. 1793 Potulicka, starościna borzuchowska. W r. 1578 odbyło się rozgrani czenie Ź. ze Środą. 2. Ż. , wś gosp. , w pow. poznańskim zachod. , ma urz. okr. w Komorni kach, par. kat. i urz. st. cyw. w Wirach, st. kol. żel. w miejscu, na linii PoznańWrocław, pocztę i par. ew. w Poznaniu. Obszaru 501 ha, 45 dym. , 436 dusz 55 ew. . Niegdyś własność bisk. poznańskich. W r. 1283 należało do Bar tłomieja z Poznania, któremu Przemyśl w zamian dał 4 łany na Winiarach i 5 jatek w Poznaniu. W r. 1311 Ż. zastawił Wojciech z Krosna kapi tule poznańskiej. R. 1564 było w Z. 12 łan. os. , z których czynszu nie płacono, ze względu na dziesięcinę snopową dla biskupa. Dają tylko z łanu po 1 kapłonie, 1 kokoszy i 30 jaj. Były też łany folwarczne, uprawiane przez kmieci, z których płacono po 4 grzyw. Karczmarz ze swej roli płaci 24 gr. , włodarz z drugiej, pustej roli karczm. 24 gr. Był też łan pusty, którego rolę w połowie uprawiał młynarz, w połowie karczmarz, płacili po 2 zł. Z dwóch zagród pła cono po 16 gr. Były też 2 sadzawki, przy ka żdej młyn o 1 kole korzecznym. Młynarz miele 3 miary i musi tuczyć 2 wieprze. 3. Ź. , fol. , w temże położeniu, własność hr. Cieszkowskich. Za staraniem hr. Augusta Cieszkowskiego i za rządu centralnego Towarzystwa gospodarczego na w. ks. poznańskie, założona została tu wyż sza szkoła rolnicza imienia Haliny ku uczcze niu zmarłej małżonki fundatora. Donator oddał r. 1868 fol. Ż. na lat 12 w bezpłatnę dzierżawę dla szkoły. Szkołę otwarto 21 list. r. 1870. Istniała lat sześć. Dyrektorem pierwszym był dr. Juliusz Au. Wykładali obok niego różnemi czasy Sempołowski, Rościszewski. B. Margowski, K. Bierkowski, W. Wielicki, S. Kudelka, Kusztelan, J. Rwoli, J. Demby, Szafarkiewicz, E. Karliński, N. Urbanowski, Łebiński, J. Kluz, Lubomęski, K. Graff. W czerwcu 1875 r. rząd wydalił 3 profesorów jako obcych poddanych Dembego, Rościszewskiego, Wielickiego oraz 13 uczniów pochodzących z królestwa polskie go. W d. 14 czer. 1876 r. zapadła stanowcza uchwała zawieszenia szkoły, a 11 lipca 1877 r. fol. Żabikowski oddany został właścicielowi. Przez niejakiś czas utrzymywano tu jeszcze stacyą chemiczną, aż i tę przeniesiono do Poznania. W. Ł. Żabin 1. w spisie z r. 1827 wś w par. Kłobka dziś pow. włocławski. W 1827 r. miała 15 dm. , 93 mk. Por. Ząbin. 2. Ż. , folw. dóbr Łukowe, w pow. makowskim, gm. i par. Karniewo, ma 475 mr. W 1827 r. 6 dm. , 59 mk. W r. 1567 Ż. , w par. Karniewo, miało 2 wł. Żabikowo Żabin Zabina Żabińce Żabin a 1582 od 1 łanu i 4 Maz. , ostrołęcki, gm. i par. Goworowo, ma 1435 mr. obszaru. W 1827 r. 9 dm. , 67 mk. R. 1578 Ź. ma 81 2 łan. km. , 2 zagr. Paw. , Maz. , 385. 4. . Ż. , ob. Żabino. Br. Ch. Żabin 1. al. Żabiny, wś i osada, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm, Horodeczna, o 21 w. od Prużany. Wś ma 849 dzies. ziemi włośc. 120 łąk i past. , 80 nieuż. , osada należy do dóbr Równo, sukces. Zajkowskiego. 2. Ż al. Żabino, wś i dobra poradziwiłłowskie, pow. słucki, przy drodze ze Słucka do mstka Starobina, w 1 okr. pol. i gm. Starobin. o 25 w. od Słucka. Bobra, z kolei ks. Wittgenstejnów, obecnie ks. Hohenlohe, na wyprzedaniu, 945 dzies. Miejscowość lekko falista, małoleśna, grunta urodzajne. 3. Z. , okolica, pow. rohaczewski, gm. Rassochy, ma 94 dm. , 523 mk. Maja tu Milewscy 100 dzies. 47 roli, 12 łąk, 41 lasu i Zawadzcy od. l850 r. 113 dzies. 60 roli, 22 łąk. Żabin, uroczysko pomiędzy ziemiami monasteru meżyhorskiego i wsi Petrowce, w pow. kijowskim. Żabin, wś, pow. złoczowski, 23 klm. na płd. wsch. od Złoczowa, 14 klm. na płd. zach, od sadu pow. w Zborowie, 6 klm. na płn. wsch. od urz. poczt. w Pomorzanach. Na płn. leży Chrabuzna, na wsch. Zarudzie i Trawotłoka, na płd. Kalne, na zach. Pomorzany. W środku wsi wypływu potok dążący do Kalnego, gdzie wpada do Zwarycza, dopł. Złotej Lipy. Własn. więk. ma 11 ha roli, 4 ha łąk, 14 ha lasu; wł. mn. roli or. 595, łąk i ogr. 60, past. 7, lasu 10 ha. W r. 1890 było 92 dm. , 593 mk. w gm. , 4 dm. , 38 mk. na obsz. dwor. 389 gr. kat. , 120 rz. kat. , 122 izr. ; 521 Rus. , 110. Par. rz. kat. w Pomorzanach, gr. kat. w Kainem. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. , założona r. 1857, z jęz. wykł. rusińskim i kasa pożycz. gm. z kapit. 377 złr. Na obszarze wsi wielka mogiła. Żabin 1. niem. Szabienen, wś kościelna, w pow. darkiemskim, 13 klm. od Darkiejmu, przy drodze bitej, w pagórkowatej, lesistej okoli cy obfitej w kamienie wapienne, w pobliżu 3 mniejszych jezior i rz. Węgrzy bystro płynącej pomiędzy wysokiemi brzegami. Wś ma 429 mk. ewang. , których głównym sposobem zarobku kopanie kamieni wapiennych i wypalanie wapna. We wsi urząd pocztowy. 2. Ż. Wielki, niem. Szabienen Gross, wś, pow. darkiejmski, st. pocz. Szabienen. J. B. Żabin Dwór al. Zabule, folw. , pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. maryjska, o 19 w. od Słonima, należy do dóbr Dziewiątkowicze Nowe, Śliźniów. Zabina, fol. nad pot. Łomiany i przy linii dr. żel. warsz. petersb. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , par. Żyżmory, o 49 w. od Trok, 1 dm. , 36 mk. katol. Żabińce al. Żabińcy, wś, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. i gm. Horodyszcze, o 34 w. od Nowogródka, ma 14 osad; miejscowość małole śna. A. Jel Żabińce 1. wś nad bezim. dopł. Zbrucza, pow. kamieniecki, okr. pol. i gm. Lanckoroń o 11 w. , par. katol. Zbrzyź, odl o 35 w. od Kamieńca, w pięknem położeniu, ma 253 osad, 1556 mk. 89 jednodworców, 631 dzies. ziemi włośc. , 1660 dworskiej 410 lasu, 59 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Jerzego, wzniesioną w 1884 r. , z 1111 parafianami, szkółkę cerkiewną, ogród fruktowy na 6 dzies. Wś ta początkowo zwała się Jarosławką, po zniszczeniu jej przez Tatarów Nowosiółką, ostatecznie Żabińcami. Przy podziale Rzpltej część jej odpadła do Galicyi i ta nosi dziś nazwę Nowosielicy z Młynówką, przysiołek zaś po tej stronie, nad samym Zbruczem, zowie się Jarosławką. Początkowo Ż. wchodziły w skład sstwa kamienieckiego. W 1530 r. wś miała 7 łanów amp; w 1578 r. 11 łanów, trzymał ją Lanckoroński. W 1583 r. wcielona do sstwa skalskiego, w 1615 r. zniszczona przez Tatarów, w 1629 r. w dzierżawie Herburta. W XVII w. trzymają ją Lanckorońscy, następnie Tarłowie. Po rozbiorze Rzpltej ces. Katarzyna darowała ją hr. Littowej z domu Engelhardt, a ta sprzedała Kuczkiewiczowi, obecnie wnuka jego Zaleskiego. 2. Ż. , dawniej Nowosiółka, Nowosilcze, wś skarbowa nad potokiem Dolskim, pow. kamieniecki, okr. pol. Żwaniec, gm. i par. prawosł. Dłużek, sąd, st. poczt. i par. katol. Kamieniec po trynitarska, przy trakcie poczt. z Kamieńca o 3 w. do Żwańca i dalej do Chocimia, ma 56 osad, 306 mk. , 180 dzies. ziemi włośc. Las, wraz z lasem nagórzańskim, tworzy leśnictwo rządowe żabinieckonagórzańskie, mające 167 dzies. Jest tu źródło, dostarczające Kamieńcowi wybornej wody. Wś należała do sstwa kamienieckiego; w 1566 r. liczyła 26 osad. , którzy spełniali powinności dla ssty. W r. 1616 trzymał ją Stanisław Więckowski z Zofią Chróślińską; w 1629 r. Jan Górka. Przywilejem Zygmunta III z 1631 r. nadane prawem wieczystem klasztorowi dominikanek w Kamieńcu, pozostawała w ich władaniu do 1831 r. 3. Ż. Zamiechowskie, wś nad rz. Żwanem Howorką, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. pol. Wierzbowiec, gm. Pilipkowce, par. kat. Zamiechów. o 7 w. od Uszycy, ma 150 osad, 617 mk. , 553 dzies. ziemi włośc. , 34 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Jana, wzniesiona w 1799 r. , z 636 parafianami. Własność dawniej Starzyńskich, Kotowiczów, Bohuszów, dziś ich sukcesorów. Żabińce, wś, pow. husiatyński, 18 klm. na płd. zach. od Husiatyna, 9 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Kopyczyńcach, tuż na płn. od urz. poczt. w Probużnej. Na zach. , płn. i wsch. leżą Kociubińce, na płd. Probużna. Środkiem Żabin Dwór Żabin Żabiniec Żabinek Żabinek Żabinia Żabiniecki Folwark Żabinka Żabinki Żabinków Żabino Żabiny Żabio Żabioch Żabionek Żabionka Żabionki Żabionko Żabiowolska Huta Żabiry Żabiszki Zabiwski Żabka wsi płynie dopływ Niczławy. Własn. więk. ma roli or. 457, łąk i ogr. 107, pastw. 13 mr. ; wł. mn. roli or. 395, łąk i ogr. 62, past. 1 mr. W r. 1890 było 96 dm. , 612 mk. w gm. , 6 dm. , 47 mk. na obsz. dwor. 366 gr. kat. , 285 rz. kat. , 8 izr. ; 529 Rus. , 130. Par. rz. kat. w miejscu, dek. czortkowski, archidyec. lwow ska. Bo par. należą Probużna z Hryńkowcami, Hadyńkowce i Szwajkowce. We wsi jest kościół murowany, postawiony r. 1862, konsekrowany r. 1872 p. w. Narodzenia N. M. P. Par. gr. kat. w Kociubińcach. Jest także szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1675 złr. Lu. Dz. Żabinek, pow. makowski, gm. i par. Karniewo. Żabinek, niem. Szabienen Klein al. Stiebirken, wś, pow. darkiejmski, st. p. Szabienen. Żabinia 1. Żabiny, osada, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , gm. Kiburty, o 56 w. od Poniewieża, własność Szynów, 40 dzies. 6 lasu, 1 nieuż. . 2. Ż. , wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Poniewieźa. Żabinia 1. struga pod wsią Rzegocin, w pow. kaliskim. 2. Ż. , strumień, w pow. piotrkowskim, na obszarze wsi Rozdzin. Żabiniec 1. wś, pow. mazowiecki, gm. Klukowo, par. Kuczyn. W 1827 r. było 9 dm. , 64 mk. 2. Ż. , ob. Ż Żabiniec, potok, lewy dopł. Wisły, na obszarze wsi Ustroń, w pow. bielskim. Żabiniecki Folwark, ferma, pow. uszycki, gm. Pilipkowce, 2 dm. , 10 mk. Żabinka, jezioro, w pow. wilejskim, pod wsią Malkowicze. Żabinka, folw. , pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Siechnowicze, o 23 w. od Kobrynia, 138 dzies. 41 lasu, 2 nieuż. ; własność Trębickich. Na gruntach folw. stacya dr. żel. moskiewsko brzeskiej, pomiędzy Brześciem o 23 w. a Tewlami o 20 w. , odl. o 1001 w. od Moskwy. Oddziela sie tu linia dr. źel. do Pińska i dalej do Briańska dr. żel. orłowskowitebskiej, odl. o 135 w. od Pińska. Żabinki, niem. Zabinken, wś nad jez. Gołdo piwa, pow. węgoborski, st. p. Kruglanken. Żabinków; pow. borysowski, ob. Zabinkowo. Żabino 1. okolica szlachecka, pow. mławski, gm. Szczepkowo, par. Janowiec, odl. 23 w. od Mławy. W obrębie jej leża wsi a Ż. Arguty, ma 7 dm. , 58 mk. , 114 mr. W r. 1827 było 5 dm, 22 mk. b Ż. Gąsiory, wś, ma 3 dm. , 29 mk. , 52 mr. W r. 1827 były 2 dm. , 17 mk. R. 1578 wś Żabino Gąsiory ma w czterech działach 41 2 łan. km. Paw. , Maz. , 79. 2. Ż. Karniewo, ob. Żabin. Żabino 1. dobra skarbowe, pow. newelski, obejmują 15 wsi i fermy Dragunowo i Iwanowo, w ogóle 2234 dzies. 2. Ż. , pow. słucki, ob. Żabin. Żabiny, ob. Żabin i Żabinia. Żabiny, niem. Seeben al. Sabienen, wś i fol, pow. niborski, st. p. Koschlau. Żabio, jezioro, w pow. pińskim ob. t. VIII, 182. Żabioch, niem. Sabioch, fol. , pow. ostródzki, st. pocz. Reichenau. Żabionek. jezioro, w dobrach Niesin, w pow. lepelskim. Żabionka 1. os. karcz. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 70 w. od Dzisny, 1 dm. , 7 mk. żydów. 2. Ż. , zaśc. , tamże, o 70 1 2 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. starowierców. Żabionka, niem. Czabionken, Zabionken, Poggenkrug, wyb. do Świńcza, pow. gdański górny, 2 dm. , 15 mk. Żabionki, ob. Żabianki. Żabionko, jezioro pod Podjasami, pow. kartuski. Żabiowolska Huta, wś, pow. błoński, ob. Żabia Huta, Żabiry, uroczysko leśne, pow. ihumeński, gm. Citwa, należy do folw. Kobylicze przy do min. Sierhiejewicze. Odbywają na łosie. A. Jel. Żabiszki 1. al. Żebiszki, folw. , pow. ko wieński, w 1 okr. pol. , gm. Wilkija, o 28 w. od Kowna, należy do dóbr Lesnopol, hr. Tyszkiewi czów. 2. Ż. , żmujdz. Żobiszkis, mstko nad rzką Węgieryną, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , gm. Czadosy, o 67 w. od Nowoaleksandrowska a 8 w. od st. poczt. i dr. żel. Rakiszki, ma 11 dm. , 206 mk. w 1859 r. 18 dm. , 128 mk. , kościół katol. paraf. , p. w. św. Micha ła Archanioła, z drzewa wzniesiony w 1803 r, kosztem Sieleckiego. Parafia katol. , dekanatu abelskiego, 2525 wiernych. 3. Z, wś, tamże, o 94 w. od Nowoaleksandrowska. 4. Ż. , zaśc. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 86 w. od Pe niewieża. J. Krz. Zabiwski, potok, w pow. kossowskim, prawy dopł. Czeremoszu Czarnego. Wypływa na obszarze wsi Żabie, ze stoków Magóry 1024 mt. Żabka, os. , pow. kaliski, gm. i par. Koźminek, ob. Złotniki Połamontowskie. Żabka, wś, pow. łucki, na płn. wsch. od Żydyczyna, niegdyś własność monasteru żydyczyńskiego. Żabki, wś nie istniejąca obecnie, leżała w par. Domaniewice dziś pow. łowicki. W r. 1827 miała 4 dm. , 29 mk. W r. 1780 i 1800 kś. Czesław Ostrowski, bernardyn z Łowicza; pełniący obowiązki wikaryusza w Domaniewicach, wykazuje miejscowość Żabki odległą od Domaniewic 3 ili, z ludnością 21 dusz męz. , 9 żeń. Była to wieś księstwa łowickiego, leżała w poblizkości wsi Wrzeczko, graniczyła z Łagowem. Pomiędzy wsią Wrzeczko a młynem Danek leży dziś staw Żabski, mający 13 mr. , Żabnica Żabnik przez który przechodzi rzka Kalenica Bobrowa. R. Ocz. Żabki 1. chutor i osada, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecze, o 25 w. od Wołkowyska. Chutor należy do Popławskich i ma 73 dzies. 4 łąk i pastw. , 15 lasu, 2 nieuż. ; osada, własność Tomaszewiczów, ma 2 dziesięciny. 2. Ż. , okolica szlach. , pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Zelwa, o 26 w. od Wołkowyska, 21 dzies. roli. 3. Ż, chutor, tamże, o 25 w. od Wołkowyska. Żabki, wś nad Łochwicą Suchą, pow. łochwicki gub. połtawskiej, gm, Iwachniki, o 17 w. od Łochwicy, 499 dm. , 2988 mk. , cerkiew, szkoła, 4 jarmarki, 66 wiatraków. 10 olejarni. Żabków, w spisie z r. 1827, wś w par. Sokołów, miała 32 dm. , 235 mk. Jest to mylnie nazwana wś Ząbków, w pow. sokołowskim. Żabków, fol. dóbr Gołkowice, w pow. rybnickim. Żabna Nowa, wś, pow. orszański, gm. Mikulino, ma 4 dm. , 32 mk. Żabna Wola, wś, pow. stopnicki, ob. Ossowa Wola. Żabna Wólka, wś, stopnicki, ob. Wólka Żabna i Kurozwęki. Żabnica 1. lewy dopływ Brenia, jest rzeczką nizinną, w górnym biegu niestałą, peryodyczną, powstaje na obszarze zwanym Żabnicą, w pow. dąbrowskim, na granicy Krzyża i Klikowy pod nazwą Żabna, dalej płynie granicą Pawężowa i Łęgu, potem przez Łęg, dalej na północy granicą Łukowy i Wytrząski, następnie przez Wytrząskę Łęg, Żabno, granicą Żabna i Podlesia przez Wielopole Moszczyńskie, granicą jego a Gorzyc przez Gorzyce, Pilczę, granicą Pilczy, Olesna a Ćwikowa, granicą Ćwikowa, Dąbrówki, Smęgorzewa, Radwana z jednej a Zalipia, Kuzi, Grądów, Wólki Grądzkiej i Mędrzechowskiej z drugiej strony. Bieg leniwy, bowiem dolina, którą płynie, ma spadek łagodny. W Łęgu wznies. sięga 195 mt. a przy ujściu Ż. około 171 mt. Brzegi obwałowane. Długość do 35 Mm. Karta wojs. , 4, XXIV, 5, XXIV. 2. Ż. , strumień, bierze początek w pow. dąbrowskim, w okolicy Żabna, płynie pod Żabnem, pod Pogwizdowem łączy się z pot. Kosianówką i uchodzi do Dunajca z praw. brzegu w pow. tarnowskim. 3. Ż. , potok, prawy dopł. Soły, wypływa ze stoków północnych Lipowskiej góry 1324 mt. , na obszarze gm. Żabnica, w pow. żywieckim. Żabnica, wś górska w Beskidach, pow. żywiecki, nad pot. Żabnicą, dopł. Soły, par. rz. kat, urząd poczt. i st. dr. żel. w Milówce o 7, 5 klm. . Wś ma 1626 mk. Obszar większej posiadłości należy do dóbr arcyks. Albrechta. Na granicy Ż. z Sopotnią wznosi się szczyt Romanka do 1366 mt. Żabnik, strumień, dopł. Jaworznika, pod wsią Ciężkowice, w pow, chrzanowskim. Żabnik, młyn na Ochli, w Sterkowcu pod Kobylinem, w pow. krotoszyńskim, wspominany r, 1536 i 1618. Żabnik 1. u ludu Ziabnik, ztąd niem. Ziabnig, dobra i wś, pow. prądnicki, par. kat. Solec, ew. Głogów. W r. 1885 dobra miały 166 ha, 1 dm. , 12 mk. kat. ; wś 15 ha, 17 dm. , 114 mk. kat. 2. Ż. , przys. dóbr Krzanowice, w pow. raciborskim. Żabno, wś i fol. , pow. krasnostawski, gm. i par. Turobin. Folw. należy do ordynacyi Zamojskiej, ma 890 mr. rozl. , w tem łąk, w połowie mokrych, 95, reszta pod pługiem. Grunta pszenne, w 3 4 borowina rędzina czerwona, miejscami czarna, na łąkach w 1 4 płowizna iłowata. Ku płd. od folw. leży uroczysko Kleparz, znane z legendy, którą przed laty A. Wieniarski ogłosił. Lasy żabieńskie łączą się z lasami Wysokiego i tworzą ogromną przestrzeń, niezależną od folw. Ź. W r. 1827 było 50 dm. , 360 mk Żabno 1. miasteczko, w pow. tarnowskim, na praw. brzegu Dunajca, w równinie wzn. 195 mt. npm. , ma kościół par. rz. kat. , szkołę ludową 6klas. , urząd podatkowy i pocztowy. Leży przy gościńcu z Tarnowa 17 klm. do Ujścia Jezuickiego, przy ujściu Dunajca do Wisły. Ż. ma 178 dm. przeważnie murowanych, tworzących rynek i dość nieregularne ulice i 1341 mk. 656 męż. , 685 kob. , 669 rz. kat. i 672 izrael. Domy są przeważnie wilgotne z powodu niskiego położenia i stawu przytykającego do osady. Kościół paraf. murowany nie ma żadnych zabytków, pierwotny bowiem kościół wraz z aktami spalili kozacy 22 marca 1657 r. , zbudowany zaś później przez Jana Wielopolskiego, woj. krak. , w r. 1663, spalił się znowu w r. 1799. Zachowało się jedynie prezbiteryum. W r. 1871 odrestaurowano kościół i dobudowano wieżę. Kiedy utworzono parafią niewiadomo; teraz obejmuje Konary, Targowisko i Zakirchale. Ludność chrześciańska trudni się rolnictwem i drobnym przemysłem, ludność izraelicka handlem. W akkcie potwierdzającym przywileje Tarnowa, wydanym przez króla Kazimierza r. 1344, powiedziano, że comes Spicimir między innemi pokazał przywileje dane przez Władysława Łokietka na wsi Żabno i Tarnowiec Kod. dypl. pol. , III, 219. Prawo miejskie otrzymała osada już przed połową w. , bo Długosz L. B. , I, 9 zwie Ż. ,, oppidum. Odziedziczył je wtedy po matce Jan Rabsztyński z Kraśnika; miało 12 łan. mieszczańskich, łan wójtowski i fol. szlach. z dworem. W 1579 Pawiń. , Małop, 239 zapłacono szosu podwójnego 16 zł. Graniczy na płn. z Zakirchalem, na płn. zach. z Konarami, na wsch. z Sieradzą a na płd. z Niedomicami. 2. Ż. , wś, w pow. tarnobrzeskim, w piaszczystej równinie, na praw. brzegu Sanu, 2 Hm. na Żabki Żabki Żabna Nowa Żabna Wólka Żabno Żabków Żabno Żabno płd. zachód Radomyśla, wznies. 155 Od lotne piaski i lasy. Par. rz. kat. w Radomyślu. Wraz z osadą Grabczyny 17 dm. i 76 mk. i folw. Dzierdziówką 1 dm. , 8 mk. ma 160 dm. i 817 mk. 424 męż. , 393 kob. , 807 rz. kat. a 10 izrael. Pos. tabularna Rachmiela Kanarka ma 436 mr. kw. roli, 33 mr. łąk, 1 mr. ogrodu, 148 mr. pastw. , 38 mr. lasu, 1 mr. moczarów, 54 mr. nieuż. i 1 mr. 459 sąż. kw. parcel budo wlanych, ogółem 714 mr; pos. mn. 638 mr. roli, 70 mr. łąk i ogr. , 38 mr. past. i 8 mr. lasu. Wymienione w dok. z r. 1284 w liczbie posia dłości kolegiaty sandomierskiej Kod. Małop. , I, 126. Za Długosza Żabno miało 4 łany kmiece, 3 zagrody z rolą i łany kolegiackie. W r. 1531 Pawiński, Małop. , 356 należała wś do parafii w Wrzawach i płaciła od 3 łan. po fertonie. Graniczy na płn. z Radomyślem, na płd. z Wolą Ruszycką. Mac. Żabno 1. jeziorko, w pow. bydgoskim, pod wsią Skarbiewo, o 4 klm. na zach. od Korono wa. Ma długości 1, 3 klm. a 0, 1 klm. szeroko ści. Wzn. 94 mt. npm. Zasilane wodą strugi Ulrychowskiej, łączy się na płd. z jeziorkiem Kamionek, z którem odpływa do strugi Koro nowskiej, a z nią w Byszewie do jez. Długiego, w pasmie Słupowskiem. 2. Ż. al. Mogilnickie, jezioro pod miastem pow. Mogilnem. Wody je go uprowadza rzka Żabienka do Kwieciszowicy Małej Noteci. Ob. Skorzęcińskie jezioro i Szy dłowskie jezioro. 3. Ż. al. Twierdzielewskie, niem. Zaben, Saben, dzielewem, na wschód Skwierzyny i Bledzewa. Połowa jeziora należała r. 1564 do miasta Skwierzyny. W r. 1312 w jeziorze tem jedna toń należała do wsi Popowa, nadanego klasztorowi w Ziemsku. 4. Z. , jezioro, w pow. szu bińskim, bez odpływu. Leży pod Oporówkiem, na płd. Łabiszyna, ma 800 mt. długości a 400 mt. szer. Wzn. 79, 5 mt. npm. W. Ł. Żabno 1. wś gosp. , w pow. szremskim, ma urz. okr. w Mosinie, urz. stan. cyw. w miejscu, pocztę w Grzybnie, st. kol. żel w Szołdrach, na linii CzempinSzrem, szkoły i par. kat. w miejscu, sądy w Szremie. Obszaru 347 ha, 27 dym. , 216 dusz. 2. Ż. , leśnictwo, w ternie położeniu, ma st. kol. w Manieczkach; 2 dym. , 32 dusz. 3. Ż. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 963 ha, 25 dym. , 306 dusz 15 ew. . Wś kościelna, gniazdo rodzinne Żabińskich h. Łodzia, leży na wsch. płn. Czempinia, między Szremem a Mosiną, tworzyła z Żabienkiem osobną parafią już w XVI w. W r. 1429 nadane było Piotrowi z Bnina, kaszt. gnieźn. Kod. dypl. pol. , I, 309; por. Sowiniec 1. Do r. 1436 należało Ż. do par. brodnickiej. Około r. 1580 nałeżało do Żabińskich, Raczkowskich i Zadorskich, następnie do Szołdrskich, Sowińskich, Zaleskich, Bielińskich, Potem do Zakrzewskich, którzy je sprzedali komisyi kolonizacyjnej. Na obszarze wsi przechowały się następujące na zwy pól Błonie, Dołki, Kierzki, Las, Łąki, Mły narskie, Nowa, Polasze, Przydatki, Zamczysko, Miąskowo, Lisia i Winna góra. W lesie Klin, wedle podania, borowy, napadnięty przez wilki, spiął się na drzewo i ślubował postawić figurę p, Jezusa, jeżeli ocaleje. Uratowawszy się, wyrąbał w drzewie otwór i wystawił tam krzyż. W r. 1888, administrator komisyi kolonizacyjnej Harrer kazał legendowe drzewo ściąć. Inne nazwy leśne są Piecki, Piaski, Rut ka, Troska, Wypalonki. Kościół paraf. , p. w. św. Jakuba, fundowany i uposażony r. 1436 przez Stanisława z Krajkowa Żabińskiego, a w tymże roku został kanonicznie erygowany przez Stan Ciołka, bisk. pozn. , o czem opiewa list biskupi z r. 1591. Podupadły kościół kilka krotnie odnawiano. Obecny pochodzi z r. 1789. Wzniósł go z drzewa w formie krzyża z wieżą dziedzic Jakub Biliński, a poświęcił r. 1792 Jó zef Rokosowki, oficyał poznański. Kościół po siada obraz M. Boskiej, w wielkim zachowaniu będący. 4. Ż. , wiatrak i holendry, w temże położeniu. 5. Ż. , wś gosp. , w pow. mogilnickim, ma w Mogilnie sąd, urz. okr. , urz. st. cyw. , st. kol. żel, szkoły i parafie, pocztę w Wilatowie. Obszaru 252 ha, 9 dym. , 86 dusz. 6. Ż. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 510 ha, 11 dym. , 261 dusz 35 ew. . Leży na zach. Kwieciszewa, między Wilatowem a Mogilnem, W ś ta wymieniona w nadaniu dóbr kościołowi św. Jana w Mogilnie 1065. W r. 1565 ma Ż. 41 2 łan. os. , 2 zagrod. , 1 półłana pustego. 7. Z. , bagno na Lubostroniu, w pow. szubiń skim. W. Ł. Żabno 1. niem. Zabno, dobra ryc. , pow. chojnicki, nad szosą chojnicką, st. pocz. i paraf. kat. Brusy, 3 klm. odl, st. kol. Rytel, 13 klm. odl. ; 507 ha 239 roli or. , 76 łąk, 170 lasu; 1885 r. 6 dm. , 17 dym. , 124 mk, 79 kat. , 45 ew. Dobra te posiadali dawniej Łukowicze, od których nabył je za 5000 tal. Schmidt, potem Raschke za 22000 tal. ; wreszcie r. 1891 Polał Róźek z Czyszków za 180000 mrk. R. 1344 nadaje komtur tucholski Konrad Vullekop wiernemu Konradowi i jego prawowitym spadkobiercom 20 włók w Żabnie Zabyn między Brusami, Czarnowem i Czyczkowami, za co będzie czynił zwykłą służbę ob. Odpisy Dregera w Pelplinie, str. 105a. Lustracya starostwa tucholskiego z r. 1570 opiewa Żabno nobilis Stanisl. Żabiński, 3 włóki a 12 gr. , nob. Urban Żabiński 33 4 wł. a 12 gr. , nob. Krysztof Żabiński 33 4 wł. a 12 gr. , nob. Rafał Żabiński 3 wł. a 12 gr. , nob. Jakub 3 wł. a 12 m. , nob. Baltazar Gran 21 4 wł. a 12 gr. , ogrodnik 2 gr. Według taryfy z r. 1648 płacili tu possessores od 20 wł. folw. i 2 ogr. 20 fl. 16 gr. Ż. należało wówczas do pow. tucholskiego ob. Rocz. Tow. Przyj. Żaboklik Żabojedy Nauk w, 1871, str. 183. Taryfa na symplę z r. 1717 opiewa P. Tomasz Żabiński płacił 8 gr. , p. Krysztof Żabiński 4 gr. , p. Rafał Żabiński 1 gr. 9 den. , inni possessorowie tamże 6 gr. oh. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 92. Mesznego dawało Ż. 1710 r. 3 kor. żyta ob. Wizytę Szaniawskiego, str. 67. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymienione jako dobra szl. , z 2 folw. , o 12 dymach, w 3 szl. działach str. 262. 2. Ż. , niem. Saaben, dobra podzielone na pięć posiadeł dworskich i 20 mniejszych zagród, dziś wieś, pow. starogardzki, st. p. Starogard, o pół mili odl. , pomocn. agent. pt. i szkoła w miejscu, par. kat. Kokoszki, 545 ha 472 roli or. , 18 łąk; 1885 r. 38 dm. , 89 dym. , 367 mk. , 102 kat. , 258 ew. , 7 żyd. wyb. Dorotheenhof 2 dm. , 15 mk. . Według wizyty Szaniawskiego z r. 1710 dawało Ż. mesznego 101 2 kor. żyta i tyleż owsa str. 127. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymienione jako dobra liczące razem z pustką Okole 11 dym. str. 196. Kś Żabocin, wś, w par. Godziesze Wielkie pow. kaliski. Obecnie nie istnieje. W 1827 r. miała 5 dm. , 24 mk. Żabojedy 1. Wielkie i Małe, niem. Szabojeden Gross i Klein, wś i os. , pow. gołdapski, st. p. Dubeningken. 2. Ż. , wś, pow. stołupiański, st. p Pillupoenen. Żaboklik 1. wś i karczma, pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Sochaczew, ma 53 mk. , 23 mr. włośc. W r. 1827 było 9 dm. , 86 mk. Jest to widocznie tylko drobna cząstka dawnej rozleglejszej wsi drobnoszlacheckiej, zapewne należącej do grodu sochaczewskiego pierwotnie. W r. 1579. w części zwanej Zaboklik Tomasza Thomae płacił Stan. Kozusek z synami od 1 2 łanu, tenże z części Borzina od 3 4 łan, km. , Januszewskich 3 4 łanu. W części Zaboklik Mscziski, Stan. Kozusek od 1 2 łanu i część niegdyś podsędka 1 3 łan. km. Prócz z tego z działów bez kmieci w części Zab. Thomae, Feliks Suski od 1 2 łanu, Marcin Tomaszewicz 1 4 łanu, wdowa po Daczbogu; w części Zab. Chrzoni, wdowa po Daczbogu 1 2 łanu, Gilowie od 11 4 łanu, Druzgowie 11 4 łanu; w części Zab. Mściski Plichta 1 łan, 1 zagr. , Wojc. Trojanek 1 4 łanu, Druzgowie 1 4 łanu Pawiń. , Mazowsze, 138, 151. Później pojedyńcze części, jak Chrzany, Kożuszki, utworzyły odrębne całości. 2. Ż. Wielki i Ż. Biskupi, w XVI w. Zabokliky Wielkie, dwie wsi i fol. , pow. przasnyski, gm. i par. Dzierzgowo, odl. 16 w. od Przasnysza. Z. Wielki ma 12 dm. , Ul mk. , 271 mr. ; Z. Biskupi 1 dm. , 9 mk. , 96 mr. W 1827 r. Z. Wielki miał 12 dm. , 91 mk. a Z. Biskupi 4 dm. , 29 mk. W r. 1885 fol. Z. Biskupi lit. G. rozl. mr. 395 gr. or. i ogr. mr. 322, łąk mr. 9, lasu mr. 42, przestrzenie sporne mr. 5, nieuż. mr. 17; bud. drew. 9. Wś Z. os. 8, mr. 11. W r. 1567 wieś Zabokliki Wielkie należała do par. Grudusk, miała częściowych właścicieli 8 mr. , 5 części po 1 4 wł. , 2 cz po 2 morgi, 4 mr. , 3 cz. po 1 2 wł. Z. Biskupi 1 4 wł. i Z. Marki dwie cz. po 1 4 wł. Paw. , Maz. , 338. Br. Ch. Żabokliki 1. wś, pow. siedlecki, gm. Starawieś, par. Siedlce, ma 29 dm. , 184 mk. , 714 mr. W 1827 r. było 18 dm. , 112 mk. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1552 Ż. , wś szlachecka, w par. Siedlce, miała 16 osad. W r. 1580 Maciej Kopczek, wójt, płacił od 4 włók osiadłych fi. 4, od 3 zagród z rolami gr. 18 Pawiń. , Małop. , 401, 428. 2. Ż. , wś, pow. węgrowski, gm. Borze, par. Czerwonka, ma 16 dm. , 138 mk, 346 mr. W 1827 r. było 15 dm. , 81 mk. W dok. z r. 1476 wymieniono cześciową szlachtę bez kmieci we wsi Zaboclyky, ziemi liwskiej Kod. Maz. , 273. W r. 1563 wś Zabokliki płaci od 71 2 łan. drobnej szlachty Paw. , Maz. , 418. Br. Ch. Żabokruki, wś nieistniejąca obecnie, leżała podobno na obszarze dzisiejszej wsi Modryniec, w pow. hrubieszowskim. Żabokruki 1. wś, pow. bóbrecki, 13 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Bóbrce, 6 klm. na płn. zach. od urz. poczt. w Strzeliskach Nowych. Na płn. zach. leżą Sarniki, na płn. wsch. Lubeszka Wołochowa, na płd. wsch. Trybuchowce, na płd. Repechów, na zach. Pietniczany. Wzdłuż granicy płn. wsch. płynie pot. Lubeszka. Zabudowania wiejskie leżą na płd. Własn. wiek. ma roli or. 296, łąk i ogr. 66, pastw. 21, lasu 528 mr. ; wł. mn. roli or. 577, łąk i ogr. 59, past. 39, lasu 95 mr. W r. 1890 było 80 dm. , 469 mk. w gm. , 11 dm. , 64 mk. na obsz. dwor. 51 rz. kat. , 433 gr. kat. , 49 izr. ; 433 Rus. , 130. Par. rz. kat. w Chodorowie, gr. kat. w Bakowcach. We wsi jest cerkiew, szkoła 1 klas. i kasa pożycz. gm. z kapit. 566 złr. Dokumentem wydanym we Lwowie dnia 9 wrześ. 1374 r. zapisuje Władysław ks. Opolski Bieńkowi z Kuchar wieś Żabokruki pod warunkiem, że osiędzie z rodziną swoją na Rusi A. G. Z. , t. VII, str. 16. 2. Ż. , wś, pow. horodeński, 28 klm. na płn. zach. od Horodenki, 7 klm. na płn. od sądu pow. w Obertynie, tuż na wsch. od urzędu poczt. w Chocimierzu. Na płn. wsch. leży Żywaczów, na wsch. Harasymów, na płd. i zach. Chocimierz, na płn. Jeziorzany w pow. tłumackim. Przez płd. część wsi płynie pot. Chocimierz. W jego dolinie leżą zabudowania. Własn. więk. ma roli or. 138, łąk i ogr. 2, past. 72 mr. ; wł. mn. roli or. 651, łąk i ogr. 6, past. 41 mr. W r. 1890 było 152 dm. , 748 mk. w gm. , 10 dm, 45 mk. na obsz. dwor. 701 gr. kat. , 64 rz. kat. , 23 izr. , 5 Pol. , 5 Niem, . Par. rz. kat. w Chocimierzu, gr. kat. w miejscu, dek. żukowski. We wsi jest cerkiew p w, św. Onufrego i kasa poi. gm. z kapit. 869 złr. Na ob Żabocin Żabokliki Żabokruki Żabokruki Żabocin szarze wsi dość znaczna pieczara, zw. Lu. Dz. Żabokrzeki 1. fol. , pow. łęczycki, gm. i par, Mazew, odl. od Łęczycy 10 w. , ma 3 dm, 17 mk. W r. 1827 było 11 dm. , 70 mk. W r. 1886 fol. Ż. ht. B. H rozl. mr. 289 gr. or. i ogr. 260, łąk mr. 21, past. mr. 2, nieuż. mr. 6; bud. mur. 5, drew. 5. Na początku XVI w. z części szlacheckich idzie dziesięcina dla plebana w Słaboszewie. W r. 1576 siedzą tu Żabokrzeccy na 7 działach i płacą w ogóle od 5 łan, 2 ćwierci i 1 8 łanu, tudzieź od karczmy i 1 zagr. Paw. , Wielk. , II, , wś, pow. łęczycki, gm. Piątek, par. Góra św. Małgorzaty, odl. od Łęczycy 23 w. , ma 13 dm. , 108 mk. , 31 os. , 290 mr. W r. 1827 było 11 dm. , 121 mk. Wchodziła w skład dóbr Czerników. Na początku XV w. klasztor trzemeszeński miał tu posiadać jakieś części ob. Trzemeszno, t. XII, 570. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. dwor. pobiera pleban w Górze, od kmieci kanonik łęczycki Łaski, L. B. ,, 416. W r. 1576 Jan i Krzysztof Karszniccy płacą tu od 2 łan. km. , 2 zagr. , 1 rzeźn. , 4 os; Stan. Bolkowski od 1 1 2 łan. km. Paw. , Wielk, II, 55. Br. Ch. Żabokrzycka Tarnawka, ob. Tarnawka 5. Żabokrzycki Majdan, przysiołek, pow. bracławski, okr. pol. Tulczyn, gm. Szpików, par. praw. Żabokrzycz, katol. Kopijówka. Żabokrzycz 1. słobódka, pow. bałcki, gm Daniłówka o 11 w. , par. i st. pocz. Hołowaniewskie o 35 w. , odl. o 56 w. od Bałty, ma 78 osad, 450 mk. 2. Ż. , mylnie Zabokrzycz, wś przy ujściu Żabokrzyczki do Szpikówki, pow. bracławski, okr. pol. Tulczyn, gm. Szpików o 12 w. , par. katol. Kopijówka, sąd w Niemirowie, obok mstka Torkowa st. poczt, przy trakcie do Bracławia o 18 w. , ma 225 osad, 1286 mk. z przysiołkami Nowosiółką i Majdanem, 693 dzies. ziemi włośc. , 1118 dworskiej, 28 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1756 r. , z 1266 parafianami. Do par. praw. należy mstko Torków. Powierzchnia równa, gleba czarna z piaskiem pomieszana; ziemia zdatna do robienia saletry podług Marczyńskiego; las czarny, zwany Warycz. W 1598 r. wś należała do Żabokrzyckich, w 1604 r. Horpyny z Żabokrzyckich Szaszkiewiczowej, w 1612 r. Muszy z Żabokrzyckich Sosnickiej. W 1737 r. na wś napadli hajdamacy ob. t. V, 287. W ostatnich czasach własność Horodeckich, od których w 1891 r. nabyty przez Tarutina. 3. Ż. , mylnie Zabokrzycz, mstko nad rzką Dochną, dopł. Bernadynki Bereżanki, pow. olhopolski, okr. pol. Żabokrzycz, gm. i par. kat. Obodówka, st. poczt. , telegr. i dr. żel. Krzyżopol o 8 w. , odl. o 46 w. na płn. zach. od Olhopola, ma 440 osad, 4790 mk. , cerkiew par. p. w. św. Michała, wzniesioną w 1860 r. i uposażoną 54 dzies. ziemi, z 1649 parafianami, dwa domy modl. żydowskie, gorzelnię, młyn, szkołę 1klas. od 1874 r. 2 naucz, 78 uczniów, zarząd okręgu policyjnego dla trzech gmin powiatu Czebotarki, Miastkówki i Obodówki, 16 sklepów, aptekę, 26 targów, 10 rzemieślników. Własność niegdyś Zabokrzyckich, ks. Korotkich, Wiśniowieckich, Koniecpolskich i Lubomirskich, obecnie Brzozowskich. Niewiadomo kiedy otrzymało prawa miejskie. W obok leżącej słobódce Żabokrzyckiej 472 osad, 2211 dzies. ziemi włośc. , 3332 dworskiej, cerkiew N. M. P. , wzniesiona w 1865 r. , uposażona 52 dzies. ziemi, 1872 parafian. 4. Ż. , ferma, pow. olhopolski, gm. Obodówka, o 1 w. od mstka Żabokrzycza, ma 35 mk. Lr. M. Żabokrzyczka, rzeczka, w pow. bracławskim, prawy dopływ Szpikówki, ma ujście pod wsią Zabokrzyczem. Dr. M. Żabokrzyczka, wś skarbowa nad rzką Berszadką, dopł. Bernadynki, pow. olhopolski, okr. pol. i st. poczt. Berszada o 13 w. , gm. Piątkówka o 3 w. , par. kat. Obodówka, odl. o 20 w. od Olhopola, ma 412 osad, 2600 mk. , 3522 dzies. ziemi włośc. , 33 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesiona w 1777 r. , z 1187 parafianami. Grunt górzysty, suchy, miejscami są równiny, gleba po większej części czarna, w niektórych miejscach jest piasek i glina. Własność dawniej Sobańskich. Żabokrzyczyzna, uroczysko las na gruntach wsi Pełza, w pow. dubieńskim. Żabokrzyki 1. Małe, wś nad Styrem, pow. dubieński, gm. Tesłuchów, par. praw. Żabokrzyki Wielkie o 3 4 w. , 92 dm. , 718 mk. , cerkiew filialna p. w. Zmartwychwstania J. , z drzewa wzniesiona w 1876 r. kosztem parafian i uposażona 36 dzies. ziemi. Na początku zeszłego wieku wś należała do hr. Maryanny Tarnowskiej. W 1710 r. otrzymał ją, jako zabezpieczenie wypożyczonej sumy, Aleksander Gurowski ob. Arch. J. Z. R. , cz. , t. 2, str. 23. 2. Z. Wielkie, wś nad Styrem, pow. dubieński, gm. Tesłuhów, odl. o 34 w. od Dubna, 4 w. od st. dr. żel. Rudnia i tyleż od st. poczt. Tarnawka, ma 98 dm. , 803 mk. , cerkiew p. w. św. Jana Chrzciciela, z drzewa wzniesioną w 1772 r. kosztem dziedziców wsi Kondrackich, odnowioną w 1876 r. i uposażoną 36 dzies. ziemi. Cerkiew filialna we wsi Żabokrzyki Małe o 3 4 w. . Podczas rewizyi zamku łuckiego w 1545 r. wś Z. należała do Iwana i Dachna Żabokrzyckich, którzy zobowiązani byli do opatrywania jednej horodni zamkowej, oraz wespół z innymi dwóch innych Jabłonowski, Rewizye, 37, 40, 57. W 1561 r. wś Ż. a przynajmniej część jej naleźy do p. Fiedory Świniuskiej, która pozywa p. Zenobią Żabokrzycką o zajęcie własności. W t. Żabokrzeki Żabokrzeki Żabokrzycka Tarnawka Żabokrzycki Majdan Żabokrzycz Żabokrzyczka Żabokrzyczka Żabokrzyczyzna Żabokrzyki Żabolina Żabolina Żabołowska Żaborzyczka Żaborzyce Żaborzycka Huta Żabot Żabotyn r. Anna Żabokrzycka pozywa pasierba swego Huryna Ż. o zajęcie 1 3 części wsi, zapisanej jej przez nieboszczyka męża. Dalej w t. r. Zeno bia Ż ustępuje 1 część Ż. Oksance, narzeczo nej swego syna Wasila. Wreszcie w tymże samym roku Marek Żorawnicki pozywa p. Świniuską o wydanie mu, między innemi wsiami i Żabokrzyk ob. Opiś akt. kn. kij. arch. . Podług reg. pobor. pow. krzemienieckiego z r. 1570 p Iwanowa Zabokriczka wnosi z części Zabokrzik z 16 dym. , 2 bojar putn. , 5 ogr. po 4 gr. , 12 ogr. po 2 gr. , 2 kół młyn. a Huryn Zabokriczki ze swej części z 5 dym. , 5 ogr. po 4 gr. , 4 ogr. po 2 gr. W 1583 r. maja tu części Hrehory Zabokrycki 1 dym. , 2 ogr. , Wasili Zabokrycki 1 dym. , 2 ogr. , Iwan Sokołowski 15 łan. , 16 ogr. , 6 ogr. , 2 kół waln. , 1 stępne, Szymon Zmudzki 1 dym. , 2 ogr. i Janusz Zabokrzyczki 10 dym. , 10 ogr. , 1 koło waln. , trzecia część 2 kół stęp. ob. Jabłonowski, Wołyń, 27, 142, 143, 147. Część Ż. musieli posiadać Żorawniccy Aleksander, klucznik i horodniczy łucki, Michał, Jan i Wasili, którzy w 1571 r. sprze dali połowę Żabokrzyk ks. Bohuszowi Koreckie mu, wwdzie ziemi wołyńskiej, ście łuckiemu bracławskiemu i Winnickiemu Arch. J. Z. R. , cz. I, t. I, str. 107 8. J. Krz. Żabolina, część obszaru gruntów należących do miasta Mysłowic. Żabołowska, dzierżawa królewska w da wnym pow. rzeczyckim, płaciła w r. 1775 kwar ty 1719 złp. 29 gr. i 2 szel. A. Jel. Żaborzyczka, ob. Żaborzyczka. Żaborzyce, wś nad Słuczą, pow. nowogródwołyński, gm. Baranówka o 1 w. , st. pocz. Połonne o 22 w. , st. dr. żel. Miropol o 21 w. , odl. o 33 w. od Nowogrodu Wołyńskiego, ma 214 dusz włośc. , 561 dzies. ziemi włośc. , 1330 dworskiej. Posiada cerkiew p. w. Podwyższenia Krzyża Św. , drewnianą, niewiadomej erekcyi, uposażona 19 dzies. ziemi. W cerkwi obraz N. M. P. Iwerskiej, uważany za cudowny, Do par. praw. naleźą wsi Żaborzycka Huta o 10 w. , Jałyszów o 8 w. i Pilanki o 3 w. . W całej parafii 144 dm. , 1187 mk. prawosł. , 858 katol. i 117 żydów. Cerkiew filialna we wsi Ulcha o 12 w. . We wsi smolarnia i młyn wodny o 4 postawach. Ż. należą do Orłowskich; niegdyś wchodziły w skład ordynacyi ostrogskiej. Żaborzycka Huta, wś, pow. nowogródwołyński, gm. Baranówka, par. praw. Żaborzyce o 10 w. , ma 29 dusz męz. włośc. , 36 dzies. ziemi włośc. , 311 dworskiej. Własność dawniej Szaszkiewiczów, obecnie Fasowiczów. Żaborzyczka, Żaboryczka, rzeczka, w pow. nowogródwołyńskim, prawy dopływ Słuczy. Bierze początek w lasach romanowskich, o 4 w. na płn. zach. od m. Romanowa. Płynie lesistą okolicą na przestrzeni około 20 w. , na Ulanówkę, Polanki, Rudnię i powyżej Żaborzyc ma ujSłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 166. ście. Przybiera od prawego brzegu Makarynkę, od lewego Hniłuszkę. Żabot, jezioro, pow. mozyrski, w gm. Lenin, w kotlinie rz. Prypeci, połączone z nią strugami, o 4 w. na wschód od wsi Wilcza, długie na 1 w. , szerokie do 1 w. A. Jel. Żabotyn, pierwotnie Radywonowo, Radywonowskie sieliszcze, Radywonowszczyzna, mstko nad potokiem Żabianką al. Żabotynką, uchodzącą do rz. Taśminy w pobliżu Żabotyńskiego monasteru, pow. czerkaski, na pograniczu pow. czehryńskiego, w 1 okr. pol, gm. Żabotyn, o 50 w. na południe od Czerkas, ma 144 dm. , 1137 mk. podług spisu z 1885 r. 1043 mk. , podług Pochilewicza 2555 mk. prawosł. , 10 katol. , 4 rozkolników, 770 żydów, zarząd gminy, 2 cerkwie, dom modlitwy żydowski, szkołę, gorzelnię, młyn wodny, 16 wiatraków. Lasy dokoła otaczają Ż. , co miejscu temu nadaje rys odrębny, wybitnie różniący je od reszty po większej części stepowych włości ukraińskich. Pośród osady widnieją dwie cerkwie Nikołajowska i Preobrażeńska. Dawniej była trzecia Uspeńska, ale tę potem rozebrano i na jej miejscu Preobrażeńską zbudowano. Podług wizyty z 1741 r. Nikołajowska była założoną w 1720 r. , Uspeńska w 1730 r. , Preobrażeńska w 1738. O 7 w. od Ż. znajduje się Onufrejski monaster Żabotyński. Okolice mstka obfitują w pokłady szarego kamienia. Na górze w samem Ż. znajdują się szczątki dawnego zamku, w pobliżu zaś 12 dawnych kurhanów. Uroczyska noszą nazwy Jakiwszczyzna, Neczki, Pisarska Grobla, Siergiejewszczyzna, Tranietinka. Pomiędzy Ż. a Motrenińskim monasterem było uroczysko, . Hulbiszcze na wysokiej mogile, które za plac zgromadzeń ludowych służyło. Ź. jest stosunkowo dość późnego pochodzenia, ale był osiedlony na starem Siedliszczu, które nosiło nazwisko Radywonowa. Dawne wszakże owe Radywonowo za starej Rusi nieistniało jeszcze, przynajmniej w kronikach ruskich żadnej niema o niem wzmianki. W ciągu owych czasów miejsca te były kolejnym pobytem turskich, o różnych nazwach, koczowników. Prawdopodobnie i w okresie panowania mongołów nie było tu osad. Pierwotne więc owe Radywonowo powstać mogło w czasach pomongolskich, gdy za rządów ks. Olelka Włodzimierzowicza w Kijowszczyźnie, a co najpewniej za syna jego ks. Szymona Olelkowicza kraj ten zaczął się znów osiedlać, z którego to ks. Szymona ręki Świrydowicz trzymał Czerkasy i objeżdżał ziemie kijowskie i kładł na zyszczach kopce graniczne od Tatarszczyzny. Radywonowo stało się odtąd centrem obszaru szeroko rozrzuconego, który juz dobrze później utworzyć miał potężne latifundium śmilańskie. Ks. Szymon Olelkowicz umarł w 1471 r. jeszcze na swojej dzielnicy kijowskiej, ale już syn jego Jerzy osiadł na Kopylu i Słucku. Radywonowo 46 zostało wszakże w reku potomków ks. Szymona Olelkowicza, którzy od Słucka ks. słuckimi Olelkowiczami zaczęli się pisać W 1484 r. nastąpiło zniszczenie krajów kijowskich, t. . wyniatje przez Mendligireja, wówczas i Radywonowo zostało pustem uroczyszczem. Jakkolwiek znajdujemy ślad, że to Radywonowo dostał jakoby w darze od Olelka kn. Fedor Hliński ob. Akty Z. R. , t. I, str. 151 widać jednak, ze ta darowizna nie miała podstawy prawnej, kiedy w 1495 r. już syn tegoż Fedora kn. Bohdan Hliński, namiestnik putywlski, nabył je znów od ks. Olelkowiczów Słuckich Boniecki, Poczet rodów, s. T. Hlińscy, co też i w. ks. lit. Aleksander zatwierdził. Głową rodu Hlińskich był Tatarzyn kn. Leksada, który do Witolda przybywszy z Ordy, ochrzcił się, i posiadł dziedzicznie znaczne obszary za Dnieprem Połtawę, Hlinnicę i Hlinesk, od którego przezwał się Hlińskim Karamzin, t. VII, str. 12, nota 25. Fedor Hliński miał dwóch synów Dymitra i Bohdana; pierwszy z nich zatrzymał w rodzie nazwę Hlińskich, drugi, jako namiestnik hospodarski na Putywlu, stał się założycielem gałęzi t. zw. kn. Putywlskich od Putywla. Bohdan Fedorowicz kn. Putywlski oprócz Radywonowa nabył jeszcze i sąsiedni Łebedyn i Kiryłów, które społem z Radywonowem zlały się w jeden obszar dóbr. Po większej części były to tylko uroczyska dawniejszych siół, ale były pomiędzy niemi i pewne miejscowości, chociaż rzadko jeszcze zamieszkałe; a że osiadać tu było zanadto ryzykownie, jako w miejscach uczęszczanych przez Tatarów, przeto też ludność tutejsza, mając tu jeno futory i pasieki swoje, dla bezpieczeństwa większego musiała zamieszkiwać blizkie obronne hospodarskie Czerkasy, gdzie też własną posiadała horodnię. Ale namiestnik czerkaski zaczął się wtrącać do tych sług i ludzi kn. Putywlskiego, sądzić ich i karać; o co się skarżył przed królem kn. Bohdan i król upomniał namiestnika, aby tego nieczynił Akty J. Z. R. , t. , str. 130. Kn. Bohdana Putywlskiego Hlińskiego, namiestnikującego w Putywlu, r. 1500 wziął do niewoli wódz moskiewski Zachariewicz, zdobywszy Putywl Karamzin, t. , str. 272. Kn. Bohdan umarł w Moskwie. Syn jego Włodzimierz wziął po nim w spadku Radywonowo, Łebedyn, Kiryłów i Stajki nad Dnieprem. W r. 1537 sprzedał on Iwanowi Zubrykowi całą Radywońszczyznę, graniczącą o miedzę z Mlijowszczyzną, która była posiadłością tegoż Żubryka, jako wiano po żonie Bohdannie z Waśkiewiczów. Przy kn. Włodzimierzu Patywlskim pozostał więc tylko Łebedyn i Kiryłów, które po śmierci jego przeszły na własność jedynej córki będącej za kn. Domontem Moszeńskim. Waśkiewicze i Żubryki były to bojarskie rodziny miejscowe. Przodkom pierwszej z nich, za okazaną waleczność, jeszcze Władysław Jagiełło nadał był szlachectwo z herbem t. . Waskiewicz Niesiecki. Ale Żubrykowie niemogli podołać zagospodarowaniu tak olbrzymich obszarów, albo pustych zupełnie albo słabo zaludnionych. To też Kozacy i mieszczanie czerkascy, korzystając ze swej przewagi, zajmowali na rzecz swoją całe obszary w tych dobrach, obracając takowe na swe uchody, gdzie w polach szukali zwierza, zaprowadzali pasieki, a na pastwiskach wypasali całe tabuny koni. Urościli oni sobie nawet prawo własności do Radywonowa i Juśkowa, na tej jakoby podstawie, że jeszcze w 1565 r. Wasyl Żubryk, syn Iwana, miał te dobra sprzedać jednemu z mieszczan czerkaskich, niejakiemu Radusie Hubie. Z tych powodów sukcesorowie Wasila Żubryka, a mianowicie córka jego Krystyna, 3to voto za Andrzejem Pachutą Korzeniowskim będąca, sprzedali te dobra w 1632 r. Stanisławowi Koniecpolskiemu. Ten, jako potężny majętnik, nieszczędził nakładów znacznych, aby nabyte świeżo, pustkami stojące obszary zaludnić i podnieść. Jakoż w niedługim czasie bo już w 1640 r. Radywonowszczyzna i Mlijowszczyzna składać się zaczęły z Mlijowa, Bałaklei, słobódki Tasmina czyli Juśkowa, Horodyszcza spalonego i nareszcie z Żabotyna, który to dopiero teraz na uroczyszczu dawnego Radywonowa po raz pierwszy się zasiedlił. Oprócz tego zaś Koniecpolski przez wzniesienie zameczków i ustanowienie czynniejszego i energiczniejszego zarządu w tych dobrach, zabezpieczył je i uwolnił od zaczepek Kozaków czerkaskich. Wprawdzie Kozacy ci przed lustratorami w 1636 r. odgrażali, że wytoczą sprawę mocnemu swemu adwersarzowi Koniecpolskiemu o Radywonowo i Juśków, do których niby słuszne zakładali swe prawo, ale snać nieprzyszło do tego potem, ile, że jak to widzim z kilku oderwanych w dokumentach wzmianek, prawo to ich bez aktykacyi, na prostej membranie spisane, a więc w braku należytych nieodzownych formalności prawnych, nie mogło mieć żadnego znaczenia. Stan. Oświęcim, towarzyszący hetm. Stan. Koniecpolskiemu w podroży do dóbr zadpieprskich r. 1643, taką w swoim diaryuszu, czyni wzmiankę o Ż. Wyjechaliśmy z Taśmina Smiły, pisze on, trzy wielkie mile tatarskim szlakiem, dziką, pustynną krainą, dojechaliśmy do mczka Żabotyn, leżącego nad rz. Żabotynką, tuśmy się zatrzymali dla wypoczynku i noclegu. Hetman Stan. Koniecpolski umarł w r. 1646 i po ojcu objął dziedzictwo tych dóbr syn tegoż Aleksander. Wskutek powstania Chmielnickiego, Aleksander Koniecpolski, podobnie jak i cała szlachta tutejsza, był zmuszony porzucić swe latifundia, których już nigdy oglądać nie miał. Kozacy cały kraj zaleli. W celu organizacyi wojskowej sił ludu Chmielnicki urządził je na pułki terytoryalnie i po horodach skoncentrował. Pułki te Żabotyn Żabotyn były w ciągłym wojennym pogotowia. W Ż. stanęła sotnia należąca do pułku czehryńskiego. Sotnikiem jej mianował Bohdan Iwana Szalika Rejestra, str. 11. W r. 1653 patryarcha Makary w podróży swej do Moskwy przejeżdżał przez Ż. Bohdan Chmielnicki zagarnął na rzecz swoja Medwedówke, Żabotyn, Bałakleję i Kamionkę. Gdy w 1654 r. poddał sie Rossyi, car Aleksy zatwierdzi mu posiadanie tych dóbr. Gdy po śmierci Bohdana Chmielnickiego wstąpił na hetmaństwo Jan Wyhowski, i gdy końcem uspokojenia burzy kozackiej pozwolono na sejmie r. 1659 Janowi Kazimierzowi nadawać dobra królewskie prawem dziedzicznem wiernym Rzpltej Kozakom, wtedy rozdano i Radywonowszczyznę Zabotyn i Mlijowszczyznę Koniecpolskich pewnym Kozakom, a mianowicie Śmiłę nadano w 1659 r. Danielowi Wyhowskiemu IV, str. 302 a Mlijowszczyznę prawem lennem Samuelowi Zarudnemu, str. 360. Pamięć, że te dobra należały tak niedawno do Koniecpolskich, była tak świeżą jeszcze, iż dziwie się należy, jak mógł je Wyhowski podać za królewskie, chyba że w tem kierował się pobocznemi względami, płynącymi z niechęci ku polskim optymatom w tym kraju, albo li że poszedł za zdaniem Kozaków, którzy twierdzili, że na Ukrainie wszelkie dawne tranzakcye na dobra były już na zawsze szabla kozacką skasowane. Wyszły atoli w ten sposób z rzeczonych dóbr dziedzic prawy Stanisław Koniecpolski upomnieć się przecież o nie postanowił, i na sejmie r. 1661 zapotrzebował ich zwrotu. Wyznaczono z sejmu delegacyą do rewizyi praw Koniecpolskiego, któremu nie trudno było je wywieść. Jakoż w akcie delegacyjnym nieomieszkano zaznaczyć wyraźnie, że Radywonowszczyzna Żabotyn i Mlijowszczyzna, należąc z dawien dawna do Hlińskiego i Żubryków, z uroczyskami, na których już za Koniecpolskich stanęły osady Żabotyn, Łoniatyn, Komorówka, Łubieniec, Kamienówka i inne, nigdy niebyły królewskiemi; owszem od dóbr królewskich były już przed laty odgraniczone rzeczkami Żabotynką, Kossarcą, Taszlikiem i Taśminą. Jakoż zaraz po dokonanej rewizyi nastąpiła konstytucya, mocą której kazano zwrócić Koniecpolskiemu odjęte mu niesłusznie dobra, z zapewnieniem, iż więcej ani on Koniecpolski ani nikt pytany o to, ani do pokazania praw pociągany być niepowinien. Ale na Ukrainie z powodu trwającego wciąż zaburzenia stan posiadania był podówczas jeszcze niepewny i Koniecpolski, lubo odzyskał był swoje dobra, ale tylko nominalnie. Ludność Ż. , była znana z niesforności i skłonności do buntów. W 1665 r, podczas hetmaństwa Pawła Tetery kozak Opara podniósł był bunt w Ż. , Śmile, Subotowie i Kamionce z listu Tetery d. 17 marca 665 r. . Potem nastał Doroszenko a z nim pospołu wszczął sią szereg lat zgubnych, który lud pospolity nazwał, , ruiną. Gdy ten wódz zachodniej Ukrainy przeszedł już otwarcie na stronę Porty, wszystkie horody kozackie odstrychnęły się od niego, z wyjątkiem tylko Czehryna, Czerkas, Moszen, Medwedówki i Żabotyna, które pod jego zostały posłuszeństwem. Wiadomo że Czehryn po dwakroć był zajmowany przez Turków, pierwszy raz za podnietą Doroszenka, po raz drugi ze współudziałem Jurka Chmielnickiego, syna Bohdana. Gdy jednak pierwszą razę ustąpili oni byli z Czehryna, to wojska rossyjskokozackie, pod wodzą nowskiego i hetm. Samujłowicza, zająwszy tę twierdzę i wszystkie bliższe horody załogami swemi obsadziwszy, w Ż. , niedowierzając starszyźnie i starynnym Kozakom, wszystkich ich za Dniepr przepędzili Grabianka, str. 224 5. Ale Turcy drugim nawrotem wraz z Jurkiem Chmielnickim r. 1678 znowu zdobyli Czehryn. Wtedy Tatarzy wszędzie się tu rozleli a kraj cały w perzynę się obrócił. Jednakże, pomimo tego zniszczenia w Ż. i po innych herodach zachowała się jakaś odrobina ludności, ale i tę w 1769 r. Semen Samujłowicz, syn hetmana, wpadłszy na brzeg prawy, za Dniepr przepędził. Chwilę tę lud nazwał przegonem zhin. Wkrótce potem upadł Jurko i właściciele ziemscy odzyskali byli dziedzictwa swych ojców, zniszczone do gruntu i puste. Należało więc je na nowo zaludnić. Jakoż i Ż. za staraniem dziedzica swego Stan. Koniecpolskiego zaczął się powoli z upadku dźwigać i zasiedlać. Zaprowadził on tu swój zarząd ekonomiczny. Ale ludność, co się wtenczas osiedlała, była jeszcze niepewna a bunty Paleja i Samusia kraj zawichrzały. Tutejszy też sotnik Charko, zamieszany do rozruchu, został pochwycony przez miejscowego rotmistrza i odesłany do regimentarza Woronicza, który go kazał ściąć w Szamrajówce. Ów Charko był to ulubieniec ludu, pieśń o nim dziś jeszcze nucą Ukraińcy. Po śmierci Stan. Koniecpolskiego dobra te spadły na krewnego jego Jana Aleksandra Koniecpolskiego. Ten był w spokojnem posiadaniu dóbr ukraińskich aź do r. 1711, ale gdy potem Orlik, stronnik szwedzki. wtargnął na Ukrainę, wtedy Jan Aleks. Jabłonowski, chor. kor. , skorzystał z zamieszania, a że lubił kłaść swój sierp w cudze żniwo, pod pretekstem królewszczyzny zajechał Mlijów, Horodyszcze, Łebedyn i Kapuścianą Dolinę. Rozpoczął się tedy proces pomiędzy nim a Koniecpolskim. Ażeby w uzurpacyi swojej lepiej się uprawnić, Jabłonowski postarał sią o nabycie praw do dóbr pomienionych od sukcesorów Samuela Zaradnego. Tymczasem Jan Aleks. Koniecpolski, ostatni dziedzic imienia, umarł w 1727 r. i wszystkie ukraińskie latifundia jego spadły naturalnym prawem na krewnego Walewskiego, od którego znów w krótkim czasie nabył ks. Jerzy Lubomirski. Ale Ja Żabotyn błonowski, chociaż proces przegrał, dóbr zajechanych nieoddawał. W 1731 r. umarł i Jabłonowski. Synowiec jego ks. Kajetan Jabłonowski, ststa czehryński, poruszył znów sprawę, ale winny juź sposób. Oto doszukał się, że spuścizna po Koniecpolskich spadła na Walewskich, należy też w ósmej części i do Leszczyńskich. Przeto od króla Stanisława Leszczyńskiego który pierwszy raz od niego o tym spadku się dowiedział nabył do tej ósmej części tytuły prawne, i z nowym do Lubomirskich wystąpił procesem. Jako ststa czehryński zajechał Żabotyn, sąsiedni z Czehrynem o miedzą graniczną. W r. 1734 w Żabotynie rządził już z jego ręki niejaki Bogusław Zaleski, Siczowi kozacy poz miejscowem hultajstwem napadli na zameczek żabotyński i zabili w nim Zaleskiego. Wtedy stały na Ukrainie t. zw. wojska auxyliarne i pułkownik Dunin, kwaterujący w dobrach żabotyńskich, nietylko nie zapobiegł temu ekscesowi, ale owszem był do niego podnietą, o co skarżyła się na sądach pogranicznych w Motowidłówce wdowa po zabitym, z Bnjalskich Zaleska Arch. J. Z. R. , cz. III, t, 3, str. 263. Oprócz tego, rozlanie wielu innych kup swawolnych w okolicy, dawało powód do ciągłego niepokoju. W puszczy żabotyńskiej hultaje ci mieli swoje szlaki i przytuliska. To tez klucz żabotyński nieustannie podlegał rabunkom hajdamaków ob. Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3, str. 246. Tymczasem ks. Kajetan Jabłonowski Żabotynem wciąż dysponował. Pomiędzy rządcą jego Kazimierzem Czajkowskim a rządcą Śmiły Wojciechem Bujalskim nieustannie toczyły się zaźarte walki. Każdy napad z jednej strony prowokował odwet z drugiej. Jakoż w 1740 r. Wojciech Bujalski wskutek nakazu od poborców podatkujących z kozakami nadwornemi wtargnął do ststwa czehryńskiego, będącego w posiadaniu Kajetana ks. Jabłonowskiego i przez egzekucyą surową ludzi ubogich, żydów arendarzów w niwecz obrócił, przez co niemało tak poddanych noviter po tak ciężkiej ruinie osiadłych, więcej jak na kilkadziesiąt alienum dominium porozchodzić się przyniewolili i wspomnione sstwo do wielkiej ruiny przyprowadzili Arch. J. Z. R. , cz, III, t. 3, str. 311. Jabłonowscy bardzo późno, bo dopiero za czasów Jana III i dwóch Augustów, dorobili się znaczenia i stanowiska i wyrośli na magnatów. Byli to więc całkiem homines novi. Ale że przez króla Leszczyńskiego byli nawet spokrewnieni z dworem Francyi, zdziwaczeli więc pychą do tego stopnia, że się mienili krwią najdostojniejszą, niemającymi sobie równych na ziemi. Różnych z tego powodu dopuszczali się cudactw. Oto np. ks. Kajetan Jabłonowski, najpróżniejszy z ludzi, wydał taki dyplomat Jan Kajetan, na ks. ostrogskiem i berezdowskiem z Prusów ks. Jabłonowski, hr. na Siematyczach i Maryampolu, Jezupolu, Strzeliskach, Proskuniewie, Żabotynie, Wilii, Wysokiem, kawaler Złotego Runa, postanawiam i mieć chcę, aby jak dwie pierwsze majętności tytuł księstwa, tak ośm ostatnich tytuł hrabstwa nosiły Księga świata, 1859, str. 217. Rozkaz ten wwdy podnosił na raz w Polscedwa księstwa i ośm hrabstw. Ale gdybyż to jeszcze te księstwa i hrabstwa należały wszystkie do niego, Ostróg był wtedy jeszcze w ręku Sanguszków, a Ż. , choć się w nim ks. Jabłonowski rozgościł, zostawał pod procesem z ks. Lubomirskim. Jabłonowski nie licząc zbyt na wygraną probował z Lubomirskim drogi ugodowej. Jakoż ks. Stan. Lubomirski wchodzi z nim w zgodę szkodliwą dla siebie, mocą której nietylko odstępuje mu klucz żabotyński, ale nadto daje skrypt na 180, 000 zł. Zrobił to wszakże ks. Stanisław nieznając sytuacyi dóbr i rozumiejąc, że tylko król Stanisław Leszczyński należy do spadku, ale gdy zaraz potem do substancyi po Koniecpolskich znaleźli się i inni pretendenci, Lubomirski przeto odwołuje ugodę, zrzuca się z tranzakcyi i pozywa na Trybunał. Było to w 1762 r. Z wielką tedy forsą sądzą się Lubomirski z Jabłonowskim w Trybunale, który w końcu skasował komplanacyą i kazał oddać dobra Lubomirskiemu, z tem wszakże, aby naznaczyć kondescencyą dla komportacyi dokumentów w celu określenia substancyi, jako pozostałej po zeszłym bezpotomnie Aleksandrze Koniecpolskim i po otaksowaniu takowej zapłacić Jabłonowskiemu i innym część przypadającą na króla Stanisława i jego współsukcesorów. Tymczasem wypadki r. 1768 bieg sprawiedliwości przerwały. Oddziały konfederatów barskich, samopas wojujących, zajmowały po kilkakroć Ż. Tu wreszcie rozegrał się pierwszy akt dzikiego wybuchu, znanego pod nazwą rzezi humańskiej czyli koliszczyzny. Kozak Żelezniak, zawezwawszy kozaków z Siczy, opanował tutejszy zameczek, zamordował rządcą Stępkowskiego i mnóstwo żydów i tem dał hasło do dalszych rzezi w innych miejscach. Tymczasem jeszcze w 1774 r. w marcu, na sejmiku w Winnicy umarł Jan Kajetan ks. Jabłonowski, wwda bracławski, a po jego śmierci żona jego, wstrzymaną czasowo sprawę z ks. Stanisławem Lubomirskim prowadziła dalej, ale w końcu w Przybysławicach zakończyła ją zgodą, którą ks. Antoni Barnaba Jabłonowski, jako sukcedujący po stryju Janie Kajetanie, nazwał podstępną, gdyż zamiast klucza całego z Żabotynem, mały tylko odłam tych dóbr, położony na wschodnim krańcu obszaru. pozostał w ręku Jabłonowskich, a mianowicie Kozackie, wedówka i kilka innych jeszcze włości. Ale pomimo ugody Jabłonowscy nieoddawali Ż. , o który z Lubomirskimi nieraz formalne staczali boje. Według podania miejscowego sam ks. Franciszek Ksawery Lubomirski nieraz osobiście brał Żabuńka Żabra Żabowszczyzna Żachta Żachowicze Żabowskie Budy Żabowo Żabowa Żabów Żachnówka Żachanina Żachy Żabyki Żabotyn udział w tych bojach, nieoszczędzał się w nich, narażał. Razu jednego gdy prowadził swoich, , zielencó do ataku, kula zerwała mu czapkę z głowy szołomek. Z podziału rodzinnego ks. Michałowi Lubomirskiemu przypadły klucze śmilański, kamioński, rotmistrzowski i andrzejowski, a Fran. Ksaweremu dostał się klucz mlijowski, ale wkrótce ks. Michał odprzedał bratu tę swoją schedę, tak ze ks. Franc. Ksawe ry Lubomirski stał się jedynym dziedzicem olbrzy miej Smilańszczyzny. W r. 1792 stał w Ż. pułk ks. Wirtemberskiego w Warsz. . Ale wtedy już cała Śmilańszczyzna należała do ks. Potemkina, który kupił ją od ks. Ksawerego Lubomirskiego ob. Śmiła. Od ks. Potemkina przeszedł Ż. w spadku do hr. Samujłowa Ale ksandra, który oddał tę majętność córce swej Helenie Zacharewskiej, ta zaś Ź. z 3790 dzies. ziemi sprzedała Erazmowi Florkowskiemu. Gmi na składa się z 13 okręgów starostw wiejskich, obejmuje 1 miejscowości w tem 8 chutorów, mujących 2673 dm. , 14210 mk. , 21057 dz. ziemi 6976 włośc. , 13507 dworskiej, 571 cer kiewnej. Edward Rulikowski. Żabów, nazwa nadawana dawniej mstku Giełwany, w pow. wileńskim, od dziedziców Żabów. Żabowa, przyl. Grajowa, pow. wielicki. Żabowo 1. fol. nad rz. Wkrą pow. płoński, gm. i par. Dziektarzewo, odl. 17 w. od Płońska, ma 2 dm. , 50 mk. , 465 mr. r. 1827 było 6 dm. , 44 mk. Wymienione w dok. z r. 1254 w liczbie wsi dających dziesięcinę klasztorowi w Czerwińsku Kod. dypl. pol. , I, 70. W r. 1578 są tu trzy działy a w nich 2 łany km. i 4 zagr. bez roli Paw. , Maz. , 121, 122. 2. Z. , pow. sierpecki, ob. Zawidz Żabowo. Żabowskie Budy, wś, pow. sierpecki, gm. i par. Koziebrody, odl. 19 w. od Sierpca, ma 6 dm. , 75 mk. , 139 mr. Żabowszczyzna, fol. poduchowny, pow. miński, w 1 okr. pol. , Mińska, należał do klasztoru bazylianów miń skich, od r. 1843 własność Wultersa, ma 144 dzies. ; miejscowość górzysta, grunta szczerkowe. A. Jel. Żabra, rzeczka, w pow. rossieńskim, par. Szydłów, prawy dopływ Cytówki lewego dopł. Dubissy, W XVI w. zwana Ziobrysupis, t. j. rzeką, Żubrów. Żabuńka, struga, w pow. mozyrskim. w Bujnowicze, wśród bagien okolicy wsi Bujnowicka Rudnia i Zachody; łączy się ze strugą. Krynica i obie dają początek strudze Żarnoła. A. Jel. Żaby 1. wś i fol. , pow. błoński, gm. Pass, par. Błonie, odl. 8 w. od Grodziska, ma 191 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 137 mk. R. 1579 Jan i Stanisław Gawartowie płaca od łanu, w części po Nadolskim 11 4 łanu, dział Mikołaja Kąckiego 11 4 łanu Paw. , Maz. , 142. W r. 1885 fol. Ż. rozl. mr. 638 gr. or. i ogr. mr. 604, łąk mr. 8, past. mr. 8, wody mr. 1, nieuż. mr. 16; bud. mur. 2, drew. 18; płodozm. 8pol. , wiatrak. Wś Ż. os. 18, mr. 15. 2. Ż. , wś nad rz. Widawką, pow. noworadomski, . i par. Dobryszyce, ma 9 dm. , 76 mk. , 158 mr. Ze wsią się łączył dawniej fol. Kotlewy. 3. Ż. , przys. wsi Brudzice, pow. noworadomski. W r. 1827 miał 1 dm. , 5 mk. , par. Lgota. Żabyki, dobra, pow. borecki, od 1877 r. własność mieszcz. Piwowarowa, maja wraz z Kozianami 962 dzies. 378 roli, 140 łąk, 377 lasu gorzelnia daje 150 rs. , 2 karczmy 150 rs. Żachanina, zaśc. , pow. witebski, własność Witkowskich, 12 dzies. Żachnówka, mylnie Żachnowce, wś, pow. bracławski, okr. pol. Woronowica, , Łuka, par. Krasne, odl. o 32 w. od Bracławia, ma 122 osad, 835 mk. , 566 dzies. ziemi włośc. , 940 dworskiej, 47 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Onufrego, wzniesiona w 1733, z 800 parafianami. Gleba czarna. Bo wsi należy młyn w polu, zwany Rapaicha. Własność Zamoyskich, Koniecpolskich, następnie Swiejkowskich, Kaczanowskich, dziś Mossakowskich. Lr. M. Żachowicze, wś nad rozlewami prawej kotliny Prypeci, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. i par. prawosł. Skryhałów, gm. SłobodaSkryha łowska, o 24 w. od Mozyrza, ma 36 osad; miejscowość bogata w łąki, ryby; grunta wyborne. Ż. należały do domin. Kościukowicze, które w w. XVII wraz z dobrami Mieleszkiewicze i Jelsk stały się własnością Łukasza Jelskiego, ssty pińskiego, ożenionego z Budziłówną, dziedziczką tej fortuny, urodzoną z Jadwigi z Chaleckich. W końcu w. Antoni Oskierko, kaszt. nowogródzki, nabył te dobra, które ze śmiercią Kazimierza Oskierki, marszałka mozyrskiego, żonatego z Kajetaną Jelską. , przeszły na jedyną ich córkę Sulistrowską, a potem po kądzieli już w bież. wieku na Śniadeckich. A. Jel. Żachta, pow. piotrkowski, ob. Rzachta 2. Żachy 1. wś, pow. ostrowski, . Orło, par. Złotorya, Wchodziły w skład biskupszczyzny. Po zabraniu dóbr bisk. płockich na rzecz skarbu, za rządów pruskich, weszły w skład dóbr narodowych Brok. Podług pomiaru Smeyl a z 1801 r. Ż. zawierały 606 mr. magd. W 1823 r. na 7 osadach rolnych siedziało 9 gospodarzy. Z każdej osady płacono 25 gr. czynszu i po 18 gr. za przędziwo. Nadto ze wszystkich osad płacono 28 złp. 15 gr. hyberny, 29 złp. 25 gr. za naturalia i 172 złp. dziesięciny do dworu. Z trzech osad odrabiano po 156 dni, z dwóch po 130 i z dwóch po 104 dni pańszczyzny do folw. Biel jedną trzecią część pieszo. Koni 16, wołów 28, krów 27, jałow. 18, świń 38. Oprócz gospodarzy znajdował się 1 komornik. Ludności było 55 głów, 9 męż. , 10 kob. , 11 syn. , 10 có Żaby rek, 8 parob. , 7 dziewek, 9 dm. Gospodarze płacili po 42 złp. , komornik 2 złp. 15 gr. na utrzymanie szkoły w Złotoryi. W 1828 r. 9 dm. , 65 mk. W 1854 r. wieś urządzono kolo nialnie. Grunta jej połączono z gruntami wsi Pawły, którą zniesiono, a gospodarzy przenie siono do Żach. Utworzono 14 osad rolnych i 1 ogrodniczę razem 445 mr. 275 pręt. Czynsz przed upływem lat wolnych miał wynosić 187 rs. 81 1 2 kop. , później 223 rs. 51 1 W spisie wsi biskupich w kluczu złotoryjskim z r. 1588 nie podano tej wsi, zapewne więc zo stała później założoną. 2. Ż. Rapaty, pow. przasnyski, ob. Rapaty 4. Lu. Krz. Zacka, struga, prw. chełmiński, we wsi Cepno. Żaczki, kol. i fol. , pow. łęczycki, gm. i par. Grabów, odl. od Łęczycy w. 13; kol. 3 dm. , 22 mk. ; fol. 2 dm. , 27 mk. W 1827 r. 5 dm. , 51 mk. W r. 1874 fol. Ż. rozl. mr. 190 gr. or. i ogr. mr. 180, past. mr. 1, nieuż. mr. 9; bud. mur. 4, drew. 1. Wś Ż. os. 4, mr. 4. Żaczków al. Zaczkowo, folw. , pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Słoboda Pereszowska, o 103 w. od Ihumenia. A. Jel. Żada, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. Stefanpol o 3 w. , okr. wiejski i dobra, Cybulskich, Monazyl, o 19 w. od Dzisny, 8 dm. , 77 mk. w 1865 r. 12 dusz rewiz. . Żadanie, ob. Żadenje. Zadanówka, oh. Żadany. Żadany, dawniej Żadanówka, wś przy ujściu ruczaju Skiby od lew. brzegu do rz. Sobi, pow. lipowiecki, w 1 okr. pol. , gm. Żadany, o 33 w. od Lipowca, ma 1027 mk. w 1863 r. 968 mk. . Posiada cerkiew paraf. p. w. św. Parascewii, z drzewa wzniesioną w 1752 r. i uposażoną 55 dzies. ziemi. Część wsi leżąca na prawym brzegu Sobi nazywa się Soroką. Gmina obejmuje 13 miejscowości 2 karczmy, ma 1633 dm. , 9737 mk. , 12349 dzies. ziemi 5264 włośc. , 6779 dworskiej, 306 cerkiewnej. Wś należy do klucza daszowskiego dóbr hr. Potockich. Osadzona po r. 1728 przez Falkowskiego, gubernatora Kalniku, należącego do ks. Józefa Czartoryskiego. Żadawejnie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Antolepty, par, Daugiele, o 15 w. od Nowoaleksandrowska. Pięciu włościan nabyło tu 14 dzies. 6 lasu, 12 1 2 nieuź. . Własność dawniej Naruszewiczów. Zadejki 1. wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Kamionka, o 52 w. od Grodna, 180 dzies. ziemi włośc. 2. Ż. , wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Robotna, o 40 w. od Słonima, 168 dzies. ziemi włośc. 3. Ż. al. Paskowszczyzna, osada, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Zdzięciół, własność Kosowskich, ma 38 dzies. roli. 4. Ż. , wś, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol, gm. Krzemienica, o 15 w. od Wołkowyska, zies. ziemi włośc. 5. Ż. , wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 58 w. od Poniewieźa. 6. Z. , wś, pow. rossieński, gm. Łabardzie, par. Andrzejów, o 105 w. od Rossień. 7. Ż. , fol. , pow. szawelski, gm. Żagory, o 46 w. od Szawel. 8. Ż, wś i zaśc. , pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 30 w. od Telsz. 9. Ż. , folw. , pow. telszewski, okr. mta Kretyngi. Żadeń, Żadzień, jezioro, pow. mozyrski, w kotlinie rz. Prypeci, o 4 w. na płd. od wsi Wilcza, w gm. Lenin, A. Jel, Żaden, wś, pow. rówieński, gm. Wysock, par. praw. Udryck o 12 w. . Żadenje, Żadanie, Żadino al. Zadienie, jezioro, na pograniczu gub. pskowskiej i twerskiej, ob. Ochwat. Żadenowo, folw. , pow. orszański, od 1879 r. własność włośc. Ostaszenko, ma 196 dzies. 30 roli, 8 łąk, 152 lasu. Żadino, ob. Żadenje. Żad ki, wś nad rzką Głubiniec, pow. radomyski, na pograniczu gub. wołyńskiej, w 3 okr. pol. , gm. Potyjówka, par. praw. Wydybor o 6 w, , odl. o 28 w. od Radomyśla, ma 317 mk. W 1784 r. było tu 11 chat włośc. i 96 mk. Włościanie, w liczbie 111 dusz rewiz. , uwłasz czeni zostali na 490 dzies. , ocenionych na 4085 rs. , ze spłatą po 221 rs. 9 kop. rocznie. Wła sność większa wynosi 521 dzies. ziemi użytk. , 979 lasu i 48 nieuż. i należy do Przesmyckich. Południowa część wsi, oddzielona niewielkiem polem, nazywa się Stołpnia. Poprzednio istniała w Ź. cerkiew paraf. jak widać z erekcyi z 1755 r. , mocą której Antoni na Żskarbnik kijowski, daje na uposażenie tej cer kwi trzy pola, szczegółowo opisane w akcie. Po śmierci Czerwińskiego f 1786 r. cerkiew zosta ła zamkniętą. W reg. poborowych wwdztwa ki jowskiego z 1628 wykazaną zostału wś Stołpnie, własność Jakuba Lemiesza, jako nowoosadzona, z której wniesiono z 1 dymu, 1 ogr. Ja błonowski, Ukraina, I, 6J. Krz. Żadkówka 1. wś, pow. nowogródwołyński, st. pocz. Nowogród Wołyński o 3 w. , st. dr. żel. Połonne o 60 w. . Posiada cerkiew p. w. św. Jerzego, z drzewa wzniesioną w 1790 r. kosztem parafian i uposażona 1 dzies. ziemi. Na cmentarzu grzebalnym kaplica murowana, wzniesiona w 1832 r. kosztem ówczesnego dziedzica Uwarowa. Do par. należą wsi Łubczyce o 2 w. , Nowozwiahel o 2 w. , Hały o 5 w. , Czyżówka o 5 w. , Aleksandrówka o 2 w. , o 12 w. i Iwanówka o 7 w. . W całej parafii 311 dm, , 2474 mk. Szkółka parafialna od 1870 r. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1577 r. sioło należące do zamku zwiahelskiego ks. Konst. Ostrogskiego, który płaci ztąd od 2 dym. półdworz. , 4 na ćwierciach, 12 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 42. 2. Ż. , przedmieście mka Korca, pow. nowogródwołyński, po Żabów Zacka Żaczki Żaczków Żada Żadanie Zadanówka Żadany Żadawejnie Żadkówka Żad Żadino Żadenowo Żadenje Żaden Żadeń Zadejki Żadzawa Żagi Żagarynka Żagary Żagaliszki Żagajcie Żadziuny Żadzień Żadzien Żadzie Żagiele Żadyń Żadyka Żadyca Żadwojnie Żadunka Żaduń Żadówka Żadowiejnia Żacka Żadowiany Żadowa Żadow Stary Żadow Żadolina Żado Żadkowska Rudnia Żadkówki siada cerkiew p. w. Wniebowstąpienia, wzniesioną z drzewa w 1886 r. na miejsce dawniejszej z 1738 r. i uposażoną; 68 dzies. ziemi; szkoła ludowa. Do par. praw. należy wś Tatarówka al. Tatarszczyzna o 4 w. . W parafii 91 dm. i 763 mk. prawosł, 16 katol. , 5 żydów. Żadkówki, wzgórze 658 mt. , na obszarze wsi Dział, w pow. nowotarskim. Z pod niego wypływa strumień uchodzacy. Żadkowska Rudnia, pow. radomyski, ob. Rudnia 54. Żado, jezioro, w pow. dzisieńskim, blizko wsi Podżadzie, 4 w. dług. , 11 2 sz. , otoczone błotami. Żadolina, potok, w pow. sokalskim, ob. K ściaszyn. Żadow al. Kołodziej, zaśc. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Omelno, par. kat Serafin, o 6 w. od st. Talka dr. żel. lipawskoromeńskiej, o 38 w. od Ihumenia. Miejscowość nizinna, małoludna, grunta piaszczyste. Siedzi tu na drobnych własnościach szlachta dziedziczna Wróblewscy 1 włóka, Goreccy około 1 włóki, Łukaszewiczowie 3 4 wł. . A. Jel. Żadow Stary, wś nad pot. Sieliszcze, pow. nowogródsiewierski gub. czernihowskiej, gm. Żadow Stary, o 45 w. od mta powiat. , 784 dm. , 4258 mk. , zarząd gminy, 2 cerkwie, 2 jarmarki, 4 sklepy. Żadowa, wś i dobra nad Seretem, przy ujściu pot. Żadówki, pow. storożyniecki, par. gr. kat. Broszkowce. We wsi cerkiew par. gr. nieun. , urząd poczt. , 2350 mk. na obszarze gminy, 269 na obszarze dóbr. Na granicy z Łukowcem wzgórze Seredny 505 mt. a dolina Seretu wżn. 390 mt. Żadowiany, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 24 w. od Telsz. Żadowiejnia, wś włośc. , pow. wileński, w 3 okr. pol, gm, Janiszki o 10 w. , okr. wiejski Gockiszki, o 50 w. od Wilna, 4 dm. , 55 mk. katol. w 1865 r. 21 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Żadówka, potok, prawy dopł. Seretu, na obszarze wsi Żadowy, w pow. storożynieckim. Żaduń 1. folw. , pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Koszelewo, o 15 w. od Nowogródka. 2. Ż. Nowy i Stary, dwie wsi, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. horodyszczańskim, gm. Poczepowo, o 18 w. od Nowogródka. Żadunka, rzeka, w pow. klimowickim, prawy dopływ Biesiedzi. Przybiera od pr. brzegu Krupiankę, od lewego Krupnią. Żadwojnie 1. dobra, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm. Kielmy, par. Lale, o 24 od Rossień, własność Lewaniewskich, 389 dzies. 60 lasu, 4 nieuż. . 2. Ż. , wś nad Jura, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Łabardzie, par. Retów, o 88 w. od Rossień. 3. Ż, wś, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 44 w. od Szawel. 4. Ż. , folw. , pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 25 w. od Szawel, należy do dóbr Powieki, Rymgajłów. Na obszarze folwarku jez. Ciauszytys Żadyca, rzeczka, w pow. dzisieńskim, przepływa pod wsią Fursy. Żadyka, rzeczka, w pow. szawelskim, dopływ rz. Szuszwy, uchodzi pod mstkiem Poszuszwie. Żadyń, rzka, w gub. mohylewskiej lewy dopływ Biesiedzi. Żadzawa i Żadzawka, ob. Sadzawa i Sadzawka. Żadzie, wś, pow. wileński, w 2 okr, pol. , o 42 w. od Wilna, 6 dm, 55 mk. katol. Żadzien, Żadzienie, wś, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Dobuczyn, o 7 w. od Prużany, 687 dzies. ziemi włośc. 103 łąk i pastw. , 13 nieuż. . Żadzień, ob. Żadeń. Żadziuny, wś, pow. szawelski, gm. Szawle, o 13 w. od Szawel. Żagajcie l. . wś, pow. rossieński, par. Nowemiasto. 2. Z. , wś nad potokiem, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 69 w. od Wilna, 5 dm, , 47 mk. katol. Żagaliszki, zaśc. nad Wersoką, pow. lidzki, w 2 okr. pol, o 39 w. od Lidy a 3 w. od Ejszyszek, 1 dm. , 15 mk. katol. Żagary al. Żagarynie, zaśc. nad strugą Żagarynką, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Antuzów, o 10 w. od Nowoaleksandrowska, własność dawniej Zygm. Maciejewskiego, 76 dzies. Był tu młyn wodny. Żagarynka, zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzeź o 10 1 w. , okr. wiejski Glinciszki, o 36 w. od Wilna, 1 dm. , 15 mk. katol. w 1865 r. 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr Koniuchy, Dowgiałłów. Żagi i. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , gm. Skopiszki, o 82 w. od Nowoaleksandrowska, Włośc. Tumanis ma tu 15 dzies. 1 nieuż. . 2. Ż. ,, dobra, pow wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm, Owanty, par. Skiemiany, o 35 w. od Wiłkomierza, Maleccy mają w dwóch częściach w Z. i Jufańcach 399 dzies. 57 lasu, 101 nieuż. . 3. Ż. , wś, tamże, o 40 w. od Wiłkomierza. Ź. nadane zostały niegdyś uchwałą sejmową, ze sstwa uciańskiego, exulantowi smoleńskiemu Auforowiczowi. Żagiele, wś nad Niemnem, przy ujściu rzki Mosznicy, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Merecz o 12 w. , okr. wiejski Roudomańce, o 94 w. od Trok, 8 dm. , 11 mk. prawosł. i 93 katol. w 1865 r. 39 dusz rewiz. ; należała do dóbr Uciecha Kutuzowych. Żagiena, rzeczka, w pow. poniewieskim, przepływa pod wsią Staniuny. Żagiszki al. Żegiszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Smołwy. Osipowiczowie mają tu 17 dzies. 2 lasu, Jasiukiewi Żagiszki Żagiena Żagunie Żagowiec Żagowicze Żagoryszki Żagory Żagno Żagłowszczyzna Zagłony Żaglówka Żagliszki Żadkówki Żagliny Żaglina czowie 20 dzies. 3 lasu, 6 nieuż. , Jachimowiczowie 27 dzies. 1 lasu, 8 nieuż. . Żaglina al. Żeglina, rzeczka, lewy dopływ Warty, wypływa ze stawu od młyna w Pyszkowie, pow. sieradzkim, mija Ruszków, Dębołękę, Kuśnio, Dąbrówkę, Bogumiłów, Wiechutki, Monice, zabiera po drodze strumyki Brzostek i Krasawę, uchodzi do Warty pod Sieradzem. Ż1. os. karcz. nad strum. Żaglina, pow. sieradzki, gm. Bogumiłów, par. Chojna, odl. od Sieradza w. 3, ma 1 dm. , 3 mk. 2. Z. Bogumiłowska, os. karcz. nad rz. Żagliną, pow. sieradzki, gm. Bogumiłów, par. Sieradz odl. 5 w. , ma 1 dm. , 2 mk. Żagliny, kol. , pow. łaski, gm. Wola Wężykowa, par. Sędziejowice; kol. ma 32 dm. , 332 mk. , 729 mr. ; os. leś. 1 dm. , 5 mk. , 15 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 7 mk. , 3 mr. W 1827 r. było 23 dm. , 148 mk. Na początku XVI w. są tu wyłącznie łany kmiece dające dziesięcinę na stół arcybiskupi zaś plebanowi za kolędę po groszu Łaski, L. B. , I, 467. Według reg. pob. pow. Szadkowskiego z r. 1552 wś Zagliny miała 12 osad. , 5 łan. Pawiń. , Wielkop. ,. Żagliszki 1. wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Kurkle. Malinowscy mają tu 14 dzies. lasu, 3 nieuż. . 2. Ż. , wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty, o 27 w. od Wiłkomierza. Żaglówka, na mapach Szalówka, Szaliwka, wś nad rzką Szukajwodą al. Oszuka al. Buhaj ką, dopł. Zbrucza, pow. proskurowski, okr. pol. i par. kat. Satanów o 7 w. , gm. Juryńce, par. praw. Martynkowce, odl. o 65 w. od Proskurowa, ma 74 osad, 470 mk. , 230 dzies. ziemi włośc. , 253 dworskiej. Własność dawniej Wi szniewskich, Krokowskich, dziś Eweliny z Kro kowskich Mniszek. Lr. Zagłony, dobra, pow. siebieski, własność sukces. Łużkowskiego, 915 dzies. Żagłowszczyzna, zaśc. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk o 4 w. , okr. wiejski i dobra Kamieńskich, Suszkowo, o 60 w. od Wilejki, 1 dm. , 7 mk. katol. w 1865 r. 5 dusz rewiz. . Żagno, wś nad rz. Mień, pow. lipnowski, gm. i par. Skępe, odl. 9 w. od Lipna, ma 5 dm. , 45 mk. , 340 mr. Wchodziła w skład dóbr Skepe. Żagory 1. Nowe i Stare, żmujdz. Żagorys Naujosis i Senos, dwa mstka i dwa majątki nad rzką Szwitą dopł. rz. Aa, pow. szawelski, w 3 okr. pol. , gm. Żagory, o 63 w. na płn. od Szawel a 21 w. od najbliższej st. dr. żel. Benen dr. mitawskolibawskiej. Mstko Ż. Nowe miało 300 dm. , 2923 mk. , kościół katol. paraf, synagogę, dom przytułku, kilka drobnych zakładów przemysłowych, zarząd gminny, st. poczt. odl. o 26 w. od Janiszek a 243 w. od Kowna, targi we wtorki i piątki, jarmark 29 czerwca. Kościół par. katol. , p. w. św. Piotra i Pawła, z mura wzniesiony w 1623 r. kosztem Zygmunta III. Parafia katol, dekanatu janiskiego, 6109 wier nych. Filia w Skajzgirach, kaplice w Ratkuwiu i Jodejkach. Dobra Ż. Nowe, własność Naryszkinych, mają 11977 dzies. 2760 lasu, 1438 nieuż. . Mstko Ż. Stare miały 108 dm. , 1262 mk. , kościół paraf. katol. , synagogę, kilka do mów modlitwy żydowskich. Kościół katol. pa raf, p. w. św. Piotra i Pawła, z muru wzniesio ny w 1523 r. przez dziedzica Syrewicza. Para fia katol. , dekanatu janiskiego, 873 wiernych. Dobra Ż. Stare, własność Heimanów w ze szłym wieku Umiastowskich, mają 2825 dzies. 1200 lasu, 400 nieuź. . Gmina, położona w płn. części powiatu, graniczy od płn. z gub. kurlandzką, od wschodu z gm. Janiszki, od płd. z gm. Gruzdzie i Krupie, od zachodu z gm. Okmiany, obejmuje 70 miejscowości, mających 742 dm. włośc. obok 442 należących do innych stanów, 8312 mk. włościan, uwłaszczonych na 18190 dzies. ziemi. Nadto w obrębie gminy znajduje się 20006 dzies. 4789 roli większej posiadłości i 66 dzies. 38 roli ziemi kościelnej. 2. Z. , dwór, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol, gm. Owanty. Kroujalisowie mają tui w Mokilach 153 dzies. 32 lasu, 11 nieuż. . 3. Ż. , okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Koniawa o 12 w. , okr. wiejski Czepieluny, o 54 w. od Lidy a 19 w. od Ejszyszek, 4 dm. , 21 mk. katol. w 1865 r. 16 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Ejszyszki. J. Krz. Żagoryszki, fol. , pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Szymkajcie, par. Girtakol, o 6 w. od Rossień, własność dawniej Wład. Piłsudzkiego, 512. dzies. Żagowicze, okolica szlach. , pow. kowieński, w 3 okr. pol. , gm. Bobty, o 35 w. od Kowna. Mają tu dziedzictwa Ginielewiczowie 52 dzies. 12 lasu, 11 2 nieuż. , Ibiańscy 12 dziesiatyn 21 2 lasu, 11 nieużytków, Jagiełłowiczowie 95 dzies. 211 2 lasu, 4 nieuż. , Jawgiełłowiczowie 16 dzies. , Klimontowiczowie 22 dzies. 5 lasu, 1 2 nieuż. , Kuglantowie 22 dzies. 3 lasu, 1 ieuż. , Laudańscy 102 dzies. 28 lasu, 3 nieuż. , Łabanowscy 33 dzies. 9 lasu, 1 nieuż. , Makowscy 13 dzies. 2 lasu, Montwiłłowie 66 dzies. 1 nieuż. , Mordasowie 20 dzies. 2 nieuż, Morawscy 70 dzies. 11 lasu, 1 nieuż. , Proniewiczowie 35 dzies. 6 lasu, Rymowiczowie 50 dzies. 8 lasu, Sipowiczowie 71 dzies. 16 1 2 lasu, 8 nieuż. , Staszkiewiczowie 33 dzies. 4 lasu, Zasimowscy w 3 częściach 38 dzies. 11 lasu, 11 nieuż. , Żelniowie 8 dzies. Żagowiec, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Sejny odl, 3 w. , ma 8 dm. , 48 mk. , 7 os. , 51 mr. Wchodziła w skład dóbr Łumbie. Żagunie al. Żegunie 1. wś, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Pogiry, o 30 w. od Wił Żakajmie Żaguny Żahal Żajdele Żajdogło Żajginie Żajsa Żajuniszki Żakajcie Żakarowce Żaki Żakiekiszki Żakiszki Żakło Żaków Żakowa Żakowce Żakowice Żaglina komierza. 2. Ż. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 94 w. od Wiłkomierza. Żaguny, wś włośc. , pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Szczuczyn o 8 w. , 5 dm. , 53 mk. w 1865 r. 19 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Rozdziewicze. Żahal, pow. rzeczycki, ob. Zahal. Żajdele, wś, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 86 w. od Wiłkomierza. Żajdogło, wś, pow. kalwaryjski, gm, i par, Ludwinów, odl. od Kalwaryi 11 w. , ma 3 dm. , 34 mk. Podane też p. n. Zajdogło. Żajginie, dwór i folw. , pow, szawelski, gm. Kurszany, o 30 w. od Szawel Należy do dóbr Kurszany. Żajsa, także Żansa, Żajście Żansiagęś, rzka, w pow. maryampolskim, płynie w kierunku od wschodu ku płn. zach. i uchodzi do Niemna z lew. brzegu pod wsią Pożajście, na wsch. od Kowna. Długość biegu 5 w. Lasy pokrywające brzegi tej rzeczki noszą nazwę Żajsekampas. Żajuniszki, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzeź o 41 2 w. , okr. wiejski i dobra, Jeleńskich, Glinciszki, 12 dusz rewiz. Żakajcie u Buszyńskiego, w spisie miejscowości Żekajmie, okolica, pow. rossieński, gm. Skawdwile, par. Girdyszki, o 44 w. od Rossień. Żakajmie, wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Skawdwile, par, Nowemiasto. Szlachta Daniłłowie mają tu 80 dzies. 10 nieuź. . Żakarowce, słow. Zsakarócz, węg. Zakarfalu, wś na Węgrzech, w hr. spiskiem, pow. bańskim. W r. 1890 miała 1008 mk. 983 Słwaków, 9 Madziarów, 16 Niem. , 989 rz. kat. , 4 prot. i 15 izrael. Domów było 183 i 1375 mr. Kościół par. rz. kat. w miejscu. Ż. należą; do sadu pow. w Gielnicy a obwod, w Lewoczy. Na obszarze Ź. kopalnie rudy żelaznej. Zakczyk, ferma, pow. hajsyński, gm. i st poczt. Chaszczewata o 12 w. , o 82 w. od Hajsyna, ma 8 osad, 49 mk. Żaki 1. pow. mazowiecki, ob. Szepietowo. 4. Ż. Pieńki, pow. ostrowski, ob. Pieńki 16. 3. Ż. , wś, w par, Dłutowo pow. mławski. Obecnie nie istnieje. W r. 1578 było tu łan, częściowych właścicieli, Zielińskich Paw. , Maz. , 56. A. Jel. Żaki 1. zaśc. poradziwiłłowski, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Samochwałowicze, o 28 w. od Mińska par. katol. , należał do rozparcelowanego w ostatnich czasach domin. Więckowszczyzna. Siedziała tu szlachta Lipienie, Żydowiczowie i Nerańscy. 2. Ż. , wś, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Byszewskich, Łyntupy o 3 w. , 4 dm. , 39 mk, katol. Żaki al. Żacki, niem. Zaki al. Saken Muehle, młyn i wyb. do Nowej Wsi, pow, chełmiński. W 1885 r. 1 dm. , 8 mk. Należał dawniej do akademii chełmińskiej. Około r. 1667 był dzierżawcą. Wawrzyniec Sikorski, który płacił 100 fl. rocznie ob. Wizytę Strzesza, str. 81. Żakiekiszki, pow. wiłkomierski, ob. Żażekiszki. Żakiszki 1. wś nad stawem, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 33 w, od Wilna, 6 dm. , 68 mk. katol. 2, Ż Giwole, dobra, pow. szawelski gm. Wieksznie, o 75 w. od Szawel. Żakło, uroczysko przy wsi Podgorodnianka, pow. sokolski, w 2 okr. pol. , gm. Bagny, o 44 w. od Sokółki, 41 1 2 dzies. ziemi włośc. 18 1 2 łąk i pastw. Żaków, wś i fol. , pow. nowomiński, gm. i par. Siennica, odl. 14 w. od Mińska, ma 131 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 103 mk. R. 1576 wś Żakowo płaciła od 8 łan. km W r. 1885 fol. Ż. i Kulki rozl. mr. 597 gr. or. i ogr. mr. 398, łąk mr. 31, past. mr. 8, lasu mr. 148, nieuż. mr. 12; bud, mur. 3, drew. 21; płodozm. 5 i 10pol. , las nieurządzony. Wś Ż. os. 18, mr. 219; wś Kulki os. 5, mr. 56. Żakowa, góra pod Chęcinami, leży od strony wsi zamkowej Zalesie nad Skibami, Istniało tu w XVI w. wiele zrobisk i dobywano kruszec dobry srebra. Dziś istnieją tu łomy marmuru, Żakowce, węg. Zsakocz niem. Eisdorf, łac. , wś, w hr. spiskiem, pow. tatrzańskim, ma kościół paraf. katol. i ewang. , 756 mk. Istniała już w r, 1209. Żakowice 1. wś, pow. kutnowski, gm. Krzyżanówek, par. Łąkoszyn, ma 11 dm. , 117 mk. , 315 mr. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 12 dm. , 98 mk. Na początku XVI w. wś Żakowice Wielkie i Małe, zamieszkałe przez drobną szlachtę, dawały dziesięcinę pleb. w Łąkoszynie Łaski, L. B, , U, 483. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Żakowice Major, własność Żakowskich, miała 11 2 łanu, 1 łan karczemny, 1 osad. Części Żakowice, Puśniki, Jeże, y wielu drobnych posiadaczy na 4 łanach Pawiu. , Wielkop. , II, , wś, pow. nieszawski, gra. Osięciny, par. Koscielna Wieś, odl. 21 w. od Nieszawy, ma 129 mk, W 1827 r. było 7 dm. , 80 mk. W r. 1892 fol. Ż. rozl. mr. 515 gr. or. i ogr. mr. 447, łąk mr. 5, past. mr. 29, lasu mr. 14, nieuż. mr. 20; bud. mur. 11, drew. 3i płodozm, 6 111pol. Wś Ż. os. 15, mr. 19. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 wś Ż. , w par. Osięciny, leżała pustką Paw. , Wielkp. , II, , wś, pow. brzeziński, gm. Gałkówek, par. Brzeziny, leży w pobliżu Koluszek st. dr. żel. Wś ma 41 dm. , 433 mk. , 440 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 6 mk. , 3 mr. dwor. Wchodziła w skład dóbr rząd. Chorzęcin. W 1827 r. było 32 dm. , 186 mk. Na początku XVI w. były tu same działy szlacheckie, dające dziesięcinę kościołowi w Łęczycy Łaski, L. B. ,, 401. Według reg. pob. pow. brzezińskiego z r. 1576 Żakowo wś Ż. miała w części należącej do bisk. kujawskich 21 2 łan. , 1 łan sołtysi, 1 rzeźnika, 4 osad. i 2 łany szlacheckie bez kmieci Pawiń. , Wielkop. ,, 93 i 152. 4. Ż. , wś i fol. , pow. radomski, gm. Kowala Stępocina, par. Radom odl 2 w. , ma 14 dm. , 166 mk. W r. 1870 fol. Ż. rozl. mr. 894 gr. or. i ogr. mr. 549, łąk mr. 120, pastw. mr. 146, lasu mr. 38, wody mr. 3, nieuż. mr. 37; bud. mur. 9, drew. 13; las urządzany, pokłady torfu, wiatrak i cegielnia. Wś Ż. os, 10, mr. 45. W połowie w. wś Ż. w par. Radom, własność Kanimira, miała folwark rycerski, z którego dziesięcinę dawano kościołowi w Radomiu Długosz, L. B. ,. Żakowice 1. wś dwor. , w pow. pleszewskim, ma urz. okr. i urz. st. cyw. i pocztę w So bótce, st. kol, żel. w Biniewie, na linii JarocinOstrowo, szkołę w Kotowiecku, paraf. katol. w Droszewie, ew. w Sobótce, sądy w Pleszewie. Obszaru 228 ha, 8 dym. , 101 dusz 8 ew. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 3733 mrk. Na początku XVI w. należy do par. w Kościelnej Wsi. W r. 1579 płacą tu od 2 łan. i 5 zagr. 2. Z. , folw. , w pow. inowro cławskim strzelińskim, ma urz. okr. w Strzel nie, urz. st. cyw. w Łęgu, pocztę w Włostowie Lostau, st. kol. żel. w Kruszwicy i Strzelnie, szkoły w Rzeszynie, paraf. katol. w Kościeszkach, ew. w W. Jeziorach, sądy w Strzelnie; 3 dym. , 28 dusz. Należały dawniej do Kościeszek, teraz osobny folwark. Na płd. granicy znajdu je się dotąd niezbadane olbrzymie grodzisko, zwane przez lud Dzwonkiem. Ostry koniec na sypu zwrócony ku wschodowi, szeroka podsta wa oparta o błota, dawniej nieprzebyte. Obszar tego grodziska należy częścią do Zakowic, czę ścią do Rzeszyna i Jezior. Korona grodziska w płn. stronie przerwana wydmuchem. Obwód korony ma 1680 kroków, podstawy otwartej 1000 kroków, szerokość wnętrza zaklęsłego 800 kroków. Na wale i we wnętrzu znajdują się skorupy naczyń przedhistorycznych z ornamen tami, przedmioty żelazne, trójkąty z układanych kamieni. Ż. były w ręku Żakowskich, teraz Zło tnickich. 3. Ż. , miejscowość w Gozdowie, pow. wrzesińskim. 4. Z. , folw. do Szubina, w pow. szubińskim. W. Ł. Zakowice al. Żokowice, niem. Schoenwitz al. Schockwitz, 1360 Schakawicz, 1390 Sakowicz, 1422 Schodolwitz, wś, pow. olawski, par. ew. Silmenau, par. kat. Thauer, ma 114 ha 108. Żakowiec l. wś, pow. kutnowski, gm. i par. Dąbrowice, ma 13 dm. , 133 mk. , 557 mr. Do r. 1864 wś ta stanowiła uposażenie probostwa w Dąbrowicach. W 1827 r. było 9 dm. , 72 mk. Na początku XVI w. wś, ta stanowiąca własność kościoła w Dąbrowicach, miała 12 łan. km. , 2 łany sołtysie lecz tylko 11 2 łanu było osadzone. Kmiecie dawali plebanowi po pół grzywny czynszu z łanu i 2 kapłony a oprócz tego dziesięci nę Łaski, L. B. ,, 456. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 płacono tu od 1 łanu os. i 3 zagr. Pawiń. , Wielkop. ,, 53. 2. Ż. , fol. , pow. łódzki, gm. i par. Bełdów, ma 1 dm 118 mr. Na początku XVI w. Z. , dawniej wieś stał pustką, Kmieci nie było, tylko dwaj sołty si. Dawali oni pleban. w Bełdowie po fertonie zs dziesięcinę w skutek układu Łaski, L. B. , 378. Istniał też tu kiedyś młyn. Według reg. pob. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Ż, wła sność Żakowskich, miała 3 łan. Pawiń. , Wielkp. , Br. Ch. Żakowiec, wzgórze w Mokronosie, w pow. koźmińskim. Żakówko, w dok. Zakowo Minor, wś, własność niegdyś Pawłowskich i Kuranowskich, należała do par. Goniembice. Zlała się z Żakowem. Istniała już r. 1394. 2. Ż. , folw. na Pawłowicach, o 7 klm. na płn. wsch. od Rydzyny; nie tworzy odrębnej całości. Żakówko, niem. Szakowken, wyb. do Żakowa. Żakowo 1. niekiedy Żukowo, niem. Saake, w dok. Żakowo Majus, wś gosp. , w pow. leszczyńskim, ma urz. okr. , st. cyw. i par. ew. w Osiecznie Storchnest, pocztę i st. kol. żel. w Lipnie Leipe, par. i szkołę katol. w Goniembicach Golembitz, szkołę ew. w Wyciążkowie Witschenske, sądy w Lesznie. Obszaru 121 ha, 17 dym. , 120 dusz 10 ew. . 2. Ż. , wś dwor. , w temże położeniu. Obszaru 383 ha, 8 dym. , 109 dusz 5 ew. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 4123 mrk. Na obszarze wsi zachowały się nazwy pól Okrąglik, łąk Wach i Ostrowy, leśna; Dudki, wzgórza Góra Zamkowa. Ż. leży między Lesznem a Szmiglem, na zach. płn. Osieczny i Goniembic. Należało niegdyś do Pawłowskich. R. 1393 Piotr Pietrasz z Ż. świadczy w sprawie wójta Sasina z Koźmina przeciw siostrze jogo. R. Halszka z Klonówca zastawia W. Żakowo za 50 grzyw. Gunterowi Pradłowi z Bojanowa z tym warunkiem, że w razie gdyby to dziedzictwo który z krewniaków chciał nabyć, winien zwrócić nakłady z owemi 50 grzyw. Tegoż roku prawuje się o Ż. Gunter Pradło ze Sęczka i Dzierzka z panią Elzbietą z Klonowca. Takoż prawuje się pani z Żakowa z Janem de Crochmirz o kmiecia. Tegoż r. Pietrasz Żakowski płaci karę za Wiszdowica i świadczy w sprawie Jana de Bielewo przeciw Rudziwojowi. W r. Dzierżysław Taczanowski i pani Halszka Klonowska z pod Leszna prawują się o Klonowiec i Ż. tudzież o 14 grz. gr. R. 1397 Piotr Żakowski Dzyakowski świadczy w sprawie Jakuba Grunowskiego przeciw Jakubowi Konarzewskiemu, poczem uzyskał 9 grzyw. gr. na tymże. W r. 1399 Szymon Grunowski ustał rok na Michale Żakowice Żaguny Żakowiec Żakówko Żakszyki Żakowiec Żakta Żala Żalanka Żale Żaleniki Żalepurwie Żaleszarkie Żalibor Żaliki Żalin Żalimy Żal niembic, Piotrowic, Klonowca i W. Żakowa. W tymże roku Wacław Drzęczkowski z Piotrem Żakowskim maja termin o uposażenie brata Fili pa. W r. 1400 Dorota z Drzeczkowa pozwała Piotra Ż. o trzecią część Smyczyny. Stawiła żona jego Beata i dowiodła, że P. na Żakowku nic nie ma. R. 1564 Jakub Kuranowski i Pa włowscy płacą od 3 łan. os. bisk. pozn. 1 fl. 6 fert. R. 1580 Piotr i Mikołaj Pawłowscy mają tu 11 2 łan. os. i 15 owiec. W r. 1793 posiada Ż. generał Turno na Goniembicach, a właściwie Kordula z Gorzeńskich Turnina, stolnikowa ka liska. Wł. Ł. Zakowo, niem. Schakau, Szakau, Szackau, wś i folw. nad jez. Żakówkiem, opodal granicy pomerańskiej, pow. kartuski, st. poczt. i paraf. kat. Suleczyn, zawiera oprócz folw. 9 włośc. posiadeł i 7 zagród, razem 834 ha 584 roh or. , 22 łąk. , 37 lasu; 1885 r. 25 dm. , 42 dym. , 246 mk. , 237 kat. , 6 ew. wyb. Biguszewo 2 dm. , 11 mk. ; Gogowce 1 dm. , 8 mk. ; Żakówko 2 dm. , 29 mk. . Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 pisze, że Ż. dawało dawniej 6 kor, żyta i tyleż owsa, wówczas tylko 3 żyta i owsa pag. 41. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako wś i folw. o 8 dym. str. 223. Zachodzące w krzyżackich księgach czynszowych, , Oppur sikow ma być dzisiejsze Żakowo ob. Zeitsch. d. Westpr. Gesch. Ver. , 1882, VI, Żakowola, wś. pow. radzyński, gm. i par. Kąkolownica, ma 74 dm. , 607 mk. , 1825 mr. ; os. leś. 1 dm. , 4 mk. , 3 mr. W 1827 r. było 56 dm. , 269 mk. , par. Radzyń. Reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1580 podają w par. Trzebieszów; Dąbrówka in. Żakowska Huta, os. , pow. nowomiński, gm. i par. Siennica, ma 44 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 25 mk. Żakowski, strumień, lewy dopł. Samicy, w pow. wschowskim. I Zakrzyki, Żakszyki, zaśc. , pow. trocki, w 1 okr. pol, o 35 w. od Trok, 2 dm. , 10 mk. katol. Żakszyki, ob. Żakrzyki. Żakta, wś, pow. nowomiński, ob. Rzachta. W r. 1576 Piotr Wosowski płaci od 13 łan. Paw. , Maz. , 224. Żal 1. wzgórze, w pow. bydgoskim. 2. Ż, nazwa niziny zapadłej w Małachowie, pow. gnieźnieński witkowski. Żal, przyl. miasta Brodnicy. Żala, strumień, ob. Kosieniec. Żalanka, wś, pow. rówieński, gm. Tuczyn, par. praw. Sienne o 3 w. . Żale 1. miejscowość we wsi Ktery, pow. łęczycki. 2. Ż. , pow. ostrowski, ob. Przezdziecko 7. 3. Ż. Świechy, fol. nad rz. Bzurą, pow. łęczycki, gm. Balków, par. Góra św. Małgorzaty, odl, od Łęczycy 11 w, ma 13 budowli 8 drew. , 132 mk. , 513 mr. obszaru 280 roli, 198 łąk, 9 pastw. , 26 nieuż. . Do folw. nale żała przed 1864 r. wś Sługi, mająca 50 os. , 629 mr W r. 1827 były 2 dm. , 21 mk. Do r. 1819 folwark Żale należał do kolegiaty w Tumie, a po jej zniesieniu do t. . funduszu religijnego. Drugi folw. Świechy już za Stanisława Augusta zamieniony został przez ówczesnego właściciela Gomulickiego na wieś królewską Ostrowy. Oba złączone później folwarki nabył od rządu w r. 1830 na licytacyi Walenty Zaborowski. Odtąd są własnością prywatną. Na obszarze fol. Żale znajduje się nie badane dotąd cmentarzysko z li cznemi nasypami i okopami. Wieś Sługi należa ła także do kolegiaty. Ludność jej odbywała po sługi w kolegiacie i na rol. Żale. Reg. pobor. z r. 1576 podają tylko wieś Sługi. 4. Ż. Szczepkowskie, część wsi Szczepkowo, w pow. sierpeckim. Ad. Skrz. Br. Ch. Żale, osada, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr. pol, gm. Skurzec, o 40 w. od Bielska, 128 dzies. ziemi należącej do kilku właścicieli 16 łąk i pastw. , 1 lasu, 1 nieuż. . Żale 1. miejscowość, w pow. żnińskim, par. Żerniki. 2. Ż. , dolina pod Dębem, w pow. czarnkowskim. 3. Ż. , miejscowość w Palędziu Dolnem, pow. mogilnicki. 4. Ż. , wzgórza w Tucznie, pow. inowrocławski. 5. Ż. , wzgórze na Pomarzanowicach, pow. średzki. 6. Ż. , pole na Skokach, pow. wągrowiecki. Żaleniki, wś, pow. rossieński, par. Żwingie Żalepurwie, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 13 w. od Poniewieża. Żaleszarkie, os. , pow, władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów odl. 12 w. , ma 2 dm. , 7 mk. Zalgirys, os. , pow. władysławowski, gm. Błogosławieństwo, par. Iłgo, odl. od Władysławowa 39 w. , ma 1 dm. , 5 mk. Żalibor al. Żelibor 1. dobra nad rz. Wiedrec, pow. rzeczycki, gm. słobodzko rowieńska, dzie dzictwo Piereświet Sołtanów ob. Sołtanowo, 2. Ż. , Żolibor, dobra nad rz. Nieświecz, dopł. Brahinki, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Sawicze, o 153 w. od Rzeczycy, własność Bonczewskich, mają 7317 dzies. ; grunta wybor ne namułowe, łąki obfite, lasu dostatek, rybołówstwo. Do niedawna Ż. był własnością kilku rodzin, wskutek spadków familijnych lub dziedzictwa, mianowicie Buszów, Lubiczankowskich, Mesterów, Rymszów, Obuchowiczów, Nowoszyckich i Piotrowskich, aż wszystko się dostało Bonczewskim przez układy. Była tu ka plica katol. par. Ostrohlady. A. Jel. Żaliki, pole na obszarze miejskim Borku, w pow. koźmińskim. Zakla, huta żelazna, leśniczówka i gajówka na obsz. dwor. Wełdzirza, w pow. dolińskim. Żalimy Wielkie i Małe, dwie wsi, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 60 w. od Telsz. Żalin, wś i fol. , pow. chełmski, gm. i par. Żakowola Żakowska Huta Żakowski Żalne Szlasy Żakowo Świerze. Fol. ma 568 mr. , wchodzi w skład dóbr Świerze, wś ma 22 os. , 534 mr. W 1827 r. było 19 dm. , 114 mk. Żalin, kolonia żydowska i szlachecka nad bezim. lewobocznym dopł. Berezyny, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Brodziec, o 42 w. od Ihumenia; miejscowość głucha, nizinna, grunta piaszczyste, łąki obfite. Posiadają tu Witkowscy 61 2 włók, Wrońscy 3 włóki, Tumiłowiczowie 13 4 włóki, , różni żydzi 14 włók Żalin, wś nad Horyniem, pow. rówieński, gm. Studyń. par. praw. Japołoć o 4 w. , ma 82 dm. , 1684 mk. Posiada cerkiew filialną p. w. Przemienienia Pańskiego, z drzewa wzniesioną w 1776 r. kosztem dziedziczki Konstancji Tomaszewskiej i uposażoną w 1815 r. z nadania późniejszego dziedzica Stanisława Worcela 60 dzies. ziemi i jeziorem Popowe uroczyszcze. Żalin, folw. do Tonowa, w pow. żnińskim, ma urz. okr. i urz. st. cyw. w Janowcu, tamże pocztę i. kol. źel. na linii GnieznoNakło, szkoły w Kaczkowie, paraf. katol. w Cerekwicy, ew. w Janówen, sądy w Gnieźnie; 5 dym. , 90 dusz. Leży na wschód od Żernik, za Tonowem, na zach. wybrzeżu jeziora Wolskiego, wprost Woli Czewujewskiej. Wł. Ł. Żalina, wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Androniszki. Kopalińscy mają tu 36 dzies. 5 lasu, 31 2 nieuż. . Żalinowo al. Żałowo, wś gosp. , w pow. inowrocławskim strzelińskim, ma urz. okr. i sąd w Strzelnie, pocztę urz. st. cyw. w Markowicach, st. kol. żel. w Inowrocławiu, szkoły w miejscu, par. katol. w Ludzisku. Obszaru 143 ha, 12 dym. , 118 dusz. Ż. powstało około r. 1830 na gruntach Piotrkowie. Nazwa pochodzić ma od żalów przedhistorycznych. Żalińska Wólka, wś, pow. rówieński gm. Studyń, par. praw. Japołoć filii Żalin. Żalińskie, jezioro, ob. Tucholska puszcza i Żalno. Żaliny, szczyt górski 785 mt. , na obszarze gm. Libochory, w pow. stryjskim. Żaliszki 1. mylnie Zaleszki, Z os. , pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. 19 w. od Władysławowa, ma 3 dm. , 29 mk. Nazwa pochodzi od litew. żałas zielony. W 1827 r. miała 2 dm. , 24 mk. Wchodziła w skład dóbr Leśnictwo. 2. Z. , wś, pow. sejneński, gm. i par. Śto Jeziory. odl. od Sejn 25 w. , ma 5 dm. , 43 mk. Żalka, cmentarzysko, pow. pułtuski, ob. Kęsy Wypychy. Zalka, łąka na Księginkach, w pow. szremskim. Zalki 1. pola w Kuklinowie, pow. koźmiński. 2, Z. , pole na obszarze miejskim Koźmina. 3. Ż. , pole w Targowisku, pow. kościański. 4. Ż. , wzgórze w Kąkolewie, pow. wschowski. 5. Z. , wzgórza na Górze Biskupiej, ku północy od Szremu. 6. Ż. , miejscowość naGranówkii, od strony Szczepowic, w pow. kościańskim. Żalkowce, węg. Zselek, wś, w hr. szaryskiem lasy, 176 mk. Żalne Szlasy, pow. ciechanowski, ob Szlasy 1. Żalnie, wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 37 w. od Rossień. Żalno 1. niem. Sehlen, wś nad szosą i koleją tucholskochojnicką, pow. tucholski, paraf. kat. Raciąż, odl. od Tucholi 7 klm. Od 1890 roku znajduje się na obszarze folwarku przystanek kolejowy, oprócz tego pomocn. agentura poczt. i szkoła katol. Obszar wynosi 494 ha 433 roli or. , 15 łąk; 1885 r. 39 dm. , 79 dym. , 452 mk. , 405 kat. , 47 ew. 2. Ż. , niem. Sehlen, dobra ryc. , tamże, nad znacznem jeziorem t. n. , wzn. 117 mt. npm, ma 991 ha 551 or. , 78 łąk, 91 lasu; 1885 r. 4 dm. , 4 dymy, 20 mk. kat. , 3 ew. przystanek kolejowy 1 dm. , 3 mk. , cegielnia, hodowla bydła i owiec. Własność hr. Koenigsmarka. Ż. , dawna siedziba Żalińskich, jest starą osadą. Znaleziono tu dwie duże siekiery kamienne 1 takiż młotek ob. Dr. Lissauer Die praehist, Denkm. der Prow. Westpreussen, str. 41. R. 1326 nadaje w. m. Ludolf Koenig wiernemu Tamen Seelijn i jego prawowitym spadkobiercom dobra Żalno wraz z jez. , 55 włók obejmujące na prawie chełm. Za co na św. Marcin płacić nam będzie 1 chełm. pieniądz albo 5 zwyczajnej monety i 1 funt wosku a biskupowi według zwyczaju, nadto będzie czynił służbę wojskową i pomagał przy budowli zamków ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 38 i Odpisy Dregera w Pelplinie, str. 105. Za czasów polskich należało Ź, do ststwa tucholskiego. Obok wsi istniał folwark. Lustracya starostwa z r. 1565 dzierźawy p. Fabiana Czerny opiewa, że na folw. Nowem Żalnem zwanym, był dom gospodarski słomą kryty, na oborze szopy dwie, stodoła i owczarnia wzrąb zbudowana, chałup ogrodniczych dwie. Suma dochodów wynosiła 140 fl. 7 gr. 9 den. Wysiew żyta ćwierci 801 1 4, jęczm. owsa 37, jarki 3, siana wozów 5. Lustracya z r. 1570 pisze Ż. dzierżawa Jana Wysockiego, 30 wł. osiadłych i 12 gr. , 1 karczma roczna 12 gr. , 6 ogrodn. a 2 gr. , 1 rzemieślnik opifex 2 gr. Według taryfy pobor. z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny a akcyzę potrójną płacił tu p. Grillewski 18 fl. 12 gr. ob. Roczn. Tow. P. N. w Pozn. , 1871, str. 183. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciło Ż. 1 zł. i 15 gr. ob. Cod, Belnensis w Pelplinie, str. 92. Przez długi czas posiadali Ż. Żalińscy. R. 1574 zaczął tu Maciej Żaliński, starosta tucholski, podkomorzy pomorski i kasztelan gdański, stawiać pałac piękny, który dokończył dopiero syn jego Samuel, późniejszy wojewoda pomorski. Tenże około r. 1620 przybudował do kościoła w Tucholi piękną murowaną kaplicę ob. Utracone kośc. p. kś. Żalin Żalina Żalinowo Żalińska Wólka Żalińskie Żaliny Żaliszki Żalka Zalka Zalki Żalkowce Żalnie Żalno Żalosie Żal się Boźe Żalskie Żalszylis Żaltynie Żaltyny Żalubczyki Żalwa Żalwedery Żałbudzie Żałe Żałki Żałkoje Żało Żałoblekie Żalony Fankidejskiego, str. 306. W połowie XVIII w. posiadał Ż. Józef Pruszak, kasztelan gdański, który we dworze urządził kaplicę. W ołtarzu znajduje sie tatyl konsekrował r. 1765 kś. Fabian Piaskow ski, sufragan chełmiński. Indult mszy św. uzyskał sam dziedzic ze Rzymu r. 1744 ob. tamże, str. 316. W topogr. Goldbecka z r. 1789 jest Ż. zapisane jako wś szlach. i folw. z 30 dymami w ręku Pruszaka str. 263. R. 1858 był dziedzicem Willich. Kś. Fr. Żalony, folw. , pow. szawelski, gm. Łukniki, o 45 w. od Szawel. Żalosie, wś, pow. rossieński, w 3 okr. pol. , gm. Erzwiłek. Włośc. Bejnarysowie mają tu 15 dzies. 5 lasu, Brażasowie w dwóch częściach 25 dzies. 5 lasu, Giedwiłowie 6 dzies. 1 lasu, Giendrolisowie 15 dzies. 2 lasu, 3 nieuż. , Globisowie 11 1 dzies. 5 nieuź. , Kasperajtysowie 10 dzies. 2 nieuż. , Kibortowie w Z. i Poszeszuwiu 11 2 lasu, 31 2 nieuż. , Lengwinowie 10 dzies. , Miszejkisowie 6 dzies. , Norkusowie 21 dzies. nieuż. , Peldziusowie 5 dzies. , Pokutyńscy 18 dzies. 2 lasu, 11 2 nieuż. , Rafałowiczowie 15 dzies. 2 lasu, 11 2 nieuż. , Staryccy 2 1 2 dzies. , Styrbowie 20 dzies. 3 lasu, Szaulisowie 24 dzies. 5 lasu, 41 2 nieuż. , Walantejusowie 7 dzies. 11 2 lasu, 1 nieuż. . Żal się Boźe, karczma, pow. toruński, gm. Górsk, st. pocz. ; 1885 r. 2 dm. , 20 mk. , 9 mr. Żalskie, jezioro, ob. Żałe. Żalszylis, folw. , pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 21 w. od Telsz. Żaltynie al. Żałtynie, wś, pow. kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, par. Rumbowicze, odl. od Kalwaryi 59 w. , ma 20 dm. , 155 mk. Żaltyny al. Żałtyny, wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Władysławów odl. 13 w. , ma 7 dm. , 68 mk. W r. 1827 wś Żałtyny ma 7 dm. , 61 mk. Żalubczyki, zaśc. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Porpliszcze, o 79 w. od Wilejki, 2 dm. , 12 mk. 2 prawosł. i 10 katol. . Żalwa, rzeczka, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Szeszuwki lew. dopł. Wilii. Żalwedery, wś, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów odl. 15 w. , ma 12 dm. , 114 mk. Wchodziły w skład dóbr rząd. Leśnictwo. W 1827 r. było 12 dra. , 93 mk. Żałbudzie, w spisie urzęd. Zułbudzie, pow. maryampolski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. 29 w. od Władysławowa, ma 6 dm. , 43 mk. W 1827 r. było 6 dm. , 66 mk. Żałe, jezioro przy wsi t. n. , w pow. rypińskim. Leży w znacznem zagłębieniu i przedstawia postać kąta prostego, którego jedno ramię krótsze jest zwrócone ku północy, drugie dłuższe ku zachodowi. Ramię krótsze przy długości do 1500 mt. ma 500 do 1000 mt. szerokości i 10 do 15 mt. głębokości. Dłuższe zaś przy długości do 2000 mt. , ma 200 do 300 mt. szerokości i 15 do 17 głębokości. Ogólny obszar 291 mr. 63 pręt. al. 163 ha. Obfituje w ryby, zwłaszcza sielawy. Dno twarde, piaszczyste. Zasila je strumień idący od jez. Kopiec i źródła. Wody zaś odchodzą do jez. Ruda, z którego wypływa rz. Różec. Opis jeziora podał Pamiętnik fizyograficzny t. 1, 104. Żałe, wś i fol. nad jeziorem t. n. , pow. ry piński, gm. i par. Żałe, odl. 9 w. od Rypina. Posiada kościół par. drewniany, szkołę począt kową, urząd gm. z kasą wkładowozaliczkową, młyn wodny, karczmę. Wś lit. A. i B. ma 29 dm. , 227 mk. , 1374 mr. 376 mr. nieuż. i wody. Część pokościelna ma 9 dm. , 75 mk. , 66 mr. W r. 1827 było 27 dm. , 258 mk. Starożytności osady dowodzi okop nad jeziorem się wznoszący i cmentarzysko. Wieś ta występuje w dok. z r. 1395 p. n. Szale. Kościół parafialny powstał tu zapewne już w ścielna Ż. należy do Piotra Żelskiego, który pła ci od 18 łanów km. i 2 półłanków, 5 zagrod. , 2 karczmarzy, 2 młynarzy 1 koło korzeczne, be dnarza, kowala, krawca, tesarza. Ogółem 12 fl. 20 gr. 2 sol. Paw. , Wielkop. , I, 292. R. 1789 własność Goczkowskiego, który wysiewa 69 kor. żyta, 8 kor. pszen. , czynszu bierze 1317 złp. Probostwo or. żyta wysiewa. Część więk sza wsi z jeziorem należy do Chełmickich. Ż. par. , dek. rypiński, 2516 dusz. Ż. gmina należy do sądu gm. okr. w Nadroźu, ma 12209 mr. obszaru, 374 dm. i 3434 mk. Śród stałej ludno ści jest 3 praw. , 787 prot. i 73 żyd. W gm. znajdują się dwa kościoły, trzy szkoły, dwa młyny wodne, 2 wiatraki, 3 cegielnie, 5 kar czem. W skład gminy wchodzą Brzuze, Bobrowiec, Dąbrówka, Duszoty, Giżynek, Hu ta, Julianowo, Kleszczyn, Krystyanowo, Lisiaki, Nowiny, Nadroż, Okonin, Piskorczyn, Paproty, Przeszkoda, Radzynek, Ruda, Somsiory, Studzianka, Ugoszcz, Żałe. Br. Ch. Żałgiry, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 63 w. od Telsz. Żałki, zaśc. w pobliżu rzki Czernicy, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, o 44 w. od Borysowa. A. Jel. Żałkoje, wś, pow. augustowski, gm. Dowspuda, par. Janówka, odl. od Augustowa 16 w. , ma 12 dm. , 68 mk. Pojawia się w spisach urzęd. dopiero po r. 1868. Żało, folw, , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Laskowicze, własność szlachcica Bułata, ma około 5 włók. A. Jel. Żałoblekie, w spisie z r. 1827 Żalebliki, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 25 w. , ma 8 dm. , 59 mk. W 1827 r. 7 dm. , 60 mk. Żalin Żamojkiele Żania Żaneta Żanecin Żandoryszki Żandoki Żamowicze Żalony Żamosty Żamojtyszki Żamojtuki Żamojdzie Żamojdziaki Żamojdź Żamojdy Żamojciszki Żałwie Żałuże Żałucie Żałtyny Żałtynie Żałtilis Żałowy Żałosie Żałosa Żałoś Żałoniszki Żałoki Żałoby Żałobna Żałobna, może Żołobna, góra 783 mt. , na płn. granicy wsi Jaworzec, w pow. liskim. Żałoby 1. wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Pokrowy Sobakińce, o 4 w. , o 53 w. od Lidy a 10 w. od Wasiliszek, ma 4 dm. , 15 mk. prawosł. i 26 katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; należała do dóbr Hajkowce Żórawskich. . 2. Z. , wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany o 6 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wójtowstwo Sudaty, ma 7 dm. , 48 mk. katol. w 1865 r. 19 dusz rewiz. . Żałoby, pow. krzemieniecki, ob. Żołoby. Żałoki 1. wś, pow. szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 50 w. od Szawel. 2. Ż. , zaśc. , tamże, o 54 w. od Szawel. Żałoniszki, wś włośc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki o 15 w. , okr. wiejski Ołkuny, o 55 w, od Wilna, 2 dm. , 23 mk. katol. ; należy do dóbr skarbowych Inturki. Żałoś, jezioro, w pow. wileńskim, pod folw. Franciszkańce. Żałoś, Żałosie, rzeczka, w pow. wileńskim, płynie pod zaśc. Okopiszki i wsią Żałosa. Żałosa 1. wś nad rzką t. n. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Rzesza o 10 w. , okr. wiejski Niemenczynek, o 19 w. od Wilna, 8 dm. , 2 mk. prawosł. , 70 katol. , 6 żydów w 1865 r. 32 dusz rewiz. ; należała do dóbr Lubów Sliźniów. 2. Ż, zaśc. , tamże, 1 dm. , 16 mk. katol. Żałość, błoto, w pow. poniewieskim, między miasteczkami Truskowem i Surwiliszkami, zajmuje do 20 w. kw. i za pośrednictwem błotnistych ruczajów łączy sie, Żałosie, ob. Żałoś. Żałowy al. Żałoby, wiatrak w Chmielnikach, tuż pod Stęszewem, w pow. poznańskim zachodnim. Żałtilis lit. Żałtiswąź, zwane też Nowina, jezioro na wschód od wsi Nowina, w pow. kalwaryjskim, około 12 w. na wschód od Kalwaryi. Ciągnie się wązkim pasem szerokość około 1 w. a długość 4 w. w kierunku od płd. ku płn. zach. Wzn. brzegu na płn. krańcu 338 st. npm. Brzegi przeważnie nizkie, błotniste. Wieś Nowina leży o 70 stóp wyżej niż brzegi jeziora. Dno piaszczysto gliniaste. Leży między dolinami rzek Kirsny od płd. i Szeszupy od zach. pół nocy. Żałtynie, ob. Żaltynie. Żałtyny, ob. Żaltyny. Żałucie Żałuty, wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 33 w. od Rossień. Żałuże, wś, pow. krzemieniecki, własność Maryi z Cieciszewskich Siemiątkowskiej. Żałwie ob. Młodów, mylnie, za Załuże. Żamojciszki, ob. Żamojtyszki. Żamojdy, pow. słucki, ob. Żamowicze. Żamojdź 1. pow. słucki, ob. Żamowicze. 2. Ż. , Żomajdzie, wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol, gm. Gonczary o 3 w. , okr. wiejski i dobra, dawniej ks. Witgensteina, Sielee, o 18 w. od Lidy, 15 dm. , 127 mk. w 1865 r. 59 dusz rewiz. . 3. Z. , Żamojdzie, wś, pow. oszmiański. w 2 okr. pol. , gm. Gorodźki o 8 w. , okr. wiejski Filipinięta, o 47 w. od Oszmiany, 20 dm. , 154 mk. prawosł. i 68 katol. w 1865 r. 94 dusz rewiz. ; należy do dóbr Wiszniów, hr. Chreptowiczów. Żamojdziaki, wś i folw. , pow. słonimski, w 1 okr. pol. , gm. Kossów, o 48 w. od Słonima. Wś wraz z os. Buksze ma 460 dzies. ziemi włośc. ; folw. , własność Zagriadinych, 194 dzies. 50 łąk i pastw. , 6 nieuż. . Żamojdzie 1. al. Ojcowo, folw. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Mała, o 47 w. od Grodna, należy do dóbr Wojciechowszczyzna, Korybut Daszkiewiczów. 3. Ż. , ob. Żamojdź. Żamojkiele, zaśc. , pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 65 w. od Trok, 4 dm. , 51 mk. katol. Żamojtuki, Żemojtuki, wś, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Subotniki o 4 w. , okr. wiejski Huta, o 35 w. od Oszmiany a 14 w. od Dziewieniszek, 6 dm. , 46 mk. katol. w 1865 r. 25 dusz rewiz. ; należy do dóbr Żemłosław Umiastowskich. Żamojtyszki, Żamojciszki, wś włośc. i folw. skarb. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. aleksandrowska, okr. wiejski Narkuszki, o 4 w. od gminy a 30 w. od Lidy, 4 dm. , 48 mk. w 1865 r. 14 dusz rewiz. . Żamosty, folw. , pow. siebieski, własność Rutniewych, 60 dzies. Żamowicze, Żamojdy al. Żamojdź, wś i fol. nad rz. Naczą, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Siniawka, o 69 w. od Słucka. Wś ma 16 osad; folwark, własność Bohdanowiczów, 304 dzies. Ż. wspomniane są w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 484. A. Jel. Żandoki, dwór, pow. szawelski, gm. Kruki, o 56 w. od Szawel. Żandoryszki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Antuzowo, o 18 w. od Nowoaleksandrowska, attyn. Juszkian, własność Szantyrów, ma 32 dzies. Mikiejewowie mają tu 7 dzies. 31 2 nieuż. . Żanecin 1. wś i fok, pow. nowomiński, gm. i par. Wiązowna, ma 86 mk. , 110 mr. włośc. i 26 dwor. Wchodził w skład dóbr Duchnów. 2. Ż. , fol. dóbr. Mełgiew, w pow. lubelskim, ma 350 mr. 3. Ż. , folw. , pow. włodawski, gm. Sosnowica, oddzielony od dóbr Bruss, miał w 1878 r. 362 mr. Żaneta, w spisie urzęd. Żoneta, folw. , pow. maryampolski, gm. Poniemoń, odl. 55 w. od Maryampola, 1 dm. Żania, ob. Żonia. Zaniszki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, Żapul Żar Żarabcy Żanków Żarczyn w 4 okr. pol. , o 56 w. od Nowoaleksandrowska. Żanków, szczyt górski 585 mt. , na obszarze Kropiwnika, w pow. dobromilskim. Oh. Kim. Żanowo, wś, pow. lepelski, należał do dóbr Niesin Żansinos, rzeczka, w pow. kowieńskim, ob. Żansiny, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol, par. Szyłele, o 55 w. od Kowna. Żanuny, wś, pow, poniewieski, w 1 okr. pol. , gra. Poniewież. Włośc. Górscy mają 30 1 2 dzies. Żanwil 1. al. Karpin, dobra, pow. rzeżycki, własność Awdoszczenków, 496 dzies. 2. Ż. , dobra skarbowe, pow. siebieski, o 40 w, od Siebieża, obejmują 25 wsi i 3 fermy, 1879 dusz, 11838 dzies. Żapańce, wś włośc. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Rukojnie o 6 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Kiena, 46 dusz rewiz. Żapul, szczyt górski 1084 mt. , na obszarze Berezowa Wyżnego, w pow. kołomyjskim, w pasmie Czarnego lasu, w Beskidzie lesistym. Żar al. Żdżar, Żdżary, wś, pow. piotrkowski, gm. Kluki, par. Kaszewice, ma 32 dm. , 264 mk. , 311 mr. włośc. ; os. leś. 1 dm. , 3 mk. , 5 mr. dwor. Wchodziła w skład dóbr Kaszewice. W 1827 r. było 16 dm. , 102 mk, ., uroczysko, wspomniane w dokum. XVI w. , jedno w okolicy wsi Łopatycz, dziś w pow. słuckim, gm. Niedźwiedzica, drugie w okolicy wsi Parszewicz, w pow. pińskim na Zarzeczu, dziś w gm. Żabczyce ob. Piscew. kn. , 237 i 375. A. Jel. Ż Żyr, przys. Lublińca, w pow. cieszanowskim. , dział górski 773 mt. , na zach. granicy gm. Maruszyny, w pow. nowotarskim. U stóp góry przepływa pot. Skrzypny, dopł. Rogoźnika. 2. Z. al. Zdziar, góra 715 mi, na obszarze gm. Stawiszy, w pow. grybowskim. U, góra 665 mt. , na wschodnim brzegu doliny Skawy, między Suchą a Wadowicami, nad pot. Ponikiewką, dopł. Skawy. Wspomina tę górę, śród lasów nad Skawą położona, dokum. z r. 1278 Kod. dypl. pol. , I, 106. 4. Z. Kluszkowiecki, szczyt górski 768 mt. , na obszarze gm. Kluszkowce, w pow. nowotarskim, przy ujściu pot. Kluszkowianki z lew. brzegu do Dunajca. 5. Ż. , las w dolinie Kościeliskiej, w Tatrach. Żar al. Żdżar, węg. Zsdjar, niem. , wś, w hr. spiskiem, pow. popradzkim, w Tatrach, śród skalistej i nieurodzajnej okolicy, ma kościół katol. paraf. , 1729 mk. Na obszarze wsi znajduje się w pasmie tatrzańskim przełęcz zw. Żdżarską, przez którą przechodzi droga bita prowadząca od granicy Galicyi do Wieś istniała już w r. 1286. Smreczanka, w hr. liptowBieli i Kesmarku. Wieś istniała już w r. 1286. Ob. Osturnia. Żar, wś nad rz. Smreczanką, w hr. liptowskiem. Żarabcy, pow. bobrujski, ob. Żerebcewicze. Żarały, wś, pow. szawelski, gm. Radziwiliszki, o 16 w. od Szawel. Żarapiszki, zaśc. nad jez. Styrnie, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 64 w. od Wilna, 1 dm. , 4 mk. katol. Żarce Wielkie, okolica, pow. połocki, gm. Artejkowo o 1 w. , dom modlitwy starowierców. Żarchowo, niem. Sorchow, dobra ryc. i wś, w Pomeranii, pow. słupski, st. pocz. Kaszubskie Zelkowo, par. kat. Słupsk. Żarczyce Większe i Mniejsze, dwie wsi i fol. , pow. jędrzejowski, par. Złotniki. Ż. Większe należą do gm. Węgleszyn a Ż. Mniejsze do gm. Złotniki. Leżą o 17 w. na płn. zachód od Jędrzejowa, niedaleko Okszy. W 1827 r. Ż. Większe miały 17 dm. , 106 mk. , Ź. Mniejsze 21 dm. , 143 rak. W r. 1873 fol, Ż. Większe rozl. mr. 673 gr. or. i ogr. mr. 303, łąk mr. 52, pastw. mr. 50, lasu mr. 59, przestrzenie sporne mr. 186, nieuż. mr. 23; bud. mur. 3, drew. 11; płodozm. 8pol. , las nieurządzony, młyn wodny. Wś Ż. Większe os. 18, mr. 156. W r. 1886 fol. Ż. Mniejsze rozl. mr. 701 gr. or. i ogr. mr. 335, łąk mr. 121, pastw. mr. 120, lasu mr. 107, nieuż. mr. 18; bud. drew. 10; płodozm. 5, 6 i 7pol. , las nieurządzony, pokłady torfu, młyn wodny. Wś Ż. Mniejsze os. 24, mr. 200. Dziesięciny z Ż. i innych wsi nadaje Jan, arcyb. gnieźn. około r. 1175 klasztorowi w Jędrzejowie Kod. Małop. ,, 8. Wymienione w dok, z r. 1256 w liczbie włości klasztoru jędrzejowskiego, zwolnionych przez ks. Bolesława od daniny stan zwanej Kod. małop. , I, 51. W r. 1508 Andrzej Żarczycki płaci tu 2 gr. R. 1540 wś Ż. , w pow. chęcińskim, należy do Stanisława Żarczyckiego. Było w niej trzech kmieci na półłankach, młyn, staw, folwark, dwór, bór i pasieki. Oceniono wieś na 150 grzyw. R. 1573 Ż. Major i Minor płacą pobór od 2 łan. km. Paw. , Małop. , 272, 484, 564. W r. 1579 Konarscy mają siedziby swe w pow. wiślickim, par. Czarnocin. Siedzą w Mękarzowicach, Swoszowicach, Korytku. Jest wieś Konary w tymże powiecie, w par. Otwinów. Siedzi w niej wtedy zagrodowa szlachta nie mająca kmieci. Po Żarczyckich w XVII w. mieszkają w Ż. Pieniążkowie a około r. 1683 osiada tu Jerzy Konarski, kasztelan zawichoski. Synem jego był głośny reformator szkół i pisarz polityczny Stanisław Konarski ur. w Ż. 30 wrześn. 1700 r. Br. Ch. Żarczycka Wola, pow. łańcucki, ob. Wola Żarczycka t. . Żarczyn al. Żarzyn, w dok. Sarczino, niem. Sartschin, wś dwor. , w pow. żnińskim, ma urz. Żałobna Żarczycka Wola Żarczyce Żarchowo Żarce Wielkie Żarapiszki Żarały Żanowo Żansinos Żansiny Żanuny Żanwil Żapańce Żarki Żanków okr. w Żninie, urz. st. cyw. w miejscu, pocztę i st. kol. żel. w Wapnie, na linii GnieznoNakło, szkoły i par. kat. w Dziewierzewie, par. ewang. i sąd w Kcyni. Obszaru 829 ha, 12 dym. , 190 dusz 25 ew. . Leży na płd. Kcyni i Dziewierzewa, przy trakcie do Żernik. Krzyżują sie rówka, tudzież z Chraplewa do Srebrnej Góry. Wody z łąk na płd. i płn. zach. ściekają do sta wów dworskich, a na płd. wsch. do rzeczki, uchodzącej za Brzyskorzystewką do Gąsawki, która tu wpada do jeziora Dobrylewskiego. Do podatku dochód czysty oszacowano na 7581 mrk. Osada t. n. w okolicy Bledzewa i Międzyrzecza wielkop. , znikła, lub zatraciła swą nazwę; mieszaną niekiedy bywa z Ż. , za które brane bywa też Szarzino, gdzie r. 1391 wyprocesowała na rokach pyzdrskich na Janie Sągniewiczu, Rutka z Węglewa, wsi leżącej pod Koninem. Po r. 1871 dopiero pojawiła się niemiecka nazwa Sartschin. Ten Ż. występuje dopiero r. 1399 na poroczkach gnieźn. gdzie toczyła się sprawa między Janem Łąckim a Trojanem z Żarczyna. Zasiadający żupani zawyrokowali, że woźny ma obejrzeć miejsce, gdzie Trojan zajął bydło Janowi, Dziesięcinę snopową z Ż. pobierał pleban w Dziewierzewie. Z ról dziedzicznych zwoził ją sobie sam a z ła nów osiadłych zwozili ją kmiecie, którzy prócz tego płacili mu po 11 2 wrazie gdyby mu nie wozili dziesiątych snopów, po 3 gr. z łanu. Pleban dziewierzewski Dobrogost sądził się w r. 1437 przed konsystorzem gnieźnieńskim o dziesięcinę z Ż. , którą sprzedał r. 1486 Jan Orzelski, jeden z następców jego. W r. 1461 i 1476 układali się w grodzie kcyńskim dziedzice Z. , Turzyna, Smogulca i Chle wisk, Nową Wsią także zwanych. W r. 1577 miał tu Brodziński 9 śl. os. , 3 zagr. , a Żarczyński 2 śl. os. i 2 zagrodn. W r. 1620 było na ca lem dziedzictwie 2 zagrodn. i 11 śl. os. , które zbiegiem czasu znikły. Ż. był gniazdem Żarczyńskich Nałęczów, którzy wedle Paprockiego przenieśli się z Pałuk na Ruś Czerwoną, do zie mi lwowskiej. Przy schyłku zeszłego wieku wchodził Ż. w skład majętności nadborowskiej, dziedzicznej Michała, potem Józefa Guttrych. Obecnie w ręku Niemców. Na obszarze Ż. wy kopano dwie stępy granitowe. W. Ł. Żardeckie, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, o 63 w. od Bo rysowa. A. Jel. Żardele, wś nad rzką Miluppą praw. dopł. Szeszupy, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 16 w. , ma 24 dm. , 297 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 160 mk. Żardele 1. dwór, pow. szawelski, gm. Kruki, o 55 w. od Szawel. 2. Z. , wś, pow. szawelski, gm. Popielany, o 50 w. od Szawel. 3. Ż. , wś, pow. święciański, w 3 okr. pol, par. Komaje, o 21 w. od Święcian, 6 dra. , 38 mk. 15 katol. , 19 mahomet. , 4 żydów. 4. Ż. , zaśc. szl. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , 20 w. od Trok, 1 dm. , 4 mk, katol. 5. Z. , uroczysko na gruntach wsi Orniany, w pow. wileńskim. Żardeliszki 1. dwa dwory, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 73 i 82 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Ż. , zaśc. włośc. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 30 w. od Święcian, 3 dm. , 27 mk. katol. Żardki, ob. Żartki. Żardwiecie, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 35 w. , 3 dm. , 27 mk. W 1827 r. 4 dm. , 42 mk. Żardynie, dwór, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 68 w. od Poniewieża. Żardyszki, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 46 w. od Kowna. Żarek, góra 527 mt. , pod Lanckoroną, w pow. wadowickim, na której mieści się kościół i klasztor Kalwaryi Zebrzydowskiej. Ob. Kalwarya Zaretki, ob. Żarskie. Żargieliszki, zaśc. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 60 w. od Poniewieża. Zargiszki, dwór, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Sartyniki, własność Korolenków, 194 dzies. 18 lasu, 5 nieuż. . Żarka al. Żerka, przypuszczalnie dawna Deminawka, rzeczka, w pow. skwirskim, bierze początek we wsi Dy winie i w Didowszczyźnie uchodzi do Irpeni od lewego brzegu. Długa do 12 w. Żarki 1. os. leś. , pow. radzymiński, gm. Tłuściec, ma 1 dm. , 4 mk. , 3 mr. 2. Ż. al. Borowiecko, wś i os. młyn nad rz. Widawką, pow. noworadomski. gm. i par. Dobryszyce. Wś ma 13 dm. , 150 mk. , 152 mr. ; os. młyń. 1 dm. , 7 mk. , 15 mr. 3. Ż. , fol. dóbr Laski, w pow. olkuskim, gm. Minoga. 4. Ż. , u Długosza, osada miejska i dobra, dawniej miasteczko nad rzką Leśniowką, mającą początek tuż pod Żarkami w Leśniowie, pow. będziński, gm. i par. Żarki, odl. 45 w. na płn. wschód od Będzina, na wschód od linii drogi źel. warsz. wied. , o 7 w. od st. Myszków. Połączone trzema drogami bitemi z sąsiedniemi miasteczkami. Posiada kościół par. murowany, p. w. św. Szymona Judy, kościołek św. Barbary, dom przytułku dla starców z dochodem 60 rs. rocznie, synagogę, szkołę początkową, sąd gm. , urz. gm. z kasą pożyczkową, urz. poczt. , kancelaryą rejenta, aptekę, fabrykę wyrobów bawełnianych, młyn parowy, ogród spacerowy, 364 dm. 101 mur. , 3673 mk. 1877 męż. , 1795 kob. i 891 mr. zielni należącej do mieszczan, prócz tego 1291 mr. na prawie wieczystoczynszowem. Inne obliczenie podaje obszar cały na 3751 mr. 1921 roli, 1530 łąk i 300 past. i nieuż. . Gleba piaszczy Żardwiecie Żardynie Żardyszki Żarek Zaretki Żargieliszki Zargiszki Żarka Żardeckie Żardele Żardeliszki Żardki Żardeckie sta. Folwark dworski ma 3102 mr. 160 roli ornej. W r. 1827 miasto miało 310 dm. , 2762 mk. ; fol. 2 dm. , 12 mk. ; 1864 r. było 3757 mk. w tem 2291 żyd. , 28 dm. mur. , 325 dm. drew. Ludność trudni handlem; cześć chrześcian handluje nabiałem, jajami, trzoda chlewną, trudni sie wyrobem haftów, kapeluszy słomianych i filcowych. Sklepy są w ręku żydów. Główny jarmark bywa na św. Stanisław i trwa tydzień cały. Dobra Żarki składały sie w r. 1881 z fol. Żarki, nomenklatur Połomia, Masłoński Piec, młynów Czarna Struga, Myszków, Mandat al. Olesiów, Tenderowizna, Otręba, Szczerbowa, Hypa al. Makiet, Witek, Tendera. Po dopełnionej segregacyi obszar wynosi mr. 4152, w tem gr. or. i ogr. mr. 315, łąk mr. 23, past. mr. 9, wody mr. 7, lasu mr. 3725, nieuż. mr. 113. Oprócz powyższego obszaru w częściach wieczystoczyn szowych mr. 1292; bud. mur. 16, drew. 7; las, urządzony. Wraz z folw. Ciszówka, Jaroszew, Jaworznik. Przewodziszowice i Połomia, mającemi odrębne księgi hipoteczne, tudzież z os. fahr. Koński Las i dwoma karczmami, liczy razem 8311 mr. W skład dóbr Ż, przed r. 1864 wchodziły wś Jaroszewo os. 27, mr. 388; wś Ostrów os. 21, mr. 839; wś Połomia os. 47, mr. 726; wś Nowawieś os. 71, mr. 684; wś Masłońskie os. 20, mr. 284 wś Dzierzno os. 19, mr. 184; wś Czarna Struga os. 19, mr. 124; wś Myszków os. 74, mr. 621 wś Ciszówka os 22, mr. 209; wś Jaworznik os. 124, mr. 1298; wś Przewodziszowice os. 21. mr. 392; wś Zawada os. 33, mr. 503; miasto Żarki os. 306, mr. 1850. Kiedy Ż. otrzymały prawo miejskie niewiadomo. Długosz w opisie granic dyecezyi krakowskiej powiada iż linia graniczna od dyecezyi wrocławskiej ad portas Zarky pertingat, jure claudens, a portis autem oppidi Zarki omnem tractum districtuum Mykulow, Wosznyki, Szyewyor, Bythom L. B. , 1, 2. Ż. mimo otrzymania prawa miejskiego nie mogły sie rozwijać, raz dla ubóstwa gleby okolicznych obszarów, pokrytych przeważnie lasami i mało zaludnionych, powtóre dla sąsiedztwa blizkiego kilku również małych i biednych miasteczek jak, Włodowice, Ogrodzieniec, Mrzygłód, Kromołów, Przyrów. Ztąd kościół parafialny, p. w. św. Stanisława, założony zapewne wraz z miastem, nie może utrzymać dla braku dochodów i zastaje r. 1522 jako filia przyłączony do kościoła par. w sąsiednim Leśniowic, gdzie dziedzic dóbr wzniósł w XV w. kościół murowany i założył parafią. W r. 1581 Ż. płacą pobór od 4 łan. miejskich, 13 rzem. , dają szosu 8 fl. , ogółem fl. 18 gr. 15 Częstochowa wtedy płaci 74 fl. a Kłobucko 72. Od Myszkowskich przeszły Ż. do Korycińskich. Jan Konarski, bisk. krakowski, potwierdził r. 1581 połączenie obu parafii. W dzienniku podróży pani de Guebriant, która jako ochmistrzyni Maryi Ludwiki odprowadzała ją do Polski i Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 166 w powrocie zatrzymała w Częstochowie, czytamy Dnia 17 kwietnia 1646 r. ujechaliśmy mil 4 od Częstochowy do Zarska, małego miasteczka należącego do p. Korycińskiego, podczaszego krak. Przyjął nas w domu swoim, równie jak miasteczko z drzewa zbudowanym. Apartamenta są piękne, mianowicie sala, nie raz w nich króla i dwór jego traktował. Darował pani de Guébriant rozmaite wina, piwa i konfitury i pewne ciasta, w ktorych więcej szafranu, jak mąki było. Żona jego i siostra pozdrawiając ją piły z nami różne zdrowia Zbiór Pam. o daw. Polsce, Niemcewicza, IV, 186. Z rąk Korycińskich przeszły Ż. do Warszyckich, z których domu wyszły w posagu za Barbarą, miecznikówną w. kor. 1670 r. , poślubioną Kazimierzowi Męcińskiemu h. Poraj, synowi Wojciecha, podkom. wieluńskiego. Otrzymawszy w posagu ogromny majątek, założył on w Ż. rezydencyą. O stanie ówczesnym Ż. pojaśnia nas Werdum podróżujący po Polsce między 1670 72 rokiem. Jest to otwarte miasteczko z dwoma kościołami i nie złym zamkiem, wszystko w czystym piasku Ks. Liske Cudzoziemcy w Polsce, str. 127. Ostatnim z rodu Męcińskich dziedzicem dóbr był Jan, szambelan dworu polskiego, sędzia pokoju pow. lelowskiego, bezpotomny ob. Przewodnik herald. p. A. A. Kosińskiego, str. 449. W r. 1712 zaszła tu bratobójcza walka miedzy stronnikami Leszczyńskiego a Sasa. Po rozbiciu wojsk Grudzińskiego, starosty rawskiego, pod Krotoszynem, d. 28 czerwca, gdy uchodził nazad na Wołoszczyznę niedaleko Żarek napadł go porucznik Kamieniecki, który w pogoń za nim chodził i zniósł mu ludzi do ostatka Otwinowski, Dzieje Polski pod panow. . II, str. 196. Męcińscy sprowadzili do Leśniowy karmelitów, lecz gdy klasztor ten nie mógł się utrzymać dla braku środków, Jan Józef Męciński, kasztelan bracławski, oddał kościół w r. 1706 paulinom częstochowskim, którzy odtąd zarządzali parafią i obydwoma kościołami do r. 1864. Około r. 1827 kościół parafialny w Ż. był tak zrujnowany, że nabożeństwo odbywało się tylko w Leśniowy, dopiero gdy Ż. nabył Piotr, wzniósł on w mieście r. 1846 nowy kościół murowany podług planu Henryka Marconiego. Wówczas parafia znowu przeniesiona została do Żarek a w Leśniowy przebywa odtąd wikaryusz jako administrator kościoła który został filialnym. Jest to budowla niewielka, której czoło stanowi zgrabna we środku wieża, o gotyckich kształtach, z czterema po rogach iglicami, mieszczącemi na szczycie krzyże. Takież mniejsze dwie iglice z krzyżami są po obu jej stronach; zresztą 4 skarpy podpierają całe wzniesienie; odrzwia zaś głównego wejścia i okrągłe nad niemi okno, ubrane są w gotyckie ozdoby. Wnętrze jej odpowiada zupełnie stylowi; ma piękne ołtarze i organy, Starowol47 Żarków Żarki ski wspomina iż w kościele żareckim Leśniów mieściły się grobowce Jana Korycińskiego h. Topór, wojownika za królów Stefana i Zygmunta III, 1633 r. ; Zygmunta Tarły, kasztelana sądeckiego, 1628, o którym tyle pisze Niesiecki; Andrzeja Niewiarowskiego, 1682; Stefana Niewiarowskiego, 1644; Jana i Jakuba z Janowic Cliwalibogów, 1627 i 1639 r. ; Bartłomieja Kępińskiego, 1646 r. ; Krzysztofa Rylskiego, 1636 r. ; Stanisława Miłkowskiego, 1637 r. ; Piotra Stadnickiego z Lichwina, 1636 r. ; Stanisława Ujejskiego h. Nowina przydomku Pilath męża rycerskiego pod Cecorą, 1645 r. Monumenta Sarmat. , str. 797 803. Istnieje tu jeszcze jeden kościołek, p. w. św. Barbary, staroźytny, kiedy jednak i przez kogo założony niewiadomo. Nową epokę w życiu miasteczka stanowi zaprowadzenie tu zakładów przemysłowych przez Steinkellera, który nabywszy dobra żareckie od Męcińskich zajął się zarówno melioracyami rolnemi jak i wytworzeniem w osadzie I ogniska przemysłowego. Urządził więc w Ż. w r. 1833 fabrykę maszyn którą rozszerzył r. 1837, łącząc z nią kuźnię, gisernię i emaliernią, wyrabiającą naczynia kuchenne. Fabryka ta dostarczyła zakładom górniczym rządowym kilkunastu maszyn parowych, o sile 6 do 100 koni według pomysłu Filipa Gerarda, naczelnego mechanika górniczego. Wyrabiano tu również maszyny i narzędzia rolnicze, ressory i słynne powozy steinkelerkami zwane. Warsztaty mieściły się w dwupiętrowym gmachu. Motor stanowiło koło wodne i maszyna parowa o sile 2 koni. W pobliżu wzniesiono kuźnię, gisernią, gazownią, magazyny i koszary na pomieszczenie stukilkudziesięciu rodzin robotniczych. W r. 1843 fabryka ta upadła a na jej miejsce Steinkeller w spółce z em założył wielką przędzalnią bawełny. W r. 1857 dobra Ż. i fabrykę nabyła spółka złożona z Karola Ordęgi, Stan. Lessera i Karola Osterlofa. Rozwój Łodzi ułatwiał fabryce zbyt przędzy. Około r. 1870 fabryka posiadała maszynę parową o sile 60 koni i wodną o sile 20 koni. Było w ruchu 9600 wrzecion, pracowało 326 robotników. Produkcya przędzy dochodziła 12000 pudów rocznie. Obecnie od r. 1880 fabryka ta z częścią dobr jest własnością Szajblerów. Osada sama przedstawia się biednie i brudno. Ulice niebrukowane, domy murowane porujnowane. Okolica osady obfituje w fabryki. W odległości 4 w. w Czarnej Strudze fabryka cykoryi i młyn wodny, w Jaworzniku o 4 w. browar i gorzelnia właściciela dóbr Ż. Ordęgi, o 7 w. Masłoński Piec, fabryka tektury, w Mijaczowie pod Myszkowem fabryka machin i odlewów żelaznych a w Myszkowie przędzalnia wełny. Okolice Ż. obfitują w wapień i ztąd istnieją tu zdawna piece do wypalania wapna. Główny jarmark w Ź. na św. Stanisław trwa od 1 do 9 maja. Ż. par. , dek. będziński, 4464 dusz. Opisy Ż. z rycinami podał Tyg. Ilustr. z r. 1860 t. I, 52 i 1865 t. XI, z r. 1894, Nr 20 i 30. Charakterystykę ludno ści okolicznej mieści praca Federowicza, , Lud z okolic Żarek, Siewierza i Pilicy, stanowiąca dwa pierwsze tomy Biblioteki Wisły War szawa. M. R. Wit. Br. Ch. Żarki 1. wś, pow. czerykowski, gm. Dubrowica, ma 49 dm. , 322 mk. 2. Z. , wś i dobra, pow. klimowicki, gm. Moszewo. Wś ma 17 dm. , 256 mk. ; dobra, od 1879 r. własność kupców Skorniakowych, 1296 dzies. 85 roli, 40 łąk, 794 lasu; karczma. 3. Z. , dobra, pow. newelski, własność Luizy Borowskiej, 370 dzies. 4. Ż. , zaśc. , tamże, własność Jana Szabanowa, 20 dzies. i Fajbisza Worochobskiego, 20 dzies. Żarki 1. zaginiona wś we włości pawołockiej, t. j. w płn. części dzisiejszego pow. skwirskiego; ob. Andruszki, 2. Z. al. Dżarki Wielkie i Małe, dwie sąsiednie wsi nad Bugiem, pow. włodzimierski, na płd. od Włodzimierza. Żarki, wzgórze 527 mt. npm. , na obszarze gm. Barwałd Górny, w pow. wadowickim, nad pot. Czarną, ramieniem źródłowym Wielkiej rzeki al. Kleczówki, dopł. Skawy. Żarki z Ziajkami i Zagórzem, wś, w pow. chrzanowskim, par. rz. kat. w Babicach. Leży śród lasów, w pobliżu ujścia pot. Chechło do Wi sły. Przez wieś prowadzi gościniec z Krakowa do Oświecima. Ż. wraz z osadami liczą 222 dm. i 1367 mk. 669 męż. , 698 kob. rz. kat. Pos. większa Gwidona hr. Henkla v. mark pastw. , 1018 mr. lasu i 40 mr. nieuż. ; pos. mn. 964 mr. roli, 194 mr. łąk i 205 mr. pastw. Na obszarze wsi kopalnia węgla. Ob. Jaworzno. W r. 1490 były we wsi 3 łany, z których pła cono po dwa grosze poradlnego Bawiń. , Małop. , 433. Stanowiły własność biskupstwa krakow skiego i należały do zamku lipowieckiego. W r. 1581 płacono tu od 4 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 6 kom. z bydłem i 3 kom. bez bydła; r. 1787 Spis ludności dyec. krak. , Archiw. Kom. histor. , VIII miały Ż. 620 mk. rz. kat. Ż. graniczą na wsch. z Zagórzem, Mętkowem i Babicami, na zach. z Libiążem, na płn, z Chrzanowem a na płd. do tykają Wisły. Mac. Żarki, miejscowość, w pow. babimojskim, ku wschodowi od Zbąszynia. Ob. Szarki, Żarkiewicze al. Żarkowicze, zaśc. przy uj ściu Scyklówki do Świsłoczy, pow. ihumeński, o parę wiorst na płn. od Koreliszczewicz, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Pereźyry. A. Jel. Żarkiszki, wś, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Rogowo, o 37 w. od Wiłkomierza. Weberowie mają tu 21 dzies. , Kulikowscy 20 dzies. 1 lasu, 1 nieuż. . Żarków 1. grupa domów w Hołubicy, pow. brodzki. Tu znajdują się źródła Seretu, dopł. Żarkiewicze Żarki Żarkiszki Z. 3, mylnie, za Ż Żarkowina, wólka do wsi Kopcie, w pow. kolbuszowskim, ma 7 dm. i 52 mk. Żarkowski Mech, błoto, w gub. smoleńskiej, na granicy pow. porzeckiego z bielskim, miedzy rz. Mężą, Wesołą i Trostną, ciągnie 17 w. na wschód od pustyni Ordyńskiej do granicy pow. bielskiego. Szer. od 4 do 10 w. Na niem dwa jeziora Białe i Czarne. Żarkowskie, jezioro, w pow. bielskim gub. smoleńskiej. Żarkowszczyzna, chutor, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Dobrowola, o 48 w. od Wołkowyska. Żarłaki, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Mołodeczno o 8 w. , okr. wiejski Mojsicze, o 28 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 12 dm. , 99 mk. ; należała do dóbr Izabelin Nargielewiczów. Żarło al. Zażarłom, wś, pow. bobrujski, w 1 okr. pol, gm. Kaczerycze, o 7 w. od Bobrujska. A. Jel. Żarmieniszcze, Żermieniszcze, jezioro. pow. mozyrski, w gm. Turów, w lewej kotlinie Prypeci. A. Jel. Żarna, wś, pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Werejki, o 21 w. od Wołkowyska, 121 1 2 dzies. ziemi włośc. Żarnawka, potok, lewy dopł. Soły. Żarnele, okolica szlach. , pow. wileński, w 4 okr. pol, o 41 w. od Wilna, 4 dm. , 42 mk. 4 prawosł. , 38 katol. . Żarniszki, wś włośc. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn o 6 w. , okr. wiejski Padziuny, o 29 w. od Wilna, 1 dm. , 14 mk. katol. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. Żarnokowszczyzna, zaśc. , pow. nowo gródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Jastreblewo, o 72 w. od Nowogródka. A. Jel. Żarnoła, struga, pow. mozyrski, w gm. Bujnowicze, powstaje ze zlania się strug Żabinka i Krynica, ginie w olbrzymich moczarach okolicy wsi Sinnica. A. Jel. Żarnomino, może Czarnomino, wś nie istniejąca obecnie, leżała na Pomorzu Gdańskiem. W dok. z r. 1250 Sambor, ks. pomorski, oświadcza, że sprzedał biskupowi włocławskiemu Mateuszowi wsi swe, a w tej liczbie i Ż. , za trzysta grzywien. W drugim akcie z r. 1237, po zaszłych sporach, przy pośrednictwie Krzyżaków z Torunia, zwraca Sambor biskupowi te wsi Kod. dypl. pol. , II, 598, 608. Por. Miłobądź i Wysin. Zarnosieki, zaśc. , pow. drysieński, par. Rosica, należy do dóbr Sarya, ma 35 dzies. Żarnów, rzeczka, ob. Stradomka. Żarnów, os. miejska nad strumieniem t. n. Sczepe w XVI w. , dawniej miasteczko, pow. opoczyński, gm. Topolice, par. Żarnów, odl. 16 w. od Opoczna, 30 w. od Piotrkowa a 17 w. na wsch. płd. od Sulejowa. Leży przy szosie łączącej Piotrków z Kielcami. Posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, urz. gm. , mały browar, 82 dm, 1399 mk. i 735 mr. ziemi należącej do mieszczan. W 1827 r. 92 dm. , 713 mk. Zawiązkiem osady był starożytny gród, po którym pozostał dotąd wysoki okop, w pobliżu kościoła się wznoszący. Akt uposażenia klasztoru w Mogilnie wymienia Żarnów z daniną 21 2 grzyw. W potwierdzeniu posiadłości kościoła gnieźnieńskiego z r. 1136 wymieniony w liczbie grodów dających kościołowi dziesięcinę ze zboża, miodu, skór, opłat targowych i celnych. R. 1195 ks. Mieszko nadaje klasztorowi w Trzemesznie dziesiątą miarę miodu z grodu żarnowskiego. W liczbie dziesięcin nadanych kolegiacie sandomierskiej, wymienionych w akcie z r. 1191, jest capella de Zarnow, cum redditibus, et omnes decime castri ejusdem. Że zdawna istniało przy grodzie targowisko i miało pewne przywileje świadczy akt Leszka z r. 1221, w którym czytamy Młogie filius ejusdem Mikołaja z Piotrkowa, qui de mandato meo libertatem proclamavit foro de Sarnove Kod. dypl. pol. , I, 27. Akt Bolesława, ks. sandom. , syna Konrada, z r. 1232 wspomina o Meduna Sarnov, będzie to zapewne Miedzna. R. 1308 w Tęczynie uwalnia Łokietek wsi klasztoru sulejowskiego od cła w Żarnowie i targowego w Piotrkowie a r. 1318 pozwala król kmieciom i mieszczanom z dóbr klasztornych sprzedawać Zarnoviensi et Pyotrkoviensi. .. panem, carnes, sal, pernas et alia particulariter seu membratim Kod. wielkop. , Nr. 3, 7, 11, 1010; Kod. małop. , I, 5, 126, II, 49. 215, 243. Kolegiata sandomierska mając nadaną sobie kaplicę a więc parafią w Żarnowie, otrzymuje następnie pewne ziemie w Żarnowie i Sieleu. Wstydliwy aktem z 27 maja 1276 r. potwierdza nadania poprzedników dla posiadłości kolegiaty w Żarnowie i Sielcu co do zwolnienia od podwód. Potwierdza je także Leszek Czarny r. 1284 i ks. Bolesław 1288 r. Kolegiata przeznaczyła parafią żarnowską na uposażenie kantora. W r. 1415 otrzymuje osada prawo magdeburskie. Władysław Jagiełło r. 1417 potwierdza przywileje miasta a Kazimierz Jagielończyk uwalnia r. 1447 na sejmie w Piotrkowie Żarnów od wszelkich ciężarów. R. 1459 nadaje król miastu przywilej na jarmarki. W tym czasie według opisu Długosza L. B. , I, 321 i nast. Ż. stanowi uposażenie kantoryi sandomierskiej, którą wtedy zajmuje Otto ze Szczekarzowic Toporczyk. Miasto posiada kościół par. , p. w. Wniebowzięcia N. P. M. i św. Mikołaja, zbudowany wedle tradycyi przez Piotra Bunina, ko Zarnosieki Żarki mesa na Skrzynnie, z kamienia wapiennego. Patronem i kolatorem kościoła był kantor sandomierski. Do mieszczan należało 6 łanów, dających czynsz kantorowi. W osadzie było 125 domów i wielu rzemieślników, głównie tkaczy. Każdy dom i każdy rzemieślnik dawał kantorowi po groszu. Wójt miał 6 łanów z górą, posiadał jatkę szewcką i piekarską, które mu dawały po 2 czynszu, pobierał teź trzecia część z kar sądowych i obowiązany był służyć w razie wojny na konia zbrojno. Jatki rzeźnicze, w liczbie szesnastu, dawały po trzy kamienie łoju, tego połowa szła dla wójta, połowa dla kantora. Karczmarze i wszyscy warzący piwo płacą czynszu dwie grzyw. kasztelanowi żarnowskiemu, przewyżka idzie dla kantora. Dziesięcina idzie dla kościoła żarnowskiego. Kustosz sandomierski miał tu ogród i pole, dające czynszu 9 skotów. O dość znacznem ruchu handlowym świadczy istnienie specjalnej miary żarnowskiej dla zboża. Na początku w. przy kościele żarnowskim jest trzech wikaryuszów i szkoła. Pleban pobiera z miasta dziesięcinę, wartości do 16 grzyw. , z tych trzy daje wikaryuszom. Do uposażenia plebana należy 4 zagrodników, rola z łąką nad strumieniem. Sczepe, dwie sadzawki na strumieniu, cztery place dla 3 wikaryuszów i dzwonnika oraz piąty dla szkoły, łan dział roli, stawek między stawem wójta i stawem kantora, dwie łąki i wieś Bronów w niej 2 łany dwor. i 4 kmiece, z 6 stawkami i łąką Łaski, L. B. , I, 622, 623. R. 1472 kantor Otto nadaje miastu łąki. Inny kantor Jan Stankon, doktór medycyny, lekarz królewski, wyrabia r. 1485 przywilej na założenie cechu prasołów. Cech ma sprowadzać sól krakowską, bałwaniastą i takową rozrębywać dla sprzedaży w mieście i po wsiach okolicznych. Nie należącym do cechu nie wolno handlować solą. R. 1538 król uwalnia mieszczan od ceł i targowego w całem państwie i równa w prawach Z. z Chęcinami, Szydłowem, Opocznem i Przedborzem. W r. 1570 potwierdza Zygmunt August w Warszawie wszystkie dawniejsze przywileje od Leszka i Bolesława Wstydliwego począwszy. Już w r. 1512, jak świadczy przechowana księga sądowa miejska, miał Ż. swój urząd miejski, złożony z rajców consules i notaryusza. Jan Kazimierz ustępując przed Szwedami został przez nich doścignięty pod Żarnowem i tu stoczył da. 16 wrześ. 1655 r. niepomyślną walkę. Król szwedzki nie spotkał odtąd już nigdzie oporu w pochodzie swym do K. Miasto chcąc się ratować w biedzie urządza r. 1664 swą propinacyą i uzyskuje r. 1669 od Michała Korybuta przywilej na dwa nowe jarmarki. Zesłani przez króla komisarze stanowią 21 sierp. 1673 r. ordynacyą miasta w 10 artykułach, które kapituła sandomierska zatwierdza. Spory z kantorami o pro pinacyą ciągle się ponawiają. Przytem kanto rowie i ich dzierżawcy ścieśniają swobody miesz czan. W r. 1786 wracają zaniechane przez czas dłuższy wybory do magistratu żarnowskiego. Obrani byli landwójt, burmistrz, ławnicy, radni. Do r. 1820 miasto stanowiło uposażenie kantoryi, od 1820 do 1864 dochody pobierał jeden z kanoników katedry sandomierskiej. Po r. 1867 stał się osadą, pod zarządem wójta zostającą. Kantorami sandomierskiemi bywali nieraz przed stawiciele głośnych rodów, jak wspomniany już Otto ze Szczekarzowic Tarło w XV łaj Zamoyski r. 1522, Wespazyan Lanckoroński r. 1659, Kazimierz Tęczyński, Stan. Miaskowski od r. 1728, wzniósł ratusz, głośny potem Młodziejowski. Ż. par. , dek. opoczyń ski, 5383 dusz. Kasztelania żarnowska sięga zapewne początkiem swym wieku XL Pier wszym znanym z dokumentów kasztelanem jest Falibogus de Sarnow, wymieniony w dokum. Leszka, ks. krakow. , z r. 1224. Po nim idzie Vircislaus comes de Sarnow w dok. z r. 1229 Kod. Małop. , 1, 19. W dok. z r. 1237 pojawia się Pachoslaus senex de Saruoe castellanus Kod. dypl. pol. , I, 23, 41; r. 1243 aktowi ks. Konrada asystuje Sando palatinus de Zarnow Kod. małop. ,, 71; 1252 r. Zeugno castell. Kod. mał. , są Jakub syn Grotona 1341, 49, Stasco 1353, Andreas w wieku XV Stanisław z Szydłowca 1475 i Jan Podlodowski 1484, 1494. W XVI w. głośniejsi są Ja nusz Swirczewski r. 1520, Spytko z Tarnowa, podskarbi kor. , Jan Seweryn Bonar, żupnik, Stan. Maciejowski ochmistrz królowej Barba ry, Jan z Sienna 1569 1583, później wojew. podolski, Marcin Chomętowski ojciec hetmana. Ostatnim kasztelanem od r. 1772 był Szymon Szydłowski. Br. Ch. Żarnów, os. nad strużką Żarnówką, pow. sieradzki, gm. i par. Godynice, odl. od Sieradza w. 23, ma 6 dm. ; stanowi część Brąszewic. Żarnowa z os. dom. Kamienną i Łazami, wś, w pow. rzeszowskim, par. rz. kat. w Strzyżowie o 2 klm. na zachód. Leży na praw. brzegu Wisłoka, przy gościńcu ze Strzyżowa do Rzeszowa. Domy rozrzucone nad potokami, głównie jednak kupią się nad Wisłokiem. Okolica jest podgórską i lesistą. Wraz z osadami i własnością tabularną 8 dm. ma Ż. 125 dm. i 821 mk. 400 męż. , 421 kob. , w tem. 7 izrael. Pos. tabularna Wład. Wojnarowskiego ma 382 mr. 24 sąż. kw. ról, łąk i pastw. ; pos. mn. 721 mr. roli, 43 mr. łąk, 117 mr. past. i 92 mr. lasu. W reg. pobor. z 1536 Pawiń. , Małop. , 527 tak opisano Ż. Wś szlachcica Mikołaja Machowskiego. Jest w niej 26 kmieci, mających nieje Żarnów Żarnowa Żarkowicze role, którzy płacą czynszu grzywien 6 groszy 24, owsa korcy 26, sery, kury itd. , dwie role opuszczone, z których płaci 23 grosze. Dwór zwany Nyzyny, łany dworskie, 3 sadzaw ki, młyn, opuszczona karczma, dostateczne łąki, lasy i barcie, z których dają trzy ćwierci mio du. Wieś oszacowano na 600 grzywien. W r. 1581, 255 Ź. była własnością Feliksa Wielopolskiego miała 26 kmieci, 6 łanów, 2 zagr. , 2 kom. z bydł. , 1 kom. bez bydła i 1 rzem. Graniczy na północ z Glinikiem Charzewskim, na płd. z Godową, na wschód z Gwoździanką a na zach. z Strzyżowem. Mac. Żarnowa Góra, wyniosłość, w pow. iłżecckim, gm. Wielka Wieś, między wsiami Kaczka i Mostki, w okolicy Wąchocka. W końcu XVII w. zaczęto dobywać tu rudę żelazną dla dymarek w dobrach biskupów krakowskich. Żarnowa Góra, wzgórze 468. mt. , na obszarze gm. Jawornik, w pow. rzeszowskim. Wypływa z pod niego potok Jawornicki, dopł. Gwoźnicy. Zarnowagi al. Żernowagi, wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki o 7 w. , okr. wiejski i dobra, hr. Platerów, Bortkuszki, o 39 w. od Wilna, 8 dm. , 84 mk. katol. w 1855 r. 23 dusz rewiz. . Żarnowica 1. mylnie Żarnowiec, wś i os. leś. , pow. piotrkowski, gm. Bogusławice, par. Wolborz odl. 4 w. na płn. zach. . Wś ma 52 dm. , 418 mk. , 930 mr. ; os. leś. 1 dm. , 4 mk. , 615 mr. lasu; os. karcz. 1 dm. , 4 mk. , 2 mr. W r. 1827 wś rządowa, ma 29 dm. , 198 mk. Według dokum. z r. 1273 wymieniona Sarnow liczbie wsi należących do Wolborza. Dokum. z r. 1362 zwie wieś Zarnownycza Ulanow. , Dokum. kujaw. , 255, Nr 79. Na po czątku XVl w. łany km. dają dziesięcinę scho lastykowi łęczyckiemu zaś plebanowi w Wolbo rzu tylko kolędę, po groszu z łanu. W r. 1552 wś biskupów kujawskich, płaci od 17 osad. na 10 łan. i z karczmy Paw, , Wielkop. , 11, 267. 2. Z. , wś nad rzką Dłubnią, pow. miechowski, gm. Rzerzusznia, par. Wysocice, odl. 15 w. od Miechowa, ma 24 os. , 313 mr. Należała do dóbr Wysocice. W 1827 r. było 16 dm. , 89 mk. W połowie XV rycerski. Należała wraz z Wysocicami do Mi kołaja Grzegorzewskiego h. Topor. Z całej wsi i karczmy pobierał dziesięcinę pleban w Wysocicach Długosz, L. B. , II, 31. W r. 1581 Jan Płaza płaci tu od łan. km. , 4 zagr. bez roli, 2 kom. z bydł. , 1 kom. bez bydła Paw. , Małop. , 25. Br. Ch. Żarnowiec 1. os. miejska, poprzednio miasteczko nad rz. Pilicą, z praw. brzegu, przy ujściu Uniejówki, pow. olkuski, gm. i par. Żarnowiec. Leży około 14 w. na wschód od miasta Pilicy a około 18 w. na płn. zach. od Miechowa. Rzeka Pilica tworzy tu staw i zwraca się w kierunku północnym. Ż. leży na wznies. 801 st. npm. Posiada kościół par. murowany, dom przytułku dla ubogich, szkołę początkowa, urz. pocz. , urz. gm. , dwa młyny wodne, tartak, browar, cegielnią, przeszło 2000 mk. W r. 1828 było 150 dm. i 1257 mk. ; 1864 r. liczono 170 dm. 7 mur. i 1801 mk. 1046 żyd. . Ż. jest starożytną osadą nadpilicką. Zdawna istniał tu zameczek książęcy, targowisko z poborem cła, kościołek p. w. św. Wojciecha. Bolesław, ks. krakowski, uposażając klasztor w Zawichoście r. 1257 nadaje mu między innemi ecclesiam in cum sanctuariis. .. . et camerariis. .. . et omnis redditibus qui sunt hi taberne cum theloneo eiusdem et aliarum pertinencium ad eandem, de cclario ducis sex urne mellis, strosa duarum provinciarum quod opole appellatur, decime villarum subscriptarum itd. Kod dypl. pol. , I, 79, 80, W r. 1259 Prandota, biskup krakowski, nadaje klasztorowi, obok 20 grzyw, dziesięciny solnej z Bochni ecclesiam beati Adalberti de Sarnovec cum suis pertinenciis, decimis, prediis, thabernis, theloneo, , pratis, nemoribus. Między przełożoną klasztoru św. Andrzeja przeniesionego z Zawichosta do Krakowa a arcyb. gnieźnień. wynikł spór o pobieranie opłat od ludzi z dóbr arcybiskupich przejeżdżających przez Ż. Na prośbę przełożonej papież Jan XXII polecił r. 1323 zbadać sprawę komisyi złożonej z członków duchowieństwa krakowskiego. R. 1333 potwierdza Łokietek klasztorowi prawo pobierania tych opłat. W r. 1340 kroi Kazimierz nadaje las królewski nad Pilicą pod Żarnowcem. , Heinussio dicto de Nissa civi craconec non Nicolao dicto Klesze dla założenia wsi na prawie niemieckim. W drewnianym zamku tutejszym osadza tenże król swą małżonkę Adelajdę, poślubioną r. 1341, niechcąc z nią żyć. Przebywa tu ona do r. 1356, w którym zabiera ją ojciec Henryk II, landgraf heski. Król bawi tu 1365 r. w marcu 1366 i listopadzie 1368 i 1369 r. , jak świadczą datowane ztąd dokumenty. W r. 1375 odbywają się tu w czerwcu sądy ziemskie krakowskie. Przełożona klasztoru św. Andrzeja sprzedaje cło w Słomnikach i Żarnowcu, wynoszące 12 grzyw. rocznie, za 120 grzyw. Mateuszowi, kanon. krakow. , pleban. w Ż. Zapewne Kazimierz W. nadał osadzie prawo miejskie. W r. 1396 Władysław Jagiełło na prośbę mieszczan odnawia przywileje poprzedników na prawo niemieckie i inne swobody, zniszczone przez pożar. Tenże król bawi tu w r. 1413 i 1416. Z opisu Długosza dowiadujemy się, że miasto założone zostało opodal starego targowiska, z kościołkiem św. Wojciecha. W połowie XV w. miasto posiada kościół paraf. murowany, p. w. Narodzenia N. P. M. , nad Pilicą wzniesiony. Stary kościolek św. Wojciecha przyłączony został jako filialny. Cześć łanów Żarnowa Góra Zarnowagi Żarnowica Żarnów Żarnowiec Żarnowa Góra miejskich dawała dziesięcinę klasztorowi św. Andrzeja w Krakowie, wartości do 4 grzyw. , część zaś klasztorowi w Imbramowicach. Łany królewskie w Ź. Starym dziś wieś Łany Wielkie dawały w połowie dziesięcinę klasztorowi św. Andrzeja, wartości do 13 grzyw. , a w połowie kościołowi w Żarnowcu. Wójt z 3 łanów i młyn dawał też kościołowi w Ż. Toż samo folwark królewski L. B. , I, 321, 322, , 95 i 208. R. 1426 zawiązało się tu przy kościele św. Krzyża bractwo literackie, potwierdzone przez Zbigniewa Oleśnickiego, bisk. krak. , które, jak widać z przywileju, w celu odprawiania nabożeństwa w kościele, na wzór cechów rzemieślniczych się zawiązało. Podług lustracji z 1564 r. jest łanów miejskich 19 1 2, dom. 156, z każdego płacą po groszu, i tyleż od stu ogrodów, ze holodiis stodół 6 per 1 gr. Ze wszystkich czynszów wójt pobiera 6ty grosz. Kto rzeź bije, a jest ich 8, płaci gr. 24 i po 2 kam. łoju. Gutowe kto szynkuje płaci grosz od wiechy. Inquilini czyli komornicy, płacą po den. 12. Młynów 4; blech i łaźnia należą do wójta. Lustracja 1569 r. podaje 196 dm. , prócz pustych placów; rzeźników 30, szewców 18, piekarzy 10, prasołów 6, piwowarów 49, wódkę palących 12. Jest w zamku kamienicza wielka, ktora barzo spustoszala, tak isz ieno mury stoią, mieszkania zadnego nimasz i zwierzchu nienakrytha. A szkoda isz tey mury tak sic psuię, bo bi mogli bycz gmachy dobre, iednoby trzeba nakladu niemalego. Szwedzi złupiwszy i spaliwszy miasto 1655 r. , znacznie zamek nadwerężyli. Z lustr. 1660 r. okazuje się ubytek w ludności i znaczna zmiana w podatkowaniu, jako to dom. 80, z każdego po gr. 2 den. 17; od 15 wiech po groszu, jako teź od 2 browarów, 2 ozdowni suszarni i 10 słodowni. Ad niemasz ięno 1 sukiennik, niepłaci czynszu, bo y sukna nierobi y folusa niemasz. Rzezników 3, daie kazdy gr. 18 do zamku, oproc tego płaci na stronę woita gr. 6. łoiu po kam. 1 1 2, a woltowi puł kam. Kusnierze nie płacą nic od rzemiosła. Szewcow teras ięno 4, płaci kazdy gr. 12, a woltowi po 4 gr. Piekarzy 4, daią po gr. 9, woitowi po gr. 3, Prasoł ięno 1, daie gr. 6, wolt. gr. 2. Kowale, slosarze, krawcy, stalmachowie niepokazali przywileiu, udaiąc ze zgorzał. Bywa iarmar. 4, targ we wtorek, dostawa się targowego plus minus fi. 30. Od garca gorzałczanego wybieraią miesczanie na quartał po gr. 4, co pro necessitate miasteczka obracaią. Waga, postrzygalnia y ratus, to wszytko per ignis absumptum. Mostowe od wozu furmańs. per den. 12, ktory prowent na poprawe mostow obraca się. Woz woienny simpliciter X. Zasławskiego Wdę krak. uwolnieni byli od wyprawy iego. Korzystając żydzi z zubożenia mieszczan, nabywać poczęli opuszczone place; że znaczny przynosili skarbowi dochód, świadczy lustracya 1765 r. czynszu od synagogi recognitionem protekcyi JW. Ssty zł. 529 gr. 20; żydzi rzeźnicy zł. 23 gr. 6 den. 12; garcowego od tychże zł. 3000; szynk wina i miodu za kontraktem zł. 900. Rzemieślnicy chrześcianie znajdowali się tylko piekarze, szewcy i rzeźnicy. Zamek murowany porządnie, pod gontami, rynny blaszane, okna, drzwi i piece dobre; oficyny i stajnia murowane, obwiedzione kanałem w około i sztachetami; most z zwodem, przy którym kurdygardy 2 murowane. Ostatnia zaś lustracya 1789 r. mówi Sstwo niegr. w possessyi JW. Piotra Ożarowskiego kaszt. wojnickiego od 1785 r. Zamek z kamienia i cegły murowany, w r. 1775 pogorzał, mury porysowane, z gruntu przestawienia potrzebujący. Oficyny murowane, gontem pobite, w których pokojów ośm, garderobek dwie, śpiżarnia i kuchnia. Stajnia murowana, wozownia także. Zamek z temi budynkami, kanałem w koło kwadratowym opasany; lecz juź te kanały częścią pozałaziły, potrzebują szlamowania. Most do wjazdu zwodowy, nowo postawiony, łańcuchy żelazne do zwodzenia. Ratusz wielki, gontem pobity. Summa ogólna Sstwa zł. 27012 gr. 13; według prawa importować ma Starosta do skarbu kor. dwie kwarty. Obecnie słabe ślady tylko pozostały po tutejszym zamku. Kościół parafialny, odnowiony w r. 1839, ma pięć ołtarzy, ambonę starożytną, chrzcielnicę marmurową i sześć nagrobków, z których najdawniejszy Katarzyny Masłomiąckiej. żony Jana z Popław Popławskiego, starosty żarnowieckiego, zmarłej r. 1611. Wizyta Jerzego Radziwiłła, bisk. krak. , z lat 1596 8 podaje, iż kościół nowy założony na uposażeniu dawnego w Starym Żarnowcu Łany, jest nadania królewskiego. W miasteczku, przy szpitalu kaplica św. Piotra, pod zarządem Bożogrobców miechowskich. Mieszka przy niej zakonnik Z uposażenia dość bogatego dwa łany zagrabił starosta kś. Bukowski, Dzieje Reformacyi, 1, 664. Ż. jest miejscem urodzenia około r. 1528 słynnego kaznodziei teologa kalwińskiego Grzegorza, który zwał się podobno. podpisywał się z Żarnowca. Mikołaj z Ż. był r. 1354 przełożonym klasztoru miechowskiego. Ż par. , dek. olkuski, kościół murowany z 1528 r. , dusz 2851. Ż. gmina, należy do sądu gm. okr. III w Pilicy. Ma 18324 mr. obszaru i 10217 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 1 praw. i 1675 żydów. Żarnowieckie starostwo niegrodowe, w wojew. krakowskiem, pow. księskim, podług lustracyi z r. 1660 składało się z miasta Żarnowca i wsi Koryczany, Kąpiele, Wielkie i Małe Łany, Gorzakiew, Otolia, Zendowice, Przybysławice i dzierżawy Jeziorowice, Małoszyce i wiele innych. W r, 1771 posiadał je Hieronim Wielopolski, koniuszy kor. , wraz z małżonką Urszulą Żarnowiec z Poto, którzy opłacali kwarty złp. 4769 gr. 22, a hyberny złp. 4813. Na sejmie z r. 1773 75 Stany Rzpltej zapewniły przez od dzielną konstytucje po Wielopolskich dożywo cie z tego ststwa dla Franciszka ks. Sułkow skiego, generała lejtnanta wojsk koronnych, z obowiązkiem opłacania półtory kwarty. W r. 1789 starostą jest Piotr Ożarowski, kasztelan wojnicki. W obecnem stuleciu istniała oddzielna ekonomia żarnowiecka dóbr narodowych. Teraz pozostało tylko leśnictwo rządowe żarnowieckie, ze strażą Jeziorowice. 2. Ż. , wś, w dawnej zie mi łomżyńskiej, istniała r. 1421 i była gniazdem Żarnowieckich. Obecnie pod tą nazwą nie zna na. W spisach pobor. z r. 1578 podano Smiarowo Żarnowiec, w par. Płocko, pow. kolneńskim. Miała 4 części a w nich 8 łanów. Dziś istnieje Smiarowo w pow. kolneńskim. Br. Ch. Żarnowiec, wś, w pow. krośnieńskim, nad Jasiołką, 3, 6 klm. na płd. od Jedlicz, przy dro dze do stacyi kolejowej w Żmigrodzie. Parafia rz. kat. w Jedliczach. Wraz z obszarem tabular nym ma Ż. 87 dm. i 497 mk. 248 męż. , 249 kob. , w tem 11 izr. Pos. większa Biechońskich ma 280 mr. lasu, pos. mn. 312 mr. roli, 51 mr. łąk i 25 mr. past. W r. 1581 Paw. , Małop. , 125 miał Ż. 41 2 łan. km. , 2 zagr. z rolą, 3 zagr. bez roli i 5 kom. z bydłem. Był własno ścią Andrzeja Chrząstowskiego. Graniczy na zach. z Chełmną i Piotrówką, na wsch. z Dobieszynem, na płn, z Borkiem a na płd. z Dłu giem. Mac. Żarnowiec, folw. , w pow. poznańskim za chodnim, ma urz. okr. w Stęszewie, urz. st. cyw. w Sapowicach, pocztę i st. kol. żel. w Otuszu na linii PoznańZbąszyń, szkoły w Trzcielinie, par. kat. w Konarzewie, ew. w Buku, sądy w Poznaniu; 1 dym, 31 dusz. Leży o 8 staj na wsch. płd. Buku i tyleż na płn. zach. Stęszewa, nad przekopem, który łączy jez. Niepruszewskie z Tomickiem. W. Ł. Żarnówiec 1. w dok. , , niem. Zarnowitz, wś, w pow. puckim, nad wielkim jez. żarnowieckiem, Piaśnicą zwanem, głośna z istniejącego tu niegdyś klasztoru benedyktynek. Posiada obecnie pomocn. agenturę poczt. , otworzoną 1895 r. , szkołę 2klas. symult. i kościół par. katol. , 452 ha 155 roli orn. , 94 łąk, 29 lasu; 1885 r. 39 dm. , 68 dym. , 357 mk. , 314 kat, 39 ew. , 4 żydów. 2. Ż. , dobra, tamże, razem z folw. Nowym Domem 890 ha 362 roli or. , 280 łąk, 33 lasu; 1885 r. 15 dm. , 27 dym. , 176 mk. , 134 kat. , 42 ew. ; sprzedaż bydła tuczonego i wełny. Przed kilku laty sprzedał Zelewski dobra te Bartelsowi z Rugii za 110000 tal. Po kasacie klasztoru 1834 r. został Ż. nabyty za 35000 tal. W przywilejach pojawia się ta stara osada po raz pierwszy r. 1220, w którym Świętopełk potwierdza darowizny, dane cystersom w Oliwie przez przodków swoich. Między wsiami, które darował Sulisław, syn Sambora, wymienia i Żarnowiec ob. Perlbach, P. U. B. , Nr 18, str. 17. Cystersi oliwscy założyli tu klasztor cysterek, które pod ich opieką zostawały, ale kiedy, nie wiadomo. Dopiero w dok. Świętopełka z r. 1235 zachodzi Ż. jako onialium tamie, Nr 52, str. 44 a o konwencie i klasztorze jest dopiero mowa w przywilejach z r. 1267 i 1279 Nr 219 i 232. Dobra, które klasztor posiadał, były dość znaczne. Należały do niego Żarnowiec z jez. Piaśnicą i rzeką Klesznicą oraz prawo łowienia ryb w morzu; dalej Wierzchucin, Karlikowo, Odargowo, Przyprody, Gardlino i Lubikowo, Gowino, Świecino z młynem Robaczkiem, Kartoszyno, Sobieńczyce, Nadole, Sławoszyn, Gniewino i Widowo. Wszystkie posiadłości uwolnione były od zwykłych podatków i ciężarów i klasztor wykonywał tam mniejsze i większe sądownictwo nad swoimi poddanymi. Także od dziesięcin biskupich zostały zwolnione r. 1279 przez biskupa kujawskiego Alberta. W czasie reformacyi klasztor podupadł, tak iż w r. 1588 mieszkały już tylko trzy zakonnice, które reguły wcale nie zachowywały. Dla tego gorliwy bisk. kujawski Rozdrażewski oddał r. 1589 cały klasztor benedyktynkom z Chełmna. Z początku przysyłała ksieni z Chełmna tu starsze panny jako przełoźone, dopiero później pojawia się tu także ksieni, którą potwierdził biskup. Takiemi były Barbara Knutówna 1638, Zofia Sapieżanka 1638, Barbara Knutówna, bratanka pierwszej ksieni 1649, Elżbieta Heidensteinówna, córka Reinholda, głośnego historyka królew. 1687, kamień grobowy ma przed ołtarzem św. Barbary, Maryanna Weselówna 1702, Barbara Wustenhofówna 1719, Konstancja Zapendowska 1736, Trzcińska 1746, Jadwiga Kalksteinówna 1797, Zuzanna Pobłocka t 1801, Katarzyna Gowińska 1830. Rezydencyą po ksieniach zamieszkuje teraz właściciel folwarku. Ponieważ od r. 1810 rząd zakazał przyjmowania nowych panien, liczba zakonnic coraz bardziej się zmniejszała. W r. 1833 było ich już tylko 12, którą to liczbę pod koniec roku podwoiły zakonnice z Torunia wyrugowane i tu osiadłe. Lecz już dn. 15 list. 1834 klasztor uległ kasacie Ostatnia benedyktynka Zofia Winnicka umarła r. 1866 ob. Klasztory żeńskie p. kś. Fankidejskiego, str. 6 12 i str. 179 203. Z zabudowań klasztornych zachowały się tylko niektóre części klauzury i kościół p. w. Zwiast. N. M. P. , z początku XIV w. pochodzący. Patronat ma biskup i rząd, między któremi rozstrzyga alternativa mensium. R. 1889 zbudował tu orgarmistrz Terlecki z Elbląga nowe organy, pierwsze tego rodzaju w dyec. chełmińskiej. Zaprowadzono bowiem przy nich t. z. pneumatykę rur. Przy kościele istnieje Żarnowiec Żarnówiec Żarnówka Żarnowiec Żarnowieckie jezioro bractwo Szkaplerza św. od r. 1738 bract. św. Anny od r. 1744 i bract. trzeźwości od r, 1856. Do parafii należą Ż. ze swojemi wybud. , mianowicie Nowydwór, Młyn Żarnowiecki, Przybysz, Dębek, Królewska Wola i Mielkenhof, Czymano wo, Karlikowo, Kartoszyn, Kołkowo, Lipkowo, Nadole, Odargowo, Opalin al. Opalno, Sobieńczyce, Świecin ze swojemi wyb. , mianowicie Gruenthal. Dąbrowa, Galica, Fiseherkathe, Sapała, Robaczek, Sławoszyn, Wierzchucin z Zdrojem i Pobłociem, Bzin, Jeldzin, Gościno, Glinki, Koślinki, Krokowo, Łętowice, Lisewo, Minkowice, Parzczyce, Warzewo. Oprócz tego przyłączony jest dotąd lokalny wikaryat Tyłowo ob. , ze wsiami swemi. R. 1866 liczyła parafia żarnowiecka, należąca do dek. puckiego, 2723 dusz, zaś 1895 r. 3104. W kościele tutejszym znajdował obraz M. Boskiej, słynący z cudów, ztąd przez pobożnych przystrajany w drogocenne i klejnoty. Gdy przy restauracyi kościoła sprzedano te przedmioty, których wartości nie oceniono należycie, przeszły one na własność radzcy Wernecke go w Berlinie i były pomieszczone na odbytej r. 1882 w Berlinie wystawie heraldycznej. Zwracały tu uwagę pięknością roboty relikwiarz z figurami szezerozłotemi, ozdobiony drogiemi kamieniami i emalią, dwa sznury pereł z misternym zameczkiem złotym, agrafa dyamentowa, łańcuszek złoty potrójny itp. Pomimo to kościół jeszcze dziś bogaty jest w sprzęty. Znajdują sie tu dwie monstrancye jedna z r. 1718, 6 kielichów najlepszy jest z r. 1695, wiele ornatowi antepedyów. Najkosztowniejszy ornat z r. 1762 znajdował się długo w katedrze pelplińskiej. Panny tutejsze wyrabiały nietylko dla swoich kościołów drogocenne paramenta, lecz zaopatrywały jeszcze inne kościoły dyecezyi. Dobra klasztorne obejmowały brzegi morza Baltyckiego pierwo tnie w tej rozciągłości, w jakiej dotykały brzegów przyległe wioski w pow lęborskim do Sosnowej góry, na wschód poza Lipową górą do granie Odargowa. Po reformacyi posiadał klasztor tylko około mili brzegu, od ujścia śnicy do granie Widowa, Jezioro Dobra, po lewej stronie drogi ze Żarnówca do Wejherowa; Gardlino, dziś nie istniejące; kilka domów w Gdańsku, Gniewino, Gowino, Karlikowo, Kartoszyn, Kleśnica dopływ Piaśnicy, Królewska Wola, Lubkowo, Młynica, odnoga Piaśnicy, Nadole, Nowy Dwór, Odargowo, pamiętne bitwą, stoczoną tu r. 1464 między wojskiem pol. a Krzyżakami, jezioro i rzeka Piaśnica, Przybroda, pewnie wyb. w pobliźu rz. Piaśnicy i Młynica, Robaczek, młyn nad Prątnicą, Sapała, młyn nad Rogoźnicą, Sławoszyn, Sobieńczyce, Świecin, gdzie r. 1462 zaszła walna bitwa wojska pol. z krzyżackiem, którą zwykle bitwą pod Puckiem albo Żarnówcem zowią, Warzewo, folw. , Widowo, Wierzehucin, rzeka Zbychownica, wyb. Zdrój i Żarnówiec. Oprócz wsi istniał w Ż. folw. z browarem, młynem i gorzelnia. Także lasy obszerne, w których buki i dęby ro sły. Z folw. brały panny wszelkie potrzeby na swój użytek. We wsi włościan nie trzymały, tylko osadzały rożnych rzemieślników i danni ków, potrzebnych przy klasztorze. R. 1738 sie dzą tu; Andrzej Gayk organista, Maciej Kur krawiec, Andrzej Borchman tokarz, Benedykt Reszka cieśla, Piotr Skoczyk szewiec, Marcin Rogala mularz, Andrzej Gayk szklarz, Jan O koń tkacz, Mik. Borchman stolarz, Piotr Kur karczmarz, Piotr Baran kowal, Adam dwornik, Wojciech Okuń ceglarz, Andrzej Do minik muzykant, Jan Szur, Wojciech Kur, Kata rzyna Okuniowa, Benedykt Mach i Piotr Do minik. Kś. Fr. Żarnowieckie jezioro al. Piaśnica, jezioro przy wsi t. n. , w pow. wejherowskim puckim, na Kaszubach, odl. o mili od morza Bałtyckiego, ma około 5000 mr. mili kw. obszaru. Ob. Piaśnica 2. Żarnowizna, pow, łęczycki, ob. KozubyŻ. Żarnówka, rzeczka, w pow. augustowskim, bierze początek pod wsią Jeziorki, płynie kręto ku wschodowi przez wieś Żarnowo i wpada z praw. brzegu do Netty kanał augustowski, poniżej ujścia Turówki. Długości ma 8 w. Żarnówka 1. wś i fol. , pow. węgrowski, gm. i par. Grębków, leży między Kałuszynem a Węgrowem, ma 39 dm. , 320 mk. , 900 mr. dwor. i 307 mr. włośc. W r. 1827 własność prywatna, ma 22 dm. , 163 mk. R. 1878 odkrył tu p. Tymoteusz Łuniewski kilkadziesiąt gro bów z epoki przedhistorycznej. W r. 1563 Ż. , wś biskupa poznańskiego miała, 19 1 rzeźnika. Istniała później część zwana Żar nówka Szlachecka. 2. Ż. , wś, pow. mławski, gm. Kosiny Stare, par. Wyszyny, odl. 2 w. od Mławy, ma 3 dm. , 22 mk. , 60 mr. 3. Ż. , wś, pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Zieluń, odl. 45 w. od Mławy, ma 6 dm. , 57 mk. , 206 mr. W r. 1827 Żarnowska kolonia, w par. Lubowidz, miała 5 dm. , 44 mk. Br. Ch. Żarnówka 1. rzeczka, w pow. grodzieńskim, lewy dopływ Świsłoczy. 2. Ż. , rzeczka, w pow. ihumeńskim, mały lewy dopł. Berezyny Dnieprowej, zaczyna się w lesistych moczarach pomiędzy wsiami Łohi i Mikulicze, płynie na płn. puszczami koło wsi Zeremiec, Wiazicze i przyjąwszy z praw. str. rzkę Próżankę zwraca się na wschód pod wś Żarnówkę i tu, zasilona z pr. str. rzeczkami Szczanką i Dubrowicą, rozlewa się w jezioro, obraca młyny i ma ujście po za wsią. Długa około 3 mil. 3. Ż. , jedna z nazw rzki Kozinki, w pow. Żarnówka 1. dobra, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Indura, o 28 w. od Grodna, należą w części do Kozłowskich, którzy mają 239 dzies. 30 łąk i pastw. , 49 lasu, 2 nieuż. , Żarnowizna Żarnowo Żarnówka Żarnówki w części do Klimaszewskich, którzy w Ż. i Du bówce maja 418 dzies. 29 łąk i pastw. , 170 lasu, 9 nieuż. . 2. Ż. Skarbowa, wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Indura, o 27 w. od Grodna, 350 dzies. ziemi włośc. 3. Ż. Wiel ka, wś i pustkowie, tamże, o 26 w. od Grodna. Wś ma 271 dzies. ziemi włośc. 14 łąk i pastw. , 12 nieuż. ; pustkowie należy do dóbr Adelkow szczyzna, Poczobutów. 4. Ż. Mała, wś, tamże, o 27 w. od Grodna, 74 dzies. ziemi włośc. 5. Ż. , dwie wsi i dobra, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Izabelin, o 11 13 w. od Wołko wyska. Wsi mają 129 i 91 dzies. ziemi włośc. ; dobra, własność Poczobutów, 300 gdzies. 6 łąk i pastw. , 90 lasu, 45 nieuż. . 6. Ż. , uroczysko, pow. piński, pod Stetyczewem, w gm. Chojno, wspomniane w dokum. , z XVI w. ob. Piscew. kn. , 170. J. Krz. A. Jel. Żarnówka, rzeczka, w pow. latyczowskim, prawy dopływ Wołku, ma źródła pod wsią Wój towiec, płynie z południa ku północy i pod La tyczowem ma ujście. Żarnówka 1. wś nad Zbruczem, pow. kamieniecki, okr. pol. Lanckoroń, gm. Olchowiec, par. praw. Holeniszezów, kat. Kutkowce, st. poczt. Husiatyn, stanowi przysiołek wsi Holeniszczów. Jest tu kamień wapienny. 2. Ż. al. Żornówka, wś na pr. brzegu Irpenia, pow. kijowski, w 5 okr. pol. , gm. Białogródka Biełohorodka, par. praw. Kniażyce, odl. o 30 w. od Kijowa, ma 472 mk. Podług Pochilewicza jest tu 765 mk. Włościanie, w liczbie 200 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 997 dzies. , ze spłatą po 828 rs. 20 kop. rocznie. Stanowi właściwie cześć wsi Kniażyce. Należała dawniej do monasteru Michajłowskiego w Kijowie, następnie skarbowa. Żarnówka 1. potok, wypływa ze stoków Koszkowej góry 874 mt. , na obszarze gm. Bogdanówki, w pow. myślenickim, płynie przez wś Żarnówkę i uchodzi do Skawy z praw. brzegu. 2. Ż. , potok, wytryska w Beskidach zachodnich, na obszarze gm. Lipowa, w pow. żywiec kim, i uchodzi do Soły z lew. brzegu. Żarnówka 1. wś, w pow. bialskim, jest częścią wsi Międzybrodzie Kobiernickie, nad Sołą i składa się z 74 dm i 483 mk. 221 męż. , 262 kob. rz. kat. 2. Ż. , wś, w pow. myślenickim, w górskiej okolicy, nad potokiem t. n. , dopł. Skawy z praw. brzegu, 7, 5 klm. na wschód od Makowa. Ciągnie się długą ulicą w dolinie potoka od jego ujścia do Skawy aż prawie do źródeł średnie wzn. 473 mt. . Dolinę otaczają od strony płn. góry ze szczytem Stankówka 651 mt. , od południa ze szczytem Kamienna 719 mt. . Parafia i urz poczt. w Makowie. Wś liczy 306 dm. i 1417 mk. 744 męż. , 781 kob. rz. kat. , prócz 7 izr. Pos. tabularnej niema, pos, mn. wynosi 1700 mr. roli, 84 mr. łąk i ogr. ; 627 mr. pastw. i 770 mr. lasu. W spisach z r, 1581 a nawet 1674 jeszcze nazwy tej osady nie znajdujemy w par. makowskiej, może jednak nazywała się Miłoszowem, gdyż t. n. wieś, zało żona przed r. 1581, obecnie nie znana. Wś Bia ła zwała się wówczas Zabielną. Ż. graniczy na płn. z Jachówką i Bieńkówką, na wsch. z Bogda nówką, na płd. z Wieprzem a na zach. z Mako wem. Mac. Żarnówki 1. wś przy ujściu rzki Żarnów ki do Berezyny, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, gm. Pohost, o 46 w. od Ihumenia, ma 27 osad; łąki obfite. 2. Ż. , wś i dobra, pow. ihumeński, w 4 okr. pol, puchowickim, gm. Pohorełe, o 30 w. od Ihumenia. Wś ma 12 osad; dobra mają 27465 dzies. Niegdyś Ź. należały do możnej rodziny Wołłowiczów, z kolei do Za wiszów h. Łabędź, przez wiano Magdaleny Za wiszanki, córki znanego archeologa Jana, prze szły w dom hr. Krasińskich. Słynne są tutejsze lasy dębowe, których w ostatnich czasach sprze dano za parę milionów rubli. W lasach znajduje się jeszcze dosyć grubej zwierzyny, jak łosi, niedźwiedzi, dzików, sarn, na które odbywają się od czasu do czasu wielkie polowania. Cztery młyny, propinacye, dziegciarnie, arendy z dro bnych dzierżaw przynoszą znaczny dochód. Grunta lekkie lub namułowe, urodzajne, łąk wielka obfitość. W 1667 metropolita kijowski Antoni Sielawa poszukiwał na Ź. u Wołłowi czów 47000 złp. ob. Akty Wil. Arch. Komis. , t. XV, Żarnówki Wielkie, pow. suski, ob. Dziarny. Żarnowo 1. wś i fol. , pow. ciechanowski, gm. i par. Grudusk, odl. 26 w. od Ciechanowa, ma 23 dm. , 236 mk. , 947 mr. dwor. i 226 włośc. W r. 1827 było 32 dm. , 208 mk. R. 1567 Jakub Żarnowski płaci tu od 3 wł. , 5 ogr. , 1 kowala; część Jurkowa wł. i 1 wł. Paw. , Maz. , 337. 2. Ż. , pow. szczuczyński, par. Białaszewo, ob. Budne Żarnowo. W r. 1577 we wsi Z. , w par. Białaszewo, siedzą częściowi właściciele na 5 łan. Pawiń. , Mazow. , 365. 3. Z. , wś, obecnie przedmieście miasta pow. Augustowa odl. 7 w. , nad rzką Żarnowką dopł. Netty, ma 193 dm. , 1297 mk. W r. 1827 Żarnowo, wś rządowa, w par. Augustowo, ma 177 dm. i 1486 mk. Br. Ch. Żarnowo, olbrzymie bagna, na płd. krańcu pow. słuckiego, w gm, Kruhowicze, łączą się z błotami Hryczyńskiemi ob. Hryczyn w pogranicznych pow. pińskim i mozyrskim. A. Jel. Żarnowska Góra, obręb leśny na obszarze Charłupi Wielkiej, w pow. sieradzkim. Żarnowska struga, pow. pucki, ob. Świecin. Żarnowskie, jezioro, w pow. ihumeńskim. Wpada do niego rzka Dubrowica ob. t. III, 905. Żarnowy Moch, leśnomszysty obręb, pow. Żarnówki Wielkie Żarnowskie Żarnowieckie Jezioro Żarnowy Moch Żarnowska struga Żarnowska Góra Żarska przełącz Żarskie Żarnówka Żary Żarwyniec Żartowskie Żartki Żartaj Żarskije rzeczycki, gm Dernowicze, w okolicy wsi Kra snówka, A. Jel. Żarów, niem. Sorau, oh. Żary, Żarowce, wś, pow. wileński, ob. Zarowce. Żarówka, wś, pow. sierpecki, gm. Borkowo, par. Sierpc odl. 2 w. , ma 3 dm. , 39 mk. , 382 morg. Żarówka, wś, w pow. mieleckim, ma dwa przysiołki Podlesie 57 dm. i Ług 15 dm. . Leży w piaszczystej i lesistej równinie, 228 mt. npm. , przy gościńcu z Radomyśla 5, 2 klm. do Tarnowa. Przez wieś przepływa potok Jamnica, dopł. Brenia. Par. rz. kat. w Zdziarcu. Wś li czy wraz z obszarem tabularnym 310 dm. , 1387 mk. 693 męż. , 694 kob. , 1321 rz. kat. i 66 izrael. Więk. posiadłość Feliksa Zabierzewskie go ma 281 mr. lasu; pos. mn. 1535 mr. roli, 223 mr. łąk, 250 mr. postw. i 16 mr. lasu. Oba przysiołki leżą na zachód od wsi. Ż. graniczy na wsch. ze Zdziarcem, na płn. z Dolczą. , na zach. ze Strzykowem Małym a na płd. z Prze rytymborem. Wś założona została około r. 1581 er locata pod nazwą Zdzar. Była własno ścią ks. Ostrogskiego, jako atynencya dóbr tar nowskich, miała 8 zagrod. Mac. Żarowo, wś, pow. włocławski, gm. i par. Przedecz, ma 1070 mr. obszaru. W 1827 r. było 32 dm. , 281 mk. Wieś tę, należącą do kościoła gnieźn. , otrzymuje r. 1347 Kazimierz, król polski, droga zamiany za Spicymierz, Wieszczyce i inne Kod. Wielkop. , Nr. 1257. Według lustracji z r. 1564 było tu kmieci 15, włók 18. Wójtowstwa 2 włók. Dochód 32 fl. 16 gr. Lustr. , V, . Żarpie, wś, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 12 w. od Szawel. Żarska przełącz, ob. Żdżar. Żarskie, w spisie z 1866 Żaretki, zaśc. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. i par. Komaje o 7 w. , okr. wiejski Serenczany, o 21 w. od Święcian, 3 dm. , 27 mk. katol. w 1865 r. 9 dusz rewiz. ; należał do dóbr Żary, Rudzińskich. Żarskije, Żarskie, pow. słucki, ob. Żgarki. Zarstwo, wś, pow. maryampolski, gm. Chlebiszki, par. Preny, odl. od Maryampola 27 w. , ma 15 dm. , 171 mk. W 1827 r. było 6 dra. , 83 mk. Zartaj 1. jezioro, w pow. rzeczyckim, w lewej kotlinie rz. Prypeci, w gm. Jurewicze, naprzeciwko wsi Kożuszki, długie na 1 w. , szerokie na w. , ma rozgałęzienia. 2. Z. , jezioro, pow. rzeczycki, w gm. Jurewicze, uformowane z rozlewów Prypeci, w kotlinie jej od prawego brzegu, naprzeciwko ujścia rz. Sławeczny, długie na 1 w. , ma rozgałęzienie i łączność przez strugi z Prypecią. W pobliżu zatoki jeziorne Prechowoje i Smolwod. A. Jel. Żartaj, pow. borysowski, ob. Żertaj. Żartki Duże i Małe, wś i fol. , pow. opoczyński, gm. i par. Drzewica, odl. od Opoczna 22 w. , mają 21 dm. , 274 mk. , 415 mr. dwor. , 433 włośc. W 1827 r. Ż. Duże miały 15 dm. , 114 mk. a Ż. Małe 9 dm. , 64 mk. Na początku XVI w. łany dworskie dawały kościołowi w Drzewicy dziesięcinę, wartości kopy a niekiedy 6 w Łaski, L. B. , I, 652. W r. 1577 we wsi Żartki utraque płaci Zardecki od 1 zagr. z rolą a Andrzej Odrzywolski od 5 łan. , 3 zagr. z rolą Paw. , Małop. , 253. Żartowskie, przedmieście miasta powiat Gródka. Żarwyniec, potok, lewy dopł. Mizunki, na obszarze gm. Mizuń, w pow. dolińskim. Żary 1. os. włośc. , pow. łaski, gm. Dąbrowa Rusiecka, par. Rusiec, ma 2 dm. , 16 mk. , 20 mr. 2. Ż. , wś, pow. noworadomski, gm. i par, Rząśnia, leży na wznies. 663 st. npm, ma 13 dm. , 129 mk. , 171 mr. włośc. ; os. karcz, ma dm, , 3 mr. dwor. W 1827 r. 10 dm. , 67 mk. 3. Z. , wś, pow. biłgorajski, gm. Biszcza, par. r. 1. Tarnogród, r. gr. Lipiny. Należała do dóbr ordynacyi. Żary 1. zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. i par. katol. Ziembin, o 40 w. od Borysowa; grunta kamieniste. 2. Ż. , zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Pleszczenice, ma 5 osad. 3. Ż. , dwie sąsiednie wsi i dobra nad Dnieprem, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm Jołcza, par. prawosł. w miejscu, par. katol. Ostrohladowicze, o 160 w. od Rzeczycy. Jedna z wsi, zw. Ż. Wierchnie al. Wysznie, ma 44 osad; tu cerkiew p. wez. Wniebowzięcia N. M. P. , z r. 1744, fundacyi metropolity kijowskiego Felicyana Wołodkowicza, który zapisał świątyni około 12 włók gruntów, lasów i łąk; około 1500 parafian; filia św. Jerzego w Gdzieniu. Druga wś, Ż. Niźnie, ma 54 osad. Wś i dobra stanowiły nie gdyś własność metropolity kijowskiego unickiego, po drugim podziale Rzpltej zajęte na skarb i nadane były przez cesarzową Katarzynę w nagrodę. Około r. 1840 nabył Ż. chorąży Aleksander Horwat, zaś w r. 1892 sprzedał je wnuk chorążego, też Aleksander, Waleryanowi Rybnikowowi, synowi obywatela od dłuższego czasu osiadłego w pow. rzeczyckim. Za 16860 dzies. wybornej ziemi, puszcz i łąk, z budynkami, inwentarzami i zbiorami nabywca zapłacił 200000 rs. Dobra te, dotykające na przestrzeni 20 w. brzegu Dniepru, spławiają do Kijowa z puszcz co najmniej za 10000 rs. drzewa opałowego rocznie, a na pastwiskach rozległych przedsiębiercy czernihowscy z Zadnieprza wypasają olbrzymie stada wołów, robotnik zaś do gospodarstwa wcale się gotówką nieopłaca lecz jeno drzewem i pastewnikami. Nowy dziedzic osuszywszy 6000 dzies. bagien, uzyskał tyleż łąk bujnych. 4. Ż. , folw. , pow. sieński, dziedzictwo Korsaków, 135 dzies. 10 roli, 8 łąk, 107 lasu, 5. Ż. , folw. , pow. święciański, w 3 Żarów Żarowce Żarówka Żarowo Żarpie okr. pol, gm. Komaje; w 1865 r. własność Rudzińskich. 6. Ż. , folw. , tamże, gm. i par. Kobylniki, o 44 w. od Święcian, 1 dm. , 36 mk. 29 katol. , 7 żydów, 659 dzies. Była tu gorzelnia. W 1599 r. majętność ta stanowiła całość z Kobylnikiem i była we władaniu ks. Barbary Zbaraskiej, córki Stefana, wwdy trockiego. W 1643 r. Krzysztof syn Rafała Sulistrowski nabył Ż. od brata swego Franciszka. W 1665 r. Elżbieta Sulistrowska zeznaje prawo wieczystodarowane na Ż. , Suchy Bór i Czurłoń mężowi swemu Piotrowi Rudominie, sście starodubowskiemu. Następnie własność Wilhelma de Raesa. marszałka trockiego, który w 1844 r. sprzedaje Michałowi i Apolonii z Czechowiczów Szmigielskim. 7. Ż, wś i fol. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Serwecz o 7 w. , okr. wiejski i dobra Koziełłów, Żary, o 30 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Dołhinowa do Wilejki. Folw. miał 1 dm. , 21 mk. ; wś 22 dm. , 218 mk. w 1805 r. 83 dusz rewiz. . Kaplica filialna katol. par. Dołhinów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Żary i Zamosze oraz zaśc Gieneralczyki, Słastówka i Zadorynka, w ogóle w 1865 r. 163 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych. 8. Ż. , zaśc. nad rz. Mraj, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Parafianów o 13 w. , okr. wiejski i dobra Daszkiewiczów, Zarucze, o 70 w. ód Wilejki, 4 dm. , 40 mk. prawosł. i 7 katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. . 9. Ż. , folw. , tamże, 2 dm. , 14 mk. katol. 10. Ż. , wś i fol, pow. lepelski. Własność Stanisława Hrehorowicza, 1904 dzies. Sam folw. ma 46 włók 16 mr. ; wś Ż. , 5 włok 10 mr. , z ziemią włośc. 241 włók 4 mr. Dawniej należały do Worońca i były własnością Chodkiewiczów. W 1713 r. Tekla z Naruszewiczów Chodkiewiczowa, oboźna lit. , sprzedaje Ż. za 12000 złp. Janowi Pakoszowi, stoln. połockiemu, później przeszły do Tadeusza Worońca, dalej córki jego Barbary Hrehorowiczowej. 11. Z. , folw. , pow. witebski, własność Mackiewiczów, 39 dzies. A. Jel. J. Krz. Żary, wś, pow. nowogródwołyński, gm. i par. praw. Baranówka o 20 w. , 46 dusz włościan, 113 dzies. ziemi włośc. Należy do klucza baranowieckiego, dawniej ks. Gagarynych, obecnie Strogonowyeh. Żary 1. z Dubiem, wś, pow. chrzanowski, nad pot. Zdolskim, płynącym od Racławic w pow. miechowskim do Rudawy, dopł. Wisły z lew. brzegu. Wś jest zbudowana śród lasów świerkowych, w okolicy podgórskiej, lesistej, 472 mt. npm. , na samej granicy królestwa polskiego. Na obszarze wsi jaskinie wapienne. Na południe od wsi znajduje się leśniczówka i wylęgarnia pstrągów, zwana Dubiem. Ż. należą do par. kat. w Paczołtowicach. Wraz z obszarem dworskim Andrzeja hr. Potockiego wś ma 21 dm. i 142 mk. 68 męż. , 74 kob. rz. kat. , prócz 5 izrael. Pos. tabularna ma 195 mr. roli, 1 mr. łąk, 3 mr. ogr. , 16 mr. past. , 195 mr. lasu, 8 mr. stawów i moczarów, 1 mr. 1534 pręt. parcel budowl. ; pos. mn. ma 122 mr. roli, 13 mr. łąk, 24 mr. past. i 2 mr. lasu, W r, 1581 Paw. , Małop, , 34 należały Ż. do par. w Rudawie, miały 4łan. km. , 2 zagr. z rola, 1 zagr. bez roli, 1 kom. z bydł. Części mieli Zagorowski, Żarski, Wią czanowie, Daniel Zygmunt, Czerski i Pasirbowie, które sami uprawiali. W r. 1787 Spis ludności dyec. krak. , Archiw. kom. hist. , VII, 364 miały Ż. 62 mk. 57 rz. kat i 5 żydów, a Dubie 107 mk. 104 rz. kat. i 13 żyd. . Ż. graniczą na zach. z Paczołtowicami i Dębnikiem, na płd. z Siedlcem i Radwanowicami 2. Ż. , wólka do Odrowąża, w pow. nowotarskim, leży na płd. od wsi, nad pol. Piekielnikiem, wpadającym naprze ciw Dłuopola z lew. brzegu do Czarnego Dunaj ca; liczy 42 dm. i 194 mk. 88 męż. , 106 kob. rz. kat. W r. 1674 nie było jeszcze tej osady. 3. Ż. , os. dom. do Grudnej Górnej, w pow. pil zneńskim, ma 4 dm. i 14 mk. Mac. Żary, niekiedy Żóraw, niem. Sohrau in go płaskowzgórza, przy trakcie z Rybnika do Pszczyny, pow. rybnicki, posiada kościół par. kat. , kościoł par. ewang. , synagogę, szkoły, u rząd okręg. , urząd stanu cywil, urząd poczt. i tel. , 1863 ha ziemi miejskiej 1115 roli, 166 łąk, 416 lasu, 360 dm. , 974 gospodarstw, 4450 mk. 3864 kat. , 253 ew. , 333 żyd. . Na obsza rze miejskim leżą osady Kliszczówka 7 dm. , 76 mk. , Kradziejówka 1 dm. , 9 mk, , Zastawa 10 dm. , 137 mk. i młyny Śmieszek 1 dm. , 12 mk. i Zwaka 1 dm. , 19 mk. . Z zakładów fabrycznych znajdują się odlewnia żelaza i war sztaty sukiennicze. W r. 1843 było 340 dm. , 3848 mk. 3258 kat, 98 ew. , 492 żyd. . Miasto było wsią jeszcze w r. 1272. Otrzymawszy pra wa miejskie zostało otoczone murem, z dwoma bramami. Kazimierz, król polski, aktem wyda nym w Piotrkowie r. 1488 zeznaje dług 2000 zł. węg. , które zobowiązuje się wypłacić Kazimierzo wi, ks. oświecimskiemu, jego żonie Machnie, ks. opawskiej i raciborskiej, i Januszowi, ks. opaw skiemu i raciborskiemu. Wypłata ma nastąpić w Zarzeeh anebo w desseti mil od Zarow Kod. dypl. pol. , t. w latach 1552, 1583, 1661 i 1807. W r. 1842 założono tu odlewnią żelaza. Do r. 1818 miasto wchodziło w skład pow. raciborskiego. Do mia sta należy wieś Kliszczów. Historyą miasta o pracował i wydał po r. 1880 ks. Wentzel, pro boszcz w Tworkowie. Par. Ż. , dek. t. n. , 1869 r. miała 4078 katol, 150 ewang. , 454 izr. Dek. żarski dyec. wrocławskiej obejmował tegoż roku 28150 katol, 2614 ewang. , 945 izr. w 10 pa rafiach Boguszowiee, Bzy zameczek, Krzyżowi ce, Pawłowice, Pielgrzymowice, Rybnik, Z. Studzianka, Szyroki, Warzowice. Nabożeństwo odbywa się w języku polskim. Br. Ch. Żary Żarów Żary Wyżnie Żary Wyżnie sl. Wdzary, szczyt górski 821 mt, nad pot. Rostoką, lew. dopł. Popradu, w pow. nowosądeckim, w pobliżu Rytra. Żaryń, os. karcz. , pow. kolski, gm. i par. Lubotyń. Należy do dóbr Bogusławice. W 1827 r. miała 3 dm. , 33 mk. Żaryń, wś nad rz. Prożodą, pow. rosławski gub. smoleńskiej, gm. Źaryń, o 21 w. od Rosławla, 75 dm, , 484 mk. , zarząd gminy, cerkiew, jarmark, młyn wodny. Była tu st. poczt. na trakcie z Rosławla do Brańska. Żarynowo, os. , pow. sejneński, gm. Kudrany, par. , odl. od Sejn 43 w. , ma 1 dm. , 2 mk. Żarysa, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Antuzowo. Włośc. Koprowscy mają tu 86 dzies. 29 lasu, 5 nieuż. . Żasinie, wś, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda, odl. od Władysławowa 16, w. , ma 3 dm. , 42 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. W 1827 r. było 3 dm. , 28 mk. Żaskowska droga, uroczysko na gruntach wsi Radowicze, w pow. włodzimierskim. Żastkowo al. Żektkowo, wś nad rzką Minuszką, pow. mgliński gub. czernihowskiej, gm. Niwne, 87 dm. , 525 mk. , gorzelnia, olejarnia. Żaszków, Zaszków, mstko na prawym brzegu rz. Torczy, pow. taraszczański, w 2 okr. pol. , gm. Żaszków, o 45 w. na płd. zach. od Taraszszy, w okolicy żyznej i bogatej, ma 226 dm. , 1683 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było 1533 mk. prawosł. , 52 katol. i 556 żydów, podług zaś spisu urzędowego z 1885 r. 5917 mk. Jest tu cerkiew paraf. , dwa domy modlitwy żydowskie, szkoła, 26 sklepów, st. poczt. i telegr. , gorzelnia, browar, cegielnia cukrownia o 3 w. od mstka, założona w 1860 r. Targi odbywają sie co czwartek, głównie na konie i bydło. Cerkiew tutejsza, p. w. Pokrowy N. M. P. , z muru wzniesiona została w 1833 r. przez dziedzica Ż. Tarnowieckiego, na miejsce spalonej drewnianej, fundowanej w 1729 r. przez ówczesnego dziedzica Drozdowskiego. Podług wizyty dziekana tetyjowskiego z 1741 r. było w parafii 20 chat w Ż, 7 w Litwinówce i 15 we wsi Sorokotiaha. W pobliżu Ż. znajduje się do 300 dzies. lasu dębowego. Po lewej stronie rzki leży wś Horodyszcze, ze szczątkami dawnych wałów. Niegdyś to horodyszeze było główną osadą, a Ż. jego przedmieściem. Horodyszcze to podług podania, przywiązanego zresztą i do wielu innych jeszcze miejscowości, było niegdyś miastem greckiem, w którem istniało aż 12 cerkwi. Mieszkańcy ślad jednej z onych 12 podaniowych cerkwi pokazują dziś jeszcze w miejscu, gdzie wykopywano przypadkowo odłamy krzyży i kadzielnic. W pozostałym fortecznym wale widne są wrota wjezdne, jedne z zachodu, drugie ze wschodu. Na polach żaszkowskich ukazują część placu, na któ rem miało miejsce starcie w 1651 r. między Kozakami a wojskami kor. ; plac ten słynie pod nazwą Drozypola. Osada Ż. jest stosunkowo dość dawną. W r. 1645 jeszcze istniała na Ukrainie bracł. znana z akt rodzina szlachecka Żaszkowskich; może Ż. winien jej swoją nazwę lub założenie. Ż. należał do obszernych majętności tetyjowskieh ks. Ostrogskieh ob. Tetyjów, od tych przeszedł do ks. Sanguszków, Leduchowskich, Zakrzewskich. Ostrogscy dla wzmocnienia środków obrony w swoich dobrach wznieśli tu zameczek, który wrazie napadu Tatarów służył za przytułek okolicznym wieśniakom i ich dobytkom. Ale losy nieoszczędziły Ż. , był po kilkakroć przez Tatarów spustoszony. W r. 1664, za dzierżawy Świrskiego, liczyła ta osada tylko 31 dymów, z których podatku podymnego i młynowego płacono 46 zł. 15 gr. Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. 2, str. 542. W zamieszkach następnych lat Ż. znów zaświecił pustką; ludność jego bowiem z obawy przed Turkami wyniosła za Dniepr. Zaludnił dopiero na nowo te osadę około 1740 r. Franciszek Antoni Leduchowski, rotmistrz pancernej chorągwi, ożeniony z Denhofówną, której całą Tetyjowszczyznę zapisała jej krewna ks Sanguszkowa. Po śmierci Fr. Aut. Leduchowskiego władał Ż. Zakrzewski, którego córka wyszła za hr, Leduchowskiego, ojca kardynała. Od Zakrzewskiego Ż. i Wysokie drogą kupna przeszły w ręce Jana Tarnowieckiego, wicebrygadiera wojsk kor. W protokóle czynności archidyakonatu kijow. z 1803 r. czytamy, że w tymże roku udzielono indult na kaplicę w Ż. na żądanie dziedziczki Antonelli Tarnowieckiej. Jan Tarnowiecki miał syna także Jana, który zamieszkał w Wysokiem; po zejściu zaś jego bezpotomnem w 1852 r. Ż. został rozdzielony pomiędzy siostrami zmarłego Salomeą Bonawenturową Rakowską i Pelagią Czarkowską, Obecnie połowa Ż. należy do sukcesorów Dyonizego Rakowskiego, a druga do izraelity Tulczyńskiego. Gmina składa się z 11 okręgów starostw wiejskieh, obejmuje 26 miejscowości, mających 351. 0 dm. , 16135 mk. , 19480 dzies. ziemi 9720 włościańskiej, 7618 dworskiej, 305 cerkiewnej i 1837 należącej do apanaży. Edward Rulikowski, Żaszkowskie Horodyszcze, wś, pow. taraszczański, ob. Horodysze 6. Żatieroza, wś i dobra, mylnie, ob. Zacierzewie. Żatierozka, tak nazwany mylnie na nowszych mapach lewy dopływ Niemna Zacierzówka al. Zasiareuka, w pow. mińskim. Żatoki, wś, pow. rossieński, gm. Skawdwile, o 28 w. od Rossień. Żaułki, pow. słucki, ob. Zaułki. Żauniaki, Żołniaki, uroczysko leśne, pow, ihumeński, w gm. Szack, na obszarze dóbr Mi chałów, Hruszwickich. A. Jel. Żarysa Żary Żarynowo Żaryń Żażekiszki Żawunica Żawrów Żawrodowszczyzna Żawota Żawno Żawneryszki Żaurpole Żaranki Żary Wyżnie Żaranki, Żyrwanki. wś nad bezim. dopł. Prypeci, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryha łowskim, gm. SkryhałowskaSłoboda, o 37 w. od Mozyrza, ma 9 osad. A. Jel. Żaurpole, fol. , pow. sieński, od 1868 r. sta rowiercy Karelina, ma 127 dzies. 60 roli, 22 łąk; 43 lasu. Żawneryszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Uszpole, o 80 w. od Wiłkomierza. Żawno, folw. , pow. bobrujski, własność Tarasewiczów, ma 39 dzies. Żawota, rzeczka, stanowi na pewnej przestrzeni granice pomiędzy pow. homelskim a horodniańskim gub. czernihowskiej. Żawrodowszczyzna chutor, pow. słucki, w 2 okr. pol. i par. katol. Kleck, gm. Pociejki, o 61 w. od Słucka. A. Jel. Żawrów, wś, pow. Ostrogski, gm. Annopol, odl. o 25 w. na płn. wschód od Ostroga, 10 w. od st. pocz. Hoszcza a 15 w. od st. dr. żel. Krzywin, posiada cerkiew paraf. p. w. św. Ja kuba Apost. , z drzewa wzniesioną w 1876 r. ko sztem parafian i uposażoną 34 dzies. ziemi. Do par. należy wś Hłuboczek o 1 w. . W całej par. 65 dm. , 494 mk. praw. i 77 katol. Szkoła paraf. od 1874 r. Wś położona na wyniosłej płaszczyźnie, ma powierzchnią nierówna, po przerzynaną dolinami; gleba glinkowata, pszen na. Włościanic zamożni, trudnią sio rolnictwem; niektórzy mają sady i pasieki. Do wsi należy część lasu ob. pobor. pow. łuckiego wś Żawrów należy do zamku Dorohobuźa ks. Konst. Ostrogskiego, któ ry wnosi z tąd z 5 dym. półdworz. , 4 dym. na ćwierc. , 5 ogrod. Jabłonowski, Wołyń, 41. Następnie własność Firlejów, potem Bertmanów, przez kolokacyą rozdzielona między 7 dziedzi ców. J. Krz. Żawunica, rzeczka, w gub. mohylewskiej, lewy dopł. Soży, ma ujście pomiędzy Jakuszewką a Klapinką. Żażekiszki 1. zaśc. , pow. wiłkomierski, w o okr. pol. , gm. Androniszki, o 57 w. od Wiłkomierza. 2. Ż. , w spisie właśc. ziemskich Żakiekiszki, zaśc. , tamże, o 60 w. od Wiłkomierza. Włośc. Gudas ma 50 dzies. 2 lasu, 6 nieuż. . Żażelka, Żaźlanka, rzeczka, w pow. bory sowskim, drobny dopływ Kamionki, w gm. Smo lewicze, wśród puszcz, długość biega 3 w. , ma ujście pod zaśc. t. naz. A. Jel. Żażelki, zaśc. nad rzką t. n. , pow. bory sowski, w 2 okr. pol. ł, gm. Smolewi cze, o 26 w. od Borysowa, ma 2 osady; miej scowość głucha, grunta lekkie. A. Jel. Żaźlanka, rzeczka, ob. Żażelka. Żażumbry, cztery zaśc. , z których jeden zowie się też Melawszyszki, pow. wiłkomierski, gm, Onikszty, o 38 i 39 w. od Wilkomierza. Żażyn, zaginiona ws w płd. wsch. części dzisiejszego pow. zasławskiego. Żądła, folw. , pow. piotrkowski, gm. Szydłów, par. Drużbice, ma 2 dm. , 21 mk. , 136 mr. , wchodzi w skład dóbr Gomólin. W r. 1827 miał 1 dm. , 10 mk. , par. Łobudzice. Żądłowice, w XVI w. Zadlovycze i Zendlowicze, wś nad rz. Pilicą, przy ujściu Luciążny, pow. rawski, gm. Rzeczyca, par. Inowłódz, ma 15 dm. , 165 mk. , 525 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 1 mr. dwor. W r. 1827 wś Żędłowice ma 12 dm. , 100 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę snopową dają pleb. w Inowłodzu, za konopną po 2 gr. z łanu i kolędę po groszu z domu Łaski, L. B. , I, 317. W r. 1576 wieś należąca do zamku w Inowłodzu, w dzierżawie Adama Drzewickiego, płaci od 6 łan. km. , 2 zagr. , 1 karczmy Br. Ch. telszewski, w 4 okr. Paw. , Wielkop. ,, wś, pow. pol. , o 32 w. od Telsz. Żąsugałas, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 21 w. od Telsz. Żbik, Żbiki, Żbików, ob. Zbik, Zbiki, Zbików. Zbiki, w XVI w. Sdbyky i Zbiki, wś, w par. Żegocin, pow. pleszewski, ob. Zbyki. Zbince, , węg. N, dwie obok siebie leżące wsi, w hr. ziemneńskiem Zemplin. W drugiej z nich jest kościół paraf. katol. , młyn wodny. Pierwsza ma 64 mk. , a druga 631 mk. Żbykany, zaśc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm, Hermaniszki o 5 w. , okr. wiejski Jarszewicze, o 54 w. od Wilejki, przy dr. poczt. z Mołodeczna do granicy pow. mińskiego, 1 dm. , 18 mk. w 1865 r. 2 dusze rewiz. ; należał do dóbr Wozginisze Kornickich. Żdaków, ob. Zdaków, Żdanki, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Kamieniec Litewski, o 38 w. od Brześcia, ma wraz ze wsią U 712 dzies. ziemi włośc. 341 łąk i pastw. . Żdanów, pow. zamojski, ob. Zdanów. Żdanowicze, pow. nowogródzki, ob. Zdano Żdanówka, fol. , pow. borysowski, własność niegdyś Żdanowiczów, którzy w 1784 r. sprze dają Michałowi Ślźniowi, marszałkowi bory sowskiemu, tenże w 1787 r. nabywa druga część Ż. czyli Chełmecza od Januszewiczów, skarbników owruckieh. A. K. Ł. Żdano, wś nad rzką Deminką, pow. jelniński gub. smoleńskiej, gm. Pawlinowo, 39 dm. , 276 mk. , 2 cerkwie, wiatrak. Żdany 1. wś i zaśc. nad rz. Ptycz, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. i par. prawosł. Siennica, par. katol. Mińsk o 16 w. . Wś ma 4 osady; w zaścianku oddawna osiadła szlachta Hlińscy, Rusieccy, Matuszewiczowie, Mojsiejewiczowie. Ż. naleźą do domin. Łoszyca Nie Żdany Żdano Żdanówka Żdanowicze Żdanów Żdanki Żdaków Żbykany Żbik Żąsugałas Żądłowice Żądła Żażyn Żażumbry Żaźlanka Żażelki Żażelka morszańskich. Grunta szczerkowogliniaste, urodzajne, łąki dobre. 2. Ż. , wś nad Dzisienką. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Ihumenowo o 24 w. , okr. wiejski i dobra Romanowiczów, Łońsk, o 69 w. od Dzisny, 15 dm. , 151 mk. w 1865 r. 49 dusz rewiz. . 3. Ż. , wś nad rzką. Norzycą, pow wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, Okuszków, Norzyca o 3 w, o 75 w. od Wilejki, 3 dm. , 13 mk. prawosł. i 25 katol. w r. 15 dusz rewiz. . 4. Ż. , wś, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm. i par. Kołtyniany, o 40 w. od Rossień. Bortkiewiczowie mają tu 30 dzies. , Giedwojniowie 51 dzies. 1 nieuż. , Misiewiczowie 59 dzies. 2 lasu, 17 nieuż. . Żdany, wś nad rzką Sulicą, pow. łochwicki gub. połtawskiej, gm. Juśkowce, o 10 w. na płd. od Łochwicy, 321 dm. , 1643 mk. , cerkiew, szkoła, 20 wiatraków, 4 olejarnie. Żdar, szczyt lesisty 780 mt. , na obszarze Mraźnicy, w pow. drohobyckim. Żdar, niem. Saar, miasto na Morawie, na północ od źrodłowisk Osławy, nad Sazawą, blisko granicy czeskiej, w okolicy słynnej z uprawy lnu. Żdymirka, Żdymorskie, słoboda, wchodząca w 1622 r. w skład sstwa ostrskiego ob. t. VII, 672, jest to dzisiejsza wś Dymerka, w pow. ostrskim gub. czernihowskiej, nad jez. Miechowe, na płn. wsch. od Browarów. Żdymorskie, ob. Żdymirka. Żdynia, mtko, w pow. gorlickim, posiada ko ściół par. gr. kat. i szkołę, leży śród gór, na wzn. 490 mt. , przy gościńcu z Gorlic 23 klm. do Zborowa Zbóró na Węgrzech. Na wschód szczyt Kamienny Werch ma 696 mt. i Jasionka 705 mt. Dolinę wsi przepływa potok Konieczna, uchodzący do Ropy z praw. brzegu. Ż. ma 108 dm. i 686 mk. 322 męż. , 364 kob. , 653 gr. kat. a 33 izr. Cerkiew paraf. jest drewniana a na cmentarzu znajduje się murowana kaplica. Osada składa się z chat wiejskich wzdłuż go ścińca rozrzuconych. Mieszkańcy trudnią się uprawą płonnej roli i drobnym handlem. Pos. tabularna Maryi Sokołowskiej ma 845 mr. la su; pos. mn. 1338 mr. roli, 388 mr. łąk, 233 mr. past. i 214 mr. lasu. Uposażenie parafii składa się z 117 mr. gruntu, 16 sągów drzewa opałowego i dodatku 207 złr. Ż graniczy na płn, z Ługiem, na płd. z Konieczną, na zach. z Regetowem Niżnym a na wschód z Lipną i Czarnem. Mac. Żdziary, część dóbr Boimie, w pow. węgrowskim. Żdziary. l. nazwa skał w Tatrach, ob. Giewont. 2. Ż, nazwa zabudowań nad pot. Piekielnikiem, na obszarze gm. Odrowąż, w pow. nowotarskim. Żdżanne, wś i fol. , pow. krasnostawski, gm. Budka, par. r. 1. Siennica Różana, r. gr. Żdżanne, odl. 12 w. od Krasnegostawu. Posiada cerkiew parafialną, szkołę początkową, młyn, smolarnią, kopalnią torfu, sklep wiejski. W 1827 r. było 41 dm. , 180 mk. , par. Kunów. Cerkiew erekcyi nieznanej. Obecna wzniesiona z muru r. 1804 przez Barbarę Smorczeyrską, Dobra Ż. składały się w r. 1885 z fol. Ż. , Wierzchowiny i Zwierzyniec, awulsów Toruń i Pułanki, rozl. mr. 2769 fol. Ż. z awulsem Toruń gr. or. i ogr. mr. 797, łąk mr. 154, lasu mr. 1405, wody mr. 14, w odpadkach mr. 317, nieuż. mr. 25; bud. mur. 20, drew. 26; płodozm. 7 i 16pol. ; folw. Wierzchowiny gr. or. i ogr. mr. 441, łąk mr. lasu mr. 900, nieuż. mr. 8; bud. mur. 3, drew. 20; fol. Zwierzyniec z awulsem Pułanki gr. or. i ogr. mr. 430, łąk mr. 58, lasu mr. 159, nieuż. mr. 7; bud. mur. i, drew. 9; las nieurządzony, pokłady torfu i wapienia. W dobrach znajdują się dwie cegielnie, fabryka terpentyny, fabryka dachówki i dwa młyny wodne. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Ż. os. mr. 604; wś Zagroda os. 36, mr. 576; wś Majdan Maciejów os. 21, mr. 244; wś Majdan Kostunin os. 10, mr. 73; wś Wierzchowiny os. 50, mr. 690. Zdżar 1. ob. Żar. 2. Ż. , ob. Zdziar. Żdżar 1. al. Zdziar, wś, pow, węgrowski, gm Sinołęka, par. Oleksyn, ma 15 dm. , 287 mk. , 279 mr. W r. 1826 wś Zdziar i Kuźnica miały 9 dm. , 87 mk. 2. Ż. al. Żdżary, pow. łukowski, gm. Dąbie, par. Łuków, ma 27 dm. , 228 mk. , 763 mr. ziemi. W r. 1827 wś rządo wa, 19 dm. , 143 mk. W r. 1580 we wsi Zdzar p. Piotr Kozierski, sługa jegomości starościn, od 4 włók i z dziesięciną osiadłych fl. 4, od zagród i z roli gr. 6, od 2 komornic bez bydła 4 gr. a trzy włóki jako puste przysiągł. Suma fl. 4 gr. 10 Paw. , Małop. , 409. Br. Ch. Żdżar, potok, w pow. nowosądeckin, ob. Mrokowiec. Żdżar 1, al. Żdżary, pustkowie, w pow. o strzeszowskim, pod Myślniowem. 2. Ż. , łąka na Zakrzewie, w pow. jarocińskim. 3. Ż. , łąka na Odrowążu, w pow. Witkowskim. 4. Ż. , łąki na Glinnie, w pow. wągrowieckim. 5. Ż, pu stki w r. 1561 pod Żabnem i Krajkowem, w o kolicy Mosiny. 6. Ż. , pole pod Kostrzynem, ku wschodowi, między drogami wiodącemi do Tomic i Gorzupi. 7. Ż, al. Żdżary, niem. , wś gosp. , w pow. babimojskim, ma urz. okr. i st. cyw. w Hamrze, tamże pocztę a st. kol. w Wolsztynie, par. kat. w Gninie, par. ew. i sąd w Wolsztynie, 11 dym. , 65 dusz. W r. 1793 w posiadaniu Adama Mie lęckiego ze Starej Jabłonny. W. Ł. Żdżar al. Żdżarski Wierch, często Żarski Wierch, szczyt 1178 mt. w Magórze Spiskiej, w pobliżu wsi Żdżar, w hr. spiskiem. W punkcie zetknięcia się Magóry Spiskiej z Tatrami Bielskiemi znajduje się przełęcz Żdżarska, nad wsią Żdany Żauranki Żdżar Żdżanne Żdziary Żdynia Żdymorskie Żdymirka Żdar Żdżarki Żdżarek Żdżareckie Żdany Żdżarowita Żdżarów Żdżarka Żdżary Podspady. Przechodzi ta przełęczą droga bita prowadząca do Kiezmarku. Ob. Magóra 43 i Podspady. Żdżareckie al. Zdziareckie, jezioro pod wsią Żdżarka, w dobrach Hańsk, pow. włodawskim. Leży w zlewie Bugu, płytkie, błotne, ma 26 mr. obszaru. Żdżarek, attyn. dóbr Sucha, pow. radomskim, gm. Białobrzegi. Żdżarka 1. al. Zdżarki, wś nad jeziorem, pow. włodawski, gm. Hańsk, par. r. l. Sawin, r. g. Hańsk, ma 41 dm. , 260 mk. , 25 os. , 2122 mr. , szkołę początkową. Wchodziła w skład dóbr Hańsk. Por. Puliny. Na obszarze wsi jezioro. Żdżareckie. W r. 1827 było 29 dm. , 237 mk. 2. Ż. , ob. Zdziarka. Żdżarki 1. al. Żdżary, wś, pow. rawski, gm. Góra, par. Odrzywół, ma 22 dm. , 168 mk. , 453 mr. ; os. karcz. Czerwona Karczma, ma 1 dm. i 1 mr. dwor. Należała do dóbr Góra. W r. 1827 było 11 dm. , 74 mk. , wieś leżała w pow. opoczyńskim. Istniała już na początku XVI w. w par. Odrzywół Łaski, L. B. , I, 655. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego, z r. 1577 wś Ż. , w par. Odrzywół, miała 2 łan. , 5 zagr. z rolą, 1 bez roli Paw. , Małop. , 282. 2. Ż. , wś, pow. koniński, ob. Polichno. 3. Ż. , pow. włodawski, ob. Żdżarka 1. Żdżarów, wś i kol. , pow. sochaczewski, gm. Rybno, par. Sochaczew W 1827 r. miała 16 dm. , 165 mk. R. 1579. było 7 części szlacheckich, mających 4 1 3 łan. km. , 3 zagr. , 1 kom. i łanu własnej uprawy Pawiń. , Maz. , 205, 210. Żdżarowita al. Żdżarowite, w dok. XIV w. dzisiejsza Żurawita, wś, w pow. gnieźnieńskim, nad Wełnianką, o 3 staje od Kiszkowa. Z tej Ż. pisali się w r. 1397 Jan a w r. 1399 Dobiesław, który jako świadek występuje w sprawie, toczącej się między Jarosławem z Jagodna na północ od Kostrzyna a sąsiadem jego Piotrem Kotem z Tarnowa, w gronie szlachty okolicznej z Gołańca, Złotnik, Nieświastowic i Wronczyna. W aktach poznańskich zachodzą pani Żdżarska Dzarska z r. 1493 i r. 1393 Trojan z Żdżar. Z licznych stosunkowo o nim wzmianek możnaby domyślać się w tej postaci rycerza niczego, którego nagabywali różni żydzi i lichwiarze. Był on dziedzicem Objezierza i zwał się także Objezierskim. Pochodził prawdopodobnie ze Żdżar pod Raczkowem, w okolicy Skoków, które już za arcyb. Łaskiego leżały pustkami. W r. 1582 wymienione są Glinna i Żdżary z borami rączkowskiemi. W r. 1609 graniczą Jagniewie, Żdżary i Modrze. W. Ł. Żdżarowy Krywań, potok, dopł. Czarnej Opawy, wypływa z płd. stoków pasma górskiego Głuchowa, w hr. orawskiem. Zdżarska, przełęcz, ob. Żdżar. Żdżarska Szeroka, niem. Breites Feld przełęcz, dzieląca szczyt tatrzański Stara al. Na widlu 2158 mt. od. Hawrania 2151 mt. . Odległy od Hawrania o 750 mi, tworzy z nim rodzaj wideł i ztąd poszła nazwa. Por. Hawrań. Żdżarski al. Zdziarski grzbiet, jedno z ramion pasma Praszywy Dżumbiru, w Tatrach Niżnych, ob. Wajskowy potok, Żdżarski Wierch, szczyt górski 1178 mi, w głównym grzbiecie Magóry Spiskiej, na granicy gm. Frankowa. Z pod niego wypływają potoki Gajnik i Konarski, które złączywszy się tworzą potok Frankowska Woda, dopł. Kacwińskiej rzeki. Żdżarsko, szczyt 1621 mt. , w Tatrach Niżnich ob. t. . Żdżary 1. wś, pow. warszawski, gm. Czarów, par. Zbików, leży między Gołąbkami a Konotopą. W 1827 r. miała 5 dm. , 51 mk. 2. Ż. , fol. , pow. radzymiński, gm. i par. Radzymin, ma 5 mk. , 1678 mr. 3. Z. , os. młyń. , pow. błoński, gm. Pass, par. Błonie, ma wiatrak, 13 mk. , 45 mr. dwor. i 21 włośc. W r. 1827 Ż. , w par. Izdebno, ma 2 dm. , 12 mk. Wchodziła w skład dóbr Izdebno. 4. Ż. , w XVI w. Sdari i Wzdary, fol. , i Zdarowska Wieś, pow. łowicki, gm. Bielawy, par. Waliszew poprzednio, jeszcze 1879 r. Oszkowice, ma 1 dm. , 17 mk. Na początku XVI w. Zdzary wraz z Droguszą stanowiły jedną całość i wchodziły w skład par. Oszkowice i tamże oddawały dziesięcinę Łaski, L. B. , II, 423. R. 1576 we wsi Wzdary Stan. Łaziński płaci od 2 łan. a Andrzej Małochowski od 2 łan. , karczmy i 9 osad. Paw. , Wielk. , II, 101. Por. Zarowskie. 5. Ż, kol. , pow. turecki, gm. i par. Tokary, odl. od Turka w. 16, ma 17 dm. , 286 mk. W r. 1827 były 2 dm. , 27 mk. 6. Ż. , os. leś. , pow, słupecki, gm. Dłusk, par. Pyzdry, odl. od Słupcy 19 w. , ma 3 dm. 7. Ż. , fol. dóbr Ląd, w pow. słupeckim. 8. Ż. , kol. , wś, fol. , os. leś. , pow. wieluński, gm. Bolesławiec, par. Wójcin, odl. od Wielunia 22 w. ; kol. ma 80 dm. , 883 mk. ; os. leś. 1 dm. , 5 mk. ; os. karcz. 1 dm. , 4 mk. ; folw. ma 13 mk. Lasy tej wsi wchodzą w skład podleśnictwa rządowego Chróścin. W r. 1827 było 62 dm. , 493 mk. Według lustracyi z r. 1564 wś Ż. miała 13 km. os. , 6 łanów, 3 sołtysie i młyn. Dochód wynosił fl. 48 gr. 1 den. 12 Lustr. ,, 161. W reg. pobor. z r. 1552 podano, iż wś Ż. , należąca do zamku w Bolesławcu, ma 16 os. i 6 łan. Paw. , Wielk. , II, 304. 9. Ż. , fol. , pow. wieluński, gm. Lututów, par. Czarnożyły, ma 8 dm. , 87 mk. 10. Ż. , wś i Ż. Nowe, kol. , pow. koniński, gm. Staremiasto, par. Lisiec Wielki, odl. od Konina w. 7. Ż. wś ma 53 dm. , 352 mk. i 1136 mr. ; Ż. Nowe 5 dm. , 28 mk. W r. 1827 było 10 dm. , 120 mk. Wchodziły w skład dóbr Krągola. Na początku XVI w. wś należała do par. Lisiec lecz dziesięcinę z dwu pól kmiecych i dworskich dawano Żdżarsko Żdżarski Wierch Żdżarski Żdżarska Szeroka Żdżarowy Krywań Żdżareckie Żdżary pleb. w Tuliszkowie Łaski, L. B. , J, 274. W reg. pob. z r. 1579 podano wś Lipiny Żdżary, należąca do Piotra Żychlińskiego dziedzica Żychlina. 11. Ż. , wś i fol. nad rz. Rokitną, pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Żdżary, posiada kościół par. drewniany. Wś ma 15 dm. , 182 mk. , 199 mr. ; os. prob. 1 dm. , 5 mk. , 6 mr. ; fol. 9 dm. , 89 mk. , 480 mr. Ż. Poduchowne, wś, ma 5 dm. , 18 mk. , 77 mr. włośc. W 1827 r. było 20 dm. , 125 mk. Kościół paraf. , erekcyi niewiadomej, istniał już r. 1579. W tymże roku we wsi mają części Leniek łanu, 1 ogr. i Fredrich Rokicki Pawiń. , Maz. , 170. Obecny kościół pochodzi z r. 1850. Ź. par. , dek. rawski, 1206 dusz. 12. Z. , wś, pow. łaski, gm. i par. Wygiełzów, ma 3 dm. , 34 mk. , 28 mr. W r. 1827 były 2 dm. , 8 mk. Por. Prusinowice, 13. Ż. al. Zdziary, kol. , pow. łaski, gm. Widzew, par. Pabianice, odl. 21 w. od Łasku, ma 1 dm. , 8 mk. Kol. Ż. powstała z osad uwłaszczonych, ma 141 mr. ziemi or. i ogr. mr. 119, łąk mr. 17, past. mr. 1, nieuż. mr. 4; bud. mur. 3, drew. 3. 14. Z. , wś i fol. , pow. radomski, gm. i par. Błotnica, odl. od Radomia 17 w. , ma 17 dm. , 172 mk. , 604 mr. włośc. i 150 dwor. Ż. wchodziły w skład dóbr Kiełbów. W 1827 r. było 11 dm. , 91 mk. Wspomniana w opisie par. Błotnica z początku XVI w. Łaski, L. B. , I, 677. W r. 1569 we wsi Zdzar siedzą na pięciu działach Gojscy z poblizkiego Gozdu, cy w ogóle 6 łan. i 1 kom. Paw. , Małop. , 310. 15. Ż. , wś, pow. nowoaleksandryjski, gm. Irena, par. Bobrowniki. W 1827 r. miała 22 dm. , 151 mk. W r. 1569 we wsi Zdzar, w pow. stężyckim, było 5 półłanków km. Paw. , Małop. , 331. 16. Ż. , pow. łukowski, ob. Żdżar. 17. Ż. , pow. włodawski, ob. Żdżarka. 18. Ż. , dziś Zdziarka, w pow. płońskim, wś wspominana w dok. z r, 1349 jako leżąca na granicy kasztelanii wyszogrodzkiej i płockiej Kod. Maz. , 59, będzie to zapewne dzisiejszy Zdziar, w pow. płockim. W r. 1391 Zdzisław de Zdzary otrzymuje sołtystwo we wsi Wrońsk dziś pow. płoński. W reg. pobor. z r. 1570 wymienioną jest między posiadłościami klasztoru czerwińskiego wś Zdzarka, mająca 13 łan. i karczmę Paw. , Maz. , 130. Br. Ch. Żdżary 1. z Kaczówką, wś, pow. dąbrowski, leży w równinie, wzn. 193 mt. npm. , przy gościńcu z Dąbrowy 9, 3 klm. do Radomyśla. Par. rz. kat. w Radgoszczy. Wś składa się z dwóch osad blisko siebie położonych Żdżary 23 dm. i Kaczówka 53 dm. . Obie osady mają 83 dm. i 416 mk. 202 męż. , 214 kob. , 405 rz. kat. i 11 izrael. Pos. tabularna ma w ogóle 94 mr. ; pos. mn. 727 mr. Za Długosza L. B. , I, 13 należała wieś do Stanisława Ligięzy i miała 7 łan. km. W r. 1536 Paw. , Małop. , 497 o wsi Zdżari piszą lustratorowie Wieś wielm. Feliksa Ligauzy, burgrabiego krak. Jest w niej 8 kmieci, 3 na łanach, reszta na półłankach siedzi, karczma płacąca 2 grzyw. i kamień łoju. Gały czynsz od kmieci i z karczmy wynosi 9 grzyw. Dają wielką ilość gontów imbricum, kwart miodu, każdy podług ilości posiadanej roli daje kapłony, sery i jaja. Pańszczyznę odrabiają do Dąbrowy. Lasy i bory mają wspólne z Dąbrową. W r. 1581 ibid. , 260 miały Ż. 6 kmieci, 3 łanu, chałupnika, 2 komorn. z bydłem, rzemieśln. i karczmę z łanu. Ż. i Kaczówka graniczą na płn. i wsch. z Radgoszczą, na płd. z Luszowicami, na zach. z Nieczajną i Gruszowem Wielkim. 2. Ż. al. Zdziary, wś, pow. niski, leży w piaszczystej równinie 182 mt. npm. , 11 klm. na płn. od Ulanowa; par. rz. kat. w Pysznicy. Zbudowana śród borów sosnowych, wś łączy gościńcem z Zarzycami nad Sanem, liczy 49 dm. i 272 mk. 154 męż. , 118 kob. , 242 rz. kat. , 21 gr. kat. i 9 izr. Pos. tabularnej niema, pos. mn. ma 811 mr. roli. Osada powstała już po r. 1662, niema jej bowiem w poprzednich spisach poborowych. Wieś parafialna Pysznica zapisana bywa pod nazwą Pysienko. 3. Ż. al. Zdziary, wś, pow. ropczycki, w równinie, nad pot. Kamionką, zwanym, w dalszym biegu Ocieką, praw. dopł. Wisłoki, 11 klm. na płn. od Ropczyc. Par. rz. kat. w Witkowicach. Wś składa się z 62 dm. i 326 mk. 167 męż. , 159 kob. rz. kat. Pos. tabularna Andrzeja hr. Potockiego wynosi 383 mr. obszaru, w tem 155 mr. lasu; pos. mn. 489 mr. w ogóle. Ż. graniczą na wschód z Rudą, na zach. z Ocieką, na płd. z Borkiem Małym, na płn. zaś z dużemi lasami. Ob. Grabówka t. , 781. 4. Z. , os. dom. do Poręb Dymarskich, w pow. kolbuszowskim. 5. Ż. , wś, w pow. tarnowskim, śród lasów sosnowych, 4 klm. na płd. zach. od Czarny, nad pot. Chotowskim, lew. dopł. Wisłoki. Par. rz. kat. w Straszęcinie. Wś składa się z 201 rozrzuconych domów i 915 mk. 440 męż. , 475 kob. rz. kat. Pos. tabularna ks. Sanguszki ma 2255 mr. obszaru, w tem 297 mr. roli, 25 mr. łąk, 1 mr. 124 sąż. kw. ogrodu, 17 mr. past. , 1780 mr. lasu, 17 mr. 508 sąż. kw. stawów i moczarów, 114 mr. nieuż. , 1 mr. 926 sąż. kw. parcel budowlanych; pos. mn. ma 922 mr. roli, 354 mr. łąk i ogr. , 313 mr. past, i 131 mr. lasu. Za Długosza L. B. , I, 611 i, 261 Szczary posiadał Jan Podogrodzki i Mikołaj Dąbczyński, obaj Gryfici. W XVI w. nazywano wieś Żdziary Pogorza; r. 1536 miała 7 łan. km. , folwark, młyn i 5 sadzawek; r. 1581 była własnością ks. Ostrogskiego Pawiń. , Małop. , 247 i 538 i miała 11 kmieci, 2 łany, młyn, 5 zagród z rolą, 4 komorn. z bydł. , 8 kom. bez bydła, 4 rzem. i 4 rybaków. Ż. graniczą na południe z Machowa, na wschód z Czarną i Chotową, na zach. z Żebrki Żebranka Żebraki Żebrak Żebraczycha Żebraczka Żebracze Żebracza Żebiszki Żebirtany Żebienkowo Żebery Żeberela Żebera Żdżory Żdżenice Żdżary Żdżary lą Rzędzińską i Jodłówką, na płn. z Jaworni kiem. Mac. Żdżary, góra 811 mt. , na obszarze wsi Drużbaki, na Spiżu. Żdżary, niem. Saerchen, wś, pow. wojerecki, par. ew. w miejscu. W r. 1885 miała 646 ha, 91 dm. , 509 mk. 5 kat. . W r. 1840 było we wsi 384 Serbów a 1880 r. liczono 505. Żdżenice, ob. Zdzienice. Żdżory, wś nad Bugiem, pow. włodzimierski, gm. Zabołotce, 49 dm. , 487 mk. , cerkiew paraf. Żdźychów, ob. Zdzichów. Żebera, rzeczka, w gub. kowieńskiej, prawy dopływ Wenty. Przybiera od lewego brzegu Żeberelę. Ob. Dyrmejki. Żeberela, strumień, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Żebery pr. dopł. Wenty. Żebery 1. wś, pow. rossieński, gm. Konstantynów, par. Ławkowe, o 72 w, od Rossień. 2. Ż. Dongwiety w spisie miejscowości Ż. Dotwiety, wś, pow, szawelski, gm. Błagowieszczeńsk, o 49 w. od Szawel. Żebienkowo, fol. , pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. i par. Wornie, o 28 w. od Telsz, własność Pieczkowskich, 455 dzies. 120 lasu, 40 nieuż. . Dawniej własność Szulców. Żebirtany, fol. i karczma, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 21 w. od Trok. Folw. ma 1 dra. , 9 mk. katol. , os. karcz. 1 dm. , 8 mk. żydów. Żebiszki, pow. kowieński, ob. Żabiszki. Żebracza, góra pod Oświecimiem, otrzymała nazwę od t. . Żebraków, najemnego żołdactwa czeskiego, którzy nieotrzymawszy swego żołdu w r. 1457 zajęli Myślenice i rozłożyli się obozem na górze pod Oświecimiem, zkąd pustoszyli okolice. Ob. Myślenice t. . Żebracza, wś nie istniejąca obecnie. Według reg. pob. pow. szląskiego z r. 1581 wś Żebracza, w par. Bestwina dziś pow. bialski w Galicyi, miała wraz z Kaniowem 4 zagr. z rola, 1 kom. z bydł. , 1 bez bydłą Pawiński, Małop. , 104. Żebracze, szczyt górski 678 mt. , na obszarze gm. Wisłok Wielki, w pow. sanockim. Ze stoków wypływa pot. Maszówka, praw. dopł. Osławiy. Żebracze, wś, pow. liski, ob. Żubracze. Żebraczka, w spisie urzęd, Żebrołka, wś, pow. nowomiński, gm. Iwowe, par. Seroczyn, ma 165 mk. , 260 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 111 mk. W r. 1579 Stan. Karwicki płaci tu od 9 łan. km. R. 1660 wchodzi wieś w skład ststwa latowickiego. Żebraczka 1. góra 534 mt. , w pow. sądeckim, na granicy gmin Jasienna z Bukowcem i Lipnicą Wielką. 2. Ż. , góra lesista 417 mt. , w pow. limanowskim, na płn. brzegu pot. Łososina. Żebraczka, wś nie istniejąca obecnie. NaSłownik geograficzny T. XIV. Zeszyt 166 zwę jej no dotąd góra Żebraczka, leżąca w pow. sądeckim, na granicy gm. Jasienna z Bukowcem i Lipnicą. Wś sama zlała się widocznie w jedną całość z Bukowcem. W r. 1382 Mroczko z Sędziszowa sprzedaje w Krakowie wsi; Bukowiec i Żebraczkę Stanisławowi z Łowszowa i Mroczkowi ze Stróżny za 70 grzyw. Kod. Małop. , III, 342. W połowie XV w. wś Ż. , w par. Lipnica Wielka, własność Szropa, miały łany kra. , z których płacono za dziesięcinę po 1 fertonie bisk. krakowskiemu. Sołtystwo płaciło po fertonie pleban. w Lipnicy Długosz, L. B. ,, 238. Według reg. pob. pow. sandeckiego z r. 1581 wsi Żebraczka i Bukowiec, w par. Lipnica, własność Wojnarowskich, miały 2 łan. km. , 1 sołtysi, 2 zagr. z rolą Paw. , Małop. , 135. Żebraczycha, zaśc. nad rzką Wołka, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Bakszty o 8 w. , o 107 w. od Oszmiany, 2 dm. , 29 mk. katol. w 1865 r. 3 dusze rewiz. . Żebrak, wś i fol. nad rzką Kostrzyn, pow. siedlecki, gm. i par. Wodynie, ma 22 dm. , 150 mk. , 546 mr. W 1827 r. było 15 dm. , 127 mk. Znaleziono tu ślady osad z czasów przedhistorycznych urny i krzemienie obrobione. R. 1576 wś Żebrak płaci od 2 łan. km. Paw. , Maz. , 222. Żebrak, szczyt 711 mt. , na płn. granicy gm. Rabe, w pow. liskim, w lesistym pasśmie. Żebracki las. W pobliżu płynie pot. Rabski i Mchowa z pot. Długim, dopływy Hoczewki. Żebrak, łąka na Broniszewicach, w pow. pleszewskim. Żebraki, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , gm. Masiady, o 50 w. od Telsz, w sąsiedztwie wsi Szerksznie. Żebranka al. Zbranki, potok, lewy dopł. Sadowy, w pow. kimpoluńskim. Na wschodnim brzegu wznosi się szczyt Eunkulec 1059. Żebranówka al. Zebranówka, także Sobra nówka, wś, pow. śniatyński, 18 klm. , na płn. zach. od Śniatyna, 9 klm. na płn. wsch. od są du pow. , st. kol. i urz. poczt. w Zabłotowie. Na wsch, leżą Hańkowce i Albinówka, na płd. wsch. i płd. Trofanówka, na płn. Kułaczkowce 2 ostatnie w pow. kołomyjskim. Wzdłuż granicy zach. płynie pot. Łukacz, dopł. Czerniawy, wpadają cej do Prutu, a wzdłuż granicy wsch. Orelec, dopł. Prutu. W r. 1890 było 121 dm. , 605 mk. w gm. 564 gr. kat. , 5 rz. kat. , 36 izr. ; 554 Rus. , 15, 36 Niem. . Par. rz. kat. w Zabło towie, gr. kat. w Tułukowie. We wsi jest cer kiew. Lu. Dz. Żebrki, r. 1577 Żebri, wś, pow. szczuczyński, gm. i par. Grabowo. W 1827 r. było 9 dm. , 65 mk. W r. 1577 płaci tu Paweł z braćmi od łan. km. Paw. , Maz. , 365. Żebrówka al. Krztynia, Ołudza, rzeczka, 48 Żebrówka Żebranówka Żebrzyszki Żebry Żebruny Żebrowszczyzna Żebrowo Żebrówka bierze początek w pow. olkuskim, pod wsią Wierzbicą, płynie śród piasków wyżyny olkuskiej ku wschodowi pod Żebrowo a potem w kierunku zach. płn. przez Otolę, Jeziorowice, koło Ołudzy wchodzi na obszar pow. włoszczowskiego, od wsi Kaszczor zwraca na wsch. płn. , płynie przez Bonowice i za Tęgoborzem, na zach. Szczekocin, uchodzi od lew. brzegu do Pilicy. Pod Bonowicami łączy sie, Pradła. Żebrówka, wś, pow. radzymiński, gm. Rudzienko, par. Wiśniew, ma 256 mk. , 726 mr. Spisy pobor. z XVI w. i spis z 1827 r. nie podają tej wsi. Żebrówka, jezioro, w pow. rossieńskim, w dobrach Pogryżów i Cytowiany. Żebrówka, pow. kamieniecki, ob, Ziobrówka. Żebrowo, wś, wchodząca w skład ststwa libertowskiego ob. Libertowska Wola. Nie podają tej nazwy ni reg. pobor. z XVI w. ni spis z r. 1827. Nie oznacza jej tez mapa wojennotopograficzna. Będzie to zapewne cześć Wierzbicy lub Otoli, w pow. olkuskim. Istnienie wsi tej nazwy stwierdza miano rzeczki Żebrówki. Żebrowszczyzna, białor. Żabrouszczyna, wś nad bezim. dopł, Wołmy, pow. miński, przy gośc. handl. z Wołmy do Iwieńca, gm. Iwie niec, o 3 w. od Wołmy, ma 8 osad; miejscowość falista, grunta szczerkowe. A. Jel. Żebruny, uroczysko, pow. prużański, w 1 okr. pol. , gm. Noski, 21 dzies. , roli; własność Żebrunów. Żebry 1. Idźki, mylnie Icki, wś, pow. przasnyski, gm. Chojnowo, par. Czernice, odl. 13 w. od Przasnysza, ma 4 dm. , 20 mk. , 103 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 25 mk. W r. 1567 Ż. Idzikowicz miały 2 części po wł. i 1 ogr. 2. Ż. Kordy, wś, tamże, ma 9 dm. , mk. , 120 mr. W r. 1827 było 8 dm. , 43 mk. R. 1567 Zebry Zoledki Kordy miały w 4 działach 1 3 włók. 3 Ż. Marcisze, wś, w temże położeniu, ma 4 dm. , 40 mk. , 125 mr. W r. 1827 były 3 dm. , 53 mk. R. 1567 Ż. Marcisze Kijewicze miały 4 działy po. Tarały, Ż. Włosty i Ż. Wiatraki, wś i folw. , pow. pułtuski, gm. Kozłowo, par. Gzy, odl. 12 w. od Pułtuska. W r. 1827 Ż. Falbogi miały 10 dm. , 66 mk. ; Ż. Tarały 4 dm. . 25 mk. ; Ż. Wiatraki 11 dm. , 76 mk. i Ż. Włosty 6 dm. , 29 mk. W r. 1576 Z. Taraly miały 2 łan. , 1 mr. , Ż. Włosty 1 łan. , Ż. Falbogi 3 łan. , 2 zagr. , Ż. Sławki 1 łan, Ż. Soki Wiatraki 1 łan. , Ż. Dadzbogi Stara wieś 1 łan. Paw. , Maz. , 320. W r. 1868 folw. Ź. Falbogi rozl. mr. 282 gr. or. i ogr. mr. 192, łąk mr. 10, pastw. mr. 50, nieuż. mr. 30. Wś Ż. Falbogi os. 16, mr. 76. W r. 1885 fol. Żebry Tarały Wiatraki rozl. mr. 389 gr. or. i ogr. mr. 325, łąk mr. 17, past. mr. 15, lasu mr. 21, nieuż. mr. 11; bud. mur. 3, drew. 10; płodozm. 10pol. Wś Z. Wiatraki os. 8, mr. 26. 5. Ż. Grzymki, Ż. Ostrowy, Ż. Pieczyska, Ż. Stawki, Ż. Starawieś i Ż. Zabin, wsi drobnej szla chty, pow. ostrołęcki, gm. Nakły, par. Ostrołęka. W r. 1827 Ż. Grzymki miały 6 dm. , 39 mk. ; Ż. Kończany 3 dm. , 14 mk. ; Ż. Ostrowy 9 dm. , 41 mk. ; Ż. Pieczyska 6 dm. , 30 mk. ; Ź, Stara Wieś 7 dm. , 45 mk. ; Ż. Stawki 4 dm. , 32 mk. ; Ż. Wierzchlas 15 dm. , 77 mk. ; Ż. Żabin 9 dm. , 51 mk. 5. Ż. Chudek, wś nad rz. Omulew, pow. makowski, gm. Sypniewo, par. Nowawieś, ma 760 mr. obszaru. Mieszka tu drobna szla chta. W r. 1827 było 14 dm. , 76 mk. W r. 1582 istniały w jednej grupie Żebry Wierz chlasa 1 łan. Ż. Żabino 1 łan, 1 zagr, , Ż. Stawki łanu, 5 zagr. , Ż. Starawieś 2 łany, 1 rzem. , Ż. Grzymki 2 i Z. Podsędki, wś, pow. makowski, gm. i par. Sieluń. Mieszka tu drobna szlachta. Wreg. pob. z r. 1582 Ż. Perose płaca od 4 łan. , 2 zagr. a Ż Dziwani od 2 łan. Paw. , Maz. , 389. W 1827 r. Ż. Perossy mia ły 17 dm. , 93 mk, a Ż. Podsędki 2 dm. , 6 mk. 8. Ż. Cząstkowiec i Laskowiec al. Laskowskie, wś nad rz. Bugiem, pow. ostrowski, gm, i par. Nur, ma 215 mr. Mieszka tu drobna szlachta i włościanie. W 1827 r. było 23 dm. , 186 mk. W spisach pohor. z XVI w. nie podana. 9 Z. , wś i fol. nad rz. Wissą, pow. szczuczyński, gm. i par. Wąsosz, leżą przy drodze z Radziłowa do Wąsosza, mają 1925 mr. , przeważnie ziemi fol warcznej. W r. 1827 było 3 dm. , 20 mk. R. 1577 płaci tu Andrzej Iłowski, kaszt. wi zneński, dzierżawca, od 12 łan. km. Pawiń. , Maz. , 362. 10. Ż. , wś szlach. i włośc. , pow. szczuczyński, gra. i par. Grabowo. W r. 1577 we wsi Żebry Żebrki płaci Paweł z braćmi od 7 łan. Paw. , Maz. , 365. 11. Ż. , wś, pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo. W 1827 r. było 12 dm. , 69 mk. R. 1578 płacą tu od 6 łan. , 1 zagr. Paw. , Maz. , 376. 12. Ż. Wybranowo, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo. Mieszka tu drobna szlachta. Jest to stare gniazdo Żebrowskich, wspominane w aktach sądowych łomżyńskich z r. 1403 1417. R. 1578 z 10 działów płacą pobór od 11 21 dm. , 103 mk. 13. Ż. Wielkie, wś, pow. mazowiecki, gm. Klukowo, par. Kuczyn. Istniała już w XVI w. W 1827 r. miała 17 dm. , 118 mk. Br. Ch. Żebry 1. wś i 4 majątki, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Brzostowica Wielka, o 50 w. od Grodna. Wś ma 133 dzies. ziemi włośc. , majątki 180 dzies. 12 łąk i pastw. , 26 lasu, 5 nieuż. ; należą do Desplerów, Matuszewskich, Sielawków i Siegodnika. 2. Z. , wś, pow, rossieński, gm. i par. Kielmy, o 28 w. od Rossień. Żebrzyszki, wś i folw. , pow. sejneński, ob. Zebrzyszki. Żdżary Żechowicze Żebrówka Żegań Żegalszczyzna Żegadły Rembiszewo Żedyki Żedowejnie Żednia Żedejkany Żeczkalnie Żecholewo Żeburtany Żebulicha Żebukszta Żebukszta. l. jezioro, pow. wileński, w dobrach Orniany. 2. Z. , uroczysko, tamże. Żebulicha, folw. , pow. newelski, własność Wołyńców, 50 dzies. Żeburtany al. Żyburtany, folw. , pow. wileń ski, w 5 okr. pol. , o 18 w. od Wilna, 1 dm, , 17 mk katol. , 129 dzies. ; własność Sosnowskich. Żecholewo, 1575 Czechlin, niem. Zechlin i Sechlin, wś i dobra, w Pomeranii, pow. słupski, par. ew. Główczyce, par. kat. Słupsk. R. 1363 nadaje komtur gdański Ludeke v. Essen Stani sławowi, Piotrowi, Wojciechowi i Jakubowi i ich prawowitym spadkobiercom dobra Żechole wo Sechlin na prawie pol. w dzień św. Łucyi, 11 grud. ob. Gesch, der Lande Lauenburg und Buetow v. Cramer, Żechowicze, wś na prawym brzegu Prypeci, pow. mozyrski. Naprzeciw wsi jezioro Michałówka, będące właściwie zatoką Prypeci. Żeczkalnie, wś, pow. władysławowski, gm. Gryszkabuda, par. Pilwiszki, odl. od Władysławowa 21 w. , ma 11 dm. , 103 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. W r. 1827 było 9 dm. , 99 mk. , par. Gryszkobudzie. Żedejkany 1. dobra, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , gm. Pompiany, o 31 w. od Poniewieża, własność dawniej Piotra Lwowa, 546 dzies. W 1859 r. 7 mk. , gorzelnia i młyn. 2. Ż, wś, tamże, o 52 w. od Poniewieza. Żednia, st. dr. żel. poleskich, na przestrzeni BaranowiczeBiałystok, w pow. białostockim, pierwsza od Białegostoku o 20 w. i miedzy Waliłami o 11 w. , odl. o 177 w. od Baranowicz. Żedowejnie, os. karcz. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 50 od Wilna, 1 dm. , 10 mk. żydów. Żedyki, Żedziki, chutor, pow. prużański, w 3 okr. pol. , gm. murawiewska, o 44 w. od Prużany, należy do dóbr Sieliszcze, Wisłockich. Żegadły Rembiszewo, ob. Rembiszewo Studzianki. Żegalszczyzna, pow. słucki, ob. Żygałki. Żegań, niem. Sagan, w dok. veius, miasto powiatowe na Szląsku pruskim, w reg. lignickiej, na praw. brzegu Bobrawy lew. dopł. Odry, na wzn. 381 st. par. npm. , o 11 mil na płn. zach. od Lignicy, 60 klm. od Głogowy i 105 klm. od Leszna wielkopolskiego. Posiada stacyą dr. żel. głogowskiej, odl. 139 klm. od Wrocławia, zamek z okazałym parkiem, rezydencyą rodziny książąt na Żeganiu Sagan, kościół par. M. Boskiej Łaskawej, dawniej klasztorny, kaplicę św. Anny, kościół szkolny pojezuicki, kościół św. Ducha dawniej szpitalny, dwie kaplice cmentarne, kościół par. ewang. od r. 1709, gimnazyum katolickie, dawniej kolegium jezuickie od r. 1628, szkołę miejska katolicką, szkołę miejska ewang. od r. 1709, szkołę ewang. dla dziewcząt od r. 1823, szkołę rzemieślnicza i kilka drobnych zakładów, seminaryum nauczycielskie ewang. , zakład poprawczy dla kobiet od r. 1838 w dawnem seminaryum jezuickiem, fabrykę sukna, papiernią. Do miasta należy 2373 ha 465 roli, 48 łąk i 1600 lasu. W r. 1885 było 807 dm. , 3049 gospodarstw, 12010 mk. 5509 męż. , 6501 kob. ; co do wyznania 9132 ewang. , 2634 katol. , 80 innych wyzn. , 64 żyd. Obszar dworski Sagan obejmował 311 ha 1 roli, 249 lasu, 11 dm. , 103 mk. 45 katol. W r. 1840 było 581 dm. , 6 kościołów, 6 szkolnych budowli, 4 szpitale, 34 budowli publicznych, 14 fabryk i młynów, 6603 mk. 4977 ew, , 1558 kat. , 68 żyd. . Miasto miało wtedy jeszcze mury obwodowe z trzema bramami Żarską, Eckerską i Szpitalną, prowadzącymi do trzech przedmieść, trzy mosty na Bobrawie i cztery na jej dopływie Tschirne, Czerna. Knie w swym Słowniku geogr. Szląska przytacza, niewiadomo zkąd wzięte, podanie, iż założycielką Ż. była Saganna, córka legendowej Wandy. Pierwotna osada i gród istniały tam gdzie dziś znajdują się wsi Alt Kirch i tadt. Kościoł w pierwszej z nich miał powstać z pogańskiej świątyni. Zniszczona przez pożar w r. 1140 osada została przeniesiona r. 1170 przez księcia Bolesława Kędzierzawego na dzisiejsze miejsce w dolinie Bobrawy. W r. 1178 istnieje tu gród. W r. 1310 saganenses zawierają związek z mieszczanami Głogowy i Freistadtu dla wspólnego ścigania rozbójników. Na akcie podpisali się Jakub, sędzia dziedziczny, Jan magister civium i dwaj rajcy. Są to przeważnie niemcy sądząc z imion i nazwisk. W akcie działu książąt szląskich w Głogowie 1312 r. występuje Ż. jako miejsce obronne. W r. 1319 książęta szląscy Henryk i Prymke swój obszar na praw. brzegu Zgniłej Obry, od jej ujścia do Odry i obszar lew, brzegu Obry do Międzyrzecza, ustępują margrabiom brandeburskim i otrzymnją za to Żegań, Krosno i Międzyrzecz. Akt spisano po niemiecku Kod. Wielk. , Nr 1012. R. 1326 nadaje miastu 50 włók Henryk, ks. głogowski. W r. 1329 tenże Henryk, dux Slesie et Glogovie, uznaje się hołdownikiem Jana, króla czeskiego, z posiadłości i grodów, w liczbie których jest Zagano. W latach 1360 i 1369 niszczą osadę pożary a r. 1359 zaraza. W r. 1397 zostaje centrem odrębnego księstwa. R. 1429 Husyci odstępują, od miasta za okupem 600 fl. , spaliwszy tylko klasztor augustyanów. Czesi zdobywają Ż. w r. 1461, ponieważ tameczny książę Baltazar nie chce uznać władzy króla Jerzego. Baltazar odbiera Ż. w r. 1467 a brat jego Jan w r. 1472, zdobywszy ponownie, niszczy ogniem całe miasto. W r. 1488 kupują Ż. z księstwem Ernest i Albert książęta sascy a r. 1549 Maurycy, kurfirst saski, sprzedaje królowi czeskiemu Ferdynandowi. Żegatów Żegatówka Żebukszta Żegiestów Wskutek rozszerzenia się reformacji, protestanci otrzymują w zamian za kościół parafialny kościół franciszkański, gdyż zakonnicy opuścili wtedy swój klasztor. Ludność i zamożność miasta wzrosła tak, że w r. 1564 zaprowadzono wodociągi. Zaraza w r. 1570 zabrała 1570 ofiar. W r. 1601 nabywa miasto dobra kameralne. Handel suknem, żelazem i lnem rozwija pomyślnie. Wojna 30 letnia przyniesie miastu wydatków i strat 418885 fl. Na 535 domów 421 ulegnie zniszczeniu. Wallensteina wojsko zajmuje miasto r. 1524, on sam otrzymuje od cesarza księstwo żegańskie r. 1627 i rządzi nim do 1634 tak uciążliwie dla podwładnych, że ludność biednieje lub emigruje. R. 1648 nabywa Ż. ks. Lobkowitz. Prześladowanie ewangielików występuje r. 1668. Wielkie pożary 1677, 1688 i zaraza 1696 niszczą miasto; pożar r. 1730 zostawia tylko 28 domów. Szwedzi z armii Karola XII przechodzą tędy r. 1707. Wojna siedmioletnia przyniosła miastu 3943 tal. długu. Piotr, ks. kurlandzki, kupuje Ż. w r. 1786. W latach 1792 do 1794 odbudowywa się z muru 353 domów. Przechody Francuzów 1806 1813 kosztowały 65000 tal. Kościół par. katolicki założony został r. 1183 i uposażony przez miasto. W r. 1284 oddany został kanonikom reguły św. Augustyna, których klasztor założony r. 1217 w Naumburgu nad Bobrawą przez Henryka Brodatego, został przeniesiony do Ż. przez ks. Przemysława. Zarządzali oni parafią do zniesienia klasztoru r. 1810. Klasztor posiadał swą własną kaplicę św. Anny, dotąd istniejącą i szpital św. Anny. W dok. z r. 1330 występuje Guncelinus abbas saganensis. Miasto prowadziło długie spory i procesy z klasztorem o prawe do kościoła, dopiero układ zawarty r. 1333 przyznał mieszczanom prawo do zewnętrznych murów i wieży z dzwonami. Do klasztoru należał również kościół parafialny przy szpitalu św. Ducha, poświęcony r. 1303 przez, biskupa Semigalii. Drugi klasztor franciszkanów, z kościołem św. Piotra i Pawła, powstał około r. 1300 data wzniesienia kościoła. Opuszczony przez zakonników r. 1539, oddany został protestantom r. 1551 a następnie jezuitom, którzy przybyli do Ż. r. 1629. Dwaj panowie szlązcy v. Sprinzenstein i v. ofiarami i zapisami pomogli jezuitom do wzniesienia kolegium w r. 1666 i utworzenia seminaryum na 74 wychowańców. Po zniszczeniu przez pożar r. 1688, odbudowano w latach 1689 1697 na nowo kolegium, szkołę, seminaryum i kościół. Po kasacyi jezuitów r. 1773 zamieniono fundusz seminaryjny na stypendyalny. Kościół ewangielicki św. Trójcy wzniesiony został dopiero r. 1709 kosztem 50000 tal. Ozdobą miasta jest wspaniały zamek książęcy, z przepysznym parkiem, bażantarnią, winnicami. Dzieje Ż. opowiada Esajas Tybing w dziełku Paradisus Silesiae inferioris rękopis w bibliot. uniw. wrocław. i Stenzel Chronologisches Verzeichniss der denkwuerdigen Begebenheiten der Stadt. Żegański powiat obejmuje obszar księstwa żegańskiego, ma 19 mil kwadr. , zajmuje piaszczystą równinę, nizko położoną, pokryta przeważnie lasami i zaroślami. Liczne stawy i zbiorniki wody sprzyjają hodowli ryb. Z płodów mineralnych znajduje się węgiel brunatny i że lazo. Przemysł fabryczny, dość rozwinięty, pole ga na wyrobie sukna, płótna, papieru, tektury, szkła, porcelany, żelaza. Liczne przędzalnie wełny i lnu, warsztaty tkackie i blicharnie. Po wiat obejmuje w ogóle 111, 073 ha, w tem 38441 ha roli, 7550 łąk i 57411 lasu. Do trzech miast Żegań, ha 1259 roli 83 łąk, 2543 lasu, do 120 gmin wiejskich 57875 ha 26907 roli, 5049 łąk, 20929 lasu, do 81 obszarów większej własno ści 48913 ha 10275 roli, 2418 łąk, 33939 la su. W gminach miejskich jest 14174 mk. 10998 ew. 2917 kat. , 81. wyzn. 178 żyd. , gminy wiejskie mają 38886 mk. 32899 ew. , 5818 kat. , 148 własność 3476 mk. 3118 ew. , 456 kat. , 1 wyzn. , 1 żyd. . Ogółem było w powiecie w 1871 r. 54814 a 1884 r. 56536 mk. Br. Ch. Żegary 1. wś nad jez. Dafrajcis, pow. sejneński, gm. i par. Berżniki, odl. od Sejn 7 w. , ma 33 dra. , 284 mk. , 34 os. , 752 mr. Wchodziła w sklad dóbr Krasnogruda. W 1827 r. było 17 dra. , 195 mk. 2. Z. , pow. sejneński, ob. Posejny, 3. Z, wś, pow. sejneński, gm. i par. Sereje, odl. od Sejn 44 w. , ma 41 dm. , 381 mk. W 1827 r. było 34 dm. , 312 mk. 4. Z. , wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Udrya, odl. od Kalwaryi 49 w. , ma 27 dm. , 271 mk. W 1827 r. było 18 dm. , 137 mk. Żegary 1. wś włośc. nad jez. Styrnie, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 48 w. od Święcian, 2 dm. , 18 mk. katol. 2. Ż. , wś włośc. i ferma skarbowa, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce o 10 w, , okr. wiejski Krużuńce, o 77 w. od Trok, 28 dm. , 202 mk. 1 prawosł. , 193 katol, 8 żydów; w 1865 r. 69 dusz rewiz. Na gruntach fermy w czasie uwłaszczenia włościan osadzono wś Nowosiele. Żegaryno 1. wś włośc. nad rzką Żyżmorką, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Międzyrzecz, okr. wiejski Rudniki, o 13 w. od gminy a 21 w. od Trok, 2 dm. , 12 mk. katol. podług spisu z 1895 r. 17 dusz rewiz. . Założona po uwłaszczeniu włościan. 2. Ż. , zaśc. , tamże, o 24 w. od Trok, 1 dm. , 5 mk. katol. 3. Ż, zaśc. , tamże, o 28 w. od Trok, 1 dm, , 7 mk. katol. Zegaryszki 1. al. Zagaryszki wś i fol. , pow. suwalski, gm. Andrzejewo, par. Puńsk, odl. od Suwałk 29 w. Wś ma 14 dm. , 127 mk. , 325 mr. ; fol. 2 dm. , 13 mk. Wchodził w skład dóbr Krasno. W r. 1827 było 4 dm. , 59 mk. Por. Zagaryszki 2. Ż, wś, pow. maryampolsM, gm. Aleksota, par. Godlewo, odl. od Maryampola 51 w. , ma 20 dm. , 178 mk. Wchodziła w skład dóbr Freda Dolna Żegatów, mylnie, ob. Żegotów. Żegatówka, wś nad rz. Śniwodą, pow. lityński. Żegena, struga, uchodzi do Niewiaży pod Poniewieżem. Żegiestów, wś, zakład kąpielowy i st. dr. żel. na linii TarnówOrłów Orlo na Węgrzech, na praw. brzegu Popradu, pow. nowosądecki, par. rz. kat. w Muszynie, grkat. w Miliku. Wś leży w stronie płn. zach. od zakładu kąpielowego o 2 klm. , nad pot. Żegiestowskim, dopł. Popradu, posiada szkołę 1klas. , 806 mk. , przeważnie gr. kat. obrządku, należących do par. w Miliku. Przy wsi st. dr. żel. , odl. 124 Mm. od Tarnowa. Wś wchodziła pierwotnie w skład dóbr Muszyna. Zakład kąpielowy przy zdrojach mineralnych mieści się o 2 klm. ku płd. , w wązkim wąwozie górskim, spływającym ku Popradowi. Na dole tuż nad rzeką mieści się stacya dr. żel. Żegiestów Zdrój, od której prowadzi pod górę droga do zakładu, ukrytego w wąwozie lesistym. Zakład cały składa się z domu zdrojowego dwupiętrowego, zbudowanego nad głównym źródłem, tryskającym z pod góry. Czerszla, na wznies. 480 mt. npm. , z domu piętrowego mieszczącego kąpiele mineralne z wannami parą ogrzewanemi, sześciu domów mieszkalnych mieszczących wraz z domem zdrojowym do 300 pokojów. Przy zakładzie znajduje się mała drewniana kapliczka, w której odprawiają nabożeństwo księża bawiący tu na kuracyi w czasie lata, stały nrząd poczt. i telegr. , apteka, czytelnia zakładowa, dwie restauracye i trzecia dla izraelitów, karczma i kilka sklepików. Nad Popradem, w pobliżu stacyi kolejowej, stoją łazienki do kąpieli letnich. Wzniesienie doliny Popradu pod zakładem wynosi 404 mt. , górny koniec zakładu sięga 486 mt. a wyniosłości okalające dolinę zakładu dochodzą 760 mt. npm. Główny zdrój mineralny dostarcza na dobę 25000 litrów szczawy żelazistej, przewyższającej zarówno obfitością kwasu węglowego jak i bogactwem składników mineralnych żelaza zdroje Krynicy. Zawierając za to znacznie mniej dwuwęglanu wapna, woda ta przy obfitości gazu łatwiej się trawi i smak ma przyjemniejszy. Temperatura wody wynosi 9, 2 Cels. Otoczona ze wsząd górami, porosłemi świerkami i buczyną, otwiera się dolina ku płd. wsch. , z widokiem na leżące na przeciwnym brzegu Popradu węgierskim obszary należące do wsi Sulin, posiadającej także zdrój wody szczawiowej. W r. 1848 Ignacy Medwecki, mieszkaniec Muszyny, szukając pokładów rudy żelaznej dla hut w Żulinie Żegena Żegary Żegaryno Żegle na Węgrzech, natrafił w dzikim górskim wąwozie na źródło wody mineralnej, dającej osad rdzawy. Nabywszy ten wąwóz wraz ze zdrojem od włościanina ze wsi Żegiestowa, zajął się oczyszczeniem bijących tu źrodeł i zbudował przy nich domek dla nielicznych początkowo gości, chcących korzystać z kąpieli, które przygotowywano grzejąc wodę w kotłach na otwartem powietrzu. Powoli wzrastała ilość gości i właściciel wznosił nowe skromne parterowe domki. W r. 1860 bawiło już 120 osób i rozesłano butelek wody. W r. 1867 z polecenia krakowskiej komisyi balneologicznej dokonał rozbioru wody Adolf Aleksandrowicz. Źródła pogłębiono i złączono w jedno. W r. 1887 otworzono nowe, dość wygodne łazienki, z wannami parą ogrzewanemi. Obok pierwotnych domków parterowych wzniesiono murowany o 2 piętrach dom zakładowy, z salą zabaw, czytelnią i obszerny dwupiętrowy dom zw. Żegotka, z pięknym widokiem na dolinę Popradu. Liczba gości nawiedzających Ż. waha się między 900 a 1000, z tego około połowy przypada na używających kuracyi. Ważnym czynnikiem kuracyjnym jest tu łagodny klimat leśny i czyste powietrze wolne, zupełnie od pyłu. Średnia temperatura letnich miesięcy wynosi około 14 R. w lipcu a 14 w sierpniu. O wodach tutejszych i zakładzie pisali K. Mohr Uwiadomienie o wodzie mineralnej żegiestowskiej, Kraków r. 1849; Gogojewicz Zdroje lekarskie w Ż. , Wrocław, 1861; Dietl Uwagi nad zdrojowiskami krajowemi, Kraków, 1858; Fr. Skobel Obrazki wód podgórskich, Krynicy, Bardyjowa, Żegiestowa i Żulina Roczniki Tow. Nauk. Krak, 1858, t. XXI; Kaz. Zgórski Zakład kąpielowy i stacya klimatyczna Ż. w ostatniem trzechleciu 1887 1889, Kraków, 1890. Opisy z rycinami podawał Tyg. Illustr. z r. l862 t. IX, 252 i 1895 Widoki Ż. , tudzież Tyg. Powsz. r. 1881, Nr 32. Żegiszki, ob. Żagiszki. Żeglce al. Żeglec z Debrzą, w pow. kro śnieńskim, par. rzym. kat. w Zręcinie, leży w o kolicy podgórskiej i lesistej, 314 mt. npm. , przy gościńcu z Jedlicz do Dukli. Od płn. i płd. zasła niają wieś wzgórza. Składa się z dwóch grup domów Debrza ma 34, Żeglce, więcej ku płd. wsch. , 120. Cała ludność wynosi 887 osób 420 męż. , 467 kob. rz. kat. Pos. tabularna Wi ktora i Karola Klobasów ma 929 mr. , w tem 314 mr. lasu; pos. mn. 520 mr. w ogóle. Ż. by ły w r. 1581 Pawiń. , Małop. , 112 własnością Wojc. Dłuskiege, który płacił tu od 5 łan. km. i 2 kom. z bydłem. Ż. graniczą na wsch. ze Zręcinem, na płd. z Chorkówką, na zach, z Ko pytową a na płn. z Długiem. Mac. Żegle, wś nad rzką Nawą, pow. władysławowski, gra. Leśnictwo, par. . Żegiszki Żegary Żeglce Zegnowo Żeglice Żeglina Żegota Poręba od Władysławowa 12 w. , ma 13 dm. , 147 mk. , wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. W r. 1827 było 13 dm. , 121 mk. Żeglice, wś, pow. krośnieński, ob, Żeglce. Żeglina, rzką, ob. Żaglina, Żeglno, pow. toruński, ob. Zelgno. Żegna, węg. , wś, w hr. szaryskiem, ma kościół par. ewang. , 317 mk. Żegnów al. Zęgnów, pow. radzymiński, gm. Zabrodzie, par. Niegów. Nazwa podana w spisie urzęd. z r. 1867. Nie pomieszczona ni w dawniejszych, ni w późniejszych spisach ni na mapie wojs. topogr. Zegnowo al. Żegnówko, Rzegnowo, Rzągno, wś gosp. , w pow. gnieźnieńskim, ma sady, urz. okr. i st. cyw. i par. ew. w Gnieźnie, pocztę i st. kol. żel. tamże, szkoły w Braciszewie, par. kat. w Dębnicy. Obszaru 216 ha, 36 dym. , 332 dusz 14 ew. . 2. Ż. , wś dwor. , w temże położeniu, ma st. kol. żel. w Chwałkowie Weissenburg. Obszaru 340 ha, 9 dym. , 128 dusz 12 ew. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 4200 mrk. Leży na zach. Gniezna, płd. Kłecka i Dębiny. R. 1580 miało 1 łan os. W 1793 r. posiada wś Antoni Gutowski. Żegocice, wś na Kujawach. Haeredes de Z. i ich żony wspomniani w wyroku sądowym z r. 1357, tyczącym się wsi biskupów kujaw. Ba silissewo Ulanow. , Dok. kuj. , 254, Nr 78. Będą to zapewne dzisiejsze Żegotki, w pow. inowrocławskim. Zegocin 1. wś i fol. nad strum. Żabiniec, pow. kaliski, gm. i par. Pamięcin, odl. od Kalisza 7 w. Wś ma 6 dm. , 87 mk. ; fol. 3 dm. , 26 mk. Wydawca Kod. Wielk. mylnie odnosi do Ż. nazwę Stregoczino wymienioną w dok. z r. 1346, gdyż jest to widocznie Strzegocin łęczycki. Na początku XVI w. kmiecie dają pleb. w Pamięcinie po mierze żyta, mierze owsa i 6 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 81. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 we wsi Żegocino, w par. Pamięcino, płaci Katarzyna z Orla Ciświcka od 2 łan. , 1 komor. a Rafał z Leszna, starosta radziejowski, od 2 łan. km. Pawiń. , Wielk. , I, 124 i 125. 2. Ż, ob. Rzegocin, Żegocin 1. też Rzegocin, wś gosp. , w pow. pleszewskim, ma sąd, urz. okr. i st. kol. żel. w Pleszewie II, urz. st. cyw. i pocztę w miejscu, par. katol. i szkoły w miejscu, par. ewang. w Sierszewie. Obszaru 216 ha, 36 dym. , 332 dusz 9 ew. , 5 żyd. . 2. Ż. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 1994 ha, 23 dym. , 483 dusz 21 ew. . Leży nad Prosną, na płn. wsch. Pleszewa, płn. zach. Chocza. W XVI w. własność Suchorzewskich, potomków zapewnie Suchorzewskiego, który r. 1446 nabył połowę wsi Broniszewice w pobliżu Ż. W r. 1579 miał tu Bartłomiej Suchorzewski 5 łan. os. , 1 komom. , 2 rzemieślników. Zachowały się tu nazwy pól Las, Rudnia, Tarnowe, Kopaniny, Oszczywilk i Kowalska droga. Kościół miejscowy już da wniej został fundowany, gdyż w 1415 występu je Stanisław, wikaryusz z Ż. , jako świadek. Dzi siejszy kościół drewniany z wieżą odbudował po zgorzeniu dawniejszego w r. 1714 Mikołaj z Wybranowa Świnarski, starosta liwski, dzie dzic miejscowy. Restaurowali go dziedzic Anto ni Gajewski, starosta kościański, i pleban miej scowy Stanisław Nowicki w r. 1750 a przed kilkunastu laty ponownie odnowiony został. Ko ścioł ten zdawna jest głośny z cudownego obra zu N. M. Panny. W. Ł. Żegocina, ob. Rzegocina. Żegocińska struga, odnoga Prosny, w pow. pleszewskim, w pobliżu Żegocina. Przyjmuje Strzydzewkę, płynącą od Czermina, Pieruszyc i Suchej. Żegota Poręba, ob. Poręba 2. Żegotki al. Rzegotki, wś dwor. , w pow. ino wrocławskim strzelińskim, ma parafie, urz. okr. i sąd w Strzelnie I, urz. st. cyw. w Mar kowicach, tamże pocztę, st. kol. żel. w Strzelnie i Kruszwicy, szkołę katol. w Ciechrzu, ewang. w Kaisershoch. Obszaru 248 ha, 5 dym. , 80 dusz. W r. 1583 ma tu Szymon Żegocki 3 łan. os, , 2 zagr. , 2 komorn. a Maciej Żegocki 1 łan os. , 3 zagr. Żegickich znajdujemy tu już przed r. 1489. W r. 1840 posiadają Ż. Stęszewscy, teraz Skrzydlewscy. Przed kilku laty znalezio no tu przy oraniu naczynie gliniane, zawierają ce mnóstwo brakteatów, z których 691 dziedzic Skrzydlewski darował do gabinetu Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu. Typy pieniążków, bitych z podłego srebra, podobne do tych, które w r, 1834 znaleziono w Mąkolinie, w ziemi płockiej. Ob. Żegocice. W. Ł. Żegotów, fol. , pow. krasnostawski, gm. Rybczewice, par. Piaski, ma 598 mr. Należy do dóbr Gardzienice. Żegowo, niekiedy Dżegowo, Dziegowo, wś gosp. , w pow. bukowskim grodziskim, ma urz. okr. , st. cyw. , par. ew. , pocztę i st. kol. w Bu sku, na linii PoznańZbąszyń, szkoły w miejscu, par. kat. w Niepruszewie, sądy w Grodzisku. Obszaru 317 ha, 23 dym. , 179 dusz 38 ew. . Leży na płn. wsch. Buku, pod Niepruszewem. W r. 1580 miał tu Hieronim Powodowski 8 łan. os. , 1 komor. W latach 1717 1793 Ż. nale żało do kapituły poznańskiej. W. Ł. Żegra al. Żehra, wś, w hr. spiskiem, ma kościół katol. paraf. , 354 mk. Wspominana w dok. z r. 1245. Żegrówko, wś gosp. , w pow. Szmigielskim, ma urz. okr. , st. cyw. , sąd, pocztę i par. ew. w Szmiglu, st. kol. żel. w Starem Bojanowie na linii PoznańLeszno, szkoły w miejscu, par. kat. w Pol. Wilkowie. Obszaru 208 ha, 48 dym. , 316 dusz. Leży na płn. Szmigla. W r. 1795 posiada wś Stan. Zbijewski. Żegrowo, niem. Seeger, wś dwor. , w pow. Żegotki Żegotów Żegatów Żegowo Żegra Żegrówko Żegrowo Żegocina Zegocin Żegocin Żegocińska struga Żeglno Żegna Żegocice Żegnów Żejmatyszki Żegrze Żeglice Szmigielskim, w tem położeniu co Żegrówko ob. , Do podatku grunt. oszac. czysty dochód na 4139 mrk. Leży na płn. zach. Szmigla, przy trakcie do Wielichowa na Wilkowo Polskie. W r. 1580 ma tu Hieronim Karśnicki 4 kmieci a każdy z nich ma po 3 4 łanu, 3 zagr. , 1 os. i młyn. W r. 1795 siedzi tu Stan. Zbijewski. W r. 1885 własność Józefa Szołdrskiego. Ist niała tu pstrągarnia, pierwszy zakład tego ro dzaju w Wielkopolsce. W. Ł. Żegrze, w dok. Zegrze, Sgersz, Gierz, wś gosp. , w pow. poznańskim wschodnim, ma wszystkie urzędy cyw. i duch. w Poznaniu. Obszaru 690 ha, 71 dym. , 829 dusz 9 ew. . Leży na płd. Poznania. Por. Zegrze. W r. 1580 ma 13 łan. os. W r. 1771 płaciło Ż. 50 złp. łanowego a razem z Ratajami 66 złp. 12 gr. hyberny. Ż. i Rataje były to wsie pod Poznaniem, które r. 1253 Przemysław i Bolesław, ks. wielkopolscy, nadali miastu. W w. podczas wojny z Krzyżakami miasto P. dozwoliło Kazimierzowi Jagiellończykowi wsi Rataje i Żegrze puścić w zastaw. Dostały wtedy rodzinie Pampowskich. W r. 1508 kupił zastaw ten od Ambrożego Pampowskiego, woj. sieradzkiego, Łukasz Górka, generał wielkopolski; Andrzej Górka, syn jego, odstąpił zastaw Grzegorzowi Lubrańskiemu, synowcowi Jana, bisk. poznańskiego. R. 1529 znowu Ż. wróciło do Gór ków, którzy posiadali je aż do śmierci ostatniego z rodu Stanisława, w r. 1592. Wtedy nabył prawo do wsi tych Henryk Girk, mieszczanin poznański. Ten w r. 1599 ustąpił praw miastu, w połowie sposobem darowizny, w drugiej za 3000 złp. Wiatach 1620 32 miasto odzyskane wsi znów wypuściło. Od tego czasu przechodziły one przez różne ręce. W drugiej połowie XVII w. , gdy wsi te dostały się w posiadanie Wojciecha Bułakowskiego, notaryusza grodzkiego pozn. , ośmieliło się miasto dochodzie praw swych. Wyrobiło sobie naprzód uchwałę sejmową z r. 1677, dozwalającą odkupienia dóbr od posiadłości miejskich odpadłych, a potem na mocy tej konstytucyi spłaciło w r. 1682 Bułakowskiemu zastaw, a Rataje i Ż. na własność objęło. lustygator koronny wytoczył wprawdzie miastu proces, jakoby R i Ż. , jako dawne dobra królewskie, nieprawnie sobie przywłasz czyło, ale Jan III dekretem z du. 17 lipca 1688 r. oddalił skargę instygatora i miastu wolne posiadanie wsi tych na zawsze zapewnił. Tak w Ż. jak w R. były folwarki, z których w r. 1612 zebrano pszenicy kóp 34 1 2, żyta kóp 240, jęczmienia kóp 120, grochu wozów 30, prosa kóp 7, tatarki 11, lnu kóp 11 2. Bydła rogatego było sztuk 105, swiń 100, koni 7. W obu wsiach było 12 kmieci, którzy, prócz małej robocizny, opłacali po 22 gr. rocznego czynszu i 7 zagr. , którzy płacili po 18 gr. Prócz tego kmiecie i Żej 759 zagrodnicy dawali na kuchnie magistratowi ka płony i jaja. Wieś Ż. , której mieszkańcy byli zawsze Polacy w Ratajach, Niemcy, miała w 1753 r. 1 2 hub włók chełmińskich roli, podzielonsj na 15 gospodarzy, opłacających na ratusz 1470 złp. czynszu. W. Ł. Żegule, ob. Żehule. Żegulino, dobra, pow, newelski, własność Sokołowskich, 811 dusz. Żegunie, ob. Żagunie. Żegżdry 1. wś, pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny, odl. od Maryampola 43 w. , ma 10 dm, , 100 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 42 mk. Nazwa pochodzi od litew. wyrazu żegżdros zwir. 2. Ż. , wś i fol. nad rz. Niemnem, pow. maryampolski, gm. i par. Ponie. moń Pożajście, odl. od Maryampola 57 w. Wś ma 8 dm. , 73 mk. ; fol. 4 dm. , 20 mk. W r. 1827 było 4 dm. , 44 mk. Dobra Ż. składały się w r. 1887 z fol. Ż. i Żanetka, rozl. mr. 561 fol. Ż. gr. or. i ogr. mr. 166, łąk mr. 16, past. mr. 96, lasu mr. 12, nieuż. mr. 56, w odpadkach mr. 87; bud. drew. 13; fol. Żanetka gr. or. i ogr. mr. 98, łąk mr. 6, past. mr. 5, nieuż. mr. 7, przestrzenie sporne mr. 13; bud. . Żegżdry, wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , gm. Rumszyszki, o 12 w. od Kowna. Mają tu Janczewscy 16 1 2 dzies. 31 2 nieuż. , Markiewiczowie 78 dzies. 6 nieuż. , Szypiłowie 11 dzies. 31 2 nieuż. . Żehra, ob. Żegra. . Żehule, Żegule 1. wś, pow. drysieński, gm. Tabołki, par. Zabiały, należy do dóbr Justynianowo, Szczyttów. 2. Ż. , wś, pow. wieliski, przy trakcie z Wieliża do Pańkowa. Zejbagoła, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Remigoła. Żejbiszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Uszpole, o 84 w. od Wiłkomierza. Żejmale, wś, pow. rossieński, par. Kielmy. W spisie miejscowości niepodana. Żejmatele, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo, odl. 46 w. od Władysławowa, ma 3 dm. , 19 mk. , 4 os. , 130 mr. Wchodzi w skład dóbr Iłgowo. W 1827 r. było 3 dm. , 22 mk. Żejmatele, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 38 w, od Poniewieża. Żejmatyszki, zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki o 18 w. , okr. wiejski i dobra, dawniej ks. Witgensteina, Baranowo, 6 dusz rewiz. Żejmele 1. folw. , pow. kowieński, w 4 okr. pol. , gm. Żejmy, o 41 w. od Kowna, własność Wrońskich, 320 dzies. 22 lasu, 69 nieuż. . 2. Ż. , mstko i folw. nad Bersztupą, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 70 i 68 w. na płn. od Poniewieża, par. katol. Poszwityń. Mstko miało 21 dm. , 159 mk. , kościół katol. filialny, p. w. św. Piotra i Pawła, z muru wzniesiony w 1828 Żegule Żegulino Żegunie Żegżdry Żehra Żehule Zejbagoła Żejbiszki Żejmale Żejmatele Żejmele r. przez dziedzica Piotrowskiego, kościół paraf. ewang. parafia 4583 wiernych, dom modlitwy żydowski, st. pocztowa. Na folw. była gorzelnia i wiatrak. 3. Z. , dobra, pow. wiłkomierski, gm. Pogiry, o 28 w. od Wiłkomierza, własność Obakiewiczów, wraz z Kudrejkami maja 840 dzies. 303 lasu, 100 nieuż. . W r. 1788 własność Marcinkiewicza, w zastawie Apolinarego Lackiego. 4. Ż. , wś i fol. , pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. i par. Janiszki o 8 w. , okr. wiejski Karolinów, 27 dusz rewiz. ; należały do Jotejków, poprzednio Giecewiczów. Żejmiana, jezioro, w pow. święciańskim, w pobliżu wsi Podumle, długie do 10 w. , szerokie do 3 w. , miejscami głębokie do 11 saż. Przepływa przez nie rz. Żejmiana. Żejmiana, rzeka, w gub. wileńskiej, prawy dopływ Wilii. Bierze początek, pod nazwą Żważny, w pow. nowoaleksandrowskim, przepływa w pobliżu mstka Kozaczyzny przez jezioro Dryngo a następnie przez cztery małe jeziora Dryngieliszcie, Osielno, Łuże i Żakarwo, poczem w pow. święciańskim przez długie a wąz kie jezioro Żejmiana, z którego wypływa pod nazwą Żejmiany. Odtąd płynie w kierunku płd. zach. i w pobliżu wsi Bryże, poniżej Balingród ka, me ujście. Długa do 126 w. , z tego pod własną nazwą do 70 w. , szeroka do 10 saź. , głęboka do 4 saż. Bieg ma kręty, brzegi po większej części suche, miejscami wyniosłe, w innych piaszczyste, rzadko bagniste, w ogóle lesiste. Spadek wynosi na całej przestrzeni 130 st. Z powodu bystrego biegu Ż. tylko podczas bar dzo silnych mrozów pokrywa się lodem i to na bardzo krótki czas. Ż. staje się spławną od mstka Kołtyniany. Na wiosnę spławiają po niej drzewo do Wilna. W jesieni poławiają się w Ż. łososie. Na rzece urządzony jest most na dro dze ze Święcian do Wilna, dwie przeprawy na promach i 4 na tratwach. Od prawego brzegu przybiera rzki Kiałnę Kjalnę, Kiawnę i Szwintełkę, od lewego zaś Marę al. Merę. Ź. na pew nej przestrzeni stanowi granicę pow. święciańskiego od wileńskiego. J. Krz. Żejmiana, przystanek dr. żel. warsz. pe tersb. , w pow. święciańskim, pomiędzy st. Pokretony i Święciany, odl. o 72 od Kałkun a 76 w. od Wilejki, Żejmie, folw. , pow. szawelski, gm. Żagory, o 45 w. od Szawel. Żejmiszki 1. folw. nad jeziorem, pow. wileński, w 3 okr. pol, o 54 w. od Wilna, 1 dm. , 10 mk. katol. 2. Ż. , wś, tamże, o 57 w, od Wilna, 5 dm. , 50 mk. katol. Żejmowiany, dobra, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Łukniki, o 44 w. od Szawel; własność Gużewskich, 640 dzies. 90 1 2 lasu, 187 nieuż. . Żejmy i. mylnie Zajmy, wś, pow. sejneński, gm, Kudrany, par. Liszkowo, odl. od Sejn 52 w. , ma 28 dm, , 281 mk. W r. 1827 było 18 dm. , 182 mk. Wchodziła w skład dóbr Liszków. 2. Ż. , fol. , pow. władysławowski, gm. Swiatoszyn, par. Iłgowo, odl. od Władysławowa 41 w. , ma 5 dm. , 50 mk. W r. 1827 było 5 dm. , 38 mk. Żejmy 1. Zajmen i Zymen u Krzyżaków, mstko i dobra nad rzką Żejmianką Zejmilą, dopł. Niewiaży, pow. kowieński, w 4 okr. pol, gm. Żejmy, między Skorulami a Kiejdanami położone, o 45 w. na płn. wsch. od Kowna, miało 24 dm, 274 mk. , kościół katol. paraf, dom modlitwy żydowski, pałac murowany wzniesiony w 1787 r. przez biskupa Kossakowskiego, zarząd gminy, st. dr. żel. lipawskoromeńskiej, na linii KoszedaryRadziwiliszki, między Janowem o 18 w. a Kiejdanami o 20 w. , odl. o 37 w. od Koszedar a 81 w. od Radziwiliszek. Dobra, własność dawniej Medekszów, od 1780 r. hr. Kossakowskich, nabyte przez Józefa, biskupa inflanckiego wraz z Marciniszkami mają 1 1 2 dzies. 282 lasu, 133 nieuż. . Pierwszą wzmiankę o Ż. czyni Strykowski pod r. 1319 z powodu wielkiej wygranej, odniesionej przez Giedymina nad marszałkiem krzyżackim Henrykiem von Plotzke o 2 mile od tego mstka nad rzką Żejmianką szczegółowy opis tej bitwy ob. w Kronice Strykowskiego, t. I, str. 359 i następ. wyd. z 1846 r. . W 1363 r. w. mistrz Winrich Kniprode, połączywszy się z książętami bawarskimi Rupertem i Wolfgangiem, wpadł do Litwy i spalił Ż. a w r. 1366 raz jeszcze powtórzył takiż napad. W 1387 r. Jagiełło, zawierając tajną umowę ze Skirgajłą i nadając mu posiadłości, Ż. kładzie po za ich granicą, jako mające należeć do króla Daniłowicz, Skarbiec, I, 267. Kościół tutejszy p. w. N. M. P. , niewiadomo kiedy fundowany, zapewne przez dziedziców tej posiadłości Zawiszów, istniał już na początku XVI w. W r. 1515 Jerzy Janowicz i Elżbieta z Dorgiewiczów Zawiszowie fundowali przy tym kościele altaryę, zaś w r. 1628 syn ich Jędrzej drugą aitaryę uposażył. W końcu XVI w. Zawiszowie, przeszedłszy na wyznanie kalwińskie, kościół tutejszy oddali predykantom swego wyznania. Jeden z takowych Jakub Cieszewski sprowadził do Ż. z drukarni radziwiłłowskiej w Wilnie drukarza Jana Markowicza, który podczas krótkiego tu pobytu, w latach 1603 5 wytłoczył wykład katechizmu chrześciańskiego Pawła Gilowskiego, odprawę przeciwko jadowitym potwarzom Czechowicza przez tegoż, i może kilka innych dziełek, nieznanych dla swojej rzadkości. Za rządów biskupa wileńskiego Abrahama Wojny, pleban katolicki skorulski ks. Marek Opopulewicz zapozwał kolatorów o zabrany fundusz kościelny i zniszczenie parafii katolickiej. Po długich sporach w sądach i trybunałach uzyskano, przy pomocy biskupa, dekret nakazujący zwrot kościoła i fun Żejmowiany Żejmiszki Żegrze Żejmie Żejmy Żejmiana Żejuny Żekajmie Żeki Żekiszki Żektkowo Żelabiszki Żelachowszczyzna Żelańce Żeladź Żelanie Żelanowo Żelaski duszów i nabożeństwo katolickie do kościoła wprowadzono na nowo w 1631 r. Kościół ten od nowiony został w 1720 r. przez ks. Andrzeja Medekszę, dziekana. Parafia katol. , dekanatu kowieńskiego, 5483 wiernych. Kaplica w Jucunach. Gmina, położona w płn. wschodniej części powiatu, graniczy od północy z gm. Szaty pow. wiłkomierskiego i gm. Kiejdany pow. kowieńskie go, od płd. wsch. z gm. Janów, od płd. zach. i zachodu z gm. Bobty, obejmuje 36 miej scowości, mające 271 dm. włośc. obok 3 na leżących do innych stanów, 2684 mk. włościan, uwłaszczonych na 4145 dzies. Nadto w obrębie gminy znajduje 10260 3449 roli dzies. większej posiadłości, 327 ziemi skarbowej i 142 kościelnej 51 roli. Przez środek gminy w kie runku od płd. wsch. ku płn. zach. przechodzi li nia dr. żel. lipawsko romeńskiej. 2. Ż. , dobra, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , gm. Żejmy, o 40 w. od Kowna, własność Klewszczyńskich, mają w dwóch częściach 320 dzies 76 1 2 lasu, 41 1 Ż 1 i 2, dwie wsi, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol, gm. Sołoki, o 35 i 40 w. od Nowoaleksandrowska. Włośc. Stomma ma tu 61 dzies. 18 lasu, 3 nieuż. . 4. Ż. , wś pow. wiłkomierski, gm. Konstantynów, o 5 w. od Wiłkomierza. 5, Ż. , wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Ołoty, o 97 w. od Wiłkomierza. 6. Z. , wś, tamże, o 100 w. od Wiłkomierza 7. Ż. , wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Pupany. Włościanka Kowlakówna ma 100 dzies. 12 lasu, 11 2 pow. szawelski, gm, Szawlany, o 35 w. od Szawel. 9. Ż. , wś, pow, szawelski, gm. Szawle, o 8 w. od Szawel. 10. Ż. , wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , gm. Ginteliszki. 11. Ż, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , gm. Ginteliszki, o 39 w. od Telsz. 12. Ż. , fol. szl. , pow. wi leński, w 3 okr. pol. , o 58 w. od Wilna, 1 dm. , 29 mk. katol. 13. Ż. , zaśc. , tamże, o 52 w. od Wilna, 1 dm. , 34 mk. katol. J. Krz. Żejuny, wś, pow. wileński, na zach. od Wilna, ob. Zujuny. Żekajmie, ob. Żakajcie. Żeki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 60 w. od Nowoaleksandrowska. Żekiszki, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 39 w. od Poniewieża. Żektkowo, ob. Żastkowo. Żelabiszki 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 57 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Z. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 58 w. od Wiłkomierza. Żelachowszczyzna, błoto pod mstkiem Kleckiem, w pow. słuckim, wspomniane w dok. z XVI w. ob. Pisc. kn. , 518. A. Jel. Żeladź al. Żelaź 1. mstko i dobra skarbowe, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Aleksandrya, okr. wiejski Żeladź, odl. o 28 w. od Święcian a 112 w. od Wilna, ma 45 mk. 6 prawosł. , 33 katol, 6 żydów, szkołę początkową. Był tu kościół katol. paraf. , dekanatu świrskiego. W skład okręgu wiejskiego 1 dóbr skarbowych wchodzą wsi Ginkiszki, Gudziele, Kościewicze, Kajmino, Ostaszyszki, Spoidy, Żukojnie oraz zaśc. Gołubino, Głuszyca, Gudzieliszki, Jadobor, Ladce, w ogóle w 1865 r. 531 dusz rewiz. b. włośc. skarbowych. 2. Ż. Górna, wś nad Straczą, pow. święciański, w 1 okr. pol, gm. Aleksandrya, okr. wiejski i dobra Paszkiewi czów Stracza, o 12 w, od gminy a 38 w. od Święcian, 3 dm. , 16 mk. katol w 1865 r. 30 dusz rewiz. . 3. Ż. , zaśc. , pow. święciański, w 1 okr. pol, o 32 w. od Swięcian, 1 dm. , 7 mk. katol. 4. Ż. , zaśc. , tamże, 1 dm. , 5 mk. katol. J. Krz. Żelańce, wś włośc. , pow. wileński, w 2 okr. pol, o 32 w. od Wilna, 3 dm. , 54 mk. katol Żelanie al. Żełań, w spisie urzęd. Żylany, wś u źródeł rzki Borszczahówki, zwanej dawniej Żełań, pow. kijowski, w 5 okr. pol. , gm. Białogródka Biełohorodka, odl o 7 w. na wsch. od Kijowa, ma 652 mk. Podług Pochilewicza jest tu 1313 mk. praw. i 13 żydów; włościanie 306 dusz rewiz. uwłaszczeni zostali na 1460 dzies. , ze spłatą po 1626 rs. 78 kop, rocznie. Posiada cerkiew p. w. św. Dymitra, wzniesioną pierwotnie w 1715 r. , na miejsce której wybudowano w 1847 r. nową a gdy ta zgorzała od piorunu w 1859 r. , fundowano wkrótce obecnie istniejącą. Uposażenie parochii stanowi 44 dzies. Do par. praw. należy wś Sowki i chutor Teremki. Przystanek dr. żel. kijowskobrzeskiej, zbudowany na gruntach wsi, pomiędzy Kijowem a Bojarką, nosi nazwę Żulany al Żulańce. Ż. jest wsią starożytną, sięgającą czasów założenia Kijowa. Liczne wzmianki znajdują się o niej w latopisach. W 1093 r. w. ks. Świętopełk, śpieszący na odsiecz Torczewska, oblężonego przez Połowców, był tu przez nich rozbity, W 1126 r. stał tu obozem Igor Olgowicz, ks. drewlański, z Połowcami. W 1161 r. w bitwie pod Ż. poległ Iziasław Dawidowicz, która był przez pewien czas w. ks. kijowskim. Jako ślad tych odległych wieków uważają znalezione w 1840 r. w ogrodzie pewnego włościanina w glinianym garnku 20 kawałków czystego srebra, odlanych w kształcie podługowatym, z których każdy miał około 1 funta wagi. Odlewy te uznane zostały przez numizmatyków za ruble z czasów Włodzimierza W. W zeszły wieku Ż. należały do dóbr metropolitalnych. J. Krz. Żelanowo, zaśc. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol, o 16 w. od Dzisny, 1 dm. , 13 mk. katol. Żelaski 1. wś, w par. Skrwilno dziś pow. rypiński. W nowszych spisach nie podana. W r. 1827 miała 8 dm. , 69 mk. 2. Ż. , ob. Żelazki. Żelaski, ob. Żelazy. Żelasko 1. al. Żelaski, os. leś. przy wsi Żelasko Żejmiana Żejuny Żelaskowo Żelaskowski Kąt Żelatka Żelawino Żelaź Żelazek Żelazki Żelazko Żelazków Żelazkowizna Żelazkowszczyzna Żelazna growieckim, ma 1 dm. , 6 mk. Leży nad Wełną, na płd. zach. Wągrowa. Są tu holendry z r. 1881. 2. Ż. , niem. Steinprengerkrug, karczma, w pow. szamotulskim, ma urz. okr. i st. cyw. w Wronkach, pocztę i st. kol. w Miale, par. kat. w Biezdrowie; i dym, 26 dusz. Leży na płn. zach. od Wronek. Żelaskowo al. Żelasków, wś gosp, w pow. gnieźnieńskim witkowskim, ma urz. okr. i par. ew. w Witkowie, urz. st. cyw. w Szczytnikach, pocztę w Niechanowie, st. kol. żel. w Gnieźnie, szkoły i par. kat. w Kędzierzynie, sądy w Gnieźnie. Obszaru 184 ha, 6 dym. , 130 dusz. 2. Ż. , wś dwor. , w temże połoźeniu, ma obszaru 534 ha, 8 dym. , 153 dusz. Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 3855 mrk. Leży przy trakcie z Gniezna do Witkowa. W r. 1523 siedzą tu Pampowscy. Dziesięcinę dają do Kędzierzyna. Jan z Niechanowa, kanonik gnieźn, , wspólnie z braćmi Marcinem i Mikołajem sprzedał za 156 grzyw. i 12 gr. roczny czynsz z Ż. , wynoszący 10 grz. i 20 gr. i stanowiący uposażenie ołtarza N. M. Panny, św. Jana Chrzciciela w katedrze gnieźn. , Nikicie z Kościerzyna, plebanowi w Małyniu, fundatorowi tych ołtarzy. W r. 1580 ma tu Krzysztof lwieński 4 łan. os. , 4 zagr. W r. 1793 posiadają Ż. Mielżyńscy z Niechanowa i Stefan Garczyński. W. Ł. Żelaskowo, ob. Żelazkowo. Żelaskowski Kąt, os. , w par. Bargłów dziś pow. augustowski. W 1827 r. miała 1 dm. , 5 mk. Żelatka, wś, pow. gostyński, gm. Rataje, par. Solec, ma 130 mk. , 117 mr. Żelawino, r. 1576 Zeliawino, wś nieistniejąca obecnie, w dawnej ziemi czerskiej, w par. Góra dziś Góra Kalwarya. Wspomina ją akt z r. 1474 Kod. Maz. , 277 i reg. pob. z 1576. Paweł Zelawski płacił tu od 1 2 łanu. Żelaź ob. Żeladź. Żelazek, os. młyn. , pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Orle, ma 17 mk. , 43 mr. Młyn wodny. Wchodził w skład dóbr Orle. W 1827 r. były 3 dm. , 33 mk. Żelazki 1. wś szl. , pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Romany. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 6 dm. , 41 mk. Wspomniana w reg. pob. z 1577 r. 2. Ż. Sikory. pow. sierpecki, ob. Sikory 7. 3. Ż. Umienino, Żelazko, wś, i Ż. Ryczowskie, os. , pow. olkuski, gm. i par. Ogrodzieniec, ma 13 os. , 135 mr. Wchodziła w skład dóbr Ogrodzieniec. W 1827 r. 3 dm. , 34 mk. Żelazków 1. al. Żelasków, fol. nad rzką Meszną, pow. słupecki, gm. i par. Młodojewo, odl. od Słupcy w. 4; ma 2 dm. , 88 mk. 2. Z. , wś i fol. nad Czarną strugą dopł. Warty, pow. kaliski, gm. Zborów, par. Goliszew, odl. od Kalisza w. 11; wś ma 18 dm. , 216 mk. ; fol. 13 dm. , wraz z fol. Zdzienice 155 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 185 mk. , par. Złotniki. Dobra Ż. mają 1111 mr. obszaru, Ob. Czartki, W dok. z r. 1348 występuje Marcin z Ż. Kod. wielk. , Nr 1267. Na początku XVI w. dziesięcinę z łanów dwor. i folw. dawano plebanowi w Złotnikach. W r. 1579 wś Żelaskowo, w par. Złotniki, własność Mik. Siedleckiego, ma 6 łan. km. 2 zagr. , 3 rzeźników Paw. , Wielkop. , I, 134. Żelazków, Żelazkowo, wś i dobra, pow. borecki, gm. Bajewo. Wś ma 24 dm. , 155 mk. ; dobra, dziedzictwo Koźlińskich, 436 dzies. 72 roli, 63 łąk, 245 lasu; 2 karczmy przynoszą 150 rs. Żelazkowizna, wś i fol. , pow. suwalski, gm. i par. Wiżajny, odl. od Suwałk 28 w. , ma 4 dm. , 15 mk. W 1827 r. było 4 dm. , 49 mk. Fol Ż, stanowiący jedną całość z fol. Kłejpedka, wchodził poprzednio w skład dóbr Hańcza. Żelazkowszczyzna, uroczysko, ok. Mołodeczno. Żelazna 1. wś i fol. , pow. grójecki, gm. Czersk, par. Sobików, ma 180 mk. , 2550 mr. dwor. i 143 włośc. W 1827 r. było 13 dm. , 101 mk. R. 1576 płacą tu Jerzy i Gabryel Staniszewscy od 41 2 łan. km. i 11 2 łan. na folwark użytego Paw. , Maz. , 216. 2. Ż. , wś i folw. , pow. skierniewicki, gm. Dębowa Góra, par. Żelazna, posiada kościół par. drewniany, 165 mk. , 605 mr. dwor. , 194 włośc. W 1827 r. było 20 dm. , 168 mk. W dok. z 1334 r. pojawia się comes Warsz de Zhelasna dapifer przy dworze ks. Ziemowita Kod. wielk. , Nr 1131. W r. 1579 w jednej części wsi są 2 łany, 3 komor. , w drugiej Stanisław jakiś płaci od 3 4 łanu Paw. , Maz. , 166. R. 1609 władają nią Trzcińscy. Na początku XVI w. istnieje tu kościół par. p. w. WW. Św. Patronat należał do dziedzica wsi, którym był Prandota, wojewoda rawski. Prócz plebana było dwu kapelanów. Erekcya kościoła i parafii sięga zapewne w. Założycielami byli dziedzice wsi Rawiczowie Trzcińscy z Trzcianny. Dziesięcinę z łan. km. dawano kolegiacie łowickiej zaś plebanowi tylko kolędę Łaski, L. B. , II, 240, 286. Dziesięcinę z Ż. nadał kolegiacie arcyb. Wojciech Jastrzębiec w r. 1433 Łaski, L. B. , U, 511. Ż. par. , dek. skierniewicki, 2500 dusz. 3. Z. , os, pow. gostyński, gm. Szczawin Kościelny, par. Trębki, ma 1 dm. , 12 mk. , ziemi żytniej mr. 40, łąk mr. 20. 4. Ż. , wś i fol. , pow. łęczycki, gm. i par. Mazew, odl. od Łęczycy w. 13, leży przy szosie z Krośniewic do Łęczycy. Wś ma 17 dm. , 187 mk. ; fol. 8 dm. , 22 mk. Obszar ogólny 1033 mr. 840 roli, 90 lasu, 15 łąk. Do włościan należy 88 mr. W r. 1827 było 24 dm. , 234 mk. Najwcześniejszą wzmiankę o wsi znajdujemy w księgach grodu łęczyckiego pod r. 1393. Występuje natenczas Petrassius de Sze Żelazna Brama lazna; 1394 r. Franczcon. de S. Hynacz; 1395 r. Albert Castel. Bresinen. , mający sprawę z Miko łajem z Ż. o wieś Łagiewniki, wreszcie w r. 1397 tenże Mikołaj z braćmi swemi ma spór z kasztelanem santockim o granice dziedzictwa. Na początku XVI w. łany dwor. dawały dziesięcinę pleb. w Sławoszewie, kmiece kościołowi i klasztorowi w Kłodawie Łaski, L. B. , Według reg. pow. łęczyckiego z r. 1576 wś Że lazna, w par. Słaboszewo, miała 12 łan. , 4 zagr. , 15 os. , karczmę, młyn Pawiu. , Wielkop. , 73. W ostatnich czasach właścicielami Ż, byli Morzkowscy, Bilscy około r. 1850, Kozerscy, Michalscy. 5. Ż. , os. , pow. wieluński, gm. Skomlin, par. Komorniki, odl. od Wielunia w. 13, ma 1 dm. , 2 mk, 6. Ż. , wś, fol. i os. młyn. nad rzką Gostomką dopł. Pilicy, pow. rawski, gm. i par. Lubanie, leży na lewo od drogi z No wego Miasta do Grójca. Wś ma 21 dm. , 272 mk. , 317 mr. włośc. ; fol. 11 dm. , 38 mk. , 840 mr. ; młyn 1 dm, , 5 mk. W 1827 r. było 25 dm. , 177 mk. Wymieniona w reg. pob. z r. 1579. Przy wsi była Wola Żelezińska, dziś zw. wa. Warsz z Ż. , sędzia rawski, otrzymuje r. 1415 od Ziemowita przywilej na przeniesienie swych wsi na prawo niemieckie. 7. Ż. , wś, pow. kozienicki, gm. Rożniszew, par. Magnu szew, odl. od Kozienic 33 w. , ma 20 dm. , 167 mk. , 350 mr. dwor. i 159 włośc. W 1827 r. było 12 dm. , 146 mk. R. 1576 mają tu Żelescy w o działach 2 łany. Wieś leży w pow. wareckim Paw. , Maz. , 242 i 246. 8. Ż. , wś i fol. , pow. garwoliński, gm. Pszonka, par. Pary sów, ma 29 dm. , 125 mk. , 2308 mr. w tem 303 włośc. . Fol. należał do dóbr Osieck, wś miała 19 osad. W 1827 r. było 12 dm. , 146 mk. R. 1576 wś Ź. , w par, Osiecko, pow. czerskim, miała 10 łan. km. Paw. , Maz. , 225. 9. Ż. Rządowa i Prywatna, dawniej Żeleźnia Królew ska i Szlachecka, r. 1661 Żelazne, wś, pow. przasnyski, gm. Jednorożec, par, Chorzele, odl. 28 w. od Przasnysza, ma 62 dm. , 402 mk. , 1465 mr. 668 mr. nieuż. . W r. 1827 Żeleźnia Kró lewska miała 24 dm. , 70 mk. , Ż. Szlachecka 10 dm. , 64 mk. Leśnictwo Ż. ma 1 dm. , 3 mk. , 15 mr. Ob. Krasnosielc. W r. 1661 Ż. wchodziła w skład dóbr starostwa przasnyskiego. 10. Z. , obręb leśny w straży Gawrychy, pow. kolneński. 11. Z. , ob. Żeleźnia. Br. Ch. Żelazna, ob. Żelezniaki. Żelazna, niem. Zelasen, dobra ryc. , pow. lęborski, st. pocz. Cewice, par. kat. Lębork, ew. Osieki, 676 ha 576 roli or. , 25 łąk, 53 lasu; 1885 r. 15 dm. , 36 dym. , 211 mk. 2 kat, dziedzic kapitan Milczewski. R. 1378 potwierdza w. m. Winrich v. Kniprode spalony przywilej, wystawiony przez w. m. Karola Beffart z. Trewiru, Wyanowi, Kośmie i Gniewomirowi na połowę Ż. i połowę Miromina, kupione i zamienione z Pawłem i Jarosławem za dobra Grabiny Sydow w okolicy Sawulina. w Gdań sku ob. Cramer Gesch. d. Lande Buetow, II, str. 234 i odpisy Dregera w Pelplinie, str. 68. z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwojny, pła cili tu possessores od 6 wł. folw. , 3 ogrod. i młynika 7 fi. 6 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 199. Kś. Fr. Żelazna, wodociek pod Grodziskiem, w pow. bukowskim grodziskim. Żelazna, 1223 Zalese, 1228 Selazna, 1532 Zelazna, wś nad rz. Odra, pow. opolski, par. kat. w miejscu, ew. Opole. W r. 1885 wś miała 716 ha, 96 dm. , 637 mk. Dawna własność klasztoru premonstratensów w Czarnowąsie. Klasztor zapewne fundował parafią, którą zarządzał. W r. 1818 nastąpiło nowe uposażenie kościoła. Par. Ż. , dek. proszkowskiego, 1869 r. miała 987 katol. , 3 ewang. Żelazna Brama, wś, pow. kozienicki, gm. Maryampol, par. Głowaczów, odl. od Kozienic 22 w. , ma 7 dm. , 35 mk. , 162 mr. Żelazna Góra, wś, pow. kalwaryjski, gm. Podawinie, par. Dauksze, odl. od Kalwaryi 20 w. , ma 24 dm. , 143 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 72 m. Żelazna Huta, niem. A zakład fabryczny, w pow. chodzieskim, st. pocz. w Kramsku, st. kol. w miejscu, na linii PiłaChojnice, paraf. katol. w Śmiełowie, sądy w Pile, 3 dm. , 53 dusz 19 katol. . Żelazna Huta, niem. Suschenhammer, huta, w pow. sycowskim, założona r. 1829 na obszarze dóbr Sośnia, ma 9 dm. , 120 mk. Żelazna Ruda, pow. tomaszowski, ob. Ruda 61. Żelazna Ruda, pow. krotoszyński, ob. Ruda 1 t. IX, . Żelazna Struga, os. , pow. noworadomski, gm. i par. Dąbrowa. W nowszych spisach urzędowych pominięta. Żelazna Woda, dopł. Pełtwi. Ob. Kamińskiego Staw. Żelazna Woda, potok tatrzański, jedno ze źródłowych ramion Wagu ob. t. XII, 234 i 889. Żelazne, wś, ob. Żelazna 9. Żelazne, kol. polska, pow. bachmucki gub. ekaterynosławskiej, 80 dusz. Żelazne Budy, wś, pow. kolneński, gm. i par. Mały Płock, ma 10 os. , 239 mr. Wchodziła w skład majoratu rząd. Mały Płock. W r. 1827 były 4 dm. , 39 mk. Żelazne Nogi, ob. Żeleźnica. Żelazne Wrota 1. grzbiet ze szczytem 2436 mt. , w głównym grzbiecie tatrzańskim, na zach. od Garłuchowskiego szczytu, stanowi cześć płd. ściany zamykającej piękną dolinę Białej Wody, leży na 49 10 płn. szer. , 37 47 Żelazna Żelazna Góra Żelazna Huta Żelazna Ruda Żelazna Struga Żelazna Woda Żelazne Żelazne Budy Żelazne Nogi Żelazne Wrota Żelaskowo Żelazny Most Żelazny potok Żelazo Żelazów Żelazowa Wola Żelazowice Żelazówka Żelazna Żelazowszczyzna wsch. dług. Por. Wysoka 1 Karta wojsk. , 9, XXII, Żelaźniaki, wś, pow. lipnowski, gm. Obrowo, par. Osiek, odl. 25 w, od Lipna, ma 14 dm. , 101 mk. , 167 mr. Żelaźnianka, rzeczka, ob. Łączna. Żelaźnica 1 wś, w par. Białaczów, pow. konecki. Obecnie nie istnieje. Spis z r. 1827 podaje tę wieś jako mającą. 18 dm. , 128 mk. W tejże parafii jest wieś Żelazowice. 2. Ż, ob. Żeleźnica. Żelaźnica, wś, pow. rówieński, gm. Międzyrzecz, par. praw. Daniczów o 2 w. . Kaplica katol. par, Międzyrzec Korecki. Wymieniona w XVIII w. jako należąca do klucza dolskiego ks. Wiśniowieckich. Żelazno, jezioro pod wsią t. n. , pow. kościański. Przepływa przez nie rzka Samica, dopł. Obry. Żelazno 1. al. Żelazna, wś gosp. nad jez. t. n. i rzką Samicą, w pow. kościańskim, ma urz. okr. w Krzywiniu, urz. st. cyw. i pocztę w Lu binia, st. kol. żel. w Gostyniu, na linii LesznoJarocin, szkołę katol. w miejscu, parafię i szko łę ewang. w Lubiniu, sady w Kościanie. Obsza ru 441 ha, 80 dym. , 449 dusz 10 ew. , 2. Ż. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 279 ha, 7 dym. , 75 dusz 9 ew. . Do podatku grunt. oszac. czysty dochód na 1909 mrk. Wieś leży na płd. wsch. Krzywinia, pod Lubiniem. W r. 1392 Tomasz, opat lubiński, sołectwo Ż. nadaje braciom Janowi Roszen i Zbilutowi. W r. 1580 Ż. ma 21 2 łan. os. i 1 2 łanu młyn. 3. Ż. al. Żelazne, wś dwor. , w pow. wyrzyskim, ma urz. okr. , sad i par. ew. w Wyrzysku, urz. st. cyw. w Samostrzelu, pocztę i st. kol. żel. w Osieku Netzthal, w Babkach, par. katol. w Sadkach. Naleźy do dóbr samostrzelskich. Ma 11 dym. , 217 dusz. W r. 1578 było 30 łan. os. , 2 kom. W r. 1793 posiada Ż. Konstanty Bniński na Samostrzelu. Wś leży na wschódpłd. Wyrzyska, zach. płd. Sadków. W. Ł. Żelazny Most, wś nad rzką Rewną, pow. nowogradsiewierski gub. czernihowskiej, gm. Kostobobr, 115 dm. , 828 mk. , cerkiew, szkoła, młyn wodny. Żelazny potok, w hr. spiskiem, łączy się z pot. Ryka, na obszarze gm. Drużbaki. Żelazo, fol. i os. włośc. nad biotami, pow. wieluński, gm. Lututów, par. Cieszęcin, odl. od Wielunia 33 w. , ma 8 dm. , 69 mk. W r. 1827 było 6 dm. , 48 mk. Żelazów 1. dawniej Żelazowo, wś, pow. węgrowski, gm. Jaczew, par. Korytnica, ma 16 dm. , 121 mk. , 432 mr. W r. 1827 miała 18 dm. , 126 mk. Mieszka tu drobna szlachta. Wymieniona w dok. z r. 1476 wraz ze wsią Komory Kod. maz. , 273. W r. 1563 wś Ż. , w par. Korytnica, ma 10 łan. należących do szlachty drobnej, niemającej kmieci Paw. , Maz. , 439. 2. Ż. , wś częściowej szlachty, w pow. chęcińskim, podana w reg. pob. z r. 1508, będzie to zapewne inna nazwa wsi Żelisławice, w pow włoszczowskim. Żelazowa Wola, ob. Wola Żelazowa. Żelazowice, wś i fol. , pow. opoczyński, gm. i par. Białaczów, odl. od Opoczna 8 w. , ma 28 dm. , 274 mk. , 1358 mr. dwors. i 497 włośc. W 1827 r. było 23 dm. , 161 rak. W połowie w. wś Ż. , w par. Białaczew, własność Ber narda Lubieszewskiego h, Wieniawa, miała łany km. , z których dawano dziesięcinę kantoryi san domierskiej. Folwark rycerski, karczma i zagr. dawali dziesięcinę kościołowi w Białaczewie Długosz, L. B. , I, 326. Na początku XVI w. dziesięcina z łan. dwor. , pobierana przez wikaryusza w Białaczowie, miała wartość koło 2 kóp Łaski, L. B, I, 709. Według reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1577 wś Ż. a Br. Ch. Żelazowice, wólka do Gierczyc, w pow. bocheńskim, składa się z 4 dm. i 43 mk. 23 męż. , 20 kob. . Leży przy gościńcu z Bochni do Gdowa. Żelazówka, wś, w pow. dąbrowskim, w ró wninie 208 mt. npm. , przy gościńcu z Dąbro wy 4, 7 klm. do Tarnowa, na lew. brzegu Brenia. Par. rz. kat. w Odporyszowie. Wraz z ob szarem dwor. ma 90 dm. i 463 mk. 237 męż. , 226 kob. , 438 rz. kat. i 25 izr. Pos. tabular na dawniej An. szyńskiego ma 472 mr. , przeważnie roli i łąk; pos. mn. 638 mr. Za Długosza L. B. , I, 15, 406 posiadał Ż. Jan Chrząstowski h. Strzemię; miała 5 łan. km. i kilka ćwierci. Dziesięciny wynosiły kopę i 4 gr. ; pobierał je dziekan kra kowski. W r. 1536 Pawiń. , Małop. , 545 dzie dziczył wś Hieronim Chrzęstowski, miała 20 kmieci siedzących na nierównych rolach, którzy płacili 4 grzyw. 36 gr. czynszu, dwie role opuszczone, karczma dawała 3 grzyw. i kamień łoju. Był także młyn, 5 sadzawek, folw. szlache cki. W reg. z r. 1536 zapisano wś pod parafią Jodłówka, znów w r. 1581 zapisano wś t. n. w par. Żabno, posiadał ją Piotr Buziński i miała 3 łany. Graniczy na płn. z Bagienicą, na wsch. z Brnikiem, na płd. z Laskówką a na zach. z Sieradzą. Mac. Żelazowskie Budy, wś, pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Brochów, ma 41 mk. , 79 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 45 mk. Żelazowszczyzna 1. fol. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łuck, okr. wiejski Ż. , o 63 w. od Dzisny, własność ks. Lubeckich, ma 1 dm. , 10 mk. katol. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Horodek, Kazimierszczyzna, Łasica, Łoskie, Łozowiki, Nowiki, Ruda, Suszki i Zapaśniki, w ogóle w 1865 r. 342 dusz rewiz. 2. Ż. , wś, pow. dzisieński, w 2 okr. Żelazowskie Budy Żelaźniaki Żelaźnianka Żelaźnica Żelazno Żelaźniaki Żelcy Żelcza Żelczyna Żelechlin Żelechlinek Żelechów Żelazy Żelcie pol. , o 50 w. od Dzisny, 3 dm. , 81 mk. katol. 3. Ż. , zaśc. , tamże, o 60 w. od Dzisny, dm. , 6 mk. starowierów. 4. Ż. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 74 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. połockiej, ma 6 dm. , 70 mk. katol. Żelazy 1. Brokowo, wś, pow. ostrowski, gm. Szulborze Koty, par. Czyżewo, ma 12 dm. , 69 mk. Mieszka tu drobna szlachta i włościanie. Należała do dóbr Gostkowo. W r. 1827 było 11 dm. , 72 mk. R. 1578 częściowi dziedzice płacili od 13 łan. Paw. , Maz. , 402. Os. młyn. Żelazy, w par Zuzel, miała 1827 r. 2 dm. , 12 mk. 2 Ż. Modzele, pow. płoński, oh. Żelaski, niem. . Żelcie, wś, pow. szawelski, gm. Poszwityń, o 33 w. od Szawel. Żelcy, dobra, pow. horodecki, własność sukcesorów Azańczewskich, 8774 dzies. Żelcza al. Żyłca, potok, bierze początek śród Beskidu, na obszarze gm. Szczyrk, w pow. żywieckim i uchodzi do Soły z lew. brzegu. Żelczyna, ob. Zelczyna. Żelebskie, os. leś. , w pow. zamojskim, w lesie dóbr Kąty należącym. Żelechlin, w XVI w. Zelychlyn Major i Żelichnin, kol. i fol. , pow. rawski, gm. Żelechlin, par. Żelechlinek, leży przy drodze bitej z Jeżowa do Ujazdu, odl. 14 w. od Rawy. Kol. ma 62 dm. , 474 mk. , 1124 mr. włośc. ; fol. 4 dm. , 2580 mr. ; os. leś. 2 dm. , 1958 mr. 60 mr. roli i os. karcz. 1 dm. , 11 2 mr. W r. 1827 wś prywa tna, 34 dm. , 272 mk. Na początku XVI w. dzie sięciny z łan. km. dworskich ról nie było da wano na stół arcybiskupi, zaś pleb. w Żelechlin ku tylko kolędę, po groszu z domu Łaski, L. B. ,, 326. R. 1579 z czterech działów jeden pusty płacą tu od 21 2 łan. km. i 1 zagr. Paw. , Maz. , 165. Br. Ch. Żelechlin al. Żelechnin, wś dwor. , W pow. inowrocławskim, ma sądy i urz. okr. w Inowrocławiu, urz. st. cyw. w W. Wodzku, pocztę w Rojewie, st. kol. żel. w Złotnikach, na linii BydgoszczInowrocław, par. katol. w Liszkowie, ewang. w Grunkirch. Obszaru 303 ha, 4 dym. , 117 dusz 38 ew. . Do podat. grunt. oszac. czysty, na 5181 mrk. Leży na płn. Inowrocławia, zach. Gniewkowa. Długosz wymienia Mikołaja, Hieronima i Warsza z Ż. W r. 1583 ma tu Feliks Żelechnicki 10 łan. os. , 5 zagr. Żelechlinek, w XVI w. Zelychlyn Minor, wś, pow. rawski, gm. Żelechlin, per. Żelechlinek, posiada kościoł par. drewniany, urząd gm. , 13 dm. , 139 mk. , 344 mr. ; os. prob. 2 dm. , 1 mk. , 6 mr. ; obszar po kościelny 250 mr. , os. karcz. 1 dm. , 4 mk. , 1 mr. W 1827 r. było 13 dm. , 109 mk. Na początku XVI w. istnieje tu już kościół par. , p. w, św. Bartłomieja, fundowany zapewne w poprzednim stuleciu. Patronat mają dziedzice wsi Żelichlińscy. Prócz placów na plebanią i pod dom wikaryusza była jeszcze rola kościelna i las mający 20 staj wszerz i tyleż wzdłuż. Siedział tam kmieć, mający kawał roli i dający 20 gr. czynszu. Dziesięciny z całej wsi pobierał pleban. Parafia ta została wydzieloną z obszaru parafii głuchowskiej Ła ski, L. B. , II, 325, 326. Dziedzic Ż. obowiąza ny był płacić kościołowi w Jeżowie po 2 grzyw. czynszu in vim reemptionis II, becny kościół pochodzi z r. 1791. W r. 1579 we wsi były dwa działy stojące pustką Paw. , Maz. , 165. E. 1609 według wizyty kościelnej wieś należy do Wołuckiego. W skład parafii wchodziły Naropna, Naropińska Wola, Czechowicze, Czerwonka, Radwanka, Łochów, Januszowa Wola, Kałęczów, Bukowiec, Świnikierz. Obecnie par. Ż, w dek. rawskim, ma około 2400 dusz. Ź. gmina, należy do sądu gm. okr. w Boguszycach, urz. poczt. w Rawie. Obszaru ma 12376 mr. i 3527 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 447 prot. i 68 ży dów. Br. Ch. Żelechów 1. miasto nad rz. Wilgą, pow. garwoliński, okoła 20 w. na wsch. płd. od Garwolina, 35 w. na zach. płd. od Łukowa, przy drodze bitej łączącej Łuków ze szosą warszawsko lubelską, około 14 w. na wschód od st. dr. żel. nadwiślańskiej w Sobolewie. Posiada kościół par. murowany, dom schronienia dla starców, szkołę początkową od r. 1839, magistrat, urząd poczt. , około 400 dm. i 6098 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 10 praw. i 4103 żydów. W r. 1827 było 312 dm. , 2246 mk. Odbywa się tu 6 jarmarków rocznie. Pożar w r. 1880 dn. 22 lipca zniszczył tu 200 domów. Jest to starożytna osada, gniazdo rodu Ciołków, w dawnej ziemi sandomierskiej, pow. radomskim później stężycki. W r. 1328 Andreas Czolek de Zelechow, podkomorzy sandom. i starosta sandom. , zobowiązuje się dochody starostwa użyć na budowę zamku i murów obronnych sandomierskich. Akt datowany z Obornik Ulanow. , Dokum. , str. 379, Nr 6. Andrzej Ciołek z Ż. , podkomorzy sandom. , występuje w dok. z r. 1425 Kod. dypl. pol. , II, 835. Według Długosza Zyelyechow jest miastem, mającem kościół par. drewniany. Łany miejskie dają dziesięcinę, wartości 20 grzyw. , bisk. krakowskiemu. Folw. rycerski daje pleb. w Żelechowie, wartości do 4 grzyw. Do kościoła naleźą role i łąki L. B. ,, 560. Kazimierz Jagiellończyk na prośbę Mikołaja i Jędrzeja, synów Jędrzeja Ciołka Cziolkonis, podkom. sandom. , dziedziców Ż. w ziemi sandom. a pow. radomskim, stanowi 1447 r. jarmark na św. Stanisław w jesieni, a targ we wtorek; uwalnia oraz mieszczan jadących z towarami, lub z jakiemikolwiek rzeczami, od opłaty myt i ceł w calem państwie. Zygmunt I przychylając się 1516 r. do prośby Żelazy Feliksa de Szelanka de Zelanka, ssty łukow. , dziedzica Ź. , przenosi, dla dogodności, targ na poniedziałek, jarmark zaś na św. Marek, a nadto przydaje drugi na św. Idzi. Co potwierdza Zyg. August 1556 r. Od tej majętności przybrali dziedzice nazwisko Żelechowskich. W r. 1569 szos dwojaki wynosił 38 fl. 12 gr. Od rzemieśl ników fl. 3, od 3 garnców gorzałczanych fl. 2 gr. 12, czopowego na rok od warzenia piwa fl. 22 gr. 9. Ludność wynosiła 643 głów Paw. , Małop. , 341. Sobieszczański podaje, iż za Zygmunta Augusta właścicielem Ż. był Samuel Maciejowski, bisk. krakowski, który uposażył tutejszy kościół. Przy końcu XVII w. należy Ż. do Stan. Linkhau, chorążego owruckiego, od którego nabył r. 1707 Stanisław Mateusz Rzewuski, woj. podlaski, hetm. w. kor. Od Rzewuskich przeszedł Ź. do Lubomirskich a r. 1790 nabył miasto i dobra Ignacy Wyssogota Zakrzewski, chorąży i poseł poznański i prezydent warszawski. Dokończył podobno budowy pałacu, wznoszonego przez Lubomirskich. Uwolniony przez cesarza Pawła, powrócił do Ź. i tu zmarł r. 1802. Syn Wincentego, Tadeusz sprzedał dobra żelechowskie Ordęgom, dla pokrycia pretensyi Dangla i innych fabrykantów warszawskich, którym ojciec poręczył za dostarczone przez nich r. 1794 rekwizyty. Na miejscu drewnianego kościoła wzniósł murowany r. 1691 dziedzic Stan. Linkhau, dokończył go zaś Rzewuski. Z dawna też stoi za miastem kaplica św. Stanisława, z obrazem słynącym cudami, głównie podczas moru i wojny szwedzkiej r. 1702. Wacław Rzewuski wzniósł nowa z muru r. 1740. Ordęgowie zbudowali dla siebie kaplicę na cmentarzu. Ż. par. , dek. garwoliński, 6383 dusz. 2. Ż. , fol. , pow. garwoliński, gm. i par. Żelechów, ma 32 dm. , 102 mk. , 3731 mr. 3. Ż. , gmina wiejska, należy do sadu gm. okr. w Gończycach, urząd gm. we Francdorfie, urz. poczt. w Żelechowie. Gmina ma kasę wkładowo zaliczkową, z kapit. 17000 rs. , dwie szkoły początkowe jedna ewangielicka, 15332 mr. obszaru i 4533 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 10 praw. , 230 prot. i 55 żydów. W skład gminy wchodzą Anielew, , Gąsiory, Goniwilk, Józefów, Kębłów, Kotłówka, Ostrożeń, Przymieście, Sokolniki, Władysławów, Zakrzówek, Zasiadały, Żelechowska Huta i Żelechowska Wola. 4. Z. , wś, pow. błoński, gm. Skuły, par. Ojrzanów, posiada kościół filialny, 394 mk. , 591 mr. W 1827 r. było 29 dm. , 151 rak. W r. 1580 Ż. i cała parafia ojrzanowska stanowią własność kasztelanowej krakowskiej. Piotr Roguski, jej rządca, płaci tu od 101 2 łan. km. , 1 wójtow. , 1 koła młyń. Paw. , Maz. , 298. Kto i kiedy założył tu kościół niewiadomo. W Ojrzanowie stanął podobno r. 1473. 5. Ż. N wś, pow. grójecki, gm. Czersk, par. Sobików, ma 241 mk. , 325 mr. Br. Ch. Żelechów 1. Mały al. Duszny Kąt, wś, pow, kamionecki, 14 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Kamionce Strumiłowej, 7 klm. na płn. zach. od urz. poczt, w Milatynie Nowym. Na płd. leży Banunin, na zach. Sokołów, Nahorce Małe i Łodyna, na płn. wsch. Jamne, na wsch. Streptów i Żelechów Wielki. Wś leży w dorzeczu Bugu. Własn. więk. ma roli or. 343, łąk i ogr. 231, pastw. 36, lasu 479 mr. ; wł. mn. roli or. 350, łąk i ogr. 100, past. 5 mr. W r. 1890 było 91 dm. , 580 mk. w gm. , 7 dm. , 37 mk. na obsz. dwor. 260 rz. kat. , 308 gr. kat. , 49 izr. ; 352 Pol. , w Żelechowie Wielkim. We wsi jest kasa poż. gm. z kapit. 1519 złr. 2. Ż Wielki, wś, pow. kamionecki, 15 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Kamionce Strumiłowej, 6 klm. na płn. zach. od urzędu pocz. w Milatynie Nowym. Na płd. leży Niesłuchów, na zach. Ż. Mały, na płn. Stre ptów, na wsch. Rzepniów, na płd. wsch. Milatyn Stary. Wś leźy w dorzeczu Bugu. Własn. wiek. ma roli or. 484, łąk i ogr. 185, past. 24, lasu 446 mr. ; wł. mn. roli or. 893, łąk i ogr. 507, past. 25, lasu 3 mr. W r. 1890 było 205 dm. , 1348 mk. w gm. , 13 dm. , 80 mk. na obsz. dwor. 943 gr. kat. , 422 rz. kat. , 63 izr. ; 988 Rus. , 440. Par. rz. kat. w miejscu, dek. gliniański, archid. lwowska. Parafią uposażyli r. 1526 Stanisław z Milotycz czyli Milatyna, Jan z Żelechowa i Mikołaj Mrzygłodzki ze Streptowa A. G. i Z. , t. , str. 25, Nr 380. Do par. należą Banunin, Horpin, Jamne, Łodyna, Nahorce, Niesłuchów, Sokołów, Streptów, Ubinie, Wyrów i Żelechów Mały. We wsi jest ko ściół drewniany. Par. gr. kat. w miejscu, dek. buski. Do parafii należą Streptów i Ż. Mały. We wsi jest cerkiew, szkoła 2klas. i kasa poż. gm. z kap. 2178 złr. W Krakowie dnia 18 wrześ. 1515 r. nakazuje Zygmunt I Stanisławo wi z Chodcza, marszałkowi kor. i staroście lwow skiemu, ażeby stosownie do wyroku królewskie go w sprawie Jana Wiśniowskiego z Janem So kołem o posiadłości w Żelechowie, wprowadził pierwszego w przysądzoną mu część Ż. Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 10, str. 177. Dok. wyd. w Żółkwi 1687 r. nadaje Jan III Krzysztofowi Nowakowiczowi 4 dworzyszcza we wsi Ż. l. c. , C. , t. 475, str. 1230. Lu. Dz. Żelechowska Wola, wś, pow. garwoliński, ob. Wola Żelechowska, W połowie w. wś ta, w par. Żelechów, miała łany km. , z których dziesięcinę, wartości 8 grzyw. , dawano bisk. krak. Był też i folwark Długosz, L. B. ,, 560. Według reg. pob. pow. stężyckiego z r. 1569 wś miała 12 łan. Paw. , Małop. , 334. Żelechy 1. fol. , pow. płoński, gm. Sochocin, par. Wierzbowiec Sarbiewo, odl. 6 w. od Płońska, ma 4 dm. , 40 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 43 mk. W r. 1886 folw. Ż. rozl. mr. 193 gr. or. i ogr. mr. 146, łąk mr. 10, past, mr. 11, Żelechy Żelechowska Wola Żelechów Żelezna Żeleziszcza Żelezino Żelezianka Żelewo Żelewice Żelejktynie Żelejewka Żeleźniak Żeleźniaki Żeleźnica Żeleźnianka lasu mr. 20, nieuż. mr. 6; bud. drew. 10. W r. 1567 płaca tu od 1 włóki 2 mr. , 2 ogr. Wieś należy do par. Wierzbowiec. 2. Ż. , wś, pow. łomżyński, gm. i par. Drozdowo. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 18 dm. , 137 mk. Por. Olszyny 10. Według reg. pob. pow. wizkiego z r. 1577 płaca tu częściowi właściciele od 9 łan. bez kmieci Paw. , Maz. , 357. Żelejewka, wś, pow. klimowicki, gm. Rodnia, ma 17 dm, , 123 mk. Żelejktynie 1. al. Żełktynie, wś nad jez. Dubinki, pow. wileński, w 3 okr. pol, gra. Giedrojcie o 12 w. , okr, wiejski i dobra, hr. Tyszkiewiczów, Gawejki, o 51 w. od Wilna, 58 mk. katol. 2. Ż. , os. karczemna, tamże, o 49 w. od Wilna, 1 dm. , 6 mk. żydów. Żelewice, według Kętrz. miejscowość w pow. bytowskim. Żelewo, u ludu Zelewo, niem. Seelau, dobra ryc. na Kaszubach, nad Redą, niedaleko granicy pomerańskiej, pow. wejherowski, st. p. Wejhe rowo, par. kat, Góra, filia Wejherowa, szkoła kat. w miejscu, 659 ha 238 roli or. , 53 łąk, 143 lasu. R. 1885 razem z wyb. Bielawą dm. , 16 mk. i Grabowinem 4 dm. , 33 mk. 26 dm. , 35 dym, 216 mk, 164 kat. , 52 ew. Około r. 1400 rządzili się dziedzice tutejsi jeszcze prawem polakiem i byli obowiązani do 1 zbrojnej służby ob. Prutz, , Gesch. des Kreises stadt, żało Ż. do pow. puckiego. Według taryfy pob. na symplę płacił r. 1617 p. Melchior Zelewski 8 gr. , p. Michał Zelewski 4 gr. oh. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 102. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako wś szl. o 5 dzia łach, z 12 dym. str. 207. Wizyta Szaniaw skiego z r. 1710 opiewa Zelewo quaelibet loco missalium gr. octodecim pag. 37. Kś. Fr. Żelezianka, Żeleźnianka al. Żeleźnica, rzeczka, w pow. bobrujskim. Połączona z rzką Koklanką tworzy Oryżnię, prawy dopływ Ptyczy. Przybiera rzkę Miakinnicę. Żelezino, karczma nad Ułłą, pow. lepelski; prom przez rzekę. Żeleziszcza, wś, pow. czerykowski, przed uwłaszczeniem włościan własność Kiszki Zgierskiego. Żelezna, os. , pow. gostyński, gm. Szczawin Kościelny, par. Suserz. Nie podana w nowszych spisach. Żeleźnia 1. wś, pow. ciechanowski, gm. Młock, parGlinojeck, odl. o 20 w. od Ciechanowa, ma 12 dm. , 157 mk. , 395 mr. Wchodziła w skład dóbr Glinojeck. 2. Z. , pow. przasnyski, ob. Żelazna 9. Żeleźniaczka, wś nad Tykiczem Gniłym, pow. zwinogródzki, w 2 okr. pol. , gm. Bohaczówka, odl. o 10 w. od Zwinogródki, ma 622 mk. w 1863 r. 597 mk. , 690 dzies. ; gleba urodzajna. Posiada cerkiew p. w. św. Dymitra, z drzewa wzniesiona w 1773 r. i uposaźoną 37 dzies. Okolica górzysta. Znajdują się ślady, że poprzednio wydobywano tu i wytapiano rudę żelazną, co dawno juz zarzucono z powodu wyniszczenia lasów. Obecnie mieszkańcy trudnią się obrabianiem kamieni. Podług podania urodził się tu głośny watażka Żeleźniak. Wieś wchodziła w skład sstwa zwinogródzkiego, obecnie należy do dóbr państwowych. Żeleźniak, wyspa, uroczysko w pobliźu mta Ostrza, własność monasteru brackiego w Kijowie. Żeleźniaki 1. Żeleźniak, Żeleźnik, wś i dobra, pow. mścisławski, gm. Lubawicze. Wś ma 44 dm. , 213 mk. ; dobra, własność Ławrynowiczów i Moskiewiczów, 377 dzies. 40 roli, 40 łąk, 227 lasu. 2. Ż. al. Żeleźniki, wś, pow. rohaczewski, posiada cerkiew paraf, murowaną. Należy do dóbr Mazałów, Jezierskich. 3. Ż. , łotew. Żelizniki, wś, pow. lucyński, par. Lucyń, z kaplicą filialną; własność dawniej Ulanowskich, później Furmalewiczów, ma wraz z Marcinowem 483 dzies. Żeleźniaki, w dokum. także Żeleźnice, Żelazna, wś nad Hnyłopiatem dopł. Horynia, pow. żytomierski, gm, i par. Trojanów, na płd. zach. od Żytomierza. Młyny, ob. Trojanów. Żeleźniaki, wś, pow. szumski gub. charkowskiej, gm. Timofiejewka, 84 dm. , 354 mk. , gorzelnia. Żeleźnianka, rzka, ob. Łączna. Żeleźnica 1. pierwotnie Żelazne Nogi, wś nad rz. Czarną, pow. konecki, gm. Góry Mokre, par. Żeleźnica, leży o 14 w. na płd. wschód Przedborza, odl. od Końskich 37 w. , ma kościół par. murowany, 28 dra. , 180 mk, 150 mr. dwor. i 230 mr. włośc. Ż. Poduchowna, wś, ma 2 dm. , 17 mk. , 26 mr. W 1827 r. było 18 dm. , 119 mk. Kazimierz W. bawiąc w Przedborzu r. 1370 wybrał się na łowy w okoliczne lasy i tu goniąc za jeleniem dnia 9 września spadł z konia i uszkodził sobie lewą goleń. Wieziony do Krakowa, zmarł w drodze, zapewne z zakażenia krwi, dnia 5 listopada. Na miejscu wypadku wystawiono, wedle tradycyi miejscowej, kaplicę, przy której z czasem urządzono parafią Lib. Ben. Łaskiego I, 612 pisze Ecclesia parochialis nemore, dicto Żelazne Nogy, ad ripam dicti Czarna sita, ubi nullus alius habitat solum plebanus, et pronunc minera construitur. Był to więc kościół z plebanią śród lasu. Do parafii należały wsi Wola i Starawieś. W lesie w pobliżu kościoła założono na początku XVI w. kuźnicę żelazną a z czasem wytworzy się drobna wioska, należąca do starostwa przedborskiego. Kościół p. w. św. Mikołaja, był patronatu królewskiego. Pleban pobierał mostowe po 2 denary od wozu na rz. Czarnej a po 3 denary pleban z Oleszna parafia za rzeką. Uposażenie Żelechów Żeleźniaczka Żeleźnia w ziemi miał bardzo bogate. Przy kościele plac i dwie łąki z sadzawką, trzy łąki w Woli i w tejże wsi siedm części roli, wielki dział roli z łąką arvus magnus, kawał lasu w Siedlcu, długi na pół mili, szeroki na 8 staj. Kościół niejednokrotnie odbudowywany, ostatni raz drzewa r. 1617, zgorzał w r. 1868 i wtedy wzniesiono obecny z piaskowca, długi 30 łok. , szeroki 16 1 2, wysoki 11 1 2, o 6 oknach, z wieźyczką. Wewnątrz są dwa ołtarze. W aktach kościelnych przechowały się wiadomości o plebanach od r. 1656. Według reg. pob. pow. chęcińskiego wś królewska Żelazne Nogi, miała w 1540 r. 5 kmieci na łanach, 2 łany puste, karczmarza. R. 1573 płacono tu od pół łanu Paw. , Małop. , 276, 573. Według lustracyi z r. 1564 wś dawała dawniej stacyą od 4 łan. i produkty w naturze. Lustracya z 1789 r. wyraża Bywał młyn wielki i piła na stawie wielkim, w który wpadają rzeki Czarna i Biała; to wszystko spadło. Na kępie tego pustego stawu mieszka szlachcic, ma gruntu trochę i łąk, płacąc z tego zł. 60. Kościół jest dosyć dobry, przy którym był pleban, ten jak umarł, innego nie masz, podzielono parafią. Zaskarżała się gromada, że księdza przy kościele nie masz, prowenta plebańskie niewiedzieć gdzie się obracają, a gromada błąka się jak owce błędne bez pasterza. Wtedy to zapewne część wsi położoną na drugim brzegu rz. Czarnej przyłączono do kościoła w Olesznie. Ż. par. , dek. konecki, 886 dusz. 2. Ż, wś nad rz. Czarną, pow. włoszczowski, gm. i par, Oleszno, odl. 14 1 2 w. od Włoszczowy. W 1827 r. było 6 dm. , 45 mk, Br. Ch. Żeleżnica 1. strumień, pow. wilejski, przepływa pod wsią Sławicze. 2. Ż. , rzeczka, w pow. radomyskim i rzeczyckim, mały prawy dopływ Prypeci, jest przedłużeniem rz. Jelsy, w pow. radomyskim, mianowicie w miejscu gdzie ostatnia puszcza lewą odnogę. Rżawiec; płynie na płn. odludnemi moczarami i puszczami, wkracza w pow. rzeczycki i upłynąwszy około 2 mil, ma ujście pod wsią Dowlady, w obr. gm. Dernowicze. 3. Ż. , rzeczka, w pow. słuckim, drobny prawy dopływ Słuczy. Zaczyna się przy granicy pow. ihumeńskiego, za wsią Worobjówka, w gm, Hresk, płynie emi moczarami przez obszar ordyn. nieświeskiej ks. Radziwiłłów, na płd. wschód do ujścia na przestrzeni 6 w. Okolica bagnista, obfituje w rudę żelazną. Żeleźnica 1. dobra nad rz. Myszanką, pow. nowogródzki, w 2 okr. pol. i gm. Horodyszcze, par. kat. Kroszyn, o 28 w. od Nowogródka. Własność dawniej Zawiszów, dziś Wolskich, ma 340 dzies. ; grunta żyzne, miejscowość małoleśna. Był tu niegdyś kościół, teraz cerkiew paroch. , p. w. Opieki N. M. P. , uposażona z dawnych zapisów około 41 2 wł. ziemi. Do 2000 parafian. Kaplica cmentarna katolicka. Przy stanek dróg żelaznych poleskich. 2. Ż. , wś poduchowna nad strugą uchodzącą do bagni stej kotliny Stochodu, pow. piński, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. Kuchecka Wola, odl. o 80 w od Pińska a 9 w. od Lubieszowa, ma 89 osad, 334 mk. Przed trzydziestu laty była tu cerkiew paroch. , p. w. Opieki N. M. P. , obecnie parafią przeniesiono. W końcu XVII w. Ser wacy i Katarzyna z Dolskich ks. Wiśniowieccy zapisali Z. wraz z fol. Pniowno dla kolegium ks. pijarów w Lubieszowie, którzy się tu intromitowali d. 9 maja 1699 r. Kronika lubieszowska wydana przez ks. Ant. Moszyńskiego, str. 133. Przy kassacie pijarów w Lubieszowie w 1842 r. Ż. liczyła 82 osady z 349 włościanami pł. męz. ibid. , nizinna, dużo rudy żelaznej, łąki obfite. 3. Ż. , uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu; w XVI w. należało do wsi Krajnowicz, dziś w gm. Żabczyce ob. Piscew. kn. , 366. 4. Ż, wś, pow. czerykowski, gm. Bratkowicze, ma 17 dm. , 243 mk. , z których 14 zajmuje się wyrobem wozów, sań itp. 5. Ż. , Żełaźnica, uroczysko pod mkiem Lubawicze, w pow. orszańskim. Wytryska tu źródło wody żelazistej. A. Jel. Żeleźnica, wś, istniała w XVII w. na obszarze dzisiejszego pow. rówieńskiego, ob. Samostrzały. Żeleźnica, dział i szczyt górski 913 mt. , na płd. granicy wsi Odrowąż, od strony Orawy. Łączy się z działem. Kamienica i Górcami, w pow. myślenickim. Zeleźnica ob. Żelaźnica. Żeleźnica 1. strumyk, na płd. zach. Wą growca, płynie od Jankowa, śród lasów łęgowskich, do jez. Głęboczka, między jez. Wiatrowskiem i Łęgowskiem, zlewającem się z Wełną, dopł. Warty. Nadał Ż. r. 1329 klasztorowi łekneńskiemu Wierzbięta z Prusiec. Opat Kry styan pozwolił sołtysowi łęgowskiemu bić jazy przy ujściu Ż. do Głęboczka. Darowiznę z r. 1329 zaciągnął do ksiąg grodzkich w r. 1514 sędzia kaliski Jan ze Spławia. 2. Ż, rzeczka, dopł. jez. Trzebieża, w pow. kościańskim, bierze początek na łąkach bronikowskich, o 5 klm. na płd. zach. Szmigla, między Bronikowem a Podszmiglem. Płynie od wschodu ku zach. na Szczepankowo i Sokołowo, uchodzi pod Trzebidzą, o 11 klm. na zach. płd. Szmigla, zasilona drobnemi wodociekami i źródłami źelazistemi. Długość biegu okolo 7 klm. W. Ł. Żeleźnica 1. miejscowość na Murzynowie Kościelnem, w pow. średzkim, od strony Sabaszczewa, na wschód od Środy. 2. Ż. , łąka pod Borkowem ku Gorazdowu w r. 1559 pow. wrzesiński, na płn. wschód Pyzdr. 3. Ż. , wś, w pow. niegdyś nakielskim, istniała jeszcze w r. 1793. 4. Z, wś, w pow. gnieźnieńskim, dziś nieznana, na zach. wsi Ostrowite Prymasowskie, między Witkowem a Trzemesznem. Łaski podaje ją w par. Ostrowite. W r. 1580 należy wś t. n. Żeleżnica Żeleźnica Żelejewka Zeleźnica Żelibory Żeleźnica do par. w Ostrowitem. Wchodziła w r. 1831 i w skład domeny rząd. Skorzęcin. Żeleźnica, pow. wielkostrzelecki, ob. Leźnica. Żeleźnik, rzka, w pow. mścisławskim. Ob. Monasterszczyzna. Żeleźnik, węg. VasPataka, wś, w hr. szaryskiem, 272 mk. Żeleźniki 1 wś, pow. węgrowski, gm. i par. Miedzna, ma 19 dm. , 217 mk, , 677 mr. Istniały już w XVI w. 2. Z. , wś, pow. sokołowski, gm. . Żeleźniki 1 wś, pow. dzisieński, mylnie ob. Łużki, V, . 2. Ż. , wś, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. Zanarocz o 1 w. , okr. wiejski i dobra, Jewdokimowych, Mokrzyca, 41 dasz rewiz. 3. Ż. 2, wś, tamże, o 4 w. od gminy, 40 dusz rewiz. ; należała do dóbr Gozdawy, Boczkowskich. Spis z r. 1866 podaje wś. 4. Z. , o 59 w. od Swięcian, mająca 8 dm. i 102 mk. 86 praw. , 10 katol. i 6 żydów i odl. o 65 w. od Święcian, o 10 dm. i 172 mk. 156 prawosł. i 16 katol. Żeleźniki, okolica, pow. rohaczewski ob. t. IX, 690. Żeleżnikowa Wielka i Mała, wś, w pow. sądeckim, ma kościół par. rz, kat. i szkołę, leży w międzyrzeczu Dunajca i Kamienicy, nad potokiem wpadającym naprzeciw Starego Sącza do Dunajca z praw. brzegu. Odl. od Starego Sącza na wsch. 4, 5 klm. , od Nowego Sącz na płd. 6, 5 klm. Zabudowana wzdłuż potoku na pln. stoku Wysokiego Gronia 447 mt. npm. . dzieli się na dwie części południowa, wyżej, t. j. ku płd. położona Ż. Mała i płn. , niżej położoną Ż. Wielka, Obecnie maja 118 dm. i 725 mk. 359 męż. , 366 kob. rz. kat. Pos. tabularna gminy Nowego Sącza ma 472 mr. obszaru, w tern 320 mr. lasu; pos. mn. 1225 mr. w ogóle. Długosz L. , I, 564 powiada, ze tę wieś uwolnił Kazimierz Wielki od wszelkich danin. Była ona pierwotnie wsią szlachecką, ale Paweł, murarz z Nowego Sącza, kupił ją i darował miastu, żeby z dochodów płaciło 10 grzyw. rocznie kaznodziei niemieckiemu, a oprócz tego dawało ubogim w szpitalu zostającym po 2 grosze tygodniowo. Fundator zastrzegł sobie, że w razie, gdyby zaniechano utrzymywać kaznodzieję niemieckiego miała gmina obrócić dochody na uposażenie nowego ołtarza w kolegiacie nowosądeckiej. W połowie w. wś, , Zelesznik Magna i Zelyeznyk Minor, własność rajców Nowego Sącza, dawały dziesięcinę bisk. krakowskiemu z łan. kmiecych. Dwa łany sołtysie dawały miejscowemu plebanowi który pobierał też me szne po mierze jęczmienia i mierze owsa z łanu. Pleban miał swe role i łąki Długosz, L II, 300. Kościół par. jest murowany, erekcya. chodzi według aktów paraf. z r. 1380. W r. 1581 Pawiń. , Małop. 132, zapisano tę wieś ja ko własność burmistrzów Nowego Sącza; miała 71 2 łan. km. , zagrodę, karczmę, 3 kom. bez by dła i kijaka. Parafia obejmowała te same wsi co dzisiaj Porębę i Myślec. Parafia należy do dyec. tarnowskiej, dek. starosądeckiego. Ż. gra niczy na zach. z Myślcem, na wsch. z Nawojo wą, na płn. z Porębą Małą a na płd. z Wolą Krogulacką i Homrzyskami. Mac. Żeleźnikowo, folw. , pow. newelski, własność Arbuzowych, 389 dzies. Żeleźnikowskie, dobra, pow. czerykowski, ob. Żeleźnikowski, potok, powstaje na obszarze wsi Żeleźnikowa, w pow. sądeckim i we wsi Myślec uchodzi do Popradu z praw. brzegu, przy połączeniu się tej rzeki z Dunajcem. Żeleznoje, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łoździeje, odl. od Sejn 21 w. Spis urzędowy osad gub. suwalskiej z r. 1878 podaje tę nazwę bez oznaczenia ludności. Żelezny, potok, lewy dopł. Lupczanki, w pow. liptowskim Węgry. Żelezy, niem. Selesen, wś i dobra ryc. w Po meranii, pow. słupski, st. p. Smołdzino, par. kat. Słupsk. R. 1281 nadaje książę Mestwin cyster som w Belbuku dziesięciny kilku wsi, między któremi są i Żelezy. U. . Kś. Fr. Żelgoszcz, ob. Zelgoszcz. Żelibor 1. wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 107 w. od Dzisny, 6 dm. , 28 mk. praw. , kaplica prawosł. drewn. 2. Ż, Żelibory, wś, pow. rohatyński, 22 klm. na płd. wsch. od Rohatyna, 8 klm. na wsch. od sądu pow. i urz. pocz. w Bursztynie. Na płn. leżą Sarnki Dolne, na wsch. Skomorochy Nowe, na płd. i zach. Kunaszów. Wzdłuż granicy płd. zach. płynie potok, dopł. Narajówki, wpadającej do Gniłej Lipy. Własn. wiek. ma roli or. 247, łąk i ogr. 65, past. 18, lasu 85 mr. ; wł. mn. roli or. 318, łąk i ogr. 61, past. 31 mr. W r. 1890 było 80 dm. , 477 mk. w, 4 dm. , 25 mk. na obsz. dwor. 445 gr. kat. , 30 rz. kat. , 27 izr. ; 459 Rus. , 20 Pol, 23 Niem. . Par. rzym. kat. w Bołszowcach, gr. kat. w Kunaszowie. We wsi jest cerkiew p. w. św. Eliasza i szkoła 1klas. Żelice al. Żylice, wś gosp. nad rz. Rudką dopł. Wełny, w pow. wągrowieckim, ma sąd okr. , urz. okr. i par. ew. w Wągrówcu, urz. st. cyw. w Brzeźnie Poln. Briesen, st. kol. żel. w Runowie Kaiseraue, na linii RWągrowiec, szkoły i pocztę w Żelicach, par. kat. w Potulicach. Obszaru 386 ha, 32 dym. , 321 dusz 7 ew. . 2. Ż. , wś dwor. , w temźe położeniu, ma obszaru 1278 ha, 18 dym. , 346 dusz 15 ew. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 11445 mrk. Zachowały się tu nazwy pól Rany, Laski, Charcice, Kowle, Sand49 Żelice Żeleźnica Żeleźnik Żeleźniki Żeleżnikowa Żeleźnikowo Żeleźnikowskie Żeleźnikowski Żeleznoje Żelezny Żelezy Żelgoszcz Żelibor Zelichów Żelichowska Hamernia Żelichowska Pilcza Żelichowska Wola Żelicznica Żeliski Żeliskowo , Sitki, ; lak Rudka, Staw, Żórawieniec. Ż. leża o 7 staj na zach. płn. Wągrowca i o tyleż na płd. wschód Budzynia, pod Potulicami. W r. Żegota z Ż. zapłacił 8 skoj. kary. Cernat, mieszczanin pozn. , pozywa go o długi. W r. ten Żegota prawuje z Trojanem Grochala o 100 grzyw. , 1392 z kmieciem Mikołajem z Pawłowa. W r. 1577 maja Ż. 17 łan. os. , 6 zagr. 1579 r. 20 łan. os. , 7 zagr. , 4 rzemieśl. W r. 1775 rozgranicza Józef Lipski Ż. z Nowem. W XVIII w. posiadają Ż, Jan i Tekla Lipscy. W r. 1778 istniała tu kaplica prywatna, w której niekiedy odbywała naboźeństwo. W r. 1840 nabyli wieś Nieżychowscy. Odkryto tu cmentarzysko i kryty grób kamienny, ale próżny. W. Ł. Żelichów, fol. dóbr Kaszewice, w pow. piotrkowskim, gm. Kluki, ma 1 dm. , 6 mk. Żelichów, wś, w pow. dąbrowskim, leży w równinie, 181 mt. npm. , przy drodze z Ujścia Jezuickiego do Dąbrowy 15 klm. . Parafia w Otfinowie. Wś składa się z 84 dm. i 494 mk. 238 męż. , 256 kob. , z których 470 rz. kat. a 24 izrael. We wsi kaplica murowana. Pos. tabularna Stan. Kotarskiego wynosi 661 mr. ; pos. mn. 378 mr. Grunta namuliste i dobrze nawodnione, są urodzajne. W r. 1244 ks. Bole sław Wstydliwy zawiera ze Świętopełkiem, dzie dzicem Ż. , układ tyczący się barci leśnych w stykających się a nierozgraniczonych lasach tejże wsi z lasami i barciami książęcej wsi Clis Kłyź. Na podstawie tego aktu sporzą dzony został fałszywy dokument, opiewający o dokonanem jakoby rozgraniczeniu obu wsi w r. 1280 Kod. Małop. ,, 71 i 286. W r. 1359 potwierdza król Kazimierz Strachocie, dziedzi cowi Ż. , dokument Bolesława, ks. krakow. , z r. 1280, tyczący się rozgraniczenia Ż. od Kłyża Kod. Małop. , III, 125. W 1581 r. Pawiński, Małop. , 233 była własnością Hieronima Bukińskiego i miała 10 kmieci, 5 łan. , 2 zagrody z rolą i 4 kom. bez bydła. Należała do parafii w Otfinowie. Ż. graniczy na płn. z Wolą Żeli chowską, na zach. z Lubieckiem, na płd. z Siedliszowicami i Kłyżem a na wsch. z Zalipiem i Pilczą. Mac. Zelichów 1. w dok. Żelichowo, Sielichów, niem. Selchow, wś gosp. , w pow. czarnkowskim wieleńskim, ma par. kat. , st. kol. żel. , sąd i urz. okr. w Wieleniu Filehne, urz. st. cyw. i par. ew. w Dębinie Eichberg, szkoły i pocztę w miejscu. Obszaru 1400 ha, 70 dym. , 694 dusz 279 katol. . 2. Ż. , fol. naleźący do zamku w Wieleniu, w temże położeniu, ma 7 dym. , 125 dusz. Leżą na płn. zach. Wielenia, płd. zach. . Człopy. W r. 1580 były tu łany puste grodu poznańskiego a ks. Piotr Czarnkowski miał 6 zagr. Na obszarze wsi jest Chmielna Góra, jeziora Kładno, Wiejskie, Gieczynek Wielki. W. Ł. Żelichowo, wś, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Bystrzyca, par. prawosł. Buczaczyn, o 32 w. od Słucka, ma 93 osad, cerkiew kę filialną św. Krzyża; miejscowość lekko fali sta. małoleśna, grunta urodzajne. A. Jel. Żelichowska Hamernia, niem. hammer al. Bussenhammer, wś gosp. , w temże położeniu co Żelichowo, o 10 klm. na płn. zach. od Wielenia, nad Młyńską strugą, dopł. Noteci. Graniczy na płd. zach. z lasami wieleńskiemi, na płn. z Żelichowem, na wsch. i płd. z Dębowa Górą Ma obszaru 835 ha, 62 dym. , 520 dusz 14 katol. . Na obszarze tym są nazwy Sucha Struga, błota Płonka i Karasie, wzgórze Kłody. Żelichowska Pilcza, ob. Pilcza. Żelichowska Wola, pow. dąbrowski, ob. Wola Żelichowska. Żelicznica, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, w w. XVI należało do wsi Krajnowicz, dziś gm. Żabczyce ob. Piscew. kn. , 366. Żeliski, część gminy Krowica Lasowa, w pow. cieszanowskim. Żeliskowo, wś za Dnieprem. Należała do Czerkas w XVII. Żelisław, w XVI w. Szeleslawy, wś i fol. nad rzką t. n. dopł. Swędrni, pow. sieradzki, gm. Gruszczyce, par. Błaszki, odl. od Sieradza w. 21, od Błaszek 2 w. Wś ma 8 dm. , fol. 5 dm. Wraz z osadami Wojcice, Janowice, Dębiniec, Zaborów i Sarny mają 75 dm. w części murowanych i 540 mk. W r. 1827 było 50 dm. , 475 mk. Obszar dworski wynosi 555 mr. roli, 42 mr. łąk. Pastwisko wspólne 58 mr. , lasu 75 mr. Do włościan należy 500 mr. roli i 100 mr. past. Na obszarze Ż. są dwa młyny, wia trak, cegielnia, karczma, 3 sklepy z produktami różnemi. Mieszka tu 5 szewców, 2 płócienników, 2 stolarzy, 2 sitarzy, 2 bednarzy, kowal i ślusarz. Ludność zamożna i przemyślna, trudni sie zakupuje na wywóz do Prus. Wymieniony w dok. z r. 1357 w liczbie posiadłości kościoła gnieźnieńskiego Kod. Wielk. , Nr. 1354. Na początku XVI w. wś należy do par. w Błasz kach lecz z połowy wsi dziesięcinę pobiera ple ban w Wojkowic, zaś pleban w Błaszkach tylko od 1 kmiecia Łaski, L. B. , II, reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1553 wś Żelisław miała 61 2 łan. Paw. , Wielkop. , II, 219. W wieku XVIII wś należała do Bartochowskich później do Błeszyńskich. Br. Ch. Żelisławice 1. wś i fol. , pow. będziński, gm. Pińczyce, par. Siewierz, leży na prawo od drogi z Myszkowa do Siewierza. Wś ma 6 dm. , 564 mk. , 596 mr. włośc. ; kol. 26 dm. , 125 mk. , 610 mr. We wsi szkoła początkowa. W r. 1827 było 50 dm. , 317 mk. W połowie w. wś Ż. , w par. Siewierz, miała 15 łan. km. , z kto Żelisławice Żelisław Żelichów Żeleźnica Żelichowo Żelisławki Żelisławice Żelisławska Papiernia Żelistrzewo Żelichów rych dziesięcinę dawano kościołowi w Starych Koziegłowach. Folwark rycerski i 2 łany sołtysie dawały dziesięcinę, wartości 10 grzyw. , w Koziegłowach Długosz, L. B. , II, 193. Według reg. pob. pow. siewierskiego z r. 1667 wś Ż. miała 7 km. Paw. , Małop. , 453. 2. Z. , wś i folw. , pow. włoszczowski, gm. Secemin, paraf. Czarnca, o 50 w. od Kielc. Do Ż. naleźą Nadolnik, Wincentów, Żelisławiczki, Miny, Papiernia Żelisławska wyrób bibuły. Folw. Ż. miał 286 mr. roli or. , 1739 mr. lasu, 54 mr. łąk, 2 mr. nieuż. Z obszaru dwor. 1904 mr. uległo parcelacyi w ostatnich latach. W osadach włościańskich 62 dm. , 440 mk. , 495 mr. roli or. , 13 mr. łąk, 14 mr. nieuż. W r. 1827 Ź. miały 21 dm. , 174 mk. a Żelisławiczki 9 dm. , 76 mk. Na początku w. wś duplex dawała z ról szlacheckich i kmiecych dziesięcinę, wartości do 5 grzyw. pleban. w Czarncy a za konopną po 2 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 546, 567. Zdaje się, że w reg. pob. pow. opoczyńskiego z r. 1508 podano tę wieś pod mylna nazwą, Żelazow. Kilku częściowych dziedziców płaciło tu 18 gr. Według reg. pob. pow. chęcińskiego z r. 1540 wś Żelisławice, w par. Czarncza, miała 8 dworów szlachecl kich z folwarkami. Było tez 4 kmieci na pół łanach, 4 zagr. , łąki, zagajniki. Oceniono wieś na 125 grzyw. Paw. , Małop. , 485 i 576. Br. Ch. Żelisławice, w dok. , niegdyś osada w okolicy Strzelna, Wilczyna, Trzemeszna, z której dziesięcinę r. 1145 arcyb. gnieźn. przekazał, między innemi, kościołowi św. Wojciecha w Trzemesznie. Później widocznie zmieniła nazwę. Żelisławki al. Żenisławki, niem. Senslau, dobra, pow. tczewski, st. p. i kol. Pszczółki, o 3, 5 klm. , par. kat. Miłobądz. Razem z wyb. Schweizerhof 3 dm. , 68 mk. 557 ha 491 roli or. , 12 łąk, 24 lasu; 1885 r. 15 dm. , 43 dym. , 229 mk. , 157 kat. , 72 ew. , cegielnia, hodowla owiec i bydła, sprzedaż mleka. Gniazdo rodzinne Żelisławskich, z których Stanisław był 1557 1562 opatem pelplińskim a potem bisk. chełmińskim. Według taryfy z r. 1648, gdzie uchwalono pobór podwójny, płacił p. sędzia Mirachowski od Żenisławek i Żabinka summatim 9 fl. 2 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Pozn. , 1871, str. 175. Podług taryfy na symplę z r. 1717 płaciły Ź. 8 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 84. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 opiewa, że Żenisławki dawały mesznego 6 korcy żyta i tyleż owsa str. 66. Nekrolog cystersów w Pelplinie opiewa pod r. 1771 Obiit Zenisławiae die 21 Octobris 1771 Magnifica Virgo Marianna Grąbczewska, germana soror Vblis Fratris Dominici, comprofessi nostri. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako folw. szlach. , wś i karczma o 16 dymach str. 208. Ks. Fr. Żelisławska Papiernia, ob. Papiernia 11. Żelistrzewo 1. niem. Sellistrau, dok. Sellistri, wś, pow, pucki, st. pocz. i par. kat. Puck, szkoła kat. w miejscu, 439 ha 306 roli or. , 38 łąk; 1885 r. 36 dm. , 49 dym. , 303 mk. kat. Zawiera 15 posiadeł włośc. i 20 zagród. 2. Ż. , folw. do Rucewa, tamże; 1885 r. 4 dm. , 92 mk. , 205, 24 ha roli or. i ogr. , 30, 18 łąk, 37, 77 pastw. , 85, 96 lasu, 6, 58 nieuż. , razem 365, 73 ha; dziedzic Gustaw Below. Za czasów krzyżackich należało Ź. do komturstwa gdańskiego i obejmowało około 1400 r. 37 włók roli i 4 włóki lasu. Wysiew wynosił 1 łaszt; na wojnę wysyłało 3 zbrojnych. R. 1469 zapisuje król Kazimierz Ściborowi i jego braciom za wierne usługi 500 grz. na Ż. , które im daje w zastaw aż do spłacenia tej kwoty. R. 1495 uzyskali Gdańszczanie od króla Jana Olbrachta prawo wykupienia tych dóbr od ówczesnego dziedzica. R. 1520 uskarża się Maciej Sławtowski, że Gdańszczanie żądają od niego niesprawiedliwie podatków i tłoki. Na to dostał z Gdańska odpowiedź, aby udowodnił, że tylko do mniejszych ciężarów jest zobowiązany ob. Prutz Gesch. d. kr. , str. 239. W topogr. Goldbecka. z r. 1789 zapisane jako wś szl. i wolne sołectwo, do Rucewa należące, o 22 dymach, w ręku familii Gibsone str. 207. Wizyta Szaniawskiego z r. 1710 donosi, że Zelestrowo dawało mesznego 16 korcy żyta i tyleż owsa str. 49. Kś. Fr. Żeliszew 1. wś, fol. i dobra, pow. siedlecki, gm. i par. Żeliszew, odl. 16 w. od Siedlec, posiada kościół par. drewniany, szkołę początkową, urz. gm. , 87 dm. , 654 mk. W 1827 r. było 56 dm, , 423 mk. Dobra Ż. , po dopełnionej segregacyi w r. 1879, składają się z fol. Ż. , rozl. mr. 1363 gr. or. i ogr. mr. 284, łąk mr. 98, pastw. mr. 2, lasu mr. 953, nieuż. mr. 26; bud. mur. 10, drew. 11; płodozm. 8pol. , las nieurządzeny, cegielnia, pokłady torfu. Do folw. należały poprzednio wś Ż. os, 74, mr. 1168; wś Niechnoprz os. 12, mr. 281; wś Rososz os. 31, mr. 596; wś Łąki os. 11, mr. 319; wś Łączka os. 91, mr. 1604; wś Zofinów os. 3, mr. 90. W dok. z r. 1476 wymieniony w ziemi liwskiej w liczbie posiadaczy Nobilis Boguslaus Nyewczasz de Moschny alias de Zelyschewo et villa ipsius dieta Zelyschewo cum incolis et kmethonibus Kod. Maz. , 272. Ż. należał dawniej do par. Niwiska. Ź. otrzymał w XVI w. prawo miejskie, lecz zapewne niedługo używał praw miasta. W r. 1577 płacił 1 fi. szosu i od 3 łanów. Jednocześnie część Ż. pozostała wsią szlachecką w parafii Niwiska. Roku 1563 płacono tu od 71 2 łanów Pawiński, Mazow. , 248, 416. Czy z załoźeniem miasta utworzono tu parafią, niewiadomo. Podobno dopiero w r. 1769 założono parafią wraz z kościołem, wzniesionym przez Martyniana Grzybowskiego, dzie Żeliszew Żelisławice dzica wsi. Ź. par. , dek. siedlecki, 2173 dusz. Ż. gmina, ma 12913 mr. obszaru i 3929 mk. Sród stałej ludności jest 918 prot. i 93 żydów. Sąd gra. okr. III we wsi Skurzec, st. p. w Kałuszynie. W skład gm. wchodzą Chlewiska, Dobrzanów, Józefin, Kępa, Kłódź, Koszewnica, Kotuń, Kownata, Kwaśnica, Łączka, Łepki, Niechnobrz, Osińsk, Ozorów, Rossosz, Trzemuszka, Zofinów i Żeliszew. 2. Ż. al. Żeliszewo, dawniejsza nazwa używana w XVI w. dzisiejszej wsi Jeruzal, w pow. nowomińskim. Istniała tu parafia w XVI w. 3. Ż. Obory, dawna nazwa wsi Obory, w pow. warszawskim, nad Wisłą. Podana w dok. z r. 1476 Kod. Maz. , 278. Żeliszki, os. młyń. , w dobrach Jarczów, pow. tomaszowski. Żeliwie, wś i dobra, pow. czauski, gm. Radoml o 9 w. . Wś ma 28 dm. , 210 mk. , cerkiew paraf. drewnianą, zapasowy śpichlerz gminny; dobra, własność Hryniewiczów, 635 dzies. 90 roli, 50 łąk, 80 lasu. Żelizna, wś i fol. , pow. radzyński, gm. Żelizna, par. Wohyń i Kolembród, odl. 24 w. od Ra dzynia, ma 43 dm. , 383 mk. W dobrach jest gorzelnia wielka, młyn parowy, tartak, wiatrak, cegielnia, smolarnia, eksploatacya torfu. Upra wa chmielu. W 1827 r. było 57 dm. , 318 mk. Dobra 2. w r. 1868 połączone zostały z dobra mi Kolembród, nomenklaturą Pustosz i Kozły. Następnie r. 1895 oddzielono fol. Kolembród z nomenklaturą Pustosz, rozl. mr. 3839, dobra Kozły mr. 911, zaś przy dobrach Zelizna pozo stało obszaru mr. 1666 gr. or. i ogr. mr. 608, łąk mr. 354, pastw. mr. 5, lasu mr. 652, nieuż. mr. 47; bud. mur. 14, drew. 30; płodozm. 7pol. , las urządzony. Wś Ź. os. 50, mr. 700; wś Ko lembród os. 77, mr. 1565; wś Kozły os. 68, mr. 1138. Ż. gmina graniczy z gm. Milany, Jabłoń i BrzozowyKąt, ma 17841 mr. obszaru i 4201 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 2606 praw. , 1290 kat. , 3 prot. i 432 żyd. Sąd gm. okr. we wsi Szóstka, urz. gm. we wsi Komarówka. W skład gm, wchodzą Brze ziny, Kolembród, Komarówka, Komarowska Wól ka, Osiny, Ossowa, Przegaliny, P. Małe, Sajbudy, Żelizna i Żulinki. Br. Ch. Żelizna, fol. , pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Domaczów, o 39 w. od Brześcia, należy do dóbr Domaczów, dawniej ks. Wittgensteina. Żelizniki, ob. Żeleźniaki. Żeliże, Żeliżje, wś, pow. czerykowski, gm. Pałuże, ma 39 dm. , 266 mk. Żelków, r. 1563 Zelikowo, wś i fol. , pow. siedlecki, gm. i par. Skurzec, ma 37 dm. , 274 mk. , 2809 mr. W 1827 r. było 21 dm. , 240 mk. , par. Niwiska. W r. 1563 wś Zelikowo w par. Niwiska, w ziemi liwskiej, płaciła od 81 2 łan. km. i 1 rzeźnika Paw. , Maz. , 415. Żelków, wś, pow. krakowski, par. Bolechowice, odl. 7 klm. na płn. od Zabierzowa, u sa mej granicy królestwa polskiego. Wschodnia granica jest tu naturalną, tworzy ją Żelkówka al. Kluczwoda, potok wpadający z lew. brzegu do Rudawy. Naziom podnosi się od wschodu 288 mt. ku zachodowi 449 mt. npm. . Wzgórza pokryte są lasem szpilkowym. Niewielka wieś, ma wólki Gacki 18 dra. i Wyjrzał 3 dm. tu dzież folw. Łączki. W ogóle jest 76 dm. i 450 mk. 207 męż. , 243 kob. rz. kat, prócz 3 ży dów. Pos. tabularna Jadw. Ożegalskiej wynosi 151 mt. , mianowicie 20 mr. roli a 130 mr. lasu; pos. mn. ma 744 mr. , w tem trzecią część zaj mują łąki. Ż. graniczy na płn. z Bolechowicami a na zach. z Karniowicami. Według Długo sza połowa wsi była królewską. Łany km. i karczma sołtysia z rolą dawały dziesięcinę ko ściołowi W. Św. w Krakowie. Drugą połowę zajmowało wójtowstwo z folwarkiem, należące do klasztoru kanoników regularnych w Trzcianie L. B. ,, 8. Część królewska należała do starostwa ojcowskiego. łop. , 29 było 10 1 2 łan. km i karczma; później wcielono Ż. do dóbr kameralnych i dopiero w ostatnich czasach sprzedano. Mac, Żelkówka al. Kluczwoda, strumień, dopływ rz. Rudawy, płynie przez obszar Żelkowa, w pow. krakowskim. Żelkszetis, jezioro, w pow. święciańskim, pod wsią Małdakiszki. Żelmentów, potok, dopł. Brzozy, ob. Żelemeniów. Żelniewicze, okolica szlach. , pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 56 w. od Trok, 5 dra. , 72 mk. katol. Żelniszki, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 32 w. od Poniewieża. Ż, niem. Sella, wś zniemczona, w pow. wojereckim, par. ew. Schwebnitz w Saksonii. Wś ma 363 ha, 35 dm. , 161 mk. ew. Obszar większej własności tworzy jedną całość z dobrami Gruenewald. Żelska Ruda, ob. Ruda 78 t. . Żelstwo, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinów, odl. od Kalwaryi 12 w. , ma 28 dm. , 275 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 179 mk. Ob. Podpożelstwo. Żelwedery, kol. włośc. , pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, odl. 14 w. od Władysławowa, ma 123 mr. obszaru 79 roli, 37 łąk. Ob. Żalwedery. Żelwidory, Żylwidory, wś i okolica, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Bieniakonie o 7 w. , okr. wiejski Bolceniki, o 38 w. od Lidy a 18 w. od Ejszyszek, 4 dm. , 44 mk. katol. Podług spisu z 1865 r. wś miała 7, okolica 3 dusze rewiz. Żelwie 1. Żełowie, Żelwy, wś, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Błagowieszczeńsk, o 48 w. od Szawel. Włośc. Ałużas ma tu 13 1 2 dzies. , Szostakowie również 13 1 2 dzies. 2. Ż. , do Żełemeniów od Szawel, własność Bąkiewiczów, 762 dzies. 230 lasu, 20 nieuż. . W 1822 r. własność Stefana Grużewskiego, chorążego szawelskiego. Żelwiniec al. Żołwaniec, wś nad rz. Ptycz, pow. bobrujski, w 4 okr. pol. świsłockim, gm. i par. praw. Horodok, o 38 w. od Bobrujska, ma 20 osad; grunta lekkie, łąki obfite, pastwisk do statek. A. Jel. Żelwy, ob. Żelwie. Żełań, ob. Żelanie. Żełanje, wś nad rzką Żełanką, pow. juchnowski gub. smoleńskiej, gm. Żełanje, o 57 w. od Juchnowa, 45 dm. , 363 mk. , zarząd gminy, cerkiew, gorzelnia. Żełdec, potok, zwany też Pasieczna w gór nym biegu, prawy dopł. Raty, wypływa w Woli Żółtanieckiej, w pow. żółkiewskim, nieopodal góry Lipiny 231 mt. i przepływa Teodorshof, Zełdec, Kupiczwolę, Strzemień, Rekliniec i w Borowem ma ujście. Płynie na warstwicy od 200 do 300 mt. Okolica przez którą płynie ni ska, przykryta gliną loessową lub piaskiem, le sista i podmokła. Dopływy jego wysychają w miarę jak wycinają lasy. Długość 26 klm. Karta woj. , 5, XXX, 4, XXX. S. M. Żełdec, wś, pow. żółkiewski, 18 klm. na płn. wsch. od urz. poczt. w Żółkwi, 17 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Kulikowie. Na płn. leży Kupiczwola, na wsch. Batiatycze, na płd. wsch. Dalnicz, na płd. Wola Żółtaniecka, na płd. zach. Dzibółki, na zach. Bojaniec. Środkiem wsi płynie od płd. na płn. pot. Żełdec, dopł. Raty. W jego dolinie na płd. leżą zabudowania wsi. Własn. więk. ma roli or. 393, łąk i ogr. 417, pastw. 15, lasu 1102 mr. ; wł. mu. roli or. 1793, łąk i ogr. 2096, past. 175, lasu 39 mr. W r. 1890 było 225 dm. , 1446 mk. w gm. , 6 dm. , 61 mk. na obsz. dwor. 1300 gr. kat. , 84 rz. kat. , 81 izr. , 42 inn. wyzn. ; 1354 Rus. , 33 Pol. , 120 Niem. . Par. rz. kat. w Kamionce Strumiłowej, gr. kat. w miejscu, dek. żółkiewski, dyec. przemyska. Do par. należy Wola Żółtaniecka. We wsi jest cerkiew p. w. Zmartwychstania Pańskiego i szkoła 1klas. W r. 1663 oznaczono granicę między Ż. a Kupiczwolą i Batiatyczami Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 412, str. 2357. Żełemeniów, potok, dopł. pot. Brzaza, w pow. doliniańskim. Zełemeny, szczyt górski na obszarze gm. Husna, w pow. turczańskim, w pasmie ciągnącym się wzdłuż granicy węgierskiej. Wznies. 1307 mt. Żełemianka 1. grupa górska na praw. brzegu Oporu, w pow. stryjskim, na obszarze gm. Hrebenów, na granicy od Tuchli i Kamionki. We wschodniej części szczyt Żełemin 1177 mt. . Inne szczyty są Neuchudy 1261 mt. , Czarna góra 1215 mt. , Matachin 1220 mt. . Wody górskie odprowadza pot. Żełemianka do Oporu z praw. brzegu, na obszarze Hrebenowa. Zabiera ona z praw. brzegu dopływy Tymczarów al. Żełemin i Ozirny. Por. Hrebenowiec. 2. Z. , pasmo górskie na granicy gm. Libochory i Brzazy, w pow. stryjskim. Ob. Libochora 1. Żełemin, szczyt górski, ob. Żełemianka 1. Żełenie, szczyt górski 877 mt. , w pasmie Kiczerka, na obszarze Komarnik, w pow. turczańskim. Żełktis, jezioro, w pow. święciańskim, pod wsią Kierolupie. Żełktynie, pow. wileński, ob. Żelejktynie. Żełna, pierwotna nazwa Nowogródka Litew skiego, przynajmniej zdaniem T. Narbutta Dzieje Litwy, t. III, 274 nazwę tą docho wała część jego, czy słoboda z miastem połą czona z przyjazdu od Korelicz, i długo jeszcze nosiła. Miałem w ręku, mówi on. tranzakcyą między szlachtą Bohdziewiczami zawartą roku 1589 a 1590 stycz. 16 w aktach ziemskich no wogródzkich przyznaną, gdzie powiedziano Pi san u Nowohrudku na Żelneńskom podzamczu w Leto Bozeho narożenia 1589 Auhusta 5 dnia. M. R. W. Żełnobojewo, folw. , pow. newelski, własność Emieńców, 101 dzies. Żełopica, uroczysko, pow. piński, na Zahorodziu, w w. XVI należało do wsi Soszne, dziś gm. PohostZahorodny ob. Pisc. kn. , str. 80. Żełowie, pow. szawelski, ob. Żelwie. Żełtoniszki, zaśc. , pow. ski, w 4 okr. pol. , o 44 w. od Nowoaleksandrowska. Żełudok, ob. Żoludek. Żełudki, w dokum. Żeżudki, wś, pow, zasławski, gm. i st. dr. źel. Chrolin, o 37 w. od Zasławia a 14 w. od Szepietówki, ma 50 dm. , 385 mk. Cerkiew p. wez. Pokrowy Bogarodzicy, z drzewa wzniesiona w 1862 r. kosztem skarbu, uposażona 47 dzies. ziemi. Cerkiew filialna w Nowiczach o 2 w. i w Świnnej o 4 w. . Była tu kaplica katol. par. Połonne. Wś Żeżudki wspomniana jest w dokum. z 1601 r. jako należąca do włości połońskiej ks. Janusza Ostrogskiego, kaszt. krakowskiego, w liczbie wsi pow. łuckiego spustoszonych i spalonych przez Tatarów w 1589 r. Arch. J. Z. R. , cz. , t. I, 290 Żełudowo, wś, pow, orszański, gm. Dobromyśl o 4 w. , ma 20 dm. , 116 mk, , zapasowy śpichlerz gminny. Żełwaki, wś, w gub. witebskiej, blisko granicy gub. pskowskiej. Żemaguły al. Żemagule, wś, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Mejszagoła o 11 w. , okrąg wiejski i dobra, Izmailskich, Rostyniany, par. Suderwa, o 18 w. od Wilna, 3 dm. , 27 mk. katol. w 1865r. 11 dusz rewiz. . Żemąjcka Ława, wś, pow. maryampolski, Żeliszki Żelwiniec Żelwy Żełań Żełanje Żełdec Żełemianka Żełemin Żełenie Żełktis Żełktynie Żełna Żełnobojewo Żełopica Żełowie Żełtoniszki Żełudok Żełudki Żełudowo Żełwaki Żemaguły Żemąjcka Ława Żelwiniec Żemejtele Żemajcze par. Sapieżyszki. W nowszych spisach nic podana. W 1827 r. miała 9 dm. , 83 mk. Żemajcze, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 73 w. od Poniewieża. Żemajczyszki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 65 w. od Nowoaleksandrowska. Żemajmole, dwór, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Androniszki, własność Erdmanów, 189 dzies. 40 lasu, 41 nieuż. . Żemajtele, wś, pow. władysławowski, gm. Światoszyn, par. Iłgowo, odl. od Władysławowa 46 w. , ma 3 dm. , 19 mk. , 130 mr. Wchodziła w skład dóbr Iłgów. W 1827 r. 3 dm. , 22 mk. Żemajtele 1. ferma skarbowa nad stawem, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm, Podbrzeź, okr. wiejski Adamejciszki, o 33 w. od Wilna, 4 dm. , 20 mk. katol. ; naleźy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. 2. Ż. , wś, pow. wiłkomierski, par, Wieszynty, własność Erdmana. Por. Żemajmole. Żemajtkiemia, wś włośc. i folw. skarbowy nad Niemnem, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno o 20 w. , okr. wiejski Sipowicze, o 70 w. od Trok, 24 dm. , 6 mk. prawosł. i 195 katol. w 1865 r. 84 dusz rewiz. , Żemajtkiemie, wś, pow. maryampolski. gm. Michaliszki, par. Preny, odl. od Maryampola 33 w. , ma 22 dm. , 169 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 81 mk. Żemajtkiemie, okolica, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , gm. krasnosielska. Żelniowie mają, tur 140 dzies. 64 lasu, 13 nieuż. , Ibiańscy 41 dzies. 3 lasu, 5 nieuż. , Rudziewiczowie 28 dzies. 51 2 lasu, 5 nieuż. , Stejgwiłłowie 40 dzies. 11 lasu, 6 nieuż. , Urbanowiczowie 21 dzies. 2 lasu, 1 nieuż. , Ejmontowie w dwóch częściach 264 dzies. 88 lasu, 6 nieuż. , Jawojszowie 47 dzies. 5 lasu, 5 nieuż. . Żemajtkiemis żmujdzkie, ob. Żmujdki. Żematajcie, wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol, o 46 w. od Kowna. Żemazele, zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Podbrzeź o 9 w. , okr. wiejski Adamejciszki, 2 dusze rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jęczmieniszki. Żemejszkiele 1. dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Kowna. 2. Z. , dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 9 w. od Kowna. 3. Z. , folw. i okolica, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Kowna. Żemejtele 1. wś, pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 54 w. od Wiłkomierza. 2. Ż. al. Ilczuny, dwór, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Subocz, własność Wysockich, 58 1 2 dzies. 21 1 2 lasu, 3 nieuż. . Żemejtkiele, dobra, pow. wiłkomierski, gm. Androniszki, o 54 w. od Wiłkomierza. Żemelany al. Żemielany 1. żmujdz. Żemelenaj, mstko i dobra nad rzką Żemiełupis, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , gm. Żydyki, o 41 w. na płn. od Telsz a 12 w. od st. dr. żel. Możejki, st. poczt. Siady. Mstko miało 53 dm. , 381 mk. , kościół katol. paraf. , p. w. N. M. P. , z muru wzniesiony w 1752 przez obywatela Gadona i ks. Giecewicza. Parafia katol. , dekanatu olsiadzkiego, 1745 dusz. Kaplica w Lelajcach. Dobra, własność Grossów, wraz z Repszami mają 2413 dzies. 162 lasu, 42 nieuż. . Należy do dóbr Kownatów. Żemelińce, ob. Żemielińce. Żemełupis, Żemiełupis, rzeczka, w pow. telszewskim, lewy dopływ Szerkszni. Żemgals łotew. , ob. Semigalia. Żemgara, rzeczka, w pow. telszewskim, lewy dopływ Ajtry lew. dopł. Jury, przybiera od lew. brzegu strum. Gwelm, od praw. Imieżę z Sarkupisem i Serbentupisem. Żemgule, wś, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Łabardzie, par. Andrzejów, o 103 w. od Rossień. Żemguliszki, Żemgaliszki, wś, pow. rossieński, w 5 okr. pol. , gm. Łabardzie, par. Retów, o 98 w. od Rossień. Żemianka, dwór, pow. wiłkomierski, par. Traszkuny, własność Grudzińskiej. W spisie miejscowości niepodana. Żemiczyn, las należący do Leniny i Strzyłek. w pow. staromiejskim. Żemielany, ob. Żemelany. Żemielińce, Żemelińce, w dokum. Zamyelincze, Zemelincze, wś nad rzką Połtwą, w po bliżu ujścia jej do Horynia, pow. Ostrogski, gm. Lachowce, odl. o 54 w. od Ostroga, 16 w. od st. poczt. Teofipol i 54 w. od st. dr. żel. Krzywin, ma 86 dm. , 717 mk. prawosł. i 197 katol. ; cer kiew paraf. , szkółkę cerkiewną od 1880 r. . Cerkiew paraf. , p. w. Narodzenia N. M. P. , dre wniana, niewiadomej erekcyi, uposażona 33 1 2 dzies. ziemi, z zapisu ks. Mikołaja Jabłonow skiego z 1791 r. Cerkiew filialna we wsi Mokra Wola o 3 w. . Położenie faliste, gleba czarnoziemna, na podłożu gliniastem. Włościanie zaj mują się rolnictwem, rybołówstwem, pszczelnictwem i furmaństwem i w ogóle są zamożni. Wś Ż. w 1570 r. była w zastawie Fedora Pio trowicza Czaplicza Szpanowskiego, który wnosi z niej z 13 dym. , 4 ogr. po 4 gr. , 4 ogr. po 2 gr. W 1583 r. należy do dóbr lachowickich Fie dora Sieniuty Lachowickiego, wojskiego krze mienieckiego, który płaci z 18 dym. , 8 ogr. , 3 kół waln. , 1 stęp. Jabłonowski, Wołyń, 29, 136. Następnie przeszła do ks. Jabłonowskich, od tych do ks. Sapiehów, poczem zajętą została na skarb. J. Krz. Żemigoła 1. okolica i dobra, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Mańkuny, par. Betygoła, o 16 i 18 w. od Rossień. W okolicy mają części Horodeccy 29 dzies. 1 2 lasu, , Żemejtkiele Żemelany Żemelińce Żemełupis Żemgals Żemgara Żemgule Żemguliszki Żemajczyszki Żemianka Żemiczyn Żemielany Żemielińce Żemigoła Żemajmole Żemajtele Żemajtkiemia Żemajtkiemie Żemajtkiemis Żematajcie Żemazele Żemejszkiele Żeniewce 62 dzies. 9 lasu, 2 nieuż. , Kimontowie 15 dzies. 1 lasu, Narkiewiczowie 32 dzies. 3 lasu, Olechnowiczowie 16 dzies. , Sołtanowie 5 dzies. , Stulgińscy 12 dzies. , Ulińscy 12 dzies. Dobra należą, do Januszkiewiczów i maja 850 dzies. 120 lasu. 2. Z. , do bra, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Sartyniki, o 29 w. od Rossień. 3. Ż. , dwór, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Skawdwile, par. Niemokszty, własność Staszewskich, wraz z Giemudyszkami i Powierkalniem 255 dzies. 26 la su, 91 2 nieuż. . W epoce uwłaszczenia włościan własność Jasieńskich. J. Krz. Żemity, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol, o 77 w. od Telsz. Żemłosław, folw. nad rz. Gawią, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Subotniki, o 35 w. od Oszmiany, 12 w. od Dziewieniszek, a 33 w. od st. Bieniakonie dr. żel. Wilno Równo, ma 23 mk. katol. Kaplica kat. z grobami familijnemi, gorzelnia parowa, dwa młyny wodne, folusz, tartak, fabryka gontów, cegielnia, grunta żytnie, gospodarstwo postępowe, stare lasy sosnowe i jodłowe. Własność Umiastowskich. Około 1700 r. własność Marcyana z Tęczyna Żemły, podkomorzego oszmiańskiego, który puszcza dobra te w zastaw w sumie 30000 złp. Piotrowi, zięciowi, i córce Anieli z Zemłów Pacom, sstom wilejskim. Około 1723 r. ciż Paco wie odstępują, praw swych Franciszkowi i Cecylii z Morykonich Andruszkiewiczom, skarbnikom oszmiańskim. Wreszcie zastaw ten Ź. zamienia na formalna sprzedaż. W końcu Ż. przechodzi 1806 r. do Umiastowskich. Około 1846 r. własność Kazimierza i Józefy z Rajeckich Umiastowskich, marszałków oszmiańskich, dziś własność ich syna Władysława. Orda w swem Albumie pomieścił widok pałacu w Ż. ob. Serya. Żemły 1. wś włośc. nad stawem, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Rukojnie o 8 w. , okr. wiejski Juszkany, o 21 w. od Wilna, 8 dm. , 83 mk. 6 prawosł. , 73 katol. , 4 żydów; należy do dóbr skarbowych Świrany. 2. Ż. , wś włośc. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Góry o 18 w. , okr. wiejski Łajbiszki, 3 dusze rewiz. żydów rolników; należy do dóbr skarbowych Świrany. Zemojdziuki, folw. szl. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 35 w. od Wilna, 1 dm. , 8 mk. katol. Żemojtele 1, okolica szlach. nad rz. Wersoką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 39 w. od Lidy a 3 w. od Ej szyszek, ma 7 dm. , 65 mk. katol. 2. Ż. , mylnie Żeszajgiele ob. Skrejciany, wś włośc. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce o 10 w. , okr. wiejski Skrejciany, 12 dusz rewiz. Należy do dóbr skarbowych Olita. 3. Ż. , wś włośc. nad stawem, pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Rukojnie o 8 w. , okr. wiejski Juszkany, o 20 od Wilna, 15 dm. , 141 mk. 10 prawosł. , 124 katol. , 7 żydów; w 1865 r. 60 dusz rewiz. ; należała do dóbr skarbowych Świrany. 4. Ż. , ob. Żemajtele i Żemejtele. Żemojtuki, ob. Żamojtuki. Żemontyszki, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, gm. Krakinów, o 34 w. od Poniewieża, własność Lewgowdów, 120 dzies. 40 lasu, 3 nieuż. . Żemżur, dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. pol Żeńczuki al. Zienczuki, przys. Magierowa czy też Biały, w pow. Rawa Ruska. Zendajcie, wś, pow. rossieński, gm. Jurborg, o 57 w. od Rossień. Żendkowice, wś, pow. olkuski, par. Włodowice. Por. Rzędkowice, Zendkowice i Zerkowice. Żendris czy nie Żezdris, jezioro, w pow. święciańskim, pod zaśc. Poszaucie. Żendziany, wś szlach. nad rz. Narwią, pow. mazowiecki, gm. Stelmachowo, par. Tykocin, ma 656 mr. , wiatrak. W r. 1827 było 44 dm. , 278 mk. Istniała w XVI w. Żendzieliszki al. Żędzieliszki, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra dawniej ks. Witgenstejna, Porpliszcze o 5 w. , 35 dusz rewiz. Żeniec, szczyt górski 1208 mt, w pasmie Gorganu, w pow. nadworniańskim. Stanowi płd. kraniec pasma, rozciągającego sic między pot. Żeniec i Żonka, dopł. Prutu. Żeniec, potok, lewy dopł. Prutu, bierze początek ze stoków góry t. n. , w pow. nadworniańskim i przyjąwszy z lew. brz. pot. Labinę i Jawornik, łączy się z Prutem. Nad doliną p otoku z praw. brzegu ciągnie się pasmo zw. . Żeniec, część Mikuliczyna, pow. nadworniański. Żeniejszkiele, dobra, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Kowna. Żeniewce 1. dobra, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Hudziewicze, o 63 w. od Grodna, własność Steckiewiczów, mają 170 dzies. 16 łąk i pastw. , lasu, 11 2 nieuż. . 2. Z. , wś i folw. , pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Roś, o 20 w. od Wołkowyska. Wś ma 87 1 2 dzies. ziemi włośc. , folw. należy do dóbr Roś, hr. Potockich. 3. Ż. , wś, tamże, gm. Wilczuki, o 12 w. od Wołkowyska, 71 1 2 dzies. ziemi włośc. Zeniów al. Zeniów, wś, pow. przemyślański, 22 klm. na płn. zach. od Przemyślan, 4 klm. na płn. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Glinianach, 6 klm. na płd. wsch. od st. kol. w Zadwórzu. Na wsch. i płd. leży Zamoście, na zach, Połtew, na płn. Bałuczyn w pow. kamioneckim. Wzdłuż granicy płd. zach. płynie Przegnojówka i wpada do stawu Połtewskiego, utworzonego przez Pełtew na płn. zach. granicy. Zabudowania wsi leżą na płd. zach. , w dolinie Żendziany Żendzieliszki Żeniec Żeniejszkiele Żemajcze Żendris Żendkowice Żenowicze Żeniszkowiecka Słobódka Żeniszkowce Żenisławki Żerczyce Przegnojówki. Własn. więk. ma roli or. 83, łąk i ogr. 1, pastw. 1, lasu 86 mr. ; wł. mn. roli or. 501, łąk i ogr. 11, past. 129, lasu 6 mr. W r. 1890 było 72 dm. , 449 mk. w gm. , 2 dm. , 20 mk. na obsz. dwor. 246 gr. kat. , 219 rz. kat. , 4 izr. ; 260, 209 Rus. . Par. rz. kat. w Gli nianach, gr. kat. w Połtwi. We wsi jest cer kiew p. w. św. Dymitra, szkoła 1klas. i kasa poi. gm. z kapit. 1829 złr. Lu. Dz. Żenisławki, ob. Żelisławki. Żeniszkowce, dawniej Zienieczkowce, wś, pow. latyczowski, okr. pol. Zinków o 28 w, , gm. i st. poczt. Żeniszkowce, par. katol. Wońkowce, st. dr. żel. Deraźnia o 25 w. , odl. o 45 w. od Latyczowa, ma 283 osad, 1551 mk, , w tej liczbie 463 bezpopowców, 1244 dzies. zie mi włośc. , 108 cerkiewnej, 1700 dworskiej w kilku częściach Morkowa, dawniej Lewickie go, Chrzanowski eh, Peszyńskich i Paszkow skiej. Dawniej cała należała do Peszyńskich i Sierakowskich. Jest tu cerkiew p. w. Wniebo wzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1764 r. , z 1638 parafianami, dom modlitwy bezpopowców, ka plica filialna katol. , ze starodawnym obrazem N. M. P. Częstochowskiej, pochodzącym z domu hr. Sierakowskich. Do filii, oprócz Ż. , należą wsi Bożykowce, Hohole, Jelonka Żeniszkowiecka Słobódka, Jołtuchy, Neteczyńce Nowe i Sta re i Szelechówka ze Słobódką. W skład gminy wchodzą wsi Z. , Chodaki, Harmarki, Hohole, Jańczyńce, Jołtuszków, Koziarówka, Neteczyń ce Staro i Nowe, Szelechowa, Szelechówka, Szyińce, w ogóle 12 okręgów starostw wiej skich, 964 osad, 8672 mk. włościan, uwłaszczo nych na 8762 dzies. 5871 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy przemieszkuje 2067 osób in nych stanów, posiadających 15362 dzies. ziemi 8402 ornej. Cały obszar gminy obejmuje 24124 dzies. 14273 ornej i ma 10739 mk. Wś Ź. miała dawniej do 500 osad i ogromne lasy, z ktorych wielka część została wykarczowana na pola. W lesie znajdują się ślady starego zamczyska, otoczone wałami ziemnemi, niewia domo z jakich czasów pochodzącemi. Nazwy uroczysk, jak Tatarski las, grobla Tatarska i szlak tatarski, przypominają najazdy Tatarów na tę osadę i warownię. Od Ż. do Baru ciągnie się błotnista równina, dająca początek rz. Rów. W tem to miejscu poległ w bitwie z Tatarami w 1458 r. hetman Michał Buczacki, ze znacz nym oddziałem jeźdźców Bielski, Strykowski. W 1530 r. wś miała 4 łany uprawne, w 1542 już tylko dwa a w 1569 r. sześć; należała do Sroczyckich. Dr. M. Żeniszkowiecka Słobódka al. Jelonka, pow. latyczowski, obok wsi Żeniszkowiec, ma 45 osad. Ob. Jelonka, Żenowicze, Żanowicze, dobra, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. Skorodno, własność Narkiewiczów, mają 9170 dzies. ob szaru. A. Jel. Żeńskie, jezioro, w pow. połockim, daje początek rzeczce Dochnarce, lewemu dopł. Dryssy. Żepła, zaśc. , pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Szyrwinty o 6 w, okr. wiejski i dobra Jasieńskich, Szeszolki, o 58 w. od Wilna, 2 dm. 15 mk. katol. Żepowicze, w dokum. Zopowicze, osada, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Krynki, o 44 w. od Grodna, ma 9 dzies. Podług Piscowoj knigi z 1558 r. sioło Zopowicze graniczyło z Usnarą i należało do wójtowstwa skrebliaczkiego, ekonomii grodzieńskiej. Lustrator tak opisuje tę włość Sioło to jedną połacią osadzone nad błotem, domy tyłem do błota a gumna przeciw sobie. Z 24 osadnych włók płatu gotowego kop 5 gr. 8 1, 24, 5. Żerań 1. wś i fol. nad Wisłą, pow. warszawski, gin. Brudno, par. Tarchomin, . 6 w. od Warszawy, leży na praw. brzegu Wisły, naprzeciw Bielan, posiada browar, fabrykę octu, 218 mk. , 423 mr. dwor. , 91 mr. włośc. W r. 1827 było 9 dm. , 70 mk. W r. 1580 wś. ,, Żiran regalis, w par. Tarchomin, pow. warszawskim, należała do ststwa warszawskiego. Honor. Halk płaci tu od 4 łan. Paw. , Maz. . 259. 2. Ż. Duży i Mały, dwie wsi nad Narwią, pow. makowski, gm. i par. Sieluń. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. Ż. Duży miał 10 dra. , 43 mk. ; Ź. Mały 16 dm. , 94 mk. W r. 1582 Żerani Dalsi, w par. Sieluń, i, , Drugi Żeran mają cztery działki dwa po 1 2 łanu, 12 mr. , 3 zagr. . Br. Ch. Żerawka al. Żyrawka, część Bedrzykowiec, w pow. zaleszczyckim, liczyła w 1890 r. 50 dm. , 274 mk. Żerbiłówka, Żerebiłówka, st, dr. żel. poleskich, na linii BaranowiczeBiałystok, pomiędzy Baranowiczami o 18 w. a SłonimemAlberty nem o 26 w, , odl. o 175 w. od Białegostoku. Żerbówka, jezioro, w pow. rówieńskim, w dobrach Pogryżów. Żerczeniki, folw. , pow. lepelski, 84 dzies. , własność Anny Stołyhwo i Izabelli Dewiewal. Żerczewicze, dobra, pow. lepelski, 432 dzies. ; cerkiew. W 1671 r. własność Korsaków, z których Władysław sprzedaje Janowi Sielawie; w 1740 r. należą do Dominika Sielawy, później Bujnickich, dalej Eliasza Kossowa, od którego przeszło do córki jego Tomaszewiczowej, dziś własność jej córki Karoliny Kazimierzowoj Hłaskowej. Por. Kublicze, A. K. Ł. Żerczyce, wś i obręb leśny, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Aleksandrówka, o 4 w. od Bielska, 683 dzies. ziemi włośc, 91 łąk i pastw. i 79 dzies. ziemi cerkiewnej. Obręb leśny skarbowy żerczyckomielnicki ma 4100 dzies. lasu. 1660 r. na Żerczewicze Żemity Żerczeniki Żerbówka Żerbiłówka Żerawka Żerań Żepowicze Żepła Żeńskie Żerdele wraz leżała do sstwa mielnickiego. W 1712 r ze wsią Pakaniew miała 74 włók szlach. Ż zaśc. , pow. wileński, w 3 okr, pol. , gm. Giedrojcie o 19 w. , okr. wiejski i dobra hr. Tyszkiewiczów, Dubniki, o 50 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. Żerdele 1. dawniej Ż. Małe, w dokum. ta kże Żerdeniów i Serdelów, wś na lewym brzegu Hujwy, pow. żytomierski, na pograniczu pow. berdyczowskiego, na płd. zach. od Chałaimgródka par. prawosł. , o 3 w. , gm. Andruszówka, 44 dm. , 226 mk. , kaplica cmentarna, 2 młyny wo dne należące do soboru katedralnego w Żyto mierzu. W 1775 r. pozostały przy sstwie niechworowskiem ob. t. VII, 49. 2. Ż. Wielkie, zaginione sioło na prawym brzegu Hujwy, na wprost Ż. Małych, na posadzie którego Kiryk Rużyński zbudowal zameczek Skorhorodek, siejszy Chałaimgródek ob. niegrodowe leżało w wwdztwie i pow. kijow skim. Podług zapisów trybunału lubelskiego ks. 144, fol. 523 dobra te narodowe leżały w sąsiedztwie sstwa niechworowskiego ob. Niechworoszcz i obejmowały wsi Żerdele Wiel kie i Małe, Zwiniacz Dźwiniacz i Zwiniaczkę Dźwiniaczkę. Posiadał je w r. 1775 Mikołaj Bajkowski a po nim w r. 1783 Marcin Szwejkowski, kasztelan kamieniecki. J. Krz. Żerdeniów, w dokum. , ob. Żerdele. Żerdenka, potok, w pow. liskim, uchodzi poniżej Żernicy Niżniej z praw. brzegu do pot. Ruchlin, dopł. Choczewki. Żerdenka, wś, w pow. liskim, w okolicy górskiej, nad potokiem wpadającym do Hoczewki dopł. Sanu z lew. brzegu. Chaty 19 skupia ją się u źródeł potoku płynącego u stop Żernickiego lasu wznies. Bania ma 673 mt. . Śród ludności 123 mk. jest 111 gr. kat. , 8 rz. kat. i 4 izrael. Par. rz. kat. w Hoczwi a gr. kat. w Żernicy Wyżnej. Pos. tabularna Leona Bo rowskiego ma 147 mr. ; pos. mn. 219 mr. Ż. graniczy na zach. z Żernicą Niżną i Zahoczewiem, na płd. z Żernicą Wyżną i Matyaszową Wolą, na wsch. z Bereskiem a na płn. z Bachlową. Mac. Żerdenówka, ob. Żerdynówka. Żerdewa, uroczysko, w pow. kaniowskim, dolina poniżej Trachtymirowa. Odbyła się tu narada kozacka w 1658 r. , na której wybrano na hetmana Jurka Chmielnickiego. Niegdyś Żerdewo 1552 r. Derdewa należało do Proskurów, którym zostało zajęte przez kozaków i przyłączone do monasteru trechtymirowskiego ob. Jabłonowski, Ukraina, III, 457, 531, 690. Zerdiewo, wś nad rz. Bułdoszewką, pow. rosławski gub. smoleńskiej, gm. Jekimowicze, o 36 w. od Rosławia, ma 40 dm. . 214 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, jarmark. Żerdna, ob. Żerno. Żerdno al. Zerdna, niem. Zeplin. ZepplinSee, jezioro, w pow. wałeckim. Nadane Templaryuszom przez Przemysława r. 1286. Leży tuż pod Czaplinkiem ku wschodowi ob. Pow. wałecki w XVI w. przez Calliera, str. 56. Żerdynówka al. Żerdenówka, wś nad bezim. dopł. Sobu, pow. hajsyński, okr. pol. , gm. i par. katol. Kuna, o 12 w. na płd. od Hajsyna, gdzie st. poczt. , przy trakcie z Kuny do Zawadówki, ma 353 osad, 3888 mk. , 1443 dzies. ziemi włośc. , 58 cerkiewnej; dworska należy do klu cza kuniańskiego Jaroszyńskich. Stara osada; w 1545 r. , jako wś bojarską, należącą do zam ku bracławskiego, trzyma Marko Mormuliński Mormoli. W 1628 roku trzyma ją An drzej Miranowski oraz Roman i Tychon Mormiłowie. Dr. M. Żerdź 1. w XVI w. Zyerdz, Zyrdz, wś i fol. , pow. radomski, gm. Przytyk, par. Wrzos, odl. od Radomia 21 w. , ma 24 dm. , 130 mk. , 510 mr. dwor. , 13 mr. włośc. Na początku XVI w. wś należała do par. Wrzeszczów lecz dziesięcinę, wartości do 41 2 grzyw. , dawała pleban. w Błotnicy, za konopną zaś po 2 gr. z łanu. We wsi tej posiadała altarya św. Mikołaja przy kościele we Wrzosie, siedmiu kmieci z rolami, lasami, łąkami. Zajmowali oni połowę wsi. Mieli wolny wręb w lasach. Altarysta posiadał role pewne przy bagnie Gdassmyecz i górze Ostrosnagóra przy granicy od Przytyka, plac i miejsce na młyn Brzuchowye mlinisko nad Radomirzą Łaski, L. B. , I, 660, 679, 685. R. 1569 wś Zerdź, w par. Wrzos, ma w dziale Jana Wrzosnowskiego 2 łany Paw. , Małop. , 313. 2. Ż. , pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Żyrzyn. W 1827 r. było 27 dm. , 198 mk. W r. 1676 we wsi Żerdz, w par. Gołąb, płaci kollegium jezuickie krakowskie pogłówne od 16 dusz, i czterech Żyrzyńskich od 19 głów Paw. , Małop. , 20a. Br. Ch. Żerdź 1. fol. , pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm, Sawicze. 2. Ż. , dobra nad rzką Żerdzianką, praw. dopł. Berezyny, pow. rzeczycki, przy tr. poczt. mozyrskorze czyckim, w 3 okr. pol. wasilewickim, gm. Karpowicze, par. katol. Mozyrz o 75 w, o 80 w. od Rzeczycy. Własność Feńskich, ma 785 dzies. Miejcowość poleska, grunta lekkie. A. Jel. Żerdź 1. rzeczka na pograniczu gub. kijowskiej i podolskiej, oddziela część pow. Winnickiego od lipowieckiego, uchodzi w Hołowińcach do Desny Bobowej z prawej strony. Przybiera rzkę Wierzchowe. 2. Z. , rzeczka, w pow. krzemienieckim, prawy dopływ Żyraku pr. dopł. Horynia. Płynie od Białozórki, uchodzi około Łanowiec. 3. Ż. , rzeczka, prawy dopływ Dniepru górnego. Żerdzianka, rzeczka, w pow. rzeczyckim i bobrujskim, mały prawy dopływ Berezyny Dnieprowej. Zaczyna się w płn. części pow. rzeczyckiego, w lesistych bagnach za fol. Żerdź Żenisławki Żerdzianka Żerdź Żerdynówka Żerdno Żerdna Zerdiewo Żerdewa Żerdenówka Żerdenka Żerdeniów Ż zaśc Żerdele gm. Karpowicze i przeciąwszy gośc. poczt. z Domanowicz przez Eutuszkiewicze do Jakimowskiej Słobody, płynie na płn. pod wś Michałówkę, po za nią wkracza w pow. bobrujski pod wsią Kosowo gm. Czernin; pod wsią Rudnią rozlana w jezioro, obraca młyny i o parę wiorst poniżej połączona z inną rzeczką, ma ujście. Długość biegu puszczami około 3 mil. W osta tnich latach została skanalizowaną na całej dłu gości. W przyległych błotach głębokie torfowiska. A. Jel. Żerdziaże, fol. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Prusewicze, o 58 w. od Borysowa, własność Mazurkiewiczów, ma około 40 włok; miejscowość leśna, grunta lekkie. A. Jel. Żerdzie, wś, pow. kamieniecki, okr. pol. i gm. Lanckoroń o 9 w. , par. kat. Orynin, o 1. 6 w. od Kamieńca, przy trakcie poczt. do Husiatyna, ma 299 osad, 1779 mk. , 944 dzies. ziemi włośc. , 1085 dworskiej 51 lasu należącej do Dzieduszyckich i 73 do Hołyńskich, 38 cerkie wnej. Posiada cerkiew p. w. św. Cyryla i Meto dego, wzniesioną w 1866 r. , z 1494 parafiana mi, szkołę wiejską, st. poczt. między Kamień cem a Husiatynem, młyny na dopływie Żwańczyku. W 1578 r. trzymał wś Jacimirski, 1643 Górka i Annibal; w XVIII w. należy do Mierze jewskich i Broniewskich, w 1818 r. do Hazdorfowej i Mickiewiczowej, w 1826 r. przeszła do Darowskich, dziś ich sukcesorów. W Ż. spędził młodość Aleks. Weryha Darowski, znany pisarz historyczny 1818 87. Była tu kaplica katol. par. Orynin. Dr. M. Żerdzina al. Żerdziny, wś i młyn, pow. czę stochowski, gm. Panki, par. Truskolasy. Wś ma 20 dm. , 101 mk. , 251 mr. ; młyn 1 dm. , 5 mk. W 1827 r. było 8 dm. , 55 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Krzepice. Jest to dawne wójtowstwo, należące do wsi Panki. Stanisław August dn. 10 czerwca 1774 r. pozwala Ada mowi Miączyńskiemu, staroście krzepickiemu, ustąpić wójtowstwo to na rzecz syna Augusta Miączyńskiego Ks. oblat. krakow. , 205, str. 1562. z r. 1774. M. Wit. Żerebca al. Żerebiec, rzeczka, w pow. iziumskim i kupiańskim gub. charkowskiej, dopływ Dońca północnego. Żerebce, wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, gm. Pohost Nowy o 3 w. , okr. wiejski Helenów, o 62 w. od Dzisny, 10 dm. , 95 mk. w 1865 r. 30 dusz rewiz. ; należała do dóbr Awłasy, dawniej Jundziłłów, Sołtanów, dziś Koziełłów. Żerebcewicze, białor. Żarabcewiczy al. Żarabcy wś, pow. bobrujski, w 1 okr. pol. , gm. i paraf. prawosł. Turki, o 32 w. od Bobrujska; grunta lekkie. A. Jel. Zerebcowo, wś, pow. drysieński, par. Oświej, należy do dóbr skarbowych Stryżyno. Żerebcy 1. dobra nad Łowacią, pow. horodecki, własność Emilii Babarykin, maja 570 dzies. ; most. 2. Ż. , folw. , pow. witebski, własność Rebindera i Dyszlewskich. Żerebełówka, mylnie Zerebelówka, wś nad Ladawą, dopł. Dniestru, pow. mohylewski, okr. pol. i par. katol. Jaryszów, gm. Kukawka, odl. o 12 w. od st. Izmaiłówka, dr. żel. ŻmierzynkaNowosielica a 22 w. od Mohylowa, ma 163 osad, 865 mk. , cerkiew p. w. św. Mikołaja, wzniesioną w 1807 r. , z 1161 parafianami. Kopalnie wapienia i piaskowca, z którego wyrabiają rożne przedmioty. Uprawa tytuniu. Należała do Komarów, Tchórznickich, obecnie sprzedana. Żerebiany, wś, pow. trocki, w 1 okr. pol, o 6 w. od Trok, 3 dm. , 22 mk. katol. Żerebie, obszar zaroślami pokryty, po lew. brz. Hnilicy, w gm. Kuty, pow. kosowski Karta wojsk. , 12, XXXII. Żerebiłowicze, wś, pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. i gm. NowaMysz, o 53 w. od Nowogródka. A. Jel. Żerebiłówka, rzeczka, w pow. Słonimskim, dopływ jeziora Łohozwa. Przybiera rzkę Wieprzynkę. W opisie rzeki Myszanki w pow. nowogródzkim mylnie podana jako jej lewy dopływ. Żerebiłówka, st. dr. źel. poleskich, w pow. Słonimskim, ob. Żerbiłówka. Żerebiłówka, wś nad ruczajem, pow. nowogradwołyński, gm. Piszczów, ma 30 dm. , 387 mk. , 467 dzies. ziemi włośc. , 2 wiatraki. Należy do dóbr piszczowskich hr. Maryi Potockiej. Żerebiły, wś, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Wołpa, o 45 w. od Grodna, 62 dzies. ziemi włośc. Żerebki 1. wś nad bezim. dopł. Ikwy, pow. starokonstantynowski, gm. Skowrodki, par. kat. Starokonstantynów, na płd. wsch. od Staregokonstantynowa, ma 100 dm. , 669 mk. , cerkiew, szkołę. 2. Z. Małe, wś nad Słuczą, tamże, gm. i par. katol. Bazalia, ma 93 dm. , 532 mk. , młyn wodny. 3. Ż. Wielkie, wś, tamże, gm. Szmyrki, par. katol. Bazalia, 83 dm. , 506 mk. cerkiew, młyn wodny i wiatrak. 4. Z. , wś nad rzką Teterówką, pow. żytomierski, gm. i st. poczt. Januszpol o 6 w. , par. Krasnopol, o 70 w. od Żytomierza, 25 w. od st. dr. żel. Olszanka, o 10 w. od Teterewa, ma 128 dm. , 999 mk. prawosł. , 98 katol. , 32 żydów. Cerkiew p. w. św. Archan. Michała, z drzewa wzniesiona w 1837 r. kosztem ówczesnego dziedzica Michała Korzeniowskiego, uposażoną jest 44 dzies. ziemi. Własność Stanisława Kamińskiego. Żerebki 1. Królewskie al. Wielkie, wś, pow. skałacki, 10 klm. na płn. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Skałacie. Na płd. leżą Panasówka i Kołodziejówka, na wsch. Kołodziejówka, na płn. Żerebki Szlacheckie, na zach. Chodaczków Mały w pow. tarnopolskim. Wzdłuż granicy Żerebki Żerebiły Żerebiłówka Żerebiłowicze Żerebie Żerebiany Żerebełówka Żerebcy Zerebcowo Żerebcewicze Żerebce Żerebca Żerdzina Żerdziaże Żeremianka Żerewa Żeremienok Żerespa Żeremiec Żerespieja Żeretwianka Żeremiany Żerdziaże Żeretyn Żerew Żerebkowicze Żerebkowo Ż wś Żerebycze Żerechów Żerechowa Żerechowska Kuźnica Żereło płn. płynie pot, . Własn. więk. ma roli or. 111, łąk i ogr. 6 mr. ; wł. mn. roli or. 1312, łąk i ogr. 56, past. 81 mr. W r. 1890 było 137 dm. , 785 mk. w 230 rz. kat. , 31 izr. ; 524, 261 Pol. Par. rz. kat. w Hałuszczyńcach, gr. kat. w miejscu, dek. skałacki. Do par. należą Ż. Szlacheckie i Hałuszczyńce. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas, i kasa poż. gm. al. , 11 klm. na płn. zach. od sadu pow. w Skałacie, tuż na płd. wsch. od urz. poczt. w Romanówce. Na płd. leża Ź. Królewskie, na wsch. Kołodziejówka, na płn. Hałuszczyńce, na płn. zach. Romanówka, na płd. zach. Chodaczków Mały obie w pow. tarnopolskim. Wzdłuż granicy płd. płynie pot. Karamanda. łąk i ogr. 31, past. 28 mr. ; wł. mn. roli or. 726, łąk i ogr. 32, past. 10 mr. W r. 1890 było 90 dm. , 514 w dm. , 460 gr. kat. , 49 rz. kat. , 20 izr. ; 460Rus. , 69. Par. rz. kat. w Hałuszczyńcach, gr. kat. w Ż. Królewskich. We wsi jest cerkiew i kasa poż. . z kapit. 1190 złr. Lu. Dz. Żerebkowicze, wś i fol. nad rzeką Wiedź mą, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. w hrabstwie lachowickiem Chodkiewiczów, z ko lei własność Sapiehów, Massalskich, a od r. 1793 i dotąd Kossakowskich, przy domin. Lachewicze. Grunta równe, urodzajne, lasu mało. W moczarach około wsi bierze początek rzka Szewelówka. A. Jel. Żerebkowo, st. dr. żel. płd. zach. , na linii BirzułaElizawetgrad, w gub. chersońskiej, miedzy st. Bałka o 19 w. a Zapłazy o 21 w. , odl. o 40 w. od Birzuły a 230 w. od Elizawetgradu. Ż wś, pow. homelski, . Dziatłowicze o 4 w. , ma 121 dm. , 475 mk. , z których 215 zajmuje się wyrobem wozów i naczyń drewnianych. Zapasowy śpichlerz gminny Leśnictwo Ż. , zaliczone do nadleśnictwa mokiejowskiego dóbr ks. Paskiewicza, obejmuje 6671 dzies. lasów nieurządzonych. Żerebycze, pow. witebski, ob. Żerobycze. Żerechów, 1553 Zirochow, 1827 Żerochow, wś, pow. turecki, . Grzybki, par. Jeziorsko, odl. od Turka w. 29, ma 6 dm. , 13 os. , 74 mr. Stanowi jedną całość z Ustkowem. W r. 1827 wś Żerochow ma 4 dm. , 34 mk. W r. 1553 wś Żirochów, w par. Jeziersko, ma 1 łan Paw. , Wielk. ,, 222. Na początku XVI w. dawano dziesięcinę z łan. dwor. pleb. w Jeziersku, z łan. kmiecych zaś na stół arcybiskupi Łaski, L. ., I, Żerechowa, wś i fol. , pow. piotrkowski, gm. Ręczno, par. Mierzyn. Wś ma 21 dm. , 238 mk. , 142 mr. ; fol. 7 dm. , 10 mk. , 347 mr. ; os. 1 dm. , 8 mk. , 132 mr. W 1827 r. było 17 dm. , 160 mk. W r. 1552 wś Ż. z młynem dziedzicznym, własność Benedykta Mirskiego, płaci od 6 łan. km. Paw. , Wielk. , II, 253. Na początku XVI w. dziesięcinę z całej wsi dawano na stół arcybiskupi, z dwu pól Calyen et Chodzyanow pleb. w Mierzynie Łaski, L. ., . Żerechowska Kuźnica, wś, fol, i młyn nad rz. b. ., pow. piotrkowski, . Rozprza, par. Mierzyn. Wieś ma 2 dm. , 32 mk. , 4 mr. ; młyn 1 dm. , 7 mk. , 23 mr. ; fol 1 dm. , 6 mk. , 200 mr. Żereło, jezioro, w pow. czerykowskim. Żeremianka, rzeczka, w pow. mińskim, dopływ Usy. Żeremianka, chutor, pow. skwirski, w 3 okr. pol. , gm. C. Żeremiany, fol. , pow. wołkowyski, w 2 okr. pol. , gm. . Żeremiec, wś nad rzką Żarnówką, pow. ihumeński, w 3 okr. pol. berezyńskim, . i par. praw. Bieliczany, o 40 w. od Ihumenia, ma 9 osad, cerkiewkę p. wez. Opieki N. M. .; A. Jel. Żeremienok, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, w okolicy wsi Krzywe Sioło, dziś Lemieszewicze, wspomniane w dokum. z XVI w. ob. Pisc. kn. , str. 180. A. Jel. Żerespa, rzeka, w gub. smoleńskiej, prawy dopływ Kaspli lew. dopł. Dźwiny. Żerespieja, rzka, w gub. smoleńskiej, ob. Zerespa, Żeretwianka, pow. wilejski, ob. Żerstwianka. Żeretyn, folw. , pow. mścisławski, dziedzictwo Andrzejewskich, 123 dzies. 45 roli, 12 łąk, 39 lasu. Żerew 1. w dokum. Żerewa, Żerewica, rzeczka, w pow. owruckim, lewy dopływ rz. Uszy, wypływa z bagna koło wsi Biarokurowicze, na płd. od wsi Topilnia, płynie na Żerewce, Bobrycze, Krasnowołokę, Lubiny, Ihnatpol, Wiazówkę, Żerew, Zakusiły i pod wsią Sielce, przed Narodyczami, ma ujście. 2. Ż. , ob. Żerewa. Żerew, wś nad rz. Żerewem, pow. owrucki, gm. Narodycze, par. praw. Zakusiły o 1 w. , na płn. zachód od Wiazówki. Podług reg. pob. wwdztwa kijowskiego z 1688 r. wraz z Bobiniczami Babinicze należała do Andrzejowej Surynowej, która wniosła z obu wsi z 3 dym. , 2 ogr. Jabłonowski, Ukraina, I, 81. W r. 1650 w dziale Władysława Niemierzyca ob. t. VII, 180. Żerewa al. Żerew, podług Pochilewicza w jęz. staroruskim to samo co w Stat. litew. Żerem al. Żerem, t. j. osada al. gniazdo bobrów, rzeczka, w pow. radomyskim, lewy dopływ Teterowa, bierze początek z połączenia licznych strumieni, płynących od W i Żmijówki, płynie na Olizarówkę, Świrydówkę, Rudnię Sidorowiecką, Rozważów, Łukaszówkę, Żerewpol, Rudnię Żerewską i połączywszy się prawie u samego ujścia z Kropiwną, wpada do Teterowa poniżej Unina. Żerewa al. Rudnia Żerewska, wś nad rzką Żerewą, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Rozważów, par. praw. Unin o 4 w. , odl. o 60 w. od Radomyśla, ma 139 mk. Należała do monasteru pieczarskiego w Kijowie. Ob. Rudnia 55. Żerewce, w dokum. także Żerewicze, wś w pobliżu źródeł rz. Żerew, pow. owrucki, gm. i par. praw. Krasnowołoka o 5 w. , par. katol. Wieledniki, ma 101 dm. , 797 mk. , cerkiew filialną p. w. św. Mikołaja Cudotwórcy, z drzewa wzniesioną w 1804 r. kosztem parafian i uposa żoną 271 2 dzies. ziemi z zapisu właśc. wsi Stęp kowskiej z 1850 r. Była tu kaplica katol. W 1669 1571 r. własność Deszkowskich, na stępnie należy do włości lubińskiej ks. Ostrogskich, a potem 1628 r. Niemiryczów ob. Ja błonowski, Ukraina, III, 619, 657. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. wś Żerewicze należy do Stefana Niemirycza, podkom. kijowskiego, który z Ż. i Putiłowicz wnosi razem z 15 dym. Jabłonowski, Ukraina, I, 69. Nabyta przez niego, wraz z innemi dobrami, w 1620 r. od Stanisława Lubomirskiego, pod czaszego koron. ob. t, VII, 179. W r. 1692 wś Ż. należy do Dymitra na Żabokrzykach Żabokrzyckiego, podczaszego wiłkomierskiego, da lej w 1696 r. do dóbr Dyonizego Żabokrzyckiego, biskupa łuckiego. J. Krz. Żerewiec al. Żyrowiec, rzeczka, w pow. radomyskim, prawy dopływ Kropiwny, przepływa pod wsią Oliwa. Żerewlanka, zaśc. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Wilejka, okr. wiejski i dobra, Sulnikowych, Forsa, o 2 w. od gminy, 15 dusz rewiz. Żerewpol al. Inwalidna, wś nad rzką Żerewą, pow. radomyski, w 4 okr. poi, gm. Rozważow, par. praw. Unin o 5 w. , odl. o 68 w. od Radomyśla, ma 260 mk. Podług Pochilewicza jest tu 275 mk. Włościanie, w liczbie 102 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 730 dzies. , ze spłatą po 184 rs. 50 kop. rocznie. Należała do klucza unińskiego dóbr hr. Branickich. Żerka, rzeczka, w pow. Syczewskim gub. smoleńskiej, dopływ rz. Gżat. Żerka, Zerkiszki 1. majątek, pow. wiłkomierski, gm. Rogowo, o 41 w. od Wiłkomierza. 2. Ż. , wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Bohiń o 14 w. , okr. wiejski Bohdanowo, 18 dusz rewiz. Żerków, wś, w pow. brzeskim, u źródeł pot. Ziliny, uchodzącego pod Biskupicami z lew. brzegu do Dunajca. Okolica pagórkowata, lesista. Graniczy na płn. z Łoniowym, na zach. z Biesiadkami, na płd. z Lewniową i Złotą a na wsch. z Niedźwiedzą. Par. w Biesiadkach. Wś ma 71 dm. i 337 mk. 156 męż. , 181 kob. rz. kat. Pos. tabularna rządowa ma 11 mr. , pos. mn. 345 mr. w ogóle. Ż. był wsią biskupstwa krak. Paw. , Małop, , 144, w r. 1581 płacono tu od 3 łan. km. , 1 kom. z byd. , kom. bez bydła, 2 rzem. i 1 łanu sołtysiego. Mac. Żerków, w dok. Zirkow, Syrkowe, miasto, w pow. jarocińskim, odl. około 12 klm. od Jarocina, 33 klm. na płd. od Wrześni, ma urz. st. cyw. , pocztę, st. kol. żel. na obszarze wsi Chrzan na linii GnieznoJarocin, szkoły i par. ew. , par. katol. w Żółkowie, sąd we Wrześni i Gnieźnie. Obszar miejski ma 576 ha, 169 dym. , 1989 dusz 1609 kat. , 135 ew. , 245 żyd. . Na obszarze Ż. zachowały się nazwy pól Kune góry, Garczary; łąk Ostrówki, Rzeźnikowskie Doły. Ż. leży na płd. zach. Pyzdr. Herb miasta wyobraża złotą łódź w czerwonem polu, nad łodzią złota gwiazda. Olbrzymie cmentarzysko przedhistoryczne, na obszarze 40 mr. piasków, odkryte przy budowie szosy w r. 1866 o 2 klm. ku Jarocinowi, świadczy o starożytności osady. Znaleziono tam, między innemi, pieniądz rzymski z epoki cesarza Waleryana Maksymiana, znajdujący się w zbiorach Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu. Lud nazywał te groby ayańskiemi. Na widownię występuje Ż. r. 1257. Miał tu istnieć wedle pracy kś. Łukaszewicza gród kasztelański, który spłonął w r. 1382 wraz z osobną dzielnicą żydowską i bóźnicą z czasów Bolesława Wstydliwego, którą potem odbudowano za Jagiełły. W poblizkim Żółkowie jest także stary gród. W dok. z 1370 r. wspomniano wyraźnie castrum in Zirkow. Bóżnica tutejsza dotrwać miała do r. 1861 a urzędujący przy niej uczony rabin Abraham twierdził, że na cmentarzu żydowskim istnieją nagrobki 600 lat wieku mające. W r. 1283 Ż. jest miastem ulegającem juryzdykcji Kalisza. Około r. 1372 był dziedzicem Ż. Wawrzyniec Zaręba, kasztelan poznański i zarazem ostrowski. Należał on do konfederacji poznańskiej, na rzecz króla zawiązanej przez wojewodę pozn. Macieja. W krwawych zapasach Nałęczów z Grzymalitami zburzono miasto, które położone pierwotnie nad Lutynią, odbudowało się, , na górze wedle przywileju z r. 1386. W r. 1388 Wawrzyniec Zaręba na miejscu dawnego grodziska ostrowskiego zbudował kościół św. Stanisława. Po Zarębie był dziedzicem Ż. Janusz Doliwa Kot, zwany Furmanem z powodu, że prowadził handel i wyprawiał swe wozy do Lipska, Bremy, Norymbergi i Hamburga. Za dziedzictwa Kota tworzył Ź. jedną majętność z Dębnem. Barbara Pępowska Gozdawa z Dębna wniosła około r. 1595 Żerków Janowi Roszkowskiemu, który po jej śmierci ożenił się z Katarzyną Złotkowską, kasztelanką biechowską. Jan Roszkowski urodził się r. 1575, kasztelanem pozn. został r. 1613, umarł w Ż. r. 1613, Żerebkowicze Żerków Żerka Żerewpol Żerewlanka Żerewiec Żerewce Żerewa Żerewa wróciwszy na łono kościoła katol. , od którego się odłączył. Wedle tradycji miejscowej uganiając sie chartami za zającem, spadł z konia i zabił się w pobliżu dzisiejszych stodół dworskich. W miejscu tem wystawiono Bożą Mękę, którą za dziedzictwa starościny Mycielskiej rozebrano, a z tych cegieł inną wystawiono przy drodze ku Jarocinowi. Po śmierci Jana objął majętność brat jego starszy Andrzej z Gorki Roszkowski, który z Anną ze Słomowa Słomowską zostawił córkę, wydaną za Ostroroga, podczaszego koronnego. Andrzej umarł r. 1615 także nienaturalną śmiercią. Po Roszkowskich objęli Ż. Radomiccy Kotwicze z Radomicka. Pierwszy z nich Hieronim, kaszt. krzywiński, starosta wschowski, w końcu wojewoda inowrocławski, ożeniony był z Ujejską h. Gryf i powtórnie z Barbarą córką Hieronima z Kretkowa. Umarł r. 1652. Łamał podkowy żelazne i zatrzymywał wiatraki w biegu. Syn jego Kazimierz Władysław, kasztelan kaliski, starosta mosiński, umarł w Ź. r. 1689. Miał dwie zony Zofią z Ossowskich i Bukowiecką. Syn tegoż Maciej, kaszt. kaliski, wojew. kaliski, inowrocławski, został ostatecznie wojewodą poznańskim, starostą międzyrzeckim i wielkopolskim. Córka jego Katarzyna, zaślubiona Jerzemu Felicjanowi Sapiesze na Lachowicach, wniosła w dom jego dobra żerkowskie. Sapieha, pan okrutny 1742, zostawił córkę Maryannę, która wyszła za Ignacego Koźmińskiego h. Poraj. Ten w r. 1748 wypuścił dobra w dzierżawę Wojciechowi Miaskowskiemu. Żyjąc nieszczęśliwie z żoną, usunął się Koźmiński do klasztoru ołobockiego, którego przełożoną była jego siostra. Tu najechała go zona i tak zbić kazała swym sługom, ze z ran umarł r. 1760. Wdowa wyszła jeszcze tegoż roku za Ludwika z Lubrańca Dąmbskiego, wojewodę brzeskokujawskiego. Dąmbski zmarł nagle w Graboszewie, jak mówiono, skutkiem zadanej trucizny. Pani Maryanna przeniosła się do Wschowy, gdzie była starościną. Po jej śmierci odziedziczyła dobra Ludwika, córka Ignacego i Maryanny z Sapiehów Koźmińskich. Wydana została z rozkazu matki za Sokolnickiego. Ten z nią obchodził się okrutnie, z czego wynikł rozwód, a rozwódka wyszła za Makarego Gorzeńskiego z którym się też rozwiodła. Umierając r. 1808, zapisała Ż. braciom Jaraczewskim Józefowi i Hieronimowi. W r. 1812 nabył od nich Ż. za 965000 złp. Michał Mycielski z Chocieszewic. Wdowa po nim, znana jako starościna Mycielska, dobrze administrowała majątkiem, który w r. 1850 po jej śmierci objął Stanisław hr. Mycielski. Rozrzutność właścicieli doprowadziła do tego, że r. 1862 Ż. z Dębnem przeszły w ręce żydów Goetza, Cohna i Rohra. Na dwa lata przedtem 11 września 1860 r. odbył się w Ż. zjazd obywatelstwa z całego księstwa 800 osób dla uczczenia Władysława Niegolewskiego, któremu ofiarowano srebrną koronę obywatelska za wykrycie matactw Baerensprunga i wystąpienie z głośną interpelacyą w Berlinie. Obecnie jest Z. posiadłością króla pruskiego. Dzieje miasta nie przedstawiają godniejszych uwagi faktów. Z dokum. kościelnych dowiadujemy się, że r. 1510 było w Ż. 101 2 łan. os. i 5 pustych. Z tych łanów płacono fertony bisk. pozn. Były też 3 młyny, folwark i 6 sadzawek. Dwaj młynarze, z których każdy miał 1 łan wymierzony, opłacali po 5 gr. plebanowi przy kościele św. Stanisława. Inwentarz dochodów bisk. z r. 1564 wykazuje 111 2 łan. os. , z których płacono 12 fert. dziesięciny. Dawne przywileje miasta ponowił Andrzej Górka i r. 1550 zatwierdził statut cechu garncarskiego. Górka mieszkał w pobliskiem Majkowie i tu przyjmowano r. 1574 w przejeździe Henryka Walezyusza. Regestra pobor. z r. 1578 wspominają w Ż. tylko 61 2 łan. os. Miasto płaciło 10 złp. szosu, a liczyło 17 szewców, 8 garncarzy, 5 krawców i tyleż szynkarek, 4 rzeźn. , 4 komor. , 3 kuśnierzy, 3 kowali, 2 prasołów, 2 bednarzy, 2 piekarki, 1 kołodzieja, 1 balwierza, 1 płóciennika, 1 ślusarza, 1 owczarza. W r. 1618 20 płaciło miasto 6 zł. szosu i 25 zł. 6 gr. innych podatków z 51 2 ślad. os, , od 2 rzeźników po 1 zł. , od 21 rzemieślników po 15 gr. , od 2 komor. po 6 gr. i od koła korzecznego 24 gr. Późniejsze źródła podają, że mieszczanie z posiadłości, ról, ogrodów i łąk odrabiali pańszczyznę po kilka dni w tygodniu na folwarkach dominialnych. Piekarze za wolnosć prowadzenia procederu płacili 150 złp. rocznie, rzeźnicy 100 zł. , pięciu młynarzy 180 złp. , każdy z garncarzy za wolność brania gliny z gruntów pańskich obowiązany był dawać co jarmark 15 różnych garnków; gorzelnicy od palenia wódki i wyszynku 960 złp. , szynkarze miodu, likierów i wódek dubeltowych 200 złp. , za wolność warzenia piwa w mielcuchu miejskim 27 złp. 6 gr. i nadto przy każdym warze piwa, 18 beczek wynoszącym, wyszynkować 2 beczki piwa dominialnego i za to należytość dominium złożyć. Przy sprzedawaniu domów, ról, ogrodów i łąk opłacali mieszczanie dziedzicowi dziesiąty grosz, czyli t. z. laudemium. Dochód z jarmarcznego od przybywających z towarami kupców służył wyłącznie dworowi. Gmina żydowska opłacała tak każdy gospodarz 16 złp. , komornik 8 złp. rocznie, rzeźnicy żydowscy składali 300 złp. w dwóch ratach. Taki stan rzeczy utrzymał się prawie w zupełności aż do r. 1820, poczem przez zaprowadzenie czynszów odmieniło się wszystko. Odtąd zaprzestali mieszczanie składać daniny dworowi i przez spłacenie czynszów rentami, całkiem niezależne od dominium pozyskali stano Żerków Żerkowice 1 wisko, lecz za to wzmogły się podatki państwowe. Jest jeszcze wzmianka, że r. 1765 płacili źydzi źerkowscy 152 złp. pogłównego. Pod Ż. stała szubienica, z czego wnosić wolno, że jeżeli nie miasto, to dziedzice mieli prawo wymierzania kary śmierci. Na wzgórzach okolicznych, zwanych Łysemi Górami, miały zbierać czarownice. Przy schyłku zeszłego stulecia liczył Ź. 25 dym. i 701 mk. , w tem 111 żydów, 13 szewców, 12 krawców, 11 szynkarzy, po 10 piekarzy i garncarzy, 8 młynarzy, 6 gręplarzy, po 5 bednarzy i kołodziejów, po 3 rzeźników, stolarzy i kowalów, po 2 kuśnierzy i oberźystów, jeden wyrabiacz pargaminu, czapnik, ślusarz, balwierz, muzykant, handlarz bydła, handlarz skór i kupiec. W r. 1809 miał Ź. 700 dusz, 1811 r. 714 dusz w 113 dym. , 1837 r. 1367 dusz w 120 dym. , r. 1843 było 146 dym. , 1420 dusz, t. j. 914 katol. , 73 prot. , 433 żydów, w 1846 r. 1585 dusz, t. j. 1088 katol. , 134 prot. , 363 żyd. , 1867 r. 1819 dusz, w 1871 r. 160 dym. , 1912 dusz. Ż. wydał dwóch uczonych źydów współczesnych hebraistę dr. Fuersta i dziejopisa żydowskiego dr. Graetza. Początki kościoła paraf. p. w. św. Stanisława są nieznane. Podobno wzniósł go Andrzej Górka Roszkowski t 1555. W r. 1600 do 1610 stał już kościół murowany, opisany dokładnie w wizycie Kacpra Hapa, archidyakona szremskiego. W r. 1717 18, stanął na zwalisku starego nowy kościół, istniejący dotąd, kosztem Macieja Radomickiego, z cegły palonej. Współczesny tej budowli franciszkanin Adam Schwarz pomalował sklepienia al fresco, przedstawiając sceny z życia św. Stanisława. Wielki ołtarz ma obraz tegoż świętego. W ołtarzu jest tabernaculum z obrazami na blasze miedzianej. Drzwi kościoła mają misterne zamki starożytne. Po lewej stronie kościoła są wymalowane przez tegoż Schwarza wizerunki fundatorów, małżonków Radomickich, niby z loży swej słuchających nabożeństwa. Podobny obraz tegoż artysty, przedstawia postacie Lutra i Melanchtona, przypatrujące się szyderczo niby z za kraty ołtarzowi. W kaplicy N. M. P. znajdują się dwa nagrobki w kształcie ołtarzy, poświęcone pamięci braci Roszkowskich, zmarłych r. 1613 i 1615. Zwłoki ich złożone w podwójnych trumnach dębowych i cynkowych, zewnątrz pozłacanych i herbami ozdobionych, stały tuż obok nagrobków. W nowszych czasach kś. Michniewicz wyjął z trumien pozostałe szczątki, pochował na cmentarzu, a trumny cynowe umieścił w sklepie kościelnym. Ztamtąd pogięte i z ozdób ogołocone sprzedano w r. 1850 za 242 złp. , które użyto na wewnętrzne ozdobienie kościoła. Na ścianach kościoła wiszą na srebrnych blachach liczne wizerunki osób z rodzin dziedziców Ż. , a w sklepach stoją sarkofagi. Drugi kościół, p. w. św. Mikołaja, drewniany, stoi w mieście. Niegdyś tworzył osobną parafią. Istniał już w r. 1510. Kościół ten był przez pewien czas w re ku różnowierców, którym go oddał Jan Górka Roszkowski 1613. Ministrem przy tym ko ściele był Stanisław Grodziecki. Po pożarze z r. 1768 stanął r. 1773 nowy kościół z drzewa, w kształcie krzyża, staraniem Łukasza Jezier skiego, wikaryusza miejscowego. Kaplica św. Krzyża stoi o 300 kroków za kościołem parafial nym, na wzgórzu, w środku cmentarza. Wysta wiona ze składek r. 1708. Powodem do jej wzniesienia miało być cudowne ukazanie się ognistego krzyża r. 1708 w czasie powietrza mo rowego. Szkoła przy kościele istniała w r. 1610 i 1683. Szpital stoi pod górą kościelną. Hie ronim Radomicki 1652 przeznaczył fundusz na utrzymanie 15 ubogich. Nowy szpital stanął około r. 1700 staraniem proboszcza i dziedzica. Rząd pruski wziąwszy ten szpital pod opiekę, chciał go zamienić na zakład bezwyznaniowy, lecz skutkiem zabiegów zarządu kościoła pole cono w r. 1859 szpital oddać kościołowi para fialnemu. Majątek szpitalny składa się z 33 mr. roli, łąki, 1000 tal. kapitału, wieczystej dzier żawy z wiatraka, 48 wierteli żyta, 34 wierteli owsa, składanych z Bieżdżadowa. Ż. par. , dek. nowomiejski Nowe Miasto nad Wartą, 3468 dusz. Kronikę kościoła w Ż. od r. 1600 skreślił kś. Maksymilian Łukaszewicz Pam. Relig. mo ralny r. 1856, zesz. 3. W. Ł. Żerkowice 1. w dok. z r. 1220 Zyrkowycze, u Długosza Zirkowicze, w reg. pob. z XVI w. Zentkowice, w spisie z r. 1827 Żerkowice, w innych późniejszych mylnie Rzędkowice i Żętkowice, wś i fol, pow. olkuski, gm. Kroczyce, par. Skarzyce, odl. 26 w. na płn. od Olkusza, o 5 w. na wsch. płn. od Kromołowa, ma 30 os. , 699 mr. Wchodziła w skład dóbr Lgota Murowana. W r. 1827 było 29 dm. , 128 mk. Wieś ta zarówno w spisach z XVI w. jak i nowszych często bywa mieszana ze wsią Rzędkowice, leżącą w pobliżu Włodowic, około 2 mil na płd. wsch. od Żerkowic. W dok. z r. 1220 wymienione w liczbie wsi książęcych, dających dziesięciny klasztorowi we Mstowie Kod. małop. , 11, 27. W połowie wś Ż. , w par. Kromołów, własność klasztoru mstowskiego, miała 9 łan. km. , z których dawano czynszu po 1 fertonie, 2 koguty i 20 jaj; na osep dawano po 6 korcy owsa. Z każdego łanu odrabiano 3 dni w roku, a wszystkie role dawały dziesięcinę klasztorowi. Dziesięcina ta nadana była klasztorowi przez Iwona, biskupa krakow. Długosz, L. B. ,, 210, III, 151, 157. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś Zentkowice w par. Kromołów, miała 61 2 łan. , 4 zagr. bez roli, 2 zagr. z rolą, 2 kom. bez bydła Paw. , Małop. , 73. 2. Ż. , wś, pow. miechowski, gm. Iwanowice, par. Więcławice, odl, 26 w. od Miechowa. W 1827 r. było 18 dm. , 109 mk. W po Żerkowice Żermieniszcze Żerna Żermenelisty Żerła Żerkście Żerkowskie wzgórza Żernice Żernie Żerniki łowie w. wś Zirkowicze była własnością Mikołaja Dębickiego h. Gryf, który Ją. wziął za żoną. Było tu 7 łan. km. , 3 zagr. z rolą, karczma; dawały te role dziesięcinę, wartości do 7 grzyw. , kanonii krakowskiej zwanej Marchocka Długosz, L. B. , I, 135. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r, 1581 wś Ź. , w par. Więcławice, miała 4 łan. km. Paw. , Małop. , str. 21, 437. 3. Ż, wś, pow. miechowski, gm. Kowala, par. Zębocin, odl. 35 w. od Miechowa. Wchodziła w skład dóbr Kowala. Według reg. pob. pow. krakowskiego z r. 1581 wś Ż. , w par. Zembocin i Kowale, miała 3 półłanki kmiece, 2 zagr. z rolą, 2 kom. z bydł. , 3 kom. bez bydła, 1 rzem. Paw. , Małop. , 13, 442. Br. Ch. Żerkowskie wzgórza, pasmo wyniosłości w okolicy Żerkowa, po nad rzeczką Lutynią, niedaleko ujścia jej do Warty. Najwyższy punkt Łysa Góra. Żerkście, wś, pow. szawelski, gm. Popielany, o 53 w. od Szawel. Żerła, rzeczka, w gub. mińskiej, lewy dopływ Berezyny Dnieprowej. Żermenelisty, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 53 w. od Nowoaleksandrowska. Żermieniszcze, ob. Żarmieniszcze. Żerna 1. okolica szlach. , pow. wołkowyski, w 1 okr. pol, gm. Zelwa, o 27 w. od Wołkowyska, ma 58 dzies. 6 łąk i pastw. , 8 lasu, 7 nieuż. . 2. Ż. , chutor, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Zelwa, o 28 w. od Wołkowyska. Żernica al. Zeszczynka, rzeczka, w pow. bialskim, prawy dopł. Zielawy. Płynie na zach. płn. przez wś Lubiankę i uchodzi na płn. od Łomaz pod Dokudowem. Żernica 1. Niżna, wś, w pow. liskim, par. rz. kat. w Hoczwi, gr. kat. w Żernicy Wyżnej. Leży w górach, u ujścia pot. Żernickiego do Hoczewki z praw. brzegu, wzn. 422 mt. npm. Zabudowana przeważnie na praw. brzegu potoku, składa sie z drewnianej cerkwi i 48 chat, liczy 363 mk. 168 męż. , 195 kob. , 131 rz. kat. , 207 gr. kat. i 25 izrael. Pos. tabularna ma 394 mr. , w tem 64 mr. past. a 77 mr. lasu; pos. mn. 687 mr. roli. Grunta są górskie i jałowe. Graniczy na płd. z Żernicą Wyżną i Mchawą, na zach. z Cisowcem i Zachoczewiem, na płn. z Żerdenką a na wschód z Matyaszową Wolą. 2. Ż. Wyżna, wś, tamże, posiada cerkiew, par. gr. kat. dek. baligrodzki i szkołę, leży na płd. wsch. od Żernicy Niżnej, wzn. 438 mt npm. Składa z 112 dm. i ma 755 mk. 364 męż. , 401 kob. , 650 gr. kat. , 64 rz. kat. , należących do par. w Hoczwi, i 41 izrael. Pos. tabularna, łączna z Ż. Niżna, ma 831 mr. 411 mr. roli, 95 mr. past. i 212 mr. lasu a zresztą łąk i ogrodów; pos. mn. ma 1762 mr. roli w ogóle. Ż. graniczy na płd. z Bereźnicą Wyżną, na wsch. z Matyaszową Wolą a na zach. z Mchawą. Odl. od Baligrodu na płn. wsch. wynosi 7 klm. Mac. Żernice, 1266 Sirdnicha, 1534 Czernigk, niem. Zernitz wś, pow. toszeckogli wicki, par. kat. Żernice, ew. Gliwice. W r. 1885 miała 999 ha, 193 dm. , 1208 mk. 6 ew. . Żernie, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 19 w. od Telsz. Żerniki 1. dawniej Żyrniki, w dok, z r. Szirniky, wś i fol. nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm. Pamięcin, par. Blizanów, odl. od Kalisza w. 15; wś ma 7 dm. , 108 mk. ; fol. 5 dm. , 18 mk. W r. 1827 wś Ź. , w par. Borków, miała 6 dm, , 82 mk. W dok. z r. 1394 występuje Szecotha de Szirniky Kod. wielk. , Nr 1954, 1964. Na początku XVI w. role dworskie dają dziesięcinę pleb. w Blizanowie, kmiecie zaś tylko meszne, po mierze żyta i owsa z łanu Łaski, L. B. , II, 76. Według reg. pob. pow. kaliskiego z r. 1579 wś Ż. , w par. Blizanowo, miała 1 zagr. , 2 kom. , 2 rzem, Paw. , Wielkop. , I, 108. Gdy kościół par. w Blizanowie zabrany został przez różnowierców w XVI w. , Jan Ciświcki wystawił tu w 1568 r. kaplice. W ostatnich czasach dobra Z. z Wygankami, własność Jacka Sulimierskiego, miały 795 mr. obszaru, 2. Z, wś i fol. nad strum. Pnieją, pow. sieradzki, gm. i par. Wierzchy, odl. od Sieradza w. 32; wś ma 9 dm. , 76 mk. ; fol. 2 dm. , 8 mk. W r. 1827 wś Ź. , w par. Bałdrzychów, miała 6 dm. , 69 mk. Na początku XVI w. wś należy do par. Bałdrzychów lecz dziesięcina z łan. kmiecych idzie dla kościoła w Poddębicach Łaski, Ł. B. , 1, 371, , 372. W r. 1518 wś Zyrniki ma 3 łany km. ; r. 1552 wś Zyrnyky, w pow. szadkowskim, ma trzy działy. Mich. Schyssecki 2 osad. , Math. Brath. 3 os. ,. Golęb. 1 os. Paw. , Wielk. ,, wś i fol. , pow. opatowski, gm. Modliborzyce, par. Baćkowice, odl. od Opatowa 6 w. Wś ma 33 dm. , 220 mk. , 459 mr. włośc. ; fol. 2 dm. , 51 mk. , 240 mr. dwor. Wchodzi w skład majoratu rząd. Baćkowice. W 1827 r. było 19 dm. , 138 mk. W r. 1339 Przybko, podsędek krakow. , oddaje klasztorowi na Łysej górze Ż. i inne wsi swoje w za za Zborów i Opatkowice Kod. Małop. , III, 35. W połowie XV w, wś Z. , w par. Baczkowice, była własnością bisk. kujawskich, miała 11 1 2 łan. km. , z których płacono czynszu po 20 gr. Dwie karczmy płaciły po 3 fertony a trzecia 1 grzyw. Mieszkańcy ich obowiązani byli do dawania pomocy na folwark przy sprzęcie siana i żniwie. Było też 3 zagr. , odrabiających po jednym dniu w tygodniu. Kmiecie dają podwody do Opatowa i Bodzentyna. Folwark biskupi płaci dziesięcinę pleb. w Modliborzycach, wartości 2 grzyw. Wszystkie role kmiece dawały biskupowi dziesięcinę, wartości 8 grzyw. Przytem dawano po 3 koguty i 30 jaj z łanu Długosz, L. B. , I, 624 i. Żernica HM sandomierskiego r. 1578 wś Ż. , własność bisk. krakowskiego, miała 17 osad. , 61 2 łan. , 1 zagr. Paw. , Małp. , 189, 459. 4. Ż. , wś nad rz. Nidą, pow. jędrzejowski, gm. i par. Brzegi, odl. 25 w. od Jędrzejowa. W 1827 r. było 56 dm. , 335 mk. Już na początku wieku X wś ta znajduje w posiadaniu Rejów. Jan Rej z Szumska, łowczy krakowski, w r. 1446 zabezpiecza 120 grzyw. pożyczonych od Jana Kuli na swych wsiach dziedzicznych Zyrniki i Brzezno, w ziemi sandomierskiej. Jednocześnie zabezpiecza 200 grzyw. dla Jadwigi Widawskiej. W kilku jeszcze aktach późniejszych występuje Mikołaj Rej i inni członkowie tej rodziny jako posiadacze Ż. ob. Kniaziołucki, Materyały do biografii Mikołaja Reja, Kraków, 1892. W r. 1508 z polowy Żernik płaci Jan Motkowski gr. 13 den. 9 a w Brzeznie Mikołaj Rej płaci 74 gr. Paw. , Małop. , 484, 484. Niewiadomo w jaki sposób wsi te przeszły aa własność królewską. Według reg. pob. pow. chęcińskiego Ż. , wś królewska, w par. Brzegi, dzierżawiona przez Jana Labancza, miała 8 kmieci na 1 2 łan. , 5 półłanków pustych, łąki, lasy, gaje. Oceniona z dwoma sąsiedniemi wsiami Brzegi i Brzeźno na 1100 grzyw. R. 1573 płacono tu od 5 łan. , 1 zagr. , 1 rzem. Paw. , Małop. , 272, 558. 5. Ż. Górne, wś, pow. stopnicki, gm. Pęczelice, par. Szczaworyż, odl. 12 w. na zach. od Stopnicy, niedaleko Buska. W r. 1827 wś Ż. w par. Solec, miała 28 dm. , 206 mk. 7. , leża w małej dolinie śród gór wapiennych. Nad wsią wznosi się kopiec uważany za grobowisko aryanów. Wedle tradycji zaszła tu kiedyś wielka bitwa. Prawdopodobnie są to te same Ż. , które r. 1430 sprzedaje w Opatowie Andrzej ze Strachocina Mateuszowi z Bielaw, kaszt. brzezińskiemu, za 300 grzyw. , koni wartości 20 grzyw. i postaw sukna mechlińskiego Kod. dypl. pol, III, 395. Długosz podaje dwie niezgodne w części wiadomości o lej wsi. Raz opowiada, że dziedzicem wsi był Roszpąda Rospanth h. Koźlerogi. Dziesięcinę dawano z 4 łan. km. kościołowi w Busku, z innych w części do Daleszyc, w części do Janiny. Folw. zaś dawał pleb. w Szczaworyżu. Według drugiej relacji łany km. dawały pleb. w Daleszycach, fol. i karczma pleb. w Janinie Długosz, L. B. , 381 i III, 85, 96. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Ż. miała 8 osad. , 4 łan. , 3 zagr. z rolą, 3 biednych Paw. , Małop. , 211. Ż. Górne były własnością Ożarowskiego, kasztelana wojnickiego i hetmana pol. G. Ż. Dolne, wś, pow. stopnicki, gm. Tuczępy, par. Kargów, odl. 71 2 w. od Stopnicy, W r. 1827 Żerniki Różyckich, w par. Kargów, miały 23 dm. , 128 mk. W połowie XV w. wś Ż. , w par. Kargów, własność Rytwiańskiego, miała łany km. , karczmy, zagr. , od których dziesięcinę, wartości 7 grzyw. , dawano pleb. w Kargowie. Był też folwark rycer ski Długosz, L. B. , pow. wiślickiego z r. 1579 wś Zerniki Różyckich, w par. Kargów, miała 12 osad. , 6 łan. Paw. , Małop, 229. 7. Ż. , jestto prawdopo dobnie pierwotna nazwa wsi Syrniki, w pow. lu bartowskim. Do tych Ż. możnaby odnieść akt, którym r. 1424 Stanisław z Ż. zamienia swą cześć w tej wsi z Mikołajem ze Zwoli. W r. 1430 w Sandomierzu sprzedaje te wieś Mikołaj z Ostrowa Andrzejowi, , de Cronow Kod. dypl. pol. , III, 386 i 393. Ob. Syrniki. 8. Ż. , wś i fol. , pow. tomaszowski, gm. Czerkasy, par. Łaszczów, odl. 3 mile od Tomaszowa, przy gra nicy galicyjskiej, ma 92 dm. , 605 mk. , w tem 51 r. 1. , 828 mr. gruntu. W r. 1827 było 73 dm. , 394 mk. Cerkiew paraf. drewniana, szkół ka, posterunek straży pogranicznej. Ziemia ży zna, w części piaszczysta. Ludność rolnicza. Dwór z obszernym ogrodem dzikim. Dominium Ż. , własność Swieżawskich, obejmuje z folw. Ratyczew 1158 mr. gruntu; lasu brak. Sa też w Ż. trzy osady drobnej szlachty, mające razem 51 mr. Cerkiew paraf. erygował r. 1694 Pa weł Zbychalski, dziedzic wsi. W r. 1793 nowa wznieśli Batajkowie. Do niej należały filie Zi mno i Ratyczów. 9. Ż. , wś nad rz. Skrwą. pow. płocki, gm. Brwilno, par. Sikorz, odl. 14 w. od Płocka, ma 51 dm. , 136 mk. W r. 1827 było 13 dm. , 78 mk. W r. 1881 fol. 2. rozl. mr. 830 gr. or. ogr. mr. 262, łąk mr. 3, pastw. mr. 360. wody mr. 5, lasu mr. 120, nieuż. mr. 39; bud. drew. 12. Wś Ż. os. 24. mr. 114. Według reg. pob. ziemi dobrzyńskiej z r. 1564 wś Żerniki, w par. Sykorze, miała 51 2 łan. , 8 zagr. Paw. , Wielkop. , 1, 286. Br. Ch. Żerniki al. Żyrniki, Zirsniki, niem. Schoen1. wś dwor. , w pow. inowrocławskim strzelińskim, ma urz. okr. w Strzelnie, urz. st. cyw. w Markowieach, pocztę i st. kol. żel. w Mątwach, na linii Inowrocław Kruszwica, szkoły w miejscu, par. kat. w Sławsku, ew. w Kruszwicy, sad w Inowrocławiu. Obszaru 262 ha, 7 dym. , 129 dusz. Do podatku gruntowego oszacowano czysty dochód na 7732 mrk. 2. Ż. , wś gosp. , w temże położeniu, ma 177 ha, 15 dym. , 109 dusz. Leży na płd. Inowrocławia, na płn. zach. Kruszwicy, pod Sławskiem. W r. 1357 występuje Antoni z Ż. przy rozgraniczeniu miedzy Ciechrzem a Sławskiem, Rzadkwinem i Strzelnem. W r. 1560 siedzieli tu Grudzińscy i Makowieccy. Janusz Grudziński, kasztelan krzywiński, miał łan. os. , 2 zagr. , 1 komorn. ; Feliks Makowiecki 3 łan. os. , a Rafał 1 łan. os. 3 Ż. , w dok. też Czerniki, wś gosp. , w pow. wrzesińskim, ma urz. okr. , sąd i par. ew. w Wrześni, urz. st. cyw. w Obłaczkowie, pocztę i st. kol. żel. w Podstolicach, na linii Poznań Września, szkoły na Holędrach Żerniki Żerkowskie wzgórza Żerniki Psarskich, par. kat. w Opatówku. Obszaru 83 ha, 9 dym. , 65 dusz. 4. Ż. , wś dwor. , w temże położeniu, ma 246 ha, 7 dym. , 68 dusz 5 ew. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 2174 mrk. Leży na zachód Wrześni, graniczy z Opatówkiem. W r. 1352 Dominik z Czernik należy do szlachty zawiązującej konfederacyę na rzecz króla. W r. 1361 król Kazimierz zatwierdza Dominikowi z Popowa posia danie Ż. , nadanych mu przez ks. Władysława. W r. 1578 ma tu Łukasz Żernicki 5 łan. os. i 5 zagr. W r. 1618 siedzą Piotr i Łukasz Żerniccy a około r. 1793 Maciej Krzypiński. 5. Ż. , wś gosp. , dawniej miasteczko, w pow. żnińskim wągrowieckim, ma urz. okr. , st. cyw. , par. ew. , pocztę i st. kol. żel. w Janowcu, na linii NakłoGniezno. par. kat. i szkołę kat. w miejscu, sąd w Wągrowcu Obszaru 463 ha, 36 dym. , 354 mk. 17 ew. , 3 żyd. . 6. Ż. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 867 ha, 10 dym. , 164 dusz. Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 7744 mrk. Obecnie własność komisyi kolonizacyjnej. Jestto stara osada na połd. kresach Pałuk, przy wypływie Wełny z jez. Tonowskiego. Tam wśród łąk bagnistych, na praw. brzegu Wełny, osadził jakiś panujący książę swych żerników, zajmujących sic tuczeniem bydła, zbieraniem żołędzi itp. Osada leży o 4 staje na płn. wschód od Janowca, wprost wsi Wełny. Strumyk, płynący od Zuzoł do rz. Wełny, oddzielał dwór od miasta Ż. , które utraciło prawo miejskie przed r. 1888. Kościół stoi w połud. części osady, przy drodze do Tonowa. Zbudowany przez dziedziców Ż. h. Drya w XIII lub XIV w, , bo akta konsystorskie z w. mówią o nim jako o starym. W r. 1523 był tu kościół murowany, p. w. N. P. M. Pleban, którym był Maciej z Mogilna, utrzymywał wikarego i nauczyciela z własnych dochodów. Miał on w mieście plac z ogrodem dla plebanii i domu wikaryusza. Drugi plac pusty za cmentarzem dla szkoły, którą przeniesiono na inny plac dziedzica. Mesznego brał pleban od mieszczan po korcu owsa z łanu, po groszu z każdego domu, od komorników po 1 2 gr. Z łanów folw. brał dziesięcinę snopową Obecny kościół ostrołukowy sięga w. W r. 1869 został zupełnie odnowiony. Trzy krzyże stoją w obrębie osady w rynku, przy kościele i przy ogrodzie dworskim. Cmentarz znajduje się za osadą w stronie północnej. Przy cmentarzu stoi wiatrak. Na wschód graniczą Z. z Tonowem, na płn. z Obiecanowem i Zuzołami, na zach. z Komorowem, Włoszanowem i Zrazimiem, a na płd. ze wsią Wełną, leżącą na lew. brzegu rzeki t. n. Rzeka ta oddziela Pałuki od Wielkopolski, w dawnem tej nazwy znaczeniu. Ż. wymienione są w dok. z r. 1136 między posiadłościami arcyb, gnieźn. , potem wróciły do skarbu książęcego. W r. 1298 Władysław Łokietek oddał je razem z Obiecanowem i Sękoradami wojew. Słownik G T. XIV. Zeszyt 166. pomorskiemu Mikołajowi Jankowiczowi, wzamian za Komorowo i inną jakąś wieś na Pomorzu, uwalniając zamienione osady od wszelkich cięźarów państwowych. Ż. były już wówczas miastem, pod zwierzchnictwem dziedziców. Następcą Mikołaja Jankowicza był Przecław, piszący się z Ż. , którego syn Mroczko posiadał w r. 1311 pobliskie Rogowo. W r. 1376 ukazuje się Krystyn z Ż. , kasztelan zbąszyński, jako dłużnik Jaręta. kanon. gnieźn. Ręczył za niego Wojciech z Bożejewic, oświadczając, że w razie gdyby dług kasztelana, wynoszący 17 grzyw. gr. , nie był spłacony w 2 tygodnie po św. Marcinie, zastawi kanonikowi wieś Obiecanowo. Kasztelana tego spotykamy w listopadzie r. 1382 na zjeździe w Radomsku. W październiku t. r. zjawia się Andrzej z Ż. w Trzemesznie, w otoczeniu margrafa Zygmunta, mieniącego się panem królestwa polskiego. Świadczy on przy sprzedaży Zakłócic i Jakubowa, jako konsyliarz margrafa. Andrzej trzymał po przodkach Targownicę, posiadłość kanon. trzemeszeńskich. Zdarzyło się, że starosta wielkopolski, kaszt. sandom. , Krzesław z Kurozwęk, w objeździe swym zawitał do Ż. i złożył tam sądy starościńskie. Tu Andrzej z Ż. , wraz z żoną i dziećmi, wobec zgromadzonej szlachty oświadczył, że Targownicę zwraca klasztorowi trzemeszeńskiemu. Po Andrzeju pojawia się Mikołaj z Z. około r. 1399 w sporach sądowych z sąsiadem Janem z Kaczkowa. Po śmierci jego Olbrycht wprowadzony został do Ż. drogą polubowną, zdaje się jako zięć Mikołaja. Spory o Ż. toczyły się jeszcze w grodzie kcyńskim między r. 1425 a 1475, a wtedy Żerniccy z Ż. pieczętują się Dryą. Piotr z Ż. , kasztelan kaliski, znajdował się roku 1430 na zjeździe w Jedlny, gdzie król Władysław potwierdził prawa i swobody szlachty. Kasztelan miał dwóch synów Jana i Marcina i córkę Małgorzatę, wydaną za Wojciecha Padniewskiego. Marcin, dziedzic Ż. w r. 1531, był moźe wnukiem Piotra. Jan, kanonik gnieźn. , umarł r. 1553. Synowiec jego Piotr wystawił mu w katedrze gnieźn. nagrobek. Piotr, kanonik gnieźn. , umarł r. 1566. Po Żernickich dziedziczyli Ż. Padniewscy, których spadkobierca w latach 1773 75 prawował się z sąsiadami. Uchwala sądowa wspomina o wolnym wrębie na dobrach żernickich dla Świątkowa i Uścikowa. Przy schyłku zeszłego wieku dziedziczył Ż. Józef Koszkowski, który posiadał też Wełnę i Zuzoły. Około r. 1840 posiada Ź. OstenSacken, potem Wincenty Sobierajski, a w końcu Marya z Sobierajskich hr. Bnińska, która Ż. sprzedała komisyi kolonizacyjnej. W r. 1577 płaciło miasto Ź. od 3 ślad. os, w r. 1579 było 41 2 śl. , zaś szosu podwójnego dawano 4 zł. 24 gr. , a prócz tego opłaty od 2 kół walnych, 1 rybaka, 3 zagr. , 3 kom. , 4 rzem. , od 2 beczek śledzi, od palenia gorzałki i szynkowania. W r. 1618 20 płacono 50 Żerniki I z 13 domów rynkowych po 6 gr. 2 zł. 18 gr. , od 3 domów w ulicy bydgoskiej 18 gr. , z 16 nędznych chałupek po 2 gr. , z 41 2 ślad. os. po 30 gr. , od 2 rzem. po 15 gr. , od 2 kom. po 6 gr. , od 2 kol walnych po 24 gr. W r. 1800 było w Ż. 33 dym. , 200 Polaków i 4 żydów, 3 szewców, bednarz i kołodziej. W r. 1809 dusz było do 250; w r. 1817 dym. 27, dusz 166 137 katol. , 29 prot. ; w r. 1831 dym. 26, dusz 251 181 katol. , 62 prot. , 8 żyd. ; w r. 1885 dym. 36, dusz 354 334 katol, 17 prot. , 3 żyd. . 7. Ż. , wś gosp. w pow. gnieźnieńskim, ma parafie, sądy, urząd okr. i st. cyw. w Gnieźnie, tamże pocztę i st. kol. żel. , szkoły w Braciszewie. Obszaru 317 ha, 15 dm. , 186 dusz 26 ew. . Leźą na zachód Gniezna. W r. 1291 Przemysław II, odnawiając dawny przywilej, wymienia Ż. między włościami, nadanemi klasztorowi św. Klary w Gnieźnie, uwalnia je od wszelkich ciężarów państwowych i pozwala osadzić na prawie niemieckiem. W r. 1793 posiadają wieś franciszkanki w Gnieźnie. W r. 1523 należą Ż. do par. św. Piotra w Gnieźnie, dziś do par. św. Trójcy. 8. Ż. , wś gosp. , w pow. jarocińskim, ma nrz. okr. , st. cyw. , pocztę, st. kol. żel. w Żerkowie, na linii GnieznoJarocin, szkołę katol. i par. w Kretkowie, par. ew. w N. Mieście, sąd we Wrześni. Obszaru 492 ha, 56 dym. , 440 dusz 9 ew. . Leży na płd. wschód Żerkowa. W r. 1390 występuje Jaśko z Ż. , na którym biskup żydowski wyprocesował 4 grzyw. groszy. W r. 1392 tenże Jaśko procesuje się z Jakuszem z Sobiesiernia, r. 1381 z burmistrzem pyzdrskim. a r. 1396 świadczy z Szymonem Żernickim, przeciw Januszowi z Łagiewnik. W r. 1579 mają tu Jakub Włostowski, Izaak Giżycki i Stanisław Czosnowski 51 2 łan. os. , 3 zagr. , a Jadwiga Laskowska 1 4 łanu karcz. 9. Ż. , wś dwor. nad rz. Maskawą, w pow. szremskim, ma urząd okr. w Bninie, urz. st. cyw. w Kórniku, pocztę i st. kol. żel. w Gadkach, na linii PoznańJarocin, szkoły i par. kat. w Tulcach, par. ew. w Swarzędzu, sądy w Poznaniu. Obszaru 643 ha, 18 dym. , 222 dusz 24 ew. j. Leży między Komornikami, Gadkami a Tulcami. Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 6497 mrk. W r. 1400 Jaśko z Ż. świadczy w sprawie Piotra Tarnowskiego przeciw Maciejowi z Markowic. W r. 1580 ma tu Stanisław Spławski 6 łan. os. , 3 zagr. , 2 pustki. Siedzieli tu Zakrzewscy, Wilkońscy; Mycielski sprzedał Niemcowi. 10 Z. , wś dwor. , w pow. obornickim, ma urząd okr. , st. cyw. , par. ew. , sąd, pocztę i st. kol. żel. w Obornikach, na linii PoznańPiła, szkołę katol. i par. w Łukowie. Obszaru 401 ha, 5 dym. , 120 dusz 52 ew. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 3528 mrk. Należy do dóbr łukowskich, ma parową gorzelnię i cegielnię. Leży na wschód od Obornik i Łukowa. W r. l580 miał tu Andrzej Sobocki 2 łan. oś. W roku 1793 Ź. należą do Łukowa, dóbr Jana Mycielskiego. . W. Ł. Żerniszcze, ob. Żorniszcze. Żernizliszki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Nowoaleksandrowska. Żerno, Żerdna, dobra, pow, wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecze, o 30 w. od Wołkowyska, wraz z folw. Leszno 866 dzies. 123 łąk i pastw. , 268 lasu, 43 nieuż. ; własność Bielenkowych. Była tu kaplica katol. par. Międzyrzecz. Żernoklew, wś nad Supoją, pow. zołotonoski gub. połtawskiej, gm. Bezpalcze, 203 dm. , 1137 mk. , cerkiew, 15 wiatraków, 3 gorzelnie. Żernoła, rzeczka, w pow. mozyrskim, pod wsią Pawłopolska Buda. Żernowagi, ob. Żarnowagi. Żernówka, rzeczka, w gub. smoleńskiej, lewy dopływ Soży. Żernowka 1. wś nad rzeką Żernowką, pow, kraśniński gub. smoleńskiej, gm. Żernowka, o 10 w. od mta powiat. , 27 dm. , 166 mk. , szkoła. Zarząd gminy we wsi Merlino. 2. Ż. , wś nad rz. Wazuzą, pow Syczewski gub. smoleńskiej, gm. Żernowka, 28 dm. , 124 mk. , zarząd gminy, cerkiew, dom przytułku. Żernowo, mszyste błoto, w pow. słuckim, na płd. od folw. Maryanowa, łączy bioto Stryż z błotem Hryczyn. Żernuszki, okolica, pow. wiłkomierski, gm. Pogiry, o 33 w. od Wiłkomierza. Żerobycze, Żerebycze, wś i dobra, pow. witebski, o 48 w. od Witebska, gm. Żerobycze, cerkiew p. w. św. Eliasza. Dobra, własność Kossowów, mają 652 dzies. Gmina, położona w zachodniej części powiatu, graniczy od płnz gm. Łoświda, od zachodu z gm. Chrapowicze. od płd. wschodu z gra. Myszkowo, od płd. z gm, Stare Sioło, od zachodu z gm. Łowoż pow. połoc. kiego, obejmuje 135 miejscowości, mających 950 dm. włośc. obok 175 należących do innych stanów, 5638 mk. włościan, uwłaszczonych na 8786 dzies, Nadto w obrębie gminy znajduje się 9885 dzies. większej własności 2708 roli, 1188 dzies. 12 roli ziemi skarbowej i 129 cerkiewnej. Zarząd gminy we wsi Hrebnica Seranka o 3 w. od Ż. . Żerocin, wś i fol. , pow. radzyński, gm. Żerocin, par. Międzyrzec, odl. 29 w. od Radzynia, posiada urząd gminny, 76 dm. , 500 mk. , 3562 mr. W 1827 r. było 67 dm. , 428 mk. , par. Dołhe. Ż. gmina, należy do sądu gm. okr. I w Stołpnie, st. p. w Radzyniu. Graniczy z gm. Zahajki, Misie, Szóstka i Tłuściec, ma 21, 659 mr. obszaru i 3009 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 2327 prawosł. , 604 katol. , 15 żyd. Wskład gm. wchodzą Byk, Danówka, Dołha, Leszczanka, Muszyki, Obelniki, Pereszczówka, Puhacze, Rogoźniczka, Sitno, Sokule, Żernoklew Żernoła Żerocin Żerobycze Żernuszki Żernowagi Żernowo Żernowka Żernówka Żerno Żernizliszki Żerniszcze Żeromskich Obelica Żeromy Żeroniczki Żeronie Żerosławice Żerniszcze Strzyżowka, Surmacze, Szachy, Utrówka i Witoroż. Żerole, wś, pow. wiłkomierski, gm. Konstantynów, o 4 w. od Wiłkomierza. Żerolewszczyzna, ziemia, w pow. żytomierskim. Żeroły, wś, pow. bychowski, gm. Bachań o 5 w. , ma 50 dm. , 291 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. Żeromin 1. wś i fol. , pow. łódzki, gm. Żeromin, pat. Srock. Wś ma 22 dm. a razem z Żeromińską Hutą 258 mk. , 138 mr. ; fol. 6 dm. , 25 mk. W 1827 r. było 28 dm. , 225 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę z łan. km. dawano na stół arcybiskupi, z łan. dwor. i od zagrodników osadzonych na rolach kmiecych pobierał pleban w Srocku Łaski, L. B. , II, 172. Według reg. pobor. pow. piotrkowskiego z r. 1552 płacił tu kasztelan rozpierski od 20 osad. i młyna dorocznego Pawiński, Wielkop. , II, 264. Ż. gmina, należy do sądu gm. okr. I w Tuszynie, tamże urząd poczt. Gmina ma 8006 mr. obszaru i 3041 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 52 prot. i 42 żyd. 2. Ż. al. Żeromino Wielkie, wś i fol. , pow. pułtuski, gm. Kozłowo, par. Gzy, odl. 10 w. od Pułtuska, ma 62 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 58 mk. W r. 1887 fol. Ż. Wielkie rozl. mr. 272 gr. or. i ogr. mr. 226, łąk mr. 29, lasu mr. 6, nieuż mr. 11; bud. mur. 5, drew. 7; płodozm. 9pol. Wś. Ż. os. 20, mr. 59. Jestto starożytna osada. Pacozlaus, heres de Siromino et custos kilciensis oddaje całe swe mienie synowcom. Akt ten dokonany został w obec książąt w Pułtusku r. 1237 Kod. Mazow. , 7, 8. Według aktu Boleslawa, ks. mazowieckiego, z r. 1247, na zamku płockim sporządzonego, P. kanonik płocki i prepozyt od św. Michała oznajmił iż przeznacza po swej śmierci biskupowi płockiemu i jego stołowi wieś Zyromino, którą z daru dziadka swego Pakosława posiadał, prawem dziedzicznym i drugą wieś Celkowo Ciołkowo, otrzymaną po ojcu Ulanow. , Dok. kujaw. , 154, 7. W r. 1567 wś Żeromino Magna al. Serwatki daje pobór od 3 łan. km. , 1 zagr. Paw. , Maz. , 320. 3. Ż. , pow. płoński, ob. Szeromin, W r. 1293 Bolesław, ks. mazow. , nadaje niejakemu Janowi wieś Syromino z wsiami Syemyankowo i Gylino Ilino tudzież venaciones castorum rivulo, zapewne na rz. Płonce Kod. Maz. , 31. Zapewne ta sama wieś wymienioną jest w dok. z r. 1254, jako dająca dziesięciny klasztorowi czerwińskiemu Kod. dypl. pol. , I, 72. W r. 1578 mieszka tu drobna szlachta. Sieromino Bernardi ma w 3 działach 11 2 łanu, 10 zagr. , 3 rzem. , młyn, warzenie piwa. Seronimo Derslai 11 2 łanu, 11 zagr. , 1 rzem. i S. Garbacz 13 4 łanu, 6 zagr. z rolą, l bez roli, 3 rzem. , wiatrak Paw. , Maz. , 97. 4. Ż. , wś nie istniejąca obecnie, w par. Kamienica, pow. płoński, gm. Załuski. W nowszych spisach pominięta. W 1827 r. miała 2 dm. , 9 mk. , była własnością prywatną. W r. 1576 wś Żeromino płaci od 11 2 łanu Paw. , Maz. . 310. 5. Ż. , ob. Żuromin, Br. Ch. Żeromino, niem. Zeromin, dobra ryc. w Pomeranii, pow. słupsk, par. kat. Słupsk, ew. Nożyno, st. p. Czarna Dąbrówka Damerkau; 456 ha, 128 mk. ew. , 1 kat. W 1885 r. dziedzic Gostkowski. Żeromińska Ruta, ob. Ruta Żeromska. Żeromskich Obelica, ob. Obelica 5. Żeromy, wzgórze pod Żerkowem, w pow. jarocińskim. Żeronice 1. w XVI w. Zyronice duplex, wś i fol. , pow. kutnowski, gm. Piecka Dąbrowa, par. Orłów, mają 12 dm. , 186 mk. , 1173 mr. dwor. 663 roli, 180 lasu, 330 łąk i pastw. i 179 mr. włośc. W r. 1827 było 19 dm. , 115 mk. Na początku XVI w. łany dwor. dają dziesięcinę kościołowi w Orłowie, kmiece do Bedlna Łaski, L. B. , II, 491, 493. Jeszcze w r. 1827 istniały Żeroniczki, miały 7 dm. , 77 mk. Dziś pod tą nazwą nie znane. Według reg. pob. pow, orłowskiego z r. 1576 wś Ż. , w par. Orłów, miała kilku posiadaczy, na łan. 18, osad. 16, zagr. 2, karczmę. Siedzą tu Żerońscy, Piecki, wski i Dębowski Pawim, Wielkop. ,, w XVI w. Zyronycze major, minor, Podleszne, wś i kol. nad rzeką Teleszyną, pow. turecki, gm. Kowale Pańskie, par. Dobra, odl. 14 w. od Turka. Wś ma 25, kol. 5 dm. , fol. 3 dm. , razem mają 400 mk. Kolonia powstała na obszarze dawnego folwarku, wchodzącego w skład dóbr Długa Wieś Warcka. W r. 1827 było 17 dm. , 250 mk. W r. 1370 sąd ziemski w Szadku przysadza Jarosławowi, arcyb. gnieźn. , stare granice między wsią kościelną Przykuna a Żeronicami Kod. wielk. , 1630. Na początku XVI w. we wsi Z. Podleśne łany km. dawały dziesięcinę na stół arcybiskupi a pleb. w Boleszczynie po groszu z łanu, Ż. major zaś z łan. dwor. plebanowi a kmiecie dawali mu po 2 gr. z łanu i po korcu żyta za meszne i kolędę. Młyn dawał grosz Łaski, L. B. , I, 401. Według reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1553 wś Ż. , w par. Boleszczyno, miała 51 2 łan. Paw. , Wielkop. , II, Żeroniczki, wś. i fol. , pow. turecki, gm. Wichertów, par. Boleszczyn, odl. od Turka w. 10. Wś ma 5 dm. , a wraz z Bądkowem 330 mk. fol. 4 dm. , 73 mk. W r. 1827 było 15 dm. , 81 mk. Ob. Żeronice. Żeronie, kol. , pow. piotrkowaki, gm. Grabica, par. Dłutów; kol. ma 18 dm. , 120 mk. , 337 mr. włośc; os. karcz. 1 dm. , 4 mk, 1 2 mr. dwor. Wchodziła w skład dóbr Grabica. Żerosławice, w XVI w. Żyroslavicze, wś i fol. nad rz. Wartą, pow. sieradzki, gm. i par. Charłupia Mała, odl. od Sieradza 81 2 w. , mają Żeroły Żeronice Żerolewszczyzna Żerole Żeromin Żeromino Żeromińska Ruta Żerwinek Żery Żeryń Żeryńskie 10, 145 mk. W r. 1827 było 13 dm. , 107 mk. Na początku XVI w. łany dwors. dawały dziesięcinę pleb. w Charłupi, tamże dawały i dwa łany kmiece. Jeden łan, na którym siedział kmieć Sulek i pewne role puste dawały kanonii na zamku sieradzkim Łaski, Ł. , I, 433, 437. Według reg. pob. pow. sieradzkiego z r. 1553 wś Żerosławice, w par. Chartłupia, miały 4 łan. Pawiń. , Wielkop. ,. Żerosławice, w 1496 r. Szyroslawycze, wś, w pow. wielickim, w dorzeczu Stradomki, dopł. Baby, w okolicy podgórskiej i lesistej, par. rzym. kat. w Górze św. Jana. W strome płn. wólka Podlubomierz. Cała. ma 46 rozrzuconych chat i 340 mk. , 177 męż. 168 kob. ; 341 rzym. kat. a 9 izrael. Pos. tabularna kilku współwłaścicieli Oraczewskich ma 200 mr. ; pos. mn. 215 mr. w ogóle. W r. 1490 Pawiń. , Małop. , 449 zapłacono poradlne z 2 łan. ; w 1581 r. , 52, posiadał Żerosławicze Kęmpanowski; miała 1 2 łanu km. , 4 zagrody z rolą i komornika z bydłem. Ż. graniczą na zach. z Sawą, na płn. z Lubomirzem i Gruszowem Dolnym. na wsch. z Tarnawą a na płd. z Bojańczycami. Mac. Żerosławka, wś, pow. sejneński, . i par. Sereje, odl. od Sejn 24 w. , ma 3. dm. , 14 mk. Żerowiecki Las, uroczysko leśne. pow. piński, na Zarzeczu, w obrębie wsi Glinna, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Rewizya puszcz, str. 91. A. Jel. Żerstwianka 1. wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, . Ziembin, o 24 w. od Borysowa, ma 16 osad; miejscowość wzgórzysta, mocno, folw. , pow. ihumeński, w 3 okr. pol. i par. kat. Berezyna, Jakszyce, o 47 w, od Ihumenia; grunta piasz czyste 3. Ż. , wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. ,, okr. wiejski i dobra, hr. Czapskich, Łużki o 1 w. , o 37 w. od Dzisny, 7 dm. , 68 mk. w 1865 r. 33 dusz rewiz. . 4. Ż. , osa da karcz. , tamże, o 38 w. od Dzisny, 1 dm. , 5 mk. żydów. 5. Ż. , wś włość. , pow. dzisień ski, w 4 okr. pol. ,. Jazno, okr. wiejski Pawłowicze, o 19 w. od Dzisny, 2 dm. , 27 mk. w 1865 r. 6 dusz rewiz. , 6. Ż. , wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , w. , okr. wiejski i dobra, Kiersnowskich, Zareże, o 71 w. od Wilejki, 6 dm. , 64 mk. katol. w 1865 r. 19 dusz rewiz. . 7. Ż. al. Żeretwianka, zaśc. , pow. wilejski, w 2 okr. poi, , okr. wiejski Barowce, o 13 w. od gmi ny a 3 w. od Wilejki, 3 dm. , 28 mk. w 1865 r. 6 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Urzecz, A. Jel. J. Krz. Żerstwiówka, folw. , pow. horodecki, własność dawniej Zabłockich, później Antoniny z Chrzanowskich Jacyniny, 114 dzies. Żerstwiwicy, folw. , pow. newelski, własność Łazuków, ma 59 dzies. Modzelewscy mają tu 16 dzies. , Piszczykowa 18 dzies. , Kwietniscy 21 dzies. Żertaj, dwie wsi i dwa folw. nad rzką Żertajką, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Krasne Łuki, par. prawosł. Łatyholicze, katol. Chołopienicze, o 50 w. od Borysowa; cerkiewka św. Mikołaja. Wsi mają po 14 osad; jeden folw. Kopciów, ma około 84 włók; drugi, Reutów, około 3 1 2 włók. Grunta lekkie, łąk, zwierzyny, ryb obfitość. Porów. Nowy Bór, Żertajka, rzeczka, w pow. borysowskim, le wy dopł. Berezyny. Bierze początek z błot po między wsiami Zabłocie i Kraszewicze, płynie w kierunku zachodnim głuchemi puszczami oko ło 4 mil, ma ujście o 1 w. od jeziornego rozle wu Berezyny, . Pelik. Gała w obrębie KrasneŁuki. Brzegi ma niskie, koryto błotni ste. A. Jel. Żerużny al. Żerżuny, szczyt górski 813 mt. na lew. brzegu Czeczwy, na obszarze wsi Łuhy, w pow. doliniańskim. Żerwinek, jezioro, w dobrach Kudrany, pow. Żery 1. dwor, pow. szawelski, gm. B. Bystre al. Zagajne, okolica szlach. , pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 3 okr, pol. , gm. Grodzisk, paraf. Pierlejewo, o 42 w. od Bielska, 19 dm. , 96 mk. , 63 1 2 dzies. 6 łąk i pastw. , 2 lasu, 10 nieuż. . Pola żytnie, łąk mało, las sosnowy, opałowy. 3. Ż. Czubiki, okolica, tamże, o 41 w. od Bielska, 13 dm. , 80 mk. , 32 dzies. 7 łąk i past. , 2 lasu, 3 nieuż. , pola żytnie, las sosnowy opałowy. 4. Ż. Pilaki al. Strumiany, okolica, tamże, o 41 w. od Bielska, 18 dm. , 90 mk. , 80 dzies. 7 łąk i past. , 2 lasu, 1 nieuż. , pola żytnie, łąk mało, las budowlany i opałowy. Przy wsi cmentarzysko jadźwingowskie. Żeryń, wś nad jeziorem Żeryńskiem, pow. sieński, gm. Zameczek, otoczona obszernemi moczarami błoto Lejczenok, lasy niskopienne i zarośla błotniste, stąd obfitość pastw. i opału, lecz znaczna przytem przestrzeń 427 dzies. nieużytków, przy niewielkiej stosunkowo 340 dzies. ilości ziemi używalnej, która wszakże jest najlepszym gatunkiem czarnoziemu. Źródła urzędowe podają rozległość na 957 dzies. 178 roli, 90 łąk, 72 lasu. Karczma i jezioro dają 100 rs. dochodu. Żeryńskie al. Żeryń, jezioro, w pow. sieńskim i lepelskim, w pobliżu wsi Żeryno i Hryńki w gm. Zameczek. Długie około 7 w. , szerokie od 3 do 4 w. , zajmuje 1052 dzies. Podług wymiarów Strjelbickiego ma 11, 2 w. kw. , z tego 3 w. kw. w pow. lepelskim. Na jeziorze znajduje się jedna wysepka. W poprzek jeziora ciągnie się na dnie wał piaszczysty, po którym z jednej strony na drugą przechodzić można. Wał ten zowią miejscowi Pierespą i podług Żerole Żerosławice Żerosławka Żerowiecki Las Żerstwianka Żerstwiówka Żerstwiwicy Żertaj Żertajka Żerużny Żerzeń podania miał być groblą sypaną. W innych miejscach głębokość jeziora dochodzi do 10 sażeni. Dno jeziora jest ilaste, brzegi przewa żnie błotniste, pokryte lasem, należą do kilku właścicieli, jak Wołodkowiczów, Szczyttów, Komorowskich i innych. Z jeziora wypływa rzką Zaponoryca. Nadto około 1820 r. Józef Wołodkowicz, staroście hajneński, wykopał z je ziora kanał do Olszanki, zaopatrzony dwoma upustami, w celu podnoszenia w czasie letnich upałów wody na Olszance dla potrzeb młynów. Kanał ten przechodzi przez dwa inne pomniejsze jeziora Święte i Drzewice. W jeziorze poławia się rocznie do 900 pudów leszczy, okoni, szczu paków i karasi. W pobliżu rozciąga się wielkie błoto Lejczenok. Jezioro Ż. stanowiło niegdyś granicę udzielnego księstwa łukomskiego a na stępnie całe należało do dóbr Czaszniki, Słuszków, potem Łopotów. J. Wołod. Żerzeń al. Zerzeń, r. 1570 Zirzino, wś nie istniejąca obecnie. Leżała nad Wisłą z praw. brzegu, w sąsiedztwie dzisiejszej wsi Drwały, w pow. płockim, gm. Rembowo. par. Wyszogród. W r. 1303 nadaje w Jazdowie ks. Bolesław brzeg Wisły we wsiach Ż. i Drwały klasztorowi św. Wojciecha w Płocku Kod. Maz. , 36. W reg. pob. z r. 1570 wymieniono w liczbie posiadłości opata płockiego wsi Drwały i łan. Paw. , Maz. , 129. Druga wieś t. u. leży na praw. brzegu Wisły, naprzeciw Wilanowa. Ob. Zerzeń. Żerżenice, wś, pow, lepelski, gm. Kublicze o 7 w. , gorzelnia, młyn wodny. Żerżuny, ob. Żerużny. Żeść, rzeczka, w pow. ihumeńskim, prawa odnoga rz. Uździanki, dopł. Usy, w gm. Uzda, długa około 3 wiorst. Nad brzegami błotnemi są okłady rudy żelaznej. Porów. Uździanka. Żeść Dziemidowa, zaśc. , pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Smolewicze, o 28 w. od Borysowa. A. Jel. Żeścianka, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Prusewicze, o 57 w. od Borysowa, ma 20 osad; grunta wzgórzyste. Żeściannik, leśniczówka i osada młynarska, pow. nowogrodzki, w 3 okr. pol, gm. i par. katol. Nowa Mysz, o 64 w. od Nowogródka. Żeścienie, Żestieni, zaśc. szlach. nad potokiem, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 28 w. od Oszmiany, 1 dm. , 5 mk. katol. Żeściuny, Żaściuny, zaśc. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Rudomino o 4 w. , okr. wiejski Petesza, odl. o 14 w. od Wilna, ma 3 dm. , 6 mk. prawosł. i 27 katol. w 1865 r. 11 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Jarmoliszki. Żestwicy, folw. , pow. newelski, własność Grzegorza Wołyńca, ma 20 dzies. Żeszajgiele, mylnie ob. Skrejciany, za Żemojtele. Żeszkiele, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , o 42 w. od Nowoaleksandrowska. Żeszówka, rzeczka, w pow. suraskim gub. czernihowskiej, dopływ Biesiedzi. Żeszyn, wś i jezioro, pow. kartuski, ob. Cieszenie. Żewied 1. wś nad błotem, pow. i gub. czernihowska, gm. Słabin, 124 dm. , 722 mk. , 8 wiatraków. 2. Ż. , wś nad rzką Żewiedią, pow. horodniański gub. czernihowskiej, gm. Borowicze Nowe, 82 dm. , 354 mk. , cerkiew. Żewieda, dobra, pow. homelski, dziedzictwo Umańców, 221 dzies. 152 roli, 65 łąk; gorzelnia i sady dają 1000 rs. Żewieliszki 1. wś, pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 44 w, od Kowna. 2. Ż. , dwór i dobra, pow. rossieński, gm. Szymkajcie, par. Rossienie, o 4 i o w. od Rossień. Własność Jaruda, wraz z Polandrami mają 653 1 2 dzies. 60 lasu, 18 nieuż. . 3. Z. , wś nad jeziorem, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Platerów Giełwany, o 2 w. , o 63 w. od Wilna, 10 dm. , 65 mk. katol. w 1865 r. 29 dusz rewiz. . Żewlisis, strumień, w gub. kowieńskiej, lewy dopływ Aszwy lew. dopł. Wewirży. Żewżyk, wś, pow. klimowicki, gm. Timonowo, ma 20 dm. , 72 mk. Żezabry, jezioro, w pow. wileńskim, pod zaśc. Miszkiszki. Żezdrełka, zaśc. szl. nad jez. Żezdris, pow. święciański, w 2 okr. pol. , o 33 1 2 w. od Święcian, 3 dm. , 29 mk. 23 katol. , 6 źydów. Żezdris, jezioro, w pow. święciańskim. Leży nad niem mstko Łyngmiany, wś Sieliszki al. Gobej, folw. Szubiszki. Porów. Żendris. Żeżdry, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 53 w. od Nowoaleksandrowska. Zezielino, karczma nad Ułą, lew. dopł. Dźwiny, pow. lepelski, most. Żeżawa, wś nad Dniestrem, pow. zaleszczycki, ob. Rzeżawa. Żeżelów, wś nad Hnyłopiatem, pow. berdyczowski, w 1 okr. pol. , gm. i par. katol. Machnówka, odl. o 12 w. od Berdyczowa, przy dawnym trakcie poczt. z Machnówki do Berdyczowa, ma 904 mk. Podług Pochilewicza w 1863 z. było tu 577 mk. prawosł. , 86 katol, , 8 żydów; 1882 dzies. ziemi, z czego 774 dzies. odeszło do włościan. Posiada cerkiew drewnianą p. w. św. Mikołaja, niewiadomej erekcyi, uposażoną 39 dzies. ziemi. Gleba urodzajna. W płn. zach. części wsi, pośród doliny podobnej do koryta rzeki, wznosi się pagórek otoczony wałami i szańcami. Miejscowość tę lud nazywa Piwnewa dołyna i podług podania zginął tu w bitwie z Polakami w 1649 r. dowódca kozackiej drużyny, zwany Piweń, t. j. kogut. Podług innego podania sąto ślady zamku obronnego wzniesionego za czasów Olgierda. Ż. należał do klucza machnowieckiego Prota Potockiego, wwdy Żeżelów Żeżawa Zezielino Żeżdry Żezdris Żezdrełka Żezabry Żewżyk Żewlisis Żewieliszki Żewieda Żewied Żeszyn Żeszówka Żeszkiele Żeszajgiele Żestwicy Żeściuny Żeścienie Żeściannik Żeścianka Żeść Dziemidowa Żeść Żerżuny Żerżenice Żerosławice Żguńska Buda Żguń Żgarki Żędowskie Żędowo Żędowice Żeżudki Żeźlin Żeźlanka Żeżlanka kijowskiego, poźniej przeszedł na własność gienerała Kościeleckiego, obecnie naleźy do Mazarakich. J. Krz. Żeżlanka al. Żużlanka, Żyźlanka, rzeczka, drobny pr. dopł. Swisłoczy, płynie od początku na wschód 3 w. granicą pow. bobrujskiego i ihu meńskiego. A. Jel. Żeźlanka al. Żuźlanka, Żyżlanka, zaśc. nad rzką t. n. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, o 50 w. od Ihumenia, nadany w r. 1840 w nagrodę zasług męża Zofii Wasiljewej, ma około 4 włók; miejscowość bogata w łąki, grunta dobre, namułowe A. Jel. Żeźlin 1. folw. , pow. lepelski, sukcesorów Jakuba wskiego 177 dzies. i Łaskich 30 dzies. 2. Z. , dobra, pow. połocki. Przed r. 1500 dziedzicami byli Hrehory i Michał Ostrouchowie, z zapisu wuja swego Bohdana Misuny, o co pociągnął ich do sądu asesorskiego brat Bohdana Olechno Misuna. A. K. Ł. Żeżudki w dokum. , ob. Żełudki. Żędowice z Witoslawiem, wś nad pot. Lehinie dopł. Gniłej Lipy, pow. przemyślański, ob. Rzędowice. Żędowo al. Rzędowo, Zendowo, Sędowo, cza sem Żydowo, wś gosp. nad jeziorem, w pow. szubińskim, ma sąd, urz. okr. i par. ew. w Szu binie, urz. st. cyw. w Jabłówku, pocztę w Chomętowie Hedwigshorst, linii RogoźnoInowrocław, szkoły w Wąsoszu, par, katol. w Chomętowie. Obszaru 544 ha, 23 dym. , 230 dusz 2 ew. . Leży miedzy Żni nem a Szubinem, na zach. Łabiszyna i Chomętowa. W r. 1136 bulla Inocentego 11 i przywi lej króla Kazimierza z r. 1357 wymieniają Ż. między posiadłościami arcyb. gnieźn. W r. 1523 składało się Ż. z samych łanów kmiecych i soł tysich. Sołtysi dawali po 10 gr. z łanu dziesię ciny pieniężnej, kmiecie tylko po groszu kolendy. W r. 1577 było 11 śl. os. , 5 pustych, 1 rzemieśln. , 2 łany sołtysie. W r. 1618 było 7 łan. os. , 9 pustych, 2 sołtysie. Rząd pruski wcielił wieś do domeny gąsawskiej. Często Ż. bywa mieszane z Sędowem, wsią pow. mogilnickiego. W. L. Żędowskie al. Żółte, niem. Gelbsee, jezioro pod wsią Żędowo, w pow. szubińskim. Długość wynosi 11 2 klm. , szerokość 0, 6 klm. Wznies. 77 mt. npm. Należy do sieci jezior zasilających Gąsawkę, leży między jez. Wąsoszem Białe a Sobiejuszem. Przesmyki między jeziorami mają ledwo 100 kroków szerokości. W. Ł. Żgarki al. Żarskije, Żarskie, wś, pow. słucki, w 2 okr. pol. , gm. Niedźwiedzica, o 83 w. od Słucka, ma 12 osad; miejscowość dość leśna, grunta lekkie. AL Jel. Żguń, wś, pow. homelski, gm. Korma o 8 w. , ma 229 dm. , 1441 mk. , cerkiew paraf. drewnianą, szk. ludową, zapasowy śpichlerz gminny. Żguńska Buda, słoboda, pow. homelski, gm. Nosowicze o 7 w. , ma 260 dm. , 1248 mk. , zapasowy śpichlerz gminny. Żguty, folw. , pow. wieliski, własność Andrzeja Hadkiewicza, 55 dzies. Żgwiźda, rzeczka, w pow. trockim, dopływ Mereczanki, płynie w puszczy rudnickiej ob. t. IX, 937. Żipow 1. węg. MagyarIzsep, wś, w hr. ziemneńskiem Zemplin, ma kościół filialny gr. katol. i kościół par. ewang. , 1214 mk. Gleba żyżna. 2. Ż. Sloweński, węg. TothIzsep, wś, w hr. ziemneńskiem, ma kościół katol. filialny, 498 mk. Żitnica 1. Dolna, węg. A wś, w hr. Ziemneńskiem Zemplin, ma kościół katol. filialny, 261 mk. 2. Ż. Horna, węg. , wś tamże, ma kościół katol. filialny, 277 mk. Żlabiszki 1. zaśc. , pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Ołoty, par. Świadoście, o 97 w. od Wiłkomierza. 2. Ż. , wś, tamże, o 52 w. od Wiłkomierza, uwłaszczona od dóbr Ołotki al. Janów. 3. Ż. , wś, pow. wiłkomierski, w 5 okr. pol. , gm. Androniszki. Włośc. Markunas ma tu 96 dzies. 65 lasu, . Żlebiny, ob. Żlubiny. Żlubiny al. Żlebiny, mylnie Żłobiny, żmujdz. Żlibynaj, wś i dobra nad rzką Sawzdrową, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. Bernatowo, par. katol. Kontowce, o 19 i 24 w. od Telsz. Wś miała 8 dm. , 80 mk. , kościół katol. filialny, p. w. N. M. P. , w 1773 r. z drzewa wzniesiony przez dziedzica Szuksztę a 1845 r. odnowiony. Dobra, własność Szuksztów, 360 dzies. 6 lasu, 77 nieużytków. Żluby, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 56 w. od Nowoaleksandrowska. Żłob, uroczysko na gruntach mstka Tuczyna, pow. rówieński. Żłób 1. ; lesiste wzgórze 676 mt. na zach. brzegu Czeczwy, w pow. doliniańskim. Por. Lipowica i Łuhy t. Żłób, potok, wypływa w Chorobrowie, w pow. sokalskim i uchodzi do Bugu z lew. brzegu pod wsią Konotopy, ubiegłszy 3 4 mili. Wzn. doliny w Chorobrowie 205 mt. npm. , w Konotopach 192 mt. Karta wojsk. , 3, XXX. Złób, grupa domów i młyn, w pow. bobreckim, ob. Łany 1. t. . Żłobek al. Żołobek, wś i fol. , pow. włodawski, gm. i par. Sobibór, ma 29 dm. , 291 mk. , 6005 morg. Młyn wodny i folusz. W 1827 r. było 28 dm. , 164 mk. Dobra Ż. wchodziły w skład dóbr Sobibór. Żłobicz, rzeka, dopł. Irszy, ob. Złobicz. Żłobicze, wś, pow. owrucki, par. praw. Białoszyce o 5 w. , ma 107 dm. , 834 mk. , cerkiew filialną drewnianą, p. w. św. Jana Bogosłowa, niewiadomej erekcyi, przez długi czas zamknie Żerzeń Żłobicze Żłobicz Żłobek Złób Żłób Żłob Żluby Żlubiny Żlebiny Żlabiszki Żitnica Żipow Żgwiźda Żguty Żłuktyń Żłoby Żłobki Żłobowszczyzna Złobowce Żłobnica Żłóbki Żmerynka Żmichy Żmieńki Żmieński Żmigrod Żmaczyno Żłuktynia Żłoukty Żłobiny Żeźlanka tą i w 1864 r. na nowo otwartą. Uposażenie cerkwi stanowi 18 dzies. 10 roli, 8 łąk. 2. wymienione są w dokum. z 1618 r. jako własność Krzysztofa i. Sokołowskich, nowo osadzona Jabłonowski, Ukraina, . Żłobin, wś nad jez. Dziemitrowo, pow, sejneński, gm. i par. Krasnopol, odl. od Sejn 7 w. , ma 19 dm. , 152 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 127 mk. Żłobin, jezioro, pow. nowogródzki, gm. Nowa Mysz, w okolicy st. Baranowicza dr. żel. mosk. brzeskiej, ma 1 4 w. kw. A. Jel. Żłobin 1. folw. , pow. nowogródzki, w 3 okr. pol. Nowa Mysz, gm. Stołowicze, o 56 w. od Nowogródka. 2. Ż. , uroczysko osiadłe, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. snowskim, gm. i par. katol. Darewo, o 57 w. od Nowogródka. 3. Z. , mstko na praw. brzegu Dniepru, który tu prze cina dr. żel. lipawskoromeńska, pow. rohaczewski, pod 55 53 płn. szer. i 39 40 wsch. dług. , odl. o 21 w. na płd. od Rohaczewa, ma 392 dm. drewnianych, z których 187 należy do chrześcian a 205 do żydów, 1968 mk. 351 prawosł. , 1617 żydów, cerkiew prawosł. , wzniesiona w 1763 r. , kaplice katol, par. antuszowskiej, 5 domów modl. żydowskich, 67 sklepów, zarząd okr. policyjnego, sad pokoju, st. poczt. i telegr. , szkołę ludową, aptekę. O 1 w. od mstka znajdu je się stacya dr. żel. lipawskoromańskiej, zwa na teraz OstermanŻłobin. Rz. Dniepr sze roka jest pod mstkiem na 60 saż. Przez rzekę przeprowadzony jest most żelazny, długi 100 saż. , szeroki 4 saż. ; przeprawa promem. Znajdu ją się tu 2 garbarnie, zatrudniające 4 ludzi i produkujące za 1450 rs. oraz fabryka świec ło jowych 2 robotn. , 245 rs. produkcyi. Odbywa się tu jeden jarmark rocznie od 1 do 9 paździer nika, z obrotem do 25, 000 rs. Od r. 1879 prze niesiono tu przystań z Rohaczewa. Wielki pożar w 1882 roku 13 maja zniszczył prawie całe mstko. Dobra, własność dawniej Wojzbunów, od 1874 r. hr. Czernyszewa Kruglikowa, mają wraz z Lebiediewką 1319 dzies. 500 roli, 126 łąk, 641 lasu; prom i 2 karczmy dają 1500 rs. do chodu. Ż. należy do rzędu dawniejszych osad w tych okolicach i był dawniej zwany Chlepien. W w. wraz z Rohaczewem należał do Chodkiewiczów i jako znajdujący się w pobliżu gra nicy niejednokrotnie podlegał napadom wojsk ruskich. Podczas wojny Iwana III z w. ks. lit. Aleksandrem Ż. został przyłączony do państwa moskiewskiego, w krotce jednak zwrócony. Pod czas następnych wojen niejednokrotnie zajmo wany i niszczony, upadł w końcu zupełnie, przyczem zatracił dawną nazwę. J. Krz. Żłobiny, ob. Żlubiny. Żłóbki, wólka do Krościenka, w pow. nowotarskim, ma 9 dm. i 58 mk. rz. katol. Żłobnica, wś, w par. Sulmierzyce, ob. Złobnica. Złobowce, folw. , pow. wołkowyski, w 4 okr. pol. , gm. Roś, należy do dóbr Dziatłowszczyzna, Cholewińskich. Żłobowszczyzna al. Złobowszczyzna, dobra, pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Hudziewicze, o 46 w. od Grodna, własność Zalutyńskich, wraz z chutorem Jackowo 605 dzies. 44 łąk i past. , 178 lasu, 30 nieuż. . Żłobki, pola na Białem Piątkowie, w pow. wrzesińskim. Żłoby, folw. , pow. złoczowski, ob. R Żłoby, łąka na Sokolnikach Małych, w pow. szamotulskim. Żłoukty, wś włośc. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , gm. Ilino o 15 w. , okr. wiejski Puzyryszki, o 39 w. od Wilna, 4 dm. , 31 mk. katol. podług spisu z 1865 r. 44 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Kurmelany. Żłuktyń, dobra i dwie wsi, pow. poniewieski, w 4 okr. pol, gm. Podbirże, o 70 77 w. od Poniewieża. Dobra należały do bar. Wilhelma Hahna i miały 1072 dzies. Żłuktynia, osada, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 58 w. od Poniewieża. Żmaczyno, folw. , pow. horodecki, własność Juszkiewiczów, 36 dzies. Żmaki 1. zaśc. poradziwiłłowski, pow. miń ski, w 1 okr. pol, gm. Samochwałowicze, par. praw. Więckowszczyzna, odl. o 28 w. od Mińska, ma około 8 włók, należał do domin. Więc kowszczyzna, z kolei ks. Wittgenstejnów. W ostatniem dziesięcioleciu odkupił cały klucz Więc kowski urzęd. osiadłą szlachtę zagrodową, która się proceso wała o zagrody, rozparcelował dobra całe pomię dzy włościan. Poprzednio w Ż. siedziała szlach ta Bańkowscy, Lipniccy, Olekiewiczowie, Ra czyńscy, Borowikowie, Szabuniewiczowie. Teraz są właścicielami włościanie Łomaka, Boczyło, Kaszkan, Korobka, Łahoćka i Lipnicki. Miejsco wość bezleśna, grunta szczerkowe, urodzajne. 2. Ż. , dobra, pow. drysieński, w 1 okr. pol. , własność Emilii z Hłasków Zalutyńskiej, 745 dzies. A. Jel. Żmerynka, ob. Zmierzynka. Żmichy, pow. siedlecki, ob. KisielanyŻ. Żmieńki, uroczysko, pow. ihumeński, gm. Lack, . Żmieński i Ż. Mały al. Żmijeński, dział górski, lesisty, w pasmie Czarnohory, w pow. kossowskim, w gm. Hryniawa i Żabie. Szczyt jeden sięga tu 1478 mt. Wody tego działu odprowadzają potoki Komarniczny, dopł. Czarnej rzeki i Żmienski pot. , dopł. Czeremoszu Czarnego. Por. Kręta i Skupowa. Żmigrod, starożytny gród małopolski, w pobliżu którego powstał dzisiejszy Opatów, miasto powiatowe. Długosz opisując to miasto powiada, źe na jego obszarze jest miejsce, gdzie stał kiedyś stary zamek zw. Z Żłobin Żmaki Żmigród Żłobin . Koło tego miejsca ciągnęły się ogrody i place dziekana opatowskiego. Dalej wspomina, iż na obszarze miejskim jest łąka biskupa lubuskiego villam Wamberkow situs. Wskazywałoby to także na jakieś grodzisko czy okopy obronne. W innym miejscu mówi, iż młyn należący do scholastyka opatowskiego leży circa vetus et desolatum castrum Zmigrod. A wiec stały jeszcze wtedy ruiny zamku. Ponownie wspominając o młynie scholastyka dodaje, , juxta montem Zmigrod, oznaczając bliżej położenie zamku. Przy tym starożytnym grodzie założony został kościół parafialny, wedle tradycyi przekazanej przez Długosza, jeden z najpierwszych po zaprowadzeniu chrześciaństwa w tych stronach. Z tym grodem zapewne połączyć tez trzeba podanie o osadzeniu tu Templaryuszów, których usunął ztąd r. 1237 Henryk Brodaty i oddał miasto z przyległemi wsiami biskupom lubuskim ob. Długosz, L. B. , I, 579, 582, 635. Br. Ch. Żmigród 1. Nowy, miasto, w pow. jasielskim, przy ujściu pot. Głojsce do Wisłoki z prawego brzegu, w równinie wzn. 313 mt. npm. Okolicę zraszają liczne dopływy Wisłoki i sama Wisłoka. Gleba urodzajna. Zasłonięta od północy i południa pasmami górskiemi, pokrytemi szpilkowemi lasami, okolica ta ma klimat przyjemny i dosyć łagodny. Miasto starożytne, ale małe, ma parafię rz. katol. z kościołem murowanym, sąd powiatowy, urząd poczt. i podatkowy i szkołę ludową 6 klas. Domy w części murowane, w części drewniane, tworzą rynek i kilka ulic dosyć regularnych. Przebywa tu trzech lekarzy, jest apteka i kilka sklepów. Domów ma Z. 318 i 2573 mk. 1195 męż. , 1378 kob. , 1193 rz. katol. , 20 gr. katol. i 1358 izrael. Ludność chrześciańska trudni się rękodziełami, najwięcej rozwiniętem jest tkactwo i rolnictwo. Ludność żydowska zajmuje się drobnym handlem. Ruch handlowy popierają nieco pobliskie kopalnie nafty. Zbudowanie kolei żelaznej podkarpackiej, która Ż. mija, podkopało rozwój miasta. Ztąd bowiem wychodziły gościńce w sześciu kierunkach na płn. zach. do Osieka, na zach. do Gorlic, na połd. na Węgry, na płd. wschód do Dukli, na wschód do Rymanowa i na półn. do Jasła. Pos. tabularna Jana Lewickiego ma 420 morg. , pos. mn. 898 morg. Zawiązkiem osady był stary gród pograniczny śród Beskidu karpackiego, założony dla poboru cła na trakcie wiodącym z Sandomierza na Mielec, Pilzno, Jasło, Żmigród, do Węgier. W pobliżu Ż. leży od wschodu Dukla, od zach. Gorlice. Przy grodzie założono parafię. W spisie kościołów z r. 1326 Theiner Monument, I, 228 wymieniono parafię, , in anSmigrod, istniał więc już i, , Nowy Ż. Na obszarze Ż. istnieje dotąd folwark zw. Kasztel, który zapewne leży na miejscu pierwotnego grodu. W 1331 r. Jan XXII, daje w Awinionie zezwolenie dla prowincyała dominikanów prowincyi polskiej na założenie klasztoru in quodam Castro Smigrod nuncupatum. .. sito quasi finibns diocesis scismaticorum Ruthenorum metas et confinia, ze względu więc, że mieszka tu mnóstwo wiernych, a w przyległych stronach tylu odłączonych od kościoła, papież uważa za zbawienne in prefato castro Smigrod, penes infra Duodecim leucas et ultra nullus religionis domus vel Monasterium reperitur, domum et conventum aliquorum religiosorum. .. institui Kod. małop. , I, 218, 219. Akt Władysława Łokietka, wydany na zjeździe w Wiślicy roku 1332 dozwala mieszczanom Sandomierza przewozić towary swobodnie do Węgier drogą na Żmigród, co im przedtem było wzbronione dla zapewnienia większych korzyści mieszczanom krakowskim, 222. Z aktu wydanego dla mieszczan Sącza w r. 1345 dowiadujemy się, że trakt handlowy z Sącza na Ruś szedł na Biecz, Żmigród i Sanok. W r. 1349 odwołuje ponownie Kazimierz W. dawny zakaz nie dozwalający kupcom jeździć do Węgier traktem na Żmigród, 271. Dokument z 1354 roku podaje wsi Lubno, Kopytowa i Łajsce jako leżące in territorio Smigrodensi. W akcie z r. 1359 wspomniano znowu cło królewskie w Żmigrodzie w pokwitowaniu poborcy królewskiego z odbioru ceł za dwa lata Kod. małop. , III, 99 i 134. W sfałszowanym dokum. z r. 1305 występuje Albert ze Ż. , wwda krakowski był istotnie wojew. sandom. . W dok. z r. 1370 otrzymuje od króla Kazimierza pewne działy we wsi Szczytniki pod Proszowicami Fidelis noster Peterlinus dictus Brun heres de Smigrod. R. 1370 pojawia się strenuus miles Pacossius haeres de Smigrod, 1381 r. Pacoslaus de Zmigrot Kod. małop. , I, 164, 372, 383. Długosz podaje, iż Smygrod oppidum posiadało już w w. kościół parafialny. Dziedzicami miasta byli Jan h. Drużyna, tudzież Jan i Krzesław z Wojczy h. Powała. Dziesięcina z łan. kmiecych i miejskich przynosiła prebendzie przy katedrze krakow. tylko fertona. W drugiem miejscu mówiąc o klasztorze podaje Długosz jako dziedziców Przybkonem militem et filios ejus Johannem et Jacobum de Srzeniawa L. B. , I, 484 i III, 461. Wydawcą Złotej księgi t. III podaje jakoby bracia Przybysław że Ż. i Pakosław z Grodziny Grabanina podzielili się r. 1438 dobrami. Przybysław miał dostać zamek i miasto Ż. ze sołtystwem i 11 wsi przyległych, Pakosław zaś Grodzinę Grabaninę pewnie. Po ich zgonie bezpotomnym majątek przeszedł na siostrę Katarzynę, która wyszła za Mikołaja ze Stadnik a powtórnie w r. 1436 na Krzesława Wojczyka, którego synowie współdziedziczą Ż. ze Stadnickimi Zł. ks. , t. V, Żmijeński Mały Żmijewko Żmijewka Żmija Żmigrod Żmigród miasto i zamek Węgrzy i trzymali się tu do r. 1476, pustosząc okolicę. Opuścili Ż. dopiero w skutek pokoju zawartego między Kazimierzem Jagiellończykiem a Maciejem Korwinem. W r. 1522 zgorzało miasto i dla tego uwolnił je Zygmunt I od podatków na lat 12, na prośbę Jędrzeja Stadnickiego i Krzesława Woyschik, cześnika krak. , dziedziców miasta. W 1545 uzyskał Jędrzej Stadnicki u króla przywilej na jarmark w dzień Nowego roku, następnie w r. 1553 na drugi jarmark na dzień św. Wita. Około tego czasu, bo w r, 1537, połączył tenże Jędrzej Stadnicki, kasztelan sanocki, beneficium w Ż. Nowym z beneficium w Ź. Starym i utworzył w mieście prepozyturę. Stosunek ten istniał do r. 1786. W r. 1577 spłonęło miasto powtórnie, o ozem poucza nas lustracya z r. 1581 Paw. , Małop. , 152. W tym roku złożyło szosu 12 zł. 24 gr. mieszczanie zaś 40 zł. 27 gr. Łanów miejskich było 6, szewców 6, krawców 3, kuśnierzy 2, kowali 2, tkaczów 4, ślusarz 1, piekarek, 7 słodownik 1, balwierz 1, przekupniów 2, stolarz 1, siodlarz 1, skrzypek 1, komorn. 14 i młynarz. Ludność więc cała liczyła około 300 głów; równało się zatem sąsiednim miastom. W r. 1603 Jędrzej Stadnicki wznowił upadły klasztor dominikanów a 1614 zbudował go. Klasztor zniesiono za Józefa a budynek obrócono na cele rządowe. Teraz mieści sąd powiatowy. Po Stadnickich posiadali Ż. ks. Wiśniowieccy a w końcu XVIII w. Radziwiłłowie. Tutaj w r. 1775 witała szlachta licznie zgromadzona Karola ks. Radziwiłła, wracającego z zagranicy. W XIX w. był Ż. własnością Bobowskich, potem Józefa Zubrzyckiego. W latach 1843 i 1882 wielkie pożary zniszczyły miasto. Parafia naleźała naprzód do dyec. krakowskiej, po przyłączeniu tej części kraju do Austryi naprzód do dyec. tarnowskiej a w końcu przemyskiej. Obejmuje 7 wsi z ludnością przeważnie rz. kat. Brzozową, Hutę Polańską, Kąty, Mytarkę część, Mydlarz część, Skalnik i Toki i 21 wsi z ludnością przeważnie gr. kat. Miasto graniczy na płn. z Tokami, na wsch. z Grabaniną, Siedliskami i Ż. Starym, na płd. z Kątami a na zach. przez Wisłokę z Mytarzem i Mytarką. 2. Z. Stary, wś, leży na płd. wsch. od Ż. Nowego 2, 8 klm. , ma parafią rz. kat. , szkołę, 120 dm. i 642 mk. 312 męż. , 330 kob. , 627 rz. kat. i 27 izr. Pos. tabularna Jana Lewickiego ma 196 mr. lasu, dwie cząstki Józefówka i Tomaszówka mają razem 34 mr. Pos. mn. liczy 627 mr. Parafia istniała już w r. 1326 Theiner Momm. , I, 228 i 9, gdyż w spisie pobranej dziesięciny papieskiej zapisany jest proboszcz, , Nicolaus de Smigrodz. W połowie w. dziedzicami byli Jan Stadnicki h. Drużyna i Jan i Krzesław z Wojczy h. Powała. Dziesięcinę z łan. km. , wartości 12 grzyw. , dawano kantoryi św. Floryana w Krakowie Długosz, L. B. , I, 484. W r. 1581 Paw. , Małop, 122 posiadał Ż. Mi kołaj Stadnicki; miała wieś 101 2 łan. km. i 6 kom. z byd. O połączeniu parafii ze Ż. Nowym wspomniano wyżej. Par. obejmuje Głojsce, Sie dliska i Łysą Górę. Kościół murowany, pocho dzi prawdopodobnie z r. 1500, gdyż taką datę znaleziono przy restauracyi w r. 1880, nie ma jednak ważności archeologicznej. Ż. Stary gra niczy na zach. ze Ź. Nowym i Kątami, na płd. z Łysągórą, na wschód z Draganową a na zach. z Siedliskami. Mac. Br. Ch. Żmigrod, u ludu Zmygrod, niem. Schmiegrode, wś i dobra nad rz. Baryczą, pow. mielicki, par. kat. i ew. w Straburkn Trachenberg. Wś ma urząd okr. i urząd stanu cyw. , szkołę ew. , 669 ha 503 roli, 116 łąk, 82 dm. , 167 gospodarstw, 683 mk. 330 katol. ; dobra mają 906 ha 328 roli, 128 łąk, 399 lasu, 20 dm. , 221 mk. 77 katol. . Na obszarze dóbr zamek Trachenberg ma 8 dm. , 78 mk. i Gogolina 2 dm. , 18 mk. Wieś należała dawniej do uposażenia bisk. wrocławskich. Stał tu pierwotnie zamek zw. Maria Treunburg, z którego pozostała wieża, z posągiem Matki Boskiej na szczycie. Obecnie na tem miejscu stoi okazały zamek książąt na Trachenbergu, z kaplicą i parkiem ozdobnym. Żmija al. Smieja, niem. Schmieja, młyn, w pow. pleszewskim, na Nerze, dopł. Prosny, o 3 staje na płd. wschód od Pleszewa, 1 dm. , 9 mk. Żmijeński Mały, dział górski w Karpatach, ob. Żmieński. Żmijewka, wś u źródeł rzki Źerewy, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. Rozważów, par. praw. Wołczków o 15 w. , odl. o 76 w. od Radomyśla, ma 173 mk. Założona została około 1830 r. przez Temirę Żmijewską, córkę Alojzego, która następnie rozprzedała na części. Obecnie posiadają tu 24drobnych właścicieli 780 dzies. ziemi użytkowej, 2 lasu, 3 nieuż. , Hryncewiczowie 12 dzies. , Freponi 15 dzies. i Tem. Żmijewska 86 dzies. ziemi użytkowej, 45 lasu i 10 nieuż. Żmijewko, 1667 r. Żmijowko, niem. , w dok. Kl. Schmeiau, G, dobra ryc. , pow. brodnicki, st. p. i kol. Brodnica, par. kat. Żmijewo; 428 ha 343 roli or. , 11 łąk, 51 lasu; 1885 r. 4 dm. , 14 dym. , 60 mk. kat. , 3 ew. ; gorzelnia i cegielnia w miejscu. Dziedzic wsi Ernest na Karbowie. Za czasów krzyżackich zawierało 15 włók, płacących po 20 skojców. Około r. 1415 było tu 11 włók pustych, osiadłych tylko 4 ob. Szultz Gesch. der Stadt und des Kreises II, 112. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymienione jako dobra szl. z fol. i 7 dym. , w ręku Świniarskich str. 266. Wizyta Strzesza z r. 1667 pisze Ź. Bona Terestria. Gnosus Łapczyński possessor. Ex Żmijowa Góra Żmijowisko Żmijowiska debet tres coretos siliginis et totidem Ks. Fr. Żmijewo 1. okolica szlachecka nad rz. Łydynią, pow. mławski gm. Stupsk, par. Żmijewo Kościelne, odl. 15 w. od Mławy. Wobrębie jej leżą wsi a Ż. Bagienki, ma 2 dm. , 19 mk. , 42 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 33 mk. b Ż. Bielsk, 2 dm. , U mk. , 16 mr. c Ż. Chmiele. W nowszych spisach nie podane. W 1827 r. było 4 dm. , 17 mk. d Ż. Gaje, wś, ma 17 dm. , 159 mk. , 224 mr. W r. 1827 było 14 dm. , 83 mk. Ob. Gaje Żmijewo. e Ż. Kościelne, wś i fol. , o 12 w. od Mławy, posiada kościół par. murowa ny, 14 dm. , 150 mk. , 134 mr. W r. 1827 było 9 dm. , 95 mk. Fol. należy do dóbr Pieczyska. Kościół parafialny istnieje już w XVI w. Obe cny pochodzi z r. 1706. Ż. par. , dek. mławski, 1713 dusz. f Ż. Kuce, wś, ma 15 dm. , 206 mk. , 217 mr. W r. 1827 było 11 dm. , 54 mk. g Ż. Łabędy, fol. , ma 1 dm. , 4 mk. , 71 mr. h Ż. Nikły, fol. , ma 4 dm. , 58 mk, 206 morg. 164 roli, 16 łąk, 2 lasu, wiatrak. W r. 1827 było 6 dm. , 47 mk. i Ż. Pąki al. Pańki, Pianki, wś, ma 17 dm. , 168 mk, 240 mr. W r. 1827 Ż. Pańki ma 15 dm. , 79 mk. k Ż. Podusie, wś, ma 3 dm. , 19 mk. , 51 mr. W r. 1827 było 2 dm. , 17 mk. 1 Ż. Sączki. Nie podane w now szych spisach. W 1827 r. było 2 dm. , 18 mk ł Ż. Szawły, wś, ma 7 dm. , 58 mk. , 126 mr. W r. 1827 było 8 dm. , 48 mk. m Ż. Trojany, wś, ma 7 dm. , 58 mk. , 173 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 51 mk. W r. 1578 wś Ż. ecclesiastica ma w 4 częściach 33 4 łan. , 2 zagr. z rolą i 1 bez roli; Ż. Bielskie dziś Bagienki 1 łan, 1 zagr. z rolą; Ż. Pianki w 5 działach, 1 zagr. bez roli, 1 8 mr. ; Ż. Trojany 1 łan, 1 zagr. bez roli; Ż. Łowki Chmiele 11 2 łanu, 1 zagr. bez roli Paw. , Maz. , 72, 73. 2. Ż. No we, wś i fol. , pow. ciechanowski, gm. Bartołdy, par. Zielona, odl. 20 w, od Ciechanowa, ma 5 dm. , 31 mk. , 249 mr. Fol. Ż. ma 150 mr. 143 roli. 3. Ż. Mancz, wś, i Żmijewko, fol. , pow. ostrołęcki, gm. i par. Piski, odl. 17 w. od Ostro łęki. Mieszka tu drobna szlachta. Fol. Ż. lit. P. ma 144 mr. 88 roli, 12 łąk, 19 lasu. W 1827 r. Żmijewko miało 6 dm. , 38 mk. a Ż. Zagroby 3 dm. , 28 mk. W r. 1578 Ż. Mancz ma w 2 częściach 61 2 łan. Paw. , Maz. , 384. Br. Ch. Żmijewo, niem. Zmiewo, w dok. Gr. , Schmeie, Smyen, wś kościelna, pow. brodnicki, st. p. Brodnica, szkoła kat. w miejscu; 1083 ha 881 roli or. 43 łąk, 98 lasu; razem z przyległ. 21 dm. , 81 dym. 484 mk. , 400 kat, 84 ew. Za czasów krzyżackich naleźało do komturstwa brodnickiego. R. 1846 nabył Ż. , należące do dóbr karbowskich, za 200, 000 mrk. Hewelcke z Walichnów. Dawniej posiadali te dobra Sypniewscy. Księga czynsz. z r. 1415 opiewa; Ż. ma włók 48, od kaźdej wynosi czynsz 20 skojców, karczmarz płaci 5 wiardnnków; osadzonych było tylko 12 wł. , pustych 26. W wojnie z r. 1414 poniosła wś 1400 grz. szkody, kościół 200 ob. Gesch. d. Kulm, tejszy kościół, murowany p. w. Narodz. N. Ma ryi P. . jest dziś filia do Brodnicy. Jeszcze r. 1641 był parafialnym i pochodzi z początków XIV w. Długość w świetle wynosi 26 mtr. , szer. 8, 9 mt. Na wieży wiszą 2 dzwony z r. 1806 i 1750. Okna na północnej stronie nie są pierwo tne, lecz zostały dopiero później wprawione oh. Heise Bauund Kunstdenkmaeler der, 1891, str. 455458, gdzie jest ry sunek i opis kościoła. Wsie do filii tutejszej przyłączone są Z. , Żmijewko, Zbyczno i Zaroś le. W 1789 r. 26 dym. Wizyta Strzesza z r. 1667 opiewa, że Ż. posiada przywilej lokacyjny z r. 1298, przez Konrada Sacch, wystawiony na włók 50. Do prob. należały 4 włóki. Kościół był przez pewien czas w ręku innowierców. Z 16 włók osiadłych pobierał prob, w Ż. po 1 korcu żyta i tyleż owsa. Sołtys i lemani dawali każdy po 2 korce żyta i tyleż owsa. Oprócz tego nale żały do parafii Karwowo, Zbyszno i Żmijewko str. 321. Kś. Fr. Żmijowa 1. mogiła na polach Motowidłówki, w pow. wasylkowskim. 2. Z. , mogiła na gruntach wsi Paradów, w pow. wasylkowzkim. Żmijowa Góra, wś nad Berezyną, w pow. bobrujskim, przystań wtórorzędna. Żmijowe Różyce, pow. łęczycki, ob. Różyce Żmijowiska, wś. nad rz. Chodel, pow. nowoaleksandryjski, gm. Szczekarków, par. Wilków, ma 25 os. , 395 mr. , w chodziła w skład dóbr Dobre. W 1827 r. 1a część miała 2 dm, , 58 mk. , druga część 22 dm. , 134 mk. W r. 1676 płacono pogłówne w jednej części od 35 głów, w drugiej kasztelan połaniecki od 13 głów Paw. , Małop. , 47a i 48a. Żmijowisko, las na obszarze gm. Opłucko, w pow. kamioneckim. Żmijowiska, wś, pow. jaworowski, 19 klm. na płn. zach. od Jaworowa, 9 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Krakowcu, tuż na wschód od urz. poczt. w Wielkich Oczach. Na płd. wsch. leźy Nahaczów, na płd. Boża Wola i Świdnica, na zach. Wielkie Oczy, na płn. Wólka Żmijowska, na płn. wsch. Lipowiec w pow. cieszanowskim, Wzdłuż granicy płn. wsch. płynie pot. Łuh, Własn. więk. ma roli or. 259, łąk i ogr. 30 pastw. 16, lasu 131 mr. ; wł. mn. roli or. 698, łąk i ogr. 125, pastw. 136, lasu 50 mr. W r. 1890 było 117 dm. , 606 mk. w gm. 487 gr. kat. , 103 rzym. kat. , 16 izr. ; 512 Rus. , 94. Par. rzym. kat. w Wielkich Oczach, gr. kat. w miejscu, dek. jaworowski, dyec. przemyska. Do par. należą Wielkie Oczy, Wólka Żmijowska, Skolin i Boża Woja. We wsi jest cerkiew i szkoła 1klas. Żmijowy Wał, Żmija Wał al. Żmijowina, nazwa kilku wałów w gub. kijowskiej i podoi Żmigród Żmijewo Żmijowe Różyce Żmijowa Żmijowy Wał Żmijewo Żmucka Wola Żmirkle Żmindzino Żmin Żmudź skiej, niewiadomo przez kogo i kiedy usypanych, i lecz bardzo starożytnych, znajdowano tu bowiem pieniądze rzymskie. Obecnie wały te są w wielu miejscach zaorane i uszkodzone przez wodę, tak że bardzo nieznacznie wznoszą się nad poziom. Podług podania ludowego wał ten wyorał żmij, t. j. smok, pustoszący niegdyś te okolice, pod stępem złapany przez kowala i wprzężony do pługa ob. Nowosielski, Lud Ukraiński, I, str. 254 284. Najgłówniejszy z tych wałow zaczyna się w pow. zwinogródzkim pod wsią Chiżyńce, przechodzi potem do pow. humańskiego i ciągnie się pod wsią Nerubajka, dalej przez las należący do Podwysockiego i nie dochodząc do wsi Kopenkowata przerywa się na przestrzeni około 1 8 w. , poczem znów zaczyna się niedaleko od mogił i ciągnie się ku wsi Tabanowa, następnie przekroczywszy rz. Jatrań wkracza do pow. bałckiego, przechodzi przez pola wsi Nalewajka i Chołowaniewskie, około Sawrania i wreszcie do chodzi do rz. Kodymy. Inny Z. wał, może mają cy dawniej łączność z poprzednim, ciągnie się pod wsią Komarówka, w pow. kaniowskim. Inny wreszcie Ż. wał ciągnie się w pow. skwirskim przez pole wsi Mołczanówka, niedaleko mt. Skwiry, dalej przez Kazimirówkę, Domontówkę, mimo Pustowarówki, poczem wkracza w granice pow. wasylkowskiego, gdzie przechodzi w pobliżu wsi Paradowa. Wreszcie Ż. wałem zowie się uroczysko na gruntach mstka. Obuchów, w pow. kijowskim. J. Krz. Żmin, łąka na Polanowie, w pow. gnieźnieńskim. Żmindzino, wś nad jez. Kociołowo, pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. Miory, o 42 w. od Dzisny, 8 dm. , 13 mk. 10 prawosł. , 3 katol. . Żmirkle, os. , pow. sejneński, gm. i par. Kopciowo, odl. od Sejn 26 w. , ma 2 dm. , 15 mk. Żmirkle, wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 28 w. od Szawel. Żmucka Wola, w dokum. Wola Żmoczka, wś nieistniejąca obecnie pod tą nazwą, w okolicy wsi Żmudczy, w pow. kowelskim, prawdopodobnie dziszejsza Wólka Porska. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. należy do Mielnicy Aleksandra Siemaszka, podkomorzego włodzimierskiego, który wnosi z niej z 8 dym. półłank. , 3 ogr. po 2 gr. Jabłonowski, Wołyń, 68. Zmudcza, w dokum. Żmucz, Żmuha, wś, pow. kowelski, na płd. wschód od Mielnicy. czysko nosi nazwę Babia Krynica. Podług reg. pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. wś Żmuha należy do Mielnicy Aleksandra Siemaszka, podkomorzego włodzimierskiego, który wnosi z tąd z 6 dym. półłank. , 2 ogr. po 4 gr. Jabłonowski, Wołyń, 68. Żmudź, 1. os. młyn. w dobrach Gidle, pow. noworadomski. Nie podana w nowszych spisach urzędowych. 2. Ż. , wś, fol. i dobra, pow. chełmski, gm. Żmudź, par. r. 1. Kumów, r. g. Żmudź, odl. 20 w. od Chełma, posiada cerkiew paraf. , szkołę początkową, sąd gm. okr, , urząd gm. , browar, piec wapienny, cegielnią, młyn wodny, pokłady wapienia. W r. 1827 było 75 dm. , 394 mk. Dobra Ż. , w r. 1869 oddzielone od dóbr Rostoka, składały się w r. 1879 z fol. Ż. , Podlasie, Rudno i attyn. Dryszczów i Podgórze, rozl. mr. 1501 fol. Ż. gr. or. i ogr. mr. 357, łąk mr. 16, lasu mr. 158, nieuż. mr. 24; bud. mur. 5, drew. 14; płodozm 5pol. ; fol. Podlasie gr. or. i ogr. mr. 491, lasu mr. 47, nieuż. mr. 38; bud. mur. 1, drew. 2; fol. Rudno gr. or. i ogr. mr. 322, łąk mr. 37, pastw. mr. 11; bud. mur. 2, drew. 4; las nieurządzony. W r. 1887 odzielono z dóbr 50 mr. Ż. gmina, należy do sądu gm. okr. IV, st. poczt. w Dryszczowie. Gmina ma 24, 687 mr. obszaru i 6516 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności było w 1890 r. 4527 praw. , 1459 katol. , 1044 prot. i 33 żyd. W skład gm. wchodzą Annopol, Antonin, Bielin, Borysławiec, kol. Dryszczów, Haliczany, Janin, Kazimierówka, Klesztów, Koczów, Ksawerów, Leszczany, Lipinki, Mołodutyń, Maryampol, Podgórze, Pobołowice, Polesie, Rudno, Rostoka, Stanisławów, Syczów, Wolawce, Wólka Leszczańska, Wołkowiany, Wołosów, Żmudź. Br. Ch. Żmudź, Żmujdź, dawniej ks. Żmujdzkie, w dokumentach i ks. sądowych do końca XVI w. pisanych w języku ruskim Zamojtskaja zemla, u pisarzy łacińskich Samogitia, niegdyś prowincya Rzeczypospolitej, kraj połączony z Litwą na zasadzie samorządu i znacznej odrębności, obecnie część gub. kowieńskiej w granicach pow. szawelskiego, rossieńskiego i telszewskiego oraz zachodniej części pow. kowieńskiego do rz. Niewiaży, leźy pomiędzy 38 45 a 42 wsch. dług. i 55 a 56 27 płn. szerok. Oprócz powyższej przestrzeni do ks. Żmujdzkiego należał jeszcze mały klin ziemi pomiędzy Niemnem a granicą pruską, przestrzeń ta leży obecnie juz w granicach król. polskiego gub. suwalska, oraz wązki pas nad morzem Baltyckiem, pomiędzy ujściem rz. Aa a granicą pruską, obejmujący mto Połągę z jej obwodem, oderwany w r. 1819 od pow. telszewskiego i przyłączony do gub. kurlandzkiej, potem w 1827 r. na czas krótki powrócony, aż ostatecznie 1831 r. wcielony znów do pow. hazenpockiego gub. kurlandzkiej. Niektórzy, na zasadzie pewnych różnic języka litewskiego, którego dyalektem jest jęz. żmujdzki, inne zakreślają granice osiadłości plemieniowi żmujdzkiemu od granicy kurlandzkiej z miasteczka Wegiery przez Szawle ku Rosieniom i Tan rogom przeprowadzona linia, oddziela od wschodu Żmujdź od Litwy i cała połać ziemi od tej linii pomiędzy ą a Baltykiem, stanowić ma obszar ziemi żmujdzkiej. Pierwsze jednak ograniczenie Ż. zdaje się słuszniejszem, gdyż jest poparte dowodami historycz Żmin nemi. Wyłączne natomiast oparcie się na różnicach dyalektycznych pomiędzy językiem litewskim a narzeczem żmujdzkim, który pomimo że jest własnością nielicznego plemienia, odznacza się pewnemi różnicami, nawet na przestrzeni dwóch sąsiednich parafii, trudno da się przeprowadzić, więc też na tej zasadzie granic osiadłości Żmujdzinów określić, zdaniem naszem, niemożna. Nazwa Ż. pochodzi od żiemajnizko, ztąd lud tutejszy nazywa siebie ŻemajtisŻmujdzinami a ziemię swoja Żiemajciej, Żiemajczis bardziej przeto prawidłowa forma Żmujdź a nie Żmudź, czyli krainą niższa od tej, która jest nazwana Aukstote, t, j. kraina wyższa, od wyrazu litew. auksztaswysoki. Przestrzeń Żmudzi według pierwszego ograniczenia obejmuje 18562 w. kwadr. , a mianowicie pow. szawelski 6079, pow. rossieński 5689, pow. telszewski 4694 i żmujdzka część pow. kowieńskiego 2100 w. kw. Podług Geografii Lelewela ks. żmujdzkie w 1791 r. obejmowało 402 mil kw. , miało 71 miast, 43518 dym. , 238200 mk. Pod względem budowy geologicznej większa część Ź. należy do formacyi trzeciorzędnej i składa się z gliny i piasku, z cienkiemi warstwami węgla brunatnego pow. kowieński i rossieński; w pow. szawelskim w okolicy Popielan występuje formacya jurajska, obfitująca w liczne skamieniałości mięczaków i skorupiaków Coryphaea dilatata, Ammonites Lamberti, Terebratula, Belemnites i znaną jest z tego względu geologom. W rzekach napotyka się dużo kamieni wapiennych, często z resztkami skamieniałości ryb i skorupiaków. Zdarzają się też nieraz całe pnie drzew kopalnych i bursztyn w drobnych kawałkach i nitkach jezioro Łukszty, w płd. części pow. rossieńskiego. Powierzchnia przeważnie jest równą, zdarzają się tylko nieznaczne wzgórza, stanowiące malownicze brzegi Niemna, Dubissy i Wenty, a w pow. telszewskim wzgórza te idą już łańcuchami. Najwyższe szczyty są góra Medwejgoła w pow. rossieńskim 766 4 st. , Szatryja w pow. szawelskim 745, 9 st. i miejscowość Lepajcie w pow. telszewskim 687, 5 st. npm. . Główną rzeką jest przepływający na południowym krańcu Ż. Niemen po żm. Niamans, który właśnie w jej granicach, od Niewiaży do Jurborga, na przestrzeni 120 wiorst najbardziej jest malowniczym. Szerokość średnia Niemna na tej przestrzeni dochodzi do 200 sążni, głębokość, bardzo zmienna wskutek piaszczystych mielizn, od 3 do 10 stóp. Niemen jest spławnym od Kowna i znaczny na nim ruch tak towarowy, za pomocą pruskich przeważnie parowców i berlinek zwanych tu baty, jak i osobowy statkami parowemi, po większej części firn żydowskich kowieńskich. Brzegi Niemna dosyć wyniosłe, pokryte lasami i licznemi osadami, wśród których dużo jest miejscowości historycznych, najbardziej malowniczemi są w kraju. Do Niemna w granicach Z. uchodzą Niewiaża Neweżis, dawniej Neris wpada pod Czerwonym Dworem, w granicach Żmujdzi ma 80 w. długości. Koryto ma wązkie przy ujściu tylko 30 sążni lecz głębokie i bez mielizn. Dawniej spławną była aż do Poniewieża i za czasów Hanzy spław był bardzo ożywiony. Jeszcze w 1812 r. Napoleon probował, choć bez powodzenia, przewieźć po tej rzece artyleryę swą do Poniewieża. Powoli pobudowano na niej dużo młynów, które żeglugę uniemożliwiły; w ostatnich czasach rozpoczęto starania u rządu o uznanie tej drogi za państwową i usunięcie prywatnych przeszkód do komunikacyi. Obecnie statki parowe chodzą po Niewiaży od Kowna do Bobtów. W granicach Żmujdzi do Niewiaży wpada Szuszwa, 120 w. długa, z malowniczemi brzegami. Dubissa, rzeka ze środka Żmujdzi wypływająca, 130 w. długa, o wyniosłych brzegach, pokrytych bardzo urozmaiconą roślinnością. Koryto ma dosyć szerokie, lecz zmiennej głębokości od 1 9 stóp i zasiane obficie kamieniami. Przy ujściu Dubissy do Niemna była stara warownia żmujdzka Bissena i znajdowało się tu przeniesione z Prus Romowe. Na początku bieżącego stulecia powzięto zamiar przekopania kanału łączącego Niemen przez Dubissę i Wentę z Baltykiem, dla obejścia portów pruskich u ujść Niemna i Wisły i przeciągnięcia handlu zbożowego, tam się kierującego, na tę drogę, Roboty dosyć już daleko były posunięte i znaczne koszta poniesione, lecz przerwano je dla trudności dyplomatycznych, W ostatnich latach znowu podniesiono myśl wykończenia rozpoczętego wtedy kanału. Najznaczniejszy dopływ Dubissy jest Krożenta. Z innych dopływów Niemna wymienić należy Mitwę i Jurę z Szeszuwą. Minija po niem. Minge, w granicach Żmujdzi 130 w. długa, wpada już w Prusach do zatoki Kurońskiej, szeroka do 40 saż. , głęboka do 12 stóp. Przerzyna ona górzystą miejscowość i odznacza się bardzo malowniczemi brzegami. Szczególnie piękną jest miejscowość przy zlaniu się Bobrunty z Miniją, z ruinami dawnego miasta Gondyngi i okopami szwedzkiemi. Okmiana Akmiena, po niem. Dange, u której ujścia leży w Prusach Memel czyli dawny port żmujdzki Kłajpeda Święta Szwenta, stanowiąca granicę obecną Kurlandyi. Wenta w Kurlandyi Windawa, w granicach Żmujdzi 110 w. długa, szeroka do 40 sąż. i głęboka od 2 18 stóp. Brzegi ma od m. Kurszan górzyste i malownicze, częścią uregulowane za czasów robót przy kanale dubiskowindawskim. Przyjmuje w siebie rzeczki Dobikinię i Wyrwitę. Jezior na Zmudzi jest około 200, różnej wielści, największe są Płotelskie Wyrkszta, w pow. telszewskim, na mile oługie i 1 2 mili szerokie, obfitujące w sielawy; Wornieńskie Łukszta, w tymże powiecie, 6 w. długie i 3 w. szerokie; Birżulis w tymże pow. , tejże wielkości; Rekijowskie al. Karpiowskie, w pow. szawelskim, 12 w. dł. , 4 w. szer. ; Gausztwinis, w pow. rossieńskim, 3 w. dł. i 1 2 w. szer. i Parszas, w tymźe powiecie, 2 w. dł. i 1 w. szer. Bagna zajmują znaczna przestrzeń, dochodzącą, do 550 w. kw. ; największe są w pow. szawelskim Tyrule 50 w. kw. z dalszym ciągiem jego Suliki 40 w. kw. i Kamany 48 w. kw. . Przestrzeń leśna powiatów szawelskiego, rossieńskiego i telszewskiego zajmuje 278930 dzies. ; w żmujdzkiej części pow. kowieńskiego w przybliżeniu jest 80000 dzies. lasów, w tem około 1 3 części stanowi własność skarbową. Lasy przeważnie są iglaste, chociaż w nich około 45 stanowią drzewa liściaste. Najwięcej urozmaiconą jest roślinność nad Niemnem i Dubissą. Z gatunków leśnych rosną tu dziko świerk, sosna, jałowiec, dąb, jasion, brzoza, olsza, klon, grab, jarzębina, dzika jabłoń, buk nad Niemnem a w sztucznych plantacyach i parkach wszystkie gatunki średnio europejskie. Modrzew, dawniej rosnący dziko, jak o tem sądzić można ze starodawnych acz nielicznych już budowli z niego stawianych, i pni znajdywanych w korytach rzek, dziś wyginął i tylko w nowych sztucznych zadrzewieniach albo ogrodach i parkach tu i owdzie się napotyka. W ogrodach i sadach rosną wszelkie gatunki jabłoni i grusz bardziej wytrzymałe w osłonięciu dojrzewają i najdelikatniejsze, śliwy, wiśnie, czereśnie i krzewy jagodowe. Ogrodnictwo nie jest rozpowszechnionem, ogrodów większych jest bardzo niewiele, chociaż przy każdym dworku szlacheckim jest sad, a od niedawnego czasu i włościanie zaczynają przy chatach swych zakładać ogródki owocowe. W ostatnich latach właściciele ziemscy zaczynają gdzie niegdzie zakładać większe sady przemysłowe. Klimat Żmujdzi sprzyja bardzo hodowli jabłek, które według zdania kilku pomologów, wytrzymać mogą wszelką co do jakości konkurencyę, zaczynają więc już właściciele ziemscy zwracać uwagę na sadownictwo, jako nowe źródło produkcyi miejscowej. Klimat Żmudzi dosyć jest zmienny; zimy umiarkowanie mroźne, na północy dosyć śnieżne, w pow. rossieńskim i kowieńskim przeciwnie nieraz zupełnie bez śniegu, W ogóle różnica temperatury pomiędzy pow. telszewskim i szawelskim a południem rossieńskiego i pow. kowieńskim dosyć jest znaczna i pory siewu i zbiorów różnią się o dni kilkanaście. Wiosny z początku ciepłe i dosyć wilgotne. Od początku maja zwykle do lipca panują posuchy, za to koniec lata i jesień zazwyczaj bywają dżdzystemi; wskutek tego zasiewy wiosenne i zbiory bardzo są nieraz utrudnione. Średnia temperatura roczna podług obserwacyi dokonanych w Kownie wynosi za 6 lat ostatnich 6, 2 Cel. Gleba w powiatach szawelskim i rossieńskim przeważnie bardzo urodzajna, głównie gliniastoczarnoziemna i czarnoziemnopiaszczysta. Część północnozachodnia pow. rossieńskiego ma grunt lżejszy i wyniosłości tam są zwykle piaszczyste. Powiat kowieński również ma dobrą ziemię czarnoziemnogliniastą, tylko w pow. telszewskim gleba znacznie jest gorszą niż w innych; przeszło połowa tego powiatu ma grunt piaszczysty i jałowy. Próchnica napotyka się tu tylko na północy. Bliskość Prus i spław Niemnem produktów rolniczych dla większej części pow. rossieńskiego, a dr. żel. lipawskoromeńska dla reszty jego i pow. szawelskiego ułatwia dostawę zboża za granicę i do portu Libawskiego, którego ceny eksportowe są miarodajne dla handlu zbożowego. Najlepsze środki komunikacyjne kolej żelazna są w pow, szawelskim, to też i ceny tam są najwyźsze. Rolnictwo w ogóle stoi nieźle, choć na niższym stopniu niż w ościennej Kurlandyi i Królestwie. Po wszystkich większych majątkach zaprowadzone zostało gospodarstwo płodozmienne; w mniejszych panuje dawna trzypolówka. Inwentarz roboczy składa się przeważnie z koni; do uprawy roli wyjątkowo tylko są używane woły. Prace rolne wykonywane są przeważnie przez stałych robotników. Gospodarstw czysto parobczanych, t. j. mających czeladź na utrzymaniu dworskiem, jest niewiele i to tylko w mniejszych posiadłościach; zazwyczaj obok kilku robotników na dworskim stole, utrzymuje się czeladź robocza na ordynaryi. Pomiędzy takowymi rozróżniają się robotnicy, którym dwór daje pewną działkę ziemi ornej i łąki wraz z zabudowaniem, za pewną ilość dni roboczych do odrobienia we dworze, są to t. z. kumiecie, i robotnicy, otrzymujący pewną kwotę pieniężną i ordynaryą oraz izbę w osobnym domu robotniczym, przeznaczonym dla kilku rodzin, za 5 lub 6 dni roboczych tygodniowo, są to tak zw. ordynaryusze. Opłata pieniężna i ordynarya dawana tego rodzaju robotnikom bywa w różnych okolicach bardzo rozmaita przy 20 do 21 purów 1 pur 24 garnce zboża, płaci się pensyi 20 do 26 rs. za 6 dni roboczych i 12 do 15 rs. za 5 dni robocz. tygodniowo. Przytem zawsze dodaje się kawał ogrodu na warzywa raniej więcej 100 sąż. kw. , sadzi się 4 pury kartofli w polu dworskiem, sieje się 4 garnce siemienia lnianego i utrzymuje się w zimie 1 krowę i 1 owcę, na wieprza daje się 30. plew. Parobkom na całem dworskiem utrzymaniu płaci się od 40 da 50 rs. pensyi a dziewkom od 22 do 26 rs. rocznie. Utrzymanie czeladzi w ogóle jest dobre mięso Żmudź Żmudź dają im 3 razy tygodniowo wędliny albo 1 2 funta innego mięsa na osobę, chleb razowy czysty, zupy i kasze z okrasą w dostatecznej ilości. W poście zamiast mięsa daje się po 1 śledziu na osobę, a zamiast okrasy olej konopny. To też czeladź na dworskim stole jest bardzo kosztownym kontyngensem roboczym i ten sposób prowadzenia gospodarstwa coraz mniej jest praktykowanym. W średnich nawet gospodarstwach od lat juz przeszło dwudziestu zaczynają posiłkować się narzędziami ulepszonemi i dawna socha litewska coraz bardziej ustępuje nowożytnemu pługowi. Zboże t. . osietne, t. j suszone sztucznie w osieciach opalanych, tylko u włościan się jeszcze napotyka; a w folwarkach a nawet w wielu okolicach i po wioskach młóci się ziarno niesuszone zapomocą młocarni i oczyszcza się arfami i młynkami. Często bardziej ruchliwe jednostki z pośród włościan kupują młocarnie konne i wynajmują je mniej zamożnym gospodarzom za pewną opłatą pieniężną. W gospodarstwach większych, głównie w pow. szawelskim, w użyciu są młocarnie parowe, które się w niektórych okolicach wynajmują sąsiadom za opłata od godziny. Nawozy sztuczne wszędzie niemal są w użyciu, nawet często u włościan; największe wzięcie maja superfosfat, żużle Thomasa i mąka kostna, inne gatunki mniej są używane. Najsłabiej rozwiniętą jest uprawa łąk. Ze zbóż i roślin pastewnych uprawianemi są żyto głównie, pszenica ozima i jara, jęczmień, owies, groch, wyka, buraki pastewne, kartofle, koniczyny i mieszanki. Koński ząb, łubin, gorczyca uprawiane są jako zielone nawozy. Ogólny kryzys zbożowy w ostatnich latach pobudził rolników do wyszukiwania nowych źródeł dochodu. Z tego powodu w. wielu miejscach pozakładano centryfugi do wyrobu masła, zaczęto hodować nierogaciznę i drób w większych ilościach na wywóz. Zwrócono większa uwagę na bydło, które zaczęto uszlachetniać przez krzyżowanie, powstały obory rasowe szwajcarskie, Anglery, Schwytz. Hodowla koni na większa skalę nigdzie się nie praktykuje, choć dwa towarzystwa, mające na celu zachętę do ulepszenia rasy, wywierają wpływ na jednostki. W ogóle jednak konie tak robocze, jak i powozowe są dobre. Nawet włościanie w pow. rossieńskim, telszewskim i kowieńskim mają często bardzo ładne okazy do zbycia, szczególnie w pow. rossieńskim, gdzie na poprawienie rasy wpływały konie rządowe lub stajnia rasowa przed niedawnym czasem istniejąca w Giełgudyszkach w gub. suwalskiej. Dawna rasa koni żmujdzkich, ściśle biorąc, zaginęła i to co się teraz jeszcze spotyka pod tą nazwą jest produktem krzyżowania różnych gatunków z drobnym koniem włościańskim. Gorzelnictwo mało jest rozwiniętem i ilość gorzelni na Żmujdzi nie przewyższa dziesięciu. Gospodarstwo leśne zaledwo w ostatnich czasach zaczęło się rozwijać i w ogromnej większości lasów prywatnych nie zostało dotąd zaprowadzone. Przemysł i handel znajdują się prawie wyłącznie w rękach żydów. W ostatnich jednak czasach włościanie i drobna szlachta zaczęli się garnąć do handlu drobnego i do zkupywania drobiu i nierogacizny na wywóz za granicę, sami towar do Prus odstawiając. Ludność chrześcijańska mało jest ruchliwa i w miasteczkach utrzymuje się przeważnie z rolnictwa i wyrobku. Rzemieślnicy są również przeważnie żydzi i Niemcy, a od niedawna dopiero zaczyna się temu oddawać ludność miejscowa. Niemców rzemieślników najwięcej jest w pow. rossieńskim na pograniczu zduni, mularze, stolarze, rymarze, szewcy i młynarze. Żydzi tutejsi różnią się od swych współwyznawców z innych prowincyi tera, że handel nie jest wyłącznem ich zajęciem. Oddają się też oni chętnie rzemiosłom, nie stroniąc od najcięższych i w wielu miejscowościach właśnie najcięższe roboty przez nich są wykonywane. Pod względem przemysłu fabrycznego było w pow. szawelskim w 1887 r. 151 zakładów przemysłowych, produkujących za 1272353 rs. a w 1892 r. 172 fabryk, z prod. za 1491481 rs. ; w pow. rossienskim w 1887 r. 223 fabr. , z produk. za 397139 rs. a w 1892 r. 184 zakładów, z prod. za 305372 rs. , wreszcie w pow. telszewskim 1887 r. 155 fabr. , z produkcyą za 88473 rs. a w 1892 r. 218 zakładów przemysł. , z produkcyą za 770562 rs. Obecnie Ż. obejmuje przestrzeń trzech pow. szawelskiego, rossieńskiego, telszewskiego i część pow. kowieńskiego. Pod względem administracyjnopolicyjnym każdy powiat dzieli się na ucząstki stany, a pod względem zarządu włościańskiego na gminy włości, na czele ktorych stoją wójtowie starszyny. Zarząd gminy włościan tylko obejmującej składa się prócz wójtów jeszcze z sołtysów starosta i sędziów włościańskich, a także niższych urzędników kandydatów na powyższe posady, poborców podatków, dozorców magazynów zbożowych gromadzkich itp. . Wszyscy ci urzędnicy są wybieralni z pomiędzy włościangospodarzy. Pisarze gminni, mianowani przez komisarzy włościańskich mirowych pośredników, są wszędzie Rossyanie lub gdzie niegdzie niemcyewan gielicy. Dawna Ż. , pokryta lasami dziewiczemi, rzadkie tylko posiadała osady ludzkie, które komunikowały się ze sobą drogami w puszczach wyciętemi. Dlatego to kraj ten dzielił się na trakty czyli szlaki łączące osady i w dawnych dokumentach jeszcze z XVIII w. przy określaniu miejscowości często wymieniano, że ona położona przy takiem mianowicie trakcie. Do najpóźniejszych czasów znane były trakty Zapuszczański Użgirski, Laudański, Datnowski, Kiejdański, Pernarowski, Rossieński itd. Prócz tego Żmujdź dzieliła się na okręgi, ciwuństwa, obejmujące pewna ilość osad i dworów, pod zarządem ciwunów tejunas al. tiewunas, pierwotnie rządca patryarchalny, od tiewas ojciec, wybieralnych z pośród znaczniejszych osób następnie mianowanych przez królów. Ciwuństwa czyli później powiaty dzieliły się na włości pod zarządem wojtów Vogt u Krzyżaków. W ostatnich czasach Rzpltej było 14 ciwunów ejragolski, tendziogolski, retowski, pojurski, szawdowski, korszewski, Wielkich Dyrwian, Małych Dyrwian, użwencki, twerski, berżański, wieszwiański, godyjski i birżyniański Konstytucya z r. 1766 r. . Tąż konstytucyą z 1766 r. dozwolono im sprawy graniczne rozsądzać i swych komorników mianować. Po przyjęciu chrztu i połączeniu się Żmujdzi z w. ks. litewskiem pod władzą Witolda, kraj ten przyjął nazwę starostwa źmujdzkiego, a następnie znowu księstwa, choć na czele jego pozostał starosta. Zwykle urząd starosty żmujdzkiego należał do osób piastujących zarazem wyższe godności w. ks. litewskiego. Co do godności ssta żmujdzki równy był wojewodom. W r. 1529 Zygmunt Stary wydał ustawę urządzającą dla Żmujdzi i osłaniającą jej ludność przed samowolą ciwunów. Sądy w pierwszej instancyi sprawowali ciwuni, od których apellacya szła do starosty, obowiązanego według owej ustawy cztery razy do roku w Krożach odbywać sądy wyższe, od których znowu apellowano do króla. W r. 1543 ustawa Zygmunta Starego została uzupełnioną jako osobna konstytucya żmujdzka, na starych obyczajach i prawach oparta. Następnie Zygmunt August r. 1545 zatwierdził tę konstytucyę, nadając księstwu rolę polityczną i osobną reprezentacyę. Na sejmach w. ks. litewskiego ks. żmujdzkie występowało zawsze jako kraj oddzielny, ze swemi potrzebami i żądaniami i odrębność zachowało nawet po unii Lubelskiej. Szczególnym przywilejem tej odrębności Ż. było przysługujące staroście prawo tworzenia szlachty. Ż. wybierała trzech posłów na sejm i czterech deputatów na trybunał w. ks. litewskiego. Z czasem na Ż. powstały dostojeństwa polskie. Po staroście żmujdzkim, najwyższym urzędnikiem był pierwotnie chorąźy żmujdzki; zarządzał on rycerstwem, regestrował zdolnych do wojska i nosił chorągiew ziemską. Księstwo żmujdzkie miało trzech senatorów starostę, kasztelana i biskupa. Starosta żmujdzki, wybierany przez szlachtę a zatwierdzany przez króla, zasiadał w Senacie pomiędzy wojewodami łęczyckim i brzeskokujawskim, juryzdykcyę miał nad grodami rossieńskim i telszewskim. Oprócz dawniejszego podziału na trakty i włości, już Witold, zająwszy Ż. na początku 1411 r. , podzielił ją na 12 powiatów. W przywileju w. ks. Aleksandra z 1492 r. włości są takźe nazwane powiatami, lecz wymieniono tylko ośm knetowski, pernarowski, rossieński, krozki, gojżewski, miednicki, postoningieński i betygolski. W popisie szlachty żmujdzkiej z 1528 r. znowu ukazują się włości nie zaś powiaty, wyliczono ich 25. jako to ejragolska, rossieńska, wilkijska, wielońska, widuklewska, krozka, tendziagolska, jaswojnska, kielmeńska, W. Dyrwian, M. Dyrwian, birżańska, użwencka, telszewska, retowska, pojurska, wieszwiańska, korszewska, szawdowska, gondyngska, potumszewska, birżyniańska, mendyngiańska, korklańska i żorańska. W księgach sądu ziemskiego rossieńskiego z XVI w. 1575 do 1599 r. występują również włości, jest ich 48, mianowicie bakszteńska, berżańska al. birżańska, bersztańska, betygolska, birżeniańska, bejsagolska, botocka, dyrwiańska, dobikińska, ejragolska ojragolska, fedańska chwejdańska, gierdziagolska, gintyliska, gojżowska, gondyńska albo gondyngeńska, grusteńska, jaswońska, jurburska, korżdowska, korklańska, korszowska, kretyńska albo kretyngowska, kroska, kurszańska, medygiańska, nowosadska, płotelska, powondeńska, połągowska, potumszewska, pojurska, puńska, retowska, rossieńska, skirstymońska, skudska, szawdowska, szawelska, twerska, telszewska, tondziagolska, użwencka, upicka, wielońska, wieszwiańska, widuklewska, wilkijska i żorańska. Wreszcie w ostatnich czasach Rzpltej Ż. dzieliła się na 28 powiatów szczegółowych, pod względem sądowym zaś na dwa powiaty generalne, czyli repartycye, rossieńską i telszewską, a od 1775 r. szawelską. Powiaty szczegółowe były następujące jaswojński, ejragolski, wilkijski, wieloński, rossieński widuklewski, kroski, tendziagolski, szawelski, Wielkich Dyrwian, Małych Dyrwian, berżański, użwencki, telszewski, retowski, pojurski, wieszwiański, korszewski, szawdowski, gondyngski, twerski, potumszewski, birżyniański, połongowski, powondeński, medyngiański, korklański i żorański. Z wymienionych powiatów piętnaście a od r. 1766 trzynaście pierwszych odbywało sądy ziemskie w Rossieniach reszta zaś w Telszach a później Szawlach. Sstwa grodowe były rossieńskie i telszewskie, z niegrodowych zaś znaczniejsze wieluńskie, jurborskie, bejsagolskie, skirstymońskie, jaswojńskie, botockie, wieszwiańskie, tryskie, chwejdańskie, tyrkszlewskie, retowskie, płungiańskie, połongowskie, płotelskie i gorzdowskie. Herb księztwa Biała chorągiew, na której z jednej strony w polu czerwonem pogoń litewska, a z drugiej niedzwiedź czarny, na tylnych łapach stojący, z białą obrożą na szyi. Żmudź Pod względem kościelnym Zmujdź stanowi osobną dyecezyą, do której należy cała gub. kowieńska i Kurlandya, ob. Telszewska Dyecezya. Do wiadomości podanych tam dodajemy, źe przed trzydziestu przeszło laty biskup żmujdzki zamieszkał w Kownie, przeniosłszy zarazem zarząd dyecezyi i seminaryum do tego miasta, katedra jednak de jure pozostała w Worniach i dopiero w 1895 r. usankcyonowano przeniesienie stolicy biskupiej do Kowna przez bullę papiezką, kasująca katedrę w Worniach i ustanawiającą ją w Kownie w byłym poaugus tyańskim kościele. Z przeniesieniem seminaryum do Kowna 1865 r. zniesiono w niem wykład języka polskiego, zastępując go żmujdzkim. Obecnie na czele dyecezyi stoi biskup żmujdzki al. telszewski kś. Mieczysław Palulon i sufragan kś. Antoni Baranowski. Kapituła składa się z 6 prałatów i 3 kanoników, seminaryum duchowne liczy 6 professorów księży i dwóch świeckich wykładających jęz. ruski, historyę i geografiję Rossyi; w roku szkolnym 1897 było ogółem 105 alumnów, w tej liczbie 14 szlachty, 7 mieszczan, i 84 włościan, klasztorów bez nowicyatów jest dwa w Kretyndze bernardynów i w Krożach żeński p. p, katarzynek prócz teI go jest klasztor w Kownie benedyktynek. W granicach Żmujdzi jest 11 dekanatów i 111 parafii. Ogółem ns Żmujdzi było w 1896 r. 298 księży. Znaczna większość księży katolickich od czasów biskupa Wołonczewskiego składa się z włościan, to też pod względem wykształcenia duchowieństwo tutejsze stoi bardzo nisko. Oświata na Żmujdzi rozpoczęła się od wprowadzenia wiary chrześciańskiej. Pierwsze szkoły ludowe Ż. zawdzięcza kalwinom w XVI wieku. Porządkiem lat założone zostały następujące szkółki w Okmianach 1595 roku, w Żwingach, Wojnutach i Wilkach 1600 roku, w Telszach 1612 roku, w Szkułach 1614 r. , w Powondeniu 1620 r. , w Żagorach 1623 r. , w Czabiszkach 1625 r. i w Średniku 1635 roku. W XVIII w. powstają szkółki katolickie kościelne przy parafiach. Wykładano w nich naukę czytania po Żmujdzku i po polsku i uczono modlitw. Nauczycielami byli księża i organiści. Oprócz tych szkółek nauką początkową zajmowali się nauczyciele wędrowni, którzy do dnia dzisiejszego jeszcze się po wsiach i folwarkach napotykają i uczą dzieci wiejskie w porze zimowej, jako wolnej od robót w polu. Tak rzeczy dotrwały do upadku Rzplitej. W pierwszej połowie bieźącego wieku zaczęły powstawać szkoły ludowe rządowe, w których z początku obok języka żmujdzkiego wykładano rossyjski. Nauczycielami były osoby świeckie wyznania prawosławnego. Z biegiem czasu wykładano tylko język ruski i początki geografii i historyi Rossyi. Religię katolicką wykładają księża mieji scowych parafii. Obecnie szkółki ludowe znajdują się w każdej gminie. W pierwszej połowie b. wieku zaczęto zakładać na Ż. jedno i dwuklasowe szkoły parafialne, pod zarządem ministeryum oświaty, przeważnie dla dzieci nader licznej drobnej szlachty. W r. 1863 wydano przepisy dla szkół ludowych kraju północnozachodniego, a w r. 1864 założono dyrekcyą szkół ludowych, które w gub. kowieńskiej miały się utrzymywać kosztem samych włościan. Jednocześnie zalecono inspektorom szkół ludowych obejrzeć wszystkie istniejące szkoły elementarne w gubernii i te szkoły kościelne, w których uczono po polsku i po żmujdzku pozamykać. Najwięcej szkół nowego typu otwarto pomiędzy 1864 a 1868 r. Dla przygotowania nauczycieli ludowych Rosyan założono w Poniewieżu seminaryum nauczycielskie w 1872 r. Stan szkół ludowych pod zarządem dyrekcji szkolnej kowieńskiej w dniu 1 stycznia 1896 r. w Szawlach 128 chłopców i 190 dziewcząt, w Rossieniach 182 chł. i 127 dziew. , w Telszach 200 chł. i 103 dziew. , razem 510 chł. i 420 dz. ; w pow. szawelskim 1579 chł. i 274 dziew. , w pow. rossieńskim 1585 chł. i 293 dz. , w pow. telszewskim 1029 chł. i 164 dz. , razem 4193 chłopców i 731 dziewcząt. Z części źmujdzkiej pow. kowieńskiego danych statystycznych nie udało nam się zebrać. I Zakłady naukowe przeznaczone dla młodzieży klas zamożniejszych głównie szlachty istniały na Źmujdzi przy różnych zakonach. Głowniejsze z nich, które dotrwały do początku bież. stulecia, znajdowały się w Kalwaryi przy klasztorze dominikanów, w Kretyndze i Telszach u bernardynów, w Rossieniach u pijarów, w Krożach pierwotnie u jezuitów a następnie u karmelitów, w Podubisiu u bazylianów, w Datnowie u bernardynów i w Kiejdanach przy zborze kalwińskim. Najgłówniejszą szkołą i największy wpływ na oświatę mającą była szkoła akademicka jezuitów w Krożach. jezuickie w tem mieście ufundował Jan Karol Chodkiewicz w 1614 r. , zakonnicy otworzyli przy nim wyższą szkołę z bursą czyli pensyonatem dla uczniów, która stała się z czasem głównem ogniskiem oświaty na Żmujdzi. Oprócz tej szkoły akademickiej mieli tu jezuici seminaryum duchowne, założone w 1570 r. przez Jerzego Pietkiewicza, biskupa żmujdzkiego, i istniejące tu do 1740 r. , w którym zostało przeniesione do Worń, do stolicy biskupiej. Po kassacie jezuitów w 1773 r. komisya edukacyjna szkołę tę zamieniła na wydziałową; oddana karmelitom w 1797 r. W r. 1817 karmelici przeniesieni zostali do Chwałojń, gdzie nową szkołę założyli, a szkoła kroska przemianowaną została na gimnazyum, pod zarządem cywilnym i władzą uniwersytetu wileńskiego. Szkoła kroska w ciągu dawniejszego swego Żmudź nienia w gronie nauczycieli miała luminarzy, jak Sarbiewskiego, który tu poetykę wykładał, Naruszewicza, Wyrwicza, Kojałowicza. Z uczniów tego zakładu wyszło wielu wybitnych ludzi, jak Antoni Szemiot, lingwista, L. Jucewicz Ludwik z Pokiewia, archeolog, J. Plater, historyk, Fr. Zatorski, poeta i t. d. W r. 1842 gimnazyum kroskie zamknięto i przeniesiono do Kowna. Oprócz szkoły akademickiej kroskiej inne zakłady przy klasztorach żmujdzkich z czasem przemienione zostały na szkoły 4klasowe powiatowe. Wykłady wszędzie odbywały się naprzód po łacinie, później częściowo po łacinie i po polsku, a następnie całkowicie po polsku. Juz przed r. 1830 zaczęły się próby wprowadzania do szkół języka rossyjskiego. W 1827 r. wprowadzono cywilnych inspektorów których tu nazywano prefektami do szkół klasztornych, a w kwietniu 1831 r. wyszło rozporządzenie, żeby przyśpieszono wykonanie dawniejszego polecenia ministeryum o stopniowem kasowaniu zakładów naukowych po klasztorach i o wprowadzaniu do wykładów języka rossyjskiego. Jakoż w r. 1832 zorganizowano szkoły i gimnazyum kroskie przez wprowadzenie wykładów w języku rossyjskim. Z zakładów klasztornych najdłużej przetrwała szkoła powiatowa w Telszach, utrzymywana przez bernardynów, która w 1843 r. przemianowaną, została na szkołę trzyklasową, szlachecka. Po przeniesieniu w tymże roku gimn. kroskiego do Kowna, tamtejsza szkoła 5 klasowa powiatowa przeniesiona została do Rossień. W roku 1845 upadające gimnazyum w Świsłoczy przeniesiono do Szawel. W 1856 roku znowu wprowadzono w szkołach okręgu wileńskiego wykład języka polskiego, ale jako przedmiot nieobowiązujący. W dwa lata później szkołę 5 klasową w Kiej przekształcono na gimnazyum. W tymże 1858 r. szkoła 3klasowa szlachecka w Telszach przemieniona została na 5klasowe progimnazyum. W lipcu 1863 wyszło rozporządzenie o ponownem zniesieniu wykładów języka polskiego. W 1865 r. zamknięto gimnazyum w Kiejdanach, a szkoła powiatowa szlachecka w Rossieniach przekształconą została na 2klasową powiatową, przeznaczoną głównie dla ludności miejskiej i poddaną dyrekcyi szkół ludowych. Gimnazyum w Telszach zostało zniesione w 1868 r. i zamiast niego założono tam, podobnie jak i w Rossieniach, szkołę powiatową 2klas. Od tego więc roku na Żmujdzi pozostała tylko jedna szkoła średnia gimnazyum szawelskie, chociaż należy tu zaliczyć i gimnazyum kowieńskie, oraz 6 klasową szkołę realną w Poniewieżu, otwartą w 1882 r. , gdyż w zakładach tych, jakkolwiek po za granicami Żmudzi leżących, bardzo dużo dzieci rodzin żmudzkich się wychowuje. Przy gimnazyum kowieńskiem jest 7 legatów stypendyalnych Słownik Geograficzny T. XIV. . przeniesionych z Kroż, z których najstarszy, fundacyi kś. Piłsudzkiego, datuje się z r. 1784. Od czasu przeniesienia gimnazyum do Kowna przybyło jeszcze 8 stypendyów. Według woli fundatorów wszystkie stypendya kroskie i dwa późniejsze przeznaczone są dla młodzieży miejscowej. Stan szkół średnich w guberni kowieńskiej w 1896 7 roku gimnazyum kowieńskie miało uczniów 358 prawosł. 148, katol. 124, luter. 27, żyd. 62, innych 5; dzieci szlachty 258, mieszczan 77, włośc. 20, cudzoziem. 3; gimnazyum szawelskie uczniów 270 prawosł. 64, katol. 162, ewang. 11, żydów 33; dz. szlachty 153, mieszczan 64, włościan 53; szk. realna poniewieska uczniów 205 prawosł. 41, katol. 131, ewang. 13, żydów 20; dz. szlachty 95, mieszczan 60, włośc. 50; seminaryum nauczycielskie poniewieskie uczniów 94 prawosław. ; szkoła elementarna przy niem uczniów 78 prawosł. 14, katol. 53, ewang. 7, żyd. 1, innych 3; dzieci szlachty 19, mieszczan 43, włościan 16; gimn. żeńskie w Kownie uczenic 418 prawosł. 169, katol. 54, ewang. 15, żydów 179, innych 3; dzieci szlachty 209, mieszczan 206, cudzoziemców 3. Ludność Żmudzi, wynosząca w 1791 roku 238, 200 mk. , oblicza się w przybliżeniu na 816, 792 osób, a mianowicie w pow. szawelskim 261, 885 mk. 130, 194 męż. i 131, 691 kob. , w powiecie rossieńskim 253, 626 mk. 125, 002 męż. , 128, 624 kob. , w pow. telszewskim 201, 981 mk 98, 505 męż. , 103, 476 kob. , w żmujdz. części pow. kowieńskiego 99, 300 osób. Gęstość zaludnienia wynosi w pow. szawelskim przeszło 43 osób na 1 w. kw. , w pow. rossieńskim przeszło 44 osób na 1 w. kw. , w pow telszewskim przeszło 43 osób na 1 w. kw. , w pow. kowieńskim przeszło 47 osób na 1 w. kwadr. Pod względem naradowości w okrągłych cyfrach ludność przedstawia się w następujący sposób w powiecie szawelskim 6200 Rossyan, 182, 000 Żmujdzinów, 12, 000 Polaków, 53, 000 żydów, 7000 Łotyszów, 1500 Niemców i innych narodowości; w pow. rossieńskim 6200 Rossyan, 171, 000 Żm. , 13, 600, 49, 000 żyd. , 14, 000 Niemców; w pow. telszewskim 2700 Rossyan, 146, 000 Żm. , 8000, 42, 000 żyd. , 2500 Niem. ; w pow. kowieńskim 4300 Ros. , 73, 000 Żmudz. , 6000, 15, 000 żyd. , 1000 Niemców, w ogóle 19, 400 Rossyan, 572, 000 Żmujdzinów, 39, 600 Polaków, 159, 000 Żydów, 7000 Łotyszów, 19, 009 Niemców i innych narodowości. Pod względem posiadłości obszar własno51 Żmudź Żmudź ścsie. 271315 252094 66681 9127 7683 4463 2106 4265 7297 3588 1400 16380 15353 5155 138729 155569 45858 6398 4349 5693 1194 1828 4355 3781 986 W W pow. rossieńskim W pow. telszewskim. .. .. . W pow. kowieńskim część ż 1575 W ogóle. . 463095 842364 23379 59793 17634 13259 16550 10950 Ludność włościańska bezrolna wynosi w pow. szawelskim 49, 061 osób, w pow. rossieńskim 24, 578 osób, w pow. telszewskim 33, 450 osób, w części źmujdzkiej pow. kowieńskiego 6122, czyli ogółem 113, 211 osób. W powyższych cyfrach ludności jest włościan w. ruskich, t. j. prawosławnych i roskolników, osiedlonych przeważnie w siódmym dziesiątku b. wieku na zasadzie szczególnych przepisów w pow. szawelskim 467 gospodarstw, 2500 osób, posiadających 6616 dzies. , w pow. rossieńskim około 220 gosp. , około 1200 osób, posiadających 3625 1 4 dzies. , w pow. telszewskim około 190 gosp. , około 787 osób, posiadających 3494 1 4 dzies. i w części żmujdzkiej pow. kowieńskiego 97 gosp. , 600 os. , posiadających 1140 dzies. 2 Własność szlachecka i miejska wynosi w dziesięcinach w pow. szawelskim 217, 214 ziemi użytkowej, 93, 947 lasów, 30, 846 nieuż. , w ogóle 342, 007; w pow. rossieńskim 194, 442 ziemi użytkowej, 89, 652 1 4 lasów, 26, 477 nieużytków, w ogóle 313, 572; w pow. telszewskim 146, 349 ziemi użytkowej, 50, 943 lasów, 19, 877 3 4 nieużytków, w ogóle 217, 169 3 4; w części żmujdzkiej pow. kowieńskiego 76, 777 ziemi użytkowej, 40, 090 lasów, 6594 nieuż. , w ogóle 127, 270 dzies. Pomiędzy właścicielami ziemskiemi jest około 6 Rossyan i Niemców. Dokładnie możemy podać tylko następujące cyfry w pow. rossieńskim na 956 właścicieli Polaków jest 60 Rosyan i Niemców, czyli 6, 2; do osób tych należą 164 majątki, obejmujące 82, 445 1 2 dzies. i w pow. telszewskim na 973 właścicieli Polaków jest 58 Rossyan i Niemców, t. j. 5, 6, posiadających w 13 majątkach 42, 829 1 4 dzies. ziemi. W pow. szawelskim jest około 145, 900 dzies. ziemi w ręku właścicieli Rossyan i Niemców największą przestrzeń zajmują olbrzymie dobra szawelskie i gruździewskie, niegdyś stołowe. Stosunek właścicieli tych narodowości do krajowców stanowi około 5. W powiecie kowieńskim stosunek ten wynosi 7, 7. Przeciętna wartość urzędowa ziemi niższa w wielu razach od istotnej, lecz brana zazwyczaj za podstawę przy różnych ocenach i wypłatach oznacza się w pow. szawelskim na 49, 24 rs. , w rossieńskim na 36, 15 rs. , w telszewskim na 28 rs. i w kowieńskim na 45, 50 rs. za dzies. Opodatkowanie posiadłości szlacheckiej wynosi na 1 dziesięcinę w pow. szawelskim ogólne 16 kop. , w majątkach właścicieli pochodzenia polskiego wraz z opłatą procentową 30 kop. , w pow, rossieńskim 21 kop. i 35 kop. , w pow. telszewskim 26 kop. i 40 kop. , w pow. kowieńskim 36 kop. i 52 kop. Opłata procentowa od właścicieli pochodzenia polskiego jest pozostałością kontrybucji płaconej przez nich po 1863 r. i aż do roku 1868 znacznie była większą, a dopiero od tego czasu została zredukowaną do wyżej wymienionych cyfr. Etnograficznie Żmujdzini Żemajczej są szczepem litewskim i różnią się od ludności Litwy wyższej Auksztote nieznacznemi odmianami mowy, która prawie identyczną jest z litewską. To też nadzwyczaj jest trudno na podstawie różnic językowych określić granice osiadłości szczepu litewskiego wyższego a niższego, czyli Żmujdzinów, wobec braku różnic etnograficznych. Żmujdzini, jak to wykazują ich dzieje, odznaczają się większą odpornością i hartem niż Litwini; to też oni najlepiej zachowali ojczysty język, kiedy w wielu okolicach Litwy mowa narodowa już zniknęła, ustępując językowi polskiemu lub białoruskiemu. Konserwatyzm i oporność wpływom postronnym do chwili obecnej jest wybitną cechą ludu żmujdzkiego, szczególniej w powiatach szawelskim i telszewskim i rozciąga się nie na sam język tylko. Wiele jeszcze prastarych obyczajów i zwyczajów źyciowych przetrwało z czasów zamierzchłych, choć zresztą rozrost miast, ułatwione komunikacye i blizkość zagranicy oraz oświata, która też bardzo znaczną falą ztamtąd napływa, wiele już nowości wprowadziły w życie, a osiadłego dawniej i niewyglądającego poza granice własnej parafii Żmujdzina, przerabia w pohopnego do wycieczek i nawet zamorskich podróży. Zawsze jednak Żmujdzin woli się trzymać utartych szlaków i wobec rozwiniętej w ostatnich czasach emigracyi do Ameryki, łatwiej i prędzej włościanin tutejszy zdecyduje się na tę daleką podróż, niż naprzykład na wyjazd na służbę do sąsiedniego powiatu, gdzie nikt ze wsi nie był i który ten dziwny domator nazywa obcą stroną światima pusie, nie nazywając tak Ameryki, znajomej mu z opowiadań lub listów sąsiadów czy krewnych, którzy tam byli albo przebywają jeszcze. Pod względem wyznaniowym ludność żmujdzka jest przeważnie katolicką, gdyż na 816, 000 mieszkańców w ogóle jest 612, 000 katolików; na liczbę tę składają się Żmujdzini i Polacy, inne wyznania, oprócz żydowskiego, należą do narodowości przeważnie napływowej od niedawnych stosunkowo czasów. Do dawnych mieszkańców kraju doliczyć naleźy także kilkanaście tysięcy Litwinów luteranów, czyli t. zw. Prusaków, osiadłych po wsiach i miasteczkach pow. rossieńskiego i telszewskiego, na pograniczu Prus. Włościanie żmujdzcy oddawna byli znacznie zamożniejsi niż w innych stronach kraju, z powodu stosunkowego braku większych dóbr szlacheckich, w których po rozbiorze Rzpltej włościanie przytwierdzeni zostali do ziemi, oraz z powodu licznych królewszczyzn, w których ludność nie znała prawie pańszczyzny. Stosunek dworów do włościan, na zasadzie dawnej miejscowej tradycji, pozostał długo patryarchalnym, z nielicznemi tylko wyjątkami. W ostatnich czasach z powodu załatwienia najważniejszych kwestyj agrarnych, zaczęły się załagadzać rozdrażnione stosunki. Wpłynęła na to w części szerząca się śród ludu oświata. Włościanie tutejsi w ogromnej większości umieją czytać, szczególnie kobiety i wogóle młodsze pokolenie. W kościele niewiele widać osób modlących się bez książek. Najwięcej umiejących czytać spotykamy na pograniczu Prus i w pow. kowieńskim, gdzie liczniejsze są osady i miasteczka i wogóle lud bardziej oświecony. Na pograniczu Prus włościanie z powodu mniejszej ilości dworów, którym dawniej odbywali pańszczyznę, odznaczają się większą swobodą w obejściu i śmiałością, co nieraz wygląda na hardość w porównaniu z chłopem naprz. okolic Kurszan i Szawel, który znowu jest pokorniejszym, ale też i mniej szczerym. Wogóle włościanin pogranicza rossieńskiego znacznie się róźni od swoich ziomkow z sąsiednich powiatów, jest energiczniejszym i więcej przedsiębierczym. Od pewnego czasu wobec szlachcica właściciela ziemskiego, chłop przybierać zaczyna rolę sąsiada, równego mu w poczuciu własnej niezależności i stosunki też tu i owdzie zaczynają się układać na stopie sąsiedzkiej. Normalną jednostką gruntową włościańską, czyli pełnem gospodarstwem, jest chata włókowa włóka litewska 20 dziesięcinom, najmniejszą działką 1 2 dziesięciny mowa tu o pierwotnych przestrzeniach, nadanych w czasie uwłaszczenia, z czasem potworzyły się gdzieniegdzie jeszcze drobniejsze kawałki, t. zw. chałupników. W wielu majątkach pełne nadziały włościańskie miewały po 2 i 21 2 włóki gruntu z zabudowaniami, a były też pojedyńcze osady, zawierające do 5 włók przestrzeni. Po ukończeniu uwłaszczenia włościan w 1863 r. , nadano ziemię t. zw. wolnym ludziom w 1882 r. , następnie w 1886 r. wydane zostało prawo o uwłaszczeniu czynszowników wiejskich, których zresztą na Żmudzi okazała bardzo nieznaczna liczba. Od czasu pierwszego uwłaszczenia pozostał serwitut pastwiskowy, którego uregulowanie ostatecznie ukończyłoby dotychczasowe kwestye agrarne na Żmudzi. Włościanie zazwyczaj mieszkają w wioskach, wszędzie prawie jednakowo zabudowanych, chociaż w pow. rossieńskim i kowieńskim zdarzają się już dworki z gankami na słupach, kryte gontem, z okienicami i kominami. Kurne chaty stanowią jednak jeszcze pospolite, jakkolwiek już zanikające zjawisko, a najczęściej napotykają się w pow. szawelskim i telszewskim. Na pograniczu Prus, wskutek częstych stosunków z zagranicą i naśladowania tamtejszych zwyczajów, włościanie zaczynają urządzać się w pojedyńcze kolonie niemieckim zwyczajem i to nietylko nowe tego rodzaju tworząc siedziby, ale też przerabiając stare wioski. Z przyjęciem nowych urządzeń w życiu, zaniedbanym został i dawny strój narodowy i dziś chłop źmujdzki, stając się równym szlachcicowi jako właściciel niezależny, przybiera też i ubiór szlachecki. To naśladownictwo klas wyższych odbija się szczególnie w ubiorze kobiet, których krótkie kaftaniki i długie okrycia, z małemi na przedzie kieszonkami burnusas są parodyą mód z czasów uwłaszczenia włościan. Ludność włościańska zachowała w największej czystości język rodzinny, którego wyłącznie używa tak w domu, jak i w stosunkach z dworem. Służba dworska pokojowa mówi po polsku, pomiędzy włościanami jednak znajomość języka polskiego nie jest pospolitą i w większej części Żmujdzi mało rozpowszechnioną. W okolicy jednak wzdłuż rz. Dubissy od granicy parafii betygolskiej przez Ejragołę, Jaswojnie, Kiejdany, dalej po nad linią drogi żelaznej do stacyi Michelmont, następnie przez Grynkiszki, Szydłów znowu do Betygoły znajomość jez. polskiego bardzo jest między włościanami pospolita. Nawet nazwiska żmujdzkie ludowe często ulegają zmianie przez dodanie końcówek wicz i ski, tak np. Bartkus przezywa się Bortkiewicz, Żyłajtis Żylewicz, Paszkus Paszkiewicz, lub Mickunas Mickaniewskim. Z biegiem czasu i rozrostem ludności pierwotne osady włościańskie zaczęły się rozdrabniać i obecnie niewiele z nich zostało w pierwotnych granicach. Wyłącznem zajęciem większości włościan jest rolnictwo i dlatego to o ile można trzymają się oni ziemi; jednak od niedawna, przyciśnięci biedą synowie mniej uposażonych w grunta włościan zaczęli szukać poza rolą innych sposobów do życia. Naprzód, idąc za tradycją, zamożniejsi zaczęli z wolnej ręki nabywać od szlachty pewne przestrzenie ziemi. Ponieważ nabywane przestrzenie zazwyczaj stanowiły, poręby Żmudź Żmudź leśne lub pastwiska, a zawsze prawie bez zabudowań, trzeba więc było dużych stosunkowo nakładów na wystawienie niezbędnych budowli, co przy ówczesnym kryzysie rolnym i upadku cen produktów, bardzo było uciążliwem. Z powodu trudności w uzyskaniu zezwoleń na kupno, polegających na przedstawianiu kwalifikacji nie wszystkim przysługujących, chęć do nabywania ziemi znacznie osłabła, a rozpoczęła się emigracja do Ameryki, tudzież do większych miast portowych, Rygi i Odessy, albo niekiedy do oko lic przemysłowych na południu Cesarstwa. Emigracya ta jednak zazwyczaj nie była zupełnem i bezpowrotnem opuszczeniem stron rodzinnych, lecz tylko czasowem wydaleniem się po zarobek, z celem powrotu do domu z uzbieranemi zasobami. Przy małych wymaganiach osobistych a wielkiej oszczędności, rzeczywiście emigranci żmujdzcy zbierają nieraz pokaźne stosunkowo sumy, a niema prawie nikogo, ktoby pozostałej w domu rodzinie nie przysyłał większych lub mniejszych kwot pieniężnych, własna zarobionych praca. To też w mniemaniu ludu Ameryka stała się złotodajnym krajem i emigracya w niektórych okolicach epidemiczny poniekąd przybiera charakter, co już się zaczyna odbijać na podaży rąk roboczych wiejskich. Na Ż. bardzo jest liczna klasa szlachty zamożniejszej i drobnej, której tu jest ogółem przeszło 35, 000. Szlachta drobna mieszka albo w oddzielnych folwarkach, lub też po wsiach szlacheckich, t. . okolicach, w których grunty różnych właścicieli są z sobą pomieszane w szachownicach, bez pewnych granic, co dostarcza nieprzebranego materyału do ciągłych kłótni i procesów sąsiedzkich. Szlachta ta, wysoko się wobec włościan nosząca, stanowi gmin tej klasy, mało inteligentny, często nawet zupełnie niepiśmienny i różniący się od chłopów zazwyczaj tylko niemiłosiernie kaleczoną polszczyzną jako językiem domowym i niekiedy poczuciem narodowościowem polskiem. W pow. szawelskim i telszewskim napotykają się częstokroć dosyć zamożne rodziny szlacheckie, które od paru pokoleń się zeżmujdziły i polskiego języka nie znają prawie zupełnie. Najgęściej rozsiadły się osady szlacheckie i okolice od Dubissy ku Kiejdanom i pow. poniewieskiemu, nad którego granicą szeroko wzdłuż rzeczki Laudy dopływ Niewiaźy znajduje się ich najwięcej. Szlachta ta stanowiła zawsze jakby jakieś małe społeczeństwo, znane całej Żmujdzi pod nazwą Laudańskiego. Do dnia dzisiejszego zachowało się w tych osadach mnóstwo prastarych tradycji i obyczajów i ludność przedstawia się jakby kolonią polską na Żmujdzi. Posiadłości szlachty w Landzie bardzo są rozmaite, od kilkunastu morgów do dwudziestu włók i więcej; to też i pod względem inteligencyi panuje tu wielka rozmaitość. Obok szlachty osiadłej, liczną jest klasa szlachty dzierżawców, nieraz zamożnych, którzy pozbawieni prawa nabywania ziemi, a rolnicy odwieczni, pracują na cudzym zagonie. Przesilenie rolnicze lat ostatnich podkopało wielu z tych dzierżawców, co się odbiło i na właścicielach wydzierżawiających folwarki, którzy wobec zubożenia tej klasy nieraz w trudnej znajdują się pozycyi. Prócz dzierżawców folwarków szlachta mniej zamożna zajmuje posady oficyalistów po dworach, a najbiedniejsza klasa szlachty bezrolnej stanowi kontyngens sług dworskich i parobków wiejskich. Ci ostatni sposobem źycia i obyczajami zupełnie nie różnią się od włościan i tylko z dokumentów ich widać, że są to potomkowie ziemiańskich rodzin, w różnych czasach podupadłych. Jedną z ujemnych cech, przekazanych tradycyjnie drobnej szlachcie żmujdzkiej, jest namiętność do pieniactwa dlanajbłahszych nieraz albo i zgoła fikcyjnych powodów. Owe szachownice gruntowe dostarczają obfitego materyału różnych waśni; pieniacze jednak tutejsi i poza kwestyami gruntowemi wynajdują rozmaite powody do spraw sądowych. Od czasu uwłaszczenia włościan namiętność procesowania się przeszła i na nich; nietylko sądy włościańskie ale i sądy pokoju i sąd okręgowy kowieński przepełnione są przeróżnemi sprawami. Początek pieniactwu włościan dały stosunki z dworami z doby uwłaszczenia. Lud żmujdzki odznacza się pobożnością, która często, jak zwykle w klasach mało oświeconych, jest opartą bardziej na formach zewnętrznych niż na istocie samej religii. To też formalizm ten wytworzył tu śród kobiet, głównie po miasteczkach, liczną klasę t. z. dewotek, które stają się plagą miejscową. Lud przywiązany jest bardzo do swych kościołów i miejsc cudownych, z których najgłówniejszemi są Szydłów w pow. rossieńskim i Kalwarya Żmujdzka pow. telsz. . Język źmujdzki, jak już nadmieniono, jest tylko dyalektem litewskiego i jako osobna mowa traktowanym być nie może. Jeśli język górnolitewski jest czystszym i zachował starsze formy, zato żmujdzki dolno litewski okazał się oporniejszym i kiedy tamten blizkim jest zaginięcia, ten zachował się w granicach historycznych Żmujdzi. Literatura żmujdzka, jako taka, nie istnieje, jest tylko litewska, wielce uboga i tylko ludowa. Pierwotna historya Żmudzi ginie w pomroce bajecznych podań i wytworów fantazyi kronikarskiej. Pierwszymi osadnikami mieli być jakoby przybysze z Italii pod wodzą Publijusza Libona, inaczej zwanego Palemonem, który w I wieku naszej ery miał tu osiąść. Jeden z synów jego Borkus miał zawładnąć krajem nad Niemnem i założyć miasto Jurbork. Potomkowie Palemona przeszło siedem wieków jakoby rządzili krajem; z rodu tego tylko imiona niektó rych władców się przechowały, jak Ursyn, Dorsprung, Kunas i. Dość prawbopodobnem jest mniemanie, iż pierwszymi krzewicielami kultury i organizatorami byli przybysze normandzcy. Oni to jakoby założyli pierwsza warownię nad jeziorem Płotelskiem i z niej przedsiębrali wyprawy łupieżcze w głąb kraju. Wpływ Normandów okazuje się w skandynawskiego pochodzenia nazwiskach napotykanych wśród szlachty źmujdzkiej Dowmunt, Ejmont, Gintowt, Jamont, Milwid, Norwid i t. d, wybitnie różniących się od nazwisk czysto litewskich, jak Dowgird daug dużo i gird słyszę, Korejwa, Medeksza, Rymgajłło, Szukszta, Wizgird, Wojzbun. W XII w. Żmujdzini żyli jeszcze w stanie barbarzyństwa, nieznani poza granicami swego kraju, wiodąc, pod wodzą księcia swego Gimbuta, częste walki z pobratymcami swymi Łotyszami. Po nim dzierżył władze Montwiłł, który pierwszy zaczął podobno cywilizować i organizować ludność Ż. pod naciskiem ciągłych najazdów sąsiednich ludów. Po nim następują synowie jego Erdziwiłł i Wikind, wymienieni w Latopisie Hypacowskim jako książęta żmujdzcy należący do poselstwa wyprawionego w 1215 r. od Litwy do wdowy Romana, króla halickiego, oraz synów jej Daniela i Wasilka. Niebawem król Litwy Mendog Mindows za czął się wtrącać w wewnętrzne sprawy Żmujdzi za rządów Trojnata i przyciśnięty przez Krzyżaków, ustąpił im ziemię żmujdzką w 1253 r. Oburzeni tą samowolą Żmujdzini powstali pud wodzą Trojnata przeciwko Krzyżakom i wyparli ich z kraju. Wówczas to przez pewien czas, po śmierci Mendoga, Żmujdź wyniosła się ponad Litwę, jako kraj o czystszej narodowości i najwierniejszy wierze przodków. Założyciel nowej dynastyi litewskiej Litawor, władca Ejragoły na Żmujdzi, po długoletnich swarach wewnętrznych, w osobie swojej zjednoczył władzę najwyźszą na Litwie w 1283 r. , Żmudź zaś za panowania tam Witenesa i Giedymina w bliższy z nią wszedłszy stosunek, rozpoczyna półtorawiekowe krwawe zapasy z Krzyżactwem, którego zagony ogarnęły ostatnie już krainy pruskie. Długa ta walka z zakonem, zakończona pokojem Toruńskim 1411 r. , była szeregiem wycieczek Krzyżaków z różnych zasadzek i fortec, gdyż w kraju pokrytym nieprzebytemi lasami, bez dróg i stałych komunikacyi, nieprzyjaciel nie mógł trwale się umocnić, wpadał więc Krzyżak na Żmudź, mniej lub więcej głęboko w kraj się zapuszczając, palił osady, wycinał ludność i znów się chronił w bezpieczne miejsca. Żmujdzini rozdrażnieni temi częstemi i niespodziewanemi napadami, tąż samą bronią wywdzięczali się wrogom. Przez ciąg dwóch prawie stuleci lała się krew prawie bez przerwy z obu stron. Po krótkim spokoju za rządów Witenesa i Giedymina na Litwie, rozpoczęła się znowu wojna z zakonem, w czasie której poległ Giedymin pod Wieloną w 1338 r. , a bój wiedli dalej bracia Olgierd i Kiejstut, ten ostatni jako udzielny książe Trok i Żmujdzi. Był to czas największej zaciekłości i natężenia obu stron wojujących. Krzyźacy dla łatwiejszego opanowania nieprzyjaciół, przez intrygi rozłączyli sojuszników Kiejstuta i Jagiełłę i ten ostatni, obałamucony przez nich i dla utrzymania się na tronie wielkoksiążęcym, odstąpił im Żmujdź aż do ujścia Dubissy w 1382 r. Żmujdzini jednak nie uznali tego aktu i dalej walczyli z zakonem. Kraj utrzymał pewną samodzielność pod zwierzchnictwem Litwy. Witold, związany z Krzyżakami przeciw Jagielle, w 1390 r. skłonił szlachto bajorów kilku powiatów miednickiego, kołtyniańskiego, knetowskiego, kroskiego, widuklewskiego, rossieńskiego i ejragolskiego do zawarcia z zakonem przymierza zaczepnoodpornego w Królewcu, ze stanowiska swej samodzielności. Według aktu tego Krzyżacy uznali Żmujdź za kraj samodzielny, pod władzą Witolda. Po pogodzeniu się Witolda z Jagiełłą i objęciu przez niego władzy wielkoksiążęcej, Żmujdzini zerwali przymierze z zakonem pod pozorem, że nie wszystkie powiaty je zaprzysięgły i wtargnąwszy w granice dzierżaw zakonu, zdobyli Kłajpedę 1393 r. W kilka lat później Witold, chcąc przerwać ciągłe waśnie z Krzyżakami, zawarł z nimi traktat w 1398 r. , mocą którego trzy czwarte Żmujdzi, od granic Kurlandyi rzeką Dubissą ku Mazowszu, t. j. całą jej część zachodnią im odstąpił. Tak więc Żmudź znowu oddaną została na pastwę Krzyżactwu, które też z całem okrucieństwem zaczęło nawracanie pogan. Zrozpaczeni Żmudzini, stojąc twardo przy wierze przodków, rzucili się do walki pod wodzą Tela może Talwosza, dzielnie w ciągu dwóch lat niemal opierając się napierającym od Prus i od Inflant Krzyżakom, i zmusili ich wreszcie do odwrotu. W 1400 r. Krzyżacy, wzmocnieni licznemi hufcami rycerstwa francuskiego i holenderskiego, pod Karolem Śmiałym Lotaryńskim i Wilhelmem Geldryjskim, niespodziewanie wpadli w zimie na Żmujdź i masę bezbronnego ludu wycięli. Zgnębiona Żmujdź poddała się nieprzyjaciołom, którzy dla utrzymania zwyciężonych w karbach posłuszeństwa, pobudowali zamki obronne i wyznaczyli ze swego ramienia zarząd kraju. Naczelnym przedstawicielem zakonu został wójt von Sternberg, któremu mieli podlegać ciwunowie, stojący na czele powiatów. Krzyżacy chcąc zyskać stronników śród szlachty bajorów i wolnych włościan, hojnie rozdawali pieniądze, dobytek i zagwarantowywali Żmudź zarazem posiadłości. Zabiegi te wszakże niewiele zyskały przyjaciół zakonowi, gdyż Żmujdzini oddawna przywykli uważać Krzyżaków najzaciętszych swych wrogów. To też niebawem wybuchło powstanie, zamki zostały zdobyte, załogi zniesione, a Żmudź, uwolniona od najezdników, oddała się pod władze Witolda 1401 r. . Jednak ani Władysław Jagiełło, ani Witold nie mogli jeszcze obronić Żmujdzi od Krzyżaków, zajęci ubezpieczeniem Polski i Litwy i dla tego też poświecili kraj ten polityce szerszej i w pokoju zawartym w Raciążu 1404 r, nanowo Żmujdź w ręce zakonu oddali, potwierdzając traktat z 1398 r. Witold, nie mogąc na nowo skłonić Żmujdzinów do złożenia hołdu Krzyżakom, siłą dopomógł im do opanowania Żmujdzi, czem wzbudził w ludności jej srogą ku sobie nienawiść. Nowy ucisk wrogów, szczególnie zaś srogość komtura Marcina Helfenbacha, wywołały nowe powstanie w 1405 r. Napadnięty komtur w zamku został zabity, zamek opanowany i załoga jego zniesiona. Nowa wyprawa pod wodzą marszałka Ulricha von Jungingen opanowała wreszcie zbuntowany kraj i utrwaliła ponownie władze w nim zakonu. Żmujdź jednak ciągle sie burzyła a niektóre włości koło Rossień bez przerwy walczyły z Krzyżakami, którzy ich nigdy uspokoić nie mogli. Tak trwała walka aż do 1409 r. , kiedy Witold wkroczył w granice Żmujdzi i wypędził z niej Krzyżaków. Król czeski Wacław wyrokiem polubownym zostawił Żmujdź pod władzą zakonu, nowa jednakże wojna i klęska zakonu pod Gruenwaldem 1410 r. uwolniła kraj ten od Krzyżaków. Na mocy traktatu Toruńskiego 1411 r. odda no Żmudź pod dożywotnią władzę króla i w. księcia, a po ich zgonie dopiero miała do zakonu powrócić, przez polubowny jednak wyrok króla rzymskiego Zygmunta 1413 r. warunek ten zniesionym został. Teraz Jagiełło wespół z Witoldem zajęli się wewnętrznem urządzeniem Żmujdzi, krzewiąc w niej chrześciaństwo, czemu ostatni arcykapłan, opierając się na konserwatyzmie ludowym, twardy stawił opór. Nareszcie śmierć tego kriwekriwejty, Gintowta, w r. 1414 ułatwiła trudy nawracania. Starostą żmujdzkim mianowany został Kieżgajłło; miał on rządzie krajem jako zwierzchnik nowoustanowionych ciwunów po powiatach i czuwać nad postępem nawracania pogan. W r. 1417 ustanowiono biskupstwo żmujdzkie, chrześcijaństwo jednak nie utrwaliło się jeszcze w kraju i wybuchłe w roku następnym powstanie pogan wstrząsnęło nowozałożoną dyecyzyą. Wygnano biskupa i duchowieństwo, wybito wielką liczbę szlachty ochrzczonej i zrabowano kościoły i dwory. Zaledwo po dwukrotnem zbrojnem wkroczeniu na Żmujdź zdołał Witold uskromić reakcyą pogańską i kościół katolicki nanowo w kraju utwierdzić. Podczas tych wewnętrznych zatargów nieraz ponawiały się spory z zakonem o prawo własności i granice Żmujdzi, aż nareszcie traktatem zawartym w r. 1422 nad jeziorem Meinem pod Radzynem, ostatecznie została odstąpioną Jagielle i zjednoczoną z Litwą. Odtąd Żmudź nigdy już niepowróciła pod władzę Krzyźaków, choć nieraz jeszcze była przedmiotem pretensyi zakonu, szczególnie w czasie zaburzeń w Litwie za Świdrygajłły, który nawet odstąpił Krzyżakom trzymilowy pas ziemi wzdłuż brzegu morskiego. Zygmunt Kiejstutowicz dzielnie bronił kraju przeciw wypędzonemu z Litwy i sprzymierzonemu z zakonem Świdrygajlle, a sroga kieska zadana kawalerom mieczowym i wojsku Świdrygajłły przez siły polskolitewskie pod Pobojskiem, w pobliżu Wiłkomierza, 1435 r. , nazawsze juz położyła kres napaściom zakonu i zapewniła spokój Żmujdzi. Chylący się do upadku zakon stracił nawet pozory wypraw na Żmujdź, ostatecznie już nawróconą do wiary chrześciańskiej za Kazimierza Jagiellończyka. Czas jakiś trwało rozdwojenie wewnętrzne na Żmudzi, ponieważ większa część szlachty trzymała się ks. Michała, syna Zygmunta, a ostatniego już Kiejstutowicza i kraj chciała w niezależności od Litwy zachować. Powstańcy przeciwko królowi Kazimierzowi pod nieobecność Kieżgajłły wybrali na starostę swego Dowmunta, który stanął na ich czele. Król jednak łagodnemi środkami uspokoił buntowników 1442 r. i Żmujdzini za pośrednictwem wojewody trockiego Gastowta poddali się dobrowolnie, a król dał im na czas jakiś za starostę Kontowta, brata Dowmuntowego. Spustoszona wiekowemi walkami z zakonem Żmudź powoli zaczęła się zaludniać i urządzać. Za czasów pogańskich kraina ta nie znała kast i różnicy stanowej, pomimo istnienia szlachty bajorów cała ludność korzystała z patryarchalnej równości i niezależności. Z wprowadzeniem chrześcijaństwa ujęto ludność w karby przymusu prawnego. Z czasem powstały nadużycia, których lud dotąd tylko od obcych doświadczał. Aleksander Jagiellończyk nadał w 1492 r. przywileje tylko szlachcie żmujdzkiej, zrównawszy ją z litewską i pozostawił jej prawo obierania starostów i ciwunów. Zygmunt Stary, wydawszy w 1529 r. Ustawę dla ludu pospolitego ziemi żmujdzkiej, powściągnął nadużycia ciwunów po powiatach, określiwszy dokładnie obowiązki starosty żmujdzkiego, jako naczelnego rządcy całej prowincyi, i ciwunów, zarządzających powiatami al. włościami i zniósłszy zbyteczne ciężary i opłaty ludu wiejskiego. Żmudź Żmuha Żmujdki Żmudzka Wieś Żmudź Następnie w 1543 r. wydaną została konstytucya ks. żmujdzkiego. Zygmunt August konstytucyę tę zatwierdził, nadawszy Żmudzi samodzielną rolę polityczną i reprezentacyę, a w r. 1557 wydał tak zwaną Sprawę Włoczną dla Litwy i Żmujdzi, mocą której rozmierzone zostały grunta szlacheckie i włościańskie pod dozorem Mikołaja Radziwiłła Czarnego i Eustachego Wołłowicza, przez co uporządkowały się stosunki gospodarskie i własność ziemska w kraju. Główniejsze miasta Żmudzi są Szawle Szaulej po żmujdzku, miasto powiatowe 22740 mk. , Janiszki 7700 mk. , Kurtowiany, Kurszany, Popielany, Wieksznie, w pow. szawelskim; Rossienie al. Rosienie żm. Rassiajniej, mto powiatowe 11826 mk. , Jurborg, Taurogi, Kielmy, Kroźe, Szydłów, Cytowiany, w pow. rossieńskim; Telsze Telszej po żm. , mto powiatowe 10992 mk. , Wornie dawniej zw. także Miedniki, Kretynga, Szkudy, Płungiany, w pow. telszewskim; Kiejdany, Żejmy, Ejragoła, Wielona, w pow. kowieńskim. Żmudź przez dwa niemal wieki będąca widownią walk zaciętych z zakonem krzyżackim a następnie wojen szwedzkich, obfituje w zabytki dziejowe, gęsto po kraju rozsiane. Najbogatszemi w tego rodzaju pamiątki są wybrzeża Niemna, chociaż i w głębi kraju jest ich niemało; że zaś brzegi tej rzeki odznaczają się zarówno nadzwyczajną malowniczością, wymieniamy przeto kilka miejscowości, w których piękność natury jednoczy się z tradycyą historyczną. Czerwony Dwór, przy ujściu Niewiaży do Niemna; na miejscu obecnego pałacu hr. Tyszkiewicza stał zamek krzyżacki Gotteswerder. Wilki al. Wilkija, niegdyś starostwo, dziś nędzna żydowska osada na stromym brzegu rzeki; kościół tutejszy jest fundacyi Zygmunta III 1606 r. . Dawniej mała twierdza żmujdzka. średnik, mstko przy ujściu Dubissy do Niemna. W XIII w. stała tu twierdza Bissena, w pobliżu której znajdowało się Romowe, przeniesione tu z Prus. W 1283 r. Krzyżacy niespodzianie zimą napadli na Bissenę, lecz opanowawszy tylko podzamcze, wrócili do Prus. W 1294 r. zdobyli oni Bissenę, świątynię spalili i wymordowali kapłanów. Przez długi czas Bissena była polem walki pomiędzy Żmujdzią a zakonem; palona kilkakrotnie, odbudowaną została w XIV w. pod nazwą Dubishain al. Dubisinsel, stała się na początku w. stolicą komtura Żmujdzi, który jednak nie mogąc oprzeć się Witoldowi, spalił ją w 1409 r. ; od tego czasu Bissena już z gruzów nie powstała. Wielona, mstko o 7 mil od Kowna, głośne w czasie walk Żmujdzi z zakokonem. Stał tu dawniej zamek obejmujący dwie góry nad Niemnem, zwany Friedberg. O 3 w. od Wielony znajduje się okop, naprzeciw którego był podobno most przez Niemen. Jest to ślad dawnego zamku Bajersburga, przy oblężeniu którego zginął w 1338 r. Giedymin, trafiony kamienną kulą działową. Zwłoki księcia Litwini spalili i popioły pogrzebali pod Wieloną, usypawszy stożkowy kopiec na górze pod miasteczkiem; jest to góra Giedymina. Raudań, starożytny zamek krzyżacki, zwany przez nich NowyBajersburg. Zachowany do chwili obecnej w dobrym stanie. Na miejscu jednej z wież poprzednia jego właścicielka postawiła kaplicę prawosławną. Zamek Giełgudowski, wybudowany w XIV w. przez Krzyżaków, dziś w ruinie dobrze zachowanej, w ostatnich czasach odrestaurowany. Dawniej należał do węgierskiej rodziny Eperjerszów, która otrzymała indygienat polski; od końca XVII w. był własnością Giełgudów, których potomek z linii żeńskiej dziś jeszcze jest jego właścicielem. Literatura. Dzieła odnoszące się do opisu Żmudzi są dość liczne. Oprócz artykułów Balińskiego w Starożytnej Polsce t. III, 474 509, Bartoszewicza w Encyklopedyi większej Orgelbranda t. XXVIII, 973 997 i Moraczewskiego w Starożytnościach polskich t. II, 765 770, ważniejsze są Buszyńskiego Ign. Opisanie historycznostatystyczne pow. rossieńskiego Wilno 1884 r. ; tegoż Dubissa, główna rzeka w dawnem ks. żmujdżkiem Wilno 1870 r. ; Dowgirda T. Pamiątki z czasów przedhistor. Żmudzi odbitka z Pamiętnika Fizyograficznego, t. VII i VIII, 1887 i 1888 r. ; ks. Wołonczewskiego M. , biskupa żmujdzkiego Żemajtiu Wiskupiste Wilno, 1848 r. , w rękopisie; przekład polski; Sprogisa, , Geogr. słow. drew. Żomojtskoj zemli XVI stol. Wilno, 1888; ks. Stan. Czerskiego Opis żmudzkiej dyecezyi Wilno, 1830; L. A. Jucewicza, Rysy Żmudzi Warsz. , 1840; tegoż Wspomnienia Żmudzi Wilno, 1842; Gadona M. , Opisanie pew. telszewskiego Wilno, 1846; tegoż, Statystyka ks. Żmudzkiego Paryż, 1830; Afanasiewa, Opis. kowieńskiej gub. Petersburg, 1861, Hukowskiego, Opisy pojedynczych powiatów gub. kowieńskiej, pomieszczane w Pamiat. kniżkach od 1886 r. i w. . Widoki z opisami podał Tyg. Ilustr. z 1860 r. t. I, str. 364 i z 1862 r. t. IV, . A. Dowojna Sylwestrowicz. Żmudzka Wieś al. Zawydzka, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łozdzieje, odl. od Sejn 19 w. , ma 27 dm. , 269 mk. , 898 mr. Wchodziła w skład dóbr Krasnowo. W 1827 r. było 24 dm. , 144 mk. Żmuha w dokum. , ob. Żmudcza. Żmujdki, żmujdz. Żemajtkiemis, mstko i dobra nad jez. Kirnie, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Żmujdki, o 15 w. na płn. wsch. od Wiłkomierza a 49 w. od najbliższej st. dr. żel. Janów. Mstko miało 7 dm. , 119 mk. , kościół katol. par. , przytułek dla biednych, zarząd gminy; dobra, własność Bystramów, mają 1999 Żmurkówka Żmudzka Wieś dzies. 599 lasu, 26 nieuż. . Kościół katol. paraf. , p. w. św. Kazimierza, wzniesiony w 1568 r. przez Garciana Alabusa, rektora kolegium jezuickiego w Wilnie. Parafia katol. , dekanatu wiłkomierskiego, 3527 wiernych. Filia w Pozelwie. Gmina, położona w płd. wsch. części powiatu, przytyka od płd. wschodu do gub. wi leńskiej i graniczy od wschodu z gm. O wanty, od płn. z gm. Kurkle, od płn. zach. i zachodu z gm. Kowarsk, Towiany i Konstantynów, od płd. zach. z gm. Wojtkuszki, obejmuje 99 miej scowości, mających 1406 dm. włośc. obok 73 należących do innych stanów, 9362 mk. włośc. , uwłaszczonych na 13370 dzies. ziemi. Nadto w obrębie gminy znajduje 10491 dzies. 3432 roli większej posiadłości, 527 dzies. zie mi skarbowej i 171 88 roli kościelnej. Gleba w ogóle mało urodzajna. Dobra Ż. należały nie gdyś do ks. Radziwiłłów, z których kardynał Jerzy zapisał je dla akademii jezuickiej w Wil nie. Po kasacie jezuitów przeszły na własność funduszu edukacyjnego, nadane zostały wraz z Perkalami i Pozelwą Ignacemu Pietkiewiczo wi, podstar. wiłkomierskiemu, z wykazaniem intraty 13030 wikcyę na dobrach Komaje. Następnie wła sność Morykonich, później Doroty Łopacińskiej, której syn Ignacy sprzedał je Karolowi Bystramowi. J. Krz. Żmujdok, wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór, odl. od Augustowa 19 w. , ma 6 dm. , 40 mk. Żmujdż, ob. Żmudź. Zmujdziny, wś, pow. łecki, ob. Oracze i Zmoidszen. Żmulino, wś, pow. wieliski, prawie na granicy gub. pskowskiej, przy drodze z Wieliża do Wielkich Łuk. Żmurkówka, pow. radomyski, ob. Żmurówka 1. Żmurnia, rzeczka, w pow. mozyrskim, ma ły prawy dopł. Uborcia, zaczyna się w lesi stych moczarach za wsią. Żmurnicka Rudnia, stanowiąc pod nią rozlew jeziorny płynie pusz czami na północ, łączy sie Horczyno i po za niem ma ujście wielu rozgałęzionemi korytami, naprzeciwko wsi Lelczyce. Długa około 10 w. A. Jel. Żmurniańska mylnie Żmuryńska Rudnia, pow. mozyrski, ob. Rudnia 82. W pobliżu wsi bagniste jezioro Śmierdzin Żmurówka 1. wś, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. rzeczyckim, gm. rowieńskosłobodzka, o 14 w. od Rzeczycy. 2. Ż. , Żmurouka, wś nad Dnieprem, pow. rzeczycki, przy gośc. poczt. rzeczyckoczernihowskim, w 4 okr. pol. rzeczyckim, gm. i par. prawosł. Zaspa, o 6 w. od Rzeczycy, ma 21 osad; lud rolniczy, flisaczy i rybaczy; miejscowość bogata w dary natury. Żmurówka 1. al. Żmurkówka, wś na lewym brz. Zdwiża, pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm. Brusiłów, par. praw. Rożów, odl. o 34 w. od Radomyśla, ma 56 mk. Podług Pochilewi cza jest tu 30 mk. ; włościanie, w liczbie 6 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 70 dzies. , za op łatą po 37 rs. 22 kop. rocznie. Stanowi przed mieście Rożowa. 2. Ż. , wś na lewym brz. Zdwiża, pow. radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Brusiłów, par. praw. Karaszyn, odl. o 30 w. od Radomyśla, ma 472 mk. Podług Pochilewicza jest tu tylko 63 mk. ; włościanie, w liczbie 6 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 70 dzies. Wś należała do Michajłowskiego monasteru w Kijowie, obecnie skarbowa. Żniatyn, pow. sokalski, ob. Zniatyn. Żnibrody, piewotnie Niezbrody, wś, pow. buczacki, 21 klm. na płd. wsch. od sądu pow. w Buczaczu, 8 klm na płd. od urzędu poczt. w Jazłowcu. Na płd. zach. leży Sokulec, na zach. Kościelniki i Skomorochy, na płn. Duliby, na płd. wsch. Beremiany w pow. zaleszczyckim. Wzdłuż granicy zach. płynie Strypa; przez wsch. cześć obszaru pot. Beremiański, dopływ Dniestru. W jego dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. wiek. probostwa łacińskiego w Jazłowcu ma roli or. 284, łąk i ogr. 26, pastw. 12, lasu 253 mr. ; wł. mu. roli or. 472, łąk i ogr. 79, past. 28 mr. W r. 1890 było 117 dm. , 726 mk. w gm. , 4 dm. , 31 mk. na obsz. dwor. 611 rzym. katol. , 121 gr. katol. , 25 izr. ; 625, 132 Rus. . Par. rzymkat. w Jazłowcu, gr. kat. w Beremianach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i kościół filialny, tudzież szkoła 1klass. i młyn. W polu przy granicy Beremian i na pastwisku gminnem są ślady cmentarzyska i mogiłek. Kilkanaście z nich rozkopał w r. 1878 Kirkor i znalazł wie le przedmiotów bronzowych i kamiennych ob. Zbiór wiadomości do antropologii, t. III, str. 22 i nst. . W r. 1436 Teodoryk z Buczacza zapisuje wieś Niezbrody na uposażenie kościoła par. w Jazłowcu ob. t. III, str. 538. Lu. Dz. Żnin, miasto powiatowe w w. ks. poznańskiem, posiada wszystkie urzędy cyw. i duchowne, st. dr. , żel. pod miastem, na linii RogoźnoInowrocław, sądy w Szubinie i Bydgoszczy. Obszaru rolnego ma 1564 ha, 216 dym. , 2430 dusz, 1836 kat. , 259 prot. , 314 żyd. , 21 innow. Leźy o 35 klm. na wschód od Wągrowca, 18 klm. na płd. od Szubina, 9 klm. ku płn. od Gąsawy, w okolicy wznoszącej się od 80, 6 mt. npm. na wschodzie, do 92, 6 na zachodzie. Miasto loży nad płn. kończyną jeziora zw. Żnińskie Mniejsze i nad rz. Gąsawką, która o kilkaset kroków za miastem wpływa do jeziora Większego, łącząc je z Mniejszem. Tor drogi żel. idący od Wągrowca ku Inowrocławiowi, przebiega część północną obszaru gruntów żnińskich i opuszcza go na wschodzie przy granicy Góry Arcybiskupiej, gdzie o 800 kroków od rzeki Gą Żmujdok Żmujdż Żmulino Żmurnia Żmurniańska Żmurówka Żniatyn Żnibrody Żnin sawki znajduje się dworzec kolejowy. Stare miasto, z kościołem katolickim, baszta ratuszową i posągiem św. Jana w rynku, rozwijało się na lewym brzegu rzeki, a na prawym powstało Nowe miasto. Kolej żelazną krzyżuje trakt szubiński od strony Jaroszewa i droga idąca z Sulinowa ku płd. wschodowi. Pierwsza z tych dróg spływa na przedmieściu zachodnim do traktu wągrowieckiego i zdąża dalej ku południowi wzdłuż zachodniego brzegu jeziora Mniejszego do Bożejewic; druga w dalszym biegu łączy trakt wągrowiecki z drogą wiodącą z Cerekwicy do Żnina. O 2100 kroków od kościoła, przy trakcie szubińskim, na pół drogi do Jaroszewa, znajduje się folwark proboszczowski a przy nim cmentarz żydowski. Pięć Bożych Męk stoi na około miasta. Przedmieście rozłożyło się na przestrzeni 700 kroków na zach. brzegach Starego miasta, przy trakcie szubińskim i schodzącej się z nim drodze bożejewickiej. Na zachód stoją dwa wiatraki. Na płd. kresach obszaru, nieopodal ujścia Karkoszki do jez. Mniejszego, znajduje się jedna cegielnia, a o 1200 kroków druga. Płynąca od Sarbinowa Karkoszka odgranicza na przestrzeni 2350 kroków Bożejewiczki od obszaru żnińskiego. Na tej przestrzeni stoją dwa mosty, jeden na drodze z Sarbinowa do Bożejewiczek, drugi na drodze ze Ż. do Bożejewic. Zasilana wodociekami postronnemi, uchodzi Karkoszka o sto kroków od miejsca, gdzie Gąsawka wpływa do jez. Mniejszego. Wodociek północny, zabierający wody łączne od Jaroszewa, przecina drogę żelazną i trakt szubiński a ginie w błotach nadbrzeżnych Większego jeziora. Obszar żniński po prawym brzegu Gąsawki, gdzie rozwija się Nowe miasto, z kościołem protestanckim, na wschodzie graniczy z Górą Arcybiskupią a na płd. z Rydlewem. Składa się prawie z samych łąk torfiastych. Przy dworcu kol. żel. schodzą się bite trakty łabiszyński od Góry Arcybiskupiej i gąsawski od Podgórzyna. Na tem miejscu stoi figura, przy niej cmentarz. Most na Gąsawce łączy Stare miasto z Nowem. Sto kroków dalej ku północy stoi mostek drugorzędny a 150 kroków od Większego jeziora most drogi żelaznej. Zbiorniki wód, które na wschodnim obszarze powstały przy kopaniu torfu, odprowadza przekop do Gąsawki, drugi zaś w poprzek obszaru Rydlewa do jez. Mniejszego. Większe jezioro Żnińskie, zwykle Wielkiem zwane, wydaje ze siebie Gąsawkę, zdążającą w swym dalszym biegu do jez. Dobrylewskiego. Płn. zach. kończynę Wielkiego jeziora przydzielono do wsi Jaroszewa. Osada Wilczkowo Obersee rozłożyła się na przeciwległym brzegu. Wieś Góra Arcybiskupia leży na płd. wsch. wybrzeżu. Wielkie jezioro, nadzwyczaj rybne, było własnością arcyb. gnieźn. przed zaborem. Pleban w sąsiedniej Górze miał tu wolne rybołówstwo włokami, z połowu zaś niewodem pobierał 10tą rybę. Połów bursztynu był niegdyś tak znacznym, że go wydzierżawiano. Mniejsze jezioro żnińskie, zwykle Małem zwane, dawniej zaś Czajką, długie na 2 staje, ma w płd. części 1400 kroków szerokości. Na płn. zwęża się do 400 kroków. Do tej kończyny przypiera płd. część Starego miasta. Ztąd wypływa Gąsawka, dążąca w poprzek 1200 krok. szerokiego przesmyku do Wielkiego jeziora. Południową część przesmyku zajmuje miasto, płn. przebiega tor drogi żelaznej. Nazwę Ź. pisano do r. 1339 Znejn, Znejna, Znejno, potem do r. 1444 Znen, Znena, wreszcie Znin, Znyn. O starożytności osady świadczą podania. J. N. Sadowski upatruje w Ż. starożytną Setydawę. Tędy miała iść droga handlowa z Etruryi do Baltyku na Brzeg szląski, Wąsosz, Gostyń, Żnin, Osielsk, Swiecie. Wykopaliska przedhistoryczne w. Ż. i okolicy dużo wydają przedmiotów bursztynowych. Na widownią dziejową wyprowadza Ż. siódmy z rzędu arcybiskup gnieźn. Jakub, którego rodzic piastował tu urząd rajcy. Tenże arcyb. miał pierwszy otoczyć Ż. murem obronnym, z czego powstał i herb miasta; brama z dwiema po bokach wieżami. Jakub ze Żnina piastował godność arcybiskupią od 1119 do 1148 r. a następnia Ż. stał się ulubionem miejscem pobytu arcybiskupów. W r. 1120 wyświęcił tu arcyb. Jakub Zmisława Hegmo na bisk. wrocławskiego. Podobne uroczystości odbywały się tu wielokrotnie. Pierwszą wzmiankę o przynależności Ż. do arcyb. gnieźn. znajdujemy w bulli papiezkiej z r. 1136. Ź. był wtedy czołem dzielnicy nadanej arcybiskupom razem z dziesięcinami, opłatą targowego, jeziorami i wszelką świecką juryzdykcyą, tudzież z obszernemi włościami i ich mieszkańcami. W r. 1233 Władysław Odonicz nadał włościom tym jeszcze szersze swobody. Przy podziale Wielkopolski r. 1249 Żnin dostał się z innemi grodami ks. Bolesławowi, bratu Przemysława. W r. 1265 Ż. był centrem powiatu, który istniał jeszcze po r. 1368. W r. 1284 Przemysław przywilejem z Tłokini pozwolił arcyb. Śwince bić własną monetę w Ź. Wątpliwą jest rzeczą czy arcybiskup korzystał z tego prawa. W r. 1331 Krzyżacy najechali Ż. i zburzyli. Mury padły a ze starego zamku pozostała tylko istniejąca dotąd baszta ratuszowa. Arcybiskupi dźwignęli miasto. W r. 1338 arcyb. Janisław sprowadził do Ż. dominikanów, którym wystawił klasztor murowany i nadał kawał ziemi z ogrodem, gdzie przedtem mieszkało 5 mieszczan, tudzież wolne rybołówstwo na jeziorach Żnińskich, młyn w Kosmowie z sadzawką i 3 jatki. Następca Janisława, Jarosław Bogorya Skotnicki, zaprowadził podobno w Ż. prawo niemieckie, na które powołuje się w r. 1345 dziekan gnieźn. Wincenty, oddając Wilabsowi, synowi Zbiluta, wieś Żmujdok Żnin i bram miejskich. 15 żołnierzy pieW r. 1495 zgomorowe szerzyło należy do miast, Szczepanowo do osadzenia na takiemże prawie. W r. 1357 król Kazimierz zatwierdził przywileje Ź. i bawił kilka dni w tem mieście. Istniały wówczas dwa młyny, jeden wodny, drugi konny. Arcyb Janisław sprzedał je r. 1358 Janowi i synowi jego Marcinowi, nakładając na mieszczan obowiązek szrótowania w tych młynach. Król Kazimierz przebywał także w Ż. r. 1361. Podejmował go arcyb. Jarosław, odnowiciel miasta. W r. 1382 umarł tu następca Jarosława, arcyb. Janusz Suchywilk ze Strzelec. W r. 1383 doznał Ż. skutków wojny Nałęczów z Grzymal tami. Podczas tych rozruchów arcyb. Bodzanta przesiadywał w Ż. , ztąd jeździł na koronacyą Jadwigi do Krakowa. Władysław Jagiełło kilkakrotnie w swych wyprawach objazdach zatrzymywał w Ż. Ztąd r. 1422 nadał prawo niemieckie Kruszwicy i rozsyłał listy w sprawie Korybuta. W r. 1424 nadał dla Ż. przywilej, wedle którego wolno było mieszczanom rozwozić towary do Inowrocławia, Torunia i Łowicza bez opłaty cła. Pod koniec rządów Jagiełły wcielono Ż. i okolice do pow. kcyńskiego. W tych czasach słynęło piwo żnińskie. W r. 1444 i 1447 pożary zniszczyły miasto. Między r. 1447 a 1530 wspomina kronika szkołę, budowę nowego klasztoru dominikanów, oraz naprawę murów W r. 1458 dostawić miał Ż. szych na wyprawę malborską. rzało całe miasto. Powietrze się r. 1515. W r. 1524 Ż. które dostarczyć miały podwód wojennych W r. 1540 pojawiają się tu pierwsi dysydenci. Zachowane dotąd księgi miejskie zaczynają się od r. 1571. Urząd miejski składał z burmistrza, rajców i pisarza przysięgłego. Przy sprawach ważniejszych zasiadał także starosta arcybiskupi. Wybory burmistrza odbywały się rok rocznie. Arcybiskupi teraz coraz rzadszymi są tu gośćmi. W r. 1586 zniszczało miasto od morowego powietrza. Nadanym r. 1607 przywilejem zwalnia arcyb. Bernard Maciejowski mieszczan od różnych ciężarów, ustanawia opłaty dworskie i rozporządza, między innemi, że odtąd niewolno nikomu nabywać w mieście nieruchomości, ktoby nie dowiódł prawego pochodzenia swego, lub nie uzyskał praw obywatelskich w Ż. Ten przywilej potwierdził Jan III r. 1688 i arcyb. Michał Radziejowski r. 1689. W r. 1656 pojawił się pod Ż. wysłany z Torunia oddział Szwedów, który zajął i zburzył miasto. Pożary z r. 1692 i 1728 zniszczyły miasto i kościoły. W r. 1764 panował w Ż. głód i choroby. Kozacy porwali ztąd i uwieźli z sobą ośmioletniego Jana Śniadeckiego, słynnego później uczonego. Przy pierwszym rozbiorze dostał się Ź. pod panowanie pruskie. Miasto wcielono do nowego powiatu inowrocławskiego. Przez traktat w Tylży wszedł Ż. w skład ks. warszawskiego. W r. 1812 13 przechodziły przez Ż. różne oddziały francuzkie, wracające z Rossyi a za niemi, jak kronika głosi, ciągnęły stada wilków. W r. 1815 znowu przeszedł Ż. pod panowanie pruskie, ale zachował urządzenie miejskie z epoki ks. warszawskiego aż do r. 1853, kiedy wprowadzono nową ordynacją miejską. Przy najnowszym podziale w. ks. poznańskiego oderwano Ż. od pow. szubińskiego i zrobiono centrem nowego powiatu żnińskiego. W r. 1866 dnia 24 maja w kościele miejscowym odbyło się uroczyste odsłonięcie tablicy pamiątkowej dla Jana i Jędrzeja Śniadeckich. Ze Ż. pochodził arcybiskup Jakub 1119 1148, Piotr ze Ż. , kanonik gnieźnieński, wraz z Janem z Czarnkowa, sędzią poznańskim, i Sędziwo jem Świdwą, kasztelanem nakielskim, posłował w r. 1382 od kapituły gnieżn. i pozn. do króla Ludwika w sprawie wyboru biskupów. Franciszek ze Ż. , kustosz klasztoru św. Wincentego w Wrocławiu, wybrany 1418 proboszczem klasztornym w Czarnowąsie opolskim, zrzekł się tej godności w r. 1422 i objął probostwo w Łozinie pod Trzebnicą. Jan ze Ż. był prokuratorem konsystorskim w Krakowie r. 1444. Wawrzyńca ze 2. , magistra krakow. , wspominają zapiski Andrzeja Przekory z r. 1459. Około tego czasu żył Mikołaj ze Ż. , scholastyk kielecki, Mikołaj Żniński, kanonik trzemeszeński, zmarł r. 1479. Piotra ze Ż. , pisarza, spotykamy w Lublinie r. 1484 w otoczeniu bisk. krakow. Jana. Tu rodził się też w pierwszej połowie XVI w. Erazm Gliczner, słynny swego czasu teolog protestancki 1603 r. . Tu pobierał pierwsze nauki Klemens Janicki, ur. r. 1516 w pobliskim Januszkowie. Ztąd pochodzą bracia Śniadeccy, Jan ur. 1756 dnia 29 sierp. i Jędrzej ur. 1768 dn. 30 listop. . Żydów wykluczył ze Ż. w r. 1449 podczas wakansu arcybiskupiego wyrok kapituły gnieźn. , który miał moc obowiązującą aż do pierwszej okupacyi pruskiej. Ludność miejska zajmowała się głównie rolnictwem, rybołówstwem, zbieraniem bursztynu i warzeniem piwa. Wszystko to z czasem ustało. W r. 1577 było w Ź. 24 śl. os. , szosu podw. płaciło miasto fl. 52, a innych podatków od 86 rzemieśl. , 16 rybaków, 11 piekarek, 5 szynkarek, 4 przekupek, 3 rzeźników, 2 drelników wina gubińskiego, 20 garnców gorzałczanych, 4 beczek dorszów i 18 beczek śledzi. Reg. poborowe z r. 1618 1620, wyliczając opodatkowanie, rozróżniają rynek, sukiennice, sześć ulic i trzy przedmieścia, z których razem płacono 127 złp. 6 gr. Lustracya z r. 679 podaje 95 osiadłości i 151 placów pustych, gdzie przedtem domy stały; piwowarów 47, rybaków 12, szewców 11, krawców 19, płócienników 7, rzeźników 5, kuśnierzów i piekarzy po 4, bednarzy, kowalów i kołodziejów po 3, sukienników, zdunów i cyrulików po 2, 1 kotlarza, ślusarza, wowarowie obowiązani byli oddawać do dworu arcyb. od sztuki pszenicy, wynoszącej 24 wiertele miary kaliskiej, słodu pszennego wiertel wierzchowaty i tyleż owsa dla koni pańskich, nadto 1 2 beczki piwa. Od słodu gorzałczanego, którego powinno być w sztuce wierteli 8, wiertel wierzchowaty słodu żytniego i tyleż owsa. Sukiennicy płacili foluszowego od każdego postawu sukna po 11 gr. , czego młynarz doglądał i karbował postawy. Już w r. 1679 folusz opustoszał. Rybacy, którzy włókiem robili, płacili od niego na tydzień po 12 gr. Jeżeli ryb nie było potrzeba do dworu, za każdy obrok obowiązani byli płacić po 10 gr. do skarbu arcybiskupa. Dwaj rybacy dawali obroki dominikanom, dwaj miejscowemu komendarzowi a dwaj burmistrzowi. Rybacy, którzy włóków nie mieli, tylko pojedynczo robili, płacili do dworu rocznie po złp. 5. Z niewodów pobierali każda czwarta rybę a trzy dwór. Nadto dominikanom przysługiwała każda dziesiąta ryba niewodowa. Rzeżnicy od każdego zabitego zwierzęcia oddawali łopatkę. Garncarze każdego targu dostarczali do dworu 4 polewane garnki i tyleż prostych. Szewcy obowiązani byli dostarczać wszelkie obuwie do dworu, który im płacił za każda parę butów chłopskich po 2 zł. , za parę ciżmów męzkich po 24 gr. , za parę trzewików kobiecych po 15 gr. Jarmarków było w mieście 5. Mieszczanie płacili czynsz z włóki obsianej 3 zł. 12 gr. a od domów razem 42 zł. Starodawne swobody bractwa strzeleckiego zatwierdził i rozszerzył w r. 1547 arcyb. Mikołaj Dzierzgowski. Arcyb. Wawrz. Gębicki r. 1618 pozwolił zamiast dotychczasowego godła koguta uźywać tarczy a zamiast łuku używać strzelby. Obszerniejszy przywilej nadał r. 1688 Jan III. Na mocy tegoż król kurkowy uwolniony był od wszelkich podatków miejskich i państwowych. Wolno mu było bez opłaty robić 14 warów piwa. W r. 1781 już tak podupadło piwowarstwo w Ź. , źe król kurkowy miał tylko 4 wolne wary. Bractwo strzeleckie istnieje dotąd. Król pruski zatwierdził je r. 1844. Zawieszone było r. 1848 aż do ogłoszenia amnestyi. Przywilej bractwa rybackiego pochodził od arcyb. Jana Przerębskiego z r. 1569. Kupcom nadał przywilej bracki arcyb. Bernard Maciejowski r. 1607. Przywileje cechów zatwierdził król pruski r. 1774. Niemcy zaczęli osiadać w Ż. wraz z żydami dopiero po zaborze pruskim. W r. 1781 było w Ź. 500 dusz; 1788 r. 120 dym. , 705 dusz a w klasztorze 10 zakonników. W r. 1798 dusz 992, z tych 130 prot. ; r. 1801 było 978 mk. 123 prot. ; 1811 r. 161 dym. , 731 dusz; 1818 r. 161 dym. , 931 dusz; 1830 r. 175 dym. , 1351 dusz 121 prot. , 202 żyd. ; w 1852 r. 1772 dusz 177 prot. , 299 żyd. , 309 rolników, 165 rzemieśl. , 3 kupców, 1 aptekarz, 1 organmistrz, 15 urzędników. Dymów było 190. W r. 1871 było z przedmieściem 209 dym. , 2037 dusz 211 prot. , 428 żyd. . W środku rynka stoi baszta ze sklepieniami podziemnemi. Są to podobno szczątki obszernego ratusza, który uległ zniszczeniu w pożarze r. 1692. Z tą basztą wiąże się podanie, jakoby z jej podziemi wychodziły dwa ganki. W miejscu ratusza miał stać podobno przed r. 1118 zamek. Mury opasujące miasto ostatecznie zburzone zostały r. 1656 przez Szwedów. Ostatnią bramę rozebrano r. 1820. Po zamku arcybiskupim nie zostało śladu, ani po dworze. Kościół paraf. , p. w. św. Floryana, istniał już w początkach XII w. Dzisiejszy pochodzi z w. Nawa przedstawia na zewnątrz prostokąt z 4 okrągło wzniesionemi strzelnicami. Na zewnętrznym murze kościoła św. Michał wyżłobiony na wypalonej i glazurowanej cegle. Nad głównemi drzwiami kościoła widział Stanisław Grotkowski herb kamienny, podobny do Szreniawy. Kościół ten, znacznie uszkodzony w pożarze r. 1728, stracił wieżę. W r. 1757 podźwignął go sufragan Krzysztof Dobiński. W r. 1792 Stef. Pomian Łubieński opatrzył go nowem sklepieniem. Restaurowali go później Anzelm Brodziszewski i sufragan Józef Cybichowski. Za czasów arcyb. Łaskiego i później miał kościół żniński 8 altaryi. W r. 1529 ustanowione przy nim było kolegium wikaryuszów. Probostwo miejskie posiadało trzy wsi Skarbienice, Rydlewo i Chomiąźę Duchowną, folwark pod Ż. , grunta w mieście dla wikaryuszów i rektora szkoły, tudzież dwie zagrody dla 2 rybaków. Pleban pobierał w Ż. mesznego z każdego łanu os. po 2 gr. , inni mieszkańcy płacili kolędę po 1 2 gr. Wsi Obiecanowo, Słębowo, Grocholin, Suchoręcz i Suchoręczek, należące do innych parafii, dziesięcinowały także innym plebanom. Skarbienice odpadły od probostwa po r. 1523, Rydlewo i Chomiąża są dotąd w jego posiadaniu. Prócz Kościoła paraf. istniały w Ż. kościoły kaplice p. w. św. Trójcy i św. Ducha, tudzież kościół dominikanów. Kościołek św. Ducha założony przez mieszczan żnińskich, rozebrano w r. 1817, św. Trójcy w r. 1842. Kościół klasztorny dominikanów, p. w. św. Jana Chrzciciela, powstał snać równocześnie z klasztorem w XIV w. Wspomógł go znacznie r. 1596 arcyb. Karnkowski, wcielając do jego posiadłości beneficium górskie. Pod koniec XVII w. kościół posiadał 14000 zł. z legatów. W r. 1819 rozwiązano konwent. Kościół rozebrano r. 1821. Od niepamiętnych czasów istniała przy kościele par. i szkoła. Szpital założyło miasto r. 1519. W miejscu rozebranych zabudowań klasztornych stanął r. 1839 kościół protestancki. Synagogę zbudowano w r. 1815. Klucz żniński dóbr arcybiskupów gnieźn. obejmował wedle bulli z r. 1136 wsi Białczewin, Biskupice, Brzyskorzystew, Chomętowo, Czaple, Dobrylewo, Dochanowo, Górę, Górzyce, Grochowi Żnin Żnińskie jeziora Żobcze Żnin Żobina , Leśnicę, Łysinin, Opole, Podolin, Rybitwy, Sielec, Skarbienice, Strzelce, Sweprawie, Urzuty, Wilczkowo, Żędowo, Żerniki nad Wełna. Z tych znikły osady Czaple, Leśnica, Opole, Rybitwy, Strzelce, Sweprawie i Urzuty. Posia dłości te obejmowały około 16651 ha. Z ośmiu folwarków arcybiskupich sprzęt wynosił w r. 1685 żyta kóp 679, jarki 23, pszenicy 108, jęczmienia 222, owsa 239, grochu 35, tatarki 3, prosa 4, lnu 5, konopi 2, rzepiku 4. Wysiano na zimę tegoż roku żyta kor. 497, pszenicy 44. Bydła miały te folwarki sztuk 132, trzody 94, drobiazgu 432. Owczarze, którzy mieli własne owce, obowiązani byli polowe przychówku od dawać do dworu a od każdego uchowanego dla siebie jagnięcia płacie po 20 gr. Wsi zaciężne i czynszowe liczyły wówczas 160 gospodarzy i zagrodników na 389 włókach, a ogólna liczba poddanych wynosiła około 2200 dusz. Oddawali rocznie zł. czynszu, 125 kapłonów, 32 kóp jaj, 143 kor. owsa, 389 łokci przędzy i dziesięcinę. Po rozbiorze część tych wsi prze szła na własność rządu, za co skarb pruski płacił arcybiskupom mała kompetencyą. Wedle lustracyi z r. 1794 5 większa część wsi pozosta łych przy kluczu żnińskim opłaca do skarbu arcyb. w miejsce czynszu, robocizny i daniny w naturze, od 1 włóki roli kmiecej po 145 zł. rocznie. Z wszystkich 389 włók wypadłoby więc 58405 zł. , oprócz z propinacyi, je zior, lasów i młynów, których wtedy było 6. Od r. 1436 klucz żniński wydawany był w dzier żawę. W r. 1436 dzierżawca jest Wojciech Kot z Dębna, brat arcyb. Wincentego; r. 1465 Benedykt z Łopienna a po nim Piotr z Szamotuł, kaszt. pozn. R. 1561 arcyb. Uchański pu ścił dobra w dzierżawę Stanisł. Czarnkowskiemu. Odtąd aż do zaboru trzymano się systemu dzierżawnego. Od czasu zbudowania kolei rogozińsko inowrocławskiej miasto Ż. oźywiło się i wzmogło. Powstała tu cukrownia. R. 1873 par. Ż. obejmowała 3152 dusz, zaś dekanat żniński archidyec. gnieźnieńskiej obejmował 30623 dusz, w parafiach Barcin, Chomiąża, Gąsawa, Gębice, Góra, Kwieciszewo, Ludzisk, Mogilno, Ostrowo, Pakość, Parlin, Siedlimowo, Strzelce, Szczepanowo, Trląg, Wenecya, Wilatowo, Wójcin, Żnin. W. Ł. Żnińskie jeziora, Wielkie i Małe. Pierwsze z nich leży na wznies. 78, 7 mt. npm. , ma 3, 5 klm. długości a 2, 5 klm. szerokości, zwęża się ku północy, w miejscu gdzie z niego wychodzi Gąsawka między Jaroszewem a Wilczkowem. Przesmyk między Wielkiem jeziorem a Małem, 1 klm. szeroki, w połowie zajmuje miasto. Wybrzeża płd. i zach. są niskie, wznies. około 90 mt. npm. , wschodnie zaś od Góry Arcyb. popod Wilczkowo sięga do 103 i do 106 mt. npm. Jezioro Małe, wznies. 78, 9 mt. npm. , ma długości 2, 1 klm. , szerokości około 0, 8 klm. , zwęża się na północy do 300 kroków. Do tej kończyny przypiera południowa część Żnina. Ztąd wypływa, zdążając do jez. Wielkiego, Gąsawka. Łączy się dalej to jezioro ze Skarbienickiem. Wpada do niego rzka Karkoszka, płynąca od Sarbinowa. Ob. Szubin t. , 59. W. Ł. Żobcze, pow. zasławski, ob. Żabcze. Żobina al. Antonowka, wś nad rzką Pietrowką, pow. gżacki gub. smoleńskiej, gm. Stołbowo, 23 dm. , 149 mk. , fabryka tkacka. Żobiszkis żmujdz. , ob. Żabiszki. Żobocz al. Żabocz, wś na rzką Szlamarką, pow. radomyski, w 3 okr. pol, gm. Potyjówka, par. praw. Janówka, o 20 w. od Radomyśla, ma 66 mk. Należała do dóbr Janówka, poprzednio Michałowskich, od 1882 r. Korczakow Siwnickich. Żobryn, w dokum. Żebryn, wś przy ujściu Stubły do Morynia, pow. rówieński, gm. Derażne, par. praw. Dżuksin o 2 w. , na płd. wsch. od Żukowa, 987 dzies. Własność hr. Antoniny Olizarowej. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. wś Żobrin należy do Beresteczka p. Chwiedory Działyńskiej, która płaci z tąd z 2 dym. , 2 ogr. W 1583 r. należy do Klewania kn. Jurja Czartoryskiego, wnoszącego z tąd z 4 dym. ,. 5 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 55, 88. Żochel al. Zochel, os. młyn. , pow. nieszawski, gm. Czamanin, par. Świerczyn, ma 11 mk. , 8 mr. dwor. Młyn wodny. W 1827 r. 1 dm. , 7 mk. Żochów, dziś Rzochów, miasteczo, w pow. mieleckim. Do podanych pod nazwa Rzochów szczegółów, tu dodajemy pominięte tam dane. W r. 1379 w Wiślicy Niemierza z Galowa w pow. stopnickim sprzedaje swe wsi Żochów i Trześń, Janowi z Tarnowa, kasztel. sandomierskiemu, za 300 grzyw. Kod. dypl. pol. , III, 321. Zapewne tenźe Tarnowski, mając w przyległym Rzemieniu swą rezydencyą zamek, założył na obszarze Ż. miasto. W r. 1439 biskup krak. Zbigniew Oleśnicki przyłącza świeżo załoźoną wieś Odsiekę do par. w mieście Żochowie Kod. dypl. pol. , III, 397. W r. 1506 Stanisław Tarnowski, dziedzic Źochowa, płaci 26 grzyw. z dóbr swych Żochów, Kiełków, Golczów, Książnice, Podleszany, Górki, Zdrzarzec, Tuszymia, Kościelów, Wola Ocieka, Kolbuszowa, Wyryna, i Wadowice. W r. 1536 miasto jest własnością Stan. Tarnowskiego, kaszt. sądeckiego. Mieszczanie płacą czynsz z łanów i odrabiają pewną liczbę dni, rzeźnicy dają 2 grz. i 6 kamieni łoju, rybacy 2 grzyw. Ogółem czynsze wynoszą 18 grzyw. 61 2 gr. , 30 korcy owsa i 30 kapłonów. Dochód z młyna, w sumie 21 grzyw. , pobierają mansyonarze w Żochowie Paw. , Małop. , 468 i 502. W r. 1581 miasto daje szosu fl. 12 gr. 24. Komorników 3 po 6 gr. , rzemieśl. 5, łaziebnik ubogi, młyn dziedziczny o 2 koł. , 3 banie gorzałczane, 2 Żobiszkis Żobocz Żobryn Żochel Żochów Żodzie Żodzień Żodzin 2 łany miejskie. Ogółem fi. 24 gr. 27 ib. ,. Zochówko, fol. , pow. płocki, gm. i par. Staroźreby, odl. 33 w od Płocka, ma 2 dm. , 34 mk. , 220 mr. W r. 1827 było 2 dm. , 29 rok. Żochowo 1. dawniej Żochowo ecclesiastica, wś i fol. nad rz. Płonką, pow. płocki, gm. Staro źreby, par. Góra, odl. 32 w. od Płocka, ma 6 dm. , 78 mk. , 3 mr. W 1827 r. było 10 dm. , 74 mk. W r. 1885 fol. Ż. rozl. mr. 553 gr. or. i ogr. mr. 495, łąk mr. 26, past. mr. 11, lasu mr. 8, nieuż. mr. 13; bud. mur. 3, drew. 7; płodozm. 9 i 10pol. , pokłady torfu. Wś Ż. os. 40, mr. 47; wś Półwierzbick os. 4, mr. 3. W XVI w. istniał tu kościół parafialny. Do par. należały wsi Rogowo, Falęcino, Sarzyno, Bylino, Płonna Pań ska i Szlachecka. W r. 1578 w Ż. jest 5 dzia łów, mających 23 4 łan. , 5 zagr. z rolą, 1 bez ro li, młyn Paw. , Maz. , 103. Kiedy przestała istnieć parafia, niewiadomo. Por. Żukowo 1. . 2. Ż. , fol. , pow. rypiński, gm. Gujsk, par. Ligo wo, odl. 30 w. od Rypina, ma 17 dm. , 187 mk, W r. 1886 fol. Ż. rozl. mr. 957 gr. or. i ogr. mr. 634, łąk mr. 56, past. mr. 39, lasu mr. 195, nieuż. mr. 33; bud. mur. 7, drew. 9; płodozm. 8 i 10pol. , las urządzony, pokłady torfu. 3. Ż. , kok, pow. rypiński, gm. Szczutowo, par. Łukomie, odl. 22 w. od Rypina, ma dom modlitwy ewang. , szkołę, 36 dm. , 307 mk. , 635 mr. 4. Ż. Podbiele, wś, pow, łomżyński, gm. i par. Szumo wo. Mieszka tu drobna szlachta. Spis z r. 1827 podaje Zochowo Podbiele, miały 15 dm. , 94 mk. W reg. pobor. , pow. nuroostrowskiego z r. 1578 Zochowo podane w liczbie wsi szlachty zagro dowej. Andrzej Podbielski i Tomasz Żochowski płacą tu od 71 2 łan. i 2 mr. Paw. , Maz. , 404. Br. Ch. Zochowo, niem. Sochow, wś i dobra ryc. , w Pomeranii, pow. słupski, st. p. i par. ew. Lupowo, par. kat. Słupsk. R. 1885 liczyła wś 51 mk. ew. , dobra 189 mk. Żochowszcyzna, wś włośc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , o 41 w. od m. Wilejki, przy b. dr. poczt. z Mołodeczna do gran. pow. mińskiego, 4 dm. , 46 mk. prawosł. Żochtowicze, dobra, pow. połocki, własność Aleksandrowiczów 201 dzies. i Benedykta Druchowiny 348 dzies. . Żochy 1. wś, pow. sokołowski, gm. Dębe Nowe, par. Kossów, ma 45 dm. , 370 mk. , 1886 mr. W. 1827 r. było 53 dm. , 316 mk. Istniały w XVI w. 2. Z. Stare i Ż. wś nad rz. Dzieżą, pow. mazowiecki, gm. i par. Piekuty Mieszka tu drobna szlachta. Istniały w XVI w. W 1827 r. Z. Stare miały 12 dm. , 86 mk. , a Ż. Nowe 19 dm. , 131 mk. 3. Ż. Tybory, pow. mazowiecki, ob. Tybory 1. . 4. Ż. Wielkie i Ż. Brodzięcin, wś i fol. , pow. ciechanowski, gm. Ojrzeń, par. Kraszewo, odl. 14 w. od Ciechanowa, ma 17 dm. , 279 mk. W r. 1889 fol. Ż. Wielkie rozl. mr. 1235 gr. or. i ogr. mr. 856, łąk mr. 47, lasu mr. 280, w odpadkach mr. 27, nieuż. mr. 26; bud. drew. 20, mur. 3; płodozm. 6 i 10pol. Las nieurządzony, wiatrak, cegielnia. Wś Ż. Wielkie os. 26, 8, mr. 197; wś Brodzięcino os. 23, mr. 67. W r. 1885 fol. Ż. Brodzięcino, r. 1869 odzielony od dóbr Żochy Wielkie, rozl. mr. 562 gr. or. i ogr. mr. 401, łąk mr. 27, lasu mr. 122, nieuż. mr. 13; bud. drew. 10, las nieurządzony. W r. 1827 było 14 dm. , 94 mk. W r. 1567 były Ż. Sostaki 5 działków, Ż. Średnie 9 dział. , Ż. Wielkie 7 dział. i w Brodzieczynie Piotr Żochowski, podkomorzy ciechan. , płacił od 4 wł. i 11 2, wś, pow. ostrołęcki, gm. i par. Piski. Mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 20 dm. , 140 mk. Wspomniane w aktach są dowych łomżyńskich w r. 1443. R. 1578 we wsi Żochi Milian było w 7 działach 9 1 2 łan. Paw. , Maz. , 384. Br. Ch. Żocie, niem. Soczien, wś, pow. łecki, st. p. Kallinowen. Żodejki, wś, pow. wiłkomierski, wchodziła w skład sstwa Kurkle, oderwana od sstwa onikszciańskiego. W spisie miejscowości nie podana. Żoden, ob. Żodzień. Żodgajle, uroczysko, pow. rossieński, gm. Taurogi, o 68 w. od Rossień. Żodino, Żodyno, ob. Żodzin. Żodowa, al. Żadowo Stare, wś włośc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Ilino o 7 w. , odl. o 40 w. od Wilna, ma 8 dm. , 40 mk. 8 praw. i 132 katol. , podług innych zaś źródeł 76 mk. Porów. Onżadowo. Żoducz, jezioro, pow. piński, przy samej granicy pow. mozyrskiego, w kotlinie, rz. Horynia, w gm. Płotnica, długie na 3 4 w. , szerokie na kilkadziesiąt sąż. A. Jel. Żodyka, rzeczka, w pow. szawelskim, prawy dopływ Szuszwy. Żodyń, wś, pow. babimojski, ob. Zodyń. Żodzie 1. wś, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Przytulanka, o 42 w. od Białegostoku, 209 dzies. ziemi włośc. 64 łąk i pastw. , 14 nieuż. . 2. Ż. , zaśc. , pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Muśniki o 4 w. , okr. wiejski Opigosze, o 41 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. , w spisie z 1865 r. podana jako wś, mająca 12 dusz rewiz. ; należała do dóbr Montygaliszki Hryniewiczów. Żodzień, Żodeń, uroczysko leśne, na prawym brzegu rz. Stwigi, pow. mozyrski, gm. Turów. Żodzin al. Zodzino Żodin al. Żodyno, wś niegdyś radziwiłowska i st. dr. żel. moskiewskobrzeskiej nad rzką. Podżodzinką, lew. dopł. Plisy, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Smolewicze, o 19 w. od Borysowa. Wś ma 32 osad; cerkiew paroch. p. w. św. Piotra i Pawła, fundacyi ks. Radziwiłłów, uposażona z da Zochówko Żochowo Zochowo Żochowszcyzna Żochtowicze Żochy Żocie Żodejki Żoden Żodgajle Żodino Żodowa Żoducz Żodyka Żodyń Żnińskie jeziora Żogiany Żogi wnych zapisów 31 2 włókami ziemi i łąk. Kapli ce św. Mikołaja we wsi Sudobówce, Opieki N M. F. we wsi Ostrowice i św. Michała we wsi Pierełazach. Około 1000 parafian, Szkoła wiejska. SI. dr. żel moskiewskobrzeskiej Ź. , mię dzy stacyami Witgensztejnska o 21 w. a Bo rysów o 18 w. , odległą jest o 380 w. od Brze ścia i 646 w. od Moskwy. A. Jel Żodziszeczki, wś wł. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 57 w. od Wilna, 3 dm. , 19 mk. kat Żodziszki 1. mstko i dobra skarb. na pr. brzegu Wilii, o 272 w. od jej źródeł, pow. święciański, w 4 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Dubotówka o 7 w. , pod 54 37 płn. szer. a 44 6 wsch. dług. , odl. o 70 w. od Święcian a 154 w. od Wilna. Mstko ma 527 mk. ; w 1859 r. było tu 39 dm. , 222 mk. , w 1865 r. zaś 124 dusz rewiz. w części dawniej Miłaczewskiah, potem Bokszańskich i 11 dusz w części skarbowej. Posiada kościół paraf. katol. murow. , p. w. św. Trójcy, dom modlitwy żydowski. Parafia katol. , dekanatu świrskiego, 4115 wiernych. Kaplica w Podstarzynie. Folw. ma 1 dm. , 18 mk. 3 prawosł. , 12 katol. , 3 żydów; gorzelnia i cegielnia. O 3 w. od Ż. znajduje się wir na Wilii, zwany Rewiat. Ż. , położone w pow. dowgowskim, w pierwszych latach XVI w. należały do Pod bipiętów, z których Marcin i Jan Michajłowicze al. Michnowicze Podbijpietycze w 1522 r. sprzedają Janowi Zabrzezińskiemu, marszałkowi w. lit. , wwdzie nowogródzkiemu, synowi Jana, zamordowanego przez Hlińskiego. Kupno to potwierdził król Zygmunt w 1523 r. Met. Lit. , 2 i 10. Po Zabrzezińskich, zapewne droga sukcesyi, spadły dobra tutejsze na rodzinę Kiszków, protegowani przez których kalwini zaczęli tu osiadać i wznieśli nad brzegiem Wilii zbór murowany. Późniejszy dziedzic Ż. Hieronim Machowicz Komar wzniósł tu na początku XVII w. murowany kościół katol. , p. wez. św. Trójcy, a syn jego Krzysztof, rotmistrz królewski, hojnie takowy uposażył i d. 12 września 1612 r. potwierdził nadanie ojcowskie i ztąd uważany jest za pierwszego fundatora ob. Akta dyec. wileńskiej, ks. IV, str. 1547. D. 20 grudnia 1612 r. fundował on przy kościele plebanią i szkółkę parafialną. Niebyła to jednak pierwotna fundacya, albowiem już w 1567 r. istniał kościół paraf. w Ż. , pod tym bowiem rokiem znajdujemy w aktach dyec. wileńskiej dokument kolacyjny altaryi żodziskiej. Barbara, córka Władysława Komara, sędziego ziemskiego oszmiańskiego, wniosła Ż. w dom Mickiewiczów nie zaś Minkiewiczów jak ogólnie podają na podstawie kalendarza większego Poszakowskiego. Okazuje się to z wyroku banicyi, jaki w r. 1689 uzyskała Teodora Zofia Pacowa, wojewodzina trocka, na Kazimierzu Mickiewiczu, podstarościm oszmiańskim, i żonie jego Barbarze Komarównie, za sprzeciwieństwo w odprawie w majątku ich Żodziszkach, sumy złp 1500 jej przysądzonej Met. Lit. , Ks. Sp. sąd. , 155, u Wolffa, Pacowie. Taż sama Barbara z Komarów Mickiewiczowa wraz z synem swoim ks. Adamem, jezuitą, fundowała w Ż. kolegium jezuickie, zwane Verbipolitanum, zbudowała wielki klasztor, i majętność swą zgromadzeniu przekazała. Hojnie uposażeni jezuici utrzymywali tu szkołę, w której, jak domyśla Łukaszewicz, wykładano tylko nauki elementarne do reforyki ob. Kalendarz Poszakowskiego w spisie dobrodziejów zakonu, oraz Historyę szkół Łukaszewicza, t. IV, 194. Ż. , nazywane już mstkiem w nadaniu Komara 1612 r. , otrzymały przywilej miejski od Stanisława Augusta w 1774 r. Po kassacie zakonu otrzymał Z. , trata z których oszacowaną była na 22, 000 złp. , Teodor hr. Laskarys, pułkownik w. lit. , z ewikcyą na sumię 237, 000 złp. na Przegalinie. Po Laskarysach dobra Z. rozdrobniły się, przechodząc na własność kilku rodzin. Obecny kościół paraf. na początku b. wieku, po upadku dawnego, przerobiony został przez miejscowego proboszcza ks. Staniewicza z murów byłego zboru kalwińskiego. 2. Z. , wś i dwa folw. , pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce o 5 w. , okr. wiejski Ajciuny, o 56 w. od Trok. Wś miała 8 dusz rewiz. ; jeden z folw. 6 mk. katol. , drugi 34 katol. i 6 machomet. W 1865 r. własność Skarzyńskich i Jakubowskich. 3. Ż. 1 i 2, dwa zaśc. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Mejszagoła o 11 w. , okr. wiejski i dobra Izmailskich Rostyniany, o 14 w. od Wilna, 2 dm. , 21 mk. katol. w 1865 r. 8 dusz rewiz. . 4. Ż. , wś i folw. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 11 w. , okr. wiejski Bijuciszki, o 55 w, od Wilna. Folw. ma 1 dm. , 26 mk. katol. , wś 12 dusz rewiz; własność Ślepściów. J. Krz. Żogajcie 1. wś, pow. rossieński, gm. Aleksandrów, par. Wojnuty, o 98 w. od Rossień. 2. Z, wś, pow. szawelski, gm. Wieksznie, o 74 w. od Szawel. Żogi 1. wś, pow. rossieński, gm. Aleksandrów, o 111 w. od Rossień. 2. Z. , dwór, pow. rossieński, gm. Mańkuny, o 10 w. od Rossień. 3. Z. , Żogie, wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 123 w. od Rossień. 4, Ż. , wś, pow. szawelski, gm. Gruździe, o 17 w. od Szawel. 5. Ż. , ob. Żagi. Żogiany, wś, pow. rossieński, par. Betygoła. Żoginie, żmujdz. Żajginia, w dokum. Żojginie, mstko i dobra, pow. rossieński, w 2 okr pol. , gm. i par. Szydłów, o 18 w. od Rossień a 51 w. od najbliższej st. dr. żel. Radziwiliszki Mstko miało 42 dm. , 485 mk. , kościół katol. filialny, gorzelnię, młyn wodny; dobra, własność hr. Zabiełłów, dzies. 820 lasu, 121 nieuż. . Kościół tutejszy fundowany był pierwiastkowe w XVII w. przez Kierdejów, bo w spisie ludności żmujdzkiej w 1662 r. Ż. wykazane są jako mstko. Było ono wówczas dziedzictwem Żochówko Żodziszeczki Żogajcie Żodziszki Żoginie Żogunie Żodziszeczki Żogiszki Żogłowszczyzna Żogły Żogoty Żogowo Żohały Żohatyn Żojdziki Żojginie Żokajmie Zokajnie Żolibór Żolibórz Żolikalwie Żoliszki Żolnak Żolpie Zół Zołądczanka Żołądek Żołądkiszki Żołądowo Żołądź Żołciszki Władysława Kierdeja. Dzisiejszy kościół, p. w. św. Antoniego, wzniósł z drzewa w 1762 r. Jakub Nagórski, podkomorzy żmujdzki, dla fundowanych przez siebie tu ks. franciszkanów. Klasztor został skasowany w 1832 r. , kościół zaś oddany duchowieństwu świeckiemu. Dobra od Kierdejów przeszły droga spadku do Roemerów, następnie należały do Bułharynów, od których kupili Zajączkowscy, od tych droga wiana przeszły do Komarów, w końcu do Zabiełłów. J. Krz. Żogiszki, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 65 w. od Nowoaleksandrowska. Żogłowszczyzna, zaśc. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Krajsk o 4 w. , okr. wiejski i dobra, Kamieńskich, Szuszków, 5 dusz rewiz. w 1865 r. . Żogły, zaśc. szl. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o w. tol. od Święcian, 1 dra. , 7 mk. kaŻogoty, łotew. Żogoti, wś nad Rzeżycą, pow. rzeżycki, par. Duksztygał Szadurski, własność dawniej Wereszczyńskiego, od 1864 r. admirała Samuela Mofeta, 1837 dzies. 813 dzies. ziemi włośc. , 467 lasu. Most na rzece. Żogowo, st. dr. żel. warszawskopetersbur skiej, w gub. pskowskiej, pomiędzy st. Fedosińskaja o 14 w. a Pytałowo również o 14 w. , odległa jest o 331 w. od Petersburga, 167 w. od Dyneburga a 719 w. od Warszawy. Żogunie, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 37 w, od Poniewieża. Żohały, wś, pow. prużański, w 1 okr, pol. , gm. Noski, o 13 w. od Prużany, wraz z wsiami Hawryłki i Decy 170 dzies. ziemi włośc. 46 łąk i pastw, 29 nieuż. Żohatyn, wś, pow. dobromilski, 40 klm. na płn. zach. od Dobromila, 12 klm. na płn. zach. od sadu pow. i urz. poczt. w Birczy. Na płn. wsch. leży Piątkowa, na wsch. Kotów, na płd. wsch. Lipa Górna, na zach. Jawornik Ruski, na płn. zach. Dylągowa w pow. brzozowskim. Środkiem wsi płynie pot. Jawornicki, dopł. Sanu. Własn. wiek. ma roli or. 275, łąk i ogr. 49, pastw. 120, lasu 663 mr. ; własn. mn. roli or. 799, łąk i ogr. 111, past. 255, lasu 19 mr. W r. 1890 było 145 dm. , 798 mk. w gm. , 4 dm. , 41 mk. na obsz. dwor. 724 gr. kat. , 93 rz. kat. , 22 izr. ; 798 Rus. , 41. Par. rz. kat. w Dylągowej, gr. kat. w Jaworniku Ruskim. We wsi jest cerkiew p. w. św. Dymitra i szkoła 1klas. Żojdziki, Żojdyki, Żajdziki, wś, pow. dzisieński, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra Korsaków, Jazno o 6 w. , o 19 w. od Dzisny, 5 dm. , 43 mk. prawosł. w 1865 r. 12 dusz rewiz. . Żojginie w dokum. , ob. Żoginie. Żokajmie, wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Skawdwile. Walentynowiczowie mają tu 15 dzies. , Wertelowie 1 dzies. , Juszkiewiczowie 53 1 2 dzies. 4 nieuż. . Zokajnie, wś, pow. rossieński, gm. Aleksandrów, o 110 w. od Rossień. Żolibór, pow. rzeczycki, ob. Żalibor. Żolibórz, nazwa wzgórza nad Wisłą na obszarze Warszawy. Stały tu budowle szkoły i konwiktu pijarskiego. Obecnie weszły one w skład zabudowań cytadeli warszawskiej. Ob. Tyg. Illustr. z r. 1860, t. II, . Żolikalwie, dwór, pow. rossieński, gm Szweksznie, o 124 w. od Rossień. Żoliszki, wś, pow. rossieński, paraf. Taurogi. Żolnak, szczyt górski 863 mt. , na obszarze gm. Ordzowiany, w hr. spiskiem. Żolpie 1. , wś, , dobra, pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Rossienie o 29 w. , paraf. Widukle, własność Płuszczewskich, 807 dzies. 160 lasu. Posiada kaplicę katol. 3. Z. , dwór, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm Kleimy, par. Lale, własność Mikszewiczów, 140 dzies. 30 lasu, 3 nieuż. . Buszyński w Opisie pow. rossieńskiego wymienia w par. lalskiej dwa dwory Ż. , z których jeden należał do Płuszczewskich, drugi do Butkiewiczów. 4. Z Bały, wś, tamże. Ks. Kolesiński ma tu 19 dzies. 3 nieuż. . 5. Ż. , wś, pow. rossieński, gm. Szweksznie, par. Wojnuty, o 94 w. od Rossień. Zół. .. , por. Żuł. .. Zołądczanka, Żołudczanka, rzka, w pow. lidzkim, ob. Żołudka. Żołądek, fol. pryw. nad rzeczką bez nazwy Żołudczanką, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 42 w. od Lidy, 1 dm. , 51 mk. Żołądek al. Żołądki, pustkowie, w pow. ostrzeszowskim, o 4 klm. na zach. płd. od Mikstata, nad rz. Piekielnicą. Żołądkiszki, wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 53 w. od Kowna. Żołądowo, ob. Żołędowo. Żołądź, białoros. Żołudź, folw. nad rzką Ptycz, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Citwa, par. katol. Błonie, o 54 w. od Ihumenia. Jest to cząstka dóbr Citwa, bardzo dawnego dziedzictwa Janiszewskich. Przy podziale spad ku w ósmym dziesiątku b. w. pomiędzy synów Ludwika Janiszewskiego, b. marszałka pow. ihumeńskiego, Ż. wraz z domin. Onufrów dostał się Ignacemu. Całość dóbr wynosi 1 ki, w tem Ż. ma 10 1 2 włók. Grunta lekkie, łąk wielka obfitość. W ostatnich latach miej scowość ta została skanalizowaną przez rz. Citewkę ku Świsłoczy. A. Jel. Żołciszki 1. wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. i par. Owanty, o 27 w. od Wiłkomierza. Włośc. Olechno ma 173 dzies. 40 lasu, 25 nieuż. , Putno 68 dzies. 2. Z. , dobra, tamże, o 33 w. od Wiłkomierza, własność Kaczyńskich, wraz z Podczulbiami mają 190 dzies. Żołędzino 20 lasu, 2 nieuż. . Dawniej jedne z nich należały do Bucewiczów, drugie do Pomarnackich. Zółcz 1. dawniej Wielki i Mały, wś dwor. , w pow. gnieźnieńskim witkowskim, ma urząd okr. , st. cyw. i par. ew. w Czerniejewie, tamże st. kol. żel. na linii GnieznoJarocin, pocztę w Żydowie, szkoły i par. kat. w Jarząbkowie, sądy w Gnieźnie. Obszaru 396 ha, 5 dym. , 112 dusz. 2. Ż. , holędry, w temże położeniu, ob szaru 80 ha, 8 dym. , 42 dusz, z tych 39 katol. Leżą na wsch. płd. Czerniejewa, płd. Żydowa i Gniezna, pod Jarząbkowem. W r. 1580 miał tu w Starym Ż. Wawrz. Żołecki Drigant 1 2 łanu os. , Elżbieta Grzybowska 3 4 łanu os. , Jan Zołecki 1 2 łanu, Piotr Węgierski 1 2 łanu, Wojc. i Maciej Przyborowscy 1 2 łanu, Kasper Kowal ski 1 łan, 2 zagr. , 1 rzem. W Ż. Małem mieli Tomasz i Jan Poklękowscy 1 2 łanu, Mikołaj Żołecki 1 łan, Tomasz Skorbaszewski 1 łan, Marcin Judzki i Anna Smiszewska 1 łan. W r. 1793 dziedziczyli tu Michał Trompczyński, Józef Lipski i Piotr Rokoszewski. W. Ł. Żołcza, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, w obrębie sioła Płotnica, przy dworzyszczu Cimoszowszczyznie, obecnie gm. Płotnica, wspo mniane w dokum. z XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 199. A. Jel. Żołczów, wś. pow. rohatyński, 13 klm. na płd. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Rohatynie. Na płn. leżą Czesniki, na wsch. Lipica Górna, na płd. Sarnki Górne i Ujazd, na zach. Putiatyńce, na płn. zach. Puków. Z obszaru płn. płynie mały potok na płn. i podąża do pot. Studenego, dopł. Gniłej Lipy; z obszaru płd. podąża potok do Gniłej, Lipy. Własn. więk. ma roli or. 1001, łąk i ogr. 128, pastw. 43 mr. ; wł. mn. roli or. 1212, łąk i ogr. 250, pastw. 48 mr. W r. 1890 było 124 dm. , 840 mk. w gm. , 2 dm. , 28 mk. na obsz. dwor. 773 gr. kat. , 50 rz. kat. , 40 izr. ; 838 Rus. , 14 Pol. , 16 Niem. . Par. rzkat. w Podwysokiem, gr. kat. w miejscu, dek. rohatyński. Do par. należą Danilcze i Ujazd. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała, szkoła 4klas. i kasa poż. z kapit. 612 złr. Żółczyce, wś i fol, pow. opatowski, gm. Opatów, par. , ma 11 dm. , 214 mk. , 349 mr. dwor. , 76 włośc. W 1827 r. było 8 dm. , 39 mk. Wchodziły w skład dóbr Niekisiałka. Dobiesław de Zolcicze występuje w dok. z r. 1430, tyczącym się sprzedaży wsi Żerniki Kod. dypl. pol. , III, 394. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 we wsi Żolczicze Józef Ożarowski płaci od 1 zagr. z rolą i Klemens Brzeski od 2 kom. , 1 rzem. , 1 ubogiego Paw. , Małop. , 180. Żołdaki, wś nad Sejmem, pow. konotopski gub. czernihowskiej, gm. Konotop, 95 dm. , 607 mk. , cerkiew. Żołdek, nazwa na obszarze dóbr Łąkie Zwiastowe, w pow. włocławskim. Żołędnica 1. niem. Zolendnice, wś gosp. , w pow. rawickim, ma urząd okr. i sąd w Boja nowie, urz. st. cyw. i par. ew. w Górce, pocztę w Sarnowej, st. kol. żel. w Rawiczu, na linii Leszno Poznań, szkołę katol. i paraf. w Zakrzewie, ew. w Sarnowej. Obszaru 160 ha, 14 dym. , 181 dusz 27 ew. . 2. Ż. , wś dwor. , w temże położeniu, ma 499 ha, 5 dym. , 129 dusz 21 ew. . Do podatku grunt. oszac. czysty dochód na 639 mrk. Leży na zach. Górki Miejskiej, płn. wsch. Rawicza, płn. Sarnowy. W r. 1310 przydzielone do powiatu ponieckiego. W r. 1550 mają 12 łan. os. , 2 zagr. 3. Ż. , niem. Eichelberg i Eichelpfahl, wzgórze i bagno, w pow. skwirzyńskim pod Osiekiem. W. Ł. Żołędowo. wś nad rz. Wkrą, pow. płoński, gm. Szumlin, par. Joniec, odl. 16 w. od Płońska, ma 6 dm. , 78 mk. , 262 mr. W r. 1827 było 6 dm. , 9 mk. , par. Cieksyn. R, 1578 wś Zolendowo, w par. Cieksyn, płaci od 1 łanu, przez szlachtę zagrodową uprawianego Paw. , Maz. , 317. Żołędowo 1. wś gosp. , w pow. bydgoskim, ma urz. okr. , urz. st. cyw. i pocztę w Dobrczu, st. kol. żel. w Maksymilianowie, na linii BydgoszczGdańsk, szkołę katol. i parafią w miejscu, par. ew. i sąd w Bydgoszczy. Obszaru 231 ha, 26 dym. , 184 dusz 16 ew. . 2. Ż. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 4028 ha, 54 dym. , 577 dusz 95 ew. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 16412 mrk. W r. 1296 we Włocławku, w obec książąt Lestka i Przemyśla comes Bronisius haeres de Glusow pozwał opata klasztoru byszowskiego o zwrot nieprawnie przywłaszczonego lasu, który należał ad suam hereditatem que Zolandowo dicitur. Wyrok wypadł jednak na korzyść opata Ulanowski, Dokum. kujawskie, 232, Nr. 58. W r. 1583 Woje. Żołędowski płacił tu od 11 łan. km. i 5 zagrod. Na obszarze Ż. założone zostały pierwsze kolonie niemieckie z funduszu 100 mil. marek, jeszcze przed uchwaleniem ustawy kolonizacyjnej przez sejm pruski. Rząd kupił te dobra z rąk czysto niemieckich od Hansa v. Kleista, porucznika rezerwy, zięcia znanego króla kolejowego Strousberga. Ż. był niegdyś własnością Moszczeńskich, później w posagu otrzymał je Mycielski, i stracił. Do Ż. należą folw. Jagodowe, Nekla, Dąbrowo, Zdroje i lasy żołędowski i stulicki. Dobra te obejmują 3985 ha, z czego wypada na role i ogrody 1552, na łąki 41, las 2030, drogi, nieużytki itp. 160, wody 7 ha. Była gorzelnia parowa, młyn parowy i cegielnia. Rząd zapłacił za dobra 1100000 marek. Żołędzino al. Żołęcin al. Żołencin, wś gosp. , w pow. obornickim, ma urz. okr. , st. cyw. , sąd, parafie, pocztę i st. kol. żel. w Rogoźnie, szkoły w Garbatce. Obszaru 120 ha, 3 dym. , 25 dusz 2 katol. . Leży nad Wełną, na zach. Rogoźna, Żogiszki Żołcza Żołczów Żołdaki Żołędnica Żołędowo W r. 1580 ma tu Andrzej Zbiszewski 2 półłan. os. i 4 zagr. W r. 1793 z rąk kapituły pozn. przeszła wieś na królewszczyznę. W. Ł. Żółkiew, wś i fol. nad rzką Żółkiewką, pow. krasnostawski, gm. i par. Żółkiewka. Leży śród płaskowzgórza lubelskiego, sięgającego w okolicy do 840 st. npm. , na zach. od osady Żółkiewka około 10 w. na płd. od Sobieskiej Woli a 24 w. od Krasnegostawu, posiada szkołę początkową, 11 dm. , 94 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 124 mk. Jestto starodawne gniazdo rodu Żółkiewskich, podobno przybyłych tu z Mazowsza. Na obszarze Ż. założyli oni r. 1592 miasteczko nazwane Żółkiewka. Jeden z nich Stanisław, później wojewoda bełzki, zakupił znaczne dobra w ziemi lwowskiej i tam na obszarze wsi Winnik syn wojewody, także Stanisław, głośny hetman, założył przy końcu. miasto i zamek warowny, który nazwał Żółkiew. Żółkiew, miasto powiatowe w Galicyi, pod 50 4 płn. szer. a 41 36 wsch. dług. od, 28 klm. na płn. płn. zach. od Lwowa. Na wsch. i płd. wsch. leży Soposzyn, na płd. Skwarzawa, na zach. Glińsko, na płn. zach. Winniki. Przez miasto płynie Świnia, dopływ Raby. Obszar miasta wynosi 2 445 ha. W r. 1890 było 795 dm. , 7143 mk. 1919 gr. kat. , 1430 rz. kat. , 3783 izrael. , 11 innych wyzn. ; 5120, 1464 Rus. , 504 Niem. , 3 innej narod. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. żółkiewski, archidyec. lwowska. Parafią fundował Stanisław Żółkiewski, kanclerz i hetman w. kor. , aktem z dnia 12 sierp. 1620 r. Kościół farny był kolegiatą, której proboszcz miał utrzymywać 6 wikarych, dwóch mansyonarzy, bakałarza, nauczyciela szkoły parafialnej, organistę i kantorów. Do parafii należą wsi Bojaniec, Derewnia, Fujna Krechowska, Glińsko, Hucisko Krechowskie, Krechów, Kulawa, Kunin, Lipina, Lubella, Macoszyn, Majdan Polany, Mokrotyn, Opłytna, Ruda Krechowska, Skwarzawa Nowa, Skwarzawa Stara, Soposzyn, Turynka, Wiązowa, Winniki, Wola Wysocka i Zameczek. Kościół paraf. wznosi się w rynku na wzgórzu, usypanem przez jeńców bisurmańskich. Założył go Stanisław Żółkiewski w r. 1604, a budowę ukończono r. 1620. Jest to piękna budowla w stylu włoskim, w kształcie krzyża, z kopułą w środku. W r. 1623 uroczyście poświęcił kościół arcyb. lwowski Jędrzej Pruchnicki, w orszaku duchowieństwa, z wielką okazałością. W r. 1677 Jan III upiększył kościół malowidłami i pomnikami. Książę Michał Kazimierz Radziwiłł, nabywszy Żółkiew od ostatniej dziedziczki z rodu Sobieskich, Maryi Karoliny de Bouillon, fundował w r. 1742 przy kollegiacie żółkiewskiej opactwo. Pierwszym opatem był ks. Jerzy Mocki, proboszcz kollegiaty, a po jego śmierci 1747 Jerzy Laskarys, biskup zenopolitański. W r. 1757 powołano Laskarysa do Rzymu, a kollegiata, pozbawiona Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 167 przełożonego, chyliła się do upadku. Pomniki znajdujące się w kościele żołkiewskim niszczały i stan ich musiał być opłakany, skoro ówczesny arcyb. lwowski Wacław Hieronim Sierakowski nakazał r. 1767 kollegiacie żółkiewskiej napisy uszkodzone na pomnikach fundatorów odnowić, a obrazy i cymboryum hebanowe mieć w lepszem poszanowaniu. W r. 1770 wybuchło powietrze morowe, którego ofiarą padli wszyscy księża kollegiaty, tak że kościół musiano zamknąć. W r. 1800 umarł w Rzymie opat Laskarys, a kościół żółkiewski przestał być kollegiatą. Tytuł opata źółkiewskiego nadawany bywa odtąd czasami jako honorowy. Pomniki i obrazy niszczały odtąd w świątyni coraz bardziej. Z rozkazu władzy obwodowej zatarto na pomniku Żółkiewskiego napis wieszczący odrodzenie się mściciela z kości poległych za wiarę i ojczyznę bohaterów. Dopiero w r. 1825 przeznaczyły Stany galicyjskie na prośbę ks. Jakuba Mikołajewicza kilka tysięcy zł. m. konw. na odnowienie uszkodzonych obrazów. Odnowy dokonał malarz nadworny ks. , Józef Engerth, ale niedbale i nieumiejętnie. W 1861 r. został proboszczem ks. Józef Nowakowski, który powziął zamiar restauracyi tak całego kościoła jak i znajdujących się w nim pomników. W tym celu utworzono w styczniu 1862 r. komitet, mający się zająć zebraniem funduszów i kierownictwem robót. W skład komitetu wszedł także, jako zastępca prezesa, Włodzimierz hr. Dzieduszycki. Kiedy przystąpiono do zbadania stanu kościoła, odkryto w jednej ze ścian grobowiec, zawierający, jak to wykazał Karol Szajnocha, trumny królewiczów Jakuba i Konstantego Sobieskich. Ze zbutwiałych trumien wyjęto prochy i złożono je do nowych, małych trumienek cynkowych. Dnia 16 czerwca 1862 r. odbyło się uroczyste złożenie szczątków w tym grobowcu, w którym je znaleziono, a wraz z niemi umieszczono także serce Maryi Karoliny de Bouillon, córki Jakuba, znalezione również w odkrytym grobowca. Po odnowieniu kościoła i pomników r. 1867, dnia 12 września odbyło się poświęcenie świątyni, dokonane przez arcyb. lwowskiego Wierzchlejskiego, w asystencyi biskupa tarnowskiego kś. Pukalskiego i przemyskiego kś. Manastyrskiego, w obecności lwowskiego arcyb. orm. kat. kś. Szymonowicza. Odnowiona świątynia jest nietylko skarbcem pamiątek narodowych, ale także jednym z najpiękniejszych kościołów w Polsce. Ściany marmoryzowane, ozdobione takiemiż kolumnami i sztukateryami. W środku świątyni kopuła jest przyozdobiona złoconemi rozetami. Na rogach filarów podtrzymujących kopułę, umieszczono czterech ewangielistów naturalnej wielkości, w medalionach. Wielki ołtarz i dwa poboczne w kaplicach, jednego stylu, czarne, z czerwonemi marmoryzowanemi kolumnami i filarkami, przy bo52 Żółcz Żółkiew Żółkiew gato złoconych figurach i rzeźbach. tudzież pomniki z ciemnego czerwonego marmuru, uwydatniają się na tle ścian jasnych. Ambonę zdobi rzeźbione popiersie Chrystusa, z cierniową koroną, z białego marmuru w medalionie, dzieło Filippiego, któremu poruczoną była restauracya pomników kościoła. Tuż obok wielkiego ołtarza, po obu stronach, umieszczone są pomniki z czerwonego marmuru, ozdobione słupami w stylu korynckim. Gładko wykute framugi mieszczą posągi marmurowe naturalnej wielkości. Po prawej stronie ołtarza posągi przedstawiają hetmana Stanisława Żółkiewskiego, poległego pod Cecorą r. 1620, i Jana Żółkiewskiego, starostę hrubieszowskiego, zmarłego r. 1623 z ran odniesionych pod Cecorą. U góry ustawione są figury św. Stanisława i św. Jana Ewangielisty. W pośrodku nad pomnikami wyrzeźbione są herby Lubicz, Korczak, Herburt i Półkozic. U spodu tych pomników, na czarnym marmurze, były dawniej napisy, ktore Jan 111 w czasie restauracyi kościoła usunął, a natomiast kazał położyć napis Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor. Napis zatarty z rozkazu władzy obwodowej, przywrócony został przy odnawianiu. Po lewej stronie znajdują sic pomniki żony i córki Stanisława Żółkiewskiego, przedstawiające pobożne matrony w habitach zakonnych, w jakich dawniej chodziły niekiedy niewiasty polskie, gdy mężowie bawili na wojnie. Pomnik w pierwszej framudze, nad którym stoi statua św. Reginy, przedstawia Reginę z Herburtów Zółkiewską, żonę hetmana, drugi zaś, nad którym jest św. Zofia, córką tychże Zofią Daniłowiczową. Obydwie matrony spoczywają w grobowcach kościoła. U wierzchu tych pomników wyryte są w 4 polach herby Herburt, dwie Mieczuje i Bończa. U spodu napis Vae genti insurgenti contra genus meum Deus enim omnipotens. W środku nawy kościelnej stoją również dwa okazałe pomniki. Po prawej stronie Jakuba Sobieskiego, kaszt. krak. , ojca króla Jana III, po lewej szwagra króla, Stanisława Daniłowicza. Obadwa pomniki wystawił Jan III. W kaplicy Matki Boskiej, po lewej stronie kościoła, znajduje nagrobek Pawła Wojenkowskiego, sekretarza królewskiego, i Wojciecha Głogowskiego, wojownika. Po lewej stronie drzwi od zakrystyi umieszczona jest w ścianie tablica na pamiątkę poświęcenia kościoła w r. 1623 przez arcyb. Pruchnickiego. Na uwagę zasługują też cztery obrazy historyczne wielkich rozmiarów, przedstawiające zwycięztwo Żółkiewskiego pod Kłuszynem, Sobieskiego pod Chocimem, Wiedniem i Ostrzychomiem. Pierwszy z nich ma najmniej wartości pod względem artystycznym, gdyż malarz nie miał wyobrażenia o perspektywie i grupowaniu. Drugi z kolei, najlepszy ze wszystkich, jest pędzla Kaestlera, dwa ostatnie roboty Altamontego. Wszystkie te obrazy zostały w czasie odnawiania kościoła odrestaurowane. Znajdują się tu jeszcze portrety Jana III, Jakuba Sobieskiego, Stanisława Daniłowicza, Reginy Żółkiewskiej i Jadwigi Elżbiety Sobieskiej, żony królewicza Jakuba. Jest wreszcie obraz przedstawiający Jerzego Rakoczego, ks. siedmiogrodzkiego, przepraszającego na kolanach Matkę Boską za najście Rzpltej i złupienie kościołów. Łupy te w walce ze Stefanem Czarnieckim pod Żółkwią r. 1657 utracił. Obraz ten malował Bazyli N. ze Lwowa. W grobach kościoła spoczywają zwłoki Stanisława Żółkiewskiego, Jakuba Sobieskiego, Jana Żółkiewskiego, królewiczów Konstantego i Jakuba Sobieskich i wielu innych osób. Przy kościele farnym stoi osobna wieża, służąca za dzwonnicę, w której się mieści, między innemi, wielki dzwon, sprawiony przez Jana III, i zegar. W Żółkwi jest także kościół i klasztor dominikanów, zbudowany r. 1655 przez Teofilę Sobieską, matkę króla Jana, spoczywającą w grobach tegoż kościoła wraz ze starszym synem, Markiem, poległym w bitwie pod Batohem r. 1652. W skarbcu tutejszym znajduje się wiele starożytnych rzeczy, a szczególniej ornatów, tkanych ręką Teofili Sobieskiej i innych pobożnych matron. Niegdyś był tez klasztor dominikanek, sprowadzonych przez Jana III z Kamieńca, zostającego wówczas w rękach Turków. Klasztor ten zniesiono za rządów tryackich w r. 1782, a zabudowania przemieniono na szpital wojskowy. Obecnie istnieje klasztor felicyanek. Do łacińskiego dekanatu żołkiewskiego należą parafie Kukizów, Kulików, Magierów, Potylicz, Rawa Ruska, Żółkiew, Żółtańce i kapelania. Parafia gr. kat. w miejscu, dek żółkiewski, dyec. przemyska. Do parafii należą Lipiny, Opłytna, Winniki i Wola Wysocka. Na prośbę lwowskiego biskupa Józefa Szumlańskiego sprowadził król Jan, jako dziedzic Z. , do miasta bazylianów, umieścił ich przy cerkwi miejskiej Narodzenia Chrystusa Pana i oddał im parafię tamźe r. 1682. Ponieważ stara drewniana cerkiew chyliła się do upadku, pozwolił król bazylianom zbierać składki na budowę nowej. Gdy napływające dary nie starczyły, sprowadził król r. 1680 zwłoki św. Jana męczennika z Suczawy wraz z metropolitą suczawskim i trzema zakonnikami do Żółkwi. Odtąd pielgrzymują tu licznie Mołdawianie a ich dary umożliwiają dokończenie budowy. W r. 1753 podniósł nowy dziedzic Ż. Michał ks. Radziwiłł, klasztor żółkiewski do godności archimandryi i zapisał na utrzymanie archimandryty na dobrach Glińsko 20000 złp. Pierwszy archimandryta żółkiewski Jozafat Wysocki powiększył tę dotacyę o 10000 złp. W r. 1783 oddano zwłoki św. Jana Suczawie a natomiast przysłał cesarz Józef 11 zwłoki św. męczennika Parteniusza, znajdujące się przedtem Żółkiew w klasztorze klarysek w Wiedniu. Oprócz cerkwi parafialnej jest w Żółkwi drewniana cerkiew św. Trójcy na przedmieściu lwowskiem, postawiona r. 1720 w miejsce dawnej, spalonej. Niegdyś miała ona swego proboszcza i zawiadowcę do r. 1800. Ostatnim proboszczem był Szymon Sklepkiewicz. Gdy tenże objął probostwo w Turynce, przyłączono parafie do Żółkwi. Do dekanatu żółkiewskiego gr. kat. należą parafie Batiatycze, Bojaniec, Derewnia, Dobrosin, Glińsko, Krechów, Kunin, Wólka Kunińska, Lubela, Macoszyn, Mierzwica, Mokrotyn, Piły, Skwarzawa Nowa, Smereków, Turynka, Zameczek, Żełdec i Żółkiew. Ż. jest siedzibą c. k. starostwa i urzędu podatkowego, sądu pow. , dyrekcyi okręgu skarbowego, urzędu poczt. tel. , rady powiatowej, rady szkolnej okręgowej. Posiada pięcioklasową szkołę męzką i siedmioklasową szkołę żeńską, utrzymywaną przez felicyanki. Stan czynny majątku miejskiego wynosi 970217 złr. , bierny zaś 616370 zł. Jest tu fundacya dla ubogich, św. Wawrzyńca, założona w r. 1620 przez hetm. Stanisława Żółkiewskie go, z majątkiem zakładowym 481 zł. , i fundusz ubogich, powstały z kar policyjnych i datków dobrowolnych, z majątkiem zakładowym w obligacyach na 2862 zł. Miasto Ż. powstało na gruntach sąsiedniej wsi Winniki w początkach w. . Założył je Stanisław Żółkiewski, hetman polny koronny, i nazwał od swego rodowego gniazda Żółkwi Starej. Przywilej załoźenia miasta Żółkwi potwierdził Zygmunt III r. 1603, nadając te same prawa i swobody, jakich użyy miasta Zamość i Szarogród. Przez córkę Stanisława Żółkiewskiego Zofię, żonę Jana Daniłowicza, wojew. ruskiego, przeszła Ż. w posiadanie Daniłowiczów, którzy dokończyli obwarowania miasta i zamku. Córka tychże Teofila, żona Jakuba, a matka Jana Ul Sobieskiego, wniosła Ż. w dom Sobieskich. Jan Sobieski, obrany królem, rozszerzył i upiększył miasto, szczególniej zamek i kościoły, i częstokroć tu przebywał. Jeszcze r. 1662, będąc chorążym kor. , podejmował tu wspaniale króla Jana Kazimierza z małżonką. W r. 1676, za powrotem z wyprawy żurawińskiej, zastał tu Jan III małżonkę swoją i posłów od dwóch monarchów, margrabiego de Bethune, który mu przywiózł order św. Bucha od Ludwika XIV i lorda Wawrzyńca Hyde, składającego mu w imieniu króla Anglii Karola 11 powinszowanie z powodu wstąpienia na tron i zwycięztw nad Turkami. W r. 1684, powróciwszy z wyprawy wiedeńskiej, odebrał tu, po uroczystym obchodzie w kościele parafialnym, z rąk nuncyusza niego poświęcony miecz i kapelusz, przysłany od papieża Innocentego. Po raz ostatni bawi Jan III w Ż. r. 1693, a zapadłszy na zdrowiu, przemieszkiwał przeszło 10 miesięcy. W zamku żółkiewskim spisano podówczas umowę pzzedślubną przed wydaniem córki króla Teresy Kunegundy za Maksymiliana, elektora bawarskiego. Po śmierci króla rządził miastem Konstanty, najmłodszy syn. W r. 1707 bawił w Ż. Piotr Aleksiewicz, car moskiewski, i wydał uniwersał, w którym powiada, że przybył do Polski, aby przymusie wielkiego jej jakoteż i Moskwy nieprzyjaciela Karola XII, króla szwedzkiego, do zawarcia pokoju Akta grodzkie i ziemskie, t. I, str. 118. W r. 1728 został panem Ż. Jakub Sobieski. Umarł on tu dnia 19 grudnia 1737 r. a po śmierci rządziła miastem córka jego Marya Karolina de. W r. 1740 sprzedaje ona wszystkie swoje dobra, a więc i Ż. , ks. Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi. Odtąd pozostaje Ż. w ręku Radziwiłłów aż do ogłoszenia niewypłacalności ks. Karola Radziwiłła i sprzedaży dóbr jego w Galicyi r. 1787. W czasie tym upada dawna świetność i zamożność miasta. W r. 1787 Ż. częściowo sprzedano, a mury miasta przyznano magistratowi. W r. 1809 wojska polskie wkroczyły do Ż. Wincenty Rulikowski został prezesem rządu wojskowego, a pułk wojska generała Kamieńskiego stanął tu załogą. Dnia 2 lipca 1823 r. Franciszek Karol, arcyksiążę, ojciec cesarza Franciszka Józefa I, odwiedził Ż. W kościele parafialnym zabawił blisko godzinę i oglądał pamiątki historyczne. Wspaniały niegdyś zamek Żółkiewskich, następnie ulubiona siedziba Jana III, zachował się dotąd w ogólnych zarysach, w trzech częściach zamieszkany, a czwarta stoi opuszczona, na pół w ruinie. Leży on w południowo zachodniej stronie rynku, na płaszczyźnie. Przedstawia czteroskrzydłowy gmach zbudowany z kamieni i cegły w czworobok, z takimże dziedzińcem wewnątrz. Długość jednego boku dochodzi 100 metrów. U każdego z czterech rogów wznoszą się dwupiętrowe, wysunięte baszty, zbudowane w kwadrat, z cegły czerwonej. Skrzydła tworzą piętrowe budynki, połączone z basztami przez korytarze beczkowato sklepione, wzdłuż muru zewnętrznego Brama wjazdowa znajduje się od miasta, w środku skrzydła półn. zachodniego. Ozdobiona jest pilastrami, metopami i tympanonem, w którym na czerwonym marmurze wykuty herb Żółkiewskich, Lubicz, po bokach zaś armatury. Podsień przejazdowa posiada dwa sklepienia beczkowokrzyźo we, w dziedzińcu powyżej bramy wmurowana tablica spiżowa, na której napis łaciński w wypukłych złoconych literach. Nad bramą wznosi się czworoboczna trzypiętrowa wieża, opatrzona stromemi przyczołkami u szczytu. Skrzydło wspomniane wraz z wieżą zajmuje obecnie urząd starostwa i urząd podatkowy. W skrzydle płn. zach. mieści się sąd powiatowy, płd. wschodzie stoi opróżnione. Baszta zachodnia, niegdyś cekhaus, zrujnowana do suteren, baszta południowa stoi bez dachu, wschodnia, pokryta wprawdzie dachem lecz opuszczona; północną otynkowano i zamieniono na więzienie. Na uwagę w zamku zasługuje płd. zach. skrzydło, po którego obu stronach ku basztom przylegają dwa małe dziedzińczyki, oddzielone od głównego murem. Na pierwszem piętrze wspomianego skrzydła mieściły się właśnie komnaty królewskie, wysokie, jasne, przestronne, dziś niestety zniszczone mocno. Pokoje parterowe zachowały się dość dobrze. Klatka schodowa, pośrodku skrzydła, a naprzeciw bramy wjazdowej, zbudowana w kształcie loggii na wysokich jońskich kolumnach, podpierających daszek, prowadziła na otwartą galeryę wzdłuż całego frontu skrzydła, założona na sposób wioski. Parter jej zdobił szereg toskańskich słupów, dźwigających arkadowanie, piętro zaś szereg jońskich, podpierających poziome belkowanie. Dziś z loggii tej i galeryi pozostały słabe tylko ślady, a posagi kamienne Jana III, Jakuba Sobieskiego, Jana Daniłowicza, Stanisława Żółkiewskiego, Radziwiłów, zdobiące niegdyś schody i opatrzone napisami, rozbito lub rozebrano po. Idąc galeryą nieco na prawo wchodziło do niewielkiego salonu, widocznie poczekalnego, zkąd znowu na lewo do rozległej sali, długiej 15 a szerokiej 13 metrów. Zajmuje ona środek skrzydła przez cała jego szerokość. Od stron dziedzińca i zewnątrz oświeca ja po 3 okien, większych od innych zamkowych. Sala ta, niegdyś, , hetmańską lub audyencyonalną zwana, zniszczona obecnie. Za salą hetmańską ku płd. wschodowi dwie komnaty równej wielkości, dalej drugie dwie, połączone ze sobą drzwiami. W jednej i drugiej alkowy na łoża, ozdobione u góry koroną królewską i herbami w gipsie. Obok nich ku ścianie wewnętrznej małe komórki, komunikujące z sobą, z drugiej strony wejścia do korytarzyków, idących do dalszych części zamku. Są to sypialnie niegdyś królewskie Jana III, Maryi Kazimiery i innych dziedziców zamku. Po przeciwnej strome sali hetmańskiej, obok wspomnianej komnaty poczekalnej, druga równej wielkości, za niemi większa, znowu przez całą szerokość gmachu, zkąd można się było dostać do kaplicy, zbudowanej w dziedzińczykn w kształcie połowy ośmioboku, a dziś rozebranej prawie do fundamentów. Między opisanym gmachem a basztami naroźnemi, dwie mniejsze czworoboczne na piętro wysokie baszteczki, występujące z muru na zewnątrz. Południowa zachowana jeszcze dość dobrze, zachodnia w ruinie. Wszystkie ciosowe obramienia okien i drzwi i tynki tego skrzydła utrzymały się dotąd. Nad każdem z okien wyryty na stronie zewnętrznej jakiś napis. Pod całym zamkiem rozciągają się piwnice w dwóch rzędach, dobrze jeszcze zachowane. Wśród obszernego dziedzińca studnia. Od płd. zach. przytykał do zamku wielki ogród, zwany, , Zwierzyńcem, przedzielony jeziorem, dziś zupełnie wycięty. Zamek cały wchodził w obręb murów fortyfikacyjnych miasta, które przytykały do baszty północnej i wschodniej. Skrzydła zajęte dziś przez urzędy i stosownie przeistoczone, są własnością rządową, główne zaś, na pół zrujnowane, i płd. wsch. nabyło miasto. Zamek żółkiewski powstał równocześnie z miastem w pierwszych latach XVII w. Założył go Stanislaw Żółkiewski, co potwierdza napis nad bramą wjazdową. W r. 1787 otrzymał zamek na zaspokojenie długu Adam Józefowicz, generalny plenipotent Radziwiłłów w Galicyi. Syn Józefowicza wyrestaurowawszy trzy skrzydła zamku, wynajął je na urzędy i mieszkania prywatne a sam mieszkał w czwartem, gdzie były apartamenta królewskie. Do połowy obecnego wieku zamek zachowywał się prawie w całości. Dopiero za nowego właściciela zaczęła się ruina. Prześliczne ogrody, klomby, wodotryski, winnice, sadzawki, zwierzyniec, oddawna zaniedbane, zostały zniszczone. Kaplicę, w której przechowywano obraz Najśw. Panny, przywieziony z pod Wiednia, rozebrano, co można było sprzedać, sprzedano. Żydzi rzucili się skwapliwie do rozbierania pięknego materyału na stajnie i kramy, przyczem obalając kolumny podpierające galeryę, potłukli posągi. Odrzwia kamienne, marmurowe płyty i kominki, kolumny, głazy i rzeźby, uległy temuż losowi. Długo leżały posągi, trawą obrosłe, aż je kupił, naprawił i przewiózł do Magerowa dla ozdoby pałacu p. Aleksander Stadnicki. Zamierzono juz zupełne zniesienie byłej rezydencyi królewskiej, lecz zapobiegli temu okoliczni obywatele zbiorowem przedstawieniem i dziś posiada Żółkiew przynajmniej cenną ruinę. W patryotycznem postanowieniu utrzymania jej dla wieków potomnych nabyła ją w r. 1890 gmina na własność, dzisiaj jest wielka nadzieja że ta część zamku zostanie odrestaurowaną i na odpowiedni cel przeznaczoną Czołowski Dawne zamki i twierdze na Rusi halickiej, w Tece konserwatorskiej, Lwów, 1892, str. 128 do 132. Literatura Kościół farny w Żółkwi, Dod. do Gaz. lwow. , 1868, Nr 1 do 10. Kościół farny w Ż. w dziele Łoskiego Jan Sobieski i jego rodzina, Warszawa, 1883, str. 86. Pamiątka odnowienia i poświęcenia kościoła żółkiewskiego, Lwów, 1868. Zawadzki Kościół farny w Ż. , Lwów, 1869. Widok kościoła w Ż. , Kłosy, Warszawa, t. X, str. 326. Kolegiata żółkiewska, Czas, 1862 Nr 54. Nagrobki Żółkiewskich w tamtejszej kolegiacie, Czas, 1862, Nr 181. Lateinische Kirche in Ż. Mittheil, der Commission zu Erhaltung der Baudenkmaeler, t. XIV, str. Die Grabdenkmale in der Kirche zu Ż. , ib. , t. XVI, str. . 0 wydaniu obrazów historycznych kościoła żółkiewskiego, Rozmaitości, 1831, Nr 34. Die grossen historichen Gemaelde Żółkiew Żółkiew Ż. . Galizia, 1841, Nr 30. Grobowiec Stanisława i Jana Żółkiewskich w Ż. , Tyg. ilustr. , Warszawa, 1871, str. 221 a także ob. Tyg. Illustr. , z r. 1863 t. VII, 187 i 1867 t. , 120. Nagrobki Żółkiewskich, Przyj. ludu, 1849, str. 137. Rękopisy do dziejów kościoła w Ż. znajdują się w Bib. Ossol. we Lwowie pod 1. 1557, 1782 2412. Dominikanie w Ż. , Barącz, Rys dziejów zakonu kaznodziejskiego t. II, 513 i Encyklopedya kościelna, t. IV, str. 298. Dominikanki w Ż. , Barącz, l. c. , t. II, str. 526 i Encykl. kościelna, t. , str. 308. Tylna część klasztoru i kościoła dominikańskiego z basztą, Przyj. ludu, 1345, Nr 52. ,, Ruiny zamku w Ż. , w dziele Łoskiego, Jan Sobieski i jego rodzina, Warszawa, 1883, str. SS, Widok zamku z artykułem, Tyg. lwowski, 1868, Kłosy, t. , str. 326 i Przyjaciel ludu, 1847, str. 370. Widok rynku w Ż. , Przyj. ludu, 1837, str. 393. Widok bóźnicy w Ż. , Kłosy, t. XII, str. 131. Trzy akta tyczące się bóżnicy w Z. w Dzien. literackim, 1862, Nr 61 i 62. Przywilej Jana III, nadany żydom w Ż. na założenie bóżnicy, w Gazecie narodowej z r. 1883, Nr 174. ,, Opis Ż. , Lwowianin, 1840, str. 6 i 16, i 1842, Nr 82. ,, Galicya w obrazach, 1847, str. 132. Barącz Pamiątki Żółkwi, Lwów, 1852. Stadnicki Pamiątki Żółkwi, Bod. do Gaz. lwow. , 1856, Nr 34 i 35. Sprawozdanie z wycieczki archeologicznej do Ż. , Czas, 1862, Nr 103. Góra Horaj pod Ż. , Przyjaciel domowy, 1862, str. 266. Opis p. Anczyca, Tygodn. ilustr. , 1863, VII, 187. Z wycieczki do Ż. , Czas, 1866, Nr 191. Schneider Starożytności m. Ż. , Lwów, 1867. Album fotograficzne żółkiewskie, wydane przez Szajnoka na pamiątkę uroczystości odprawionej w Ż. dnia 12 września 1867 ob. Tyg. lwowski, 1868, Nr 141. Uroczystości jubileuszowe w Ż. , Gaz. lwowska, 1883, Nr 207. Przejażdżka do Ż, p. Zawadzkiego, Rocznik Samborski, t. VII, 1884, str. 40. Ryciny Zbiór rycin Pawlikowskiego we Lwowie, Nr 5642 do 5653. Album widoków Ordy, VI Serya, Nr 172. Rękopisy w bibliotece Ossol Nr 392 Akta radzieckie; Nr 2264, str. 369 do 372. Nr 2389, str. 25. Nr 2836, str. 177. Nr 2837, str. 171 i 172. Żółkiewski powiat w atlasie Kummers berga karty 12, 13, 21 i 22; szt. gen. Z. 4, C. 30, Z. 5, C. 29, 30, 31 i Z. 6, C. 29, 30, leży miedzy 49 56 a 50 18 płn. szer. i miedzy 41 22 a 42 2 wsch. dł. Żółkiew leży w południowozacho dniej części powiatu. Najdalsze od niej oddalenie do granicy płn. płn. kraniec Butyn wynosi w prostej linii 28 klm. , do granicy płn. wsch. Reklińca 33 klm. , do granicy wsch. kraniec Czystyń 28 klm. , do granicy płd. kraniec Dorożowa Wielkiego 14 klm. , do granicy zach. kraniec Wólki Kunińskiej 20 klm. Na płn. leży powiat sokalski, na wsch. pow. kamionecki, na płd. pow. lwowski, na płd. zach. pow. gródecki, na płn. zach. pow. rawski. Powiat leży w dorzeczu Wisły, za pośrednictwem dopływów Bugu Baty z dopływami, Batiaczki, Sosnowca al. Kamionki i Kulikówki al. Kąpielówki wpadającej do Pełtwi. Rata wchodzi do powiatu od zach. z Wólki Mazowieckiej w pow. rawskim i płynie na wsch. płn. część powiatu a mianowicie przez Przystanie, Butyny, Dworce, a potem na płn. wsch. przez Wolicę, Mosty Wielkie i Borowe, i wchodzi do Sielca w pow. sokalskim. W obrębie powiatu przyjmuje ona od praw. b. Białę ob. t. I, str. 173, Świnię ob. t. , str. 702 i 703, zasiloną od praw. b. znaczniejszemi potokami w Mokrotynie, Turynie i Bojańcu, a od lew. brzegu Fujną, Derewenką, z Bzynką od praw. brz. i Pasieczną, zwaną w dolnym biegu Żełdcem. Batiaczka należy do powiatu w całości, Sosnowiec al. Kamionka ob. t. III, str. 794 od źródeł aż do Derniowa. Kulikówka zabiera wody z południowego krańcu powiatu i prowadzi je do Kąpielówki. Część powiatu płd. zach. , wyżej cokolwiek wzniesiona, zajmuje t. zw. roztocze żółkiewskie, część płn. wsch. należy do niziny nadbużańskiej. Obszar powiatu obejmuje 12, 5681 miryametrów kwadratowych. Gmin administracyjnych jest 74 26 w okr. sądu pow. Kulików, 18 w obrębie sądu pow. Mosty Wielkie, 30 w obr. sądu pow. Żółkiew; obszarów dworskich 60 21 w obr. sądu pow. Kulików, 16 w obr. sądu pow. Mosty Wielkie, 23 w obr. sądu pow. Żółkiew. W obrębie są. du pow. Kulików, leży miasto Kulików i wsi Artasów, Czestynie, Doroszów Mały, Doroszów Wielki, Dzibułki, Hrebeńce, Kłodno Wielkie, Kłodzienko, Koszelów, Krasiczyn, Mohylany, Nadycze, Nahorce, Nowesioło, Pieczychwosty, Przedrzymichy Małe, Przedrzymichy Wielkie, Przemiwółki, Sulimów, Teodorshof, Udnów, Żełdec, Żółtańce, Żółtaniecka Wola i Zwertów. W obrębie sądu pow. Mosty Wielkie, miasto Mosty Wielkie i wsi Batiatycze, Bojaniec, Borowe, Butyny, Dalnicz, Derewnia, Dworce, Kulawa, Kupiczwola, Lubella, Przystań, Rekliniec, Rożanka, Stanisłówka, Strzemień, Wolica i Zubowmosty. W obrębie sądu pow. Żółkiew, miasto Żółkiew i wsi Biesiady, Błyszczywody, Brzyszcze, Dobrosin, Fujna, Glińsko, Hucisko, Krechów, Kunin, Kunińska Wólka, Lipina, Macoszyn, Majdany, Mierzwica, Mokrotyn wieś, Mokrotyn kolonia, Piły, Polany, Prowała, Ruda Krechowska, Skwarzawa Nowa, Skwarzawa Stara, Smereków, Soposzyn, Turynka, Wiązowa, , Wola Wysocka i Zameczek. W r. 1890 było w powiecie 12, 802 domów a 80, 936 mieszkańców, a mianowicie 3597 dm. , 22, 451 mk. w obr. sądu pow. Kulików, 3988 dm. , Zołkiewka Zółkiewska Wólka Zołkin Żółkiew li 25, 532 mk. w obr. sądu pow. Mosty Wielkie, a 5217 dm. , 32, 903 mk. w obr. sądu pow. Żół kiew. Według płci było 40051 męż. , 40885 kob. Według wyznania 58, 325 gr. kat. , 12, 433 rz. kat. , 9465 izr. , 713 innych wyznań. Języka rusińskiego używało 61, 942, polskiego 12, 067, niemieckiego 6455, innych 348 mk. Od 1 lip. 1888 r. , tworzy powiat osobny okrąg szko lny, którego rada szkolna okr. i inspektor szk. okr. mają siedzibę w Żółkwi. Oprócz szkół, wymienionych przy opisie Żółkwi, istniało w r. szk. 1895 6 szkół ludowych 56, a mianowicie 9 z językiem wykładowym polskim, 45 z jez. wykł. rusińskim, a 2 z jęz. wykł. niemieckim; 49 jednokl. , 5 dwuklas. , 1 trzyklasowa i 1 czte roklasowa. Ilość dzieci obowiązanych do uczę szczania na naukę codzienna wynosiła 10970 5487 chłopców, 5483 dziewcząt, na naukę do pełniającą 3485 1827 chł. , 1658 dziew. . Na uczycieli było 39 28 z świad. kwalif. , 5 z egz. dojrzałości, 6 bez kwalifikacyi; nauczycielek 60 16 z świadec. kwalif. , 10 z egz. dojrzałości, 34 bez kwalifik. . Kas pożyczkowych gminnych było 10. Lu. Dz. Żółkiewka, rzeczka, wypływa na obszarze wsi Żółkiew, w pow. krasnystawskim, ze stawu stanowiącego zbiornik wód spływających z okolicznych wyżyn, płynie w kierunku płn. wsch. przez Olchowiec, Gorzków, Niemienice i uchodzi do Wieprza z praw. brzegu pod Krasnymstawem, ubiegłszy 28 w. Niedaleko ujścia na praw. brzegu rzeczki leży wieś Zażółkiew. Zołkiewka, osada miejska, przed r. 1868 miasteczko, nad rz. Żółkiewką, pow. krasnostawski, gm. i par. w miejscu. Odl. 21 w. na zach. od Krasnegostawu, leży na wapiennym płaskowzgórzu, ma kościół par. murowany, synagogę murowaną, dom przytułku dla ubogich, szkołę początkową, sąd gm. okr. , urząd gm. , urząd poczt. i tel. , aptekę, 137 dm. w tem dawny ratusz, sklepy i zajazd murowanej, 1529 mk. 1031 żyd. . W r. 1827 było 99 dm. , 757 mk. W r. 1886 fol. Ż. al. Żółkiew, z nomenklaturą Markiewiczów, rozl. mr. 1017 gr. or. i ogr. mr. 557, łąk mr. 28, past. mr. 24, lasu mr. 241, wody mr. 45, w odpadkach mr. 105, nieuż. mr. 16; bud. mur. 8, drew. 17; płodozm. 10 i 14pol. , las nieurządzony, młyn wodny i staw. W skład dóbr wchodziły Miasteczko Żółkiewka os. 104, mr. 459; wś Żółkiew os. 17, mr. 109; wś Huta os. 20, mr. 96; wś Antoniówka os. 43, mr. 748; wś Rożki os. 34, mr. 684. Pierwotnie była to wieś założona przez Żółkiewskich, siedzących w przyległej Żółkwi. Wznieśli tu oni kościół parafialny, który w XVI w. został zamieniony na zbór. Dopiero w r. 1609 dziedzice Ż. Żołkiewscy na nowo uposażyli parafią i zwrócili katolikom. W r. 1770 nowy kościół murowany, p. w. św. Wawrzyńca, wzniósł dziedzic Ż. , Tomasz Stamirowski, kasztelan i starosta krasnostawski. Silne mury ze sklepieniem oparły się zniszczeniu, jakiem zepsuty dach gontowy groził. Wnętrze kościoła malowane przez Gabryela Sławińskiego, który po ukończeniu umieścił napis przy drzwiach kościelnych do dziś istniejący Ja największy grzesznik Gabryel Sławiński upraszam czytelnika łaskawego Ojcze nasz i Zdrowaś Marya do miłosierdzia Bożego R P. 1776 m. p. p. d. 8 Septembris. Kościół ten w Niedzielę 6 po Wielkiejnocy staraniem fundatora razem z dzwonami d. 27 maja 1781 r. konsekrowany przez JMC. Aloizego Witolda Aleksandrowicza, biskupa chełmskiego. W zakrystyi na ścianie napis upamiętnił bytność Stanisława Augusta Roku pańskiego 1787 dn. 5 czerwca Stanisław August król polski z domu Poniatowski powracając z Kaniowa przez Żołkiewkę na Kraków do stolicy swojej Warszawy stanął na spoczynek nocny w zamku Wólki Żółkiewskiej u J. W. Tomasza Starosty Krasnostawskiego Dziedzica Dóbr Żółkiewskich i fundatora Kościoła tego, w którym kościele nazajutrz słuchał nabożnie klęcząc Mszy S. przez X. Jacka Kosmiderskiego plebana tego miejsca mianey o godzinie 7 zrana a po tej tenże Najjasniejszy Pan ruszył ku Kraśnikowi. Kościół od fundamentu z cegły wystawiony, ma w presbyteryum posadzkę marmurową, w nawie pod posadzką groby fundatorów. Sklepienia i ściany mają malowidła, przedstawiające Apostołów i obrazy dawnego pędzla św. Tomasza i Franciszka. W prezbyteryum stoi rzeźbiona chrzcielnica. Kościół cały wewnątrz i zewnątrz odnowiony r. 1876 i w miejsce gontów blachą żelazną pokryty. Przy kościele poważna dzwonnica. Cmentarz kościelny murem opasany. Rosnące tu lipy były ręką fundatora sadzone. W skład par. wchodzą os. Żołkiewka i wsi Żółkiew, Wola Żółkiewska, Rożki, Antoniówka, Huta Srednia Wieś, Zaburze, Gany, Poperczyn, w ogóle 2525 dusz. Należy do dekan. krasnostawskiego. Żółkiewka, wś nad Tekuczą, dopł. Siniuchy, pow. bałcki, okr. pol. i par. katol. Hołowaniewskie, gm. Ludwinka Józefpol, par. praw. Dorożynka, obok wsi Dorożynki, ma 16 osadNależy do Żółkiewskich. Zółkiewska Wólka, wś i fol. , ob. Wólka Żółkiewska, Zołkin, Żołkinie, wś nad rz. Stubłą, pow. piński, na Zarzeczu, przy drodze ze wsi Todor i Nieczatowa do Wiczówki, w 3 okr. pol. stolińskim, gm. Radczysk, o 62 w. od Pińska, ma 24 osad; cerkiew p. wez. Przemienienia Pańskiego, uposażoną z dawnych zapisów 51 2 włókami gruntów, ukoło 800 parafian; miejscowość nizinna, małoludna, łąk obfitość. Ż. , niegdyś dobra kn. pińskich, w w, XVI stały się królewszczyzną. Zygmunt Stary oddał je w posiadanie żonie swej Bonie i z jej rozporządzenia w r. Żółkiewka Żołkow Żółkow Żołkuńce Żółkwy Żołniaki Żołnie Żołnierczyki Żołnierkowicze Żołnierówka Żołnierowo Żołnierowszczyzna Żołnierzyszki Żołnin 1555 dokonano opis sioła Ż. ob. Piscew. kn. , str. 202. W w. XVIII Ż. posiedli Skirmuntowie. W r. 1717 królewszczyzna ta płaciła hyberny 20 złp. . leg. ,, fol. 373. W r. 1775, gdy zaszedł spór pomiędzy Korzeniewskim, kasztel. zakroczymskim, i Rymontem, rotmistrzem pow. pińskiego, o dobra Łasick, konstytucyą postanowiono rozsądzić tamże na gruncie neutralnym w Ż. ob. . Żółkiwka, szczyt 608 mt. na obszarze Pniowa, po lew. brz. Czarnej Bystrzycy, w pow. nadworniańskim. Ze stoków góry bija źródła pot. Małego Łukawca Karta wojs. , XXXI. Żołkow, uroczysko, pow. słucki, w okolicy wsi Malewo, gm. Łań, wspomniane w dawnym pow. kleckim pod r. 1556 ob. Piscew. kn. , str. 464. A. Jel. Żołków z Lichtarzem, wś, w pow. jasiel skim, na praw. brz. Wisłoki, przy gościńcu z Jasła na płd. 3, 8 klm. do Żmigrodu. Część północną zajmuje wólka Lichtarz. Chaty leżą przeważnie po obu stronach gościńca, są jednak także osobne grupy w stronie wschodniej, po dnoszącej się w pagórki lesiste. Cała gmina li czy z obszarem tabularnym 80 dm. i 436 mk 206 męż. , 230 kob. , 424 rz. kat. i 12 izrael. Ż. należy do par. w Jaśle. Pos. tabularna Schmindlinga ma 294 mr. ; pos. mn. 246 mr. Za Długosza L. B. , I, 489 posiadali tę wieś Stan. i Mikołaj Żółkowscy. W r. 1581 Paw. , Małop. , 119 Lichtarz alias Nowa Wola na leżał do Joachima Ocieskiego, który tu płacił od 8 zagród z rolą i 4 rzem. , w Ziołkowie zaś od 31 2 1 kom. bez bydła, 1 rzem. Żgraniczy na płn. z Jasłem i Sobniowem, na wsch. z Wołowicami i Laskami, na płd. z Majscową. Mac. Żółkow 1. al. Żółkowo, Żułkowo, wś gosp. , w pow. jarocińskim, ma szkoły, urząd okr. i st. cyw. w Żerkowie, tamże pocztę i st. kol. żel. , na linii GnieznoJarocin, par. katol. w miejscu, ew. w Nowem Mieście nad Wartą, sąd we Wrześni. Obszaru 53 ha, 10 dm. , 97 dusz 27 ewang. . 2. Ż, probostwo w Żerkowie, 7 dym. , 78 dusz. 3. Ż. , zamek, wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 935 ha, 10 dym. , 150 dusz. Obecnie własność osobista cesarza niemieckiego. Na Ż. zachowały się nazwy łąk Basiorki, Bielawy; wzgórze Główczyn; źródło Papówka; struga Moczydła. Graniczy od zach. z Żerkowem. W r. 1257 Bolesław, syn Wład. Odonicza, nadając różne przywileje Jankowi, synowi Wojciecha, wymienia między innemi Żółków, który wspólnych z Żerkowem miewał dziedziców. W r. 1578 było tam 9 śl. os. , 4 kom. , 4 rzeźników a w 1618 r. 8 śl. os. , 2 zagrod. , 1 rzeźnik, 1 komor. z bydłem i 1 bez bydła. Podatku płacono 8 złp. 26 gr. Dziedzic Maciej Radomicki wystawił tu około r. 1700 wspaniały pałac, obrawszy sobie w tym celu głęboką dolinę. Na urągania sąsiadów odpowiedział napisem na bramie Tak się Maćkowi podobało. Dnia 10 sierp. 1831 r. zgorzał od pioruna pałac. Odbu dowany następnie, przeszedł z całym majątkiem w obce ręce. Obecnie jest własnością króla pru skiego. Pałac nie został odbudowany. Za pała cem stoi budynek, który około r. 1730 służył na pomieszczenie dla przybocznych kozaków Jerzego Felicyana Sapiehy, dziedzica Żer kowa. W. Ł. Żołkuńce, wś, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Butrymańce o 6 w. , okr. wiejski Ajciuny, o 48 w. od Trok, 13 dm. , 114 mk. katol. w 1865 r. 43 dusz rewiz. ; należała do dóbr Bołdziej Perkowskich. Żółkwy, wś, pow. sokołowski, gm. Repki, par. Skrzeszew, ma 10 dm. , 80 mk. , 147 mr. W 1827 r. było 7 dm. , 43 mk. W XVI w. istnieją tu Żółkwi Żołniaki, ob. Żauniaki. Żołnie, wś, pow. rossieński, gm. Szydłów, o 13 w. od Rossień. Żołnierczyki, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm, Łużki o 10 w. , okr. wiejski i dobra Hryniewskich, Jakubieńki, o 44 w. od Dzisny, 4 dm. , 25 mk. w 1865 r. 15 dusz rewiz. . Żołnierkowicze al. Żołnierkiewicze, wś i zaśc. nad rz. Jaczonką, praw. dopł. Niemna, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Zasule, o 75 w. od Mińska a 11 w. od st. Stołbce dr. żel. mosk. brzeskiej. Wś ma 33 osad; cerkiewkę mogilną św. Jerzego par. ZukowyBorek; zaśc. kilka osad. Miejscowość nieco falista. grunta lekkie, lasu mało, łąki dobre. Żołnierówka, dawniej Szumiłówka, wś, pow, radomyski, w 5 okr. pol. , gm. Szepielicze, par. praw. Korogod o 6 w. , odl. o 132 w. od Radomyśla, ma 205 mk. podług Pochilewicza 240 mk. . Włościanie, w liczbie 134 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 724 dzies. , ze spłatą po 286 rs. 55 kop. rocznie. Należała do klucza korystyszewskiego hr. Olizarów. Oddzielona rzką Wijunką od wsi Steczanka. Żołnierowo 1. zaśc. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 65 w. od Wilejki, 1 dm. , 10 mk katol. 2. Ż. , dobra, pow. witebski, własność Nowackich, 238 dzies. Żołnierowszczyzna, folw. , pow. borysowski, w 3 okr. pol. , gm. i par. katol. Dokszyce, o 18 mil od Borysowa, własność Zajączkowskich, ma 195 dzies. ; miejscowość falista. A. Jel. Żołnierzyszki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Nadniemeńska, par. Rumbowicze, odl. od Kalwaryi 61 w. , ma 27 dm. , 197 mk. W 1827 r. było 15 dm. , 118 mk. Żołnin al. Żownin, mko nad Sułą, pow. zołotonoski gub. połtawskiej, gm. Żownin, o 64 w. od Zołotonoszy, 643 dm. , 4522 mk, zarząd gminy, cerkiew, szkoła, st. poczt. , targi co czwartek, 4 jarmarki, 55 wiatraków, warzelnia Żółkiwka Żółkiewka Żołków Żołobiszki Żołobina Żołobianka Żołobenka Żołobek Żołobejki Zołobaty Most Żołob Żołny Żółkiwka Żołnina Żołnowo Żółnówka Zolnowizna Żołno Żołnino saletry. Osadzone jakoby około r. J 604 przez I ks. Michała Wiśniowieckiego na gruncie dóbr Klimiatycze, należących do monasteru Pustyńskiego Jabłonowski, Ukraina, II, tu zameczek, wspomniany pod r. 1617 ob. tam że, 598. W r. 1638 ks. Jeremi Wiśniowiecki bije pod Ż. z Ostranicą. Reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. podaje mto Ż. jako wła sność potomków ks. Michała Wiśniowieckiego, bez podania szczegółów ob. Jabłonowski, Ukrai na, I, 79. Podług inwentarza dóbr zadnieprskich ks. Jeremiego, Żołanin sic posiadał 312 gospodarzy i 9 kół młyńskich Stecki, Wołyń, 11, 530. J. Krz. Żołnina al. Żownina, wś nad rz. Swołną, pow, drysieński, gm. Tobołki, o 5 w. od Dryssy, 4 dm. , 76 mk. , zarząd gminy, szkoła. Żołnino, dobra, pow. wieliski, własność Katarzyny Papenhuta, 630 dzies. Żołno al. Zolna 1710, niem. Schollnen al. Szollnen, majętność chełmińska, pow. kartuski, st. p. Wygoda, par. kat. Lipusz, 483 ha 231 roli om. , 4 łąk, 5 lasu; 1885 r. 4 dm. , 6 dym. , 43 mk. , 32 kat. , 11 ew. Własność p. Berty Grehlert. Majątek ten został wydany na własność r. 1752, mocą przywileju w Warszawie wysta wionego. W topogr. Goldbecka z r. 1789 za pisane jest Ż. jako karczma o 2 dymach str. 223. Według wizyty Szaniawskiego z r. 1710 pobierał prob. mesznego 1 korzec żyta i tyleż owsa str. 13. Por. Lipusz. Kś. Fr. Zolnowizna, os. , pow. włocławski, gm. i par. Lubień. Podana w spisie urzęd. z r. 1867. Żółnówka, wś, pow. brzeżański, 7 klm. na płd. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Brzeżanach. Na płn. leży Szybalin, na płn. wsch. Komarówka, na wsch. Krzywe, na płd. wsch. Litiatyn, na płd. Potutory, na zach. Posuchów. Zach. część obszaru przepływa Ceniówka, lewoboczny dopływ Złotej Lipy i przyjmuje w obrę bie wsi dwie małe strugi z lew. brzegu. W do linie jednej z tych strug leżą zabudowania wiej skie. Wznies. obszaru sięga 413 mt. na płd. wsch. , najniższe 273 mt. w dolinie Ceniówki na płd. zach. W r. 1890 było 81 dm. , 496 mk. w gm. 451 gr. kat. , 26 rzym. kat. , 19 żydów; 492 Rus. , 4 Pol. . Wieś tworzy wspólną gminę katastralną z Potutorami. Lu. Dz. Żołnowo 1. kol. , pow. nieszawski, gm. i par. Straszewo, ma 186 mk. , 670 mr. włośc. W 1827 r. było 14 dm. , 89 mk. , par. Koneck. 2. Z. , fol. , pow. rypiński, gm. i par. Rogowo, odl. o 12 w. od Rypina, ma 2 dm. , 80 mk. , 937 mr. W r. 1827 było 2 dm. , 21 mk. Żołnowo, wś, pow. lepelski, gm. Żołnowo. Gmina, położona w płn. wschd. części powiatu, graniczy od płn. i wschodu z gm. bonońską pow. połockiego, od płd. z gm. Wietrzyno, od zachodu z gm. Nacza, obejmuje 21 miejscowości, mających do innych stanów, 2018 mk. włośc. , uwłaszczonych na 1375 dzies. Nadto w obrębie gminy znajduje się 4699 dzies. większej własności 1418 roli i 111 dzies. ziemi kość. 48 roli. Zarząd gminy we wsi Sołoniec. Żołny, wś, pow. przasnyski, gm. i par. Baranowo, odl. 38 w. od Przasnysza, ma 12 dm. , 60 mk. , 103 mr. Żołob 1. góra 367 mt. , na obszarze gm. Pobocza, w pow. złoczowskim, w pasmie Woroniaków, po lew. brz. Buźka Oleskiego, na 49 1 2 płn. szer. i 42 37 wsch. dług. Karta wojs. , 6, XXXII. . 2. Ż. , góra 842 mt. , na lew. brzegu Oporu. Wznosi się na obszarze Stawska, w pow. stryjskim, na 41 5 wsch. dług. i 48 501 2 płn. szer. Karta wojs. , 10, XXIX. . Por. Trościan. gdzie myjnie oznaczono wzniesienie góry, i Opór. 3. Ż. , góra 901 mt. , na obszarze gra. Wyżłowa, w pow. stryjskim, ob. Rostoka 17. 4. Ż. Tousty, góra 1258 mt. , na obszarze gm. Jelenkowate, w pow. stryjskim. Ob. Tousty Żołob. Zołobaty Most, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Skidel, o 33 w. od Żołobejki, uroczysko, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Luszniew, naley do dóbr Kruplany, Stabrowskich. z Czarną. Mac. ob. Żolobianka. w pow, nowogradwoCieremu al. Czeremu początek na gruntach Żołobek, wś, pow. włodawski, ob. Żłobek. Żołobek, wś w pow. liskim, w górach 601 mt. npm. , przy gościńcu z Ustrzyk Dolnych 15, 9 klm. na płd. do Lutowisk. Zajmuje wąską dolinę górską, nad pot. uchodzącym do Czarnej, dopł. Sanu z praw. brzegu. Far. rzym. kat. w Polanie, a gr. kat. w Czarnej. Ż. ma 37 dm. , i 230 mk. 113 męż. , 117 kob. , 211 gr. kat. , 3 rzym. kat. i 16 izrael. Pos. tabularna Barb. Cybulskiej wynosi 300 mr. 130 mr. lasu; pos. mn. 846 mr. wogóle. Ż. graniczy na płn. z Rabem, na zach. z Wolą Sokołową, na wsch. z Gałówką, na płd. Żołobenka, rzeczka Żołobianka, rzeczka, łyńskim, lewy dopływ dopł. Słuczy. Bierze na wsi Mokrej, płynie przez Korytyszcze, Żołobne w kierunku płn. wschodnim i ubiegłszy 15 w. , razem z rzką Koszelówką wpada do Cieremu pod mstkiem Jaruniem. Żołobina, szczyt 618 mt. , kończący pasmo Połoniny Wetlińskiej, w dziale dukielskoskolskim Karpat wschodnich, nad doliną Sanu. Żołobina, szczyt 832 mt. i pasemka nad pot. Bistra, we wsi Bistra Werchowina, na Węgrzech, w pobliżu granicy Galicyi, naprzeciw dorzecza Sanu Karta wojs. , 9, XXVII i 10, XXVII. . Żołobiszki, okolica szlach. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 50 w. od Lidy a 14 od Ejszyszek, ma 2 dm. , 21 mk. katol. Żołobki, wś nad rzką Chotiaczą i jeziorem Żołobki Żołoby Żołobne Żołobny Żołobów Żołodkówka Żołodżki Żołokiszki Żołoń Żołonie Żołonka Żołnina Szupinka, pow. krzemieniecki, gm. Białokrynica, o 20 w. od Krzemieńca st. poczt. a 41 w. od Rudni Poczajowskiej st. dr. żel. , ma 58 dm. , 447 mk. prawosł. , 47 katol. i 21 żydów. Posiada cerkiew p. w. Wniebowstąpienia, z drzewa wzniesioną w 1740 r. i uposażoną 43 dzies. ziemi. Cerkiew filialna we wsi Uhorsk. Własność Garnickich. Podług rewizyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. było poprzednio siołem zamkowem i przez Zygmunta Augusta nadane zostało nieboszczykowi p. Bohowitynowi Jabłonowski, Rewizye, 104. W 1583 r. własność Walentego Wkryńskiego, który wnosi ztąd z 7 dym. , 2 komor. Jabłonowski, Wołyń, 143. J. Krz. Żołobne, wś nad rzką Żołobeńką, pow. nowogradwołyński, gm. i par. praw. Żołobne, o 20 w. od Nowogrodu Wołyńskiego, 110 w. od Żytomierza, 20 w. od st. poczt. Korzec a 40 w. od st. dr. żel. Sławuta, ma 243 dusz męz. włościan, 1661 dzies. ziemi włośc. , 836 dworskiej, 74 cerkiewnej. Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , wzniesioną z drzewa w 1847 r. Do par. należy wś Korytyszcze. W całej parafii 152 dm. , 1199 mk. praw. , 74 katol. , 32 źydów. We wsi zarząd gminy i szkoła ludowa. Należała do dóbr berezdowskich ks. Jabłonowskich, nabyta przez Gadomskich, obecnie własność Maryana Gadomskiego. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. sioło ziemiańskie, przysługujące do zamku koreckiego kn. Koreckiego, płaci od 10, 10 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 44. Żołobny, potok, lewy dopł. Kłodnicy. Wypływa ze stoków góry Popeweszki, na obszarze Truskawca, pow. drohobycki, łączy z Kłodnicą na obszarze Dobrohostowa. Długość biegu do 8 klm. Karta wojs. , 9, XXIX, 8, XXIX. Żołobów al. Żołobowo, wś nad Styrem, pow. łucki, na płd. od Rożyszcz; cegielnia. Własność niegdyś biskupstwa łuckiego, należała do włości Rożyszcze, obecnie po Strojnowskim należy do ks. Bagrationa Imeretyńskiego. Żołoby 1. ferma, pow. bracławski, gm. Trościaniec o 5 w. , o 56 w. od Bracławia, 1 dm. , 20 mk. 2. Ż, wś, pow. jampolski, okr. pol. i par. katol, Tomaszpol o 8 w. , gm. Komargród, odl. o 13 w. od st. Jurkówki dr. żel. ZmierzynkaNowosielica a 53 w. od Jampola, ma 183 osad, 792 mk. , 626 dzies. ziemi włośc. , 568 dworskiej, 49 cerkiewnej. Cerkiew p. w. św. Jana, wzniesiona w 1875 r. , z 506 parafianami. Należała do ks. Józefa Gabryela Czetwertyńskiego, dziś Kudrawcewa. 3. Z. , wś, pow. krzemieniecki, gm. Bereźce, o 2 w. od Krzemieńca st. poczt. , st. dr. żel. Rudnia Poczajowska o 20 w. , ma 113 dm. , 898 mk. Posiada cerkiew par. ., p. w. św. Trójcy, z muru wzniesioną w 1782 r. i uposażoną 69 dzies. ziemi. Kaplica drewniana p. w. św. Maryi Magdaleny. Niegdyś sioło zamkowe krzemienieckie. Podług rewizyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. sioło Żołoby na Podleścach wieczyste, w tem siole 12 ludzi ciągłych, którzy na zamek orzą, sieją, żną i z pola zbierają a zmłóciwszy na zamek zwożą, oraz dwóch ludzi płacących daninę dannych, z których jeden daje na rok na zamek wiadro miodu praśnego, a drugi daje dwa wiadra, i sześciu ludzi putnych, którzy służą konno Jabłonowski, Rewizye, 102. 4. Ż al. Żłoby, uroczysko na gruntach wsi Minejki, w pow. radomyskim. 5. Ż. , uroczysko, pow. uszycki, przy drodze ze Żwańczyka do Hołozubiniec, należy do klucza żwańczykowskiego. Żołoby, obszar wyniosły w płd. stronie Horodenki i Serafiniec, lekko wznoszący się płaskimi garbami. Wznies. sięgają 291, 295 i 346 mt. Wody odpływają do pot. Harkało Karta wojs. , 11, XXXIII. Żołodkówka, majątek, pow. lepelski, ob. Nacza Hołubiewszczyzna t. VI, 854. Żołodżki, wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm. Aleksin, o 24 w. od Bielska, 97 dzies. ziemi włośc. 18 łąk i pastw. , 1 nieuż. . Dobra mają w części Dyszkowskich 60 dzies. 4 łąk i past. , 9 lasu, 2 nieuż. , w części zaś Markowskich 40 dzies. 2 lasu. Zołoki, wś, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 16 w, od Rossień. Żołokiszki 1. wś, pow, rossieński, gm. Łabardzie, par. Andrzejów, o 100 w. od Rossień. 2. Ż. , wś, pow. rossieński, gm. i par. Szydłów, o 20 w. od Rossień. Żołoń 1. mylnie Żoton ob. Pojmony, rzecz ka, w gub. mińskiej, prawy dopływ Sławeczny. Zaczyna się na płd. krańcu pow. mozyrskiego, w obrębie gm. Skorodno i zaraz zasilony z le wej strony rzką Pryżołonką płynie na płn. gra nicą pow. mozyrskiego i owruckiego, wkracza jąc to w jeden to w drugi; od chutoru Beki zwraca się ku wschodowi, wkracza w pow. rze czycki, w obręb gm. Narowla i tu rozdzielona na kilka odnóg, ma ujście naprzeciwko wsi Hażyn. Długość biegu odludnemi puszczami i ba gnami około 40 w. 2. Z. Wielki, bagna, na granicy pow. mozyrskiego i owruckiego, przez które przepływa rz. Żołoń, prawy dopł Sła weczny. A. Jel. Żołoń al. Żołonie, wś, pow. owrucki, gm. Pokalów, par. praw. Kliniec o 3 w. . Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. własność Macieja Sebestyańskiego, który z Ź. i Pupkowszczyzny płaci razem z 3 ogr. , 1 koła młyn. Jabłonowski, Ukraina, I, 77. Żołonie 1. wś, pow. owrucki, gm. Pokalów, par. praw. Czerepin o 7 w. . 2. Ż. , ob. Żołoń. Żołonka, rzeczka, w pow. rzeczyckim, prawa odnoga rz. Żołoń, oddzielona od koryta głównego w gm. Narowla, długa na 6 w. , ma ujście pod wsią Hażyn dwoma rękawami, A. Jel. Żołte Wody Żółtki Żołowin Zołpinie Żółta Żółtańce Żołtańce Żółte jezioro Żołpie Żołobne Żołowin, niem. Solben, mylnie, za Żołwin. Żołpie, ob. Żolpie. Zołpinie, wś niegdyś, we włości widuklewskiej pow. rossieński, w 1601 r. przez Dorotę z Mitkiewiczów Szemiotową, wdową po Stanisławie, ciwunie pojurskim, nadana wraz ze wsią, Perkuniszki, w tejże włości, i wsią Dojnie we włości rossieńskiej na uposażenie zboru helweckiego w Rossieniach. Obecnie w par. widuklewskiej istnieje wś Żołpie. Żółta, kol. , pow. sławianoserbski gub. ekaterynosławskiej, 80 dusz. Żółta Turnia, szczyt górski w Tatrach, w ścianie wschodniej doliny Czarnego Stawu pod Kościelcem. Wzn. 2090 mt. Stanowi ona część ramienia zwracającego się od Koziego Wierchu ku północy. W pasmie tem wznosi sie szczyt Granaty, od którego począwszy ściana ta stanowi przedział doliny Czarnego stawu od dol. Pańszczycy. Niekiedy nadają temu szczytowi miano Małej Koszystej. Ob. Koszysta. Żółtańce, Żółtaniec, Żółtaniecki, potok, w pow. żółkiewskim, ob. Kamionka 8 t. III, 794. Żółtańce, wś i folw. , pow. chełmski, gm. Krzywiczki, par. Chełm, posiada szkołę początkową. Folw. stanowi majorat rządowy. W1827 r. było 22 dm. , 152 mk. Żołtańce al. Żółtańce, wś, pow. żółkiewski, 21 klm. na płd. wsch. od Żółkwi, 12 klm. na wsch. od sądu pow. w Kulikowie, z urzędem poczt. w miejscu. Na zach. leżą Zwartów i Dzibułki, na płn. zach. Wola Żołtaniecka, na płn. wsch. Dalnicz, na wsch. Kłodzienko i Kłodno Wielkie, na płd. Rudańce i Remenów. Płd. część wsi przepływa dopł. Bugu Żółtaniec, zwany w górnym biegu Dołhym, a w dalszym biegu Sosnowcem, w końcu zaś Kamionką ob. t. III, str. 794; płn. wsch. krawędź obszaru pot. Pasieczna, zwany w dolnym biegu Żełdcem, dopływ Baty, wpadającej do Bugu. Na obszarze wsi wznosi się wzgórze Łysa góra 278 mt. . Zabudowania wsi leżą w dolinie Żołtańca. Na płd. od nich leży fol. Bołszów. Własn. wiek. konwentu dominikanów we Lwowie ma roli or. 868, . łąk i ogr. 155, past. 36, lasu 1336 mr. ; wł. mn. roli or. 3490, łąk i ogr. 1227, past. 123, lasu 65 mr. W r. 1890 było 517 dm. , 3343 mk. w gm. , 6 dm. , 61 mk. na obsz. dwor. 2777 gr. kat. , 397 kat. , 241 izr. , 26 innych wyznań; 3233 Bus. , 190, 17 Niem. . Par. rzym. kat. w miejscu, dek. żółkiewski, archidyec. lwowska. Bok założenia parafii niewiadomy, istniała ona jednak już w r. 1545, gdyż z tego czasu pochodzi przywilej Zygmunta I, wydany dla parocha żółtanieckiego. Do parafii należą Kłodno Wielkie, Kłodzianko i Pieczychwosty. We wsi jest kościół drewniany, konsekrowany r. 1690. Par. gr. kat. w miejscu, dek. kulikowski, dyec. przemyska. O założeniu parafii nie ma pewnych wiadomości. Pierwotnie wykonywali tu obowiązki duszpasterskie prawdopodobnie bazylianie klasztor zniesiony w r. 1744. Później powstała samoistna parafia, jak się okazuje z ksiąg metrykalnych, zachowanych od r. 1687. We wsi jest cerkiew, szkoła 2klas. i druga 1klas. w części wsi Żółtańce Zahaje. Wś należała niegdyś do dóbr Jana Sobieskiego. Dokumentem wydanym we Lwowie dnia 21 września 1570 r. ogłaszają Mikołaj Narajowski, sędzia, i Jan Brzozdowski, podsędek ziemscy lwowscy, roki sądowe w sprawie Anny z Dalejowa, wojewodziny podolskiej, dziedziczki Żółtaniec, przeciw Wawrzyńcowi Krzywieckiemu Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 334, str. 245 i 254. W Jaworowie r. 1678 poleca Jan III Jerzemu Łęskiemu, dzierżawcy wsi Ż. , aby Kazimierzowi Humniewiczowi, plebanowi tamtejszemu, nie przeszkadzał wybierać osypu 1. c. , C. , t. 437, str. 2004. Dok. wyd. w Żółkwi dnia 18 czerwca 1699 r. nadaje królewicz Konstantyn Nazaremu Jurkiewiczowi, podstarościemu żołtanieckiemu, i jego żonie dworzyska Hrabarowe w Ż. w dożywocie 1. c. , C. , t. 486, str. 908. W Żółkwi dnia 30 stycznia 1703 nadaje królewicz Konstantyn Sobieski Kazimierzowi Trojanowskiemu dworzysko Worobcowo we wsi Z, 1. c. , C. , t. 680, str. 112. Dnia 28 marca 1735 pozwala królewicz Jakub Ludwik Janowi z Siemienic Siemieńskiemu, podkom. lwowskiemu, zapisać dług 9000 złp. na Z. 1. c. , C. , t. 533, str. 264. Dok. wyd. w Kłodzienku dnia 18 list. 1770 r. zakładają i uposażają Stefan na Hordyniu Hordyński, stolnik żydaczowski, sędzia grodzki lwowski, komisarz J. Kr. M, i jego żona Wiktorya Kobylińska, wraz z synem Łazarzem Tadeuszem Hordyńskim, bractwo św. Trójcy przy kościele w Ż. 1. c. , T. , t. 129, str. 290, a Wawrzyniec Haszowski, kanonik żołtaniecki, przyjmuje obowiązki jakie na niego wkłada ta fundacya, str. 293. Lu. Dz. Żółte jezioro, w pow. szubińskim, ob. Żędowskie. Żołte Wody, rzeczkn, w pow. wierchniednieprowskim gub. ekaterynosławskiej, lewy dopływ Małego Ingułu pr. dopł. Dniepru, bierze początek pod wielką wsią Żółte Żełtoje i ubiegłszy 35 w. ma ujście pod mstkiem Annowka. Na brzegach jej zaszła d. 16 maja 1648 r. pierwsza zwycięzka bitwa Bohdana Chmielnickiego z Polakami, pod wodzą Stefana Potockiego. Na prawym brzegu rzki ocalały do dnia dzisiejszego ślady okopów i rowów, otaczających obóz polski ob. plan obozu w t. Istor. zapor. Kazakow, 1895 r. . Porów. też artykuł Dubieckiego w Kłosach, Nr 834 i następ. Nazwa rzeczki pochodzi od jaskrawo żółtego piasku, wyścielającego łożysko rzeczki i parów. Żółtki, pow. ciechanowski, ob. Milewo 3. Żółtki 1. wś, pow. białostocki, w 2 okr. Żółty staw Żołowin Żołudek Żołudczanka poi, gm. i par. Choroszcza, o 13 w. od Białegostoku, 464 dzies. ziemi włośc. 100 łąk i past. , 23 1 2 lasu, 100 nieuż. i 26 dzies. 3 lak i past. , 2 lasu i 11 2 nieuż. należących do Gogolewskich. Posiada przędzalnie wełny, założona w 1870 r. przez Adolfa Moesa 1152 wrzecion, obsługiwaną siłą pary. 2. Ż. Malinowo, okolica szlach. , pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol, gm. Rajsk, o 10 w. od Bielska. Porów. Malinowo. 3. Ż, wś włośc. nad bezim. rzeczką. pow. wilejski, w 2 okr. pol, gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wilejka, o 10 w. od Wilejki, 15 dm. , 183 mk. w 1855 r. 76 dusz rewiz. . Żółtowa, Żełtowa, ferma, pow. lityński, gm. Kożuchów o 21 w. , o 30 w. od Lityna, ma 4 dm. , 28 mk. Należy do klucza nowokonstantynowskiego hr. Lwa Koczubeja. Żółto, wś i fol. , pow. sierpecki, gm, Lisewo, par. Kurowo, odl. 10 w. od Sierpca, 360 mr. dwor. , 219 drobnej szlachty i 8 mr. włośc. W r. 1827 Zółtowo Wielkie miało 11 dm. , 77 mk. W r. 1578 istniały tu Zółtowo Gardzyny płacące od 23 8 łan. , 2 zagr. z rolą; Żołto Żabiki w 8 działkach 91 4 łan. ; Ż. Miski Myszki w 3 działach 21 2 łan. , 1 zagr. ; Ż. Myszewo w 3 dział. 2 łany. 1 zagr. ; Ż. Żuki w 10 działach 2 11 12 łan. , 2 zagr. z rolą i 1 bez roli; Ż. Żegadły 11 2 łan. , 2 zagr. z rolą Paw. , Mazowsze, 48. Dziś te części stanowią oddzielne wioski Myszewo, Myszki, Żabiki, Żuki. Jeszcze spis z r. 1827 podaje Ż. My szewo i Ż. Myszki. drysieńSwołna, w 5 okr. i dobra Żółtowszczyzna, wś skarb. , pow. ski, par. Zabiały, należała do dóbr w 1725 r. miała 10 chat. Zołtuny, wś włośc. , pow. wileński, poi, gm. Ilino o 3 w. , okr. wiejski skarbowe Puzyryszki, o 33 w. od Wilna, 11 dm. , 78 mk. katol. w 1865 r. 47 dusz rewiz. . Żółty, potok, połączywszy z Wisznicą uchodzi z praw. brz. do Tyśmienicy, płynie wśród bezleśnych prawie pagórków, przez Tustanowice, granicą Hu bicza a Modrycza, przez Hubicze, w pow. drohobyckim. Długość 5 klm. Karta wojs. , 8, XXIX. Zółty Bród, wś, pow. żytomierski, gm. Pulin, par. praw. Strybież o 21 w. . Żółty Pomusz, dobra, pow. poniewieski, w 3 okr. poi, gm. Kibury, o 51 w. od Poniewieża, własność Brandenburgów, 371 1 2 dzies. 88 1 2 lasu, 26 nieuż. . Porów. Pomusze. Żółty staw, w Tatrach, ob. Kieżmarska Dolina. Żołudczanka, ob. Żołudka, mstko nad rzką brzegu Niemna, Żołudek, urzęd. Żełudok, Żołudczanką, w pobliżu pr. pow. lidzki, w 3 okr. poi, gm. i okr. wiejski Źołudek, pod 53 36 płn. szer. a 42 38 wsch. dług. , przy dr. większej z Grodna do Nowogródka, odl. o 10 w. od st. poczt. Pszczolna, 13 w. od wsi Pieskowce Niemen, 42 w. na płd. zach. od Lidy a 130 w. od Wilna. Ma 130 dm. , 674 mk. , zarząd gminy, kościół paraf. katol, synagogę, dom modlitwy żydowski, 2 młyny wodne, gorzelnię, browar piwny, 23 sklepy, targi co niedziela, jarmark w dzień św. Ducha. Okrąg wiejski obejmuje mstko Żołudek, wsi Bojary, Farny Koniec, Kupry, Skiersie, Zatoki i zaśc. Wołczki, w ogóle w 1865 r. 515 dusz rewiz. Gmina należy do 2 okr. pok. do spraw włościańskich, składa się z 3 okręgów starostw wiejskich Żołudek, Krasula i Dąbrowo, obejmujących 26 miejscowości, ma 328 dm. , 3762 mk. włościan 1427 dusz rewiz. , uwłaszczonych na 7755 dzies. 4737 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 4090 dzies. większej własności 1572 roli i 33 dz. 20 roli ziemi kościelnej. Cały obszar gminy ma 11878 dzies. 6329 roli i 4698 mk. Kościół par. katol. , p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , z muru wzniesiony, na dość wysokim wzgórzu, nad stawem. Zaczęła go budować w r. 1828 hr. Tyzenhauzowa a dokończyła w 1835 r. córka jej zamężna za hr. Uruskim. Na cmentarzu kaplica. Parafia katol. , dekanatu lidzkiego, 6282 wiernych. Dawniej miała kaplicę w Krasuli. Parafią przedziela Niemen na dwie części, z który większa rozciąga się po prawej stronie rzeki. W tej parafii za Niemnem są ogromne lasy, pełne dotychczas grubej zwierzyny, jak sarny, dziki i łosie. Spotykają się niekiedy bobry koło Niemna i niedźwiedzie. Podług danych z 1817 r. powierzchnia parafii nieco górzysta, wielkie lasy koło Niemna, pastwisk dużo, gleba piaszczysta, żwirowata i gliniasta. Rzeki Niemen, Szczara. Lebiodki i Źołudczanka. Były to niegdyś dobra królewskie i stanowiły sstwo niegrodowe. Metryki litewskie podają jako sstów żołudzkich Marcina Chreptowicza 1501 8, Michała Pacewicza 1510 i kn. Wasila Połubińskiego 1516 1533. Kazimierz Jagiellończyk funduje tu i uposaża między r. 1480 90 kościół parafialny. W jednym z najazdów tatarskich, zapewne r. 1506, kościół ten spłonął i przywilej fundacyjny zaginął. W r. 1529, w sobotę przed św. Jerzym, Zygmunt I, chcąc fundacyą dawną kościoła w mieście królewskiem Ż. naprawie, wszystkie poprzednie nadania, przez umyślną komisyę wykryte, zatwierdza i nowemi pomnaża Akta dyec. wileńskiej, ks. 2, str. 157. W r. 1535 przybyli do Litwy, na łaskę królewską jak powiada Strykowski, zbiegli z Moskwy kn. Siemion Bielski i okolniczy Iwan Lacki. Pierwszemu z nich Zygmunt Stary nadał Żyżmory, Stokliszki i Kormiałów, drugiemu zaś Wysoki Dwór i Ż. W późniejszych czasach Z. przeszedł w posiadanie Sapiehów, w drodze wynagrodzenia zapewne za liczne ofiary majątkowe, poniesione dla Rzpltej. Od Sapiehów Ż. dro Żółty Pomusz Zółty Bród Zołtuny Żółtowszczyzna Żółto Żółtowa gą wiana za Anna Sapieżanką przechodzi w dom RadzimińskichFrąckiewiczów h. Brodzic, z których około r. 1680 Kazimierz, podskarbi nadworny, za konsensem Rzpltej otrzymuje kolatorstwo tutejszego kościoła Akta dyec. wileńskiej, ks. , str. 1652. Ten Kazimierz Frąckiewicz wraz z żoną swą Aleksandrą z Komarów podług innych źródeł Anną Naruszewiczówną w 1682 r. fundował w Ż. de nova radice kościół i klasztor ks. karmelitów starej reguły, którzy siedzieli tu jeszcze w bieżącem stuleciu. Fundacyą tę aprobowała uchwała sejmu warszawskiego w 1685 r. V, 756. W r. 1702 Krzysztof Kieżgajłło Zawisza, wwda miński, oburzywszy się na Jana Kazimierza Kaczanowskiego h. Ostoja, dobrego wprawdzie szlachcica i sstę podówczas dowgieliskiego, ale z podrzędnego stanu, za to, że ożenił się z Maryanną Teklą Naruszewiczówną, wdową po Piotrze Michale Pacu, a przyrodnią siostrą Teresy Tyszkiewiczówny żony wwdy Zawiszy, w sam dzień Trzech Króli napada Kaczanowskiego w majątku jego Możejkowie, zmusza do ucieczki i ściga aż do Żołudka. Tam p. Kaczanowski samotrzeć schronił się był do sklepu kościelnego, z którego nie przemocą, ale z obawy raczej tamźe zginięcia wyprowadzony, wreszcie nazajutrz najlepiej przygotowany na śmierć, egzekwowany. Taki koniec żeniącym się z dostojniejszymi Pamiętniki Zawiszy, str. 104. Kaczanowskiego pochowano w cerkwi w Wiązowcu a kościół żołudzki z powodu tego gwałtu zamknięty Złota księga, III, 1567. Karol XII ucierając się na Litwie w 1706 r. z wojskiem ruskiem i oddziałami polskiemi, trzymającemi stronę Augusta II, miał tu przez dłuższy czas od 10 lutego główną kwaterę zimową i stał w klasztorze karmelitów. Ztąd wybiegał na oglądanie mostu budowanego na Niemnie pod wsią Ołłowo i razu jednego d. 8 marca omało niezginął skutkiem załamania się lodu. Nazajutrz po tej przygodzie dawał posłuchanie deputowanym miasta Wilna. W w. Ż. przeszedł na własność Tyzenhauzów, którzy dwór swój ozdobili pięknym ogrodem. W kościele tutejszym spoczęły w r. 1785 zwłoki Antoniego Tyzenhauza, podskarbiego nadwornego litew. , jednego z najznakomitszych ministrów krajowych. Tu wreszcie w 1786 r. urodził się słynny ornitolog Konstanty hr. Tyzenhauz. Od Tyzenhauzów Ż. przeszedł drogą wiana do Uruskich. J. Krz. M. Witan Żołudi, dobra, pow. witebski, własność sukcesorówByka, 235 dzies. Żołudka al. Żołudczanka, Żołądczanka, rzeczka, w pow. lidzkim, dopływ rzki Lebioda dopł. Niemna. Żołudny Les, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, wokolicy wsi Lachowicz, obecnie gm. Brodnica, wspomiane w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 101. A. Jel. Żołudzi al. Żołuda, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Ziembin, o 32 w. od Borysowa, ma i osady; miejscowość falista. Żołudzk, w dokum. Żołudsko, Żołuczko, 1. Mały, wś, pow. łucki, na wschód od Rafałówki, należała do włości rafałowskiej. 2. Ż. Wielki, wś, tamże, gm. Włodzimierzec, 49 dm. , 390 mk. , cerkiew. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1577 r. należy do Czartorejska kn. Michajła Czartorejskiego, ssty żytomierskiego, który płaci z tąd z 10 dym. i z tyluż w 1583 r. Jabłonowski, Wołyń, 45, 89. Żołwa, jezioro, pow. święciański, pod zaśc. Jodopurwie i Żołwy. Żołwaniec, pow. bobrujski, od. Żelwiniec. Żółwia Góra 1. wzgórze w Gąsiorowie, pow. jarociński. 2. Ż. G. , na Śmiełowie, w pow. wrzesińskim. Zółwica, jezioro, ob. Kałdus. Żołwie, wś, pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 47 w. od Wiłkomierza. Żółwieniec 1. fol. , pow. lipnowski, gm. i par. Bobrowniki, ma 1 dm. , 8 mk. , 234 mr. 13 roli, reszta lasu. W ostatnich spisach urzędowych nie podany. W 1827 r. 1 dm. , 10 mk. 2. Ż. kol. , ob. Żółwiniec. Żółwin, wś i fol. , pow. błoński, gm. Młochów, par. Brwinów, odl. 6 w. od Grodziska st. dr. żel. , ma 31 os. , 247 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 166 mk. W r. 1878 fol. Ż. rozl. mr. 459 gr. or. i ogr. mr. 322, łąk mr. 37, lasu mr. . 73, wody mr. 12, nieuż. mr. 15; bud. mur. 4, drew. 8. Wś Ż. os. 31, mr. 398. W r. 1580 wś Żółwinie ma w dziale Kaspra Parzniewskiego 1 łan i w dziale Katarzyny, wdowy po Stanisła wie Rogowskim i jego synów 1 łan Paw. , Maz. , 278. Br. Ch. Żółwin, Żołwina, Solwin, Salwin, G 1. osada, w pow. bydgowskim, ma urząd okr. w Solcu Schulitz, urz. st. cyw. w Bydgoszczy II, pocztę i st. kol. żel. w Czersku Brahnau, na linii BydgoszczToruń, szkoły w Emilianowie, paraf. katol. w Bydgoszczy, ew. w Łęgnowie Langenau, 4 dym. , 63 dusz. 2. Ż. , Klein w temże położeniu, par. katol. w Solcu, 3 dym. , 21 dusz. W r. 1573 miał w Ż. Stanisław Witosławski 2 zagrodn. 3. Z. niem. Solben, wś gosp. , w pow. międzyrzeckim, ma urząd okr. , st. cyw. i sąd w Międzyrzeczu, tamże pocztę, st. kol. żel. w Bobelwicku czy Bobłowiecku, na linii Międzyrzecz Międzychód, szkoły w miejscu, par. katol. w Międzyrzeczu, ew. w Policku. Obszaru 1083 ha. , 37 dym. , 302 dusz 78 katol. Leży nad Obrą, na wsch. płn. Międzyrzeczu. W r. 1335 występuje przy akcie comes Janik ze Ż. jako świadek. W r. 1580 ma tu starosta międzyrzecki 5 łan os. , 4 zagrod. , 3 kom. , 1 rzemieśl. i Żołudi Żołwie Żółtowa Żołudka Żołudny Les Żołudzi Żołudzk Żołwa Żołwaniec Żomajsk Żołudi owczarza z 30 owcami. W r. 1793 Ż. należy do starostwa międzyrzeckiego. 4. Ż. al. Żułwin, zwało wrzesińskim, w okolicy Miłosławia, pod Wszemborzem. W. Ł. Żółwiniec, wś nad jez. Piotrkowickiem, pow. koniński, gm. .. Sławoszewek, par. Ślesin, odl. od Konina w. 20, ma 16 dm. , 76 mk. Żółwiniec, w dokum. Szowiniecz, Sowiniec, jezioro na obszarze Chomiąży Szlacheckiej, w pow. szubińskim żnińskim, ku wschodowi od Gąsawy. Nadał je w r. 1357 Mikołaj z Chomiąży kościołowi miejscowemu. Żółwiniec, bór, ob. Tuchalska puszcza t. XII, 595. Żółwiny, wś dwor. , w pow. inowrocławskim strzelińskim, ma sad, urz. okr. i par. ew. w Strzelnie, urz. st. cyw. w Łęgu, pocztę w Wójcinie, st. kol. żel. w Kruszwicy i Strzel nie, szkoły w Chrośnie, par. katol. w Kościeszkach. Obszaru 206 ha. , 4 dym. , 48 dusz. Do podatku grunt. oszac. czysty dochód na 1511 mrk. W. Ł. Zołwy 1. fol. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , gm. Brasław, o 82 w. od Nowoaleksandrowska, własność Prokopowiczów, 49 dzies. 12 lasu, 4 nieuż. . 2. Ż. , zaśc. szl. nad jez. Żołwy, pow. święciański, w 2 okr pol. , o 50 w. od Święcian, 1 dm. , 7 mk. katol. Żołynia, miasteczko, i Żołynia Dolna i Górna, wsi, pow. łańcucki. Mstko zabudowane nieregularnie, prawie samemi drewnianemi domami, leży w piaszczystej równinie, 221 mt. npm. nad pot. Żołyńskim, uchodzącym z lew. brzegu do Wisłoka. Wieś położona jest nieco wyźej. W miasteczku znajduje się apteka, urząd pocztowy i szkoła, we wsi parafia rz. kat. z nowym i pięknym kościołem, w stylu ostrołukowym. Rozchodzą się ztąd drogi na płd. do Łańcuta, na płn. do Leżajska i na zach. do Sokołowa. Pomiędzy miasteczkiem a wsią stoją murowane stajnie, należące do ordynacyi łańcuckiej a zbudowane dla wojska. Mtko ma 199 dm. i 1834 mk. 933 męż. , 901 kob. , 678 rz. kat, 80 gr. kat. , 5 prot. i 1071 izr. ; wś wraz z okszarem dworskim liczy 810 dm. i 4154 mk. 2077 męż. , 2077 kob. , 4061 rz. kat. , 28 gr. kat. i 65 izr. Prócz stałych mieszkańców stoi zwykle w Ż. 167 żołnierzy kawaleryi. Pos. tabularna Ordynacyi łańcuckiej hr. Potockich ma 3 młyny i 726 mr. , w tem 240 mr. lasu sosnowego; pos. mn. 4391 mr. roli, 289 mr. łąk i ogr. , 280 mr. past. i 685 mr. lasu. Gleba piaszczysta, nieurodzajna, wydaje plon lepszy tylko w latach mokrych, przy pomocy łubinu używanego dla jej poprawy. Ludność chrześciańska trudni się uprawą roli, szewctwem i mularką, ludność żydowska drobnym handlem. W ogóle ludność jest ubogą. Ż. zdawna należała do dóbr łańcuckich, których właścicielami byli Pileccy a od r. 1578 Stadniccy. Kiedy Ż. otrzymało prawo miejskie niewiadomo. Według aktów wizytacyi bisk. Sierakowskiego stał tu w XVI w. zbór kalwiński, zbudowany może juz przez Pileckich a może przez Stanisława Stadnickiego, ststę żygwułckiego, znanego krzewiciela kalwinizmu. Gdy jednak piorun zniszczył świątynię uznał to lud, zmuszony przez dziedzica do przyjęcia nowej wiary, za palec Boży i żądał, by w jej miejsce postawiono kościół katolicki. Uczynił temu zadosyć syn Stanisława, Władysław ze Żmigrodu Stadnicki, który powrócił sam także na łono kościoła katolickiego. W dwa lata jednak później spalili Tatarzy kościół; wkrótce potem został z drzewa odbudowany. Od r. 1641 do 1646 parafia była wcieloną do prepozytury łańcuckiej W 1695 r. ufundował tu Konstanty z Koniecpola Przedbor, kustosz przemyski a prob. żołyński, dotacyą dla 3 mansyonarzy a w 1696 wyniósł bisk. przem. Doenhoff proboszcza do godności prepozyta. Parafia Ż. , dyec. przemyskiej, dekan. leżajskiego, obejmuje Białobrzegi, Rakszawę z kościołem filialnym i Brzozę Stadnicką. Ż. graniczy na wsch. z Kopaniem i Zmysłówką, na płn. z Brzozą Stadnicką, na zach. z Rakszawą a na płd. z Smolarzynami. Por. Kosina. Mac. Żołyński potok, w pow. łańcuckim, lewy dopł. Wisłoka, do którego uchodzi pod wsią Smolarzyny. Żoma, uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, w obrębie sioła Stachowa, przy dworzyszczu Szepielewickiem, obecnie gm. Płotnica, wspo mniane w dokum. z XVI w. A. Jel. Żomajsk, pow. borysowski, ob. Zamojsk. Żomka, uroczysko, pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Malecz, należy do dóbr Granowo, Zinowiczów. Żomkła, szczyt górski 800 mt. , na obszarze gm. Pławie, w pow. stryjskim, na lew. brzegu pot. Wadrówki, źródłowego ramienia Hołowczanki, dopł. Oporu. Żomojdzie, ob. Zamojdź. Żomojtskaja Zemla. Tak się zowie Żmujdź w najdawniejszych przywilejach do 1640 r. , podanych po słowiańsku. Zon, potok, powstaje na obszarze gm. Kulczyce, w pow. Samborskim, z kilku strug, płynie na płd. wschód granicą gm. Szade i na obszarze Horodyszcza uchodzi do Czerchawy, dopł. Bystrzycy. Dolina Czerchawy wznosi się tu 297 mt. npm. Żoń, w dokum. , wś gosp. , w pow. chodzieskim, ma urz. okr. w Budzyniu, urz. st. cyw. w Margoninie, pocztę w Pawłowie, st. kol. żel. w Budzyniu, na linii PoznańPiła, szkoły i par. kat. w miejscu, par. ew. i sąd w Margoninie. Obszaru 238 ha, 14 dym. , 132 dusz 20 ew. . Leży na zach. Gołańczy, na płd. Margonina, ku granicy pow. wągrowieckiego. Niegdyś gród i kasztelania na Pałukach, między Żołynia Żołyński potok Żoma Żomka Żomkła Żomojdzie Żomojtskaja Zemla Żoń Żopiele jeziorami żońskim a zbyszewskim. Wzmianka o tej kasztelanii z r. 1311 podaje pobliskie Pawłowo jako leżące w Jej obwodzie. Graniczyć musiała z kasztelanią ujską, nakielską, radzimską, gnieźnieńską i czarnkowską. W r. 1232 Władysław Odonicz nadał templaryuszom, miedzy innemi, Oporzyn i Moclisov, należące do Ż. Około r. 1243 Przemysław dał arcyb. gnieźn. kościół w Pakości w zamian za kościół żoński, oraz należące mu dziesięciny. Dziesięciny zaś z Kamienicy nabył od kapelana żońskiego i dał ją osiadłym w Łeknie cystersom w zamian za Wierzenicę. Kapelanowi żońskiemu przekazał niektóre role przy kościele, 6 wołów, 2 krowy, konia wartującego 4 grzywy i karczmę źońską. W r. 1282 występuje kasztelan Bożysław w orszaku Przemysława II, r. 1301 Mroczko w orszaku Mikołaja, ks. opawskiego. W latach 1353 60 pojawia się Tomasz. W r. 1387 występuje kasztelan Tomisław, który równocześnie był burgrabią kościańskim i starostą, t. j. rządcą Dobrogosta, bisk. poznańskiego. W latach 1395 97 prawuje się z Piotrem Gorzyckim, Maciejem Kotem z Biechowa i Jakubem Prusieckim, zasiada na różnych rokach i roczkach a r. 1410 pisze się z Gorzyc. W sporach granicznych między arcyb. Jarosławem a bisk. pozn. Janem przysądzono r. 1361 kościołowi gnieźnińskiemu parafie Ż. , Gołańczę i Grylewo, tudzież dziesięciny ze Szczytnik Czerniejewskich i Nidomia. Odnośny wyrok podpisał też Mikołaj, pleban żoński. Te parafie wymienione są także w rozgraniczeniu dyecezyi z r. 1364. Dziesięcina owa była zapewne snopową. Księga bowiem uposażeń Łaskiego podaje, że kmiecie i sołtysi z Kamienicy płacili plebanom żońskim po groszu z łanu. Probostwo żońskie miało swój folwark nad jeziorem, z przylegającymi ogrodami, tudzież inne grunta dla 2 wikarych i sługi kościelnego, ciągnące się od probostwa do ogrodu dworskiego, jeden łan roli i łąkę, przytykające do Zbyszewic. Proboszczem był wówczas Anzelm Łukowski, kantor pozn. i kanonik gnieźn. Spory o dziesięcinę toczyły się w latach 1458 62 między plebanem żońskim Janem i Dobiesławem, a klasztorem łekneńskim, któremu je w końcu przysądzono. W r. 1523 pleban utrzymywał własnym kosztem 2 wikarych i nauczyciela, dla których miał obszerne ogrody. Prócz tego po 1 łanie w każdem polu. W r. 1577 płacono w Ż. od 5 śl. os. , r. 1579 od 6, w r. 1620 od 4 zagr. i wiatraka. W r. 1783 dziedziczą tu Ciecierscy, r. 1793 Fryderyk hr. Skórzewski na Łabiszynie, około r. 1840 Helena hr. Skórzewska na Zbyszewicach, obecnie jest to wieś włościańska. Kościół żoński, p. w. św. Marcina, istniał już przed r. 1243. W r. 1296 ks. Władysław na modły za spokój duszy króla Przemysława i przodków jego, darował klasztorowi łekneńskiemu kościół żoński z rolami, łąkami, wodami oraz z prawem patronatu. Dzisiejszy kościół stanął staraniem plebana Józefa Koniewskiego i innych r 1749. Restaurowała go Anna z Malichnowskich Ciecierska r. 1783. W. Ł. Żoneta, fol. , pow. maryampolski, gm. i par. Poniemoń, odl. od Maryampola 55 w. , ma 1 dm. Żongoty, pow. płocki, ob. Żągoty. Żonka, potok, powstaje ze stoków pasma Gorganu, w Karpatach wschodnich, pow. nadworniańskim, łączy się z Prutem w pobliżu wielkiego wodospadu, jaki tworzy ta rzeka pod wsią Dora. Żonkiele, wś, pow. władysławowski, gm, Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 34 w. , ma 4 dm. , 26 mk. W 1827 r. 4 dm. , 34 mk. Żonkowicze, wś, pow. nowogródzki, w 5 okr. pol. i gm. Snów, o 68 w. od Nowogródka, ma 10 osad; miejscowość dość równa, maloleśna, grunta urodzajne. W pobliżu przechodzi gościniec z Nieświeża do Snowia. A. Jel. Żonsajcie, wś, pow. szawelski, gm. Szawlany, o 42 w. od Szawel. Żonsicie, wś, pow. rossieński, gm. i par. Szweksznie, o 117 w. od Rossień. Żonsiny, wś, pow. rossieński, gm. Pojurze, o 70 w. od Rossień. Żońskie jezioro, przy wsi Żoń, w pow. chodzieskim, leży na wzn. 88. 1 mt. npm. , tworząc z jez. Pawłowskiem jedną całość. Odpływa na płn. do jez. Oporzyńskiego. Kościół żoński stoi na zachodnim wybrzeżu, wprost O perzyna. Żopiele, wś, pow. szawelski, gm. Wieksznie, o 96 w. od Szawel. Żór. .. , nazwy tak się zaczynające ob. pod Żur. .. . Żorany 1. mstko i dobra nad rzką Żarna źródło Minii, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , gm. Żorany, o 16 w. na płd. zach. od Telsz, o 53 w. od najbliższej st. dr. żel, Kurszany. Mstko miało 23 dm. , 238 mk. , kościół par. katol. , zarząd gminy, st. poczt. Dobra, własność Underewiczów, poprzednio Szwykowskich, mają 710 dzies. 96 lasu, 96 nieuż. . Kościół par. katol. , p. w. św. Stanisława, z drzewa wzniesiony w 1626 r. przez Zygmunta III. Parafia katol, dekanatu wornieńskiego, 5470 wiernych. Filia w Ławkosadach i Medyngianach. Gmina, położona w płd. części powiatu, graniczy od wschodu z gm. Wornie, od płn. z gm. Gadonowo, od zachodu z gm. Bernatowo i Płungiany, od płd. z gm. Łabardzie pow. rossieńskiego, obejmuje 42 miejscowości, mające 530 dm. włośc. obok 15 należących do innych stanów, 6149 mk. włościan, uwłaszczonych na 9814 dzies. ziemi. Nadto w obrębie gminy znajduje się 18857 dzies. większej własności 4192 roli, 3199 dzies. ziemi skarbowej 21 roli i 167 54 roli kościelnej. Za czasów Rzpltej Ż. z przyległościami stanowiły sstwo niegrodowe, położone w pow. żorańskim księstwa żmujdzkiego. Po Żońskie jezioro Żorany Żółwiniec Żorniska Żorniszcze Żorginie Żorka Kamionka Żorkale Żorna Żornica Żoneta Żorawy Żórawle Żóraw Żórawciewka Żórawin dług spisów podskarbińskich z 1766 r. sstwo było w posiadaniu Nagórskich, opłacających 723 złp. 25 gr. kwarty. Podług popisu szlachty ks. żmujdzkiego z 1528 r. włość powiat żorańska stawiała na wyprawy wojenne 23 koni licząc po 1 koniu z 8 włók. 2. Z. Wielkie al. Łotwele, dobra, pow. szawelski, w 3 okr. pol, , gm. Krupie, o 41 w. od Szawel, własność Hejdmanów, 284 dzies. 132 lasu. Kościół fil. par. Szakinów, p. w. św. Józefa, z muru wznie siony w 1768 r. przez Piotrowskiego. 3. Ż. , dobra, tamże, własność Lutyków, wraz z Gierordami i Polesiem maja 655 dzies. 121 lasu, 149 nieuż. . J. Krz. Żóraw, ob. Żuraw. Żóraw, niem. Sohrau, ob. Żary. Żórawciewka, zaginiona wieś we włości ostropolskiej, t. j. w płd. części dzisiejszego pow. nowogradwołyńskiego. Żórawin, w dok. Soravin, ob. Rothsyrben. Żórawle, strumień, w pow. ihumeńskim, wy tryska z błot niedaleko wsi Uszy, płynie głębo kim jarem i uchodzi do rz. Uszy dopł. Bere zyny. T. S. Żorawy, zaśc. szl. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , o 67 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. mińskiej, 1 dm. , 7 mk. katol. Żorginie, wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 32 w. od Rossień. Żorka Kamionka, pow. rossieński, w 2 okr. pol, gm. Szydłów. Włośc. Pujdak ma 33 dzies. 5 lasu. Żorkale, wś, pow. szawelski, gm. Krupie, o 55 w. od Szawel. Żorna, potok, prawy dopł. rz. Łuczki, w pow. kołomyjskim. Żornica, zaśc. , pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Wiazyń o 10 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Ilia, 3 dusze rewiz. Żorniska, wś, pow. gródecki, 21 klm. na płd. wsch. od Gródka, 8 klm. na płd. wsch. od sądu pow. i urz. pocz. w Janowie koło Lwowa. Na płn. leży Łozina, na płn. wsch. i płd. wsch. Zielów, na płd. Domażyr i Jamelna, na zach. Stradcz. Środkiem obszaru płynie Stara rzeka, zwana w dalszym biegu także pot. Domaźyrskim dopł. Wereszycy, wpada do stawu czyckiego. Zabudowania wiejskie leżą na wschód. Wzn. w płn. stronie sięga 317 mt. Własn. wiek. ma roli or. 103, łąk i ogr. 175, past. 229, lasu 167 mr. ; wł. mn. roli or. 161, łąk i ogr. 191, past. 50 mr. W r. 1890 było 48 dm. , 284 mk. w gm. , 11 dm. , 80 mk. na obsz. dwor. 314 gr. kat. , 30 rz. kat. , 12 izr. . 8 innych wyzn. ; 338 Rus. , 13 Pol, 13 Niem. . Par. rz. kat. w Janowie, gr. kat. w Domażyrze. We wsi jest cerkiew. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koronnych i nazywano ją takźe, , Żorniszcza, Żorniszcze, Zerniszcze. Według dokumentu wydanego przez Zygmunta Augusta w Lublinie dnia 11 lipca 1569 r. posiadał wieś w dożywociu Bernard Maciejowski Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 41, str. 860. Dokum. wyd. we Lwowie dn. 6 sierpnia 1578 r. nadaje król Stefan Szymonowi Zołotkowiczowi prawem dziedzictwa dworzysko w Ź. , w Lwowskiem, zo stające w dzierżawie jego l. c. , C. , t. 343, str. 271. W Warszawie dnia 17 lut. 1609 pozwala Zygmunt III Wojciechowi Białoskórskiemu i Do rocie Kiewlicownej, małżonkom, przenieść pra wa swe do wsi Ż. i Łoziny na Jakuba Swoszowskiego 1. c. , C. , t. 373, str. 1961. Dok. wyd. w Skierniewicach dn. 26 listop. 1652 r. po twierdza król Jan Kazimierz cesyą dóbr Ż. i Ło ziny, uczynioną przez starostę lwowskiego An drzeja Mniszcha z Wielkich Kończyc na rzecz Jerzego, syna jego 1. c. , C. , t. 140, str. 65. W Warszawie dn. 24 sierpnia 1659 daje król Jan Kazimierz wsi Ż. i Łozinę Wojciechowi Morawcowi, podstolemu żydaczowskiemu 1. c. , C. , t. 408, str. 2086. Dnia 22 stycznia 1665 r. daje tenże król Albertowi Łotkowskiemu doży wocie na wsi Ż. 1. c. , C. , t. 417. str. 2305. W Janowie dn. 16 czerw, 1687 r. pozwala Jan III Janowi Stanisławowi Jabłonowskiema, wojew. ruskiemu, hetmanowi w. kor. , zrzecz się praw swych do wsi Ż. na rzecz syna Stanisława 1. c. , C. , t. 480, str. 234. Dok. wyd. w Tarnowie dn. 7 sierpnia 1702 nadaje August II drowi Cetnerowi. staroście szczurowieckiemu, wś Ż. po śmierci oboźnego kor. Stanisława Ja błonowskiego 1. c. , C. , t. 480, str. 146. Dok. wyd. w Warszawie dn. 11 maja 1750 r. nadaje August III Stefanowi Żebrowskiemu wś Ż. 1. c. , C. , t. 560, str. 2613. Lu. Dz. Żorniszcze, wś nad rzką Osiliszczą, pow. dubieński, gm. Ołyka o 5 w. , odl. o 41 w. od Dubna, 10 w. od st. dr. żel. Ołyka a 19 w. od st. poczt. w Klewaniu, ma 47 dm. , 440 mk. , cerkiew paraf. , p. w. św. Dymitra, z muru wzniesioną w 1822 r. kosztem parafian i uposażoną 341 2 dzies. ziemi. Do par. praw. należą wsi Nosowicze o 1 w. i Selibery. W całej parafii 94 dm. , 776 mk. prawosł. , 11 katol. i 41 żydów. We wsi szkółka cerkiewna od r. 1885. Uroczyska noszą nazwy Berezohaty, Kruhłe Plesa, Okop, Ostrów, Wielkie Łozy. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1577 r. sioło ziemian ołyckich, płaci z 17 dym. po 10 gr. , 5 ogrod. W 1583 r. należy do włości ołyckiej ks, Stani sława Radziwiłła, płacącego z 14 łan. , 6 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 47, 109. Wyrokiem try bunału lubelskiego z 8 sierpnia 1766 r. wś Ż. i Selibery zostały przyznane Aleksandrowi i Sta nisławowi JełoMalińskim. Od 1830 r. wła sność Aleksandra a następnie syna jego Adama Podhorodeńskich. J. K Żorniszcze, w dokum. Żornowiszcze, Żorniska, mstko nad rzką Siemiryczką dawniej Swaryczówką, dopł. Sobku, pow. lipowiecki, w 2 Żóraw okr. od Lipowca, przy drodze poczt. do Hajsyna i Bracławia, ma 1544 mk. Spis urzęd. z 1885 r. . Podług Słownika geogr. Siemionowa było tu 434 dra. , 2578 mk. , podług zaś Pochilewicza 1472 mk. prawosł. , 49 katol. i 1150 żydów. W mstku znajduje cerkiew paraf. , synagoga murow. , dom modlitwy żydowski, st. poczt. i niewielki browar piwny. Targi odbywają co drugi tydzień. Cerkiew paraf, Michajłowska, była pierwotnie zbudowana z drzewa w 1753 r. przez dziedziczkę z Rościszewskich Strutyńską. Po r. 1835 przeniesioną została do kościoła po skasowanym w t. r. klasztorze reformatów. W r. 1849 z gruntu przebudowana. Uposażenie parochii stanowi 80 dzies. Do par. prawosł. należy wś Wiezowica odl. o 2 w. . Ziemia wszędzie urodzajna. W dawnych wiekach okolicę Ź. zalegały lasy. Na lewym brzegu Bohu po pod Kitajgród, Kalnik, Daszów, Sitkowce, Żorniszcze szeroko ciągnęła się jednostajna puszcza, t. . Nadbohska. Przy stykających się niegdyś granicach dóbr Omełyniec, Iliniec, Krykowiec i Żorniszcz ciągnął się również łańcuch lasów, . Budyszcze. Nadto w dokum. pod r. 1618 spotykamy pod Ż. Towsty las. W pobliżu zetknięcia się tych granic zwracało uwagę, , horodyszcze czyli zamczysko stare, które, jak się dawny graniczny dokument wyraża przez ludzi Lipowieckich i innych ze stepów, w czasie wojen w lasach schronienia szukających, wyrobione zostało. Pierwsze jednak powstanie tego horodyszcza mogło sięgać jeszcze dawniejszych czasów. Pierwszym dokumentem ujawniającym dawne istnienie Ż. czyli Żornowiszcz jest nadanie jego pod koniec XV w. r. 1494 Bykowi Aleksandrowiczowi Arch. Sanguszków, I, Nr 119; Jabłonowski, Ukraina, III, 715. Niedługo jednak trzymał on tę posiadłość, gdyż już w 1501 r. Aleksander Jagielończyk nadaje tę osadę, położoną u krawędzi puszczy nadbohskiej, Iwanowi Dubiskiemu, z ogromnemi obszarami ziemi, które rozlegały się na pięć mil dokoła Archiw. Rościszewskich w Lipowce. Dubiscy pisano ich w aktach Dubiscy, Dubniscy, Dubieccy, h. Rawicz, pochodzili z Litwy, pow. nowogródzkiego i oszmiańskiego. Obdarowany Iwan Dubiski mieszkał przeważnie na Litwie, gdzie w pow. wileńskim posiadał Dubniki, w nowogródzkim Adamczyce, w pińskim Dubieniec, Jastrzębnę i Moczylnę. Do nadanych mu Ź. , dla zaokrąglenia się, dołączył i sąsiednią Kamieniohurkę, w pow. Winnickim, zamieniwszy za nią ludzi swych w Oszmiańskiem, co król Zygmunt I jemu i żonie jego Fedka Swiatoszy, zatwierdził Metr. lit. , fol. 63, ks. 10. Zostawił on syna Pawła. Ten, oprócz dóbr na Litwie, wziął po ojcu i dobra ziemi wołyńskiej a wdztwie bracławskiem, t. j. Kamienohorkę, sioło stare i za rzeką Bohem nowe od Pikowa z przysiołkami; także Żorniszcze, Piszczane, Hołowaczowo, Horodyszcze, wszystkie uroczyszcza i staw nazwany Dubiski, Wisznię imieniem Owdijówkę i dwór w Winnicy Jabłonowski, Ukraina, I, str. 120 i Sumar. akt łuckich, w zb. Zygm. Łuba Radzimińskiego. W te czasy okolice te były słabo zaludnione. W opisie zamku Winnickiego z r. 1552 czytamy A trzech ludzi sieliszcze jego Pawła Dubiskiego w pow. bracławskim Zornowiszcze, ziemi pięć mil, ludzi niemasz. Bobrowe hony i zwierzynne łowy, a ktoby chciał stać z pszczołą pasieką albo zwierza łowić, powinien panu kunicę dać. Kamienohorka była juz wtedy zasiedloną; było w niej 30 ludzi Arch. J. Z. R. , cz. . str. 604. Paweł Dubiski miał jedną tylko córkę Magdalenę, którą wydał za Ławryna Wawrzeńca Piasoczyńskiego, Wołynianina. Piasoczyńscy siedzieli z dawna w pow. łuckim, gdzie główne ich fundum był Piasoczyn, od którego i imię swe wzięli; ale już Gniewosz P. zastawił je ks. Teodorowi Sanguszkowi Arch. Sanguszków, t. IV, str. 264. Ten Gniewosz Iwanowicz P. , ojciec Ławryna, ożeniony był z Kuniewską, ziemianką z Wołynia i wziął za nią w posagu Kuniew na Wołyniu i Uładówkę w Bracławskiem. Ta, po śmierci męża swego wyszła za Piotra Neczaja. Siostra Ławryna Piasoczyńskiego była za Lwem kn. ze Zbaraża Woronieckim. Ławryn P. po większej części rezydował w Kuniewie, ale nierzadko przesiadywał w Uładówce i Żorniszczach. Ławryn P. jest znaną w dziejach osobistością. Mąż wielkiej roztropności i biegłości w sprawach publicznych, dobił się bystro znaczenia i wpływu. Był podkomorzym bracł. i posłował do Ordy. Cieszył się też względami Zygmunta Augusta, Stefana Batorego i Zygmunta III. Znany jest list Batorego z d. 10 września 1578 r. ze Lwowa do ks. Konstantyna Ostrogskiego, aby grunta i wś Piasoczyn zwaną, w pow. łuckim, będące w zastawie u ks. Sanguszków małoletnich, a których tenże Ostrogski był opiekunem, oddał do rąk Ławryna Piasoczyńskiego, który jest przyrodzonym sukcesorem tych dóbr po swoich antecesorach, dziadzie i ojcu, tem bardziej, źe dziad jego Waśko Iwan P. , ojciec i syn tegoż Gniewosz chcieli je wykupić z zastawu, ale sukcesorowie ks. Fedora Sanguszka, któremu Waśko P. był te dobra zastawił, przyjąć wykupu niechcieli w zbiorze piszącego. W archiwum Rościszewskich w Lipowce pow. kijowski przechowało się ciekawe opowiadanie z r. 1588 Ławryna P. z czasów inkursyi tatarskiej i morowego powietrza. W tym właśnie czasie całe Bracławskie ucierpiało mocno od ciągłych zagonów i napadów tatarskich, które w końcu obróciły je w pustkę. Wtedy to odwieczni tutejsi posiadacze, jeszcze na mocy nadań Witolda, Świdrygiełły i Olelkowiczów osiedli, zniszczeni Żorniszcze poodpadali od dziedzictw swoich, które stopniowo nich przedsiębierc ziemianie z Wołynia. Był to dla Bracławszezjzny znamienny okres, w którym nastąpiła prawie zupełna zmiana właścicieli ziemskich. Jednakże. Ławryn P. stanowił tu wyjątek i lubo jego majątki bracławskie były też na równi z innymi opustoszałe, niewypuścił ich przecież z rąk swoich, ile że mu niebrakło na środkach do podniesienia ich z ruiny. W ogóle majątki te, rozprzedane kniaziom z Wołynia, niemiały ściśle oznaczonych granie, i ztąd w ciągu długich lat stanowić zaczęły źródło nigdy niewysychające zatargów. Ignacy Włodek, zbieracz prowincyonalnych adagiów, taką o Bracławianach zamieścił charakterystyczną przypowieść Bracławianie zgodni w małżeństwie, ale nie w sąsiedztwie Przypowieści prowin. , 1780 r. . Jakoż ks. Janusz Zbaraski nabywszy od podupadłych Obodeńskich Obodne i Ilińce, przyległe Ż. i chcąc przyswoić sobie pewne obszary do tych ostatnich należące, z poddanymi swymi zbrojno najechał Ż. a szczególnie Horodyszcze nad rz. Swaryczowką i pozabierał poddanych; w Ż. zburzył dwór i całą osadę, poranił hajduków robót pilnujących etc. Wówczas Ławryn P. wystąpił z procesem o przywrócenie gruntów niesłusznie przez Zbaraskiego oderwanych. Wypadek ten był zapewne przyczyną, iż Piasoczyński naciskany przez przemożnego przeciwnika, zdecydował na sprzedaż dóbr swoich bracławskich Ż. , Pieszczany, Kamienohorki i Hołowaczowa Janowi Abramowiczowi, wwdzie mścisławskiemu, prezydentowi derbskiemu i wendeńskiemu. Jednakże niewierny dla jakich powodów sprzedaż ta się rozchwiała. Wówczas pomiędzy Piasoczyńskim i Zbaraskim stanęła przyjacielska komplanacya, mocą której wszelkie procesy i pretensye z obu stron zostały umorzone. Ale Ławryn P. r. 1601 pozywa ks. Janusza Zbaraskiego o niedotrzymanie i zerwanie jakoby polubownej ugody i o zapłacenie mu ze strony Zbaraskiego zakładu umówionego. Dekret trybunalski przysądził zapłacenie zakładu na rzecz Piasoczyńskiego. W trakcie tego Ławryn P. wyjechał jako poseł do Ordy, a Zbarascy ojciec Janusz i synowie Krzysztof i Jerzy oświadczyli sądownie, iż niesłusznie zostali pomówieni o zerwanie ugody, bo tego nie uczynili. Piasoczyński wyjechał do Ordy r. 1602, bo kiedy woźny przyjechał z listem wwiązczym do Ż. w sprawie Zachorowskiego o nieoddawanie zbiegłych poddanych z Onackowiec, słudzy Piasoczyńskiego tego wwiązania woźnemu wzbronili, powiadając że pana naszego w domu nie masz, bo jeszcze z Ordy nie wrócił. Mamy ślad, że tenże Piasoczyński w r. 1603, wracając z Ordy, zatrzymał się w Jassach. . Ignacemu Daniłowiczowi dostał się do rąk dokument. zawierający regestr Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 167. spisany po rusku ręką Piasoczyńskiego, z którego widać, że Alimurzie, posłowi carskiemu, w Jassach 1603 r. wręczył od Zygmunta III, jakieś upominki dla cara perekopskiego. Należało się carowi i innym sposobem czerwonych złotych 8208, okrom tych, które przedtem wedle żądania carskiego wydano jego posłowi 1630 czerwonych zł. , kładąc na każdy czerwoniec po dwa złote pełne. Wszystkie te rachunki z carem spisywał, będąc przytomnym, pisarz wwdy wołoskiego; tamże wymieniono szuby, kożuchy, sukna i t. d. dane Tatarom w prezencie z notat Daniłowicza. Ławryn P. wróciwszy z poselstwa podał znowu rękę do zgody; kompromis się utrzymał i dobra żorniskie zostały odgraniczone od dóbr Korowajny, Daniłkowice, Obodnego i Iliniec Zbaraskich. Przez rozległe obszary Ż. , jak to z aktu rozgraniczenia widać, przepływały rzeki Sob Wielki, Sobek, rzeczka Szwaryszówka dziś Semiryczka i Łopienna. W tej dobie lasy żorniskie przepełniał zwierz dziki; lisie skórki znamienite stanowiły dochody; wysoko też cenione skóry bobrowe wielki miały pokup i prowadzono je do Krakowa i dalej. Ciekawy napotykamy dekret w sprawie Obodeńskich z Piasoczyńskim, któremu zarzucili, iż on połowił bobry na rz. Sobie, Sobku i Wiarowicy. W archiwum Rościszewskich w Lipówce znaleźliśmy list ks. Janusza Zbaraskiego do Ławryna P. , pisany d. 11 lipca 1603 r. , w którym najszczerszą przyjaźń oświadcza wwda dla podkomorzego. jak gdyby pomiędzy nimi zawsze najlepsza komitywa i serdeczne panowały stosunki i podaje mu nawet rady, jak ma postępować z panami Zorawlińskimi, którzy, według jego zdania, dla tego uczynili najazd na grunta Piasoczyńskiego, ażeby oznaczyć szerszą granicę dóbr swoich Zorawlewa, a zatem ażeby wytargować mogli więcej od nabywcy, któremu część tych dóbr myślą sprzedać. Ci Zorawlińscy, inaczej Koszkowie, ogarnieni snać ogólną tych stron niedolą, musieli, jak wielu innych współziemian, wyprowadzać się z dóbr swoich, obróconych w perzynę przez Tatarów. Głównym nabywcą dóbr był ks. Janusz Ostrogski. Poszukując tedy rzekomych owych granic Zorawlewa, o które Zorawlińscy założyli byli niesłuszne swe pretensye, r. 1604 książe ten, zebrawszy poczet niemały Tatarów, zorganizował najazd na Kamienohorkę Piasoczyńskiego, pozabierał zboża i odwieść je do swego Pikowa kazał. Ławryn P. umarł już jak się zdaje w 1607, albowiem w tymże roku już synowie jego Aleksander i Jakub prawują się z Ostrogskim o najazd na Kamienohorke. Ż. się rozwijało, obok starego miasta stanęło nowe. Dla bezpieczeństwa osady jeszcze Ławryn P. wystawił tu e propugnaculum czyli rodzaj nie wytwornego zameczku. W r. 1612 Aleksander P. Kamienohorkę puszcza w zastaw Stefanowi Zaleskiemu, a połowę Ż. Sewerynowi 53 Bolanowskiemu, Aleksander P. jest jedną z wybitniejszych postaci swego rodu. Dostojeństwa spływały na niego. Naprzód jest dworzaninem JKr. M. , potem kasztelanem kamienieckim, nareszcie kijowskim. W r. 1620 Zygmunt III, po wzięciu do niewoli przez Turków Aleksandra Bałabana, ssty Winnickiego, daje Aleks. R. na sstwo przywilej. Oprócz tego zostaje on sstą ułanowskim i nowogródsiewierskim. W archiwum Rościszewskich w Lipówce przechowywał list królewski, powołujący go do dworu. Jeździł on w poselstwie do Amurata, cesarza tureckiego, w 1631 r. z innymi komissarzami ze strony polskiej podpisał traktat polanowiecki z Moskwą. W wyprawie smoleńskiej brał udział; Dorohobuż zdobył. Ożeniony był z Halszką z Rohoźna, córką Wasila Rohozińskiego a wdową po Janie Mieleszku i po śmierci jej wszedł w powtórne związki z Elzbietą Odrowążówną. Halszka z Rohoźna Piasoczyńska miała wprzódy z Mieleszką syna jedynego Mikołaja, który w młodym wieku był zrazu powierzony opiece brata jej Rohozińskiego, ale źe na tym ostatnim ciężył zarzut zamordowania szwagra Mieleszka, przeto Rohoziński był odsunięty, a natomiast opiekunem małoletniego Mieleszka został ks. Krzysztof Zbaraski, koniuszy kor. Młody ten Mieleszko gościł i wychowywał na dworze w Końskowoli koło Puław u ks. koniuszego, który wiele mu przychylności okazywał. W opiece nad majątkami małoletniego wyręczał ks. koniuszego ks. Stefan Czetwertyński, podkom. bracł. Aleksander P. miał brata młodszego Jakuba i siostrę Magdalenę, która wbrew jego woli wyszła za Teodora Tyszę Bykowskiego, dziedzica Horbulowa i niechciał dać jej posagu, o co mąż jej Teodor Tysza w 1622 r. upominał sie sądownie. Osiadłszy na dostatniej fortunie, oprócz dóbr w Bracławskiem i na Wołyniu, Aleksander P. posiadał, prócz starostw, znaczne dobra lenne na Siewierzu. Niejaki Maciej Stachórski był osadzcą tych dóbr. Tenże sam Stachórski z polecenia Szczęsnego Wyszla, chorążego i kapitana tak miasta Nowogródka Siewierskiego, osadził był w 1625 r. miasto Baturyn nad rz. Sejmem, dawniej Horodyszcze zwane arch. Rościszewskich w Lipówce. W r. 1620 Aleksander P. fundował kolegium jezuickie w Nowogródku Siewierskim. W Uładowce w Bracławskiem konwent ks. dominikanów założył, który nieskąpo wspierał i rezydencyi piotrkowskiej bibliotekę swoją darował. W r. zaś 1622 tenże Aleksander P. bratu swemu Jakubowi, cześnikowi bracł. , zrobił zapis resignationis na dobra ojczyste połowice mta Żorniszcz i zamku żorniskiego nagradzając mu to, ze małym został po rodzicach. Taryfa podymnego wdztwa bracł. , z 1629 r. podaje, że z Żorniszcz i Piasoczyna Jakuba Piasoczyńskiego, cześnika bracł. , z dymów 977 płacono zł. 488 gr. 15 arch. J. Z. R. , cz. VII, t. II, str. 412. Aleksander P. umarł w 1646 r. nie zostawiwszy potomstwa, a wiec wszystkie jego majątki przeszły w spadku na brata jego Jakuba, który miał licznych potomków; synów Konstantego Stefana, wwdę smoleńskiego, Jana, podkomorzego i sstę nowogródzkiego, Kazimierza, sstę mławskiego, Jana Pawła, jezuitę, i córkę Teresę, zakonnicę. Ż. na mocy działu familijnego dostały się w półowie Janowi podkom. i sście nowogródzkiemu, a w połowie Janowi, Pawłowi, jezuicie, który zapisał kolegium Winnickiemu 20000 zł. na Komorowie a 30000 zł. na Ż. kolegium lwowskiemu Soc. . Z czasów buntu Bohdana Chmielnickiego r. 1648, w Ż. rozłożyła się sotnia kozacka, pod dowództwem setnika Martyna. Zastali tu oni zameczek gotowy, ale chcąc go do dłuższego oporu przysposobić, umocnili go znacznie przez naprawę wałów. Pomimo to jednak, gdy w 1671 r. okolica stała się widownią wojny, a Jan Sobieski, hetman i marszałek, stał z wojskami w pobliskiej Bondurówce, kozacy żorniscy nie mogąc się dalej w forteczce swej utrzymać, ofiarowali mu kapitulacyą. W r. 1674 tenże Jan Sobieski, odzyskawszy tę część Ukrainy na Turkach i oddaliwszy się dla swej koronacyi do Krakowa, porozmieszczał wojska swe załogami w Bracławiu, Niemirowie, Barze i w Ż. Letopiś Samowidca, str. 64. Załogi te stały aż do r. 1678, w którym wydalić się z tych forteczk musiały, ile źe Turcy z Jurkiem Chmielnickim znowu się w tych stronach rozgościli Grabianka, str. 230. Jurko Chmielnicki wtedy to z ramienia cesarza tureckiego został wielkorządzcą prowincyi, z szumnym tytułem ks. Sarmacyi, a ta część Ukrainy, objęta tureckim zaborem, przybrała u Turków miano Kazak wilajeti. Ale Jurko niedługo się cieszył księstwem swojem, sułtan wkrótce go strącił z tego dostojeństwa, a w 1680 r. znów polskie załogi stanęły na tutejszych forteczkach. Przez traktat Karłowicki r. 1699 Kamieniec z całym krajem został z pod panowania tureckiego oswobodzony; pomimo to jednak tak zwane przegony zhin wyludniały Ukrainę, przytem pustoszyły ją tatarskie czambuły. Czytaliśmy list z tego czasu Jana Piasoczyńskiego, pisany do rotmistrza Antoniego Sokolnickiego, w którym prosił, aby nie naznaczał wojskowego postoju w Ż. , albowiem w nich ani zbóż, ani siana niebyło, wszystko to orda spasła Archiw. w Lipówce. Jan P. z powodu ciągle w kraju trwających niepokojów posiadł Ż. był tylko dorywczo i dopiero po 1711 r. syn jego Jerzy w trwałe zajął je posiadanie. Po śmierci Jerzego i innych Piasoczyńskich, również jak on zgasłych bezpotomnie, cała fortuna ich przeszła po kądzieli na Ludwikę Tyszankę Bykowską, będącą w zamęściu za Stanisławem Rościszew Żorniszcze Żornów skim, córkę Michała Tyszy B. i Anastazji Jakuszyńskiej, wnukę Magdaleny z Piasoczyńskich Teodorowej Tyszowej Bykowskiej. Po śmierci Ludwiki Rościszewskiej syn tejże Jan Rościj szewski, łowczy kijow. i ssta rożowski, posiadł wszystkie dziedziczne dobra dwuch rodów wygasłych, a przed laty bujnie rozplenionych, Piasoczyńskich i Bykowskich. Jan Rościszewski ożeniony z Nitosławską, dziedzic dóbr Chodorkowa, Horbulowa, Uładówki, Kamienohorki i Ż. , zostawił synów Kajetana ożenionego z hr. Krasicka, siostra Ignacego, biskupa warmińskiego, i Feliksa, zmarłego w młodym wieku, i trzy córki Zofię za Józefem Duninem Goławińskim, Juliannę 1 movoto za Błędowskim, 2 dovoto za Berlicz Strutyńskim, sstą horodelskim, i Felicyannę dominikankę. Z podziału familijnego Ż. przypadły Zofji Dunin Goławińskiej i Juliannie Strutyńskiej, któremi dobrami obie siostry po połowie władały. Julianna Strutyńska fundowała w Ż. kościół i klasztor ks. reformatów, który hojnie uposażyła; Zofjia Goławińska sprzedała swoja połowę Ż. Sewerynowi Wisłockiemu, staroście kopajgrodzkiemu. W r. 1787 w drodze powrotnej z Kaniowa Stanisław August Poniatowski przejeżdżał przez Ż. Konst. Plater w diaryuszu podróży JKM. pisze z Liniec król o godzinie 8mej pożegnawszy gospodarstwo i podziękowawszy za pełne uprzejmości przyjęcie, wyjechał. Przed Ż. Wisłockiego, ssty kopajgrodzkiego, spotkali go lud, kahał i księża reformaci mową łacińską z tekstu Nunc dimitte servum tuum Domine. Mowę tę miał stary gwardyan, a gdy w niej wspomniał o swych podróżach po świecie, spytał go król gdzie bywał i dowiedział się, że po zabraniu Galicji w 1774 r. z dwoma zakonnikami przedsięwziął pielgrzymkę do ziemi świętej. Oświadczył także iż podróż swą opisał i ofiarował N. Panu nadesłać dziennik ten gdy go skończy, co król wdzięcznie przyjął. W 1802 r. gwardyanem tutejszego klasztoru był ks. Rafał Czernichowski. W 1803 r. składali konwent księża Celestyn Kulesza wikary, Sylwester Węgrzecki, Roch Turski kaznodzieja, Tymoteusz Rynkowski, Modest Sobczyński. Protokół czynności archidyakonatu kijow. z 1819 r. wyraża kościół żorniski murowany i klasztor; fundatorka Julianna z Rościszewskich Strutyńska, sścina horodelska. Księża gwardyan ks. Antoni Szymański, definitor ks. Emeryk Wójtowicz, lektor, sekretarz prowincyi, ks. Leon Drozdowski spowiednik, ks. Nepomucen Adamowicz profesor, ks. Roch Juzgrowicz, kleryk, subdiakon, brat January Szydłowski, kleryk, brat Lucyan Ciechoński, kleryk, brat Grzegorz Zdzienicki, kleryk, brat Martialis Kasperski, kleryk, Piotr Rychlicki, laik, brat Zachariasz Łuszczewski, laik, brat Feliks Kozakiewicz, laik. Szpital murowany dla ośmiu ubogich. Daniel Kochański, tercyarz, w 1805 r. zł. 24000 zapisał na szpital i na szkółkę parafialną. W 1820 r. było w konwencie Z. reformatów 6 księży, 6 kleryków i laików. Kościół pod t. św. Jana Ewangielisty. Seweryn Wisłocki dziedzic na Żywotowiu, Wołodarce i na połowie Ż. , z powodu nieudanych spekulacyi, zaszargał piękny majątek, który poszedł pod eksdywizyą. Taż sama kolej spotkała i drugą połowę Ż. Strutyńskich. W 1802 r. rozdzielone te dobra między kredytorów Chłopickich, Pułaskich, Ustarbowskich, Kruszelnickich. Następnie dobra rozpadły się na drobniejsze części, tak że w epoce uwłaszczenia włościan spotykamy w Ż. następnych właścicieli Klaudyusza Wilczopolskiego 1149 dzies. i 181 dusz rewiz. , Włodzimierza Chłopickiego 325 dzies. i 72 dusz, Karola Bratkowskiego 227 dzies. i 50 dusz, Elzbietę Stamirowską 274 dzies. i 91 dusz wraz z częścią we wsi Wierninie, Eufrozynę Rutkowską 181 dzies. i 41 dusz, siostry Anielę Budzyńską, Różę Glazer i Eleonorę Wierzbicką 179 dzies. i 66 dusz, spadkobierców Tytusa Falęckiego 178 dzies. i 41 dusz, Rozalię Puchalską 127 dzies. i 26 dusz, Joachima Jaworskiego 90 dzies. i 14 dusz, Salomeję Ustarbowską 70 dzies. i dusz, Karola Połtowicza 42 dzies. i 7 dusz, sukcesorów Jana Sińkiewicza 20 dzies. i 7 dusz, Herakl. Nikiteńko 3 dzies. i 1 dusza i Berka Łupińskiego 54 dzies. i 5 dusz. Edward Rulikowski. Żornów, w dokum. Żarnowno i Żornowno. wś nad rz. Stubłą, pow. dubieński, gm. Warkowicze o 5 w. , odl. o 24 w. od Dubna najbliższa st. poczt. , 11 w. od st. dr. żel. Ozierany, ma 44 dm. , 255 mk. , cerkiew, młyn wodny. Cerkiew paraf. , p. w. św. Jana Bohosłowa, z drzewa wzniesiona z polecenia władzy, kosztem miejscowych obywateli Mołodeckiego i Nyko, wykończona staraniem parafian w 1867 r. , uposażona jest 381 2 dzies. ziemi. Do parafii należy wś Olibów o 2 w. . W całej parafii 67 dm. , 543 mk. prawosł. , 62 katol. i 27 ewang. Reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. wymieniają mstko Żarnowno jako należące do Ostroga pobór oddzielnie niewykazany, W 1583 r. ks. Konst. Ostrogski płaci z mstka Żornowna z 12 dym. rynk. po 6 gr. , 34 dom. ulicz. po 4 gr. , 25 chałup nędznych po 2 gr. , z 20 półłank. po 15 gr. , z 46 ogr. po 2 gr. , z 2 kół waln. i 1 popa. Wreszcie z 1589 r. z mstka wwdy kijowskiego Żornowna wniesiono 8 fl. 18 gr. szosu, z 20 ról po 15 gr. 10 fl. , z rzemieślników, z ogrodów, od popa, od kół młyn. 7 fl. 20 gr. i czopowego per arend. 60 fl. razem 86 fl. 8 gr. Jabłonowski, Wołyń, 15, 84, 149. Kiedy utraciło prawo miejskie niewiadomo. Obecnie wś Żornów naleźy do gen. Saranczewa. Żornowiszcze w dokum. , ob. Żorniszcze. Żornówka 1. osada, pow. Słonimski, w 4 Żornowiszcze Żornówka Żorniszcze Żornowo Żorowy Żorowszczyzna Żośla 4 okr. pol. , gm. Zdzięcioł, o 38 w. od Słonima 2. Ż. , ob. Żarnówka. Żornówka, słoboda, pow. radomyski, w 4 okr. pol. , gm. i par. praw. Iwanków, odl. o 82 w. od Radomyśla, ma 25 mk. Włościanie, w liczbie 11 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 13 dzies. , ze spłata po 10 rs. 41 kop. rocznie. Stanowi wschodnie przedmieście Iwankowa. Żornowo, ob. Żornów. Żornowska, dolina rozłożona nad pot. t. n. , płynącym od Nowoszyna, w pow. bobreckim, do Dniestru, granica Wiszniowa a Żurawienka Karta wojs. , 8, XXXI, 9, XXXI. Żorowo al. Żurawli, zaśc. , pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. i par. katol. Słuck o 2 w. ; grunta wyborne, pszenne. A. Jel. Żorowszczyzna, wś, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gra. Hermaniszki o 3 w. , okr. wiejski i dobra Jaźwińskich, Czernie. Żorowy, zaśc. pryw. nad rzką Janką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol, o 80 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. starowierców. Żory, folw. , pow. rossieński, w 2 okr. pol. , gm. Szydłów, par. Cytowiany, o 34 w. od Rossień, własność Chrystyanowiczów, wraz z folw. Pogryźów 3771 2 dzies. 611 2 lasu, 41 2 nieuż. . Poprzednio naleźał do Przeciszewskich. Zorżejewka, wś nad pot. Sahajdakiem, pow. zieńkowski gub. połtawskiej, gm. Jordanówka, 111 dm. , 635 mk. , cerkiew, 4 jarmarki, 8 wiatraków, olejarnia. Żośla, rzeczka, w pow. trockim, pod wsią Hutczany. Żośle, jezioro, w pow. trockim. Na brzegach leżą mstko Żośle, wsi Gurańce i Paltyniki, osada Sirocino. Żośle 1. mstko i dobra skarbowe nad jez. Żośle, Limeń i Staszkuniszki, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Żośle, o 7 w. od Żyżmor ku Wilii, 35 w. od Trok a 56 w. od Wilna. Mstko miało w 1865 r. 87 dm. , 1042 mk. 7 prawosł. , 371 katol. , 22 starow. i 653 żydów, zarząd gminy, kościół paraf. katol. , szkołę ludową, 3 domy modlitwy żydowskie, 18 sklepów, 4 garbarnie, wiatrak, 5 jarmarków dorocznych 2 lutego, 23 kwietnia, 16 lipca, 15 sierpnia i 1 listopada. Folw. skarbowy ma 1 dm. , 43 mk. 2 prawosł. , 26 katol. , 10 starow. i 5 żydów. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mstko Żośle, wsi Bujwuny, Cipeńki, Korsaki, Nowozierówka, Toltuny, Woplany i zaśc. Dumeja i Niewieliszki. w ogóle w 1865 r. 307 dusz rewiz. b. włośc. skarb. , 27 osad, w. ross. okr. pokoj. do spraw włościańskich, składa się z 12 okręgów starostw wiejskich Poporcie, Nerowy, Krzywany, Rusiany, Stabińciszki, Smilgi, Łowmiańce, Iłgokiemie, Żośle, Kowgany i Giłuty, obejmuje 103 miejscowości, mających 931 dm. , 8861 mk. włośc. 3342 dusz rewiz. , uwłaszczonych na 12905 dzies. 6785 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 16351 dzies. ziemi prywatnej 4817 roli, 83 skarbowej 57 roli i 890 kościelnej i in. 71 roli. Cały obszar gminy obejmuje 30229 dzies. 11730 roli i ma 11763 mk. Kościół paraf. katol. , p. w. św. Jerzego, z drzewa wzniesiony w 1513 r. przez Naczów. Parafia katol, dekanatu trockiego, 8320 wiernych. Filia w Kozakiszkach; kaplice w Wilkiszkach i na b. cmentarzu w Poporciach. Dobra rządowe Z. w 1850 r. należały do parafii i gminy Poporcie, składały się z 1 mstka, 2 folw. , 5 wsi i 3 zaśc. , miały 8220 dzies. O 3 w. od mstka znajduje się st. dr. żel warsz. petersb. , na przestrzeni WilnoKowno, pomiędzy st. Jewie o 15 w. i Koszedary o 9 w. , odl. o 54 w. od Wilna i 43 w. od Kowna. Jeżeli podanie zapisane przez Strykowskiego t. I, str. 245 wyd. z 1846 r. jest prawdziwe, byłaby to nader starożytna osada. Tu, wedle niego, Kukuwojtis, książe litewski, syn Żywibunda, matce swej Pojacie, córce Kiernusa, na początku XIII w. postawił nad jeziorem Żosłe Żośle, ku wiecznej pamiątce, posąg drewniany, który lud obyczajem pogańskim czcił za boginią. Po obaleniu się posągu wyrosły na mogile lipy, które również za święte uważano aż do czasów Jagiełły i śpiewano pieśń o Pojacie. W końcu i na początku XVI w. Ż. były własnością Naczów, z których jeden, podobno Jan imieniem, zbudował tu kościół parafialny, p. wez. N. M. P. , św. Jana i św. Barbary, konsekrowany przez biskupa wileńskiego Mikołaja Dzierżgowicza od r. 1433 do 1462. Synowie tegoż Nacza, Michał i Jan, w 1453 r. na nowo opatrzyli kościół funduszami, a w dokumencie nadawczym wyraźnie zowią siebie dziedzicami tej osady Akta dyec. wileńskiej, ks. , karta 1660. Kościół ten upadł w XVII w. ; w 1700 r. nabożeństwo odprawiało się w szopie, aż dopiero w lat kilkanaście, staraniem dwóch po sobie następujących proboszczów Piotra Kazimierza Jodziewicza i Michała Kazimierza Sienkiewicza, stanęła nowa świątynia. Mstko należało już wówczas do dóbr królewskich i było główną osadą sstwa t. nazwy. Prawdopodobnie, po wygaśnięciu rodziny Naczów, musiało na mocy dawnych praw litewskich, jako odumarszczyzna, spaść na króla. Po Zofii Gastoldowej, która miała dożywocie na Żoślach, Zygmunt August zapisał je żonie swej Barbarze Radziwiłłównie. Podług spisów podskarbińskich z 1569 r. dobra narodowe Ż. stanowiły uposażenie stołu królewskiego. Następnie zamienione zostały na sstwo, które w 1766 r. posiadał Joachim Chreptowicz, sekretarz a następnie kanclerz w. lit. , opłacając 66 złp. 15 gr. kwarty i 541 złp. hyberny. 2. Z. , dobra, pow. trocki, dawne dziedzictwo Gasztoldów, później Chreptowiczów, wreszcie Michała Zaleskiego, wojskiego lit, , o Żornowska Żorowo Żornów Zorżejewka Żory Żornówka Żośle Żowułki Żornówka koło r. Antoniego Zaleskiego, dziś droga przymusowej sprzedaży weszły w posiadanie hr. Józefa Tyszkiewicza. J. Żosna, dobra, pow. rzeżycki, gm. Rozentów, par. Duksztygał, o 18 w. od Rzeżycy, 1914 dzies. ziemi dworskiej, 1594 włośc. , własność mieszczanina Orłowa, w 1864 r. nabyte od Czechowiczów. Żosno 1. Stare, folw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Żosno, okr. wiejski Ż. Stare, o 70 w. od Wilejki, 1 dm. , 9 mk. 3 prawosł. , 6 ka tol. , 405 dzies. ziemi dworskiej, kaplica katol. par. Wołkołata, dawniej par. Budsław. Wła sność Snarskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Bojary, Dziagile, Gule i Nowo siołki, w ogóle w 1895 r. 334 dusz rewiz. 2. Ż. Nowe, fol. , tamże, okr. wiejski Ż. Nowe, o 60 w. od Wilejki, 1 dm; , 12 mk. 5 prawosł. , 7 katol. ; własność Borywiczów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Bakacze, Gorby, Kowale, Maiłowo Izmaiłowo, Małyszki, Mytkowszczyzna, Puhacze, w ogóle w 1865 r. 141 dusz rewiz. Gmina Żosno obejmuje 6 okręgów wiejskich Ż. Stare i Nowe, Gielanowo, Kraśniany, Staryna i Teresdwór, 24 miejscowości, mających 277 dm. , 3884 mk. włośc. , uwłasz czonych na 4857 dzies. 3246 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje sic 6153 dzies. więk szej posiadłości 2248 roli i 110 dzies. ziemi cerkiewnej. Cały obszar gminy ma 11120 dzies. 5549 roli i 4448 mk. J. Krz. Żotryszki, wś, pow. rossieński, par. Gawrany. Żowgiady, wś nad jeziorem t. n. , pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Janiszki o 4 w. , okr. wiejski Jodzieniany, o 57 w. od Wilna, 7 dm. , 81 mk. katol. w 1865 r. 24 dusz rewiz. ; należała do dóbr Bijuny Zajączkowskich. Żowgianiszki, wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki o 5 w. , okr. wiejski Jodzieniany, 10 dusz rewiz. ; należała do dóbr Bijuny, Zajączkowskich. Żowin, jezioro, pow. bobrujski, w gm. Bacewicze, wśród puszcz, w ktorych rz. Olsa ucho dzi do Berezyny; długie na 11 2 w. , szerokie na 60 sąż. , rozlewa się w kierunku od północy na zachód i przy tym końcu ma dwie odnogi, każda po 1 2 w. długości. A. Jel. Żowka, rzeczka, w pow. chocimskim gub. bessarabskiej, dopływ Dniestru, przepływa pod wsią Ożohów al. Ożów. Żownica, wś nad Ipucią, pow. suraski gub. czernihowskiej, gm. Hordiejewka, 43 dm. , 305 mk. , cerkiew. Żownin, Żownina, ob. Żołnin, Żołnina. Żownino, wś, pow. drysieński, par Zabiały, o 10 w. od Drysy, należy do dwora Tabołki, Szczytów. Posiada zarząd gminy Tabołki. Żowułki, ob. Zaułki. ŻożeKastro, folw. , pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 58 w. od Kowna, Żrebce, wś, pow. zamojski, ob. Zrebce. Żrekie, ob. Żrelce. Żrelce, w spisie urzęd Żrekie, też Sofienberg, kol. , w pow. konińskim, gm. Kramsk, par. Morzysław, odl. 12 w. od Konina, ma 7 dm. , 62 mk. , 4 os. , 16 mr. Należała do dóbr Łaszczowa Wola. W r. 1827 wś rząd. , 6 dm. , 30 mk. Żreńczyce, wś, pow. wielicki, ob. Zręczyce. Żrobki 1. al. Zrzobki i Zrobki, wś i fol. , pow. augustowski, gm. Bargłów, par. Rajgród, odl. od Augustowa 20 w. , mają 31 dm. , 231 mk. W r. 1827 było 25 dm. , 165 mk. Dobra Ż. w r. 1842 miały obszaru w przybliżeniu mr. 1360 gr. or. i ogr. mr. 420, łąk mr. 210, pastw. mr. 240, zarośli mr. 360, nieuż. mr. 30, lasu mr. 100. Wś Ż. os. 22, mr. 284. 2. Ż. Tobyłka, ob. Tobyłka. W r. 1827 było 7 dm. , 52 mk. W r. 1885 fol. Ż. Tobyłka rozl. mr. 241 gr. or. i ogr. mr. 115, łąk mr. 26, pastw. mr. 17, lasu mr. 65, odpadki mr. 11, nieuż. mr. 6; bud. mur. 1, drew. 10. Wś Ż. Tobyłka os. 15, mr. 71. Br. Ch. Żubardź Stary i Ż. Nowy, kol. , pow. łódzki, gm. Radogoszcz, par. Łódź Ż. Stary ma 8 dm. , 62 mk. , 87 mr. włośc. , Ż. Nowy 100 dm. , 707 mk. , 60 mr. Wś Ż. wchodziła w skład dóbr Łagiewniki. Żubiany, wś włośc. , pow. wileński, w 2 okr. pol, gm. Mejszagoła o 8 w. , okr. wiejski Borekuny, 22 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Mussa. Żubiki, wś, pow. szawelski, gm. Wieksznie, o 70 w. od Szawel. Żubinia, fol. , pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 30 w. od Szawel. Żubki Wielkie i Małe, pow. rawski, par. Krzemienica, ob. Ząbki 3 i Zubki Duże, Żubowiec, może Zubowiec, szczyt górski 783 mt. , na granicy Jabłonowa i Komarnik, w pow. turczańskim. Żubr, jezioro, w grupie otaczającej jez. Wigry, w pow. suwalskim, gm. Hutta, pod wsią Remienikimie. Przechodzi przez nie linia graniczna pow. suwalskiego od sejneńskiego. Brzegi ma niskie, bezleśne, bagniste, od strony zachodniej błota sięgające do sąsiedniego jez. Leszczewo, na szerokości 31 2. Żubra os. , pow. będziński, gm. Ożarowice, par. Sączów. Podana w spisie wsi z r. 1867. W innych pominięta. Żubra, Zubra, rzeczka, w pow. zwinogródzkim, dopływ Tykicza Gniłego, ob. Pohań. Żubranka, rzeczka, w pow. mińskim, prawy dopł. Piereczuty, ob. Zubrówka. Żubrawka, potok, lewy dopł. Sławki, w pow. Żubrewicze, dobra, pow. miński, ob. Zubrewicze. Żotryszki Żowgiady Żowgianiszki Żowin Żowka Żownica Żownin Żownino Żoże Żrebce Żrekie Żrelce Żreńczyce Żrobki Żubardź Żubiki Żubinia Żubki Żubowiec Żubra Żubranka Żubrawka Żubrewicze Żosna Żosno Żubrohława, wś, w hr. orawskiem, nad rz. Półhoranką leży śród odnóg pasma Babiej góry, Żubronajcie, wś i fol. , pow. sejneński, gm. i par. Krasnopol, odl. od Sejn 15 w. Wś ma 16 dm. , 119 mk. , fol. 2 dm. , 11 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 103 mk. Żubrowicze, w dokum. Żebrowce, Żebrowicze, Żerbowicze i Zubrewicze, wś, pow. owrucki, gm. Żubrowicze, par. praw. Radowel o 10 w. , odl. o 75 w. od Owrucza a 25 w. od Olewska, ma 88 dm. , 648 mk. , cerkiew filialną drewniana, p. w. Narodzenia N. M. P. , niewiadomej erekcyi. Do filii należy Słoboda Dzierżanówka o 15 w. . W całej filii 727 mk. Gmina, położona w południowej części powiatu, graniczy od płn. gm. Jurowa i Sławeczna, od wschodu z gm. Norzyńsk, od płd. wschodu z gm. Łuchiny, od płd. z gm. Emilczyn pow. nowogradwołyńskiego, od zachodu z gm. Olewsk, obejmuje 20 miejscowości, mających 1172 dm. włośc. obok 128 należących do innych stanów, 6595 mk. włośc. , uwłaszczonych na 18207 dzies. ziemi. Wś Ż. , pod nazwą Żerbowicz, wymienianą jest w rewizyi zamku owruckiego z 1545 r. jako własność monasteru pieczerskiego w Kijowie ob. Arch. J. Z. R. , cz. IV, t. 1, 48. Podług reg. pobor. wdztwa kijowskiego z 1628 r. oj. Piotr Mohiła, archimandryta pieczerski kijowski, wnosi z Żubrowicz z 4 dym. , 2 ogr. Jabłonowski Ukraina, I, 80. W 1682 r. własność Jana Lipskiego, ssty sądeckiego Arch. J. Z. R. , cz. . Zubrówka, rzeczka, wypływa z jez. Żubrowo, w pow. suwalskim pod wsią Żubrowką i wpada do Hańczy Czarnej. Żubrówka 1. wś, pow. wieluński, gm. Praszka, par. Żytniów, odl. od Wielunia w. 22, ma 5 dm. , 29 mk. 2. Z. , wś, pow. suwalski, ob. Zubrówka. Żubrówka, rzeczka, w pow. mińskim, ob. Zubrówka. Żubrówka, wś, w pow. bobrujskim, nad rz. Berezyną, przy ujściu rz. Broża z prawego brzegu. Żubrowo, jezioro, między wsiami Krasne i Żubrówka, w pow. suwalskim, ma 24 mr. obszaru. Wypływa z niego rz. Żubrówka, dopł. HańŻubrówków Wierch, szczyt górski 836 mt. , na obszarze gm. Osturni, w hr. spiskiem, na płn. brzegu Kacwińskiej rzeki praw. dopł. Dunajca. Żubry, os. , pow. kalwaryjski, gm. Raudań, par. Kalwarya 5 w. , ma 8 dm. , 79 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 44 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Kalwarya. Żubry, dobra, pow. dyneburski dźwiński, własność hr. Platerów, 415 dzies. Żubry, grupa domów na obszarze Toporowa, w pow. brodzkim. Zubryn, wś, pow. suwalski, gm. i par. Jeleniewo, odl. od Suwałk 8 w. , ma 19 dm. , 140 mk. W 1827 r. było 27 dm. , 150 mk. Żubrynek, wś, pow. suwalski, gm. Koniecbór, par. Raczki, odl. od Suwałk U w. , ma 21 dm. , 155 mk. W 1827 r. było 10 dm. , 66 mk. Żubryszki, pow. władysławowski, ob. Zubryszki. W 1827 r. 8 dm. , 76 mk. Żubrza, ob. Zubrza. Żubrzanka, ob. Zubrzanka. Żubrze, potok, ob. Zubrza. ŻubrzeGłowy, rzeczka, wypływała z jez. PusteKubajcowe i stanowiła granicę puszczy mereckiej ob. Rewizya puszcz w. ks. lit. z r. 1559. Żubrzyca, ob. Zubrzyca. Żubrzyńce, wś, pow. żytomierski, mylnie ob. Nikonówka, za Żurbińce. Żuchała, os. młyn nad rzką b. n. , pow. koniński, gm. i par. Tuliszków, odl. od Konina w. 17. W r. 1827 był 1 dm. , 10 mk. Żuchorany, wś i fol. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Żyżmory o 10 w. , okr. wiejski Żuchorany, par. Kietowiszki, o 32 w. od Trok, 13 dm. , 146 mk. katol. w 1865 r. 34 dusz rewiz. , własność Tańskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Burbiszki, Dajnówka i Żuchorany, oraz zaśc. Szylany, w ogóle w 1865 r. 97 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. Dobra Ż. w 1850 r. należały do Ign. Tańskiego, składały się z 2 fol, 4 wsi i 30 zaśc. i miały 3170 dzies. Żuchów, wś, pow. opatowski, ob. Rzuchów 2. . Żuchowce 1. wś i dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Podolesie, o 13 w. od Kobrynia. Wś ma wraz z wsiami Podberze i Kuksy 166 dzies. 40 łąk i pastw. ; dobra, własność Ostromeckich, 137 dzies. 12 łąk i pastw. , 82 lasu, 2 nieuż. . 2. Ż. , dobra, tamże ob. Żukowce. Żuchowce, Żechowce, Żochowe, sieliszcze nad rz. Orechowatycą Horochowatką, nadane w 1590 r. wraz z całą pustynią po lewej stronie górnej Rosi, Marcinowi Trębickiemu, sprzedane przez córkę jego Annę w 1596 r. ks. Zbaraskim. Sieliszcze to zanikło zapewne w czasie jednego z napadów tatarskich i na posadzie jego stanął później Nowochwastów. Porów. Jabłonowski, Ukraina t. , 115, 163, 339, 368, 401 i t. III, 174, 584, 623, 685, 686. Żuchowice, al. Rzuchowice, wś i fol. , pow. piotrkowski, gm. i par. Gorzkowice, odl. 20 w. od Piotrkowa. Wś ma 13 dm. , 219 mk. ; fol. 5 dm. , 44 mk. W 1827 r. było 14 dm. , 190 mk. W r. 1891 fol. Ź. z przyległością Dąbrowa Żuchowska rozl. mr. 787 gr. or. i ogr. mr. 396, łąk mr. 47, pastw. mr. 47, lasu mr. 270, nieuż. mr. 27; bud. mur. 3, drew. 12, las urządzony, pokłady torfu. Do dóbr poprzednio należały wś Ż. os. 15, mr. 233; wś Michałów os. 10, mr. 12; kol. Dąbrowa os. 13, mr. 67; kol. Grabostów os. Żuchowce Żubrowo Żubrówków Wierch Żubry Zubryn Żubrynek Żubryszki Żubrza Żubrzanka Żubrze Żubrzyca Żubrzyńce Żuchała Żuchorany Żuchów Żosna Żuchowice Żubrówka Zubrówka Żubrohława Żubrowicze Żubronajcie Żucie Żubrohława 21, mr. 395. Na początku XVI w. pleban w Gorzkowicach pobierał z całej wsi dziesięcinę snopową, za konopną po 2 gr. z łanu i kolędę po groszu Łaski, L. B. , 11, 218. Według reg. pob. pow. piotrkowskiego z r. 1552 wś Rzuchowicze, w par. Gorzkowice, w części Piotra Krzysztoporskiego miała 10 osad, 5 łan. ; część Jakuba Rzuchowskiego 5 osad. , 2 łany. Pawiń. , Wielkop. , Br. Ch. Żuchowicze, dwie poblizkie wsi, jedna z zarządem gminnym, i fol. nad rz. Uszą, lew. dopł. Niemna, pow. nowogródzki, w 4 okr. pol. mirskim, o 6 mil od Nowogródka. Ż. Małe mają 43 os. ; szkołę wiejską cerkiew par. fund. Niesiołowskich, p. w. św. Jana, uposażoną z dawnych zapisów 1 włóką gruntu, około 2000 parafian. Ż. Wielkie mają 85 os. , cerkiew par. św. Piotra i Pawła, fundacyi Radziwiłłów, uposażoną 3 włókami ziemi, około 2500 parfian, szkołkę wiejską. Gmina składa się z 6 okręgów starostw wiejskich, ma 955 osad, 3354 włościan pł. męz. , uwłaszczonych na 8725 dzies. Oprócz szkół wzmiankowanych istnieją w gminie 4 szkółki parafialne. Fol. własność Abłamowiczów, ma 332 dzies. Fol, Ż. Małe, od r. 1869 własność urzędnika Popowa, około 284 dzies. Miejscowość bezleśna, lekko falista, grunta i łąki wyborne. Żuchówka, os. , pow. będziński, gm. Rokitno Szlacheckie, ma 1 dm. , 11 mk. , 32 mr. Żuchowo, pow. rypiński, gm. Skępe, ob. Rzuchowo. Żuchowo, dobra, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Trofimówka, o 33 w. od Sokółki, własność Żyryckich, 139 1 2 dzies. lasu, 3 nieuż. . Żucie, wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 60 w. od Szawel. Żucin 1. fol. nad rzką Ławrytą, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 65 w. od Wilejki, 1 dm. , 19 mk. katol. 2. Ż. al. R. Żucińska Słoboda, pow. wilejski, ob. Słoboda 57. Żuczerowszczyzna, zaśc. , pow. dzisieński, w 3 okr. pol. , gm. i par Miory, odl. o 37 w. od st. dr. żel. dyn. witebskiej Balbinowo, ma 4 dm. , 29 mk. , 41 mr. ziemi włośc. M. Dob. Żuczka al. Zuczka, potok, prawy dopł. Prutu, ma ujście pod wsią Zuczka, w pow. czerniowieckim, źródła swe na obszarze pow. kołomyjskiego, gdzie na obszarze wsi Berezowa przyjmuje z praw. brzegu pot. Hliboki. Żuczka, wś, ob. Zuczka. Żuczki 1. wś, pow. sieński, należała przed uwłaszczeniem włościan do dóbr Mieleszkiewicze i miała 63 dzies. ziemi użytk. i 18 nieuż. ob. t. VI, , wś, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm, Gonczary o 6 w. , okr. wiejski Koniuszany, o 19 w. od Lidy, przy drodze do Grodna, 11 dm. , 90 mk. w 1865 r. 37 dusz rewiz. ; należała do dóbr Istoki, . Żuczki, przys. Ławrykowa, w pow. Rawa Ruska. Żuczkowce, wś nad Smotryczem, który tworzy tu duży staw, pow. proskurowski, okr. pol. , gm. i par. katol. Fulsztyn o 7 w. , odl. o 28 w. od Proskurowa, ma 169 osad, 787 mk. , 775 dzies. ziemi włośc, 414 dworskiej, cerkiew p. w. św. Michała, filialną do Gieletyniec, młyn. W 1565 r. należała do Świerzczów Herburtów, w 1569 T. trzymał ją ks. Wiśniowiecki, miała 1 łan uprawny; zniszczona przez Tatarów, następnie należała do klucza gródeckiego Mniszchów, obecnie Żurakowskich. Dr. M. Żudar, nazwa jednego z przylądków wyspy Rugii. Zudzgol al. Przemysłów, w spisie miejscowości Żużgol, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, par. Subocz, o 62 w. od Wiłkomierza. Niegdyś attyn. Traszkun, był własnością rodu Turłajów, z których Benedykt, stolnik trocki, ojciec, i syn Antoni Turłajowie sprzedają Ź. w 1738 r. Janowi i Marcy z Pankiewiczów Dowojnom Sołłohubom. Dziś własność Komarów, należy do dóbr Rogówek. Żudzie 1 i 2, dwie wsi, pow. poniewieski, w 1 okr. pol, gm. Remigoła, o 18 w. od Poniewieża. Żugie, wś, pow. rossieński, par. Nowemiasto. Zugost, pow. trocki, ob. Użugość. Żuje, wś u zbiegu Dochnarki z Dryssą, pow, połocki. Żujwody, folw, , pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdanów o 15 w. , o 60 w. od Mińska. A. Jel. Zuk, folw. , pow. piński, na Zahorodziu, w 4 okr. pol. łohojskim, gm. Stawek, par. katol. Pińsk; miejscowość odludna, dzika A. Jel. Żuk Stary i N wś, pow. biłgorajski, gm. i par. Huta Krzeszowska. Wchodziły w skład dóbr ordynacyi Zamoyskich. W r. 1827 było 18 dm. , 127 mk. Żukajcie, wś, pow. rossieński, gm. i par. Erzwiłek, o 34 w. od Rossień. Żukańce, wś, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Niemenczyn o 9 w. , odl. o 33 w. od Wilna, ma 9 dm. , 66 mk. katol. w 1865 r. 43 dusz rewiz. ; należy do dóbr Czarny Dwór Parczewskich. Żukanowszczyzna, uroczysko pod uprawą rolną, w dawnym pow. kleckim, obecnie słuckim, wspomniane w dokum. w. XVI ob. Piscew. kn. , str. 571. Żuki 1. wś, kol. i fol. , pow. turecki, gm. Pęcherzew, par. Turek odl. 3 w. . Wś i kol. mają 14 dm. , 222 mk. ; fol 5 dm. , 70 mk. W r. 1827 było 19 dm, 141 mk. W r. 1887 fol Ż. rozl. 437 gr. or. i ogr. mr. 387, łąk mr. 34, Żuchowicze Żuchówka Żuchowo Żucin Żucińska Słoboda Żuczerowszczyzna Żuczka Żuczki Żuczkowce Żudar Zudzgol Żudzie Żugie Zugost Żuje Żujwody Żuk Żukajcie Żukańce Żukanowszczyzna Żuki Żuchowicze Żuki past. mr. 3, nieuż. mr. 13; bud. mar. 3, drew. 4; płodozm. 7 i 10pol. Wś Ż. os. 20, mr. 168. 2. Ż. , wś, pow. bielski, gm. Międzyleś, par. Zabłoć, ma 39 dm. , 258 mk. , 777 mr. W r. 1827 było 21 dm. , l47 mk. Wchodziła w skład dóbr Kodeń. 3. Ż. , wś, pow. bielski, gm. Kostomłoty, par. r. 1. Kodeń, r. gr. Dobratycze, ma 7 dm. , 82 mk. , 110 mr. W 1827 r. było 6 dm. , 39 mk. Wś wchodziła w skład dóbr Dobratycze. 4. Ż. , wś, pow. sierpecki, gm. Lisewo, par. Kurowo, odl 9 w. od Sierpca, ma 18 dm. , 126 mk, 500 mr. , wiatrak. W r. 1827 było 18 dm. , 99 mk. Pierwotnie wś ta stanowiła cześć Żółtowa i nosiła nazwę ŻołtowoŻuki. Br. Ch. Żuki 1. wś, pow. białostocki, w 1 okr. pol. , gm. Zabłudów, o 15 w. od Białegostoku, 282 dzies. ziemi włośc. 47 łąk i pastw. , 26 nieuż. . 2. Ż. , wś, pow. białostocki, w 3 okr. pol. , gm. Krypno, o 35 w. od Białegostoku, 65 dzies. ziemi włośc. 3. Ż. , wś i dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm, Dubiażyn, o 21 w. od Bielska. Wś ma 151 dzies. 42 łąk i pastw. i 5 nieuż. i 111 dzies. ziemi włośc. 40 łąk i pastw. , dobra zaś, własność Żełtuchinych dawniej Ejsymontów, 357 dzies. 10 łąk i pastw. , 65 lasu, 67 nieuż. . 4. Ź. , okolica, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Żydomla, o 24 w. od Grodna, 49 1 2 dzies. 4 łąk i pastw. , 1, osada przy wsi Rudziec, pow, kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Horodziec, o 28 w. od Kobrynia. 6. Z. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 30 w. od Poniewieża. 7. Ż. , chutor, pow. słonimski, w 4 okr. pol, gm. Kozłowszczyzna, o 35 w. od Słonima, 6 dzies. 8. Z. , wś i uroczysko nad stawem, pow. sokólski, w 2 okr. pol. , gm. Nowa Wola, o 7 w. od Sokółki. Wś ma 205 1 2 dzies. ziemi włośc. 62 łąk i past. , 27 1 2 nieuż. ; uroczyska Ż. i Serbowce 89 1 2 dzies. 6 1 2 lasu, 1 nieuż. należą do kilku właścicieli. Wś zbudowana w pięknem położeniu dokoła stawu, otoczona jest wzgórzami i lasami. Młyn wodny na strudze wypływającej ze stawu. 9. Ż. al. Żukowicze, wś, pow. bobrujski, w okr. pol. paryckim, gm. Karpiłówka al. Rudobiełka, o 100 w. od Bobrujska; grunta piaszczyste, miejscowość samotna, baz dróg. 10. Z. , wś, pow. miński, w 2 okr. pol. rakowskim, gm. Zasław. 11. Ż. , wś, pow. mozyrski, w 1 okr. pol. skryhałowskim, gm. i par. prawosł. Skorodno, o 43 w. od Mozyrza, ma 17 osad; grunta lekkie. 12. Ż, wś nad malowniczemi błoniami rz. Serwecz, pow. nowogródzki, przy drodze z mstka Korelicz do Szczors, w 4 okr. pol. mirskim, gm. Korelicze, o 25 w. od Nowogródka, ma 19 osad; grunta żyzne, pszenne, łąk obfitość, miejscowość bezleśna. 13. Ż. , wś i folw. poradziwiłłowski u źródeł Łokniei, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Hrozów, o 19 w. od Słucka, ma 20 osad; miejscowość dość leśna, grunta lekkie. 14. Ż. , wś, pow. sieński, gm. Zameczek, ma 29 dm. , 148 mk. 15. Ż. , folw. , pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie, okr. wiejski Żuki, o 70 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Wilejki do Dzi sny, 1 dm. , 26 mk. katol. ; własność Rudominów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Podgaje i Rusaki, w ogóle 89 dusz rewiz. w 1865 r. . 16. Ż, wś, tamże, o 71 w. od Dzisny, 5 dm. , 27 mk. 17. Ż. , wś nad rz. Dzisienką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy o 10 w. , okr. wiejski Sówki, o 40 w. od Dzisny, 21 dm. , 172 mk. katol. w 1865 r. 62 dusz re wiz. . 18. Ż. , wś, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 107 w. od Dzisny, 8 dm. , 10, wś, pow. dzisieński, w 3 okr. pol, , gm. i par. Miory o 5 w. , okr. wiejski i dobra Zajkowskich, Okułowo, o 31 w. od st. dr. żel dyn. wit. Balbinowo a 41 w. od Dzisny, ma 3 dm. , 49 mk. katol. w 1865 r. 14 dusz rewiz. , 121 3 4 mr. ziemi. 20. Ż. Łożne, wś, pow. dzi sieński, w 1 okr. pol. , gm. Łużki o 9 w. , okr. wiejski i dobra Szyrynów, Hermanowicze, 60 dusz rewiz. Spis z 1866 r. podaje wś Ż. , odl. o 43 w. od Dzisny, mającą 8 dm. , 87 mk. 21. Ż. Górne, wś, tamże, o 10 w. od Łużek, 45 dusz rewiz. ; należała do dóbr Mniucin, Rymszów. 22. Ż. , wś, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Zabłociszki o 5 w. , okr. wiejski i dobra Szymkowiczów, Szwinta, 7 dm. , 49 mk. katol. w 1865 r. 7 dusz rewiz. . 23. Ż. , zaśc. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiej ski i dobra skarbowe Międzyrzecz, o 12 w. od gminy, 3 w. od Trok, 1 dm. , 7 mk. katol. w 1865 r. 2 dusze rewiz. . 24. Ż. al. Nowdzgony, wś nad Niemnem, pow. trocki, w 3 okr. pol, o 63 w. od Trok, 24 dm. , 161 mk. 4 prawosł. , 157 katol. . 25. Ż. , okolica szlach, nad Mieduksztanką, pow. trocki, w 4 okr. pol. , o 68 w. od Trok, 3 dm. , 54 mk. 51 katol. , 3 żydów. 26. Ż. , wś nad rz. Moczyna, pow. wilejski, w 1 okr. pol. , gm. Radoszkowicze o 6 w. , okr. wiejski Hołowacze, o 58 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. z Wilna do Mińska, 9 dm. , 62 mk. prawosł. w 1865 r. 27 dusz rewiz. ; należy do dóbr NowyDwór, Wołodkowiczów. 27. Ż. al. Żukowo, wś włośc. , nad jez. Duniłowicze, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Norzyca o 5 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Chrystowo, o 76 w. od Wilejki, 6 dm. , 39 mk. 3 prawosł. , 36 katol. . 28. Ż. , zaśc. , pow. wileński, w 5 okr. pol. , o 31 w. od Wilna, 4 dm. , 34 mk. 2 prawosł. , 20 katol. , 12 żydów. 29. Z. , ob. Żukówka. J. Krz. A. Jel. Żuki, wś na lewym brzegu Horynia, pow. owrucki, gm. Pokalów, par. praw. Klinice o 4 w. . Żuki 1. wś nad rzką Krzywą Budą, pow. krzemieńczucki gub. połtawskiej, gm. Horby, 170 dm. , 1027 mk. , cerkiew, szkoła, st. poczt. , 20 wiatraków, 4 olejarnie. 2. Ż. , wś nad Ka li Żukiszki Żuklańce Żukle Żukleje Żuklejedis Żuklin Żukła Żuknia Żuknie Żukniewo Żukocin Żukin Żukiełka Żukiele Żukiewicze Żukieliszki syanową Bałką, pow. i gub. połtawska, gra. Tachtaułowo, 272 dm. , 6284 mk. , cerkiew, szkola, gorzelnia, cegielnia. Żuki 1. grupa domów koło Huty Różanieckiej, obsz. dwor. Ruda Różaniecka, pow. cieszanowski. 2. Z. , grupa domów w Lubaczowie, pow. cieszanowski. 3. Ż. , grupa domów w Opoce, pow. cieszanowski. 4. Ż, część Brzyszcza, w pow. żółkiewskim. 5. Ż. , cześć Magierowa, pow. cieszanowski. Żukiele, ob. Żukleje. Żukieliszki, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 43 w. od Nowoaleksandrowska. Żukiełka, zaśc. szl. nad potokiem, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 37 w. od Wilna, 1 dm. , 4 mk. katol. Żukiewicze 1. al. Żukowicze, wś włośc. i dobra, pow. grodzieński, w 1 okr. pol, gm. Hornica, o 13 w. od Grodna. Wś wraz z chutorem Ż. Poniemuń ma 534 dzies. ziemi włośc. 10 łąk i past. , 16 lasu, 15 nieuż. ; dobra, własność Kunachowiczów, mają 330 dzies. 50 łąk i pastw. , 38 1 2 lasu, 9 1 2 nieuż. . Tyzenhauz wzniósł tu wspaniały zamek dla Stanisława Augusta na letnią rezydencyę. Budowla ta w bieżącym stuleciu popadła w ruinę i została rozebraną. 2. Z. Poniemuń, dwa chutory, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Kornica, o 13 w. od Grodna. Jeden należy do wsi Żukiewicze, drugi, własność Nekrasowych, ma 118 dzies. 18 łąk i pastw. , 24 lasu, 11 nieuż. . Porów. Poniemuń 4. 3. Ż. , wś, pow. grodzieński, w 2 okr. pol, , gm. Brzostowica Mała, o 40 w. od Grodna, ma z osadą Koszary 335 dzies. ziemi włośc. 95 łąk i past. , 5 nieuż. oraz 12 1 2 dzies. należących do Zale skich. 4. Ż. , wś, tamże, o 49 w. od Grodna, 212 dzies. ziemi włośc. 5. Ż. , okolica, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Indura, o 36 w. od Grodna, 186 dzies. 17 łąk i pastw. . 6. Ż, osada przy wsi Kordziki, i dobra, pow. grodzień ski, w 3 okr. pol. , gm. bohorodzicka, o 35 w. od Grodna. Osada ma 7 dzies. ; dobra, własność Zaleskich, 118 dzies. 9 łąk i past. , 8 nieuż. . 7. Ż. , chutor, pow. wołkowyski, w 2 okr. pol, gm. Porozowo, o 30 w, od Wołkowyska, przy wsi Deszkowce. J. Krz. Żukin, wś nad Desną, pow. osterski gub. czernihowskiej, gm. Żukin, o 20 w. od Ostru, 251 dm. , 1062 mk. , zarząd gminy, cerkiew. Żukiszki 1. dobra, pow. rossieński, gm. i par. Kielmy, o 33 w. od Rossień, przed uwłaszczeniem włościan należały do Przeciszewskich. 2, Ż. , dwa folw. , pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Podubis, o 27 w. od Szawel. Jeden należy do Lawdańskich i ma 29 dzies. 6 lasu, 1 2 nieuż. , drugi do Ugiańskich i ma 59 dzies. 3 lasu, 27 nieuż. . 3. Ż. , wś nad rzką Miarą, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Aleksandrya, okr. wiejski Stracza, o 21 w. od gminy, 2 dm. , 26 mk. katol. w 1865 r. 19 dusz rewiz. ; należała do dóbr Sidoryszki, Paszkiewiczów. 4. Ż, wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Hoduciszki, okr. wiejski Mirkliszki, o 22 w. od Swięcian, ma 2 dm. , 23 mk. katol. w 1865 r. 8 dusz rewiz. . 5. Ż, wś włośc. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Troki, okr. wiejski i dobra skarbowe Michniszki, o 3 w. od gminy, 12 dusz rewiz. 6. Ż. , zaśc. szl. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 29 w. od Wilna, 1 dm. , 5 mk. katol. Żuklańce 1. wś włośc. , pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 51 w. od Lidy a 15 w. od Ejszyszek, 7 dm. , 60 mk. katol. 2. Ż. , wś, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Olkieniki, okr. wiejski Wieżańce, 23 dusz rewiz. Żukle al. Pilwa, wś nad rzką b. u. , dopł. Niemna, pow. władysławowski, gm. Swiatoszyn, par. Poniemoń, odl. od Władysławowa 43 w. , ma 12 dm. , 108 mk. W 1827 r. było 11 dra. , 102 mk. Wchodziła w skład dóbr Freda Dolna. Żukle, zaśc. , pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 32 w. od Wiłkomierza. Żukleje al. Żukiele, wś nad jez. Balisis, pow. trocki, w 3 okr, pol. , gm Hanuszyszki o 8 w. , okr. wiejski Żukleje, o 24 w. od Trok, 13 dm. , 162 mk. katol. w 1865 r. 86 dusz rewiz. . Okręg wiejski stanowi jedna wś Żukiele al. Żukleje. Żuklejedis, zaśc, pow. szawelski, gm. Żagory, o 61 w. od Szawel. Żuklin, wś, pow. łańcucki, o 1, 6 klm. na wschód od Kańczugi, przy gościńcu do Jarosła wia, w okolicy falistej. Parafia rzym. kat. w Siennowie. Wś gęsto zabudowana, ma 74 dm. , i 374 mk. 182 męż. , 192 kob; 336 rzym. kat. 24 gr. kat. i 14 izrael. . Pos. tabularna Józefa Kelermanna ma 201 mr. roli, pos. mn. 406 mr. Graniczy na zach. z Kańczugą, na płn. z Urzejowicami i Mikulicami, na wsch. z Krzeczowicami, na płd, z Łopuszną Małą. Mac. Żukła al. Żuknia, wś nad rzką Kisterą, pow. sośnicki gub. czernihowskiej, gm. Chołmy, 95 dm. , 501 mk. , cerkiew, 2 jarmarki, cukrownia. Żuknia, ob. Żukła. Żuknie, wś, pow. wiłkomierski, gm. Wojtkuszki, o 12 w. od Wiłkomierza. Żukniewo, fol. , pow. orszański, dziedzictwo Drozdowskich, 128 dzies. 30 roli, 20 łąk, 60 lasu. Żukocin, wś, pow. kołomyjski, 18 klm. na płd. od sądu pow. w Kołomyi, tuż na płn. wsch. od urz. poczt. i tel. w Korszowie. Na płd. wsch. leży Kamionka Wielka, na płd. Liski, na płd. zach. Korszów, na płn. Michałków i Żuków, na płn. wsch. Żuków wś pow. horodeńskiego. Przez płn. zach. narożnik obszaru płynie pot. Czerniawa. Własn. więk. ma roli or. 315, łąk i ogr. 85, pastw. 14, lasu 541; wł. mn. roli or. 623, łąk i ogr. 183, pastw. 11, lasu 1 mr. W r. 1890 było 164 dm. , 945 mk. w gm. , 4 dm. , 36 mk. , na obsz. dwor. 925 gr. kat. , 49 rzym. kat. , Żuki Żukoszyn 7 izr. ; 936 Rus. , 11 Pol, 7 Niem. . Par. rzym. kat. w Kołomyi, gr. kat. w miejscu, dek. żukowski. We wsi jest cerkiew p. w. Zmartwych wstania. P. ; do par. należy Michałków. Jest tu kasa poż. gm. z kapit. 2304 złr. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr koron. , w ziemi halickiej. Dok. wydan. w Krakowie dnia 7 mar. 1548 r. nadaje Zygmunt I Andrzejowi i Mikołajowi Korycińskim w dożywocie miasto Żuków i wieś Żukocin Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 328, str. 378. W Warszawie dnia 11 maja 1695 r. pozwala Jan 111 Franciszkowi Zygmuntowi Gałeckiemu, kaszt. poznańskiemu, staroście bydgowskiemu, i Rozalii Dzieduszyckiej, małżonkom, ustąpić praw swych dożywotnich do wsi Żuków, Żukocin, Michałków i Łochowa na korzyść Pawia Szumlańskiego, porucznika chorągwi pancernej, i Józefa Szumlańskiego, biskupa obrz. gr. lwowskiego i administratora metropolii kijowskieej 1. c. , C. , t. 178, str. 1467. Według lustracyi z r. 1765 był Ż. i Żuków w posiadaniu Tadeusza Dzieduszyckiego, cześnika kor. , i Salomei z Trębińskich, z prow. 6031 złp. 22. , z czego kwarta 1507 złp. 28 gr. Wedle kontraktu z 4 stycznia 1779 r. sprzedano obie wsi Salomei Dzieduszyckiej za 34176 złr. Żukociński, potok, płynie w pow. kołomyjskim i uchodzi z praw. brzegu do Czerniawy, lew. dopł. Prutu. Żukojnie 1. wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Aleksandrya, okr. wiejski i dobra skarbowe Żeladź, o 8 w. od gminy a 28 w. od Święcian, 28 dm. , 315 mk. katol w 1865 r. 139 dusz rewiz. 2. Ż. al. Żykojnie, wś włośc. , tamże, okr. wiejski Stracza, o 38 w. od Święcian, 13 dm. , 181 mk. katol. w 1865 r. 85 dusz rewiz. , zarząd gminy. Naleźała do dóbr Sidoryszki, Paszkiewiczów. Żukońcie, folw. , pow. szawelski, gm. Żagory, o 75 w. od Szawel, należy do dóbr Liżyki. Leon Godlewski wymurował tu w 1860 r. kościołek, w miejscu spalonego w 1831 r. Żukoszyn, wś, pow. kobryński, w 5 okr. poL, gm. Odryżyn, o 106 wiorst od Kobrynia. W spisie własności ziemskiej nie podana. Żukota, os. na obszarze Pomorzan, w pow. złoczowskim. Żukotki, wś, pow. i gub. czernihowska, o 17 w. od Czernikowa, gm. Antonowicze, 122 dm. , 696 mk. , cerkiew, 12 wiatraków, gorzelnia, olejarnia. Żukotyn, wś, pow. turczański, 17 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Turce, 4 klm. na płd. wsch. od urz. poczt. w Łomnej. Na płd. leżą Rypiany, na płn. wsch. Smereczka, na płd. wsch. Wołcza, na płd. zach. Boberka, na zach. Dniestrzyk Dubowy, na płn. zach. Berezek. Środkiem obszaru płynie Dniestr od płd. wsch. na płn. zach. W jego dolinie 512 mt. leżą zabudowania wsi. Na płn. wznosi się Babcówka do 779 mt. Własn. więk. ma roli orn. 17, pastw. 1, lasu 187 morg. ; własn. mn. roli or. 1527, łąk i ogr. 165, pastw. 178, lasu 12 morg. W r. 1890 było 133 dm. , 707 mk. w gminie; 1 dom, 3 mk. na obsz. dwor. 686 obrz. gr. kat. , 24 izr. ; 3, 707 Rus. . Par. rzym. kat. w Turce. Gr. kat. par. w miejscu, dek. żukotyński, dyec. prze myska. Do par. należy Berezek. We wsi jest cerkiew. Do dek. żukotyńskiego należą parafie Wołcze Górne, Gałówka, Gwoździec, Hołowiecko Górne, Hołowiecko Dolne, ziowa, Łomna, Michniowiec, Mszaniec, Rozłucz, Rypia ny, Tysowica i Chaszczów. We wsi jest szko ła 1klas. Za czasów Rzpltej należała wś do dóbr kor. , krainy rozłuckiej, w ekonomii Sam borskiej. Dokum. wyd. w Warszawie dnia 18 lutego 1683 r. zezwala Jan 111 na cesją doży wocia, które posiada Jan Rzeczycki, chorąży pułku pieszych dworskich, na wójtowstwie w Żukotynie, na rzecz Pawła Żukotyńskiego Arch. kraj. we Lwowie, C. , t. 166, str. 2297. Dok. wydanym dnia 3 maja 1686 nadaje Jan III mał żonkom Piotrowi i Maryannie Wołczańskim część wójtowstwa należącej 1. c. , C. , t. 451, str. 203. Do wsi Ż. ob. rkp. w Bibl. Ossol. Nr. 1255, str. 143; Nr. 1632, str. 196 i Nr. 2837, str. 103 do 105. Ob. także Dod. do Gaz. Lwow. , 1857, Nr. 22 i 1872, t. I, str. 155. Lu. Dz. Żukotyniec, potok, powstaje na obszarze wsi Żukotyn, w pow. turczńskim, i na terytoryum przyległej gm. Wołcze uchodzi do Dniestru z praw. brzegu. Żuków 1. wś i kol. , pow. błoński, gm. Grodzisk, par. Żuków, posiada kościół par. drewniany, 201 mk. W r. 1827 było 27 dm. , 192 mk. Pol. Ż. , oddzielony w r. 1858 od dóbr Faszczyce, został rozparcelowany na kolonie włościańskie, z obszarem 106 mr. ; wś Ż. ma 20 os. , 496 morg. Wieś ta była dawniej książęca, ztąd książęta mazowieccy erygowali tu parafię około r. 1520. Obecny pochodzi z r. 1677. Istniał tu podobno drugi kościół kaplica. Dykcyonarz Echarda nazywa Ż. miastem. W r. 1580 wś królewska Ż. , w pow. warszawskim, płaci od 4 zagr. z rolą i 1 koła młyn. Abraham Mieszkowski, podstarości błoński, płaci tu od 10 1 2 łan. km. Paw. , Maz. , 276, 277. Ż. par. , dek. grodziski dawniej błoński, około 1500 dusz. 2. Z. , folw. , pow. nowomiński, gm Ładzyń, par. Mińsk odl. 5 w. W r. 1875 folw. ten, oddzielony od dóbr Cyganka, rozl. morg. 106 gr. or. i ogr. mr. 21, pastw. mr. 5. zarośli mr. 79, nieuż. mr. 1; bud. drew. 3. 3. Ż. , wś i folw. nad rz. Bzurą, pow. sochaczewski, gm. Chodaków, par. Sochaczew odl. 6 w. , ma 299 mk. W r. 1827 było 21 dm. , 278 mk. W r. 1890 fol. Ż. rozl. mr. 576 gr. or. i ogr. mr. 422, pastw. mr. 67, lasu mr. 31, nieuż. mr. 36; budowli murowanych 8, drewnianych 8; Żukociński Żukojnie Żukońcie Żukota Żukotki Żukotyn Żukotyniec Żukociński płodozmian 6 i 9 pol. , pokłady torfu. Do dóbr należały wsi Konary osad 14, mr. 453 i Bibiampol os. 11, mr. 329. W reg. pob. z XVI wieku niema Ż. ani wsi do niego należących. 4. Ż. , wś, pow. skierniewicki, gm. Korabiewice, par. Mszczonów, ma 110 mk. , 376 morg. W r. 1827 było 21 dm. , 170 mk. W r. 1579 wś Ż. , w par. Mszczonów, miała 7 łan. , 3 zagr. Paw. , Maz. , 148. W r. 1661 wchodzi w skład ststwa guzowskiego, wydzielonego ze starostwa sochaczewskiego. 5. Ż. , wś i folw. w 2 częściach, pow. radomski, gm. Wieniawa, par. Skrzynno, odl. od Radomia 30 w. Część lit. A. ma 17 dm. , 153 mk. , 373 mr. dwor. i 103 włośc. ; część lit. B, ma 16 dm. , 102 mk. , 142 mr. dwor. i 185 włośc. W r. 1827 było 18 dm. , 144 mk. Na początku XVI w. dziesięcinę z ról folwarcznych, wartości około 2 grzyw. , dawano plebanowi w Skrzynnie Łaski, L. B, , 1, 690. Według reg. pob. pow. radomskiego z r. 1508, wś Żuków i Ryków, własność Żukowskiej, dawały 1 grzyw. 31 gr. 9 den. W r. 1569 płaci tu Jerzy Podlodowski od 9 łan. i 5 zagr. Paw. , Małop. , 316, 475 Stał w tej wsi podobno zamek, przez jakiegoś Popiela wzniesiony. 6. Ż. , wś i fol. , pow. sandomierski, gm. Klimontów, par. Goźlice, odl. od Sandomierza 25 w. , ma 3 dm. , 21 mk. , 177 mr. dwor. i 30 włośc. W 1827 r. były 4 dm. , 59 mk. Folw. wchodził w skład dóbr Zakrzew. W połowie XV w. Ż. , wś w par. Goźlice, była własnością. Andrzeja Ossolińskiego h. Topór. Łany kmiece z dwu pól dają dziesięcinę kościołowi św. Pawła w Sandomierzu, z trzeciego zaś kościołowi w Goźlicach. Folwarku niema Długosz, L. B. ,, 315 i 333. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 wś Żuków była własnością Ossolińskich. W r. 1578 Ossolińscy płacą, od 8 os. 2 łan. , 1 zagr. Pawiń. , Małop. , 172, 460. 7. Z. , wś i folw. , pow. sandomierski, gm. i par. Samborzec, odl. od Sandomierza 9 w, ma 17 dm. , 110 mk. , 261 mr. dwor. , 17 mr. włośc. Folwark wchodzi w skład majoratu rządow. W 1827 r. było 12 dm. 60 mk. W połowie w. dziedzicami wsi byli Warsius i Jan h. Rawa. Mieli oni folwark rycerski i pięć łan. km, dających dziesięcinę, wartości do 7 grzyw. kościołowi w Samboreu Długosz, L. B. ,, 316. W r. 1578 Ż. , wś królewska, ma 4 łany, 8 osad. , 1 2 łanu pustego Paw. , Małop. , 165. 8. Ż. , wś, pow. stopnicki, gm. Zborów, par. Solec, odl. 8 w. od Stopnicy. W 1827 r. było 22 dm. , 147 mk. W połowie w. dziedzicem wsi był Jan z Rytwian, wojew. krakowski. Były tu łany km. , karczmy i zagrodnicy, które dawały dziesięcinę, wartości do 4 grzyw. , kośc. w Opatowcu. Folw. rycerski dawał dziesięcinę, wartości kopy groszy, kościołowi w Solcu Długosz, L. B. ,, 409 i 428. Według reg. pobor. pow. wiślickiego z r. 1579 Andrzej Zborowski płacił tu od 10 os. , łan. Paw. , Małop. , 212. 9. Z. wś, folw. i dobra nad bezim. dopł. Bystrzycy, pow. lubelski, gm. i par. Krzczonów, odl. 28 w. na płd. wschód od Lublina, posiadają młyn wo dny, gorzelnią, pokłady wapienia. W 1827 r. było 56 dm. , 397 mk. Dobra Ż. składały się w r. 1887 z folw. Ż. , Walentynów, Zastawie al. Ignasin, nomenklatury Zaścieżki, Józefów i Felicyanów. Rozl. mr. 2243 gr. or. i ogr. mr. 1516, łąk mr. 54, pastw. mr. 45, lasu mr. 596, nieuż. 32; bud. mur. 17, drew. 23; płodozmian 10 i 11 polowy, las urządzony. Wś Ż. os. 50, mr. 912; wś Walentynów os. 15, mr. 99. Dłu gosz wspomina wieś Żuków jako pograniczną ze wsią Skrzynice i Bystrzejowice. Ż. nie był wte dy rozgraniczony L. B. , III, 307. Według reg. pob. pow. lubelskiego z r. 1547 wś królewska Ż. , w par. Chrzczonów, miała 2 łany. W r. 1676 płaci tu pogłówne Więckowski od 4 osób z folw. , 6 ze sołtystwa i 60 poddanych; Hipolit Snitowski od 6 osób z rodziny i 11 dwor. i poddanych; Wierzbicki od 2 z rodziny i 2 dwor. ; Drozdow ski od 2 z rodziny, 1 służącego Paw. , Małop. , 353 i 15a. 10. Ż. , wś i folw. , pow. hrubie szowski, gm. Miączyn, par. r. 1. Skierbieszów Grabowiec, r. gr. Świdniki, odl. 28 w. od Hrubieszowa; posiada szkołę początkową gmin ną. W r. 1827 było 51 dm. , 280 mk. W r. 1892 folw. Ż. z nomenklaturą Stanisławka rozl. mr 1376 gr. or. i ogr. mr. 635, łąk mr. 45, lasu mr. 689, nieuż. mr. 7; bud. mur, 7, drew. 15; płodozmian 10 polowy, las urządzony. Wś Ż os. 72, mr. 636; 418. 11. Z. , wś i folw. nad rz. Liwcem, pow. siedlecki, gm. i par. Niwiska, odl, 10 w. od Sie dlec, ma 34 dm. , 344 mk. W r. 1827 było 26 dm. , 124 mk. W r. 1884 folw. Ż. rozl. mr. 663 gr. or. i ogr. mr. 342, łąk mr. 65, pastw. mr. 51, lasu mr. 30, w osadach wieczystoczynszo wych mr. 149, nieuż. mr. 26; bud. mur. 4, drew. 15, pokłady torfu. Wś Ż. os. 46, mr. 520; wś Wola Żukowska os. 13, mr. 148. W dok. z r. 1476 wymieniono w ziemi liwskiej Zukowo ma jor i minor. Abraham, Jacobus, Johannes et, germani de Ż. i Petrus et Stanislaus de Z. minori Kod. Maz. , 271. W reg. pob. ziemi liwskiej z r. 1563 podano w Ż. 21 4 łan. km. Paw. , Maz. , 416. 12. Ż. , wś, pow. włodawski, gm. Wyryki, par. r. gr. Rożanka, ma. szko łę początkową, 47 dm. , 389 mk. , 1248 morg. W 1827 r. było 41 dm. , 251 mk. 13. Ż. , ob. Żukowo. Br. Ch. Żuków 1. uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, wzmiankowane w dokumencie XVI w. przy siole Sińczyce, dziś w gm. Moroczno ob. Piscew Kn. , str. 259. 2. Z. , wś, pow. połocki, z kaplicą katolicką par. Połock. Żuków 1. chutor nad ruczajem płynącym od wsi Chmielna, dopł. Buczy, pow. kijowski, w 1 okr. pol. , gm. Hostomel, par. Rubieżówka o Żuków Żuków Żuków w. , odl. o 24 w. od Kijowa, ma 9 mk. Podług Pochilewicza jest tu 20 mk. Posiada krupiarnią i garbarnią. Chutor z 330 dzies. , po większej części lasu, należy od 1877 r. do Zofii Dołgowo Saburowej, do 1830 r. własność Syczewskich. 2. Ż. No wś nad Stubeńką, pow. rówieński, gm. Klewań, odl. o 20 w. od Równego, 11 w. od st. poczt. i dr. żel. Klewań, ma 25 dm. , 158 mk. , cerkiew paraf. p. w. Arch. Michała, z drzewa wzniesioną i uposażoną 59 dzies. ziemi Bo par. praw. należy wś Nowy Staw o 2 w. . W całej parafii 85 dm. , 724 mk. prawosł. , 27 katol. i 29 żydów. 3. Ż. Stary, wś. nad Stubeńką, tamże, o 1 w. od poprzedzającej, par. praw. Bielów o 1 w. , ma 44 dm. , 352 mk. , cerkiew fil. , p. w. Arch. Michała, z drzewa wzniesioną w 1731 r. kosztem parafian, w 1876 r. odrestaurowaną. Cerkiew ta do 1829 r. była parafialną, poczem parafia przyłączoną została do Bielewa. Zamek Żukowo nadany został w 1516 r. przez Zygmunta Starego Bohuszowi Bohowitywowi, podskarbiemu ziemskiemu. Po nim trzyma jego wdowa, z dowu Sanguszkówna. Podług rewizyi zamku łuckiego z 1545 r. włość żukowska była niegdyś zobowiązana, wespół z włością targowicką i radomyską, do wysyłania stróżów i klikunów do zamku, czego po przejściu na własność podskarbiego Bohusza zaniechano. Również zaprzestano zmiany koni dawanych w Łucku w drodze do Kijowa. Król Kazimierz nadał prawo pobierania w Ż. po 1 gr. myta od wozu ob. Rewizye, 33, 61, 68, 85. Reg. pobor. pow. łuckiego w 1570 r. podają jako właściciela Ż. Michała Działyńskiego, podkomorzego chełmskiego, którzy z mstka z Ż. i z przysiołków wnosi z 14 dym. rynk. po 4 gr. , 52 dom. uliczn. po 2 gr. , 66 ogr. miejsk. po 1 gr. , 3 rzemieśln. po gr. , 20 ogr. po 4 gr. , 11 kół młyn. , 11 kotł. gorzałcz. , 204 dym. miejsk. i na wsiach, 45 ogr. po 2 gr. . 13 bojar. putn. , 2 kół. młyn. po 12 gr. Jabłonowski, Wołyń, 32. W 1587 r. kn. Aleksander Proński zastawia włość żukowską, w skład której wchodzi mstko Ż. Nowy i wsi Czarna, Czudwy, Doksin, Gruchy, Gumienniki, Nowosiołki, Nowystaw, Roszka, Suchowce, Szandarowszczyzna, Wólka, Żerbin i Żuków Stary, za 4000 kóp gr. litew. ks. Januszowi Zasławskiemu. Następnie Ź. należy do dóbr ks. Czartoryskich, którzy piszą książętami na Klewaniu i Żukowie. Obecnie Z. Nowy i Stary należy do apanaży. Ob. Peresopnica. 4. Ż. al. Żukowo, futor, pow. winnicki, gm. Pików o 5 w. , o 33 w. od Winnicy, ma 1 dm. , 6 mk. 5. Ż. , wś, pow. zasławski, gm. Żuków, odl. o 35 w. od Zasławia a 10 w. od Sławuty st. poczt. i dr. żel. . Posiada cerkiew paraf. p. w, św. Jana Bogosłowa, z drzewa wzniesioną w 1771 r. kosztem parafian, uposażoną 611 2 dzies. ziemi. Zarząd gminy, szkoła ludowa jednoklasowa od 1868 r. Do parafii należą wsi Nahaczówka o 5 w. ze szkółką paroch. i tiłówka także o 5 w. , w której również znajdu je się szkółka paroch. W całej parafii 178 dm. , 1420 mk. prawosł. , do 200 katol. i 15 ży dów. Fol. należy bo klucza sławuckiego dóbr ks. Sanguszków. W 1520 r. kn. Andrzej Za sławski zapisuje, pomiędzy innemi, wś Ż. bratan kowi swemu kn. Illi Ostrogskiemu Arch. ks. Sanguszków, t. III, 201. W 1539 r. również drogą zapisów dostaje się kn. Kuźmie Zasławskiemu tamże, t. po zapisodawcy ks. Beata Ostrogska niejedno krotnie czyniła najazdy na dobra ks. Kużmy, czego wzbrania jej Zygmunt August dokumen tem z 1545 r. , t. IV, 417. 6. Ż. ob. Żu kowiec. J. Krz. Żuków, dział górski 747 mt. , w Karpatach wschodnich, na obszarze między Sanem a Stryjem, w obrębie pow. liskiego, w gminach Bandrów, Daszówka, Łobozew, Równia i Teleśnica. Szczyt Jaworniki 910 mt. łączy ten dział z Magórą Łomniańską na obszarze Łomny, w pow. turczańskim. Potok Olszanica oddziela ten dział od Czarnego działu 482 mt. na obszarze Jankowie pow. liski. Ze stoków Ź. wody odprowadza ku płd. pot. Daszówka, uchodzący do Sanu. Źródła jego wzn. 600 mt. a ujście 382 mt. Kościół w Teleśnicy wzn. 453 mt. Z pod góry Holicy 762 mt. w dziale Ż. , w gm. Łobozewie, wypływa pot. Łoboźwica, praw. dopł. Sanu. Dział Ż. oddziela dorzecze Strwiąźa i Sanu. Wody ze szczytu Jaworniki wprowadza pot. Jasienik do Królówki, dopł. Stebnika. Por. 2 i Stary Potok. Żuków 1. grupa domów w Dźwinogrodzie, pow. bóbrecki. 2. Ż. , wś, pow. brzeżański, 8 klm. na płn. od sądu pow. i urz. poczt. w Brzeżanach. Na płn. leżą Buszcze i Dryszczów, na wsch. Byszki i Kuropatniki, na płd. Hinowice, na zach. Szumlany Małe. Zach. część obszaru przepływa Złota Lipa dwoma ramionami, z których jedno nadpływa od płn. z Dryszczowa a drugie z Buszcza. Własn. więk. ma roli or. 33, łąk i ogr. 139, pastw. i lasu 574 mr. ; wł. mn. roli or. 581, łąk i ogr. 247, pastw. 121, lasu 4 mr. W r. 1890 było 119 dm. , 889 mk. w gm. , 1 dm. , 2 mk. na obsz. dwor. 730 gr. kat. , 142 rz. kat. , 19 izr. ; 752 Rus. 139. Par. rz. kat. w Buszczy, gr. kat. w miejscu, dek. brzeżański. Do par. należą Hinowice i Szumlany Małe. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 84 złr. Dokum. wydanym w Niepołomicach d. 8 list. 1420 r. nadaje Władysław Jagiełło prawo niemieckie średzkie wsiom Żuków i Dryszczów, należącym do Jana Łabąty z Zukowa A. G. Z. , t. III, str. 175. 3. Ż. , wś, pow. cieszanowski, tuż na płn. od sądu pow. i urz. poczt. w Cieszanowie. Na zach. leży Lubliniec Nowy, na płn. Ruda Rożaniecka, na wsch. Płazów i Górajec, Żuków Żukowa Wola Żuków Żuków na płd. Nowesioło i Cieszanów. Płd. cześć obszaru przepływa pot. Bieszcza zwany w górnym biegu Buszczakiem i Łowcza, dopływy Gnojnika i Wyrowy Neteczy, część płn. przepływa pot. Lubówka, dopł. pot Rożanieckiego. Zabudowania wsi leżą na płd. , w dolinie Łówczy, na płn. od nich grupa domów Mielniki, jeszcze dalej na płn. grupa domów, , Piły, a na płn. wsch. Doliny, Własn. więk. ma roli or. 317, łąk i ogr. 32, past. 79, lasu 931 mr; wł. mn. roli or. 1256, łąk i ogr. 577, pastw. 209, lasu 2 mr. W r. 1890 było 153 dm. , 984 mk. w gm. , 13 dm. , 371 mk. na obsz. dwor. 966 gr. kat. , 310 rz. kat. , 73 izr. i 6 inn. wyzn; 952 Rus. , 364, 39 Niem. . Par. rz. kat. w Cieszanowie, gr. kat. w miejscu, dek. lubaczowski, dyec. przemyska. Do par. należy Gorajec. We wsi jest cerkiew p. w. Narodz. Najśw. M. P. i szkoła 1klas. Jestto dawna wieś królewska. Ob. Płazów. 4. Ż. , wś, pow. horodeński, 32 klm. na zach. ob Horodenki, tuż na zach od sądu pow. i urz. poczt. w Obertynie. Na płn. leży Chocimirz, na wsch. Obertyn, na płd. wsch. Jakubówka, na płd. Kamionki Wielkie, na płd. zach. Żukocin, na zach. Michałków 3 ostatnie miejscowości w pow. kołomyjskim, na płd. zach. Bohorodyczyn i Puźniki obie w pow. tłumackim. Wzdłuż granicy płn. zach. a potem środkiem obszaru płynie pot. Czerniawa i muje w obrębie wsi od praw. brz. pot. Szewcki. Własn. więk. ma roli or. 1076, łąk i ogr. 369, past. 43, lasu 1284 mr. ; wł. mn. roli or. 2718, łąk i ogr. 276, pastw. 11, lasu 3 mr. W r. 1890 było 347 dm. , 2021 mk. w gm. , 9 dm. , 86 mk. na obsz. dwor. 1711 gr. kat. , 344 rz. kat. , 52 izr. ; 1956 Rus. , 151 Pol. Par. rz. kat. w miejscu, dek. horodeński, archidyec, lwowska. Parafią założył w r. 1448 Mikołaj Słoczyk, dziedzic Żukowa. Do par. należą Fatowce, Kamionki Wielkie, Michałków i Żukocin. We wsi jest kościół drewniany p. w, św. Trójcy. Par. gr. kat. w miejscu, dek. żukowski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja. Do dekanatu żukowskiego należą parafie Chlibiczyn Leśny, Chocimierz, Czeremchów, Czortowiec, Dżurków, Harasymów, Jakubówka, Kamionki Wielkie, Korczów, Liski, Łuka, Niezwiska, Obertyn, Piotrów, Podwerbce, Rosochacz, Winogród, Żabokruki i Żywaczów. We wsi jest szkoła 1klas. i kasa poż. z kapit. 4216 złr. Wieś ta jest miejscem urodzenia Mieczysława Romanowskiego, poety 18341863. 5. Ż. , wś, pow. złoczowski, 16 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Złoczowie, 8 klm. na płd. wsch. od urz. poczt. w Gołogórach. Na płd. zach. leżą Zaszków i Gołogóry, na wsch. Remizowce i Uhorce, na płd. Wicyn i Kropiwnik, na zach. Wiśniowczyk w pow. przemyślańskim. We wsi nastaje Zgniła Lipa, dopł. praw. ramienia Złotej Lipy. W jej dolinie leżą zabudowania. W płn. stronie zabudowań wznosi sie Karpina 422 mt. . Własn. więk. ma roli or. 124, łąk i ogr. 90, past. 22, lasu 694 ha; wł. mn. roli or. 468, łąk i ogr. 212, pastw. 49, lasu 31 ha. W r. 1890 było 137 dm. , 887 mk. w gm. , 11 dm. , 99 mk. na obsz. dwor. 748 gr. kat. , 117 rz. kat. , 121 izr. ; 735 Rus. , 251 rz. kat. w Gołogórach, gr. kat. w miejscu, dek. złoczowski. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. z jęz. wykł. rusińskim, kasa poż. gm. z kapit. 291 złr. , browar i gorzelnia. Lu. Dz. Żuków 1. Górny, niem. Zukau Ober, wś w pobliżu źródeł pot. Sodówka, dopł. Olszy, pow. i obwód sąd. cieszyński, par. kat. Trzyciesz, ew. Cieszyn, ma 886 mk. , 926 mr. obszaru. W skład gm. wchodzi część wsi Koty. 2. Ż. Dolny, niem. Zukau wś, pow. i obwód sąd. cieszyński, par. kat. Ropica, ma wraz z częścią wsi Koty 692 mk. , 850 mr. obszaru. Wieś Żuków wymienioną jest w akcie potwierdzenia w r. 1229 posiadłości klasztoru tynieckiego przez Grzegorza Żuków, ob. Żukowo. Żukowa 1. wś, pow. horodocki, gm. Rudnia o 6 w. , o 40 w. od Horodka, 5 dm. , 33 mk. , zarząd gminy. 2. Z. al. Mosty, karczma nad Dryssą, pow. połocki, prom na dr. bandlowej z Połocka do Siebieża. Żukowa 1. wś nad rzką Kapyłówką, pow. kraśniński gub. smoleńskiej, gm. Mihnowicze, o 30 w. od Kraśnika, 22 dm. , 143 mk. , zarząd gminy. 2. Ż. , wś nad rz. Dymą, pow. wiaziemski gub. smoleńskiej, gm. Żukowa, 29 dm. , 180 mk. , zarząd gminy, cerkiew, gorzelnia. Żukowa, grupa domów w Tokach, w pow. zbaraskim. Żukowa Wola al. Żukowola, ob. Żakowola. Żukowce, dobra, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Podolesie, o 12 1 2 w. od Kobrynia, wraz z Jewsimowiczami mają 204 dzies. 51 łąk i past. , 2 nieuż. ; należą do kilku właścicieli. Żukowce 1. wś skarbowa nad rzką Bobrycą, pow. kijowski, w 4 okr. pol. , gm. Trypol o 4 w. , odl. o 53 w. od Kijowa, ma 2006 mk. Podług Pochilewicza jest tu 2240 mk. prawosł. i 27 żydów; włościanie, w liczbie 710 dusz rewiz. , uwłaszczeni zostali na 2130 dzies. , ze spłatą po 3356 rs. 12 kop. rocznie. Posiada cerkiew p. w. Koźmy i Damiana, z muru wzniesioną w 1810 r. Cerkiew istniała tu już w XVI w. W 1700 r. wś Ż. wchodziła w skład dóbr Trypol, nadanych przez Piotra W. metropolicie kijow. Jasińskiemu ob. t. XII, 536. 2. Ż. , wś nad rzką Świniorojką, dopł. Horynia, pow. krzemieniecki, gm. Wyszogród o 3 w. , par. katol. Łanowce, odl. o 40 w. od Krzemieńca st. poczt. a 60 w. od Rudni Poczajowskiej st. dr. żel. , ma 72 dm. , 564 mk. prawosł. , 74 katol. i 14 żydów. Posiada cerkiew p. w. św. Jana Bohosłowa, z muru wzniesioną w 1874 r. i uposa Żukowa Żukowce żoną 34 dzies. ziemi. W XVIII w. należała do klu cza Daniłowszczyzna ks. Wiśniowieckich. Szkoła ludowa od 1874 r. Do par. naleźy wś Sokołówka o 2 w. , z cerkwią filialną p. w. Podwyższenia Krzyża św. Własność dawniej Rzyszczewskich, w dom których wniosła w posagu ks. Czartoryska, obe cnie hr. Lueders Weimarn. Podług reg. pob. pow. krzemienieckiego z 1583 r. wś Żukowcze należy do Wiśnicza kn. Aleksandrowej Wiśniowieckiej, która wnosi ztąd od 8 dym. , 3 ogrod. , 2 kom. , 1 koła waln. , 1 bojarzyna Jabłonowski, Wołyń, 133. Była tu dawniej kaplica katol. par. Wyżgródek. 3, Ż. , wś przy linii dr. żel. kijowskoodeskiej, po, w. winnicki, okr. pol. Zmierzynka o 5 w. , gm. Stanisławczyk, par. katol. Brahiłów, odl. o 42 w. od Winnicy, ma 57 osad, 495 mk. , 553 dzies. ziemi włośc. , 1530 dworskiej; cegielnia, kamień wapienny. Mie szkają tu bezpopowcy. W 1609 r. należała do Hulewiczów, następnie Potockich, Siemasz ków, obecnie Bukrabów. Do dóbr naleźą uro czyska; Dodatek, Prohoń, Djakowa Trubka, Działowiec, Czercze, Pieczatnik i część Kiczmanu. J. Krz. Dr. M. Żukówek, fol. nad rzką b. n. , pow. płoński, gm. Sielec, par. Żukowo, odl. 14 w. od Płońska, ma 8 dm. , 136 mk. W r. 1887 fol. Ż. rozl. mr. 766 gr. or. i ogr. mr. 490, łąk mr. 45, pastw. mr. 1, lasu mr. 214, nieuż. mr. 16; bud. mur. 4, drew. 9; płodozm, 7 i 9pol. , las nieurządzony, pokłady torfu, cegielnia. Żukówce, przysiołek Mszany, w pow. złoczowskim. Żukowice 1. wś, w par. Radom, w spisie z r. 1827 podana, miała 21 dm. , 155 mk. Są. to Żakowice, 2. Ż. , wś, pow. pińczowski, gm. Czarkowy, par. Korczyn Stary W 1827 r. było 23 dm. , 144 mk. W dniu 10 sierp. 1392 r. bawi tu zapewne król Władysław i nadaje Piotrowi z Moszny sołtystwo we wsi Świdnik Duży Kod. dypl. pol. , I, 261. W połowie XV w. wś ta, własność bisk. krakow. , miała 21 2 łan. km. , z których dziesięcinę, wartości do 3 grz. , dawano pleb. w Korczynie Długosz, L. B. , II, 440. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1579 wś Ż. , w par. Korczyn, własność bisk. krakow. , miała 11 4 łan. km. , 1 kom. , 3 biednych, 1 rzem. , 1 rybak. W dzierżawie kaszt. krakow. 6 osad. , 11 2 łanu, 1 kom. , 3 biednych, 1 rybak Paw. , Małop. , 213, 488. Żukowice Stare i Ż. Nowe z Laskami, wś, w pow. tarnowskim, o 19 klm. na płn. wschód od Tarnowa, w równinie wzn. 235 mt. npm. , przy drodze z Tarnowa do Radomyśla. Potok Jabłoniec wpadający do Czarnej pot. Grabiny, lew. dopływu Wisłoki, dzieli obie części tej gminy w ten sposób, że Ż. Stare leźą ku zachodowi, Ż. Nowe ku wschodowi a Laski na płn. od Ż. Nowych. Par. rz. kat. w Lisiej Górze. Z. Stare mają 271 dm. i 1399 mk. 705 męź. , 694 kob. ; 1375 rz. kat. i 24 żydów; do wsi należy wólka Polany 26 dm. i os. Jodłówka 1 dm. . We wsi jest szkoła. Ż. Nowe z La skami i Mokrem liczą 157 dm. , 857 mk. 426 męż. . 431 kob. ; 831 rz. kat. i 26 izrael. Pos. tabularna ks. Sanguszki jest częścią klucza tarnowskiego i ma 539 mr. obszaru, w tem 13 mr. nieuź. ; pos. mn. 3868 mr. w ogóle. Ż. gra niczą na zach. z Lisią Górą, na wsch. z Jawor nikiem, na płn. z Jastrząbką Nową a na płd. z Zaczarnią i Jodłówką. W r. 1337 król Kazi mierz potwierdza przedłożony mu przez dziedzi ca Ż. , którym był nobilis vir nadawcze Leszka i Władysława, ks. krakow. , na tę wieś. W r. 1354 król Kazimierz nadaje 40 łanów lasu książęcego nad rz. Czarną, w obwo dzie tarnowskim, Mikołajowi, Pawłowi i Kle mensowi synom Witka, dla założenia na tym obszarze wsi na prawie magdeburskim, nazwi skiem Żukowice. Otrzymują oni w tej wsi soł tystwo z trzema łanami, z prawem wykopania sadzawki, założenia jatki rzeźniczej i szewckiej, sprzedaźy chleba, soli, ryb zajęcia łąki nad rz. Breniem, przytem szósty denar z czynszów a trzeci z kar sądowych mają pobierać Jeden łan przeznacza się dla kościoła a drugi na wspólne pastwisko. Kmiecie będą mieć 20 lat wolności. Następnie płacić będą po 8 skotów czynszu z łanu i dawać za dziesięcinę po fertonie groszy a za meszne plebanowi po mierze ży ta i mierze owsa. Baz na rok odbywać się będą wielkie sądy przy udziale delegata królewskie go. Sołtysi odbywać winni służbę wojskową w pancerzu z włócznią. Widocznie lokacya nie zupełnie się udała, gdyż w r. 1368 nadaje król Kazimierz sołtystwo w tejże wsi za zasługi Bratumiłowi kmieciowi Bratumyli kmetonis i wieś przenosi z prawa polskiego na niemieckie. Inne zupełnie warunki lokacyi akt ten podaje. Zamiast czynszu mają kmiecie dawać po dwie miary urnas miodu rocznie a za dziesięcinę po fertonie groszy Kod. małop. , III, 24, 101, 217. Według reg. pobor. pow. pilzneńskiego w r. 1536 we wsi Ż, w par. Lisia Góra, siedziało 16 kmieci. Łany nie były wymierzone więc wspól nie korzystali z ziemi. Dawali oni daninę w miodzie i skórach. W r. 1581 wś Żukowice wraz z Luszowicami, własność ks. Ostrogskiego, miały 15 osad. , 31 2 łan. , 7 zagr. z rolą, 2 kom. , 3 biednych, 1 rzem. Pawiń. , Małop. , 261, 554. Br. Ch. Mac. Żukowicze, 1. pow. grodzieński, ob. Żukiewicze. 2. Ż. , zaśc. , pow. bobrujski, w 3 okr. pol. i gm. Hłusk, o 55 w. od Bobrujska Mają tu własności rodziny szlacheckie Pierehudowie włók 3 1, Budkowscy 5 1 4 wł. , łodkowiczowie 9 3 4 wł. , Hurynowiczowie 1 3 4 wł. , Korbutowie 1 3 4 wł. , Lipscy 1 1 4 wł. , Żuków Żukówek Żukówce Żukowice Żukowicze Żukówek Żukowka Sawiccy 3 4 wł. , Chaustowiczowie 13 4 wł. , Janowiczowie Ż. , pow. bobrujski, ob. Żuki. 4. Ż. , wś włośc. , pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Rabuń o 13 w. , okr. wiejski Korejkowicze, o 21 w. od Wilejki, 8 dm. , 67 mk. prawosł. w 1865 r. 28 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Wilejka. Żukowiec, wś nad rz. Berezyną, pow. borysowski, w 1 okr. pol. chołopienickim, gm. Dymitrowicze, o 51 w. od Borysowa, ma 21 osad, miejscowość obfitująca w łąki i ryby, grunta lekkie. A. Jel. Żukowiec 1. w dokum. Żuków, wś nad błotem, pow. łucki, gm. Torczyn, na płd. wsch. od Sadowa we włości Sadowskiej, 21 dm. , 211 mk. , cerkiew, własność niegdyś biskupstwa łuckiego. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. należy do włości Sadowskiej pani Frączowej Chwalczewskiej pobór oddzielnie niewykazany. W 1577 r. z części sioła Żukowieckiego płaci Piotr Falczewski z 4 dym. , 7 ogrod. W 1583 r. kn. Kozika który otrzymał Ż. drogą wiana za Katarzyną, Chwalczewską wnosi z im. Żukowieczkiego z 6 dworz. , 6 ogrod. , 1. popa Jabłonowski, Wołyń, 3, 63, 110. 2. Ż. , wś niegdyś, w pow. łuckim, na płd. wsch. od Łucka. Uroczyska nosiły nazwy Bakszyna góra, Hrycowa mogiła. Podług rewizji zamku łuckiego z 1545 r. Żukowiccy z Żukowa byli zobowiązani do opatrywania 2 horodni zamkowych ob. Rewizye, 41, 49. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. Jan Żukowieczki wnosi z części imienia Żukowieczkiego z 3 ogr. po 4 gr. , 2 ogr. po 2 gr. W 1577 r. p. Janusz płaci ztąd z 3 ogr. po 2 gr. a w 1583 r. Seweryn Żukowieczki płaci z Żukowiecz z 3 ogr. , 2 podsud. Jabłonowski, 6, 60, 104. Żukowina, os. w Baszowie, w pow. przemyślańskim. Żukówka, pow. radzymiński, ob. Rynia 2. Żukówka 1. wś, pow. klimowicki, gm. Zabiełyszyn o 7 w. , ma 31 dra. , 155 mk. , zapasowy spichlerz gminny. 2. Z, , wś, pow. klimowicki, gm. Zahustyn, ma 10 dm. , 157 mk. 3. Ż. al. Kirostów, wś, pow. klimowicki, gm. Moszewo, ma 32 dm. , 192 mk. 4. Ż. al. Żuki, zaśc. , pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Pohorełe, o 42 w. od Ihumenia, własność Bułhaków, przeszło 19 włók. Grunta lekkie. 5. Z. al. Michałowo, wś i fol. , pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Białorucz, o 28 w. od Mińska. Wś ma 12 osad; folw. 66 dzies. , od 1872 r. stanowi własność Gackich. Grunta szczerkowe, górzyste. 6. Ż. , folw. , pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Białorucz, własność mahometańskiej rodziny Jakubowskich, ma 13 4 włóki. 7. Ż. , zaśc. , pow. miński, w 3 okr. pol. i gm. Kojdanów, o 35 w. od Mińska, ma 3 osady; miejscowość lekko falista, małoleśna, grunta szczerkowe. 8. Z. , uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, w obrębie wsi Żołkinie, obecnie gm. Radczysk, wspomniane w dokum. XVI w. Na tem miejscu miała stanąć cerkiew żołkińska ob. Piscew. kn. , str. 208. 9. Z. , uroczysko osiadłe, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. Derażyce, o 72 w. od Rze czycy. 10. Ż. Nowa, wś włośc. , pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Merecz o 5 w. , okr, wiejski Ruskosiele, 7 dusz rewiz. , należy do dóbr skar bowych Subortowicze. A. Jel. J. Krz. Żukówka, chutor, pow. nowogradwołyński, gm. i par. prawosł. Połonne o 5 1. Żukowka 1. wś nad błotem, pow. i gub. czernihowska, gm. Sołtykowa Djewica, 288 dm. , 1609 mk. , cerkiew, 50 wiatraków, 7 olejarni. 2. Z. , st. dr. żel. orłowskowitebskiej, w gub. orłowskiej, pomiębzy stacyami Ołsufiewo o 9 w. a Rżanica o 16 w. , odl. o 183 w. od Smoleńska, 311 od Witebska a 178 w. od Orła. Od st. Ż. wychodzi bocznica do Ludinki, długa 40 w. 3. Ż. , wś nad rzką Tahamlikiem, pow. konstantynogradzki gub. połtawskiej, gm. Maszewka, 93 dm. , 502 mk. , 8 wiatraków. 4. Ż. , chutor nad Supojem, pow. perejasławski gub. połtawskiej, gm. Lechnowka, 104 dm. , 599 mk. , 7 wiatraków. Żukówko, niem. Zukowken, wś nad rzką Słupą i jeziorem Żukowskiem, dawniej dobra ryc. , w dwu działach, pow. kartuski, par. kat. Parchowo, st. p. W. Pomejsk, szkoła ew. w miejscu. Razem z Młynkiem 14 dm. , 150 mk. mają 1468 ha 732 roli or. 139 łąk, 164 lasu; 1885 r. 37 dm. , 64 dym. , 369 mk. , 58 kat. , 311 ew. Jeden dział posiada v. Seydlitz, drugi kapitan P. Busch. Ż. należało za czasów krzyżackich do wójtowstwa mirachowskiego. W r. 1313 i 1342 wymienione jako wś granicząca z Jamami. W krzyżackich rejestrach czynszowych wcale nie zachodzi, zdaje się, że była połączona z Parchowem. Krzyżacy nadali jej prawo niemieckie W czasie 13letniej wojny skarżą się r. 1454 dziedzice okoliczni, że wsi Parchowo, Golczewo, Jamy i Ż. musiały dać do Bytowa każda po 8 beczek piwa słupskiego i od każdej włóki po 1 kor. zboża ob. Zeitsch. Westpr. Gesch Ver. ,, str. 138. Wizyta Rozdrażewskiego z r. 1583 pisze Ż. ma 6 włościan, każdy daje mesznego pół korca żyta i tyleż owsa, dwór płaci 10 groszy str. 26. Wizyta Gniewosza z r. 1649 opiewa, że tu było 6 poddanych i 4 dwor skie działy curiae. Poddani dawali mesznego po pół korca żyta i tyleż owsa, tak samo dwor skie działy, wyjąwszy jeden, z którego płacono tylko 10 groszy str. 70. R. 1710 pobierał prob. parchowski ztąd korca żyta i tyleż owsa ob. Wizyta Szaniawskiego, str. 73. W wizycie Rybińskiego z r. 1780 czytamy, że Żukowiec Żukowina Żukówko Żukówka Żukowo Ż. i Młynek posiadali wówczas nobiles Franci szek Wolski, Antoni Dąbrowski i Franciszek Więckowski; mieszkańców było tu 83 i to 31 kat. , 44 akatol. i 8 żydów str. 41. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymienione jako posiadło szlach. , z młynem nad Słupa o 22 dym. , w 3 działach str. 267. Kś. Fr. Żukowo 1. i Ż. Poświętne, wś, pow. płoński, gm. Naruszewo, par. Żukowo, odl. 16 w, od Płońska, posiada kościół par. drewniany. Ż. ma 9 dm. , 63 mk. , 230 mr. ; Ż. Poświętne 8 dm. , 75 mk. , 120 mr. W r. 1827 Ż. Szlacheckie miało 14 dm. , a Ż. Poświętne 5 dm. , 20 mk. Bolesław, ks. mazow. , oświadcza w dok. z 1247 r. wydanym w Płocku, iż L. miles pincerna curie Matris nostre prosił księcia o pozwolenie oddania biskupowi płockiemu wsi Zuchowo cum ecclesia ibidem sita którą otrzymał od ojca księcia Ulanow. , Dok. , 154, 6. Jeżeli ten akt odnosi się do Ż. , nie zaś do Żochowa w pow. płockim, w takim razie parafia tutejsza sięgałaby początków XIII w. Z innych aktów wiadomo, iż istniała 1446 r. Obecny kościół wzniósł r. 1786 1791 r. biskup płocki Szembek. Obecnie odnowiony, pokryty blachą, otoczony murem. W r. 1576 wś Ż. , w pow. wyszogrodzkim, płaci od 9 łan. i 2 łan. wójtow. W części drobnej szlachty od 2 łan. Części szlach. bez kmieci 13 4 łan. , 2 zagr. Paw. , Maz. , 302, 305. Ż. par. , dek. płoński dawniej zakroczymski, około 3000 dus, fol. , pow. płoński, gm. Sielec, par. Żukowo, odl. 17 w od Płońska, ma 2 dm, 28 mk. W r. 1886 fol. Ż. , r. 1875 oddzielony od dóbr Gumino lit. A. , rozl. mr. 210 gr. or. i ogr. mr. 188, pastw. mr. 14, lasu mr. 3, nieuż. mr. 5; bud. drew. 7; płodozmian 6pol. 3. Ż. , w XVI w. Ż. Konarskie i Małe, fol. gos. , pow. płocki, gm. Kleniewo, par. Ciachcin, odl. 7 w. od Płocka, ma 2 dm. , 59 mk. W r. 1827 było 5 dm, 50 mk. Wchodził w skład dóbr Ko nary. W r. 1873 fol. Ż. rozl. mr. 297 gr. or. i ogr. mr. 250, łąk mr. 33, lasu mr. 4, nieuż. mr. 10; bud. drew. 7. Wś Ź. osad 5, mr. 4. W r. 1578 wś Ż. Minor, w pow. płockim, płaci od 2 łan. , 3 zagr. z rolą; część Ż. Konarskie ma w 2 działach 3 łan. km. i 3 zagr. z rola. Należy do częściowych dziedziców Paw. , Maz. , 14. 4. Ż. Wielkie al. Strusie al Strusz, wś i fol. , pow. sierpecki, gm. i par. Raciąż, odl. 21 w. od Sierpca, ma 6 dm. , 76 mk. W r. 1827 było 6 dm. , 40 mk. W r. 1885 fol. Ż. rozl. mr. 366 gr. or. i ogr. mr. 314, łąk mr. 18, pastw. mr. 24, nieuż. mr. 10; bud. mur. 2, drew. 3. Wś Ż. Wielkie al. Struż, os. 10, mr. 16. W r. 1578 we wsi Ż. Strus w pow. raciąskim, Piotr Cibor płaci od 1 łanu km. , 2 zagr. z rolą, 2 zagr. bez roli, Prócz tego siedzi tu szlachta zagrodowa, mająca 21 2 Ż. Wawrzonki, wś i fol, , pow. sierpecki, gm. i par. Raciąż, odl. 29 w. od Sierpca, ma 15 dm. , 159 mk. W r. 1827 było 14 dm. , 111 mk. W r. 1894 fol. 2. Wawrzonki rozl. mr. 676 gr. or. i ogr. mr. 478, łąk mr. 29, pastw. mr. 97, lasu mr. 22, odpadki mr. 22, nieuż. mr. 28; bud. mur. o, drew. 11; płodo zmian 10pol. Wś Ż. Wawrzonki os. 18, mr. 28. W r. 1578 we wsi Ż. Wawrzetki, w pow. raciąskim, jest 11 2 łanu fol. i 3 zagr. z rolą. Szlachta zagrodowa ma 7 łan. i 2 zagr. z rola Paw. , Maz. , 84, 89. Br. Ch. Żukowo 1. wś i dobra, pow. mohylewski, gm. Połykowicze o 5 w. . Wś ma zapasowy śpichlerz gminny dobra, dziedzictwo KaszoZgierskich. 538 dzies. 28 roli, 12 łąk, 344 lasu. 2 Ż. , sioło i dobra nad rzką Łyzą, pr. dopł. Soży, pow. mścisławski, gm. Lubawicze. Wś ma 12 dm. , 80 mk. , cerkiew paraf. drewnianą; dobra, od 1872 r. własność Kadjanów, 526 dzies. 66 roli, 101 łąk, 274 lasu. Za czasów Rzpltej stanowiło sstwo niegrodowe żukowskie, położone w wwdztwie mścisławskiem. Podług metryk litewskich powstało w drugiej połowie XVII w. , i w różnych czasach obejmowało dobra Ż. i wsi Łyzy, Łaryanów, Drożdzielice i Babilicze. Posiadali je kolejno Kamińska, Siesiccy, Lindofowie, Ogińscy; wreszcie z mocy przywileju Stanisława Augusta z d. 10 marca 1772 r. po śmierci Alojzego Ogińskiego otrzymali to sstwo Andrzej i Paulina z Szembeków Ogińscy, referendarstwo w. ks. lit. , którzy opłacali kwarty złp. 1049 gr. 19, a hyberny złp. 510. Od 1772 r. wraz z całem wwdztwem przeszło pod panowanie Rossyi. 3. Ż. , dobra, pow. orszański, od 1849 r. własność Prusów Żukowskich, mają wraz z Korolewem i Zeninem 2423 dzies. 103 roli, 109 łąk, 280 lasu. 4. Ż. , uroczysko, pow. piński, pod wsią Wieleśnica, dziś gm. Porzecze, wzmiankowane w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 286, 289. 5. Ż. , Żukowoje, uroczysko, w dawnym pow. pińskim, w okolicy wsi Kurzeliczyn, na Zarzeczu ob. Piscew. kn. , str. 241. 6. Ż. , pow. wilejski, ob. Żuki. 7. Ż. , uroczysko dóbr roń, pow. lepelski, wraz z Ausiacinem ma 12 włók i 12 mr. 8. Z. , folw. , pow. połocki, własność Zienkiewiczów, ma 178 dzies. 9. Ż. , osada, pow. wieliski, własność kupca Kisielewa, ma 15 dzies. 10. Ż. , folw. , pow. wieliski, własność Pelagii Chrulewicz, ma z Bansukami 72 dzies. J. Krz. A. Jel. Żukowo, w dok. Sukowo, wś gosp. , w pow. obornickim, ma urz. okr. i sąd w Obornikach, urz. stanu cyw. w Popówku, pocztę i st. kolei żel. w Szamotułach, na linii PoznańKrzyż, szkołę katol. w miejscu, ew. w Slepuchowie, paraf, katol. w Objezierzu, ew. w Szamotułach. Obszaru 294 ha, 16 dym. , 117 dusz 26 katol. . Prawdopodobnie w tem Z. r. 1294, przy dziale dóbr Mirosława Przedpełkowicza. Przemysław II Żukowiec Żukowo zwala zaprowadzić prawo niemieckie. W r. 1580 ma tu Adam Czarnkowski 6 łan. os. , 3 kom. , 1 rzem. i karczmę z półłankiem. W r. 1793 posiadają wś kawalerowie maltańscy. W. Ł. Żukowo 1. niem. Zuckau, w dok. Stolpą, Suchow, Succau, , wś kościelna nad rzką Radunią, sławna niegdyś z klasztoru norbertanek, leży w pow. kartuskim, między uchodzącemi do Raduni strugami; Słupianką i Strzelenką, w malowniczej dolinie, okolonej pagórkami, 23 4 mili na zachód od Gdańska, przy szosie i kolei kartuskiej. Posiada st. poczt. i przystanek kol. , szkołę 4 klas. bezwyz. 1887 r. 245 dzieci, papiernię i fabrykę papy, 2 wodne młyny i 2 hamernie. Odbywają się tu 2 jarmarki. Bo gminy należy folw. , 42 posiadeł włośc. i 68 zagród, razem 111 osad; cały ten obszar obejmuje 1269 ha 904 roli orn. , 127 łąk, 1885 r. było tu 138 dm. , 254 dym. , 1465 mk. 1151 kat. , 284 ew. , 27 żydów. Przy kościele paraf. istnieje bractwo trzeźwości od r. 1856 i szpital dla 6 ubogich. Parafia, należąca do gdańskiego dekanatu wiejskiego, jest bardzo rozległa; r. 1867 liczyła 4219 dusz, zaś 1896 było 5560. W skład par. wchodzą Żukowo, Malkowy, Kczewo, Czeczewo i Popowo, Mniszewo, Tokary, Pępowo, Niestępowo, Pikarnia i Smolnik, Otomin i Dębniak, Dzierzążno, Przyjaźń, Lniskie Pole, Lichtenfeld, Koło, Gliniana Góra, Kuhwiese, Skrzeszewo, Mezowo, Borchardztwo, Glińcz Górny i Nowy, Borkowo król. i szlach. , Lisewo, Gradolewo, Sarnówko, Rutki i Kąty, Sitno, Borowo, Babiskok i Krzywy Dół, Lniska, Lezno i Lezienko, Rębowo i Otominko, Sulmin, Sowia Karczma i Rębiechowo. Starożytności osady dowodzą znalezione tu kilkakrotnie groby skrzynkowe ob. Objaśn. do mapy archeol. Prus Zach. Ossowskiego, str. 55 i 56. Zdaje się, że kościół parafialny istniał tu już r. 1031, ta bowiem data jest podana na chorągiewce, umieszczonej na kościele św. Jakuba, teraz zaś św. Jana Chrzciciela, który dawniej był parafialnym. Już r. 1201 wymienia papież Innocenty III między posiadłościami norbertanów wrocławskich także kościół św. Jakuba w Żukowie. Przy nim książę Mestwin I założył w r. 1209 klasztor norbertanek i hojnie wyposażył, nadając sześć wiosek cztery nad Radunią i Słupianką, do których i Żukowo należało i dwie dalej pod Oliwą ku morzu Rębiechowo i Świemirowo. Nadto dodał, oprócz innych przywilejów, strugę Warznicę i Osusznicę, sławną z bobrów i ryb, i dwa jeziora Garcze i Brodno. Księżna zaś Świnisława darowała całą żyzną kępę Oksywską z 15 wioskami, nadto Beleczkowo na Pomorzu i przy Wiśle pod Świeciem Grabowo. Pierwsze zakonnice przybyły tu około r. 1210 z Strzelna pod Inowrocławiem. Darowizny te zostały później przez książąt pomorskich znacznie powiększone. Lecz zaledwie Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 167 pierwsze siostry rozpoczęły tu służbę Bożą, aliści pogańscy Prusacy r. 1224 napadli klasztor i zniszczyli, a zakonnice, które schroniły się na wzgórzu za Radunią, pozabijali. Było tych męczenniczek 10 przeorysza Mirosława, Benedykta, Ewa, Miłosława, Cecylia, Zofia, Eufemia, Eufrozyna, Bogudaja i Elżbieta. Pamięć o tem męczeństwie do dziś dnia się przechowuje. Stoi tam kapliczka p. w. św. Jana Nep. , w której teraz jeszcze nabożeństwo na pamiątkę tych męczenniczek się odprawia. Odbudowany nanowo klasztor, został jednak już r. 1433 spalony przez husytów. Strapione siostry udały się z prośbą o pomoc do biskupów zgromadzonych na soborze w Bazylei, którzy ogłosili odpust dla wszystkich wiernych, wspierających klasztor. Pomimo to budowa wolno postępowała. R. 1561 dostał się klasztor w zastaw Gdańszczanom, którzy królowi Zygmuntowi Augustowi na wojnę przeciw Moskwie pożyczyli byli 100, 000 tal. Dopiero biskup kujawski Rozdrażewski r. 1583 usunął Gdańszczan od zarządu klasztornego. R. 1626 uciekając przed Szwedami, opuściły siostry klasztor. Większa część znalazła przytułek na zamku pokrzywińskim, którym zawiadował wtedy wojew. chełmiński i starosta pokrzywiński Ludwik Mortęski, rodzony brat dawnej ksieni chełmińskiej Magdaleny Mortęskiej. Dopiero r. 1630 wróciły siostry znów do Żukowa, lecz jeszcze tego samego roku, w skutek morowego powietrza, przeniosła się większa część do Chmielna. W czasie drugiej wojny szwedzkiej wynajęły sobie obszerną kamienicę w Gdańsku na Starem mieście i płaciły tam dzierżawy na rok 500 fl. Mieszkały tu blizko 3 lata, a było ich przeszło 30. R. 1834 nastąpiła kasata klasztoru. Przeorysze klasztoru znamy z nazwisk dopiero od r. 1583; są one Agnieszka Sukowska 1585 1591, Joanna Orzechowska 1592 1595, Elźbieta Sobieńska 1595 1599, Anna Racięska 1599 1626, Małgorzata Czapska 1626, Katarzyna Wojanowska 1631, powtórnie Małgorzata Czapska, 1657 w Gdańsku, Elżbieta Glińska 1658 1661, Anna z Felden Zakrzewska 1661 1671, Katarzyna Kostczanka 1671 1689, Eleonora Rembowska 1689 1698, Elżbieta Ciecholewska 1698 1709, Teresa Powalska 1709 1723, Maryanna Czapska 1723 1730, Konstancya Wolaka 1731, Magdalena Pawłowska 1820 1827, Julianna Lewińska 1827 1836. Zwyczajem żeńskich klasztorów w Polsce utrzymywały tu norbertanki szkołę dla panien świeckich. Za czasów książąt pomorskich kształciły się w niej księżniczki i córki znakomitych rodzin. Później za Krzyżaków zdaje się, że i po niemiecku wiele uczono, gdyż najznakomitsi Gdańszczanie oddawali wtedy swoje córki do Żukowa. Oprócz nauki i pobożnego życia, uczyły się tu panny różnych robót, mianowicie haftowania i szycia. 54 Żukowo Ręką ich robione ornaty i inne przybory posiada dziś jeszcze niejeden kościół. Oprócz szkoły dla panien utrzymywał klasztor i szkołę dla chłopców, t. z. żaczków. Jeżeli panien nie stawało, chłopcy śpiewali codzień w czasie mszy. Kościół poklasztorny, dziś parafialny, choć r. 1224 przez Prusaków a r. 1433 przez husytów zburzony, jednak w głównych murach, wyjąwszy poźniejsze sklepienie, pochodzi z czasów książęcych. Tytuł nosi Wniebow. Najśw. M. P. Wzniesiony z cegły, staroświecką dachówką kryty. Wysoka ośmiokątna wieża panuje nad doliną. Ołtarzów jest pięć. Wielki, wykwintnej snycerskiej roboty, bogato pozłacany, przedstawia w głównym obrazie Wniebowzięcie N. P. Pochodzi z początku XVII w. W ołtarzu N. Maryi Panny, z drzewa lipowego wyrobionym, mieści się cudowna figura Matki Boskiej z dzieciątkiem Jezus. Bardzo stary jest ołtarz księcia Mestwina. Wysoki około 3 stóp, ma formę dawnych ołtarzów składanych. Wewnątrz stoi Mestwin, fundator klasztoru, z drzewa rzeźbiony, w rycerskiej zbroi. Na rozwartych skrzydłach umieszczono 4 osoby, na drzewie malowane, częścią złocone. Na prawem skrzydle u dołu księżniczka ze skaplerzem i roźańcem w ręku. Jest to małżonka Mestwina, Świnisława, która wraz z mężem klasztor fundowała. Nad nią inna księżniczka, pewnie Dąbrówka z Chmielna. Lewe skrzydło mieści po drugi raz księcia Mestwina. Nad nim u góry postać kobieca, pewnie Mirosława, córka Mestwina, która także klasztor wspomagała. Dawniej stał ten ołtarz w presbiteryum, obecnie wisi na ścianie koło ambony, znacznie już uszkodzony. Na chórze zakonnie, naprzeciw wielkiego ołtarza, stał dawniej składany ołtarz, rzeźbiony z w. Teraz znajduje się on w kaplicy od północy do kościoła przytykającej. Z zabytków sztuki godne uwagi są gotycka monstrancya z r. 1537, kielich z XVI w. i płaszcz Świętopełka z grubej czerwonej materyi, tkanej z kręconego jedwabiu i złotych nici, podobno z XIII w. pochodzący. Groby zakonnic mieszczą się w obszernej kryp cie pod prezbiteryum. Kościół św. Jana Chrzciciela istniał już przed przybyciem norbertanek. Przez husytów został r. 1433 zburzony i dopiero r. 1604 odbudowany. Używano go dawniej do pogrzebów. W ołtarzu mieści się dobry obraz św. Jana Chrz. , pewnie jeszcze z pierwotnego kościoła pochodzący. Kaplica pamiątkowa p, w. św. Jana Nep. stoi tam, gdzie 10 sióstr r. 1224 Prusacy zamordomali. Teraźniejsza budowla pochodzi z r. 1754, tylko niektóre dolne części są stare. W ołtarzu mieści się starożytny obraz olejny, przedstawiający śmierć męczenniczek. Dobra klasztorne obejmowały wsi Babidół, os. z karczmą i domem leśniczego, Babiskok, pustkowie, Barchocino, Belchowo, Blockhaus, Borek, Borkowo, Borkowski Hamer, Borowo, Burcharctwo, Cecynowo, Cegielnia Stara i Nowa, Chmielno, gniazdo rodzinne książąt pomorskich, Chmielonko, Dębniak, Dębogórze, Dzierzążno, śpichlerz w Gdańsku, Glińcz Górny i Szlach. , Gogolino, Golubino, Garskowo czyli Karskanie, Grabolewo, Grabowo, Grabówko, Grądy, Gurzow, Karlikowo, Kiedryno i Kosakowo, Kochowa, Kosy, Krzywydół, Landochowo, Legart, Lipowiec, Lisewo, Lenino, Mezowo, Miślicino, Mosty, Mechlino, Nascentino, Nebudowo, Ninechow, Oksywie, Otomin, Pierwoszyn, Pogórze, Pikarnia, Plawanów, Poczdam, Przewóz nad Łebą, Reskowo, Rębiechowo, Ręboszewo, Sarnówko, Skarszewo, Skrzeszewo, Smętowo, Smolniki, Świemirowo, Wadzyno, Zawory, Ząblewo, Zbiechowo i Żukowo. Wieś Ż. początkowo była na prawie polskiem osadzona, r. 1260 ks. Świętopełk pozwolił wprowadzić prawo chełmińskie i Ż. na miasto zamienić, jeżeliby siostry chciały. Jarmarki już wtedy się tu odprawiały. Targowe dawali kramarze na utrzymanie światła w klasztorze. Oddawna rozróżniano wieś dolną i górną. R. 1748 było tu 54 domów, młyn klasztorny nad Radunią, hamernia, piła i papiernia nad Słupianką. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymienione jako wś, folw. i klasztor o 47 dymach str. 267. Oprócz tego należały do sióstr liczne jeziora, rzeki i wody. Rząd pruski zabrał zaraz po okupacyi wszystkie dobra, które siostry wówczas posiadały. Wsi i folwarki częścią sprzedał, częścią puścił w wieczystą dzierżawę, lasy zaś na swoją własność zatrzymał. Pannom przeznaczono t. z, kompetencyi 1840 tal. , z których wszystkie potrzeby opędzić miały. Potem zamknięto nowicyat, wskutek czego liczba zakonnie spadła na 20, r. 1833 było ich tylko 10, podczas kiedy w czasie rozkwitu klasztor liczył ich około 40. R. 1834 nastąpiło całkowite zniesienie klasztoru; odtąd każda siostra z osobna pobierała miesięcznie 15 tal. aż do śmierci. Ostatnia z nich, Agnieszka Bojanowska, umarła dopiero r. 1862. Ob. 1. Klasztory żeńskie, przez ks. Fankidejskiego, str. 18 63; 2 Bau KunstDenkmaeler der Prow. Westpreussen, str. 23 33; 3 Katholisches Wochenblatt, Danzig, 1857, str. 273 277; 4 Zeitchr. d. Westpr. Gesch. Ver. ,, niem. Zuckau, dobra ryc. , pow. chojnicki, st. poczt. i urząd stanu cyw. Rytel, par. kat. Nowa Cerkiew; 858 ha 526 roli orn. , 14 łąk, 86 lasu; 1885 r. 16 dm. , dym. , 150 mk. , 145 katol, 5 ew. , z których na folw. Chwarzno przypada 6 dm. , 37 mk. ; krochmalnia i cegielnia, hodowla bydła; dziedzic Albert Hoffmann. W topogr. Goldbecka z roku 1789 wymienione jako dobra szl. i folw. o 7 dymach, w ręku Słupeckich str. 267. Kś. Fr. Żukowska Wólka, pow. siedlecki ob. Wólka Żukowska. Żukowskie Cisie, pow. nowomiński ob. Ci Żukowo Żukowska Wólka Żukowskie Cisie Żulanie Zukowskie Dworzyszcze, w pow. pińskim, około Porzecza, nadane przez kn. pińskich Jarosławowiczów Maciejowi Hryczynie, potwierdzone mu w r. 1523 przez Zygmunta Starego oh. Rewizya puszcz, str. 64. A. Jel. Żukowskie Połuozerie, pow. połtawski, ob. Połuozerie. Żukowszczyzna 1. dobra, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna, o 52 w. od Słonima, własność Doncowych, z chutorami Ku lesze, Zacisze al. Liczyce i Nakłady 1641 dzies. 318 łąk. i pastw. , 2 Około 1792 r. własność Hipolita Korsaka, stol nika nowogródzkiego, od którego przeszły do trzech jego synów Rajmunda, pułkownika, Leo narda, chorążego, i Melitona; z tych Rajmund spłaciwszy braci, sprzedaje Ż. bratu swemu stryjecznemu Wincentemu, wice marszałkowi oszmiańskiemu, od którego przechodzi do syna jego Edmunda Korsaka. Była tu kaplica katol. par. Zdzięcioł. 2. Ż. , osada przy wsi Małyszewicze, pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Derewna. 3. Ż. , dobra, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Błagowieszczeńsk, o 52 w. od Szawel, własność Łabanowskich, 172 dzies. 7 lasu, 4 nieuż. . 4. Ż. , fol. , tamże, o 51 w. od Szawel. 5. Ż. , dobra, tamże, o 53 w. od Sza wel. 6. Ż. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, o 62 w. od Wiłkomierza. 7. Ż. , fol. , pow. nowogródzki, przy samej granicy pow. słuckiego, w 5 okr. pol. i gm. Snów, o 74 w. od Nowogódka, własność włościanina Rabusza, ma 102 dzies. Miejscowość równa, małoleśna, grunta urodzaj ne. 8. Ż. , wś nad Dzisienką, pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Postawy o 25 w. , okr. wiej ski Połów, o 78 w. od Dzisny, 7 dm. , 67 mk. prawosł. w 1865 r. 39 dusz rewiz. . 9. Z. , wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, hr. Chreptowiczów, Wiszniów o 1 2 w. , o 41 w. od Oszmiany, 3 dm. , 26 mk. prawosł. i 20 katol. w 1865 r. 21 dusz rewiz. . 10. Z. , fol. szlach. , pow. oszmiański, w 4 okr pol. , o 114 w. od Oszmiany, 4 dm. , 48 mk. katol. 11. Ż. , zaśc. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Janiszki o 18 w. , okr. wiejski i dob ra, dawniej ks. Witgensteina, Baranowo, 4 dusze rewiz. J. Krz. Żukowy 1 Borek, wś i dobra poradziwiłłowskie nad rz. Jaczonką, praw. dopł. Niemna, pow. miński, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. Zasule, o 13 w. od st. Stołbce dr. żel. moskiewsko brzeskiej, a 78 w. od Mińska. Wś ma 15 osad; cerkiewka z r. 1703, zgorzała w r. 1811, odbudowana na nowo w r. 1813, p. w. Opieki N. M. P. , istnieje dotychczas jako parochialna, ma z dawnych zapisów około 2 włók ziemi, około 1000 parafian; kaplice św. Jerzego w Żołnierawszczyźnie al. Żołnierkowiczach. Bobra, jako alodialne radziwiłłowskie, przeszły przez wiano Stefanii Radziwiłłówny do ks. Witgenstejnów, a przez nich do ks. Hohenlohe. Obszar głównie w lasach, około 254 włók, grunta piaszczyste. Tu około r. 1754 urodził się głośny uczony i filozof Majmon Salomon; przebywał też tu przy rodzicach, nadleśnych radziwiłłowskich około 1840 r. ,, Adam Pług Antoni Pietkiewicz i tu napisał gawędę do przyjaciela swego Syrokomli, zamieszczoną w Atheneum Kraszewskiego 1849, m, str. 229. W r. 1812, gdy gen. Kosecki zasłaniał od Świerznia trakt miński przed nadchodzącą, armią Czyczagowa, wojska ruskie przeprawiły się pod Ż. B. Pamięt. woj. , VI, 249. O Ż. B. pisał Syrokomla w Wędrówkach, str. 13, 20 22, 24 i w Niemnie, str. 18; ob. tez Tyg. Illustr. z r. 1888 267. 2. Ż. Gaik, uroczysko, pow. piński, przy wsi Koszewicze, obecnie gm. Stawek, wzmiankowane w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 305. A. Jel. Żukra, potok, prawy dopływ Hoczewki, lew. dopł. Sanu. Żukszyki 1. os. karcz. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 3 w. od Trok, 2 dm. , 12 mk. żydów. 2. Z. , zaśc. szlach. , tamże, w 2 okr. pol. , o 54 w. od Trok, 1 dm. , 14 mk. katol. Żulanie al. Żulany, pow, kijowski, ob. Żelanie. Żulica, góra 369 mt. , na lew. brzegu Bugu, w pasmie Gołogór, na obszarze gm. Żulice, w pow. złoczowskim Karta wojs. , 6, Żulice, wś i fol. , pow. tomaszowski, gm. Telatyn, par. r. l, Rzeplin, r. g. Żulice, odl. 3 w. od Łaszczowa, 35 w. od Tomaszowa i tyleż od Zamościa, posiadają cerkiew par. murowaną, szkołę początkową, 49 dm. , 324 mk. 149 rz. kat. , 486 mr. włośc. , 730 dwor. 110 lasu, staw zarybiony, młyn. W dobrach piękna stadnina. W 1827 r. było 45 dm. , 250 mk. , par. Nabroż. W r. 1869 fol. Ż. , rozl. mr. 805 gr. or. i ogr. mr. 450, łąk mr. 15, pastw. mr. 55, zarośli mr. 110, nieuż. mr. 75. Wś Ż. os. 42, mr. 533 wś Kmiczyn, os. 56, mr. 646. Cerkiew tutejsza nieznanej erekcyi. Obecna pochodzi z r. 1827. Do niej należały filie Kmiczyn i Steniatyn. W r. 1796 Paweł Makomaski nabył dobra te od Hadziewicza. W r. 1827 Wincenty Makomaski wystawił tu kaplicę rz. kat. z grobami rodzinnemi. Po r. 1870 kaplicę przyłączono do cerkwi. Żulice, wś, pow. złoczowski, 8 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Złoczowie, 5 klm. na płd. wsch. od urz. poczt. w Białymkamieniu. Na płn. leży Czeremosznia, na płn. wsch. Usznia, na wsch. Sassów, na płd. wsch. Horodyłów, na płd. Chylczyce, na płd. zch. Poczapy. Z tryskających tu kilka źródeł, które zabagniają zach. część obszaru, powstaje potok, zwany Łapajówką, który w Poczapach wpada do Złoczówki, dopł. Bugu. Własn. więk. ma roli or. 256, łąk i ogr. 28, past. 185, lasu 74 ha; wł. mn. roli or. 582, łąk i ogr. 212, pastw. 120 ha. W r. 1890 Żukowska Wólka Żukowskie Połuozerie Żukowszczyzna Żukowy Żukra Żukszyki Żulica Żulice Żulin było 163 dm. , 1103 mk. w gm. , 4 dm. , 9 mk. na obszarze dwor. 994 gr. kat. , 76 rz. kat. , 42 izr. ; 834 Rus. , 278 Pol. Par. rz. kat. w Białymkamieniu, gr. kat. w miejscu, dek. złoczowski. Do par. należą Horodyłów i Jelechowice. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła 1klas. z jęz. wykł. rusińskim i kasa poż. gm. z kapit. 772 złr. W starym pisanym mszale cerkiewnym znajduje sie Tatarów i porwaniu księdżowej z dziećmi. Na obszarze wsi góra Żulica. Lu. Dz. Żulin 1. wś, pow. węgrowski, gm. i par. Stara Wieś, ma szkołę początkową, 55 dm. , 398 mk. , 773 mr. ziemi. 2. Ż. , wś, fol. i dobra nad Wieprzem, pow. chełmski, gm. i par. Paw łów, odl. 5 w. od Rejowca st. dr. żel. nadwiślań. , a 20 w. od Chełma, posiada cerkiew par. , szkołę, trzy młyny wodne, fabrykę drożdży prasowanych, krochmalnią, gorzelnią i papiernią, wyrabiająca gorsze gatunki papieru. W 1827 r. było 99 dm. , 715 mk. Bobra Ź. składały się w r. 1873 z fol. Ż. , Maryniu, Zahań, Elżbiecin i Borowica, i nomenklatury Osówka, rozl. mr. 6980 fol, Ż. gr. or. i ogr. mr. 744, łąk mr. 392, pastw. mr. 117, wody mr. 137, lasu mr. 4142, nieuż. mr. 288; bud. mur. 10, drew. 29; płodozm. 6pol. ; fol. Maryniu gr. or. i ogr. mr. 293, nieuż. mr. 12; bud. mur. 3, drew. 2; płodozm. 10pol. ; fol. Zahań gr. or. i ogr. mr. 238, pastw. mr. 5, nieuż. mr. 28; bud. mur. 3, drew. 3; fol. Elżbiecin gr. or. i ogr. mr. 332, nieuż. mr. 8; bud. drew. 8; fol. Borowica gr. or. i ogr. mr. 175, łąk mr. 1, pastw. mr. 51, nieuż. mr. 17; bud. mur. 3, drew. 9; lasy nieurządzone, pokłady torfu i wapna. W skład dóbr poprzednio wchodziły wś Ż. os. 25, mr. 467 wś Borowica or. 36, mr. 430; wś Wola Żulińska os. 36, mr. 565; wś Józefów os. 8, mr. 122; wś Zagrody os. 41, mr. 423. Za kłady fabryczne stanowią osadę odrębną, Pomian 5 mórg obszaru, sprzedaną w r. 1883 za 15000 rs. Bobra całe mają w części lit. A. 3312 mr. 1777 roli, 241 mr. wód zarybionych, 386 mr. łąk nad Wieprzem, 551 mr. lasu. Część lit. B. ma 3177 morg. lasu, z tego 1800 morg. uwolniono od serwitutów kosztem 10501 rs. W r. 1883 dobra te nabył od hr. Fran. Łu bieńskiego za 295002 rs. nieżyjący obecnie Lud wik hr. Krasiński. Cerkiew tutejsza, niewiado mej erekcyi, otrzymała w r. 1797 zatwierdzenie swych nadań przez małżonków Krasińskich. 3. Ż. , fol. , pow. lubartowski, gm. Niemce, par. Dys, odl. 18 w. od Lubartowa. W r. 1885 fol. Ż. , r. 1882 oddzielony od dóbr Ciecierzyn, rozl. mr. 197 gr. or. i ogr. mr. 189, pastw. mr. 6, nieuż. mr. 2; bud. drew. 7. Br. Ch. Żulin, wś niegdyś, w pow. włodzimierskim, prawdopodobnie dzisiejszy Zielinów. Żulln, wś, pow. stryjski, 12 klm. na płd. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Stryju. Na płd. leży Łukawica Górna, na płd. zach. Siemieginów, na płd. zach. Hurnie i Koniuchów, na płn. wsch. Bratkowce, na wsch. Łukawica Niżna, na płd. wsch. Niżniów Dolny w pow. dolińskim. Zach. część obszaru przepływa Stryj, dzieląc się na liczne ramiona. Zabudowania wiejskie leżą w środku obszaru. Własn. więk. ma roli or. 444, łąk i ogr. 112, pastw. 309, lasu 210; wł. mn. roli or. 959, łąk i ogr. 32, pastw. 168, lasu 170 mr. W r. 1890 było 174 dm. , 924 mk. w gminie, 5 dm. , 16 mk. na obsz. dwor. 825 gr. kat. , 74 rzym. kat. , 16 izr. , 25 inn. wyzn. ; 839 Rus. , 76, 25 Niem. . Par. rzym. kat. w miejscu, dek, stryjski, archydyec. lwowska. Parafią założył był pierwotnie w Podhorcach w r. 1638 Andrzej Krzeczkowski, stolnik przemyski, wraz ze swoją żoną Anną z Kazanowskich. Bo Żulina przeniesiono ją w r. 1801. Bo parafii należą Antoniówka, Bereźnica, Błonie, Bratkowce, Chodowice, Palisz, Komarów Ruski, Łotatniki, Łukowica Górna i Niżna, Niżniów Niżny i Wyżny, Piła, Podhorce, Rozhurcze, Siemieginów, Słobódka, Stańków, Strzałków, Toniawa, Tatarsko, Wierczany i Żeżawa. We wsi jest kościół murowany, konsekrowany w r. 1802. Par. gr. kat. w Siemieginowie. We wsi jest cerkiew i szkoła 1klas. W przyległych skałach znajdują się rozległe pieczary. O salinie, która tu niegdyś była, czyt. Jahrbuch der geolog. Reichsanst. , t. 26, str. 179. Lu. Dz. Żulin, wś, w hr. spiskiem, ob. Sulin. Żulinka, pow. zwinogródzki, ob. Krasnybród i Sokołówka 11. Żulinki, fol. , pow. radzyński, gm. Żelizna, par. Komarówka, odl. 20 w. od Radzynia, ma 4 dm. , 25 mk. W r. 1884 fol. Ż. al. Żulin, r. 1872 oddzielony od dóbr Przegaliny Wielkie, rozl. mr. 477 gr. or. i ogr. mr. 304, łąk mr. 57, pastw. mr. 3, lasu mr. 87, nieuż. mr. 26; bud. drew. 13; płodozm. 4 i 8pol. ; las nieurządzony, pokłady torfu, cegelnia. Żulino, wś nad rz. Romanką, pow. juchnowski gub. smoleńskiej, gm. Żulino, o 60 w. od Juchnowa, 4 dm. , 26 mk. , zarząd gminy, cerkiew. Zulińska Wola, wś, pow. chełmski, gm. i par. Pawłów, ob. Żulin 2. Żuliszki, zaśc. szlach. nad jeziorem t. n. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 19 w. od Trok, 1 dm. , 9 mk. katol. Żulna, Zulna al. Żołna, rzeczka, w pow. rówieńskim, prawy dopływ Horynia, powstaje z połączenia kilku strug pod Kazimierką i Stanisławowem, płynie pod wsią Wołosze, Jabłonne i w pobliżu wsi Zulnia ma ujście. Żuława, fol. , pow. włodawski, gm. Romanów, par. Wisznice, odl. 36 w. od Włodawy, ma 4 dm. , 14 mk. Fol. Ż. , oddzielony od dóbr Sapiechów, rozl. mr. 674 gr. or. i ogr. mr. 250, łąk mr. 149, pastw. mr. 20, lasu mr. 241, nieuż. Żulna Żuliszki Żukowskie Dworzyszcze Żulino Żulinka Żulln Żulinki Żulin Żuławka mr. 12; bud. mur. 1, drew. 7; las nieurządzony, pokłady torfu. Żuława al. Rozówka, słobódka, pow. bałcki, okr. pol. Okny, gm. Cybulówka, 60 osad. Zuława 1. niem. Gross Saalau, dobra ryc. , pow. gdański górny, st. kol, Pruszcz, st. p. Straszyn, par. kat. Prągowo, 814 ha 674 roli or. , 20 łąk, 27 lasu; 1885 r. 13 dm. , 32 dym. , 213 mk. , 112 kat. , 101 ew. ; na cegelnią Wympłowo przypada 1 dym. i 12 mk. We wsi jest szkoła ew. , gorzelnia i młyn parowy; hodowla bydła ra sy amsterdamskiej i koni. Dziedzic Hugo Montu. W topogr. Goldbecka z r. 1789 wymienio na Ż. jako wś szl. , fol. i karczma, o 20 dym. , w reku Trębeckich str. 196, którzy tu we dworze utrzymywali osobna kaplicę ob. Utrac. kośc. p. ks. Fankidejskiego, str. 187. Istnie je dziś jeszcze we wsi kaplica św. Krzyża, która r. 1859 została odbudowana a 1860 r. poświęcona ob. Szematyzm dyec. z r. 1867, str. 82. R. 1427 d. 24 maja nadał król Kazimierz dobra te burmistrzowi gdańskiemu Reinholdowi Nie derhoff ob. Zeitsch d. Westpr. G. Ver. , str. 134. Wizyta Rozdrażewskiego z r. 1583 opiewa, że stał tu dawniej kościół par. , p. w. św. Jerzego, mały, ale murowany. Wówczas należał jako filialny do Prągowa. Wś posiadali wtedy Bąkowscy str. 33. Do probostwa należały 4 włóki. Przed Trębeckimi właścicielami Ż. byli Dąbscy, z których jeden około r. 1736 kościół odbudował a Ewa z Pląskowskich Trębecka zaopatrzyła w aparaty. Miał dwa ołtarze. Je den r. 1769 przez bisk. Chryzostoma Gnińskiego konsekrowany, drugi r. 1724 dnia 10 wrz. przez Feliksa Kretkowskiego, bisk. chełmińskiego ob. Borek Echo sepulchralis, manus. w Pelplinie, II, ski, ob. Kś. Fr. Żuława, niem. Suhlau miasto i gmina wiejska na lew. brzegu Baryczy, pow. mielicki, posiada kościół par. kat. , kościół par. ewang. , szkołę ewang. Miasto ma 101 ha obszaru, 88 dm. , 181 gospodarstw, 596 mk. 67 katol. , 3 żyd. ; gmina zamkowa 216 ha, 74 dm. , 161 gospodarstw, 528 mk. 73 kat. , dobra maja 890 ha, 12 dm. , 145 mk. 4 kat. . W r. 1840 miasto miało 92 dm. , 709 mk. 107 kat. , 4 żyd. , gmina zamkowa 79 dm. , 779 mk. 81 katol. . Miasto było dawniej targowiskiem, któremu nadał prawo miejskie i 4 jarmarki Fryderyk r. 1796. Pożar zniszczył osadę 1755 r. Zawiązkiem osady był stary gród, którego ruiny istniały jeszcze r. 1840. Przy grodzie powstał kościołek, który pierwotnie był filią kościoła w poblizkim Słącznie, sięgającego podobno XI w. Kościół par. ewang. powstał w r. 1743, spłonął r. 1751, odbudowany na nowo r. 1767. Szkoła ewang. istnieje od r. 1742. W pobliżu Ż. stoi na górze krzyż na pamiątkę walki stoczonej tu r. 1643 między Szwedami a wojskami austryackimi. Żuławie, os. w dobrach Żytno, pow. noworadomski. W 1827 r. było 6 dm. , 44 mk. Żuławka, niem. Sulawka, rzeczka, lewy dopływ Drwęcy ob. t. . Żuławka 1. al. Pozylia, niem. Posilge, w dok. z r. 1249 P, 1672 Pozylia, 1774 Posilge, wś kościalna w Pomezanii, pow. sztumski, 13 klm. na płn. od Kiszporka, st. p. , szkoła kat. i ew. w miejscu; 1623 ha 1355 roli or. , 161 łąk; 1885 r. 102 dm. , 265 dym. , 1200 mk. , 588 katol. , 605 ewang. , 7 dyssydentów. Stara osada, czego dowodem znalezione tu gro by skrzynkowe. Pierwszy przywilej nadał wsi komtur kiszporski Helwig Goldbach około r. 1277. Zachował się przywilej komtura Konra da. Braningsheim z r. 1354, mocą którego wś otrzymuje 102 włók i 8 mr. , z których proboszcz posiada 6 a sołtys 4 i 8 mr. Czynsz mają mie szkańcy płacić tylko od 52 wł. , a od 58 mają zwykłe służby czynie ob. Gesch d. Stuhmer Kreises v. Schmitt, są i granice dokładnie opisane. Kościół pow stał tu bardzo wcześnie, skoro Prusacy pokonani r. 1249 zobowiązali się pobudować tu kościół. Już r. 1250 występuje Amoldus, plebanus de Posolna, a r 1286, , Henricus plebanus de Posi lia ob. Cod. dipl. Warmiensis I, str. 34. Obecny kościół, p. w. św. Jana Chrz. , kollacyi rządowej, należy do dek. sztumskiego. R. 1884 liczyła parafia 607 komunikantów. W drugiej wojnie szwedzkiej został kościół złupiony; dzwo ny zabrane i w Elblągu sprzedane. R. 1666 zapadła się dzwonnica i zgruchotała część chóru i kaplicy. W tej wsi urodził się głośny kroni karz Jan z Pozylii. R. 1372 był on probosz czem w Iławie, potem w Ladekop; od r. 1376 występuje jako oficyał pomezański. Umarł za pewne r. 1405. Kronika jego przechowała się po niemiecku, pierwotny tekst łaciński zaginął; sięga od r. 1360 do r. 1419. W topogr. Gold becka z r. 1789 jest Ż. zapisana p. n. Posilgen; wówczas należała do dekanatu kiszporskiego i liczyła 73 dymów str. 173. Kś. Fr. Zuławka 1. niem. Klein Saalau, wś, pow. gdański górny, st. p. Straszyn, par. kat. Prągowo; 83 ha 72 roli or. , 2 łąk; 1885 r. 16 dm. , 33 dym. , 143 mk. , 100 kat. , 43 ew. Według taryfy podwójnej a akcyzy potrójnej z r. 1648 płacił tu Bąkowski od 7 wł. osiadł. , karczmy i 4 ogr. 16 fl. i 22 gr. ob, Roczn. Tow. P. N. w Poznaniu, 1871, str. 175. Według taryfy na symplę z r. 1717 płaciła wś 1 zł. i 6 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 84. Wizyta Rozdrażewskiego z r. 1583 wykazuje tu 30 włościan; każdy dawał mesznego 1 korzec żyta i tyleż owsa str. 34. 2. Ż. , pustkowie niegdyś na obszarze Rówienicy, w pow. świeckim, Żuława Żuławie Żunkiszki w XVIII w. przez Józefa Piaskowskiego założo ne. Kś. Fr. Żuławy, fol. dóbr Rzeszczynka Zeszczynka, w pow. radzyńskim. Podany w spisie z r. 1827. Zuławy, niem. das Werder, dok. 1263 Solovo, są to żyzne niziny przy ujściu Wisły, utwo rzone z osadów nanoszonych przez te rzekę. Rozróżniają żuławy gdańskie po lewej stronie Wisły, wielkie malborskie między Wisłą a Nogatem i małe malborskie czyli elbląskie między Nogatem a jez. Drużnem. Ich obszar obejmuje około 20 mil kwadr. Mistrz ziemski Meinhard Querfurt do ich osuszania przez sypanie grobli i kopanie mnogich kanałów. Mylne jest jednak mniema nie, jakoby te żuławy za czasów pogańskich wcale nie były zamieszkałe i ze pierwsze osady powstały tam dopiero za czasów krzyżackich. Dowodzą tego liczne wykopaliska z różnych epok przedhistorycznych, napotkane, jak wykazuje mapa Dr. Lissanera, w Tudze, Ladekop, Nytychu, Schoenebergu, Trępnowach, Leźwicach, Lichnowach, Szonowie, Kamionce, Gnojewie, Pogorzałej Wsi, Lisowie, Mirowie i innych miej scowościach. R. 1893 przeprowadzono regulacyą. rzeki Tyny, bardzo ważna dla t. z. Ma łych Żuław po prawej stronie Nogatu. Tyna bowiem jest najważniejszą rzeka tej okolicy i przyjmuje wody z wzgórz okolicznych, miano wicie z całego pow. sztumskiego i z części malborskiego, wogóle aż do jez. Dzierżyńskiego pod Prabutami. Dla braku należytego odpływu wo dy te na wiosnę zalewały zwykle część żuław z szkodą, dla łąk. Regulacya Tyny, polegająca na bardzo znacznem jej pogłębieniu i skanalizo waniu, zapobiegnie wylewom, dając wodom szyb ki odpływ. Koszta regulacyi wyniosły 1200000 marek, które wyłożyło Stowarzysze nie grobli rzeki Nogatu, w skład którego wcho dzą wszyscy właściciele Małych Żuław. W naj nowszym czasie dokonano też przekopu między Siedlersfaehr a Baltykiem, aby ułatwić odpływ wody do morza. Wielka Żuława obejmowała według lustracyi z r. 1649 wsi 39, na 1728 włókach osiadłych, i miasteczko Nytych, a w r. 1783 liczono 2130 łanów uprawnych. Mała Żuława miała w 1649 r. 22 wsie, na 677 włó kach, a r. 1783 było 966 łanów, bo przybyło 16 wsi holenderskich. Obie razem tworzyły ekonomią malborską dóbr królewskich, która r. 1649 przyniosła z miasta, z folwarków, czyn szów i pastw. czystego dochodu 117384 zł. 9 gr. i 11 szel. pol. czyli 176076 grzyw. 9 gr. i 11 szel. monety pruskiej. Gdańskie Żuławy, oblane Wisła i Motławą, są. własnością magistra tu gdańskiego ob. Starożytności Polskie, Poznań 1852, , 773 i W. Pola, Obrazy z życia i podróży, t. , 290. Kś. Fr. Żuławy, niem. Baerenthal, dobra szlach. , pow. świecki, st. p. i par. kat. Świekatowo; 78 ha 61 roli or. , 15 łąk; 1885 r. 2 dm. , 4 dymy, 11 mk. kat. , 10 ew. Dobra te zostały r. 1802 odłą czone od Lipienicy przez ówczesnego posiadacza Klawittra. R. 1893 przeszły znów w ręce pol skie. Kś. Fr. Żułbudzie al. Zułbudzie i Żulbudzie, wś, pow. władysławowski, gm. Syntowty, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 29 w. , ma 6 dra. , 43 mk. Żułów, fol. dóbr Krośniczyn, w pow. krasnostawskim, ma 473 mr. Żułów, os. , w pow. lublinieckim, ob. Łony 1. Żumbina, wś nad rzką Chołodzianką, pow. gżacki gub. smoleńskiej, gm. Spas, 36 dm. Żumbis, dwór, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Pniewy, o 10 w. od Poniewieża, własność Puzynów, 50 dzies. 1 nieuż. . Żumelew al. Dżumelew, najwyższy szczyt w Karpatach Bukowińskich, ob. Dżumalau. Żuniewo, dobra, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Siemiatycze, o 32 w. od Bielska, własność Wysockich, 62 dzies. 8 łąk i pastw. , 12 nieuż. . Żunkiszki, zaśc. , pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 58 w. od Wilna, 1 dm. , U mk. starowier. Żupa, grupa domów, we wsi Kormanice, pow. przemyski. Żupanie, wś, pow. stryjski, 70 klm. na płd. zach. od Stryja, 45 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Skolem, tuż na płd. wsch. od urz. poczt. w Klimcu. Na płn. zach. leży Klimiec, na płn. wsch. Hutar, na płd. wsch. Wyżłów, na płd. zach. sąsiaduje wieś z Węgrami. Zach. część obszaru przepływa Stryj od płd. wsch. na płn. zach. i przyjmuje w obrębie wsi od praw. brz. Roztokę, powstającą na płn. wsch. a płynącą środkiem obszaru i Jazestrów, płynący wzdłuż granicy płn. wsch. Zabudowania wiejskie leżą w dolinie Stryja i Roztoki. Najwyższe wznie sienie na płn. Liza 1184 mt. . Na wsch. wznosi się Staneszcza 1158 mt. . Dolina Stryja na płd. przy wejściu rzeki z Wyżkowa wzn. 778 mt. Własn. więk. ma roli or. 262, łąk i ogr. 326, past. 68, lasu 1123 mr. ; wł. mn. roli or. 921, łąk i ogr. 436, pastw. 266, lasu 1337 mr. W r. 1890 było 131 dm. , 879 mk. w gm. , 7 dm. 48 mk. na obsz. dwor. 782 gr. kat. , 70 rzym. kat. , 75 izr. ; 791 Rus. , 65, 65 Niem. . Par. rzym. kat. w Felicienthal, gr. kat. w miejscu, dek. skolski. Do parafii należą Klimiec i Wy żłów. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła 1klas. a także tartak i młyn. W r. 1686 wchodziła w skład dóbr królewskich, eko nomii Samborskiej. Lu. Dz. Żupanówka, uroczysko, pow. uszycki, przy drodze ze Żwańczyka do Sokólca; należy do włościan żwanczykowskich. Żupańska Rostoka, potok, prawy dopł. Stryja, ob. Rostoka 16 t. . Żułów Żułbudzie Zuławy Żuławy Żuniewo Żuława Żupańska Rostoka Żupanówka Żupanie Żupa Żumelew Żumbis Żumbina Żupliki Żupany, wś, pow. owrueki, na płd. wschód od wsi Pieski. Żupawa, potok, lewy dopł. Łęgu, a właściwie jego odnoga. Rzeczki niziny półn. krakowskiej dzielą się na ramiona, zwłaszcza w czasie swego wezbrania, przy nizkim stanie wód odrywają się od głównej rzeki i płyną dalej jako samodzielne dopływy, zasilone bocznymi przytokami. Biegiem tych rzek kierują sztuczne kanały i chronią okolice przed zalewem. Taką to rzeczką jest właśnie Ż. , ujęta groblami, rozdzielona na ramiona. Płynie ze wsi Jeziorka, dokąd spływa od Grębowa odnoga Łęgu a z lasu Dąbrowy potok Jeziorko i przepływa dalej wieś Żupawę, w pow. tarnobrzeskim, w dalszym biegu jedno ramię łączy się z pot. Branką a drugie, prawe, płynie na Sokolniki i łączy się z Łęgiem, dopł. Wisły Karta wojs. , 3, XXV, 3, XXVI. St. M. Żupawa z Orliskami, wś, w pow. tarnobrze skim, nad pot. t. n. , odl. 10 klm. na wschód od Tarnobrzegu. Wólka Orliska 157 mt. n. p. m, składająca się z kilkunastu chat, leży w stronie zachodniej, u stóp małego wzniesienia, zwanego Orlą Górą 161 mt. n. p. m. Wraz z wólką ma Z. 145 dm. i 755 mk. 339 męż. , 416 kob. , 676 rzym. kat. i 79 izrael. Pos. tabularna hr. Tarnowskich z Dzikowa ma 1652 mr. obszaru, w tem 1288 mr. lasu, zresztą łąki i pastwiska; pos. mn. 2733 mr. roli, łąk i past. Osada ta pow stała w XVII w. Pawiń. , Małop. , 203. Ż. gra niczy na płn. z Furmanami i Sobowem, na zach. z Mokrzyszowem, na płd. z Jeziorkami a na zach. z Grębowem. Par. rzymkat. w Grębo wie. Mac. Żupenny, las w zachodniej stronie wsi Ryżawka, pow. humański. Żuperki, Żupierki, wś nad jez. Długiem, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Łuck o 34 w. , okr. wiejski Ruda, o 64 w. od Dzisny, 10 dm. , 85 mk. w 1865 r. 30 dusz rewiz. . Żupka, część wsi Spryńki, w pow. Samborskim. Żupliki, dobra, pow. wołkowyski, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecze, o 15 w. od Wołkowyska, własność Pietraszewskich, ma 282 dzies. 10 łąk i pastw. , 100 lasu, 61 nieuż. . Żupnik, potok, dopł. Rybnicy, w pow. kossowskim, ob. Sokólski Dział. Zupny, potok, prawy dopł. Wyrwy, w pow. dobromilskim, na obszarze gm. Huczko. Żuprany, mko i dobra nad rzką Oszmianką, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Soły o 6 w. , okr. wiejski Żuprany, śród wielkich i pięknych lasów położone, o 10 w. na wsch. od Oszmiany, przy trakcie poczt. do Mińska, a 61 w. od Wilna, ma 57 dm. i 284 mk. , w tem 5 prawosł. i 135 żydów w 1865 r. 79 dusz rewiz. kościół par. katol. , kaplica katol. , dom modlitwy żydowski, tartak, młyn. W mstku odbywają się trzy jarmarki do roku 29 czerwca, 25 lipca, 1 listopada. Obok mstka folwark, mający 1 dm. , 13 mk. 3 katol. , 10 żydów. Kościół paraf. katol. , p. w. św. Piotra i Pawła, niewiadomej erekcyi, przebudowany w 1852 r. przez Adama hr. Czapskiego. Parafia katol. , dekanatu oszmiańskiego, 5030 wiernych. Kaplica w Żupranach. Dawny zbór kalwiński przechował się jako stara, omszała drewniana budowla. Dobra należą do hr. Czapskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mstko Ż. , wsi Barańce, Bojciule, Kiryłowszczyzna, Szumiliszki, Wołojcie i Zamościany, oraz zaśc. Barańce, w ogóle w 1865 r. 280 dusz rewiz. włośc. uwłaszczonych. Była to posiadłość ks. Radziwiłłów, z których Bogusław kościół tutejszy, niewiadomej fundacyi, p. w. N. M. P. Bolesnej i św. Piotra i Pawła, zamienił na zbór kalwiński, a fundusze sobie przywłaszczył. W wojnie z carem Aleksym Michajłowiczem kościół ten razem z mstkiem spalono. W tym też czasie kanonik wileński Paweł Kleczkowski, tytułujący się proboszczem żuprańskim, wyprocesował na księciu Bogusławie wynagrodzenie pieniężne. Świątynia, odbudowana przez kalwinów, istniała jeszcze w końcu panowania Augusta III. Odbywały się tu wielokrotnie synody wyznania reformowanego. W 1716 r. , podczas konfederacyi tarnogrodzkiej, powtórnie spalono mstko, które odtąd, przy zachwianiu się fortuny radziwiłłowskiej, podźwignąć się już nie mogło. Słynne były dawniej puszcze żuprańskie, odznaczające się wielką ilością grubego zwierza. J. Krz. Żupy, zaśc. rząd. nad pot. Olejką, pow. trocki, w 3 okr. pol. , o 49 w od Trok, 2 dm. , 10 mk. katol. Żur al. Zur, jezioro, pow. rzeczycki, na 3 toni, w r. 1754 należało do domin. Jołcza, Ro kickich. A. Jel. Żur, niem. Sauermuehle, 1789. Zuhren, młyn wo dny i tartak nad Sobińską strugą, przy jej ujściu do Czarnej Wody, pow. świecki, st. pocz. i par. kat. Osie, 4, 5 klm. odl. ; 133 ha 103 roli or. , 8 łąk, 10 lasu; 1885 r. 9 dm. , 44 mk. , 16 kat, 28 ew. ; własność pani Mentz. Według taryfy poborowej na symplę z r. 1717 płacił młyn tu tejszy 1 zł. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 89. Mesznego pobierał ztąd prob. w Osiu r. 1649 jeden korzec żyta. Kś. Fr. Żura al. Żury, wś nad Dniestrem, pow. bałcki, okr. pol. Okny, gm. Cybulówka, par. katol. Rybnica, o 70 w. od Bałty, me 254 osad, 1192 mk. , 1962 dzies. ziemi włośc. , 2692 dworskiej wraz z Kietrosami i Żurką, 68 cerkiewnej. Po siada cerkiew p. w. św. Michała, wzniesioną w 1882 r. , z 1660 parafianami. Wś bezleśna, grunt górzysty, plantacya winogradu na 5 dzies. Należała do Lubomirskich, Grabowskich, dziś Moskalewa. Dr. M. Żuraciszki 1. wś włośc. nad rzką Ułą i przy linii dr. żel. warsz. petersb, , pow. trocki, Żuperki Żupenny Żupawa Żupany Żuławy Żuraciszki Żur Żupy Żuprany Żupnik Żura Żupka Żurakowicze Żupany w 4 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Orany o 19 w. , okrąg wiejski Żuraciszki, o 66 w. od Trok, 13 dm. , 123 mk. katol. i 8 żydów w 1865 r. 51 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Mimoniszki 1 i 2, Monczagiry, Paule, Trokiniki i Żuraciszki, w ogóle w 1865 r. 158 dusz rewiz. b. włośc. skarbowych. 2. Ż. , zaśc. nad rzką Ułą, tamże, o 67 w. od Trok, 2 dm. , 22 mk. katol. Żurada, u Długosza Sczurada, Zdzuradow, Zurada, Zdurada, wś, pow. olkuski, gm. Bolesław, par. Olkusz, leży śród płaskowzgórza, na zach. płd. od miasta, niedaleko granicy, ma 68 dm. W 1827 r. było 71 dm. , 518 mk. W połowie w. wś ta, w par. Olkusz położona, należała do rajców olkuskich. Było tu wtedy 8 łan. km. i 1 ogród. Dziesięcinę, wartości do 10 grzyw. , pobierał kantor przy katedrze krakowskiej. Role folwarczne, utworzone z kmiecych, dawały przeważnie kantorowi w gonitwę, zaś z niektórych części pleb. w Olkuszu, wartości 1 grzyw. Długosz, L. B. , I, 26 i II, 199. W r. 1490 wś Zdurada ma 61 2 łan. R. 1581 Ź. wraz ze Starczynowem i Witeradowem zostają w dzierżawie Piotra Czernego. Ob. Witeradów. Żuraki, wś, pow. bohorodczański, 10 klm. na płd. zach. od Bohorodczan, 9 klm. na płn. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Sołotwinie. Na płn. leża Lachowce przys. Dąbrowa, na wsch. Horocholina, na płd. wsch. Starunia, na płd. zach. Manasterczany i Sołotwina, na płn. zach. Dźwiniacz. Środkiem obszaru płynie By strzyca Złota od płd. zach. z Manasterczan, na płn. wsch. , a potem na płn. do Lachowiec, i przyjmuje w obrębie wsi od praw. brz. pot. Łukawiec. Płn. zach. lesistą część obszaru prze pływają. Rakowiec i Dźwieniec, lewoboczne do pływy Bystrzycy. Zabudowania wiejskie leżą na płd. w dolinie Bystrzycy i Łukawca. Najw. wzn. na płn. wsch. wynosi 417 mt. Własn. więk. ma roli or. 705, łąk i ogr. 1421, pastw. 478, lasu 121 mr. W r. 1890 było 269 dm. , 1628 mk. w gm. , 7 dm. , 35 mk. na obsz. dwor. 1483 gr. kat. , 23 rz. kat. , 157 izr. ; wszyscy narodowości rusińskiej. Par. rz. kat. w Soło twinie, gr. kat. w Staruni. We wsi jest cer kiew i szkoła 1klas. Lu. Dz. Żuraków, przys. Bereżnicy, w pow. Samborskim. Żurakowicze, wś nad rz. Wołmą, w pow. ihumeńskim, w 2 okr. pol. i gm. . Śmiłowicze, o 25 w. od Ihumenia, w pobliżu mstka Śmiłowi cze, należała do domin. Śmiłowicz, niegdyś Ogińskich następnie Moniuszków, ma 18 osad. Łąki obfite, grunta szczerkowe, urodzajne. Marcybella Ogińska, marsz. w. ks. lit. , zapisała w r, 1746 na Ż. 6000 złp. klasztorowi kś. bazylia nów w Ladzie ob. Hist. mińsk. ep. arch. Mik. , 155. A. Jel. Żuraliwa Klewa, szczyt górski 1059 mt. , w pasmie. Ihrowiszcze, w Beskidzie lesistym, na obszarze gm. Porohy, w pow. bohorodczańskim, w pobliżu ujścia pot. Kuźmieniec Mały do Bystrzycy Sołotwińskiej, na 41 50 wsch. dług. a 48 36 płn. szer. Karta wojs. , 11, XXX. Żurałowo, osada, pow. bobrujski, w 3 okr. pol. hłuskim, gm. Nowe Dorobi, o 58 w. od Bobrujska; grunta lekkie. A. Jel. Zurany, wś, pow. maryampolski, gm. i par. Balwierzyszki, odl. od Maryampola 33 w. , ma 24 dm. , 263 mk. W 1827 r. było 19 dm. , 183 mk. Żurany, zaśc. , pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Kowale, o 43 w. od Trok, 1 dm. , 9 mk. katol. w 1865 r. 4 dusze rewiz. . Żurapel, góra lesista z polaną 1318 mt. , wody z niej ściekają do pot. Świcy. Wznosi się na obszarze Ilemni, w pow. doliniańskim, na 48 29 1 2 wsch. dług. , 48 46 1 2 płn. szer. Karta wojs. , 10, XXIX. Ob. Lolin. Żuratyn, wś, pow. kamionecki, 29 Mm. na płd. wsch. od Kamionki Strumiłowej, tuż na płd. zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Busku, Na zach. leży Kozłów, na płn. i płn. wsch. Busk, na płd. wsch. Ostrów, na płd. zach. Bezbrudy w pow. złoczowskim. Wzdłuż granicy płd. wsch. i wsch. płynie Pełtew, dopł. Bugu. W jej dolinie leżą zabudowania wiejskie. Własn. wiek. ma roli or. 268, łąk i ogr. 326, past. 68, lasu 1123 mr. ; wł. mn. roli or. 259, łąk i ogr. 136, past. 2 mr. W r. 1890 było 70 dm. , 428 mk. w gm. , 8 dm. , 51 mk. na obsz. dwor. 284 gr. kat. , 179 rz. kat. , 16 izr. ; 354 Rus. , 125. Par. rz. kat. w Busku, gr. kat. w Ostro wie. We wsi jest szkoła 1klas. Lu. Dz. Żuraulowo, wś, pow. borysowski, w 3 okr. pol. i gm. Dokszyce, o 110 w. od Borysowa. Żuraw, struga pod kol. Salamony, w pow. wieluńskim. Żuraw 1. pustka, pow. sieradzki, gm. Godynice, par. Wojków, odl. od Sieradza 28 w. , ma 7 dm. , łączy się z Brąszewicami. W r, 1827 było 4 dm. , 53 mk. 2. Z. , dawniej też Żurawie, wś i fol. , pow. częstochowski, gm. Potok Złoty, par. Żuraw, leży na prawo od drogi wiodącej ze Mstowa do św. Anny, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową, 81 dm. , 659 mk. W r. 1827 było 47 dm. , 339 mk. Dobra Żuraw składały się w r. 1866 z fol. Zalesice i Lipnik, rozl. mr. 4458 gr. or. i ogr. mr. 987, łąk mr. 327, past. mr. 87, lasu mr. 2966, zarośli mr. 5, nieuż. mr. 86. Wś Ź. os. 53, mr. 906; wś Zalesie os. 15, mr. 297; wś Lipnik os. 10, mr. 139. W r. 1880 według wykazów urzędowych fol. miał 503 mr. , wś 906 mr. i kol. Żurawki pokościelne 45 mr. Wymieniona w dok. z r. 1220 w liczbie wsi dających dziesięciny klasztorowi mstowskiemu Kod. małop. ,, 27. Albert de Zorawa występuje w dok. z r. 1366 spisanym w Kurzelowie Kod. małop. , HI, 197. Żuraw Żuraulowo Żuratyn Żurapel Żurany Zurany Żurałowo Żuraliwa Klewa Żuraków Żuraki Żurada Żuraw Żurawa Żurawce Żurawcza Żurawek Żurawenice Żurawia Żurawia Kępa Żurawianka Żurawica Żurada W połowie w. wś ma już kościół par. murowany z kamienia, p. w. św. Bartłomieja. Dzie dzicem wsi Jan Zaremba. Było tu 14 łan. km. , dających dziesięcinę, wartości do 12 grzyw. , klasztorowi wark dawały dziesięciny miejscowemu plebano wi Długosz, L. B. , II, 215. Na początku XVI w. dziedzicem wsi jest Jan Przerębski, kaszte lan sieradzki. Mansyonarze kościoła w Chrząstowie pobierają; z czynszów wsi po 6 grzyw. rocznie Łaski, L. B. , I, 560. Według reg. pob. pow. lelowskiego z r. 1581 wś kościelna Żura wie miała 3 1 2 łan. km. , 5 ćwierci roli karczm. , 6 zagr. z rolą, 6 kom. bez bydła, 1 rzem. Paw. , Małop. , 77. Być może, iż ztąd pochodził zna ny autor pierwszego traktatu o ortografii pol skiej Jakub syn Parkosza, rektor akademii krakowskiej 1439 i 1440, wywodzony zwykle z Żurawicy. Wiszniewski podaje, iż pochodził z Żurawicy, leźącej podobno pod Seceminem. Otóż w okolicach Secemina niema i nie było wsi tego nazwiska ale Ż. jest dość blisko od Sece mina położony. Ż. par. , dek. częstochowski, przeszło 2000 dusz. 3. Ż. , pow. lubartowski, gm. Syrniki, par. Lubartów. Nie podana ta nazwa w nowszych spisach. 4. Ż. , ob. Żura wie. Br. Żuraw. .. , ob. Żóraw. .. . Żuraw, Żorau, fol, , pow. rzeczycki, w 3 okr pol wasilewickim, gm. Karpowicze, o 74 w. od Rzeczycy. A. Jel. Żuraw, nazwa prawej odnogi rz. Odry oddzielającej się poniżej Widuchowy. Odnoga ta od miasta Greifenhagen. Żuraw, ob. Żurowo. Żurawa al. Stare Mosty, wś, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gm. i par. praw. Wachnówka, odl. o 73 w. od Berdyczowa, ma 358 mk. W 1863 r. było 300 mk. , 1012 dzies. Należała do Izydora Michalskiego. Porów. Mosty 4. Żurawce, wś, pow. oszmiański, w 4 okr. pol, gm. Wołoźyn, okr. wiejski Czertowicze, o 50 w. od Oszmiany, 27 dm. , 200 mk. prawosł. i 70 katol. w 1865 r. 123 dusz rewiz. . Żurawce, wś, pow. rawski, 20 klm. na płn. zach. od Rawy Ruskiej, 16 klm. na zach. od sądu pow. w Uhnowie, 6 klm. na płn. wschód od urz. poczt. w Lubyczy Królewskiej. Na wsch. leżą Nowosiółki Kardynalskie i Machnów, na płd. Teniatyska, na płd. zach. Lubycza, na płn. pow. tomaszowski. Zach. część obszaru przepływa pot. Sołokija, dopł. Bugu. Na płd. zach. leży przysiołek Ruda Żurawiecka. Wzn. sięga 305 mt. na płn. i opada do 247 mt. na płd. Własn. więk. ma roli or. 476, łąk i ogr. 130, pastw. 13, lasu 895 mr. ; wł. mn. roli or. 1884, łąk i ogr. 261, past. 434, lasu 8 mr. W r. 1890 było 255dm. , 1705 mk. w gm. , 16 dm. , 172 mk. na obsz. dwor. 1655 gr. kat. , 167 rz. kat. , 55 izr. ; 1631 Rus. , 241 Par. rz. kat. w Rawie Ruskiej, gr. kat. w miej scu, dek. potylicki, dyec. przemyska. We wsi jest cerkiew, trzy młyny i gorzelnia. Wieś Ż. wchodziła w skład ststwa rzeczyckiego w pow. bełzkim. Lu. Dz. Żurawcza, uroczysko, pow. piński, w obrę bie wsi WielkaHać, dziś gm. Święta Wola, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , 147. A. Jel. Żurawek, Zurawik, wś i fol. w pobliżu rz. Piny, pow. kobryński, w 5 okr. pol. , gm. Odryżyn, o 76 w. od Kobrynia, 661 1 2 dzies. ziemi włośc. 222 łąk i past. , ieuż. . Fol należy do dóbr Glinna, Tołubiejewych. Żurawenice, fol. , pow. tarnowski, ob. Pogórska Wola. Żurawia, fol. nad rz. Białką, pow. rawski, gm. Maryanów, por. Biała, ma 4 dm. , 90 mk. , 675 mr. dwor. W r. 1827 było 5 dm. , 56 mk. Żurawia 1. al. Żórawia, niem. Sorawe, wś dwor. , w pow. szubińskim, ma par. kat. i ew. , sąd, urz. okr. i st. cyw. w Kcyni, tamże pocztę i st. kol. żel. , na linii NakłoGniezno, szkoły w Palmierowie. Obszaru 669 ha, 13 dym. , 225 dusz 51 prot. . Leźy na płd. Kcyni. Pod r. 1259, w ugodzie między klasztorem łekneńskim a synami Sławanika, występuje jako świadek Jakub z Ż. Tenże lub inny Jakub z Ź. pod r. 1310 świadczy, że Wincenty ze Słupowa dzie dzictwo to sprzedał klasztorowi byszewskiemu. Pod r. 1320 świadczy tenże w sprawie zamiany dóbr. W r. 1463 rozgraniczono Ż. z Grocholinem. W r. 1577 ma Ż. 25 śl. os. a 9 zagr. , 1579 r. 24 śl. os. , 1 komorn. Na obszarze Ż. wykopano skręt i krąg bronzowy. 3. Z, łąka w Mrowinie, pow. po znański. W. Ł. Żurawia Kępa, niem. , , wś włośc. na kępie rz. Wisły, pow. świecki, st. p. Przechowo; par. kat. Świecie, 358 ha 61 roli or. , 155 lasu; 1885 r. z przyległościami 11 dm. , 12 dym. , 20 mk. kat. , 63 ew. Por. Jedwabka. Kś. Fr. Żurawianka, rzeczka, bierze początek pod Nacpolskiem, w pow. płońskim, z połączenia dwu strumieni, jednego od zachodu z pod Archutowa i Dzierżanowa, drugiego od wschodu z pod Żukowka. Płynie na wschódpłn. przez Szóstkowo, Zaborowo, Wilamowice, Ilino i za tą ostat nią wsią uchodzi z praw. brzegu do Płonki dopł. Wkry, powyżej Płońska. Długość biegu od Nacpolska 15 w. Powyżej Wilamowic przyj muje z lew. brzegu strugę od Podmarszczyna. J. Bl. Żurawica 1. w, wś i fol. , pow. sandomierski, gm. i par. Obrazów, odl. od Sandomierza 6 w. , ma 23 dm. , 188 mk. W 1827 r. było 27 dm. , 99 mk. W r. 1886 fol. Ż. rozl. Żuraw mr. 503 gr. or. i ogr. mr. 441, łąk mr. 16, pastw. mr. 19, odpadki mr. 5, nieuż. mr. 22; bud. mur. 3, drew. 17. Wś Ż. os. 25, mr. 115; wś Lenarczyce os. 2, mr. 32. W połowie XV w. dziedzicem wsi był Wilhelm h. Godziemba. Miał on 10 łan. km. , 2 karczmy z rolą, 7 zagr. z rolą. Dziesięcinę, wartości od 6 do 10 grzyw. , pobierał biskup krakowski. Fol. rycerski dawał dziesięcinę pleb. w Obrazowie Długosz, II, 353. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Ż. , w par. Obrazów, własność Młodziejowskiego, miała 8 osad. , 4 łan. , na folwark zajęto 11 łanu, 4 zagr. z rolą, 2 kom. , 4 biednych Pawiń. , Małop. , 171. 2. Z. , poprzednio Żurawice, wś i fol. , pow. sandomierski, gm. i par. Łoniów, odl. od Sandomierza 19 w. , ma 13 dm. , 123 mk. , 172 mr. dwor. , 104 włośc. W 1827 r. było 14 dm. , 115 mk. W r. 1872 fol. Ż. i Piaseczno, oddzielone od dóbr Świniary, rozl. mr. 1044 gr. or. i ogr. mr. 489, łąk mr. 158, pastw. mr. 47, lasu mr. 245, zarośli mr. 45, wody mr. 21, w osadach karczemnych mr. 4, nieuż. mr. 35; bud. mur. 3, drew. 12, las nieurządzony. Wody stanowią 2 jeziora. Pokłady kamienia wapiennego. W połowie w. dziedzicami wsi byli Stanisław Machowski h. Habdank, Mik. Tylkowski h. Topór i Piotr Skotnicki h. Bogorya. Mieli 9 łan. km. , dających dziesięcinę pleb. w Skotnikach, wartości do 2 grzyw. Z niektórych pól, położonych w górach przy drodze do Pokrzywnicy, brał pleban z Gór. Dwa fol. rycerskie dawały w części kościołowi w Dębnie, w części do Łoniowa i Gór a z ról zwanych Wolica i Zaniebądzie bisk. krakowskiemu. W drugim opisie podaje Długosz trzy folwarki i ocenia dziesięcinę z łan. km. i karczmy na 3 grzyw. Lib. Ben. ,, 419 i 346. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 Elżbieta Śmiechowska, wdowa po Wojciechu ze Śmiechowic, płaciła we wsiach Żórawice i Świniary gr. 39. W r. 1578 wś Żórawice, w par. Łoniów, w części Gniewosza miała 4 os. , 1 łan. , 4 zagr. , 3 kom. , 1 rzem. ; w części Skotnickiego 2 os. , 1 łan, 1 zagr. Paw. , Małop. , 167. Br. Ch. Żurawica, w XV, wś, pow. przemyski, 6 klm. na płn. wsch. od sądu pow. w Przemyślu, ze stacyą kol. , urz. poczt. i tel. w miejscu. Na płn. lezą Orzechowce, Duńkowiczki i Małkowice, na płn. wsch. Wyszatyce, na wsch. Bolestraszyce, na płd. wsch. Buszkowiczki, na płd. Buszkowice i Przemyśl, na zach. Ujkowice. Środkiem wsi płynie potok, lew. dopł. Sanu, od zach. na wsch. do Bolestraszyc. Zabudowania leżą w dolinie potoku. Własn. więk. ks. Adama Sapiehy ma roli or. 875, łąk i ogr. 81, pastw. 53, lasu 578 mr. ; wł. mn. roli or. 1494, łąk i ogr. 126, pastw. 107, lasu 44 mr. W r. 1890 było 306 dm. , 2290 mk. w gm. , 14 dm. , 178 mk. na obsz. dwor. 1518 rz. kat. , 820 gr. kat. , 119 izr. , 11 inn. wyzn. ; 1488 Pol. , 830 Rus. , 135 Niem. , 12 inn. narodow. . Par. rz. kat. założyli tu Piotr i Dobiesław ze Sprowy w r. 1416 Karol Franciszek Korniakt, dziedzic Sośnicy, Żurawicy itd. , odnowił ją r. 1460. Do par. należą Bolestraszyce, Buszkowice, Buszkowiczki, Duńkowiczki i Małkowice. We wsi jest kościół drewniany, postawiony r. 1580, p. w. św. Mateusza i św. Katarzyny. Par. gr. kat. w miejscu. Należą do niej Buszkowice, Buszkowiczki i Lipowica Ulmowska. We wsi jest cerkiew, szkoła 2klas. Dokumentem wydanym pomiędzy Przemyślem a Żurawicą dnia 12 lipca 1425 rozgranicza Piotr z Charbinowic, starosta ruski, z polecenia królewskiego wieś Ż. Żyrawica od dóbr miasta Przemyśla A. G. Z. , t. VII, str. 69. Dok. wyd. w Przemyślu dnia 2 sierpnia 1406 r. oddaje Maciej, biskup przemyski, kapitule dziesięciny biskupie z Przemyśla, Żyrawicy etc. w zamian za posiadłość Hanczkona, którą mu kapitała odstąpiła 1. c. , t. VIII, str. 54. Dobiesław z Ż. jest kasztelanem przemyskim w r. 1470 Kod. dypl. pol. , II, 545. Niewiadomo kiedy Ż. przechodzi w posiadanie Stanisława Orzechowskiego h. Oksza, pisarza ziemskiego przemyskiego, który ożeniwszy się z Jadwigą Baraniecką, córką księdza ruskiego, miał z niej syna Stanisława, głośnego agitatora i pisarza. Urodził się on zapewne w Ż. dnia 11 list. 1515 r. Ojciec przeznaczając go do stanu duchownego, dał mu probostwo łacińskie w Ż. , do czego, jako dziedzic, miał prawo i wyrobił drugie w Pobiedniku, jak twierdzi Ossoliński prędzej w Poblednie, w Sanockiem, którego dziedziczka poślubi Krowickiego, plebana. Mimo procesu wszczętego przez biskupa przemyskiego Tarłę, Orzechowski utrzymał się przy probostwie żurawickim. Przebywa tu często zarówno jako proboszcz jak następnie i jako dziedzic wsi i datuje ztąd listy Żurawice rure paterno. Tu w r. 1566 umiera żona jego Magdalena Chełmska i tu zapewne on sam wkrótce po żonie rozstał się z tym światem. Dziedzic Ż. Konstanty Korniakt obronił w r. 1648 Przemyśl oblężony przez Tatarów i Kozaków. W r. 1704 usypano tu szańce przeciw Szwedom. Około r. 1839 ks. Leon Sapieha, właściciel Ż. , zbudował tu dużą olejarnię; urządził ją Engerth, technik wiedeński Przyjaciel ludu, 1839, str. 394. W r. 1882 na obszarze Ź. wzniesiono jeden z fortów broniących Przemyśla. Z tej Ż. pochodził podobno Marcin Król ur. około 1422 r. , od r. 1450 profesor akademii krakowskiej, humanista, matematyk, autor wykładu Geometryi mierniczej wyd. r. 1895 w Warszawie. Lu. Dz. Żurawice 1. wś i fol. , pow. włocławski, gm. Pyszkowo, par. Chodecz, odl. 28 w. od Włocławka, ma 86 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 70 mk. W r. 1889 fol. Ż. rozl. mr. 620 gr. or. i ogr. mr. 524, łąk mr. 35, pastw. mr. 15, lasu mr. 4, Żurawica Żurawice Żurawica os. młyn. mr. 22, nieuż. mr. 20; bud. mur. 16, drew. 3; płodozm. 13pol. Wś Ż. os. 14, mr. 12; wś Kołatki os. 2, mr. 100; wś Gawin os. 7, mr. 235; wś Łanięta os. 33, mr. 590; wś Witoldowo os. 5, mr. 66. 2. Z. , os. , pow. kaliski, gm. i par. Brudzew Kaliski, odl. od Kalisza w. 25. 3. Ż. , wś nic znana obecnie, istniała w r. 1508 w par. Szewna dziś pow. opatowski. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1578 wś Ż. miała 2 osad. , 1 łanu, 3 zagr. z rolą Pawiń. , Małop. , 185, 457. 4. Z. , ob. Żurawica. Żurawice al. Żórawiec, Ż Ż dziś cześć wsi Gorzyce, w pow. łańcuckim, przy ujściu Wisłoki do Sanu. Mikołaj z Ż. występuje w dok. z r. 1353, 1362, 1363, 1371 i 1374 jako zasiadający na sądach ziemskich w Bełzie, Sandomierzu, Opatowie Kod. małop. , III. Śladem istnienia odrębnego tej wsi jest wś Żurawiczki pod Przeworskiem. Żurawicze 1. mstko, pow. bychowski, w 1 okr. pol. , odl. o 36 w. od Bychowa a 3 w. od szosy moskiewskowarszawskiej, ma 220 dm. drew. 75 należy do chrześcian a 145 do ży dów, 2179 mk. 551 prawosł. , 10 katol. , 1618 żydów, 54 sklepów, cerkiew prawosł. , kościół par. kat. , 3 domy modlitwy żydowskie, aptekę wiejską, cegielnią. Handel dość znaczny; odby wają się tu cztery jarmarki do roku w pierw szym tygodniu postu, w 9 tydzień po Wielkiejnocy, 20 lipca i 14 października, dawniej dość oży wione, obecnie podupadłe. Kościół par. katol, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiony w 1720 r. kosztem Kazimierza Judyckiego, kon sekrowany w 1766 r. przez sufragana białorus kiego biskupa Fel. Towiańskiego. Parafia katol. , dekanatu rohaczewsko bychowskiego, 820 wier nych. Kaplice Gryby, Krzysztopol, Chonczynka i Syczmany. Nieznane w dawniejszych do kumentach, jako mstko występuje w opisie statyst. gub. mohylewskiej, ułożonym w 1784 r. z polecenia cesarzowej Katarzyny II. Poda nie zapisane przez BezKorniłowicza o Białorusi, str. 230, jakby tu jeździł w 1651 Jan Kazimierz przed wyprawą swą przeciwko Bohd. Chmielnickiemu, powstało z pomieszania nazwy z Żyrowicami. Dobra, dziedzictwo Chmyzoskich, mają 3393 dzies. 700 roli, 250 łąk, 1873 lasu; 2 młyny wodne dają 800 rs. , karczma 600 rs. 2. Ż. No wś, pow. rohaczewski, o 39 w. na płn. wsch. od Rohaczewa, przy szosie moskiewskowarszawskiej, ma 7 dm. , 63 mk. , cerkiew paraf. , garbarnię. Założona wraz z budową szosy przez osiedlonych tu mię szkańców Żurawicz pow. bychowskiego. 3. Ż. , wś i fol. w pobliżu błota Chołmickiego al. Nowińskiego, pow. mohylewski, gm. Pawłowicze. Fol. jest dziedzictwem Załuskich i wraz Truchanówką ma 187 dzies. 50 roli, 24 łąk, 47 lasu. J. Krz. Żurawicze, Zórawicze, w dokum. Zurowycze, Żorowicze, wś, pow. łucki, gm. Kołki, na płd. wschód od Łucka, ma 52 dm. , 435 mk. , cerkiew, młyn wodny. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. Andrzej Koszka z części Zurowycz i Omelan wnosi z 9 dym. , 7 ogrod. po 2 gr. W 1583 r. Iwan Koszka z części Zorowicz i z części Wolice Omielna płaci z 16 dym. , 2 ogr. , 3 ogr. , 1 popa a Andrzej Koszka ze swoich części z 6 dym. , 3 ogr. , 4 ogr. , 1 2. Żurawiczki, pow. łańcucki, ob. Żurowiczki. Żurawie 1. al. Żórawie, wś, pow. wieluński, gm. Rudniki, par. Żytniów, odl. od Wielunia w. 20, ma 6 dm. Ob. Żytniów. W r. 1827 było 2 dm. , 17 mk. 2. Ż. , wś nad rz. Pór, pow. krasnostawski, gm. Turobin, par. Czernięcin. W 1827 r. było 37 dm. , 253 mk. Żurawie al. Żurawy, zaśc. , pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Teladowicze, o 55 w. od Słucka, ma 6 osad; miejscowość równa. Żurawie Błoto, pow. jędrzejowski, ob. Lścin. Żurawie, błoto w pow. słonimskim, 42 w. kw. rozl. , między rz. Szczarą i Zelwianką. Żurawiec, os. , pow. sieradzki, gm. i par. Wróblew, odl. od Sieradza w. 9, ma 4 dm. , 51 mk. Żurawiec 1. wś, pow. mohylewski, gm. Wendoroż o 4 w. , ma 17 dm. , 60 mk. , z których 10 zajmuje się wyrobem naczyń drewnianych a 17 kobiet wyrobem płótna. Zapasowy śpichlerz gminny. 2. Ż. , osada, pow. mohylewski, od 1864 r. własność szlachty Protaszewicza i Choroszczo, ma 20 dzies. 6 roli, 2 łąk, 10 lasu; wiatrak przynosi 300 rs. 3. Ż. , fol. , pow. mohylewski, od 1874 r. własność kupca Kaptelewa, 247 dzies. 5 roli, 216 lasu. 4. Z. fol. , pow. mohylewski, dziedzictwo Bielkiewiczów, 240 dzies. 35 roli, 15 łąk, 126 lasu. Żurawiec 1. wybud. w Brodnicy, pow. szremski, ma urz. okr. w Mosinie, urz. st. cyw. w Żabnie, pocztę w Szołdrach, tamże st. kol. żel. , na linii CzempinSzrem, szkołę i par. kat. w Brodnicy, par. ew. i sąd w Szremie, 8 dym. , 60 dusz. Leży na zach. płn. Szremu, pod Brodnicą. 2. Ż. , dolina w Opatówku, pow. średzki. 3. Ż. , dolina w Adolfobłoto pod Wrześnią. wie, pow, wągrowiecki. 5. Ż. , staw w Cichowie, pow. szremski. 6. Ż. , staw w Witoblu, pow. poznański zachod. . 7. Ż. , błoto we Włościejewkach, pow. szremski. 8. Ż. , błoto w Nochowie, pow. średzki. Żurawiecka Netreba, ob. Netreba 4. Żurawiecka Ruda, ob. Ruda 24 t. 895. W. Ł. Żurawiel, obręb leśny i osada leśnicza, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uźdieńskim, gm. Szack, należy do domin. Tołkaczewicze, hr. Gra bowskich. A. Jel. Żurawice Żurawicze Żurawiczki Żurawie Żurawie Błoto Żurawiec Żurawiecka Netreba Żurawiecka Żurawiel Żurawiniec Żurawieniec 1. kol. , pow. włocławski, gm. i par. Lubień, ma 29 mk. , 100 mr. Należała do fol. . Gagowy. W 1827 r. było 5 dm. , 42 mk. 2. Ż. , kol. , pow. kutnowski, gm. Sójki, par. Kutno, ma 11 dm. , 115 mk. , 376 mr. włośc. W r. 1827 było 8 dm. . 74 mk. 3. Ż. , kol, I pow. gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów, ma 47 mk. 4. Z. , pow. kolski, gm. Lubotyń, par. Brdów, odl. 15 w. od Koła, ma 17 dm. , 119 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 38 mk. 5. Ź. , wś, pow. kozienicki, gm. Góra Puławska, par. Góra Jaroszyńska, odl. od Kozienic 27 w. , ma młyn wodny, 5 dm. , 26 mk. , 55 mr. dwor. , 35 mr. włośc. W 1827 r. było 4 dm. , 32 mk. Wchodził w skład dóbr Klikawa. 6. Ż. , wś i fol. , pow. lubartowski, gm. Luszawa, par. Czemierniki. W r. 1866 fol. miał 1030 morg. wieś 14 os. , 479 morg. obszaru. W r. 1827 było 13 dm. , 68 mk. , par. Ostrówek. 7. Ż. , wś i fol. , pow. siedlecki, gm. Królowa Niwa, par. Zbuczyn, ma 3 dm. , 29 mk. W r. 1867 było 371 mr. dwor. i 35 włośc. W 1827 r. 5 dm. , 31 mk. Według reg. pob. pow. łukowskiego z r. 1531 wś szlachecka Żórawiniec, w par. Zbuczyn, miała 2 łany. W r. 1580 Andrzej Krasuski i od sasiad swych, od 4 włók, które sami orzą, daje 2 fl. , od zagrody bez roli 4 gr. Summa fl. gr. 4 Pawiń. , Małop. , 384, 396, 416. 8. Ż. , fol. , pow. rypiński, gm. Gujsk, par. Ligowo, odl. 21 w. od Rypina, ma 1 dm. , 10 mk. , 234 mr. 9. Ż. , ob. Żurawiniec. Br. Ch. Żurawieniec, wólka do Pogórskiej Woli, w pow. tarnowskim, składa się z 2 dm. i 30 mk. rzym. kat. Żurawienko, wś, pow. rohatyński, 30 klm. na płd. zach. od Rohatyna, 21 klm. na zach. od sądu pow. w Bursztynie, 11 klm. na zach. od Bukaczowiec. Na płn. zach. leży Nowoszyn, na płn. wsch. Wiszniów, na wsch. Kozara, na płd. Kotoryny i Manasterzec, na zach. Żurawno 3 ostatnie w pow. żydaczowskim. Wzdłuż granicy płd. płynie Dniestr. W jego dolinie leżą zabudowania wsi. Własn. więk. ma roli or. 3, łąk i ogr. 19, pastw. 91, lasu 826 mr. ; wł. mn. roli or. 197, łąk i ogr. 178, pastw. 123, lasu 5 mr. W r. 1890 było 62 dm. , 456 mk. w gm. 432 gr. kat. , 19 rz. kat. , 15 izr. ; 436 Rus. , 5 Pol. , 15 Niem. . Par. rzym. kat. w Bukaczowcach, gr. kat. w Kozarze. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 2289 złr. Żurawin 1. Wielki, dawniej Żurawino, wś i fol. , pow. sierpecki, gm. Lisewo, par. Mochowo, odl. 14 w. od Sierpca, ma kościół drewniany filialny, kaplicę, dom schronienia dla starców, 21 dm. , 167 mk. W r. 1827 Żurawino Wielkie ma 10 dm, , 64 mk. W r. 1885 fol. Ź. Wielki lit. A. rozl. mr. 135 gr. or. i ogr. mr. 119, łąk mr. 4, pastw. mr. 5, w odpadkach mr. 3, nieuż. mr. 4; bud. drew. 6, pokłady torfu. Wś Ź. Wielki os. 14, mr. 47. Do drobnej szlachty na leży tu 449 mr. Wieś tę zamienia ks. Wacław r. 1322 z Floryanem, biskupem płockim Kod. Maz. , 44. W dok. z r. 1347 1352 występuje Raczeslaus heres de Szorawino. .. magister cona dworze Władysława i Bolesława, książąt dobrzyńskich Ulanow. , Dokum. , 315, 30. W r. 1578 we wsi Zorawino, w par. Kuro wo, płaci Tomasz Wazinski od 1 2 łanu km. i 1 zagr. bez roli, w części Ź. Smazały siedzi szlachta zagrodowa, ma na 23 4 łan. i 1 zagr. z rolą. W części Ż. Dzietki 33 4 łan. Paw. , Maz. , 38, 46, 47. 2. Ż. al. Jakubowo, os. , pow. sierpecki, gm. Lisewo, par. Mochowo, odl. 12 w. od Sierpca, ma młyn wodny, tartak i kar czmę, 4 dm. , 28 mk. , 78 mr. Br. Ch. Żurawin, wś, w pow. liskim, w górach, wzn. 583 mt. n. p. m. , odl. 5, 7 klm. na płd. od Lutowisk, leży przy drodze z Lutowisk na płd. , nad potokiem. Ma cerkiew drewnianą, przyłączoną do par. gr. kat. w Lutowiskach. Rzym. kat. par. w Polanie. Okolica jest lesista, wzgórza sięgają do 686 mt. Ku wschodowi i zach. cią gną się wyższe pasma, tworzące dział wodny między Dniestrem i Sanem. Z. wraz z obsza rem tabularnym liczy 56 dm. i 413 mk. 204 męż. , 209 kob. , 317 gr. kat. , 62 rzym. kat. i 34 izrael. Pos. tabularna wynosi 1606 mr. , w tem 1068 mr. lasu; pos. mn. ma 832 mr. Najbliżej Ż. leżą na płn. Lutowiska i Krywka, na płd. zach. Smolnik a na płd. wsch. Boberka. Jest to dawna wieś wołoska, należy obecnie do monasteru w Dobromilu. Mac. Żurawińce, wś, pow. buczacki, 5 klm. na płn. od sądu pow. i urz. poczt. w Buczaczu. Na płn. leży Zielona, na płd. wsch. Dźwinogród, na płd. Rukomysz i Buczacz, na płd. zach. Przewło ka. Środkiem wsi płynie Strypa. W jej doli nie leżą zabudowania wiejskie. Własn. więk. probostwa łacińskiego w Buczaczc ma roli or. 211, łąk i ogr. 4, pastw. 22, lasu 41 mr. ; wł. mn. roli or. 542, łąk i ogr. 35, pastw. 79, lasu 116 mr. W r. 1890 było 93 dm. , 708 mk. w gm. , 4 dm. , 19 mk, na obsz. dwor. 688 gr. kat. , 31 rzym. kat. , 8 izr. ; 697 Rus. , 30 Par. rzym. kat. w Buczaczu, gr. kat. w Rukomyszu. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas, i kasa poż. gm. z kapit. 2800 złr. Lu. Dz. Żurawinek Dziewki, fol. , pow. sierpecki, gm. Lisewo, par. Mochowo, odl. 13 w. od Sierpca, ma 6 dm. , 34 mk. , 267 mr. W r. 1827 było 8 dm. , 42 mk. W r. 1578 było Żurawino Dzietki. Ob. Żurawin Wielki. Żurawiniec 1. wś, pow. kolski, ob. Żurawieniec, 2. Ż. , błoto przy os. Nieszkodna, w dobrach Giżyce, pow. kaliski. 3. Ż. , obręb leśny we wsi Kanie, pow. chełmski. 4. Ż. , łąka we wsi Kroszewo, pow. szczuczyński. Cmentarzysko przedhistoryczne. Żurawice Żurawieniec Żurawienko Żurawin Żurawińce Żurawinek Żurawiniec 1. staw na Wygodzie, w pow. kępińskim. 2. Ż. , torfowisko w Bobrownikach, pow. ostrzeszowskim. 3. Ż. , zagaj w Pakosławiu, pow. nowotomyślski. 4. Ż. , staw na Luboszu, pow. międzychodzki. 5. Ż. , łąka na Żelicach, pow. wagrowiecki. 6. Ż. , staw w Naramowicach pod Poznaniem. 7. Ż. , je ziorko na Przysiece, pod Wągrówcem. 8. Z, strumień, prawy dopływ Polskiej Wody, która wpada do Baryczy. Powstaje ze spływu dwu strumieni w Mostkach, o 7 staj na płd. zach. Ostrzeszowa, płynie od wsch. ku zach. , oblewa Kobylągórę, obraca młyn Zawadę, rozdziela się przed opuszczeniem pow. ostrzeszowskiego na dwa ramiona, któremi uchodzi do jeziorka Błoto Blada na Szląsku, spływającego do Polskiej Wody. W. Ł. Żurawiniec 1. wś gosp. , w pow. kroto szyńskim, ma urz. okr. i st. cyw. , szkołę kat. i par. ew. w Dobrzycy, tamże pocztę a st. kol. źel. w Koźminie, na łinii JarocinKrotoszyn. Par. katol. w Korytach, sąd w Koźminie. Obszaru 27 ha, 4 dym. , 21 dusz 1 katol. . Leży na wschód Koźmina, płd. wsch. Dobrzycy, między Wykowem a Trzebawą. Powstała r. 1623 w miejscu bagnistem. 2. Ż. , wś dwor. , w pow. żnińskim, ma urz. okr. w Janowcu, urz. st. cyw. , par. ew. i szkołę katol. w Rogowie, tamże pocz tę, st. kol. żel. w Janowcu na linii NakłoGnie zno, paraf. katol. w Rogówku, sąd w Trzeme sznie. Obszaru 475 ha, 8 dym. , 92 dusz 3 ew. . Bo podatku grunt. oszac. czysty dochód na 2200 mrk. Ż. powstał r. 1830 na obszarze majętności rogowskiej. Posiadali wieś kolejno Stefan Mielęcki około r. 1872, Elżbieta Korytowska około r. 1877 i Ign. Goetzendorf Gra bowski, który ją sprzedał komisyi kolonizacyjnej. 3. Ż. , fol. do Rogówka, w temże położeniu. 4. Ż. , kol. do Grębanina, w pow. kępińskim, ma urz. st. cyw. w Baranowie, urz. okr. , pocztę i st. kol. źel. w Kępnie, na linii Ostrowo Klucz bork, szkoły w miejscu, par. katol. w Barano wie, par. ewang. i sąd w Kępnie; 16 dym. , 121 dusz. Leźy na płn. zach. Kępna i Baranowa. 5. Ż. , fol. do Grębanina, w temże położeniu, ma 6 dym. , 128 dusz. W. Ł. Żurawinok, uroczysko, pow. piński, na Za rzeczu, w okolicy wsi Brodnica, obecnie gm. Brodnica, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 99. A. J. Żurawiszki, zaśc. szl. , pow. święciański, w 3 okr. pol. , o 21 w. od Swięcian, 2 dm. , 11 mk, starowier. Żurawita al. Żdżarowita, Sczarowite, Szdzarowytha, wś dwor. , w pow. gnieźnieńskim, ma urz. okr. w Kłecku, parafie, urz. st. cyw. , pocztę i szkoły w Kiszkowie Welnau, sądy w Gnieźnie; 6 dym. , 107 dusz. Należy do Rybna. Leży nad Małą Wełną na wschód Kiszkowa. W r, 1580 ma tu Jerzy Brzozogajski 44 łan. os, , 3 zagr. , 3 komorn. , 1 łan pusty. W XVII w. pi sali się ztąd Zakrzewscy. W XVIII w. wchodzi Ź. w skład dóbr kiszkowskich Piotra Radzimiń skiego. W. Ł. Żurawka, rzeczka, w pow. sandomierskim, płynie przez obszar wsi Łojowice i Malice. Będzie to zapewnie dopł. Samborki al. Goryczanki, uchodzącej do Wisły. Żurawka 1. wś, pow. warszawski, gm. Wawer, par. Długa Kościelna, ma 139 mk. , 217 mr. W 1827 r. było 13 dm. , 70 mk. W r. l580 Zorawia, wś duchowna, własność kolegiaty warszawskiej, ma 7 łan. i 1 łan wójtowski. Po siada ją Fel. Skarzyński, kanonik warsz. Paw. , Maz. , 252. 2. Ż. , w XVI w. Żorawia Minor, wś i fol. , pow. rawski, gm. Maryanów, par. Bia ła, odl. 14 w. od Rawy. Wś ma 5 dm. , 79 mk. ; fol. 4 dm. , 48 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 54 mk. W r. 1885 fol. Ż. rozl. mr. 233 gr. or. i ogr. mr. 213, łąk mr. 13, nieuż. mr. 7; bud. mur. 2, drew. 6; płodozm. 11pol. Wś Ż. os. 12, mr. 14; wś Maryanów os. 4, mr. 114. W r. 1579 we wsi Zorawia Magna były 4 działy, mające 11 2 łan. W części Zorawia Minor 9 działków Paw. , Mazow. , 184. 3. Ż. , wś, pow. sierpecki, gm. Borkowo, par. Sierpc odl. 2 w. , ma 6 dm. , 39 mk. , 382 mr. W r. 1827 było 3 dm. , 28 mk. Br. Ch. Żurawka, rzeczka, ob. Łosznica. Żurawka 1. wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 5 w. od Poniewieża. Należy do dóbr Kirów. 2. Ż, dobra, pow. mścisławski, wła sność Borejszów, 742 dzies. 130 roli, 30 łąk, 473 lasu; młyn daje 150 rs. , karczma 40 rs. 3. Ż. , dobra. pow. rohaczewski, od 1876 r. włośc. Timoszenków, 401 dzies. 40 roli, 12 łąk, 255 lasu. 4. Ż. , zaśc. , pow. borysowski, pod mstkiem Ziembinem, w 2 okr. pol. łohojskim, par. katol. Ziembin, o 23 w. od Borysowa, ma 2 włóki; grunta lekkie, kamieniste. Własność izraelity Benensona. A. Jel. Żurawka 1. wś nad rzką Turyą, tworzącą tu duże rybne stawy, pow. czehryński, na pograniczu pow. zwinogródzkiego, w 3 okr. pol. , gm. Lebiedyn, par. katol. Złotopol o 12 w. , odl. o 93 w. na zach. od Czehryna, ma 2562 mk. W 1808 r. było tu 112 dm. , 1001 mk. Wś, otoczona z trzech stron lasem zw. Lebiedyńskim, posiada cerkiew Bohosławską, z drzewa wzniesioną w 1770 r. i uposażoną 47 dzies. Po za wsią, na drodze do Lebiedyna, znajduje się ogromna dawna mogiła. Folw. należy do klucza józefowickiego, obejmuje 1350 dzies. wyborowego gruntu. Klucz józefowicki, składający się z folw. Józefówka al. Koszarka wraz z przyłączonemi gruntami po zniesionych folw. w Rozliwie i Kamienowatce 1700 dzies, , Ż. 1350 dzies. , Tyszkówka 1100 dzies. , Buda Makijewska 900 dzies. i Kapitanówka 800 dzies. i do 4000 dzies. lasu, łącznie liczący 11452 Żurawiszki Żurawka Żurawita Żurawieniec Żurawiniec Żurawinok Żurawki Żurawka Żurawli Żurawlewo Żurawlicha Żurawiniec Żurawle Żurawlińce dzies. gruntów oraz cukrownia w Kapitanówce, należał w zeszłym wieku do ks. Lubomirskich. Nabyty przez ks. Potemkina, przeszedł w spadku na Łopuchinych, od których w pierwszej połowie b. stulecia nabył hr. Aleksy Bobryński, obecnie stanowi wspólną własność jego synów hr. Włodzimierza, Aleksandra i Leona. 2. Z. , wś nad bezim. dopł. Olszany, pow. zwinogródzki, w 3 okr. pol. , gm. Pedynówka, odl. o 29 w. od Zwinogródki, ma 1060 mk. W 1726 r. było tu 30 sadyb, w 1863 r. 1216 mk. Posiada cerkiew p. w. św. Parascewii, z drzewa wzniesioną w 1726 r. Około 1740 r. wś należała do dóbr ks. Jabłonowskich, obecnie do dóbr Budyszcze ob. . Leży w lesistej części powiatu. J. Krz. Żurawka 1. wś nad rzką Żurawką, pow. głuchowski gub, czernihowskiej, gm. Marczychina Buda, 192 dm. , 1197 mk. , cerkiew, szko ła, 2 jarmarki. 2. Ż. , wś nad rzką Byczychą, pow. nowogródsiewierski gub. czernihowskiej, gm. Oczkin, 105 dm. , 628 mk. , cerkiew, 2 wia traki. 3. Ż. al. Żórawka mstko nad Udajem, pow. piratyński gub. połtawskiej, gm. Antonówka, o 33 w. od Piratyna, ma 475 dm. , 2405 mk. , 2 cerkwie, dom modlitwy żydowski, targi co niedziele, 2 jarmarki, 38 wiatraków, 20 olejarni. Powstało pod koniec XVI w. Ja błon. , Ukraina, III, 704; jako mto wymienione już w 1612 r. ; w 1621 r. istnieje tu zamek. Osadę tę wraz z Peratynem trzyma arendą rodzi na Czerkasów, wyrzucona ztąd przez ks. Wiśniowieckich, o co procesuje się jeszcze w 1626 r. Jabłon. , Ukr. ,, 611. Podług reg. pobor. wwdztwa kijowskiego z 1628 r. potomkowie ks. Michała Wiśniowieckiego płacą ztąd 60 zł. tamże, I. 86. Inwentarz dóbr zadnieprskich ks. Jeremiego Wiśniowieckiego podaje w Ż. 474 gospodarzy osiadłych i 16 kół młyn. Stecki, Wołyń, , 230, 4. Ż. , wś nad rzką Żorawskie jezioro, pow. piratyński gub. połtawskiej, gm. Zurawka, o 32 w. od Piratyna, 195 dm. , 1022 mk. , zarząd gminy. J. Krz. Żurawki, kol. , pow. częstochowski, gm. i par. Potok Złoty, ma 11 dm. , 51 mk. , 45 mr. Powstała na obszarze należącym do r. 1865 do kościoła par. w Złotym Potoku. Żurawki 1. wś nad rz. Swisłocz, pow. ihumeński, w 2 okr. pol. śmiłowickim, gm. Dukora, o 33 w. od Ihumenia, ma 65 osad; grunta żyzne, łąki wyborne. Za poddaństwa należała do dóbr Dukora, z kolei dziedzictwa Ogińskich i Osztorpów. Nadziały włościan teraz bardzo rozdrobione. W pobliżu wsi wielkie jezioro bagniste. Macierzyńskie. zaśc. poradziwiłłowski nad rzką Wołka, dopł. Morocza, pow. słucki, w 1 okr. pol. starobińskim, gm. Wyżna, par. katol. Starczyca, o 31 w. od Słucka, z kolei własność ks. Wittgensteinów, obecnie ks. Hohenlohe, ma około 91 2 włók, jest na wyprzedaży. Grunta lekkie, łąki i pastwiska dobre. 3. Ż. , wś, pow. poniewieski, ob. Kirów i Żurawka 1. Żurawkinie, zaśc. szl. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , o 4 w. od Wilna, 2 dm. , 12 mk. 3 prawosł. , 9 katol. . Żurawków al. Żuraków, wś, pow. żydaczowski, 10 klm. na płd. wsch. od sądu pow. i urz. poczt. w Żydaczowie. Na płd. leźą Młyniszcze, na zach. Bereźnica Królewska. na płn. Rogóźno, na wsch. Bukowina w pow. bobreckim. Wody dążą małemi strugami na płd. wsch. do Dniestru. Własn. wiek. ma łąk i ogr. 91, past. 153 mr. ; wł. mn. roli or. 116, łąk i ogr. 85, past. 3 mr. W r. 1890 było 29 dm. , 240 mk. w gm. 177 gr. kat. , 60 rz. kat. , 3 izr. ; 236 Rus. , 4. Par. rz. kat. w Żydaczowie, gr. kat. w Młyniskach. We wsi jest szkoła 1klas. Lu. Dz. Żurawkowicze, osada, pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdanów, gm. Stańków; miejscowość leśna, grunta lekkie. A. Jel, Żurawkowo, dobra, pow. newelski, własność Potemkinów, 4734 dzies. Żurawl, Żurawel, wś nad Sożą, pow. czerykowski, gm. Długie Dołhoje, ma 40 dm. , 158 mk. , przystań leśną. Żurawle, wś, pow. orszański, gm. Alekowicze, ma 33 dm. , 155 mk. , cerkiew paraf. drewnianą. Żurawlewo, fol. , pow. witebski, własność Samowiczów, 150 dzies. Żurawli, pow. słucki, ob. Żorowo. Żurawlicha, wś na prawym brzegu błotnistej rzki Cycylii, o 3 w. powyżej ujścia jej do Tykicza Gniłego, pow. taraszczański, w 2 okr. pol. , gm. Stawiszcze, odl. o 20 w. od Taraszczy, ma 1506 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 1176 mk. , w tej liczbie do 300 szlachty 16 katol. . Posiada cerkiew p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesioną w 1763 r. przez rotmistrza wojsk polskich Eustachego Sławińskiego i uposażoną 126 dzies. ziemi. Na gruntach wsi znajdują się 4 dawne mogiły, t. . rozkopane al. majdanowe. Wś należy do klucza stawiszczańskiego dóbr hr. Branickich. Żurawlińce 1. wś, pow. latyczowski, okr. pol. , gm. i par. Derażnia, przy drodze ze Szpiczyniec do Kopaczówki; cerkiew. Należała do klucza międzyboskiego ks. Czartoryskich. 2. Z. , wś przy ujściu rzki Skory od lew. brzegu do Skwili, pow. proskurowski, okr. pol. Felsztyn o 19 w. , gm. Kuźmin, par. praw. Kaletyńce, katol. Kumanów, odl. o 44 w. od Proskurowa, ma 94 osad, 514 mk. , 187 dzies. ziemi włośc. , dworska w częściach Ceglarskiego Ksaw. , Ceglarskiego Michała, Erhardta, dawniej Witwickiego 275 dzies. Wś bezleśna. W 1565 r. należała do Lanckorońskich, miała 2 łany; w 1569 r. zniszczona przez Tatarów, następnie Żurawl Żurawkowo Żurawkowicze Żurawków Żurawkinie Żurawlów własność Herburtów i Wiśniowieckich. Dr. M. Zurawlinka 1. al. Żurawlówka, wś nad bezim. dopł. Siniuchy, pow. bałcki, okr. pol. i par. katol. Hołowaniewskie o 20 w. , gm. Trojanka, odl. o 111 w. od Bałty, ma 200 osad, 920 mk. , 813 dzies. ziemi włośc. , 1247 dworskiej, cerkiew. Dawniej hr. Potockich, obecnie należy do sukcesorów Kulpińskiego i Poliszczukowa. Obok wsi Słobódka Żurawlińska, mająca 8 osad; zamieszkała przez bezpopowców. 2. Z. al. Doliwa u Pochilewicza mylnie, wś, pow. radomyski, w 2 okr. pol. , gm. Korostyszew, par. prawosł. Berezówka o 3 w. , odl. o 12 w. od Radomyśla, przy drodze z Berezówki do Kajetanówki i Filipowicz, ma 127 mk. ; dom modlitwy i szkoła ewang. Nazwa Doliwa nadana została wsi przez dziedzica dóbr Berezówki, Doliwę Głębockiego w 1849 r. , przy osadzeniu tu kolonistów niemieckich. Żurawliny Ostrów, uroczysko leśne wśród otaczających je bagien mszystych, pow. rzeczyckiego, w okolicy wsi Wierchowa Słoboda, gm. Sawicze. A. Jel. Żurawlów, wś, pow. hrubieszowski, gm. i par. Grabowiec. W 1827 r. było 15 dm. , 94 mk. Wieś te nadał jako uposażenie kościołowi par. w Grabowcu Ziemowit, ks. mazow. , który otrzymał w posagu za żoną ziemię bełzką. ŻurawlowaRudnia, pow. rzeczycki, ob. Rudnia. Żurawlówka, wś, pow. konstantynowski, gm. i par. Huszlew, 23 dm. , 295 mk. , 31 os. , 621 mr. Wchodziła w skład dóbr Huszlew. W 1827 r. było 14 dm. , 92 mk. Żurawlówka 1. pow. bałcki, ob. Żurawlinka. 2. Z. , wś u źródeł rzki Tulczynki, dopł. Sielnicy, pow. bracławski, okr. pol. i sąd Tulczyn o 10 w. , gm. Żurawlówka, par. katol. Kopijówka, odl. o 27 w. od Bracławia, ma 315 osad, 1710 mk. , 2653 dzies. ziemi włośc. , 91 cerkiewnej. Posiada zarząd gminy, cerkiew paraf. , po spaleniu w 1882 r. , z drzewa wzniesioną w 1884 r. 1409 parafian. Na gruntach wsi stacya dr. żel. kijowskoodesskiej. W skład gminy wchodzą wsi Ż. , Białousówka, Capówka, Kobylówka, Kopijówka, Mazurówka, Orłówka, Samogródek, Szura, Wapniarka i Wojtówka, w ogóle 10 okr. wiejskich starostw, 1737 osad, 5944 mk. włościan, uwłaszczonych na 16413 dzies. 12757 ornej. Oprócz tego w obrębie gminy 1261 mk. innych stanów, posiadających 9779 dzies. 1130 ornej. Cały więc obszar gminy obejmuje 26192 dzies. 13887 ornej i ma 7205 mk. Własność dawniej Kalinowskich, Potockich, od których przeszła do apanaży udiełów. 3. Ż. , st. dr. żel. kijowskoodesskiej, w pow. bracławskim, gm. Żurawlówka, obok wsi t. nazwy, między Jurkówką o 16 w. a Wapniarka o 8 w. , odl. o 318 w. od Kijowa, 68 w. od Zmierzynki, 118 w. od Birzuły i 294 w. od Odessy. Dr. M. Żurawna al. Żurawno, wś nad Bohem, pow. Winnicki, okr. pol, , gm. i par. katol. Pików o 8 w. , odl. o 31 w. od st. dr. żel. Kalinówki a 41 w. od Winnicy ma 123 osad, 1075 mk 67 jednodworców, 853 dzies. ziemi włośc. , 630 dworskiej, 62 cerkiewnej. Cerkiew p. w. N. M. P. , wzniesiona w 1777 r. , z 1191 parafianami. Należy do klucza uładowskiego hr. Potockich. Żurawne, sioła nad Worskłą, pow. achtyrski gub. charkowskiej, gm. Chuchra, 221 dm. , 1185 mk. , cerkiew. Żurawnica, wś, pow. zamojski, gm. Zwierzyniec, par. Szczebrzeszyn. Ludność wsi wyróżnia się przymiotami charakteru. W 1827 r. było 64 dm. , 321 mk. , par. Topolcza. Żurawnica, szczyt górski 734 mt. , na obszarze gm. Stryszowa, w pow. żywieckim, na granicy pow. wadowickiego. Zurawnice, wś, pow. lubelski, gm. i par. Mełgiew, ma 22 os. , 402 mr. Wchodziła w skład dóbr Mełgiew. Żurawniewo, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. Głębokie o 5 w. , okr. wiejski Szuniowce, o 77 w. od Dzisny, przy b. dr. poczt. z Głębokiego od granicy pow. wilejskiego, 5 dm. , 41 mk. w 1865 r. 33 dusz rewiz. . Żurawniki 1. wś, pow. sandomierski, gm. Lipnik, gm. Malice, odl. 16 w. od Sandomierza, ma 11 dm. , 60 mk. , 198 mr. dwor. i 130 włośc. Należy do dóbr Gołębiów. W r. 1827 było 7 dm. , 72 mk. Według reg. pob. pow. sandomierskiego z r. 1508 istniała wś Żórawniki. W r. 1578 własność Zborowskiego, miała 9 osad. , 41 2 łan. , 2 zagr. z rolą, 2 kom. , 3 biednych, 1 rzem. Pawiń. , Małop. , 218, 489. 2. Ż. , wś i fok, pow. pińczowski, gm. Złota, par. Jurków, odl. 16 w. do Pińczowa. W r. 1885 fol. Ż. rozl. mr. 414 gr. or. i ogr. mr. 214, łąk mr. 80, lasu mr. 3, odpadki mr. 105, nieuż. mr. 12; bud. mur. 3, drew. 9; płodozm. 5pol. Wś Ż. os. 40, mr. 187. Według reg. pob. pow. wiślickiego z r. 1508 wś Ż. , własność Żórawnickiej, płaciła 1 grzyw. 24 gr. W r. 1579 wś Ż. , w par. Jurków, miała 4 osad. , 2 łany, 1 zagr. z rolą, 1 kom. , 1 biedny Pawiń. , Małop. , 218, 489. Żurawniki al. Żórawniki, wś nieistniejąca obecnie, w dzisiejszym pow. włodzimierskim, w pobliżu granicy od Galicyi, na zach. lub płn. zach. od Drużkopola. Podług reg. pob. pow. łuckiego z 1570 r. należy do Wasyla Żorawnickiego, ktory z Ż. , Wolice, Rzyszczowa i Koczkarowca płaci z 61 dym. , 6 ogr. po 4 gr. , 8 ogr. po 2 gr. , 6 bojar, 2 kół młyn. po 12 gr. W 1583 r. Jan Zorawnicki wnosi z Ż. i Wolice z 12 dym. , 16 ogr. , 4 kół dorocz. , 1 popa Jabłonowski. Wołyń, 13, 110. Żurawniki, wś, pow. lwowski, 27 klm. na wschód od Lwowa, 20 klm. na wsch. od sądu Żurawka Zurawlinka Żurawliny Ostrów Żurawlowa Żurawlówka Żurawna Żurawne Żurawnica Zurawnice Żurawniewo Żurawniki powiat. w Winnikach, 5 klm. na płn. zach. od urz. poczt. w Kurowicach. Na zach. leża Czarnuszowice i Zuchorzyce, na płn. Połonice, na wsch. Laszki Królewskie, na płd. Wyżniany 3 ostatnie w pow. przemyślańskim. Środkiem obszaru płynie potok Dulibowski, dopł. Przegnojówki, uchodzącej do Pełtwi. W jego dolinie leża zabudowania. Własn. większa ma roli or. 300, łąk i ogr. 128, past. 23, lasu 186 mr. ; wł. mn. roli or. 522, łąk i ogr. 630, past. 166 mr. W r. 1890 było 127 dm. , 826 mk. w gm. , 7 dm. , 40 mk. na obsz. dwor. 442 rz. kat. , 410 gr. kat. , 14 izr. ; 403, 459 Rus. , 4 Niem. . Par. rz. kat. w Biłce Szlacheckiej, gr. kat. w Czarnuszowicach. We wsi jest cer kiew, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 1983 złr. Był tu niegdyś browar, którego opis podały Rozmaitości r. 1833, Nr 7. Opis Ż. mieszczą Miscellen r. 1823, Nr 23. W Ż. mieszkał Adam Kasperowski, b. wojskowy, zna ny z dzieł rolniczych. Naprzód dal się on poznać z romansu, , Żale Elwiry r. 1821 i z przekładu Marzeń Tassa. Lu. Dz. Żurawno, dobra, pow. lepelski, Jana Bordziłowskiego 48 dzies. i Winc. Zalwidzkiego 293 dzies. Żurawno, pow. winnicki, ob. Żurawna. Żurawno, miasteczko, pow. żydaczowski pod 49 16 płn. szer. a 41 57 wsch. dług. od, 21 klm. na płd. wsch. od Żydaczowa, ma sąd powiat, i urząd poczt. w miejscu. Na płd. leżą Manasterzec i Mielnicz, na płd. zach. Włodzimirce, na zach. Mazurówka i Lubsza, na płn. Podbereże, na wsch. Nowoszyn i Żurawienko 2 ostatnie w pow. rohatyńskim. Wsch. część obszaru przepływa Dniestr od płn. zach. na płd. wsch i przyjmuje w obrębie miasteczka od praw. brzegu Krechówkę. Wzdłuż granicy płd. płynie Świca, dopł. Dniestru. Zabudowania miejskie leżą nad Dniestrem. Na zach. od nich przedmieście Słobódka. Ż. tworzy jedną gminę katastralną z Podbereżem. Własn. wiek. ma roli or. 261, łąk i ogr. 426, past. 1467, lasu 182 mr. ; wł. mn. roli or. 1391, łąk i ogr. 1062, past. 694, lasu 59 mr. W r. 1890 było w Ż. 274 dm. , 2716 mk. w gm. , 22 dm. , 120 mk. na obsz. dwor. 731 gr. kat. , 422 rz. kat. , 1681 izr. , 2 inn. wyzn. ; 638 Rus. , 494 Pol. , 1669 Niem. , 7 inn. narodow. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. stryjski, archidyec. lwowska. Parafią założył w r. 1468 Jan Chodorowski, dziedzic Ż. Do parafii należą Bujanów, Czerteż, Demnia Lachowiecka, Dubrawka, Izydorówka, Korczówka, Kotoryny, Krechów, Lachowice Podróźne i Zarzeczne, Lubsza, Lutynka, Łysków, Manasterzec, Marynki, Mazurówka, Mielnicz, Podbereże, Smuchów, Tarnawka i Włodzimirce. Kościół murowany. Par. gr. kat. w miejscu, dek. żurawieński, archidyec, lwowska. Do parafii naleźy Podbereże. Jest tu cerkiew p. w. św. Michała. Do dekan. żorawieńskiego należą parafie Bortniki, Bukaczowce, Czahrów, Czerniów, Czerteż, Dołha, Dubowica, Dubrowka, Holeszów, Hrehorów, Jajkowce, Kołokolin, Kozara, Lachowice Podróżne i Zarzeczne, Lubsza, Łuka, Manasterzec, Martynów Nowy, Mielnicz, Młyniska, Nowoszyny, Obłaźnica, Protessy, Siwka, Tomaszowce, Wiszniów, Włodzimirce i Żurów. Przy końcu w. siedzą tu Żurawińscy. Jeden z nich żonaty z Barbarą Herburtówną, siostrą kasztelana bieckiego, w walce z Tatarami na Bukowinie r. 1497 dostał się do niewoli i jako jeniec zmarł. Pozostała wdowa z dwoma synami poślubiła wdowca także, Stanisława Reja h. Oksza, przybysza z Małopolski, który po ożenieniu osiadł wraz z żoną w Żurawnie, majątku dzieci z pierwszego męża. Tu w sam mięsopustny wtorek 1505 r. przyszedł im na świat syn Mikołaj, głośny i zasłużony pisarz. Żurawno przeszło następnie w posiadanie młodych Żurawińskich Stanisława i Wilibrorda. Prawo miejskie dla Ż. otrzymali bracia Sebastyan i Franciszek z Chodorowstawu Żurawińscy r. 1563 od króla Zygmunta Augusta, ktory nadał osadzie prawo niemieckie, z wolnością na lat 12 od wszelkich podatków, wyjąwszy od nowego cła i czopowego, zaprowadził jarmarki na Zielone Św. i Narodzenie N. M. P. , targi zaś we wtorek. W dziejach pamiętnem jest Ż. waleczną obroną Jana IE i zawarciem pokoju w r. 1676. Dnia 19 września tegoż roku wyruszył król na czele 16000 rycerstwa z pod Zboisk koło Lwowa przeciw Szajtanowi baszy, który w tym czasie posunął się od Buczacza pod Halicz. Dnia 21 przeszedł król Dniestr o 6 mil w tym kierunku od Lwowa oddalony, 20 stanął obozem pod Żydaczowem, a 23 pod Źurawnem, w miejscu prawdopodobnie naprzód już ku temu opatrzonem. Jako król musiał Sobieski według konstytucyi zrzec się naczelnego dowództwa na rzecz hetmanów; ale ci oddali królowi kierownictwo, przerażeni wielkością niebezpieczeństwa. Losy całej Polski spoczywały w rękach króla, zależały od jednej bitwy. Rozpoczęła się ta straszna gra dnia 25 września. Czerń tureckotatarska zalała całą równinę żurawińską pomiędzy Dniestrem a Świcą, zionąc ogniem z 80 dział na szaniec polski. Rycerstwo, wycieńczone codziennemi wycieczkami, upadało na siłach i straciło odwagę; królowa zwoływała na gwałt pospolite ruszenie; poseł francuski zabiegał o pokój, myśląc, że tym tylko uratuje Sobieskiego; cała Polska drżała i wszyscy już prawie ostatnią ruinę Rzpltej tuszyli. Tylko król nie stracił ani na chwilę wiary w swoją szczęśliwą gwiadę, a do najukochańszej Marysienki pisał z takim spokojem, jak gdyby był obojętnym widzem, Nic piękniejszego od ich obozu. Miliony Żurawno Żurawlinka Żurbińce namiotów, a trzeba przyznać, że armia jest wielka, piękna i wyćwiczona. Gdy w nocy zapała ognie, jest na co patrzeć. Właśnie tak bywa grób z lamp zrobiony w Wielki piątek u Bernardynów. Dnia jednego 48funtowa kula zwaliła namiot królewski. Całe wojsko z hetmanem Jabłonowskim na czele prosiło króla, aby dozwolił rozbić swój namiot opodal od armatnich strzałów, ale Sobieski nie zezwolił, żeby nie dawać złego przykładu. Szajtan, myśląc, że mu łaskę wyświadczy, przysłał agę z oznajmieniem, że za przyjęcie traktatu buczackiego ustąpi z Polski; Sobieski zagroził adze szubienicą, gdyby się poważył raz jeszcze tak go znieważyć. Jak zwątpię o obronie mówił to mi pozwolicie wyjść za strumień i zginąć z orężem w ręku. Ale nie zwątpił, lecz przeciwnie po 20dniowych zapasach Turcy znękani, upokorzeni, zdumieni, ofiarowali pokój. Dnia 14 października pisał Jan III do królowej z obozu Armistice przed wieczorem stanęło. Widzę, że szczerze korzystają z przyjaźni naszej i pokoju sobie życzą, mając dobrą o nas estymę. I taki zwykł bywać najlepszy pokój i traktat, gdy się jeden z drugim wprzód dobrze sprobuje. Ostatnia była próba z Wielkiemi bombami i granatami, ważne po 80 i więcej funtów. Ale za łaską Bożą wcale nic nam nie szkodziły. Główne punkta układu są te wrócenie jasyru, który pobrali tej kampanii; danie wojsk tureckich i tatarskich na każdego nieprzyjaciela na każdą naszą rekwizycją; wrócenie Grobu św. katolikom naszym; zabronienie zagonów tatarskich w ziemię naszą. Ukrainy wielką nam część ustępują i gdziekolwiek tylko prezydya są nasze. Na ostatek życzą, aby posłać posła do Porty, który, przerzekają, że nam wszystko sprawi, czegokolwiek tylko potrzebować będziemy. Pokój żurawiński podpisano dnia 17 października. Tegoż dnia zwiedził król baterye tureckie, pozwoliwszy Szajtanowi baszy przypatrzyć się obozowi polskiemu. Nazajutrz w niedzielę król na czele kilku chorągwi jazdy i kilku pułków piechoty wyszedł naprzód o pół mili nad brzegi Świcy, aby odebrać z rąk Turków jeńców chrześcian, w liczbie 12000. Nakoniec król poświęciwszy poniedziałek i wtorek niektórym ważnym sprawom i otrzymawszy wiadomość o obiorze papieża, przeprowadził wojsko przez Dniestr o pół mili na wzgórze, gdzie nazajutrz we środę dnia 21 października odprawiono nabożeństwo z kazaniem o pokoju i o szczęśliwym obiorze Papieża i odśpiewano Te Deum przy odgłosach potrójnej salwy wszystkiej strzelby ręcznej i wszystkich dział ob. Tatomir Ślady Jana III w kraju naszym, Lwów, 1883, str, 102. Żurawińska r. 1676. Pod 200le tnią rocznicę napisał Fr. Kl. uczycki. Kraków, 1876. Obóz Sobieskiego pod Ż. miał stać na tem miejscu, gdzie nowszemi czasy założył A. Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 167 Żebrowski Adamówkę, przysiołek gminy Podbereże. Potrzebę żurawińską przypominają dzisiaj na miejscu dwa pomniki, jeden wśród równiny, na dosyć wysokim nasypie, drugi w ogrodzie dworskim. O pierwszym, który jest dawniejszy, przechowuje ludność podanie, że na miejscu, gdzie on się obecnie znajduje, miał król Jan, zawierając ugodę z Turkami, złożyć swój oręż, w sąsiedniej zaś chacie, której ślad widoczny był jeszcze do niedawna, podpisał traktat. Na podstawie tego pomnika umieszczone są następujące napisy Pomnik wzniesiony na pamiątkę zwycięzkiej bitwy Polaków pod dowództwem króla Jana III Sobieskiego przeciw Turkom i Tatarom na tych polach stoczonej dnia 29 września 1676 r. . Po stronie przeciwnej Potomni, pamiętni bohaterskich czynów swych przodków, pomnik ten odnowili w 1772 roku Rysunek pomnika podał Łoski w dziele Jan Sobieski i jego rodzina. Warsz. , 1883, str. 101. Strzecha, Lwów, 1878, str. 474. Lu. Dz. Żurawskie, jezioro, w dobrach Świniary nad Wisłą, w pow. sandomierskim, gm. Łoniów. Ma 15 mr. obszaru. Żurawy 1. wś, pow. czerykowski, gm. Mchinicze, ma 41 dm. , 320 mk. 2. Z. , pow. słucki, ob. Żurawie. 3. Ż. , wś, pow. oszmiański, w 1 okr, pol, gm. Polany o 6 w. , okr. wiejski Suchodoły, o 11 w. od Oszmiany, 4 dm. , 16 mk. katol. w 1865 r. 12 dusz rewiz. ; należała do dóbr Bojary, Błażewiczów, 4. Ż. , zaśc. , pow. dryssieński, gm. Sarya, par. Rosica, ma 67 1 2 dzies. Żurbin, wś, pow. klimowicki, gm. Biełynkowicze, ma 63 dm. , 391 mk. Żurbińce 1. wś nad rz. Rastawicą, pow. berdyczowski, w 3 okr. pol. , gm. Mecherzyńce Dębowe, par. katol. Bieliłówka o 6 w. , odl. o 35 w. od Berdyczowa, ma 756 mk. W 1741 r. było tu 30 sadyb, w 1863 r. 560 mk. Posiada cerkiew p. w. św. Jana Bogosłowa, z drzewa wzniesioną w 1772 r. , na miejsce dawniejszej, istniejącej od 1732 r. , i uposażoną 43 dzies. W cerkwi znajduje się obraz Bogarodzicy, uważany przez lud za cudowny. Do par. prawosł. należy wś Pruszynka o 1 w. odl. . Przy cerkwi szkoła paroch. dla chłopców i dziewcząt od 1843 r. . W drugiej połowie zeszłego wieku Ż. z kilku sąsiedniemi wsiami przeszły w posiadanie rodziny Abramowiczów. W 1825 r. Joachim Burczak Abramowicz zapisał Ż. i Pruszynkę miejscowym włościanom na własność. 2. Z. , wś u źródeł Pustochy, dopł. Hujwy, pow. żytomierski, gm. Sołotwin, par. praw. Połowieck o 3 w. , o 34 w. od Żytomierza, o 8 w. od st. poczt. Reje, o 13 w. od Berdyczowa st. dr. żel. i par. katol. , ma 75 dm. , 579 mk. , cerkiew filialną p. w. Narodzenia N. M. P. , z drzewa wzniesioną w 1752 r. , uposażoną 43 dzies. ziemi. Własność Tereszczenki. Wś T. wspomniana 55 Żurawskie Żurawy Żurbin Żurawno Żurkówka Żurkowo Żurle Żuromin Żurbińska Buda Żurka jest w inwentarzu dóbr Tyszkiewiczów Łohojskich z 7 października 1593 r. , jako należąca do włości kodneńskiej. Osadzoną została przez ur. Antoniego Żurbińskiego, który osiedlił tu 6 włościan i nazwał wś od swego nazwiska. Żurbińska Buda, wś, pow. klimowicki, gm. Biełynkowicze, ma 41 dm. , 211 mk. , z których 16 zajmuje sie. Żurblis, łąka w pobliżu jeziora Wilkotupy, w dzisiejszym pow. poniewieskim. Na kępie al. ostrowie między rzekami Niewiażą i Poławeną, jeszcze w końcu XV i na początku XVI w. , włościanie odleglejsi od kościoła parafialnego w mku Remigoła, mieli zwyczaj schodzić się w dni świąteczne, jako w miejscu odludnem. Tam, w naprędce skleconej budowli al. kapliczce, odprawiali wspólne nabożeństwo, któremu i kapłan, za dozwoleniem biskupa częstokroć przewodniczył. Niektórzy z nich jednak wykradali I się do poblizkich gajów, gdzie odprawiali stare pogańskie obchody. Zawiadomiony o tem król Aleksander, z porady biskupa, Wojciecha Tabora, cały ten obszar ziemi, przywilejem w r. 1503 d. 7 września, nadał plebanii remigolskiej pod warunkiem zbudowania w pośród gaju nowego filialnego kościoła ob. Wizerunki i roztrząsania naukowe, 1840 r. , t. , str. 67, według Wizyty kościoła katedralnego w Wilnie z r. 1743. Żurby, grupa domów na obszarze dwor. Toporowa, w pow. brodzkim. Żurczyn, niem. Louisenheim, wś dwor. , pow. szubiński, ma sąd, urz. okr. w Szubinie, urz. st. cyw. i par. ew. w Rynarzewie, szkoły i pocztę w Turze, st. kol. żel. w Bydgoszczy, par. katol. w Samoklęskach. Obszaru 856 ha, 11 dym. , 136 dusz 39 ew. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 3896 mrk, Leży na praw. brzegu Noteci, na płn. Szubina, zach. płn. Rynarzewa, pod Samoklęskami. W r. 1327 leży pod Turem, ku mostowi Noteci, z prawem poboru opłaty. W r. 1523 siedzieli tu sołtysi, dający dziesięcinę do Samoklęsk. Kmiecie mieli mało roli, żyli z rybołówstwa. Z roli dawali po 3 gr. Żurejny, niem. Szioreinen, wś, pow. ostródzki, st. p. Żurka, słobódka nad Dniestrem, pow. bałcki, gm. Cybulówka, par. kat. Rybnica, obok wsi Żury par. prawosł. , ma 44 osad. Wś bezleśna, grunt górzysty. Należała do Grabowskich. Żurka, część wsi Kamesznicy, w pow. żywieckim. Żurki, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 33 w. od Poniewieża. Żurkiszki, dobra, pow. szawelski, w 1 okr. pol. , gm. Błagowieszczeńsk, o 53 w. od Szawel. Żurkówka, wś, pow. klimowicki, gm. Szumiacze, ma 8 dm. , 64 mk. Żurkowo, pow. dryssieński, ob. Swołna 4. Żurle, wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Rogowo, o 40 w. od Wiłkomierza. Orwidowie w Ż. i Benedyktowie mają 84 dzies. 9 lasu, 1 nieuż. , Sadownikowie 116 dzies. 18 lasu, 4 nieuż. , Skorulscy 36 dzies. 51 2 lasu, 8 nieuż. . Żurobice, wś i obręb leśny, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Siemiatycze, o 33 w. od Bielska, 947 dzies. ziemi włośc, 125 łąk i patw. , 32 nieuż. . Obręb leśny skarbowy ma 1594 dzies. lasu, Żuromin 1. niekiedy Żeromin, osada miej ska nad rozległem błotem, przez które przepły wa rzka Przylepnica, pow. sierpecki, gm. Żeromin, par. Lubowidz, odl. 32 w. od Sierpca, o 11 w. na płn. od Bieżunia, posiada kościół poklasztorny, filialny, synagogę, szkołę początkową, urząd gminny, kasę wkładowozaliczkową, przy tułek dla ubogich, browar, garbarnią, dwie ole jarnie, pięć wiatraków, 182 dm. , 2614 mk. , 1930 mr. obszaru. W r. 1827 było 110 dm. , 1332 mk. ; 1864 r. było 154 dm. 7 murow. , 2257 mk. 568 żyd. . W r. 1578 wś Żeromino, w par. Lubowidz, miała w 5 działach 12 łan. km. , 8 zagr. bez roli, 1 rzem. Paw. , Maz. , 55, 56. Zdaje się, że w XVII wraz z Bieżuniem w posiadanie Działyńskich a następnie w posagu za Anną Działyńską, wojewodzianką chełmińską, w posiadanie Michała Za moyskiego, wojew. lubelskiego. Syn tegoż, gło śny z rozumu i zasług Andrzej Zamoyski ur. w Bieźuniu r. 1716, zamienił Ż. na miasto w r. 1765 i uzyskał potwierdzenie tej erekcyi od Sta nisława Augusta w r. 1767. Już w r. 1708 za słynał tu z cudów obraz M. Boskiej, istniał więc jakiś kościołek. W r. 1715 osiedli tu jezuici, którzy zarządzali kościołem i prowadzili szkołę początkową. Zaczęli oni stawiać nowy kościół murowany, gdy zniesienie zgromadzenia tego przerwało budowę. Dla obsługi kościoła i szkoły Zamoyski sprowadził reformatów r. 1778 a budowę nowego kościoła ukończył r. 1786. W r. 1794 pożar zniszczył całą osadę. Za księ stwa warszawskiego szkoła początkowa zamie nioną została na podwydziałową a w r. 1824 na wydziałową. Zamkniętą była w r. 1831. Ko ściół tutejszy jest budowlą sklepioną, o trzech nawach, z dość wysoką wieżą. Wewnątrz ma 7 ołtarzy, w wielkim słynący z cudów obraz N. P. Maryi. Ż. gmina, należy do sądu gm, w Bieżuniu, liczy 532 dm. , 6288 mk. i 15255 mr. obszaru, z czego 10205 mr. należy do wło ścian. Śród stałej ludności jest 31 praw. , 6 prot. i 1059 żydów. W skład gm. wchodzą Chamsk, Dębsk, Franciszkowo, Kluczewo, Kosiewo, Krukowiec, Kruszewo, Maryanki, Młudzyń, Olszewo, Wólka Kluczewska, Zalipie, Żuromin. 2. Ż, ob. Żurominek. Br. Ch. Żuromin, niem. Zurromin, wś nad jez. Raduńskiem, wzn. 554 st. npm. , pow. kartuski, odl. 31 2 mili od Kartuz, st. poczt, Klukowa Huta, Żurobice Żurawskie Żurki Żurkiszki Żurblis Żurby Żurczyn Żurejny Żurbińska Buda par. kat. Stężyca; 655 ha 523 roli or. , 5 łąk, 52 lasu; r. 1885 razem z wyb. Rygą. 24 dm. , 31 dym. , 197 mk. , 186 kat. , 11 ew. Za czasów krzyżackich należała do wójtowstwa mirachowskiego i rządziła się prawem polskiem. Według taryfy z r. 1648, gdzie płacono pobór podwójny a akcyzę potrójną, płacił tu p. Jan Żuromski od włók folw. , 2 ogrod. 2 fl. 16 gr. , Andrzej Żuromski od 3 włok folw. , 1 ogrod. 3 fl. 8 gr. , Lubiatowski od 1 wł. folw. i ogr. 1 fl. 8 gr. ob. Roczn. T. P. N. w Poznaniu, 1871, str. 193. Według taryfy na symplę z r. 1717 płacili tu Żuromski 12 gr. , Żuromska wdowa 16 gr. , Marcin Lewiński 10 gr. , Michał Czarnowski 10 gr. ob. Cod. Belnensis w Pelplinie, str. 97. Wizyta Rozdrażewskiego z r. 1583 wykazuje tu działy curiae, z każdego pobierał prob. po l0. gr. str. 22. Kś. Fr. Żurominek, dawniej Żuromin Kapitulny i Żeromino, wś i fol, pow. mławski, gm. Stupsk, par. Żurominek, odl. 12 w. od Mławy, posiada kościół par. drewniany, sąd gm. okr. III, karcz mę, 44 dm. , 395 mk. , 1363 mr. W r. 1827 by ło 19 dm. , 199 mk. Fol. Ż. Kapitulny, r. 1872 oddzielony od dóbr rządowych Mława, rozl. mr. 673 gr. or. i ogr. mr. 394, łąk mr. 28, pastw. mr. 76, lasu mr, 143, nieuż. mr. 15, obszar sporny mr. 18; bud. mur. 6, drew. 3. Wś ma 684 mr. W r. 1578 we wsi Zeromino Capituli płacono od 23 łan. km. , 7 zagr. z rolą, 1 rzem. Paw. , Maz. , 60. Parafia istniała tu już w XVI w. Obecny kościół zbudował r. 1754 pleban Jó zef Bońkowski. Wieś była widocznie własno ścią kapituły płockiej. Ż. Kapitulny, par. , dek. mławski, 1800 dusz. Br. Ch. Żuromia, rzeczka, w pow. borysowskim, wy pływa z lasów niedaleko wsi Makowie, i ubiegł szy w kierunku płd. około 14 w. , przy wsi Zamieżany uchodzi do rz. Mieżanki al. Bołotnicy. Nad rzką Ź. leży największa wś w pow. bory sowskim, Łosznica. T. S. Żurów, miasteczko, pow. rohatyński, 18 klm. na płd. zach. od Rohatyna, 15 klm. na płn. zach. od sądu pow. w Bursztynie, 8 Mm. na płn. zach. od urz. poczt. w Bukaczowcach. Na płn. zach. leży Hrehorów, na płn. Podmichałowce i Wasiuczyn, na wsch. Kołokolin, na płd. Czerniów, na płd. zach. Wiszniów. Środkiem obszaru płynie Świrz, dopływ Dniestru. W dolinie rzki leżą zabudowania miejskie; na zach. od nich Teodorówka. Druga część miasteczka Żurów leży o 9 klm. na płd. zach. od Żurowa część I, i sąsiaduje na zach. z Holeszowem, na płn. z Mołodyńcami, na wsch. z Wiszniowem, na płd. z Żurawnem w pow. żydaczowskim. Własn. więk. ma roli or. 565, łąk i ogr. 440, pastw. 64, lasu 1777 mr. ; wł. mn. roli or. 377, łąk i ogr. 315, pastw. 12 mr. W r. 1880 było 108 dm. , 723 mk. w miasteczku, 15 dm. , 90 mk, na obsz. dwor. , a mianowicie 10 dm. , 64 mk. w Żurowie część I a 5 dm. , 26 mk. w Żurowie cz. II 349 gr. kat. , 260 rz. kat. , 202 izr. , 2 inn. wyzn. ; 479, 334 Rus. . Parafia rz. kat. w miejscu, dek. doliński, archidyec. przemyska. Par. założył w r. 1621 Mikołaj Daniłowicz. Do par. należą Bortniki, Czeremchów, Hrehorów, Jawcze, Józefówka, Kołokolin, Łukowice, Oskrzesińce, Ostrów, Podmichałowce, Wasiuczyn z Olchową i Wierzbica. Kościół parafialny murowany, konsekrowany w r. 1774 p. w. św. Stanisława. Par. gr. kat. w miejscu, dek. żurawieński. Do par. należą Podmichałowce, Cerkiew par. p. w. św. Dymitra. Jest tu szkoła 1klas. , kasa poż. gm. z kapit. 3221 złr. i gorzelnia. Łaciński kościół par. , pierwotnie ostrołukowy założony został przed r. 1568 przez przodka Daniłowiczów, spustoszony przez pożar, odnowiony i uposażony został r. 1668 przez Mikołaja Daniłowicza według podania inwentarza tegoż kościoła. Napis zaś nad drzwiami pobocznemi umieszczony opiewa Daniłowicz, Regni Poloniae Supremus Thesaurarius, hujus sancti fundator hanc ecclesiam erexit A. D. 1621 d. 15 Septembris Roku 1816 kościół ten zamknięto z powodu ruiny. Odrestaurowali go Bartłomiej Małuja, dzierżawca dóbr, i proboszcz Antoni Tarnawski. Sklepienie w presbiteryum gotyckie, w nawie dawne sklepienie zdjęte i zaszalowane deskami płasko. Szkarpy z cegły podpierają całą budowę, szczególnie od wejścia, nad którem wznosi się wysoka wieża. Wnętrze kościoła mieści w presbiteryum ołtarz pięknej rzeźbiarskiej roboty, a w nawie dwa ołtarze, z których jeden dla nabożeństwa grec, obrządku. W presbiteryum po lewej stronie od głównego ołtarza, naprzeciw drzwi prowadzących do zakrystyi, umieszczony jest w ścianie piękny pomnik, przedstawiający matronę w zawiciu i w stroju z wieku XVI, postać naturalnej wielkości, w pozycyi leżącej, z głową ku nawie zwróconą, wykuta z alabastru, w tej okolicy często spotykanego. Tablica z napisem została przy restauracyi kościoła zatracona. Według inwentarza ma to być nagrobek Konstancyi Daniłowicżowej. Była ona starościanką parczewską, wdową po Małachowskim, staroście smotryckim, następnie trzecią żoną Jana Potockiego, podstolego kijowskiego. Żyła w drugiej połowie XVII w. Z małżeństwa Jana Potockiego z Konstancyą Daniłowiczową pochodził syn Teodor, ożeniony z córką Sapiehy, kanclerza w. ks. litewskiego. Portret olejno malowany na płótnie Jana Potockiego zawieszonym jest na przeciwległej od grobowca ścianie ob. Pomnik Konstancyi Daniłowiczównej w kościele obrz. łacin, w Żurowie. Podał Dr. J. Szaraniewicz. Przegląd areheol. , Lwów, 1882, str. 22. Miasteczko Ż. , niegdyś Dżurów zwane, założył na mocy przywileju Zygmunta I, Michał Daniłłowicz r. 1510, i odtąd pisali się Daniłowi Żurominek Żuromia Żurów Żurowinka Żurowiska Żurominek Żury z Żurowa. Z rodu tego pochodziła matka Jana Sobieskiego, Teofila, córka Jana Daniłowicza, wojewody ruskiego. Lu. Dz. Żurów, kol. należąca do Huty, w pow, odolanowskim, ma urz. okr. i st. cyw. , pocztę, pa rafie i sąd okr. w Odolanowie, st. kol. żel. w Ostrowie, szkoły w Hucie; 5 dym. , 28 dusz. Żurowa, wś, w pow. jasielskim, nad poto kiem, dopł. Olszynki, uchodzącej pod Siepietnicą do Ropy 2 lew. brzegu, 4 1 klm. na płn. zach. od Ołpin, wzn. 300 mt. npm. Posiada kapelanią rz. kat. i szkołę. Zabudowania w doli nie, ściśniętej od zachodu i wschodu przez nie wielkie lesiste wzgórza. Liczy 169 dm. i mk. 526 męż. , 536 kob. rz. kat. Pos. tabular na Aleks. Radeckiego ma 865 mr. , w tem 645 mr. lasu; pos. mn. 805 mr. W XVI w. Pawiń. , Małop. , 117 należała Ż. do starostwa bieckiego a w 1381 dzierżawił ja Zygmunt Żurowski, któ ry płacił od 3 łan. km. , 2 zagr. bez roli, 2 kom. z bydł. , 4 kom. bez bydła i 3 rzem. Należała do par. w Ołpinach. Po r. 1772 została Ż. wcielo ną do dóbr kameralnych i w r. 1794 zbudował rząd kościół i utworzył kapelanią. Później sprzedano wieś dzisiejszym właścicielom. Ź. graniczy na płd. z Ołpinami, na zach. z Jodłówką, na wschód z Swoszową a na płn. z Rygli cami. Mac. ŻurowaMogiła, uroczysko, pow. ihumeń ski, w gm. Citwa, na obszarze dóbr Rusakowicze, przy gośc. pomiędzy Rusakowiczami i folw. Krystynpol. Jest to dość znaczny kopiec, na którym wyrasta olbrzymia sosna. Podanie ludo we mówi, że niegdyś panował pomór na bydło w sąsiedniej wsi Ozieryczyn i według przesądu włościanin ozierycki, niejaki Żur, przywiozłszy padłą sztukę na granicę Rusakowicz, chciał ją tam zakopać w chęci ratowania swej wsi i na prowadzenia pomoru na sąsiadów. Włościanie rusakowiccy ostrzeżeni wcześnie, czatowali na niego i gdy Żur przybył, zakopali go żywcem razem z koniem i przywiezionem bydlęciem, a nad tą mogiłą usypali kopiec. A. Jel. Żurowiany, wś, pow. szawelski, gm. Janiszki, o 51 w. od Szawel. Żurowice, ob. Żurawica i Żu Żurowice, ob. Żyrowice. Żurowicze 1. pow, ihumeński, ob. Żurówka. 2. Z. , wś, pow. oszmiański, w 2 okr. pol. , gm. Połoczany o 6 w. , okr. wiejski Litwa, o 63 w. od Oszmiany, 14 dm. , 79 mk. prawosł. i 84 katol. w 1865 r. 58 dusz rewiz. w części należącej do dóbr Rączko, Wagnerów, i 23 dusz w części należącej do dóbr skarbowych Borzdyń. Żurowiczki Długie z Kamienicą i Zalesiem, wś, w pow. jarosławskim, nad rz. Mleczką, 5 klm. na płd. wschód od Przeworska, składa się z trzech grup domów Żurowiczki 100 dm. , Kamienica 50 dm. i Zalesie 50 dm. . Obszar tabularny ma 12 dm. W ogóle liczy gmina 197 dm. i 1043 mk. 532 męż. , 511 kob. , 997 rz. kat. , 8 gr. kat. i 36 Izrael. Posiadłość tabular na Włodz, hr. Dzieduszyckiego ma obszaru 1170 mr. ; pos. mn. 766 mr. Par. rz. katol. w Przeworsku. Graniczy na płn. z Maćkówką, na zach. z Urzejowicami, na płd. z Krzeczowicami i Łapajówką, na wsch. z Ożańskiem. Por. Żurawice, Mac. Żurowinka, wś, pow. witebski, własność Chomentowskich, 121 dzies. ; attyn. Utwy bar. Engelharda. Żurowiska, jezioro, w pow. kartuskim, ob. Raduńskie jeziora. Żurówka al. Żurowicze, leśniczówka, pow. ihumeński, w 4 okr. pol. puchowickim, gm. Omelno, o 103 w. od Ihumenia. A. Jel. Żurowo al. Żuraw, dawniej Parlin, niem. Surawermuehle, os. młyn. , pow. świecki, st. p. i par. kat. Gruczno; 27 ha 24 roli orn. , 1 lasu; 1885 r. 1 dm. , 4 mk. kat. , 5 ew. Według krzyżackich rejestrów czynszowych płacił młyn tutejszy. wówczas Parlinem zwany, 3 łaszty zboża. Podług taryfy na symplę z r. 1682 płaciło Ż. 10 groszy, do Gruczna dawało mesznego 2 miary mąki. Przed r. 1565 wydał Jerzy Konopacki młyn ten Maciejowi Żernickiemu w dzierżawę, r. 1658 posiadał go Walenty Laskowski; r. 1702 sędzia ziemski Franciszek Pawłowski z tym obowiązkiem, że młynarz dostawiał do zamku świeckiego 2 łaszty żyta. Obecnie posiada go August Hardtke. Kś. Fr. Zurowy, wś, pow. sieński, gm. Obczuha, ma 20 dm. , 178 mk. Żurul, ob. Szurul. Żury 1. wś, pow. władysławowski, gm. Szyłgale, par. Słowiki, odl. od Władysławowa 25 w. , leży przy granicy od Prus, ma 52 dm. , 437 mk. , 49 os. , 1486 mr. Wchodziła w skład dóbr. Kidule. W 1827 r. było 41 dm. , 306 mk. 2. Z. , wś nad jeziorem t. n. , pow. wyłkowyski, gm. Pojeziory, par. Szumsk, odl. od Wyłkowyszek 25 w. , posiada szkołę początkową, 34 dm. , 247 mk. W 1827 r. było 13 dm. , 116 mk. , par. Wyłkowyszki. 3. Ż. Sadkowo, ob. Sadkowo 3. Żury 1. wś, pow. szawelski, gm. Żagory, o 53 w. od Szawel. 2. Ż. , dwór, tamże, o 63 w. od Szawel. 3. Ż. , zaśc, tamże, o 57 w. od Szawel. 4. Ż. , wś, pow. wiłkomierski, w 4 okr. pol. , gm. Owanty. Izraelita Gordon ma tu 20 dzies. 1 lasu, 4 1 2 nieuż. . 5. Ż. , zaśc. poradziwiłowski, pow. miński, w 1 okr. pol. , gm. Samochwałowicze, o 2 w. od st. Fanipol dr. żel. mosk. brzeskiej a 23 w. od Mińska, ma 4 osady; grunta szczerkowe, lekko faliste, miejscowość małoleśna. Oddawna siedziała tu szlachecka rodzina Rachańskich. 6. Z. , wś, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty o 5 w. , okr. wiejski Leoniszki, o 55 w, od Wilna, 6 dm. , 44 mk. Żurul Żurowo Żurówka Żurów Żurowa Żurowiany Żurowice Żurowicze Żurowiczki Żusiny Żurów Żurychy Żuryłowo Żuryn Żuryszki Żurżewicze Żurżówka Żurzyńce Żurzyniecka Żusinie Żusino Żutowty Żutowtyszki Żuwice Żuwinta kat. w 1865 r. 9 dusz rewiz. ; należała do dóbr Staszkuniszki Sokołowskich. 7. Ż. , fol i wś, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Malaty o 5 w. , okr. wiejski i dobra, ks. Giedrojciów, Widziniszki, odl. o 8 w. od Wilna. Fol. ma 1 dm. , 18 mk. 12 katol. , 6 machomet. , wś zaś 8 dm. , 71 mk. katol. w 1865 r. 24 dusz rewiz. . 8. Z. , pow. bałcki, ob. Żura. Żurychy, wś, pow. wilejski, w 2 okr. pol. , gm. Kurzeniec o 7 w. , okr. wiejski Żurychy, o 14 w. od Wilejki, 22 dm. , 238 mk. w 1865 r. 99 dusz rewiz. ; należała do dóbr Lubańskich Lubań. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Ż. i Zimodry oraz dwór Czebotary, w ogóle 123 dusz rewiż. włościan uwłaszczonych. Żuryłowo, fol. , pow. lucyński, własność Popowych, 206 dzies. Żuryn, chutor, pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Broże, o 28 w. od Bobrujska. Żuryn al. Żureń, Curyn, wś i dobra nad Prutem, pow. czerniowiecki, posiada cerkiew paraf. nieunicką, urząd poczt. , komorę celna, 843 mk. Obszar większej własności należał do Mukulego. Ob. Mamornica, Żuryszki 1. dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 108 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Ż. , dwór, pow. szawelski, gm. Ligumj, o 22 w. od Szawel. Żurżewicze, w dokum. Żarżewicze, Żurzów, wś nad rzką, Rostasią, dopł. Uborci, pow. owrucki, gm. Jurowa o 12 w. , odl. o 100 w. od Owrucza st. poczt. i tyleż od st. dr. żel. Sarny, ma 47 dm. , 238 mk. , cerkiew paraf. , młyn wodny. Cerkiew p. w. Zmartwychwstania J. Chr. , niewiadomej erekcyi, wzniesiona z drzewa, na murowanym fundamencie, uposażona jest 50 dzies. ziemi. Cerkwie filialne w Jurowej p. w. Przemienienia Pańskiego i w Wojtkiewiczach o 12 w. , p. w. św. Michała Arch. W całej parafii 169 dm. , 1354 mk. Wś ta należała pierwotnei do włości hospodarskiej olewskiej, od której oderwana do monasteru pieczerskiego. Następnie przywilejem Augusta, nadana stolnikowi mozyrskiemu Aleksadrowi na Olewsku Niemiryczowi, należała potem do klucza białosorockiego dóbr metropolitów unickich kijowskich. J. Krz. Żurżówka 1. mylnie Dżurdzówka, wś nad rz. Uszycą, pow. uszycki, okr. pol. Wierzbowiec, gm. Kapuściany, par. praw. Hlibów Hlebów, katol. Wońkowce, odl. o 16 w. od Uszycy a 48 od st. dr. żel. Derażnia, ma 100 osad, 395 mk. Największe w całej guberni pokłady fosforytów. Należy do Hlibowa, dawniej Zieleniewskich, obecnie Putiatina. 2. Ż. Chreptyjowska, wś nad rzką Surzówką Daniłówką, dopł. Dniestru, pow. uszycki, okr. pol. Żwańczyk, gm. Kalus, par. praw. Chreptyjów, katol. Sokólec, ma 91 osad, 449 dzies. ziemi. Należy do Chreptyjowa, dawniej Sobańskich. Dr. M. Żurzyńce, wś u źródeł ruczaju uchodzącego 10 w. poniżej pod mstkiem Łysianką do Tykicza Gniłego, pow. zwinogródzki, w 3 okr. pol. , gm. Żurzyńce, odl. o 25 w. od Zwinogródki, ma 1315 mk. W 1741 r. było tu 50 sadyb a w 1863 r. podług Pochilewicza 1800 mk. Posiada cer kiew p. w. Narodzenia N. M. P. , z muru wznie sioną w 1832 r. przez dziedzica wsi Protopopowa i uposażoną 35 dzies. Poprzednio była tu cerkiew drewniana, fundowana w 1730 r. Do par. należą wsi Żurzyniecka Buda i Huta odl. o 2 w. . Miejscowość lesista i górzysta. Wła sność Protopopowych, do których w Ż. , Żurzynieckiej Budzie i Hucie przed uwłaszczeniem włościan należało 6757 dzies. Gmina obejmuje 7 miejscowości, ma 1130 dm. , 10150 mk. , 11933 dzies. ziemi 5501 włościańskiej, 6207 dwor skiej, 225 cerkiewnej. W gminie znajduje się cukrownia i 2 gorzelnie. J. Krz. Żurzyniecka Buda, wś, pow. zwinogródzki, w 3 okr. pol. , gm. i par. praw. Żurzyńce o 2 w. , odl. o 26 w. od Zwinogródki, ma 144 mk. Własność Protopopowych. Żurzyniecka Huta, wś, pow. zwinogródzki, w 3 okr. pol, gm. i par. praw. Żurzyńce o 2 w. , odl. o 27 w. od Zwinogródki, ma 320 mk. Własność Protopopowych. Żusinie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , o 30 w. od Nowoaleksandrowska. Żusino, wś włośc, pow. wileński, w 4 okr. pol. , gm. Bystrzyca o 12 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Rytenie, 37 dusz rewiz. Żusiny 1. wś włośc. nad rz. Kamionką, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , o 24 w. od Lidy, 6 dm. , 53 mk. 2. Ż. , wś włośc. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , o 30 w. od Święcian, ma 5 dm. , 45 mk. katol. Źuśle, jezioro, w pow. wileńskim, pod zaśc. Najdy. Żutowty 1. wś, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 41 w, od Szawel. 2. Ż, wś nad rz. Korcianką, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 65 w. od Telsz, 18 dm. , 277 mk. , młyn wodny 1859. Żutowtyszki Mieszki, dwór, pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Tryszki, własność Januszkiewiczów, 105 dzies. 2 nieuż. . Żuwice, wś włośc. nad potokiem Wołosta, pow. trocki, w 2 okr pol. , gm. Sumieliszki o 8 w. , okr. wiejski Windziule, o 21 w. od Trok, 7 dm. , 71 mk. katol. w 1865 r. 34 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Postrawie. Żuwinta, jezioro, w pow. maryampolskim, jedno z większych w tych stronach, długie 6 wiorst, szerokie do 2 w. , leży na płn. od jez. Simno, na płd. wschód od jez. Amalwa. Ma 7, 5 wiorst kwadr. obszaru, wedle innego obliczenia 650 mr. Głębokości sięga 36 st. Zajmowało dawniej zapewne znacznie większy obszar, wynoszący kilkadziesiąt wiorst kwadr. Obecnie są to rozległe błota, Żwagili Żużole Żwan Żużelje Żużlanka na płd. zach. , zachód, północ i płn. wschód, przez które przepływa rzeczka Dawina, łacząca jez. Ż. z jez. Amalwa. Brzeg zachodni błota wznies. 258 st. npm. Obszar ich wynosi do 20000 mr. Lasy pokrywająjce błota stanowią obręb winta al. Luliszki, wchodzący w skład leśnictwa maryampolskiego. Niegdyś należały do ekonomii olickiej. Br. Ch. Żuwinta, fol. , pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, par. Pokojnie, odl. od Maryampola na płn. wschód o 53 w. , ma 3 dm. , 29 mk. W r. 1890 fol. Ż. al. Nadróbki al. Zaścianek Pogiermoń, w r. 1873 oddzielony od dóbr Pogiermoń, rozl. mr. 379 gr. or. i ogr. mr. 289, łąk mr. 62, pastw. mr. 8, lasu mr. 16, nieuż. mr. 4; bud. drew. 5; płodozm. 9pol. Żuwinty, wś na płd. brzegu jez. Żuwinta, pow. kalwaryjski, gm. Krasna, par. Simno, odl. od Kalwaryi 30 w. , ma 43 dm. , 377 mk. W 1827 r. było 32 dm. , 246 mk. Niegdyś Ż. stanowiły klucz dóbr ekonomii olickiej. Żuwinty al. Żywinty, wś nad jeziorem t. nazwy, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Giełwany o 6 w. , o 69 w. od Wilna, 8 dm. , 98 mk. katol. w 1865 r. 36 dusz rewiz. ; należała do dóbr Tundziszki, Łukaszewiczów. Żużar, uroczysko, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Zbirogi, o 27 w. od Kobrynia, należy do dóbr Saki, Przyborów. Żużel, osada, pow. nowogradwołyński, gm. Emilczyn, własność Uwarowych; ob. Kuczaczyński futor. Żużel, wś, pow. sokalski, 21 klm. na płd. zach. od Sokala, tuż na płn. wsch. od sadu pow. i urz. poczt. w Bełzie. Na płn. leżą Cebłów i Bezejów, na wsch. Żabcze Murowane i Głuchów, na płd. Waniów i Góra, na płd. zach. Bełz, na płn. zach. Przemysłów. Wzdłuż granicy płd. płynie Sołokija, przez zach. część obszaru pot. Chruna, dopł. Sołokii. W jego dolinie leżą. zabudowania. Własn. więk. ma roli or. 414, łąk i ogr. 214, pastw. 15 mr. wł. mn. roli or. 922. łąk i ogr. 580, pastw. 86 mr. W r. 1890 było 189 dm. , 975 mk. w gm. , 11 dm. , 84 mk. na obsz. dwor. 891 gr. kat. , 144 rz. kat. , 24 izr. ; 869 Rus. , 190 Pol. . Par. rzym. kat. w Bełzie, gr. kat. w miejscu, dek. bełzki, dyec, przemyska. Do parafii należy Cebłów. We wsi jest cerkiew p. w. Zmartwychwstania. P. Na cmentarzu stoi kaplica. We wsi jest szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 6030 złr. Żużela, niem. Susen, ztąd Susy, os. , w pow. bydgoskim, ma urz. okr. , st. cyw. i parafie w Solcu Schulitz, tamże pocztę i st. kol. żel. na linii BydgoszczToruń, szkoły w Otorowie; 4 dym. , 16 dusz. Leży 5 staj na zach. płd. Solca, między Siedmiogórami a Makowiskami. Żużelica al. Żużelicz, szereg kurhanów, w pow. zwinogródzkim, między wsiami Palczykiem i Honczarychą. Żużelje, uroczysko, pow. słucki, około fol. KrasnyStaw, obecnie gm. Kłeck, wspomniane w dokumencie XVI wieku, w ówczesnym pow. kleckim ob. Piscew. kn. , str. 405. A. Jel. Żużgol, ob. Żudzgol. Żużlanka, ob. Żeżlanka. Żużole, wś, pow. wiłkomierski, w 2 okr. pol. , gm. Subocz. Włośc. Wala ma tu 18 dzies. 1 2 lasu, 1 1 2 nieuż. . Żwagili, ob. Żwaginy. Żwaginy u Buszyńskiego, w spisie miejscowości Żwagili, wś, pow. rossieński, gm. Aleksandrów, par. Andrzejów, o 101 w. od Rossień. Żwalsia, Żwałsia, Żwelsia, mylnie Zwelsa, rzeczka, w pow. telszewskim, lewy dopływ Minii, wypływa z błota leżącego między rzkami Andrzejewo i Retowo, uchodzi między Korcianką a Gorżdupis, o 6 w. powyżej mka Gorżdy. Przybiera od praw. brzegu strumień Trumpie. Żwałgokol, wś nad Wilią, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Griełwany o 9 w. , okr. wiejski i dobra Piłsudzkich Czabiszki, o 61 w. od Wilna, 5 dm. , 50 mk. katol. w 1865 r. 19 dusz rewiz. . Żwałsia, ob. Zwalsia. Żwan dawniej Dzwan al. Wierzbowa, urzęd. Werbowa, rzeka, w gub. podolskiej, lewy do pływ Dniestru. Na wierzchowinie zwana Howorką, płynie od Osłamowa na Howory i Żabińce w pow. uszyckim, od mstka Zamiechowa przybiera nazwę Zamiechówki, płynie na Słobódkę Murowaną, Słobódkę Szczerbowiecką, Szczerbowce, Bałabanówkę, Złotogórkę do mta Wierzbowca, od którego przybiera nazwę Wierzbowej Werbowej, mija wś Skazińce i od ujścia rzki Terebeży przybiera nazwę Żwanu, mija wsi Hałajkowce, Żwan i pod wsią Bernaszówką w pow. mohylowskim uchodzi do Dniestru. Płynie z płn. na południe na przestrzeni 50 w. Z do pływami odlewa trzy stawy. Od lewego brzegu przybiera rzkę Dożwę Bachtynkę i Terebeżę, płynącą od Koniszczewa. X. Żwan, dawniej Żwangród, wś nad rz. t. n. , dopł. Dniestru, pow. mohylowski, okr. pol. , par. katol. i sąd w Jaryszowie o 21 w. , gm. Chońkowce, odl. o 22 w. od st. Jurkowce dr. żel. ZmierzynkaNowosielica a 34 w. od Mohylewa. Ma 293 osad, 1829 mk. , 1516 dzies. ziemi włośc. , 79 cerkiewnej, 1304 dworskiej z Teklówką i Biernaszówką. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesiona w 1747 r. , z 1899 parafianami; gorzelnia założona w 1865 r. ; pokłady fosforytów. Osada istniała już w 1578 r. ; należała do Jazłowieckich. Następnie otrzymała prawa miejskie, jak widać z przywileju WładysławaIV z d. 20 kwietnia 1638 r. pragnąc aby nowozałożone miasto Żwangrod, w pow. latyczowskim, należące do rotmistrza naszego Michała Stanisławskiego, większego nabrało wzrostu, ustanawiamy jarmarki na św. Jerzy i św. Mi Żużelica Żużela Żuwinta Żuwinty Żużar Żużel Żwałgokol Żwalsia Żwałsia Żwaginy Żurychy Żwaniec Żuwinta Żwanek Żwańczyk Żwańczyczek chał podług kalendarza ruskiego. Wkrótce I nastąpiły długoletnie wojny z Kozakami, które zniszczyły zupełnie Podole i Żwan. Chociaż osada osiedlona byla znowu później, niewróciła już do praw miejskich. Taryfa z 1776 r. podaje we wsi Ż. 186 dym. , opłacających po 7 złp. podymnego. Około tego czasu wś należała do Katarzyny z Potockich Kossakowskiej, kaszt. kamienieckiej, a około 1820 r. była własnością, Stanisława Komara. Dziś własność Sulatyckich. Żwańczyczek al. Żwańczyk Mały, przysiołek nad rzką Żwańczykiem, dopł. Uszycy, pow. uszycki, okr. pol. i par. kat, Żwańczyk o 4 w. , gm. Łysiec, ma 35 dm. , 148 mk. Należy do klucza żwańczykowskiego. Żwańczyk 1. rzeczka, w pow. uszyckim, prawy dopływ Uszycy. Ma źródła pod mstkiem Żwańczykiem, między wsią. Pobojną i Łysiec, płynie z płn. na południe, mija przysiołek Żwań czyczek, Buńkuszów, Leśkowce, poniżej tej wsi zwraca się na wschód i pod wsią Krzywczanami, ubiegłszy 24 w. , ma ujście. 2. Ż. , ob. Żwaniec. X. M. O. Żwańczyk 1. mstko u źródeł rzki t. n. , pow. uszycki, okr. pol. Żwańczyk, gm. Łysiec, sąd Kitajgród, st. poczt. Dunajowce. Leży na obszernej płaszczyźnie, okrytej sadami, o 27 w. od Uszycy a 38 w. na wschód od Kamieńca, na trakcie między Sokólcem a Trybuchowką z jednej a Pobójną. i Czymbarówka z drugiej strony. Ma 436 dm. , 2310 mk. 368 żydów, zarząd okręgu policyjnego dla 5 gmin powiatu Gruszka, Kalus, Kitajgród, Kosikowce i Łysiec, cerkiew paraf. drewnianą, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , wzniesioną w 1791 r. i uposażoną 31 dzies. ziemi 2174 parafian, kościół par. katol. , dom modlitwy żydowski, gorzelnią, młyn wodny, obszerny dwór dziedzica, piękny ogród, 15 rzemieślników, 26 targów. Dawniej była tu garbarnia, huta szklana, fabryka kapeluszy i 4 jarmarki rocznie. Ziemi włośc, jest 1636 dzies. z Trybuchowką, dworskiej 3158 dzies. Do dóbr należy 6 folwarków Janówka al. Stary, Bielany, Czymbarówka, Dobrotowo i Pruskie, wioska Lipiny i dwa przysiołki Żwańczyczek i Trybuchowka. Gleba gliniasta i moczarowata, kamień wapienny i zdatny do murowania; lasy dobrze utrzymane. Kościół par. katol. , p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , z drzewa zbudowany w kształcie krzyża, niewiadomej erekcyi, w 1797 r. konsekrowany przez biskupa latyczowskiego ks. Michała Romana Sierakowskiego. Po prawej stronie kościoła, na cmentarzu, stoi kaplica murowana z ciosu, nad grobem Rajmunda Korsaka, poety t tu w 1817 r. , wzniesiona przez Jana Bohusza, z napisem na frontonie Pamięć cnotliwego wielu przeżyje; po lewej zaś stronie kościoła pomnik w kształcie kaplicy, nad grobem rodziny Chełmińskich, roboty Bertoliniego z Kamieńca, misternie wykonany. Parafia katol. , dekanatu uszyckiego, 1498 wiernych. W skład parafii, oprócz folw. i przysiołków składających dobra żwańczykowskie, wchodzą Grabowa, Huta Biała Kosikowiecka, Huta Czarna Słobódka Jackowiecka, Jackowce, Janczycha, Kruszanówka, Nefedowce, Jar Kruszanowiecki i Nefedowiecki, Przewrocie, Raczyńce z przysiołkami Galicyą i Łukaszowką i Szlak. Do 1796 r. , t. j. do czasu utworzenia parafii, Ż. należał do parafii sokoleckiej ks. dominikanów. Prawa miejskie otrzymał Ż. w 1797 r. Należał dawniej do Koniecpolskich, Humieckich, Rzewuskich a w 1780 r. przeszedł od Mierzejewskich do Kazimierza Lipińskiego, poczem syna jego Jana Nepomucena, kapitana wojsk pols. , następnie był w dożywociu Antoniny Bohuszowej, dziś Chełmińskich. 2. Ż. Mały, ob. Żwańczyczek. Dr. M. Żwanek, rzeczka, w pow. mohylowskim, le wy dopływ Terebieży, nastaje na gruntach wsi Michajłowiec, mija wś Krzywochirzyńce i, ubiegłszy z płn. na południe na przestrzeni prze szło 14 w. , poniżej tej wsi wpada do Terebieży. Ujściem swoim odgranicza pow. mohylowski od uszyckiego. X. M. O. Żiwangród, ob. Żwan. Żwaniec al. Żwańczyk, rzeka, w pow. kamie nieckim, lewy dopływ Dniestru. Na wierzcho winach Żwańczykiem zwany, ma źródła powyżej wsi Skotynian, płynie z płn. ku południowi, mi ja Skotyniany, Kutkowce, Zakupno, Iwachnowce, Demkowce, Świerzkowce, Teremkowce, Jurkowce, mstko Czemerowce, wś Bereżankę, Kuhajowce i od ujścia rzki Krasnopółki przybiera na zwę Żwaniec, pod którą przepływa pod wsią Poczapińce, mstkiem Lanckoroń, wsiami Draganówka, Kormilcze, Kociubijów, Krasnostawce, mstkiem Orynin, wsiami Rzepińce, Łobok, Kadyjowce, Burakówka, Laskowce, Rychty, psk. Morozówka, Somakówka, Kniahenin, Lastowce i pod mstkiem Żwańcem, ubiegłszy 84 w. , ma uj ście. Łoże jego skaliste, wody źródlane, bystre. Okolica nad Ż. położona należy do najwyższych w gub. podolskiej, do tak zwanych Toutrów, Tołdrów al. gór Miodoborskich. Od prawego brzegu Ż. przybiera Krasnopółkę, od lewego zaś Jampolczyk, Surżę i Olszankę. X. Zwaniec, w dokum. Zwaniec, Svanyecz, mstko na skalistymi brzegu Dniestru, przy ujściu do niego rzki Żwańczyka, pow. kamieniecki, okr. pol. Dołżek, gm. Hawryłowce o 3 w. , odl. o 18 w. na płd. zach. od Kamieńca a 4 w. od granicy austryjackiej, na przeciw m. Ataki w gub. bessarabskiej. Ma 559 dm. , 3756 mk, w tej liczbie 490 żydów w 1861 r. 270 dm. , 1319 mk. , cerkiew paraf. , kościół katol. paraf. , synagogę i 4 domy modl. żydowskie, aptekę, 3 młyny, urząd poczt. telegr. , dogodną przeprawę promową przez Dniestr, przystań obszerną, dość ożywiony handel, szczególniej materyałem leśnym. Drzewo sprowadza się głownie z Galicyi i wy Żwańczyczek prawia dalej do Majaku. Ż. prowadzi duży handel gontami; budują tu również galary. W mstku odbywają się targi co tydzień; jest tu 135 rzemieślników. Cerkiew paraf. , p. w. św. Trójcy, wzniesiona w 1782 r. , w miejsce spalonej podczas konfederacyi barskiej, uposażona jest 102 dzies. ziemi; 1396 parafian. Kościół par. katol. dawniej ormiański, p. w. Niepokalanego Pocz. N. M. P. , z muru wzniesiony w 1740 r. przez Wawrzyńca Lanckorońskiego, wykończony, przez Komara a przez arcyb. Tymanowicza konsekrowany, otoczony jest wysokim murem. Poprzedni kościół, p. w. św. Krzyża, był wzniesiony z drzewa w 1740 r. staraniem biskupa Kobielskiego, kosztem zaś Maryi Józefy, zony Augusta III. Kościół ten, podobnie jak cerkiew prawosł. i kościół ormiański, spłonął w czasie konfederacyi barskiej. Parafia katol, dekanatu kamienieckiego, ma 856 wiernych. Należy do niej mstko Ż. 278 i wsi Babszyn, Braha, Chodorowce, Hawryłowce, Hryńczuk, Isakowce, Kaweczyzna, Kizia, Kniahenin, Łastowce, Łaszkowice, Malinowce, Międzygórz, Ostrowczany, Ruda, Sokół ze Słobódka, Somakówka, Uście, Wietrzanka Słobódka Malinowiecka i Wojtkowce. W kościele znajduje się obraz św. Kajetana, sprowadzony z Zamościa, który jest przedmiotem szczególnego nabożeństwa. Miejscowość na której leży Ż. darował Władysław Jagiełło w 1431 r. rycerzowi Swyczkowi z Łęczyna. Była tu znaczna przestrzeń, rozciągała bowiem aż po Zbrucz, w górę zaś po obu brzegach rzki Źwańczyku. Oprócz mstka rozsiadło na niej kilka wsi okolicznych. Sam Ż. początkowo był małą wioską. Od spadkobierców Swyczki Ż. przeszedł do Teodora z Buczacza Jazłowieckiego, następnie zaś do Sroczyckich, możnej niegdyś na Podniestrzu rodziny, dziś zupełnie wygasłej. Sądząc z reg. poborczych władają tu oni od 1542 do 1583 r. , podają do poboru w 1566 i 1569 r. 6 łanów a w 1578 i 1583 r. 8 łanów i 1 rzemieśln. Jabłonowski, Wołyń i Podole, 198, 223, 303. Poprzednio wniesiono z Ź. pobór w 1530 r. od 3 pługów a w 1542 r. od 2 pługów tamże, str. 159. Ostatnia z rodu Sroczyckich ze Sroczyc b. Nowina, Anna, w końcu XVI w. wniosła Ż. w posagu Aleksandrowi Koniecpolskiemu, wwdzie sieradzkiemu. Należały wtedy do Z. Załucze, Kadyjowce i inne majętności koło Kamieńca. Walenty Kalinowski, generał ziem podolskich, wybudował tu pierwszy zamek obronny od napadów z Multan i Wołoszczyzny. Wkrótce potem Barbara Koniecpolska, siostra Walentego, wnosi Ź. , jako wiano, Janowi Lanckorońsikiemu, chorążemu podolskiemu. Następnie włada nim między 1620 i 1630 r. syn ich Stanisław, wwda ruski, i wtym czasie mieścina ta staje się głośną w historyi. W pochodzie przeciwko Turkom Chodkiewicz w 1621 r. zaczął w pobliżu Ż. stawiać most na początku sierpnia; wtem rozsiano fałszywą wieść w obozie, jakoby hetman rozkazał zburzyć miasto. Skory do rabunku obozowy motłoch, nietylko miasteczko lecz i kilka przyległych wsi złupił i zniósł ze szczętem. Królewicz Władysław przeprawił się tu 3 września do wojska stojącego pod Chocimem, a 13 października, po zawarciu pokoju, wojsko wypoczywało ze zwłokami Chodkiewicza. Stanisław Lanckoroński, kaszt. halicki, starał się o podźwignięcie zniszczonego miasteczka, i w tym celu wyrobił od Władysława przywilej w 1646 r. , którym obdarza miasto prawem magdeburskiem, nadaje magistratowi pieczęć z herbem niewyrażono jakim, ustanawia targ w poniedziałek i 4 jarmarki, pozwalając przybywać na nie wszelkiego wyznania i stanu ludziom. Jan Kazimierz chcąc pomścić się na Kozakach za klęskę poniesioną pod Batohem i przeciąć drogę Chmielnickiemu, spieszącemu na pomoc synowi do Mołdawii, stanął tu obozem w jesieni 1653 r. z 30000 wojskiem. Król zajął zameczek, pod wsią Braha, naprzeciw Chocima, założono obóz wojsk królewskich; do dziś widać potężne okopy ziemne, usypane w tym czasie. Chmielnicki dowiedziawszy się o śmierci syna w Suczawie, zatrzymał się na polach Derebczyńskich; sam zajął Husiatyn i otoczył króla. Głód, mrozy, niezgody niszczyły zastępy polskie, odpierające ciągłe napady nieprzyjaciół, przerywających dostawę żywności. Wszystkie te okoliczności zmusiły króla do zawarcia ugody najprzód z Tatarami d. 16 grudnia, mocą której zapewniono im wypłatę 100000 czer. zł. wprzeciągu 6 miesięcy, a następnie i z Kozakami, którym zapewniono dotrzymanie paktów Zborowskich. Wkrótce nowa burza zawisła nad Podolem. Na początku sierpnia 1672 r. Mahomet IV, idąc pod Kamieniec, przeprawił się w Ż. na brzeg polski; załoga oddała bez wystrzału zamek, który osadzony został oddziałem janczarów, 300 konnych i 150 ludzi wybranych pod dowództwem kajmakana Przeździecki, Podole, Wołyń, Ukraina. W rok potem d. 9, 10 i 11 listopada 1673 r. stoczono sławne boje chocimskie, przyczem zameczek żwaniecki, służący za więzienie stanu dla Polaków, z rozkazu Sobieskiego został zburzony. Sobieski pospieszył po koronę i dopiero w 1684 r. , zajęty myślą zawojowania Multan, stanął pod Z. i kazał most rzucać, Z powodu jednak wezbranej rzeki, przebył ją dopiero w następnym roku. W 1688 r. Stanisław Jabłonowski, hetman w. kor. , połączywszy się przy końcu lipca z Kazimierzem Sapiehą, hetm. w. lit. , uszykował pod Ż. wojsko do boju i w takim porządku zmierzał pod Kamieniec, opędzając się przemagającej liczbie Tatarów. Zwrócone w 1699 r. przez Turków Podole zaczęło się zaludniać, w Ż. osiedlili się Ormianie, którzy ożywili handel i przemysł, ale trwało to niedługo, podczas bowiem konfederacyi barskiej miasto zniszczone zostało Żwelsia Żwejpucie Żwegie Żważna Żwigany Żwigi Żwigżda Żwiki Żwikiele Żwilgi Żwiłbucie Żwerbłowszczyzna Żwelsiany Żwieliszki do szczętu. Trzej bracia Pułascy z oddziałem konfederatów zajęli zameczek wraz z drugą, forteczką. Okopami, przyczem spalili wszystkie ota czające budynki wraz z kościołami, naciskani Jednak przez wojska nieprzyjacielskie musieli ustąpić. Nadomiar nieszczęścia Turcy d. 9 maja 1769 r. wpadli z sąsiedniego Chocima, zrabowa li i spalili do reszty miasteczko, zamordowali ks. Gruźeckiego i do 1000 ludzi w okolicznych wsiach, przybycie dopiero wojsk ruskich położy ło koniec swawoli. Uchwała sejmu z 1775 r. tak nam opisuje stan miasteczka miasto Ma cieja Lanckorońskiego, wwdy bracławskiego, dziedziczne, hostilitate wojsk przez wojenne za pędy z gruntu ogniem zniesione, że gdzie było z zamkiem osiadłe, w obywatele kwitnąjce, teraz tylko rudera pokazuje widok smutnej sytuacyi, chcąc subvenire miasto z attynencyami folgując i dopomagając, ażeby rosproszony obywatel sposobniej mógł się zgromadzić i ex ruderibus edyfikować w kommercyą zafundować, ad pristinum statum przyjść, od wszystkich podatków publ. do lat 12 ab anno 1769 inclusire uwalniamy. Do upadku przyczyniła się i morowa zaraza, grasu jąca w 1770 r. , jak świadczy cmentarzysko zadżumionych przy drodze do Isakowiee. Po śmierci Macieja Lanckorońskiego klucz żwaniec kiprzeszedł do jego spadkobierców Skopowskich, następnie do Jordanów. Dobra te składały się z miasta i 7 wsi. W 1830 r. rozpadły się na części; Ż. nabył Komar, od którego znów w 1842 r. kupił rząd, z powodu zamiaru wzniesienia tu fortecy, co jednak nie przyszło do skutku. Po przyłączeniu Podola do Rossyi była w Ż. komora celna i kwarantanna, które istniały do r. 1812, t. j. do czasu przyłączenia Bessarabii do Rossyi. Z zamku pozostały tylko ruiny. W początkach tego wieku mieściła się w nim administracya ma jątku, pomału rozsypał się w gruzy a kamień mieszkańcy zabierają na budowle. Ż. odwie dzany był przez Władysława IV, rza, Bohdana Chmielnickiego, Mahometa roszenkę, Jana Sobieskiego i syna jego Jakuba, braci Pułaskich, Stanisława Augusta w 1781 r. , Kierim Gireja, ostatniego hana tatarskiego, w. ks. Konstantego w 1798 r. i cesarza Mikoła ja I w 1843 r. Opisy podał Dr. Ant. J. Zameczki podolskie Kłosy, Nr 1003, z 1887 r. , tenże w Tygod. po wszech. Nr 43, z 1882 r. , Pawłowski, w Podol. parch. wied. z 1869 r. . Dr. M. Żważna, nazwa rz. Żejmiany w górnym biegu, w pow. nowoaleksandrowskim. Żwegie. wś, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , par. Betygoła, o 84 w. od Kowna. Żwejpucie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 94 w. od Nowoaleksandrowska. Żwelsia, ob. Żwalsia. Żwelsiany, wś, pow. telszewski, okr. mta Gorżd, o 78 w. od Telsz. Żweraliszki, wś, pow. wileński, ob. Zwieraliszki. Leży nad rzką Rzeszą, odl. o 14 w. od Wilna, ma 12 dm. , 94 mk. 1 prawosł. , 93 katol. . Żwerbłowszczyzna, zaśc, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. i par. Komaje o 10 w. , okr. wiejski Serenczany, 18 dusz rewiz. Należy do dóbr Dziakiszki, Weryhów. Źwerdele, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 80 w. od Nowoaleksandrowska, Żwernie, Żwernis, jezioro, w pow. wileńskim, w gm. Giedrojcie. Leżą. nad nim wsi Pożwernie, Trumnokaje i folw. Naszyszki. Żwernis, ob. Żwernie. Żwerupis, rzeczka, w pow. wiłkomierskim, dopł. rzki Łaukiessy lew. dopł. Abeli. Żwery, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Kupiszki, o 73 w. od Wiłkomierza. Żwerzdynie, rzeczka, w gub. kowieńskiej, prawy dopł. Szeszuwy lew. dopł. Jury. Zwiejogole, wś, pow. poniewieski, w i okr. pol. , o 73 w. od Poniewieża. Żwieliszki, dwór, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 23 w. od Telsz. Żwigany, zaśc, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Wojtkuszki, o 15 w. od Wiłkomierza, własność Bagieńskich, 43 dzies. 19 lasu, 2 nieuż. . Żwigi, wś, pow. szawelski, gm. Szawle, o 8 w. od Szawel. Żwigżda, os. , pow. sejneński, gm. Krasnowo, odl. od Sejn 7 w. , ma 4 dm. , 17 mk. Żwiki, wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Poniewież, o 6 w. od Poniewieża. Włośc. Markunasowie mają 32 dzies. , Ejnorysowie 141 dzies. 31 lasu, 9 nieuż. . Żwikiele 1. wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, par. Puńsk, odl. od Suwałk 26 w. , ma 40 dm. , 330 mk. W 1827 r. było 16 dm. , 104 mk. 2. Ż. , ob. Zwikiele. Zwikinie, wś, pow. władysławowski, gm. Zyple, par. Łuksze, odl. od Władysławowa 33 w. , ma 3 dm. , 30 mk. W 1827 r. było 2 dm. , 22 mk. Zwile, wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze, par. Szylele, o 56 w. od Rossień. Żwilgi, wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 30 w. od Rossień. Zwiluny, wś, pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 58 w od Wiłkomierza. Żwiłbucie, dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 1 okr. pol. , gm. Antolepty, par. Daugiele, własność Frąckiewiczów, 160 dzies. 37 lasu, 11 1. Zwingie al. Żza kręt, mstko nad zakrętem rz. Jury, pow. rossieński, gm. Pojurze, o 81 w. na zach. od Rossień, ma 28 dm. , 213 mk. , kościół paraf. , kaplice Zwaniec Żwerzdynie Żwery Żwerupis Żwernis Żwernie Żweraliszki Żwirczek Żwiniero Żważna Żwirdzie Żwiniany Żwirbłojcie Żwinszliszki Żwirblańce Żwirblany Zwirble 1 Żwirbule Żwirbliszki Żwirbłajcie Żwirbławki katol. Kościół paraf. katol. , p. w. Podwyższenia Krzyża św. , z drzewa wzniesiony w 1779 r. kosztem parafian, na miejscu poprzedniego, fundowanego około 1604 r. przez biskupa źmujdzkiego Melchiora Giedrojcia i opatrzonego funduszem w 1606 r. przez Zygmunta III. Przy kościele istniała szkółka, uposażona również przez Zygmunta. Uposażenie parafii do r. 1832 stanowiło 17 włók i 2 mr. ziemi, 29 dusz rewiz. i dochód 2 młynu wodnego. Parafia katol. , dek. retowskiego, 3440 wiernych. Filie w Dytkiemiach i Pojurzu; kaplice w Ż. , Wizborach, Stokajciach i Bykowianach Bukowianach. J. K Żwiniany 1. wś włośc. pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 62 w. od Wilna, 12 dm. , 119 mk. katol. 2. Ż. , wś, tamże, w 4 okr. pol. , o 28 w. od Wilna, 4 dm. , 30 mk. katol. 3. Ż. , wś, tamże, o 40 w. od Wilna, 5 dm. , 60 mk. katol. Żwiniero, zaśc. nad błotem, pow. wilejski, w 3 okr. pol. , o 65 w. od Wilejki, 1 dm. , 10 mk. katol. Żwinszliszki, wś, pow. rossieński, par. Gawrany. Żwirblańce 1. wś, pow. wiłkomierski, gm. Kowarsk, o 24 w. od Wiłkomierza. 2. Ż. , wś, pow. wiłkomierski, gm. Subocz, o 65 w. od Wiłkomierza. Żwirblany 1. wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. Remigoła, o 23 w. od Poniewieża. Włośc. Awgulis ma tu 23 dzies. 1 lasu, 2 1 2 nieuż. , Wojtkiewicz 50 dzies. 1 2 lasu, 23 1 2 nieuż. , Drasutisowie w dwóch częściach 30 1 2 dzies. 1 2 lasu, 4 nieuż. , Kirdulisowie 22 dzies. 1 lasu, 6 nieużytk. , Klikunasowie 29 dzies. 2 lasu, 10 nieuż. , Kowalewscy 24 dzies. , Kraniewscy 1 2 dzies. 1 lasu, 7 nieuż. , Pieleccy 40 dzies. 2 1 2 lasu, nieuż. , Pikszrewiczowie 42 1 2 dzies. 6 1 2 lasu, 11 nieuż. , Pohoreccy 11 dzies. 1 1 2 lasu, i 1 1 2 neuż. , Rymasowie 30 dzies. 1 lasu, 9 nieuż. , Rustejkowie 23 dzies. 1 lasu, nieuż. , Sobestyańscy 134 dzies. 28 lasu, 3 1 2 nieuż. , Taruszkowie 22 dzies. lasu, 4 nieuż. , Sztejnowie 90 dzies. 1 2, 14 nieuż. . 2. Ż. , dwór i dobra, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 33 w. od Poniewieża. 3. Ż. , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Poniewieża. 4. Ż. , dobra, pow. szawelski, w 3 okr. pol. , gm. Poszwityń, o 42 w. od Szawel, własność Frejmanów, 213 dzies. 30 lasu, 22 nieuż. . 5. Ż. , dobra, pow. szawelski, gm. Wieksznie, o 75 w. od Szawel. 6. Ż. , wś, pow. wileński, ob. Żwirble. Zwirble 1. wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 46 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Ż. , dwie wsi, tamże, o 57 w. mta powiat. 3. Ż. , wś i dwa dwory, tamże, o 53 w. od Nowoaleksan, drowska. 4. Ż. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 87 w. od Nowoaleksandrowska. 5. Ż. , dwie wsi, pow. rossieński, gm. Kielmy, par. Lale, o 23 w. od Rossień. 6. Ż. , wś i dobra, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Konstantynów, par. Chwejdany, o 84 i 85 w. od Rossień. Jawnisowie maja tu 158 dzies. 34 lasu, 24 nieuż. . 7. Ż. , wś, pow. telszewski, okr. mta Gorżd, o 82 w. od Telsz. 8. Ż. , wś włośc. , pow. lidzki, w 1 okr. pol. , o 21 w. od Lidy, 3 dm. , 22 mk. 9. Ż. , wś nad rz. Szyrwiutą, pow. wileński, w 2 okr. pol. , gm. Szyrwinty o 6 w. , okr. wiejski Poszyrwińcie 2gie, o 56 w. od Wilna, 5 dm. , 45 mk. katol. ; należała do dóbr Lewajnie Rzewuskich. 10. Ż. al. Żwirblany, wś włośc. , pow. wileński, w 6 okr. pol. , gm. Mickuny o 6 w. , okr. wiejski Łozniki, o 8 w. od Wilna, 6 dm. , 64 mk. katol. w 1865 r. 20 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Rakanciszki. Żwirbliszki, ob. Zwirbliszki. Żwirbliszki 1. zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 55 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Ż. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 54 w. od Nowoaleksandrowska. 3. Ż. , dwór, pow. szawelski, w 3 okr. pol. , gm. Krupie, o 37 w. od Szawel, własność Dulewiczów, 35 dzies. 5 lasu, 5 nieuż. . 4. Ż. , wś, pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra, Jankowskich, Polany o 1 w. , o 7 w. od Oszmiany, 19 dm. , 149 mk. katol. w 1865 r. 16 dusz rewiz. . 5. Ż. , zaśc. , tam że, okr. wiejski i dobra skarbowe Oszmiana, 3 dusze rewiz. 6. Ż. , zaśc. , pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Łabonary o 8 w. , o 23 w. od Święcian, ma 2 dm. , 14 mk. katol. ; należy do dóbr skarbowych Łyngmiany. 7. Ż. , zaśc. nad rzką, Kiewną, tamże, o 24 w. od Święcian, 2 dm. , 21 mk. katol. 8. Ż. , zaśc. szlach. nad potokiem, tamże, o 70 w. od Świę cian, 1 dm. , 12 mk. katol. 9. Ż. , uroczysko na gruntach dóbr Ołkuny, w pow. wileńskim. 10. Ż. , zaśc, pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. i ork. wiejski Malaty o 6 w. , o 56 w. od Wil na, 1 dm. , 8 mk. katol. ; należy do dóbr skarbo wych Jęczmieniszki. 11. Ż. , wś, pow. wileń ski, w 4 okr. pol. , gm. Worniany o 9 w. , okr. wiejski Kuliszki, o 37 w. od Wilna, 1 dm. , 3 mk. katol. w 1865 r. 5 dusz rewiz. ; należała do dóbr Trokieniki Szyszków. Żwirbłajcie 1. wzgórze w górach telszewskich, na płn. od Plungian, 581 st. ang. npm. 2. Ż. , wś i folw. , pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 27 w. od Telsz. Żwirbławki, wś, pow. rossieński, gm. i par. Erzwiłek, o 21 w. od Rossień. Żwirbłojcie, wś, pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 12 w. od Telsz. Żwirbule, wś, pow. szawelski, gm. Okmiany, o 79 w. od Szawel. Żwirczek, potok, dopł. Opaki, . wypływa w pow. drohobyckim, z pod Kiczery 802 mt. , na obszarze Kropiwnika Starego. Żwirdzie 1. wś, pow. rossieński, gm. Mańkuny, o 11 w. od Rossień. 2. Z. , wś, pow. Żybulicha Żwirdzienie Żwirdzino Żwirgdzyś Żwirgżdynie Żwirkżdy Żwirno Żwirokalnie Żwiry Żwiryna Żwirynie Żwiryno Żwirżdany Żwirżdynie Żwirżdyny Zwirżdzie Żwojryszki Żwolany Żybarty Żybecie Żybertowicze Żybirajtis Żybortany Żybortowszczyzna Żyborty Żybucie Żybułtowo Żybura Żyburty Żwiniany telszewski, w 4 okr. pol. , o 28 w. od Telsz. 3. Ż. , wś, tamże, o 35 w. od Telsz. Żwirdzienie, wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 28 w. od Telsz. Żwirdzino, dobra, pow. lucyński, własność Szadurskich, 2502 dzies. ziemi dworskiej. Żwirgdzyś, dwór, pow. szawelski, gm. Kirjanowo, o 70 w. od Szawel. Żwirgżdynie 1. folw. , pow. kowieński, w 4 okr. pol. , o 39 w. od Kowna. 2 Ż. , dwór, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 1 w od Poniewieża. Żwirkżdy, dwór, pow. kowieński, w 1 okr. pol, , o 26 w. od Kowna. Żwirno, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Dryswiaty. Żwirokalnie, wzgórze pod Krożami, ob. t, IV, . 710. Żwiry 1. wś nad Niemnem, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , gm. Eleonorowo, o 71 w. od Kowna. Włośc. Grejczus ma tu 70 dzies. 6 nieuż. W 1859 r. było tu 16 dm. , 80 mk. , dom modlitwy ewangielicki, niewiadomo przez kogo i kiedy fundowany. 2. Ż. , zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 53 w. od Nowoaleksandrowa. 3. Ż. , wś, pow. święciański, w 3 okr. pol, gm. Hoduciszki, okr. wiejski Mirkliszki, o 23 w. od Święcian, 2 dm. , 21 mk. katol. w 1865 r. 8 dusz rewiz. . 4. Ż. , wś włośc. , tamże, gm. Twerecz o 7 w. , okr. wiejski Orwieta, o 39 w. od Święcian, 3 dm. , 42 mk. katol. w 1865 r. 17 dusz rewiz. ; należała do dóbr skarbowych Dzisna. Żwiryna, zaśc, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Kiemieliszki o 12 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Korkożyszki, 3 dusze rewiz. Żwirynie 1, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 60 w. od Nowoaleksandrowska. 2. Ż. , wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. Melegiany o 5 w. , okr. wiejski i dobra, Kublickich, , o 28 w. od Święcian, ma 4 dm. , 39 mk. katol. Żwiryno, dwór, pow. nowoaleksandowski, w 2 okr. pol. , gm. Dryswiaty, własność Olsiejków, ma 105 dzies. 6 lasu, 17 nieuż. , Żwirżdany 1. folw, i okolica, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno o 7 w. , okr. wiejski Sipowicze, par. Niemaniuny, o 61 w. od Trok, 5 dm. , 38 mk. katol. w 1865 r. 7 dusz rewiz. . W 1850 r. Budrewicz miał tu 80 dzies. i Downa rowicz 15 dzies. 2. Ż. , dwie wsi, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. aleksandrowska dawniej Oława, okr. wiejski Żwirżdany, o 10 w od gminy, o 56 od Trok. Jedna miała 19 dm. , 176 mk. 2 prawosł. , 174 katol. , druga zaś 6 dm. , 76 mk. katol. W 1865 r. było 76 dusz rewiz. w części należącej do dóbr skarbowych Daugi i 21 w części do dóbr Radziejewszczyzna, Mańkowskich. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Bychowszczyzna, Kończany i Zwirżdany, w ogóle w 1865 r. 135 dusz rewiz. b. włośc. skarbowych i 73 włościan uwłaszczonych, Żwirżdynie 1. al. Żwirżdyny, wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Skaudwile, par. Niemokszty, o 26 w. od Rossień. Posiada kościół filialny drewniany. 2. Ż. , zaśc włośc. nad rzką Joda, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 41 w. od Wilna, 1 dm. , 7 mk. katol. Żwirżdyny, ob. Żwirżdynie. Zwirżdzie 1. wś. pow. rossieński, par. Girtakol, u źródeł rzki Kesupie, biorącej początek w błocie Luny. 2. Ż. Łabanowo, dobra, pow. rossieński, w 1 okr. pol. , gm. i par. Kroże, o 30 w. od Rossień, własność włośc. Samasa, 124 dzies. 5 lasu, 17 nieuż. . Żwojryszki, wś i folw. , pow. święciański, w 1 okr. pol. , 10 dm. , 144 mk. starowierców. Żwolany, okolica, pow. kowieński, w 2 okr. pol. , par. Betygoła, o 67 w. od Kowna. Żybarty, ob. Żyborty. Żybecie 1. dwie wsi, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 44 w. od Wiłkomierza. 2. Z, wś, pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 43 w. od Wiłkomierza. Żybertowicze, ob. Żybortowszczyzna. Żybirajtis, osada, pow. wiłkomierski, gm. Ołoty, o 39 w. od Wiłkomierza. Żybortany 1. wś nad Laudą, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , gm. i par. Krakinów, o 38 w. od Poniewieża. Włośc. Pujdaki mają tu w 3 częściach 109 dzies. 2 nieuż. . 2. Ż. , dobra, tamże, o 40 w. od Poniewieża, własność Wiszniewskich, 762 dzies. 10 nieuż. . Posiada kaplicę katol. par. Krakinów, p. w. Zbawiciela, wzniesioną w 1749 r. Żybortowszczyzna al. Żybertowicze, dobra, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Zdzięciół o 2 w. , o 46 w. od Słonima a 12 w. od st. Nowo Jelna, dr. żel. poleskich, własność Domejków, wraz z urocz. Chilimony 880 dzies. 114 łąk i pastw. , 546 lasu, 29 nieuż. . Żyborty 1. al. Źyburty, Żybarty, wś i osada nad rz. Wiazówką, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Pacowszczyzna, o 56 w. od Słonima, wraz ze wsiami Rozważe i Dubrowka oraz os. Jatwieź 693 dzies. ziemi włośc. 94 łąk i pastw. , 123 nieuż. , Osada mą 18 1 2 dzies. roli; należy do Krasowskich. 2. Ż, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol, o 30 w. od Poniewieża. Żybucie, wś, pow. wiłkomierski, gm. Kowarsk, o 28 w. od Wiłkomierza. Żybulicha, folw. , pow. newelski, własność Wołyńców, 24 dzies. Żybułtowo al. Zybułtowo, niem. Seewalde, wś i dobra ryc. , pow. ostródzki, st. p. Hohenstein. Żybura, os. młyn. nad rz. Radonicą, w pow. jarocińskim pleszewski dawniej, na obszarze Witaszyc; 3 dm. , 29 mk. Żyburty, ob. Żyborty. Żychlin Żychcice Żyć, u Długosza Schych, Sycz, Szycz, wś, ; pow. sandomierski, gm. i par. Samborzec, odl. od Sandomierza 7 w. , ma 46 dm. , 306 mk. , 562 mr. W 1827 r. było 28 dm. , 169 mk. Żegota, kasztelan krakow. , zakładając r. 1292 szpital św. Ducha w Sandomierzu, przeznaczył na jego uposaźenie wsi Żyć, Samborzec i Złotą, zwana zwykle Glaszow. Akt fundacyi podaje Dłu gosz Lib. Ben. , t. III, 51, 52 i Kod małop. 185. W historyi Sandomierza oh. t. nie podano, na podstawie Lib. Ben. Długosza, rok 1222. W połowie XV rzec, należała w większej części do Warsza i Jana z Samborca h. Rawa, w drugiej mniejszej do bisk. krakowskiego. W pierwszej części by ło pięć łan. km. , w drugiej dwa i trzech zagrod, z rola. Istniał też folwark rycerski. Ze wszystkich ról pobierał dziesięcinę, wartości do 8 grzyw. , pleban w Samborcu Lib. Ben. , Według reg. pob. pow. sandom. w r. 1578 część królewska miała 11 os. , 5 1 2 łan. , 1 2 łanu pust. , 2 ubogich kom. ; część biskupia 2 os. , 1 łan, 2 rzep. Paw. , Małop. , 166. Br. Ch. Żychcice al. Zychcice, wś i os. młyn. nad rz. Brynicą, pow. będziński, gm. Bobrowniki, par. Siemonia, leży przy drodze z Będzina do Bobrownik. Wś ma 71 dm. , 503 mk. , 584 mr. ; os. młyn. 1 dm. , 10 mk. , 11 mr. dwor. W 1827 r. było 40 dm. , 303 mk. Pod Ż. leży kopalnia galmanu Barbara, 1818 r. otwarta, wydająca około 60 tys. pudów rocznie. Według reg. pob. pow. siewierskiego z r. 1443 istniała wś Żychcice. W r. 1667 wś miała 5 kmieci Pawiń, , Małop. , 452, 453. Żychlewo 1. wś gosp. , w pow. gostyńskim, ma urz. okr. w Poniecu, urz. stan. cyw. i par. kat. w Krobi, tamże pocztę i st. kol. żel. na linii LesznoKrotoszyn, szkoły w miejscu, sąd w Gostyniu. Obszaru 427 ha, 76 dym. , 444 dusz. 2. Ż. , wś dwór. , w temże położeniu, ma obszaru 107 ha, 3 dym. , 42 dasz. Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 1761 mrk. Leży na płn. Krobi, przy trakcie do Gostynia. W r. 1564 było 18 1 4 łan. os. , 14 kmieci płaciło czynszu bisk. pozn. po 1 grzyw. 8 gr. , 4 ćwier ci owsa, 2 kapłony. Z pustych ról dawali ro botnego z każdego śladu po 2 talary, krownego 2 gr. Były 2 łany sołtysie, ale nic nie płacą, tyl ko sołtysi służą wozem i konno. W r. 1580 jest 5 łan. os. , sołtys ma 1 łan, 1 kom. , 1 pust ka. W r. 1793 jeszcze posiada wieś biskup poznański. W. Ł. Żychlin 1. w dok. Szichlin i Sychlin, osada, dawniej miasteczko, w równinie, nad rzką Słudwią, dopł. Przysowy dopł. Bzury pod Łowiczem, pow. kutnowski, gm. i par. w miejscu. Odl. 3 w. od Pniewa st. dr. żel. warsz. bydgo skiej, 21 w. od Kutna, 24 w. od Łowicza. Drogi bite łączą Ż. z tymi punktami. Osada ma kościół par. murowany, szkołę początkową męzką i żeńską, sąd gm. okr. , urząd gm. , urz. poczt. , 2 lekarzy, aptekę, 6 jarmarków, 2 młyny parowe, kotlarnią, garbarnią. 2 olejarnie, mydlarnią z prod. 600 rs. , 205 dm. 130 mur, , ubezpieczonych od ognia na 256220 rs. Do chrześcian należy 40 domów. Mieszkańców stałych 6396 4018 chrześc. i 2378 żyd. , niestałej ludności 1434 971 chrzęść, 363 żyd. , ogółem 7830 mk. 3799 męż. , 4031 kob. . Sklepów 184 7 chrześc. Piekarzy 16 4 chrześc. Z rzemieślników najwięcej szewców 50, tworzących cech. W r. 1827 było 107 dm. , 1319 mk. Do osady należy 172 mr. 19 pod domami i placami, 2 kościelne i 3 szkolne. Osada posiada dwa rynki stary i nowy i dwa place targowisko końskie i bydlęce. Ulice są Warszawska, Podwal, Poznańska, Łowicka, Żabia i Tylna. Dobra Ż. składały się w r. 1894 z folw. Budzyń, Pasieka, Sokołówek, rozl. mr. 1526 gr. or. i ogr. mr. 1361, łąk mr. 114, w odpadkach mr. 15, nieuż. mr. 36; bud. mur. 27, drew. 23; płodozm. 4 i 5pol. W dobrach istnieją cukrownia, młyn parowy, browar, wiatrak, dwie olejarnie i cegielnia. Miasto Żychlin ma os. 175, mr. 315; wś Budzyń os. 31, mr. 21; wś Pasieka os. 19, mr. 212. Zawiązkiem osady jest zameczek stojący tu już w XIV w. Wznieśli go zapewne dziedzice obszaru. Falo de Zychlino judex występuje w dok. z r. 1332 Kod. dypl. pol. , U, 250. W r. 1394 na zjeździe generalnym w Łęczycy feria 3 post festum S. Nicolai stanęła dobrowolna umowa między ur. Dobkiem Dobesco, podczaszym, Pietraszem z Widawy, a Klemensem, chorążym łęczyckim, i Msczugiem de Rosprza z drugiej, mocą ktorej rzeczony Klemens zamek Żychlin z przyległościami castrum Szichlin cum aliis attinenciis na zawsze posiadł, obowiązując się wypłacie Pietraszowi na dzień Na rodzenia Chr. Pana tegoż roku summę 50 grzywien groszy pragskich, a to pod zakładem 100 grzywien. W r. 1397 20 jun. tenże Klemens ustępuje w swoim i następców imieniu wszystkie wsi należące do Żychlina oppido Sychlin Wojciechowi ze Słońska oraz braciom jego Księgi grodz. łęczyckie. Okazuje się z tego, że Żychlin otrzymał prawa miejskie przed r. 1450, który podawano dotąd za datę lokacyi. Ztąd pochodził de Z. , podkanclerzy królewski, występujący w dok. z r. 1466 i 1469. O nim podaje Niesiecki, iż mko Żychlin w województwie łęczyckiem założył y ufundował Kor. pol. , IV, 764. Zapewne tylko, jako zasłużony na dworze królewskim, uzyskał on od Kazimierza Jagiellończyka nowe przywileje dla istniejącego już miasteczka. Prawdopodobnie dziad jego założył tu w r. 1418 kościół parafialny, w którego podziemiach ów podkanclerzy spoczął 1471 r. W r. 1552 Ż. liczył 131 poddanych. Do parafii należały naówczas Zichelska, Pasieka, Rakowo, Dessczki, Dobrzeli Żwirdzienie Żychlewo Żyć no, Buskowo Zielione ob. Buszków, Buskowo Major, Kamienica, Rakowiecz, Skrzieszewo Major et Minor, Gumino zw. Raczkowizna, Guminy Sytky, Gumin, Gumin Raffaelizna, Marsewa, Chochołowo, Bobrowo, Żabikowo, Badzin, Przikuty Łaski, L. B. . We wsiach tych siedziała drobna szlachta na półłankach, , zwiedzając te strony w latach 1670 72, pisze Żychlin, otwarte miasteczko, jakich na Mazowszu i w całej Polsce znajdziesz bez liku. Pomiędzy niemi a wsiami zachodzi tylko ta różnica, że mieszkańcy takich miejscowości maja nieco więcej wolności i albo są sami szlachcicami, albo chłopami poddanymi królowi a nie tyranii szlachty. Tak i w tym Żychlinie mieszka sama szlachta; jednego z nich spotkaliśmy, jak z szablą przy boku popędzał wóz z gnojem na pole Liske, Cudzoz. w Polsce, str. 73. Nie przyczynili się też do podniesienia miasta późniejsi właściciele Garczyńscy, Rakowieccy i Pruszakowie. Cała ozdobę osady stanowi obecnie kościół p. w. św. Piotra i Pawła, wzniesiony z muru w r. 1782 na miejscu dawnego, drewnianego. Od r. 1838 będąc pod zarządem ks. Kondrackiego, wciągu lat 30 znacznie powiększony przez przybudowanie prezbiteryum i skarbca, wystawieniem zaś nowych ołtarzy, przyozdobiony został. Seweryna Pruszakowa, dziś Duchińska, znana w piśmiennictwie, obdarzyła kościół obrazem św. Stanisława Kostki. Z zabytków pierwotnego kościoła pozostały dwa portrety, jak napisy świadczą Józefa Sołłohuba syna podskarb. w. ks. lit. i żony jego Antoniny ks. Ogińskiej. Mur i krata otaczają cmentarz przykościelny, na którym stoją trzy żelazne pomniki Feliksa Tykla 1847, oraz Karola t 1848 i Teodora Grabskich Tygod. Illustr. z r. 1869, t. lv, 248 z rysunkiem. Na cmentarzu grzebalnym, w kapliczce umyślnie na ten cel zbudowanej, znajduje się nagrobek Justyny Orsetti, wyobrażający klęczącą kobietę z złożonemi rękoma przed statuą N. Maryi Panny. Ostatnia to praca zdolnego rzeźbiarza Pawła Malińskiego 1853 r. . Synagoga żydowska wzniesiona r. 1780 z drzewa, na mocy pozwolenia Antoniego Ostrowskiego, arcyb. gnieźn. Około r. 1880 wzniesiono nową murowaną. Ż. par. , dek. kutnowski, około 7000 dusz. Ż. gmina, należy do sądu gm. okr. V w miejscu, ma 14881 mr. obszaru 13098 dwor. , 1397 włośc. , 386 mieszczańskich i 9997 mk. 1890 r. . Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 21 prawosł. , 236 prot. i 2201 żydów, głównie w osadzie samej. W gminie znajdują się dwie cukrownie Walentynów w Budzyniu i Dobrzelin, pięć szkół początkowych 2 w Żychlinie, 2 przy cukrowniach i 1 w Pniewie. 2. Ż, wś i fol. , pow. koniński, gm. i par. Staremiasto. Kilka stawów, dość obficie zarybionych, zrasza miejscowość. Drogi boczne, piasczyste, łączą Ź. z Koninem 3 w. , Słupcą 31 w. , Kołem 26 w. , st. dr. żel. w Kutnie o 11 mil. Wś posiada kościół par. murowany kalwiński braci czeskich, kantorat szkołę, 24 dm. 10 mur. , 3 drew, , 11 z gliny, 364 mk, 45 ewang. , 3 żyd. . W r. 1827 było 18 dm. , 166 mk. Dobra Ż. składały się w r. 1876 z fol. Ż. i Lipiny, attyn. Janowice Wielkie i Małe, rozl. mr. 2018 fol. Z. gr. or. i ogr. mr. 691, łąk mr. 144, past. mr. 51, lasu mr. 831, nieuż. mr. 122; bud. mur. 15, drew. 7; płodozm. 9pol. , las urządzony; folw. Lipiny gr. or. i ogr. mr. 142, łąk mr. 14, past. mr. 9, lasu mr. 4, nieuż. mr. 11; bud. drew. 2. W dobrach była gorzelnia, olejarnia, cegielnia i wiatrak. Jest to gniazdo rodziny Żychlińskich h. Szeliga, które podobno już od końca XIV w. zostaje w ich posiadaniu. W r. 1579 wś Ż. , w par. Stare Miasto Konin, miała łan. km. , 3 zagr. bez roli Paw. , Wielk. , I, 238. Dziesię. cinę z łan. km. i dwor. dawano pleban, w Starem Mieście Łaski, L. B. , I, 241. Przyjąwszy wyznanie braci czeskich, założyli tu Zychlińscy w końcu XVI lub na początku XVII w. zbór, należący do małej liczby kościołów tego wyznania, które się do dziś dnia utrzymały. Kościół ten w ciągu swego istnienia wystawiony był na rozmaite niebezpieczeństwa. W r. 1644 Stefan Żychliński, który się po tyrańsku z swymi poddanymi obchodził, karcony o to od seniorów swego wyznania, chciał kościół odebrać braciom czeskim a oddać go luteranom. W czasie wojny szwedzkiej za Jana Kazimierza wojsko polskie, podstąpiwszy pod Konin, wpadło do Ż. i zrabowało dwór, jako siedzibę różnowierczej rodziny Ówczesny duchowny przy tym kościele Daniel Cephas zaledwie życie uniósł, świątynia zrabowana została. Na schyłku XVII w. połączony został z żychlińskim zbór wolski. W r. 1714 Aleksander Żychliński, potrzebując pieniędzy, zaciągnął dług u księdza Ignacego Sienkiewicza, proboszcza w Ostrowie. Kś. Sienkiewicz, pożyczając pieniędzy, położył warunek, ażeby w razie niezłożenia summy w umówionym czasie kościół żychliński oddany został w ręce duchownego katolickiego. Wprawdzie dług w oznaczonym terminie został spłacony, ale wnet nowa burza zebrała się nad kościołem żychlińskim. Kś. Feliks Kretkowski, administrator archidyecezyi gnieźnieńskiej, pozwał w r. 1721 dziedzica Ż. i Pawła Cassiusa, plebana, przed swój sąd o to, że Cassius niektórym swoim współwiercom, albo raczej kalwinom, w Koninie usługi duchowne oddawał. Cassius wytłumaczył się z czynionych mu zarzutów, jednakże uniewinnienie się jego nie byłoby ocaliło kościoła, gdyby niektórzy kalwini polscy, jako to Kurnatowscy, Unrugowie, nie byli rzeczy tej wpływem swoim załagodzili Łukaszewicz, Kościoły braci czeskich. Że duchowieństwo katolickie dokładało wszelkich starań, aby zawładnąć zbo Żychowo Żychlin Żychlinek rem, świadczy zapiska Niesieckiego w te słowa Czytałem relacją ręką Adama Żychlińskiego, kaszt. międzyrzeckiego, spisaną, w której potomności, to za niechybną, rzecz podaje, że Żyehliński, ojciec podkomorzego kaliskiego Aleksandra, gdy w wierze kalwińskiej umarł, i już dwa miesiące czekając pogrzebu, trupem na katafalku leżał, znowu ożył i zmartwychwstał, żył potem dwie lecie; z nikim nie nie mówiąc, tylko z jednym księdzem katolickim, przed którym błędów się swoich wyrzekłszy, i Sakramenta św. przyjąwszy, po katolicku życie to znowu zamknął to żałosna, że syn jego podkomorzy, i inni, lubo tak jawny cud oczy ich raził, rozum oświecał, przecież w błędach kalwińskich uporczywie się trzymali. Działo się to w Żychlinie wsi pod Koninem, we dworze, dodaje heraldyk Korona polska, wyd. Bobr. ,, 198. O ciężkich chwilach dla zboru w w. świadczy notatka przechowana w Księdze aktów tej świątyni. Od r, 1760 67 chrzty, śluby i t. p. akty były zabronione a księga dla zawieruchów y napaści ustawicznych na bezpiecznem miejscu schowana aż do czasów bezpieczniejszych. Około tego czasu dobra Ż. , Janowice, Lipiny, Karsy, Zdziary i Krągola zmieniły właściciela. Andrzej Żychliński, kapitan wojsk JKM. , sprzedał je za cenę 103000 złp. Adamowi Bronikowskiemu, staroście borzechowskiemu, w r. 1754 Złota ks. , I, 364, , 36, 47. Obecny właściciel Rafał von Oppeln Bronikowski, jest praprawnukiem kasztelana Adama. Po dawnym zborze ewangelickim, modrzewiowym, pozostały tylko szczątki oraz groby podziemne, zkąd wydobyto kiedyś dwie tablice cynkowe z trumien, z portretami mężczyzny i niewiasty w polskich strojach. Obecna świątynia murowana, powstała w r. 1821 staraniem rodziny von Oppeln Bronikowskich i sąsiedniej szlachty, głosi o tem tablica nad wejściem w te słowa Sub Alelandro Primo. Anno Domini M. Szczególniejszą protektorką i opiekunką kościoła była Joanna Florentyna z Potworowskich Adamowa Bronikowska, kasztelanowa, portret której oraz jej męża dotąd widzimy na ścianach. Z innych pomników wymieniamy tabhcę pamiątkową z napisem Teodor Pretwie, b. podpułkownik wojsk polskich, żył lat 61, umarł dnia 1 grudnia 1836 roku. Urna metalowa z tablicą kamienną i słowami Kurnatowski Wiktor zachował tutaj serce swojej żony ś. p. Melami z Bronikowskich Kurnatowskiej, ur. 16 lipca 1811 r. , zmarł. 31 paźdz. 1834 r. . Pod tablicami wyryte herby rodzinne. Pod względem budowy kościół ten, bez wieży, niczem się nie odznacza, jedynie cyboryum srebrne, z datą 1675 r. , zwraca na siebie uwagę. Jako szczególniejszego rodzaju pamiątka zachowaną jest w zakrystyi czaszka zamordowanego podczas rozruchów religijnych w r. 1769 kś. Majewskiego, miejsco wego pastora. W archiwum jedna tylko księga godna zaznaczenia, nosząca nagłówek, , Księga aktów y usług kościelnych zboru żychlińskiego y wolskiego, prowadzona od r. 1630 do 1794 niezmiernie cenne źródło do historyi Ż. i okoli cy. Na podstawie jej podajemy poczet pasto rów czyli t. . ministrów żychlińskich 1630 Tomasz Papkiewicz, 1639 Mateusz Chodowiecki, 1644 Jan Chodowiecki, 1649 Paweł Erastus, 1651 Daniel Cephas, 1681 Andrzej Attinentias, 1702 Paweł Cassius, 1727 Bogusław Mikoła jewski, 1736 Joachim Samuel Majewski, zamor dowany 1769 r. , 1769 1773 C. T. Cassius, 1781 Salomon Jakub Kalucki, 1791 1815 Jan Bornemann, 1815 1868 Jan M. Semadeni. Na cmentarzu parafialnym, po łożonym wśród pobliskiego lasku, znajduje się kilka większych grobowców familijnych Potwo rowskich, Żychliuskich i in. Bronikowskich znajduje się w sąsiednim z ple banią ogrodzie dworskim. Grobowiec ów wybu dowany został w r. 1840 przez marszałka Rafa ła z Opplów Bronikowskiego, ocienia go olbrzy mi kasztan, który ledwo trzech ludzi objąć może. M. R. Wit. Żychlin, niem. Louisenhof, folw. do Kars, w pow. pleszewskim, ma urz. okr. , st. cyw, i parafie w Sobótce, tamże pocztę, st. kol. żel. w Biniewie, na linii JarocinOstrowo, szkołę katol, w Bismarksdorf, ew. w Sobótce, sąd w Pleszewie; 3 dym. , 99 dusz. Leży pod Krzywosądowem, o 10 staj na płd. wschód Pleszewa, w miejscu gdzie dawniej istniał Wierzchosław. W. Ł. Żychlinek, kol. i fol. , pow. nieszawski, gm. Piotrków, par. Sadlno, ma 83 mk. , 40 mr. włośc. Fol. Ż. wchodził w skład dóbr Krzyszkowice. Żychor, wś nad rzką Udach, pow. i gub. charkowska, gm. Żychor, o 7 w. od Charkowa, ma 316 dm. , 1802 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkołę. Żychory, folw. , pow, lepelski, własność Sielawów, 77 dzies. Żychów al. Zychowo, wś, fol. i os. , pow. turecki, gm. Strzałków, par. Lisków, odl. od Turka 24 w. ; wś ma 28 dm. , 256 mk. ; fol. 3 dm. , 25 mk. ; os. 1 dm. , 6 mk. W r. 1827 było 24 dm. , 168 mk. Fol. Ż. , r. 1883 oddzielony od dóbr Lisków, rozl. mr. 221 gr. or, i ogr. mr. 187, łąk mr. 29, nieuż. mr. 5; bud. mur. 1, drew. 8; płodozm. 11pol. Na początku XVI w. wś daje pleb. w Liskowie po korcu żyta i korcu owsa z łanu Łaski, L. B. , II, 62. W r. 1579 płaci tu Miłaczewski od 71 2 łan. km. i 2 kom. Paw. , Wielkop. , I, 122. Następnie Ż. wraz z Liskowem przeszły na własność kollegium jezuitów w Kaliszu. Ob. Lisków. Żychowo al. Zychowo, wś włośc, pow. sierpecki, gm. i par. Raciąż, odl. 36 w. od Sierpca, Żychory Żychlin Żychor Żychów Życk Życisko Życiny Życińska Życin Życienka Życzyn Życie Żychy Żychowo Życka Życkie Życkiszki Żyćkowo Życz Życzkiszki Życzuny Życielewo Żyd Żychlin ma 22 dm. , 198 mk. , 420 mr. W r. 1827 było 16 dm. , 94 mk. W r. 1578 wieś Zichowo Episcopi płaci od 3 łan. , 4 pustych. Należała do bisk. płockiego i wchodziła w skład klucza raciązkiego Paw. , Maz. ., 83, 130. Żychowo, wś nad Świhą, pow. nowogródsiewierski gub. czernihowskiej, gm. Żychowo, o 35 w. od mta powiat. , 279 dm. , 1671 mk. , zarząd gminy, cerkiew, szkoła, jarmark, 13 wiatraków. Żychy, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Dworzec, o 39 w. od Słonima. Życica, uroczysko, pow. piński, w okolicy wsi Hlinna al. Glinna, obecnie gm. Święta Wola, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. . 309, 312. A. Jel. Życie, wś, pow. szawelski, gm. Ligumy, o 23 w. od Szawel. Życielewo, folw. , pow. bobrujski, w 2 okr. pol. paryckim, gm. Rudobiełka al. Karpiłówka, własność Tarasiewiczów, około 5 włók. A. Jel. Życienka, rzeczka, pow. ihumeński, ob. Zawiszynka, Życin, wś z zarządem gminnym i dobra poradziwiłłowskie nad rz. Ptycz, pow. bohruj ski, w 4 okr. pol. świsłockim, o 84 w. od Bobrujska, ma 65 osad. Cerkiew paroch. p. w. św. Mikołaja, uposażona z dawnych zapisów około 1 5 włókami ziemi i łak; do 1500 parafian. Gmina składa z 4 okręgów starostw wiej skich, ma 399 osad, 1904 włościan pł. męz. , uwłaszczonych na 10181 dzies, gruntu. W obrębie gminy jest 8 wiosek, 2 zaśc, 24 dóbr. Miej scowość poleska, małoludna, grunta piaszczyste, łąk i pastwisk obfitość, rybołówstwo i łowiectwo znaczne; włościanie hodują dużo pszczół w pusz czy. Bobra Ż. , mające 6149 dzies. , przez wiano ks. Stefanii Radziwiłówny przeszły w dom ks. Wittgensteinów, na ks. Maryą Hohenlohe, która na mocy obowiązujących praw musiała dobra sprzedać. Ź. przed paru laty został rozparcelo wany pomiędzy włościan miejscowych i postron nych. Rz. Ptycz pod wsią tworzy rozlewy i od nogi i obraca młyny. A. Jel. Życińska Wola, ob. Wola Życińska. Życiny, wś, pow. stopnicki, gm. i par. Potok, odl. 23 w. od Stopnicy. W 1827 r. było 32 dm. , 197 mk. Wymienione w dok. z r. 1191 w liczbie wsi dających dziesięciny kolegiacie sandomierskiej Kod. małop. , J, 5. Według reg. pob. pow. wiślickiego, z r. 1579 wś Ziczyni, w par. Kotuszow, noviter locata. Krzysztof Solsza wójt płaci od 2 łan. Paw. , Małop. , 229. Życisko, struga, w pow. wieluńskim, płynie pod Zwiechami, w gm. Kurów. Życk, pow. gostyński, ob. Zyck. Życka Wola, wś, pow. garwoliński, ob. Życka i Życzyn, Życkie, właściwie Iżyckie, ststwo, ob. Iża. Życkiszki, dobra, pow. rossieński, gm. i par. Rossienie o 4 w. , przed uwłaszczeniem włościan własność Życkich. Żyćkowo, wś nad rz. Schą Cha, pow. borysowski, gm. Bytcza, o 10 w. od Borysowa, ma 43 osad; grunta lekkie, faliste, kamieniste. Życz, ob. Seitsch. Życzkiszki, wś włośc, pow. wileński, w 2 okr. pol. , o 61 w. ob Wilna, 5 dm. , 32 mk. katol. Życzuny, wś, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 87 w. od Poniewieża. Życzyn, wś i fol. nad rz. Okrzejką, pow. gar woliński, gm. Trojanów, par. Korytnica, odl. 25 w. od Garwolina, ma 52 dm. , 392 mk, W po bliżu znajduje się przystanek drogi żel. nadwiśl, t. n. , odl. 9 1 2 w. od Iwangrodu. W 1827 r. by ło 41 dm. , 294 mk, W r. 1887 fol. Ż. z nomen klaturą Mościska rozl. mr. 1262 gr. or. i ogr. mr. 586, łąk mr. 107, pastw. mr. 39, lasu mr. 472, nieuż. mr. 58; bud. mur. 1, drew. 26; płodozm. 9 i 13pol. , las nieurządzony, pokła dy torfu, dwa młyny wodne, folusz, cegielnia i smolarnia. Wś Ż. osad 27, mr. 517; wś Wola Życka os. 20, mr. 391; wś Błędowiec os. 4, mr. 102; wś Brzeziny os. 38, mr. 665; wś Budki al. Łąki os. 2, mr, 54; wś Dębówka os. 2, mr. 4; wś Idzki al. Stanisławów os. 4, mr. 63; wś Ko mory os. 4, mr. 70; wś Kozice os. 37, mr. 761; wś Kruszyny al. Mościska os. 10, mr. 199; wś Nowa Kruszyna os. 9, mr, 91; wś Piotrówek os, 9, mr. 212; wś Jabłonowiec os, 22, mr 500; wś Podobłocie os. 28, mr. 479. W r. 1508 Mazowszany, Zakowicze, Zyczyna, Kamieńska Wola, Kajmir i Godów, w pow. radomskim, należały do Mateusza Kajmira Kanimira, który płacił ztąd 1 grzyw. 10 gr. W r. 1569 wś królewska Ziczin należy do ststwa stężyckiego, ma 13 łan. km. , 13 zagr. Wola Życka ma 10 łan. , 4 zagr. Paw. , Małop. , 339, 469. R. 1633 wś królew ska, w pow. stężyckim, w dzierżawie Mikołaja Korycińskiego; r. 1664 Bernard Gozdzki trzy mał Ż. , Życką Wolę i Kozice. Wś Ż. miała w 1664 r. 31 dm. , 115 mk. Br. Ch. Życzyn, wś i folw. , pow. prużański, w 2 okr. pol. , gm. Rewiatycze, o 23 w. od Prużany, 712 dzies. ziemi włośc. 189 łąk i pastw. , 42 lasu, 12 nieuż. . Folw. ma 45 dzies. roli, własność Skorynów. Żyd al. Kniaź, wielkie jezioro, pow. mozyrski, w gm. Dziakowicze. Bo wiadomości podanych p. wyr. Kniaź dodajemy, że w ostatnich latach cała miejscowość została skanalizowaną ku Prypeci i tem samem brzegi jeziora są dziś przystępniejsze. Profesor Zawitniewicz badał tu w r. 1889 przedhistoryczne budowle na palach. Ob. opisy i wzmianki o jeziorze w syi Kontryma str. 29; w Mińskich gub. wied. , z r. 1869 Nr 35 36, i z r. 1877 Nr 52. Tam dość ciekawych szczegółów. A. Jel. Żyd l. Żydek al. Żydok, rzeczka, w pow. radomyskim, prawy dopływ Dniepru, bierze początek z błota na gruntach chutoru Rostesne, przepływa pod wsią Mokrzec Złodziejówką, Syczówką i Tołokińską Rudnią, poniżej której uchodzi do Dniepru. 2. Ż. , rzeczka, uroczysko na gruntach mstka Hornostajpol, pow. radomyski ob. t III, 131. Żyda, niem. Seyde al. , , , , dobra nad Drwęcą, tuż nad granicą pruską, pow. toruński, st. p. Lubicz, st. kol. Turzno, 7 klm. odl, par. kat. Gronowo; 474 ha 414 roli or. , 10 łąk; 1885 r. 8 dm. , 28 dym. , 130 mk. kat. , 14 ew. R. 1856 własność Gosków, r. 1885 posiadał Struebing. Za czasów krzyżackich należały do komturstwa toruńskiego. Zygmunt I nadał je miastu Toruniowi. W topografii Goldbecka z r. 1789 zapisane jako folw. szlach. , wś i karczma, do Torunia należące, o 10 dymach str. 208. R. 1892 odkryto tu wielkie pokłady żwiru. Dla tego wybudowano kolej aż do Turzna, aby żwir dostawiać na kolej wystrucką, której tor miał zostać rozszerzony dla położenia jeszcze drugiej pary relsów. Kś. Fr. Żydaczów, w dok. 1360, 1375 i 1390 r. , , miasto powiatowe w Galicyi, pod 49 23 płn. szer. a 41 49 wsch. dług. od F. Na płd. wsch. leżą Rogoźno i Bereźnia Królewska, na płd. Zabłotowce i Łowczyce, na zach. Hnizdyczów i Iwanowce, na płd. Wołczniów, Międzyrzecze i Czartorya, na płn. wsch. Zalesie i Borodczyce trzy ostatnie w pow. bobreckim. Wzdłużgranicy zach. i płn. płynie Stryj i wpada do Dniestru, płynącego wzdłuż granicy płn. wsch. Zabudowania miejskie leżą na zach. , nad Stryjem. Miasto wraz z wsią zw. Żydaczowskie folwarki mają 34, 32 klm. kw. obszaru. Własn. wiek. Fundacyi hr. Skarbków ma roli or. 261, łąk i ogr. 426, pastw. 1467, lasu 182 mr. ; wł. mn. roli or. 1391, łąk i ogr. 1062, past. 694, lasu 59 mr. W r. 1890 było 461 dm. , 2647 mk. w Ż. a 31 dm. , 168 mk. w folw. Żydaczowskich 1200 gr. kat. , 863 rzym. kat. , 752 izr. ; 1304 Rus. , 1216, 284 Niem. . Par. rzym. kat. w miejscu, dek. stryjski, archidyec, lwowska. Parafia założona była w r. 1301. Należą do niej Bereźnia Królewska, Cucułowce, Folwarki Żydaczowskie, Iwanowce, Międzyrzecze, Młyniska, Pczany, Pokrowce, Rogóźno, Turady, Wołcniów, Zabłotowce i Źurawków. Kościół murowany, konsekrowany w r. 1612. Niegdyś istniał w Ż. klasztor augustyanów. Zniesiono go w r. 1783, a obszar klasztorny nabyli Jan i Salomea z hr. Stadnickich Ufniarscy za 1807 złr. Zwie się on Augustyańszczyzną Żydaczowską i stanowi część obszaru dworskiego. Par. gr. kat. w miejscu. dek. rozdolski. Cerkiew paraf. p. w. Zmartwychwstania Chr. P. Miasto jest siedzibą starostwa, urzędu podatkowego, sądu pow. , urzędu poczt. telegr. , rady pow. , rady szkolnej okręgowej, Stan czynny majątku miejskiego wynosi 125307 złr. Istnieje tu 5klas. szkoła mieszana, z językiem wykładowym polskim, fundusz ubogich, założony r. 1848 przez kś. Sebastyana wańskiego, z majątkiem zakładowym 3535 złr. i dom ubogich, o którym jest już wzmianka w dok. z r. 1657. Majątek zakładowy tego domu stanowi grunt orny 7 mórg i 2 ogrody, wartości 1060 złr. Przełożonym jest proboszcz łaciński. Ż. istnieje już za czasów Kazimierza W. , stanowił starostwo grodowe i miał zamek obwarowany wałami i parkanami. Piotr ruthenus, wojewoda, otrzymuje od króla Kazimierza przywilej na prawo niemieckie dla swych wsi Czermno, Klecie i. Kod. małop. , I, 299. Dok. Władysława, ks. opolskiego, z r. 1375 wymienia wieś Strzylcze si Kod. dypl. pol. . I, 241. Ks. Ant. Petruszewicz Materyały historyczne, w Przeglądzie archeol. , Lwów, 1882 str. 82 uważa Ż. za osadę pochodzenia rumuńskiego, albowiem nazwą Zudeczow powstała z rumuńskiego słowa Żudeczu łacińs. , a w miejscowości tej mieli osiedleni tu koloniści rumuńscy swój gród sądowy. Dokum, wydanym w r. 1387 nadaje Władysław Jagiełło kościołowi N. P. Maryi w Żydaczowie wieś Rogoźno A. G. Z. , t. , str. 27. Załoga węgierska, osadzona przez Ludwika węgierskiego w zamku żydaczowskim, dopiero w lat kilka po zgonie tegoż króla, a mianowicie r. 1390, usuniętą została. Władysław Jagiełło, pragnąc pomnożyć pożytki nowo założonego miasta, nadaje mu w 1393 r. 60 łanów frankońskich, z których opłacać mają posiadacze czynsze i pełnić obowiązki zwykłe w krajach ruskich; przeznacza dla plebana dwa łany, a 4 na pastwiska; obdarza prawem niemieckiem, ustanawia targ w soboty; zabrania w okręgu milowym karczmy stawiać, trudnie się jakiembądź rzemiosłem i handlem, pod zagrożeniem kary w jednej połowie na użytek miasta przypadającej. Tenże król nadał Ż. i inne grody w r. 1403 bratu swemu Świdrygielle. Dokum, wydanym r. 1415 uposaża ks. Świdrygiełło kościół N. P. Maryi w Ż. A. G. Z. , t. , str. 65. Jan z Czyżowa, kasztelan krakowski, starosta żydaczowski, wydał w r. 1448 przywilej następującej treści, , Pragnąc dobra i bezpieczeństwa mieszkańców, skłoniłem ich prośbami, iż takowi nie na mocy żadnego prawa, lecz z wolnej i dobrej swej chęci, wybudowali część zamkowej warowni, pod zastrzeżeniem wszakże że jeśli w następstwie czasu, zniszczeje warownia częściowo lub całkowicie, obywatele tutejsi nie będą obowiązani i znaglani do jej dźwignienia lub naprawy. Zapewnia oraz iż żadnych straży, ani Żychowo Żyd Żyda Żydaczów wart w zamku pełnie nie bda, wrazie jednak napadu pogan wszyscy do wspólnej obrony należeć powinni. Dokum. wydanym w Poznaniu dnia 7 czerwca 1462 r. rozstrzyga Kazimierz Jagiellończyk spór między Włochem Krzysztofem de Saneto Romula a rajcami żydaczowskimi Arch. kraj. we Lwowie, C, t. 330, str. 887. Dokum. wyd. we Lwowie dnia 15 czer. 1474 r. rozstrzyga Stanisław z Trzebuchowa, kanonik i oficyał lwowski, spor proboszcza żydaczowskiego z tamtejszymi rajcami o łąki i jatki 1. c, C, t. 541, str. 327. W Pyzdrach dnia 17 grud. 1474 r. pozwala Kazimierz Jagiellończyk Feliksowi z Paniowa, dworzaninowi swemu, wykupie z rąk Jana z Pilczy, kasztelana krakowskiego, zamek i miasto Ż. z przyległościami i zapisuje mu na tych dobrach 3603 zł. węg. A. Gr. Z. , t. , str. 110. W Piotrkowie dnia 19 lipca 1479 r. zapisuje Kazimierz Jagiellończyk Szczęsnemu z Paniowa, staroście żydacz. , 100 zł. węg. na Ż. i wsiach przynależnych 1. c, str. 122. Tamże dnia 5 lutego 1511 r. przyłącza Zygmunt I probostwo żydaczowskie do kapituły lwowskiej Arch. kraj. we Lwowie, C, t. 541, str. 333. Dnia 6 lut. 1511 r. potwierdza Zygmunt I Swaryczowskim przywilej Władysława Jagiełły, wydany w Ź. dnia 13 paźdz. 1387 r. , dla Iwona i Boczka, Wołochów 1. c, C, t. 470, str. 156. Dnia 3 lipca 1521 r. w Krakowie nakazuje Zygmunt I żydom z Ż. i innych miast składać na ręce żydowskich poborców podatek, uchwalony w Bydgoszczy 1. c, C, t. 12, str. 522. W zamiarze polepszenia stanu miasta zaprowadza Zygmunt I, trzy jarmarki w r. 1546 Bahński, Star. Polska, Warszawa, 1845 r. , t. , str. 613. Dok. wyd. dnia 16 mar. 1546 r. w Krakowie potwierdza Zygmunt I żonie i dzieciom Jerzego z Paniowa, ststy żydacz. , posiadanie Ż. z przyległościami i cłem w Dolinie aż do wypłaty pewnej sumy, a to stosownie do swego dawnego przyrzeczenia, danego Jerzemu i Malchierowi Paniowskim, starostom żydaczowskim Arch. kraj. we Lwowie, 0. , t. 329, str. 184. Dnia 17 grud. 1546 r. w Krakowie nakazuje Zygmunt I Malchierowi z Paniowa, dzierżawcy dóbr król. żydacz. , wstrzymać się od wyrządzania krzywd miastu aż do rozpatrzenia sporu przez komisarzów królewskich 1. c, C, t. 326, str. 470. Dnia 18 marca 1553 r. w Krakowie poleca Zygmunt August Melchiorowi z Paniowa, ażeby się lepiej obchodził z mieszczanami 1. c, C, t. 28, str. 269. Dnia 26 sierp. 1556 r. w Wilnie uwiadamia Zygmunt August Melchiora z Paniowa, że wysłał komisarzów do rozgraniczenia dóbr królewskich Grodziska, od dóbr Stanisława Czartoryskiego Międzyrzecza, Czartoryi, Zalesia, Zyrawy L c, C, t. 330, str. 53. Dok. wyd. d. 12 marca 1603 r. w Krakowie udziela Zygmunt III mieszczanom żydacz. listu bezpieczeństwa I. c, C, t. 356, str. 364. W KrakoSłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 168. wie d. 28 sierp. 1607 r. wystawia Zygmunt III list żelazny kilku mieszczanom 1. c, C, t. 362, str. 2539. Dnia 27 marca 1615 r. w Warszawie daje Zygmunt III mieszkańcom Ż. list bezpieczeństwa 1. c, C, t. 369, str. 238. Podług lustracyi z r. 1662 jest posesorem starostwa grodowego w Ż. Adam Dzierżek, kasztelan rospierski. Zamek na górze za miastem, koło zamku wał, na nim parkan miejscami stoi, gontami pobity; wewnątrz zamku 4 izby i kaplica nowa; naokoło zamku baszt 4, moździerz i 8 hakownic. uskarżali się mieszczanie na P. P. szlachtę, którzy to dwory swoje w mieście mający, pola miejskie zabierają i zasiewają, a do żadnych ciężarów i składek przyczyniać się niechcą i odmawiają. Mieszczanie powinności żadnej nieodprawują, oprócz tego, że po 3 grosze z domu dają, Baliński, 1. c, str. 613, W Warszawie d. 26 kwiet. 1670 r. zakazuje król Michał starostom i mieszczanom żydaczowskim pociągać tamtejsze cerkwie do ponoszenia jakichkolwiek ciężarów Arch. kraj. we Lwowie, C, t. 423, str. 2617 i t. 461, str. 1422. W r. 1676, ciąggnąc pod Żurawno, zatrzymał się tu Jan III d. 22 września na chwilę z wojskiem i donosi o tem żonie Myśmy się w sobotę z wojskiem zpode Lwowa ruszyli. Wczora prześliśmy Dniestr tak mały, że go i kura przebrnęła. Weszliśmy tu we środek rozmaitych śmierci, bo z jednej strony nieprzyjaciel, a z drugiej powietrze; kilkanaście bowiem wsi około Dniestru zapowietrzyło się, którzy i przed nieprzyjacielem nie uciekają. Ale P. Bóg z nami na to wszystko Helcel, Listy Jaua Sobieskiego do żony, str. 281. Król Stanisław August w postanowieniu z r. 1767 wyraża Przełożono nam, że starosta Michał Rzewuski, wojewoda podolski, zamierza dla dobra powszechnego z niemałym swoim nakładem do należytego stanu doprowadzić spustoszony zamek. Z tego więc powodu dozwalamy mu pociągnąć mieszczan do podwod, lecz nie dalej, jak w okręgu mil 10, i nie częściej, jak dwa razy na rok, do dni jego życia Baliński, L c, str. 614. Żydaczowskie starostwo grodowe, w wojew. ruskiem, ziemi lwowskiej, pow. żydaczowskim, podług spisów lustracyjnych z r. 1765 obejmowało miasteczko Ż. z wójtowstwem i wś Iwanowce. W r. 1771 posiadał je Kazimierz Rzewuski, wojewodzic podolski, opłacając kwarty złp. 4002 gr. 17, a hyberny złp. 135 gr. 25. Po zagarnięciu dóbr narodowych przez rząd austryacki w r. 1772, tenże sprzedał je przez licytacyję d. 15 maja 1813 r. Konstantemu Dobrzańskiemu za sumę 106820 złr. , Dobrzański zaś odstąpił je zaraz Stanisławowi hr. Skarbkowi. Żydaczowski pawiat w atlasie Kummersberga karty 31, 32, 38, 39, szt. generał Z. 7, C. 30; Z. 8, C. 30, 31, Z. 9, C. 30, 31 leży między 49 7 20 a 49 35 płn. szer. i między 41 31 a 42 8 wsch. dł. od F. Na płn. leży pow. Iwow56 Żyd ski, na wsch. pow. bobrecki i rohatyński, na płd. pow, kałuski i doliński, na zach. pow. stryjski, drohobycki i rudecki. Żydaczów znajduje się na płd. wsch. i przytyka do granic pow. rohatyńskiego. Najdalszy punkt od Ź. na płn. zach. płn. kraniec Demni leży o 26 klm. w prostej linii, na płd. wsch. zach. kraniec Kotorjn o 31 kim. , na płd. płd. kraniec Łyskowa o 29 klm. , na zach. zach. kraniec Rudnik o 20 klm. Obszar powiatu obejmuje 9 4633 kwadrat. miryametrów. Gmin administracyjnych jest 74 19 w obrębie sądu pow. Mikołajów. 31 w obr. sadu pow. Żurawno, 24 w obr. sadu pow. Żydaczów; obszarów dworskich 63 16 w obr. sądu pow. Mikołajów, 29 w obr. sadu pow, Żurawno, 18 w obr. sadu pow. Żydaczów. W obrębie sadu pow. Mikołajów leży miasto Mikołajów, miasteczko Rozdół i wsi Brzezina, Czernica, Demnia, Drohowyże, Iłów, Krupsko, Malechów, Nadiatycze, Piaseczna, Rozwadów, Rudniki, Stulsko, Trościaniec, Uście, Weryń i Wola Wielka. W obr. sądu pow. Żurawno leżą. miasteczka Nowesioło i Żurawno i wsi Balicze Podróżne, Balicze Zarzeczne, Bujanów, Czerteż, Dubrawka, Holeszów, Izydorówka, Jajkowce, Korczówka, Kotoryny, Krechów, Lachowice Podróżne, Lachowice Zarzeczne, Lubsza, Lutynka, Łysków, Machliniec, Manasterzec, Mazurówka, Mielnicz, Młyniska, Obłażnica, Pobereże, Protesy, Sinuchów, Sulatycze, Tarnawka, Włodzimierce i Żyrawa. W obrębie sądu pow. Żydaczów leży miasta Ż. , miasteczko Ruda i wsi Bereźnica Królewska, Cucułowce, Demenka Leśna, Demenka Poddniestrzańska, Deszów, Hanowce, Hnizdyczów, Iwanowoe, Juseptycze, Kijowiec, Łowczyce, Międzyrzecze, Pczany, Pokrowce, Rogóźno, Tejsarów, Turady, Wołcniów, Wolica Hnizdyczowska, Zabłotowce, Żurawków i Żydaczowskie Folwarki. Cały powiat leży w nizinie naddnie stizańskiej a w dorzeczu Dniestru. Dniestr wchodzi tu z Sajkowa w pow. rudeckim do wsi Uście i płynie przez płn. wsch. część powiatu w kierunku płd. wsch. przez Rozwadów, Weryń, Nadiatycze, Krupsko, Rozdół, Kijowiec, Brzezinę, DemenkęPoddniestrzańska, poczem skręca na wschód, wchodzi do pow. bobreckiego w Brzozdowcach, następnie skręca na płd. , dotyka płn. wsch. granicy Międzyrzecza i wsch. granicy Ż. , poczem wchodzi znowu w obręb powiatu do Holeszowa, płynie przez Żurawno, wzdłuż granicy Kotoryn i wchodzi nareszcie do Ćwitowy, w pow. kałuskim. Do Dniestru wpadają w obrębie powiatu od lew. boku Szczerek, Zubrza, Kłodnica, a z praw. boku Stryj, Bereźnica, Lubeszka, Krechówka, Świca, Lutynka i Olszynka z Kiełbaską. W r. 1890 było w powiecie 9702 dm. a 65114 mk. , a mianowicie 3553 dm. , 23601 mk. w obrębie sądu pow. Mikołajów, 3461 dm. , 24868 mk. w obr. sądu pow. Żurawno, 2688 dm. , 16645 mk. w obr. sądu pow. Żydaczów. Według płci było 32335 męż, 32779 kob. Według wyzna nia 47941 gr. kat. , 9980 rzym. kat. , 6961 izr. , 232 innych wyznań. Języka rusińskiego uży wało 50942, polskiego 9491, niemieckiego 4549, innych języków 53 mk. Od 1 lipca 1888 r. two rzy powiat osobny okrąg szkolny, którego rada szkolna i inspektor mają siedzibę w Ż. Oprócz szkoły 5klas. w Ż. istniało w r. 1895 6 szkół ludowych 69, a mianowicie 58 z jez. wykł. rusińskim, 10 z jez. wykł. polskim, a jedna z jez. wykł. niemieckim; 4 czteroklasowe, 7 dwuklasowyeh, 58 jednoklasowych. Szkół prywatnych było 3 z jez. wykł. polskim, jedna 6klas. , jedna 4 klas. , jedna 3klas. Ilość dzieci obowiązanych dc uczęszczania na naukę codzienną wynosiła 8626 4565 chłopców, 4061 dziewcząt; na na ukę dopełniającą 2436 1233 chłopców, 1203 dziewcząt. Uczęszczało na naukę codzienną 7173, na naukę dopełniającą 1666. NauczycieM było 58 44 z świadectwem kwalifikacyjnem, 4 z świad. dojrzałości, 10 bez kwalifikacyi; nau czycielek 35 14 z świad. kwalif. , 6 z świad. dojrz. , 15 bez. kwalif. . Kas pożyczk, gminnych było 57. Zach. część powiatu przebiega kolej Iwowskostryjska, i ma tu stacye MikołajówDrohowyże i Piaseczna. Kolej Iwowskoczer niowiecka biegnie w nieznacznem oddaleniu od wsch. granic powiatu. Od Ż. prowadzi gości niec na płd. zach. do Stryja; na płd. wsch. przez Żurawno do Kałusza; na wsch. przez Chodorów, Rohatyn do Brzeżan; na płn. zach. do Rozdołu. Lu. Dz. Żydańce, wś włośc, pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. aleksandrowska dawniej Oława, okr. wiejski Demontańce, o 4 w. od gminy a 66 w. od Trok, 7 dm. , 3 mk. prawosł, i 86 katol. w 1865 r. 18 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Olita. Żydany 1. wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 36 w. od Poniewieża. 2. Ż, , wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 38 w. od Poniewieża. Żydatycze, wś, pow. lwowski, 13 klm. na płn. wsch. od sądu pow. we Lwowie, 6 klm. na wsch. od urz. poczt. w Dublanach. Na płn. leżą Podliski Małe i Zapytów, na wsch. Prusy, na płd. Prusy i Sroki przy Laszkach, na zach. Dublany. Płn. część obszaru przepływa Młynówka ał. Stara rzeka, dopł. Jaryczówki. W jej dolinie leżą zabudowania wsi. Własn. więk. kapituły łacińskiej we Lwowie ma roli or. 261, łąki ogr. 213, pastw. 49, lasu 161 mr. ; wł mn. roli or. 465, łąk i ogr. 425, pastw. 114 mr. W r. 1890 było 109 dm. , 761 mk. w gm. , 3 dm. , 41 mk. na obsz. dwor. 495 rzym. kat. , 300 gr. kat. , 7 izr. ; 475, 295 Rus. , 32 Niem. Par. rzym. kat. w Prusach, gr. kat. w Srokach. We wsi jest cerkiew p. w. św. Mikołaja, szkoła 1 klas. i młyn. Dokum, wydanym r. 1405 przenosi Władysław Jagiełło wsi Hodowice i Żydatycze na In Żydatycze Żydaczów Żydańce Żydany Żydele Żydek Żydejkiszki Żydejkiele Żydejkany prawo niemieckie z dodatkiem, że z prawa tego korzystać tylko będą mieszkańcy wyznania katolickiego Liskie, A. G. Z. , t. II, str. 53. Dok. wydanym we Lwowie dnia 30 wrześ. 1419 r. przenosi Władysław Jagiełło wsi Malechów, Żydatycze i Klekotów na prawo niemieckie l. c, t. , str. 101. Dok. wyd. we Lwowie dnia 7 stycz. 1491 r. poświadczają Gunter z Sieniawy, sędzia, i Piotr Gołąbek z Zimnejwody, podsędek ziemscy lwowscy, że Jan Kunat, dziedzic Tuligłów i Żydatycz, sprzedał wieś swoją Żydatycze za 250 grzyw. pol. Januszowi, dziedzicowi Maliczkowic l. c, t. VI, str. 218. Janusz z Maliczkowic darował tę wieś r. 1508 wraz z całym swoim majątkiem kościołowi katedralnemu lwowskiemu dokument ob. w Dodatku do Gaz. lwowskiej, r. 1858, Nr 12. Lu. Dz. Żydcze al. Żytcze, wś, okolica i dobra, pow. piński, na Zarzeczu, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. i par. prawosł. Chojno, par. katol. Pińsk o 28 w. . We wsi cerkiewka filial. św. Michała, uposażona z zapisu Kurzenieckich z roku 1664 l s włókami ziemi. Niegdyś Ż. stanowiły wła sność stołową kn. pińskich Jarosławowiczów, później królów polskich. Zygmunt stary oddał Ż. wraz z innemi dobrami zonie swej Bonie. W r. 1525 Bona potwierdziła zapis kn. Feodora na dworzyszcze w Ż. Cimoszowi Dymitrowiczo wi ob. Rewizya puszcz, str. 258. Z rozkazu Bony dokonano w r. 1554 opisu sioła Z. pod względem granic i powinności ob. Piscew. kn. , od str. 261. Królewszczyzną tą władali już w w. XVII Kurzenieccy. W w. XVIII Ludwik Kurzeniecki, podczaszy piński, zrobił zapis na Ż. dla pijarów w Lubieszowie w ilości 31000 złp. , w celu utworzenia 5 stypendyów dla biednych uczniów szkoły lubieszowskiej. Zapis ten został wypełniony przez spadkobiercę testatora Wikto ra Kurzenieckiego, stolnika pińskiego, na mocy aktu zawartego z pijarami d. 16 grudnia 1815 roku ob. Dzieje dobroczynności, r. 1820, 22082216. Kurzenieccy posiadali Ż. wraz z dobra mi pojezuickiemi Duboj do 1878 r. , około tego czasu nabył je w ilości 4829 dzies. Karol Szleinkor. Grunta lekkie, miejscowość nizinna, leśna, łąk i pastwisk obfitość. A. Jel. Żydczyszki, wś nad jeziorem Trockiem, pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 10 w. od Trok, 7 dm. , 54 mk. katol. Żydejkany al. Żedejkany, wś włośc, i folw. skarbowy u zbiegu Wierzchni z Niemnem, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Jezno o 7 w. , okr. wiejski Nibry, o 68 w. od Trok, 10 dm. , 83 mk. katol. w 1865 r. 36 dusz rewiz. . Pomiędzy Ż. a Niemoniunam i o 6 w. Niemen tworzy za kręt, formujący t. zw. półwysep Birsztański. Za Rzpltej stanowiły sstwo niegrodowe żydejkańskie al. żedejkańskie, położone w wojew. trockiem, pow. upickim. Podług spisów podskarbińskich z r. 1766 zostawało w posiadaniu Roppa, który opłacał kwarty złp. 2267 gr. 25, a hyberny złp. 1700. Na sejmie z r. 177375 Stany Rzpltej nadały to sstwo w posiadanie emfmtentyczne Leonowi Maleszewskiemu pod warunkami w prawie wyłuszczonemi. Że zaś spory wieloletnie toczyły się o granice tego starostwa, przeto sejm wyznaczył oddzielną komisyę, z 13 urzędników, dla ostatecznego ich oznaczenia. Starostwo to obejmowało dobra Ż. z przyległościami, gdzie też wyznaczona komisyja miała zasiadać. Żydejkiele, wś, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 31 w. od Poniewieża. Żydejkiszki 1. wś, pow. trocki, w 2 okr. pol. , gm. Kronie, okr. wiejski Żydejkiszki, o 36 w. od Trok, 5 mk. prawosł. , 110 katol. i 6 żydów w 1865 r. 58 dusz rewiz. . W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Awinelce, Markuny, Monkowiszki i Żydejkiszki oraz przysiołki Monkowiszki, Polimsze Krońskie i Żydejkiszki, w ogóle w 1865 r. 219 dusz rewiz, 2. Ż. , przysiołek, tamże, o 37 w. od Trok, 1 dm. , 10 mk. katol. w 1865 r. 3 dusze rewiz. . Żydek, ob. Żyd. Żydele 1. wś, pow. poniewieski, w 1 okr. pol. , o 23 w. od Poniewieża. 2. Ż. , wś włośc. nad potok. Zwirunis, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Zabłociszki o 4 w. , o 14 w. od Święcian, 8 dm. , 63 mk. katol. w 1865 r. 29 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Święciany. Żydgale, wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 54 w. od Telsz. Żydków, grupa domów w Czortkowie Starym, pow. czortkowski. Żydliszki, wś, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Wysoki Dwór, okr. wiejski Scypioniszki, 57 dusz rewiz. Żydmiszki, dwór, pow. poniewieski, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Poniewieża. Żydok, ob. Żyd. Żydomice, wś i os. młyn. nad rz. Rawką, pow. rawski, gm. Wałowice, par. Rawa, ma 11 dm. , 101 mk. , 257 mr. włośc. ; os. młyn. 2 dm. , 70 mr. Należała do dóbr Konopnica. W 1827 r. było 11 dm. , 72 mk. W r. 1579 Jerzy Konopiński płaci tu od 1 1 4 łanu; Stanisław Wągrowwski od 1 1 4 łanu Paw. , Maz. , 161. Żydomla, rzeczka, w pow. grodzieńskim, dopływ rz. Pyrry pr. dopł. Kotry. Żydomla, wś, pow. grodzieński, w 4 okr. pol. , gm. Żydomla, o 17 w. od Grodna, ma 30 dm. , 348 mk. , zarząd gminy, cerkiew paraf. , kaplicę, szkołę ludową, 351 dzies, ziemi włościańskiej i 32 cerkiewnej. Dawniej własność Łopatyńskich. Parafia praw. , dekanatu błagoczynią grodzieńskiego, 2045 wiernych. Gmina, położona w środkowej części powiatu, graniczy od płn. z gm. Wiercieliszki i Jeziory, od wschodu z gm. Skidel, od płd. i zachodu przez Nie Żydańce Żydczyszki Żydcze Żydomla Żydomice Żydok Żydmiszki Żydliszki Żydków Żydgale men z gm. Łunna, Łasza i Hornica, obejmuje 43 miejscowości, mające 375 dm. włościańskich obok 208 należących do innych stanów, 4376 mk. włościan, posiadających 5760 dzies. 4558 roli. Oprócz tego w obrębie gminy znajduje sie 5025 dzies. większej posiadłości 3429 roli i 158 120 roli ziemi cerkiewnej. T. Narbut Dzieje litewskie, t. VIII, str. 490 w przyp. utrzymuje, że Aleksander Jagiellończyk, nienawidzący zawsze żydów, postanowił ich wydalić z Litwy a właściwie przesiedlić do pustych okolie na Zadnieprzu. Czynność miano rozpocząć od pow. grodzieńskiego, w tym celu w 1506 r. śród lata spędzono wszystkich żydów z całego powiatu na jedno miejsce, gdzie rozbito obszerny obóz. Tam czyniono ich popis i kiedy już mieli wychodzić w drogę, król umarł a rzeczy zostały po dawnemu. Wieśniacy to obozowisko nazwali Żydom Licho, od czego poszła nazwa wsi w tem miejscu założonej. Etymologia ta, jak i wszystkie jej podobne, niema najmniejszej podstawy naukowej. Żydostawy, pow. kijowski, ob. Stawy. Żydów 1. w dok. Zydowo, Sydowo, wś i fol. nad rz. Prosną, pow. kaliski, gm. Żydów, par. Chełmce, odl. od Kalisza 7 w. ; wś ma 57 dm. , 357 mk. ; fol. 3 dm. , 63 mk. ; os. 1 dm. , 11 mk. W r. 1827 było 43 dm. , 378 mk. W r. 1885 fol. Ż. rozl. mr. 394 gr. or. i ogr. 322, łąk mr. 39, lasu mr. 10, nieuż. mr, 23; bud. mur. 8, drew. 5; płodozm. 5 i 6pol; młyn wodny. Wś Ż. os. 45, mr. 553. Uposażając klasztor cystersów w Ołoboku nadaje mu Odomcz r. 1213, między innemi, Tykadłowo z Żydowem Kod. Wielk. , Nr 81. Na początku XVI w. łany km. i dwor. dają dziesięcinę pleb. w Gostyczynie Łaski, L. B. , II, 43. W r. 1679 we wsi Ż. , w par. Gostyczyna, płaci Marcin Zewoczki, pisarz grodu kaliskiego, od 5 łan. , 3 kom. , 1 rybaka Paw. , Wielk. , I, 119. Ż. gmina należy do sądu gm. okr. V w Godzieszach, st. pocz. w Kaliszu. Gmina ma 9608 mr. obszaru i 4391 mk. Sród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 8 prawosł. , 36 prot. , 22 żydów. 2. Z. , wś i fol. , pow. miechowski, gm. i par. Wawrzyńczyce, odl. 36 w. od Miechowa. W r. 1827 wś rząd. , ma 16 dm. , 132 mk. W r. 1884 fol. Ż. , oddzielony r. 1830 od dóbr Maciejowice, rozl. mr. 240 gr. or. i ogr. mr, 189, łąk mr. 19, lasu mr. 22, nieuż. mr. 10; bud. mur. 1, drew. 14; płodozm. 6 i 8pol. Wś Ź. os. 16, mr. 118; wś Wygnanów os. 8, mr. 39. W połowie XV w. wś Zidow, w par. Wawrzynczyce, należy do Andrzeja Żydaczowskiego i Piotra Wilkowskiego h. Srzeniawa, Było tu 5 łan km. , folwark rycerski, karczma z rolą, 4 zagrod. Dziesięcinę dawano pleb. w Wawrzyńczycach. Jeden tylko łan Ottona dawał do Nowego Brzeska. Wartość dziesięciny dochodziła 14 grzyw. Długosz, L. B, II, skiego z r. 1490 wś Ż. miała 1 łan. W r. 1581 wś Ż. , własność bisk. krakowskich, miała 3 1 2 łan. km. , 3 zagr. z rolą, 2 kom. z bydł. , 3 kom. bez bydła Paw. , Małop. , 8, 443. 3. Ż. , fol. pow. stopnicki, gm. Chmielnik, par. Kije, odl. 28 w. od Stopnicy. W 1827 r. miał 4 dm. , 29 mk. W r, 1882 fol. Ż. rozl. mr. 865 gr. or. i ogr. mr. 202, łąk mr. 100, lasu mr. 538, nieuż. mr. 25; bud. mur. 7, drew. 11; płodozm. 7pol. ; las nieurządzony, pokłady wapna i torfu. Wś Wola Żydowska os. 40, mr. 279. Według Dłu gosza Wincenty Kadłubek, bisk. krakow. , prze niósł w r. 1213 prebendę z kościoła paraf. we wsi Kije do kollegiaty kieleckiej. Prebenda ta nosiła nazwę żydowskiej, ponieważ wieś Żydów stanowiła jej główne uposażenie. Część wsi Ż. , nadana prebendzie, przybrała nazwę Żydówek, zaś przy części szlacheckiej dziś Żydów pow stała wieś Wola Żydowska, istniejąca już w w. W połowie w. we wsi, , Zydow parya Żydówek były trzy łany km. , dające po 1 grzyw. czynszu prebendzie kieleckiej a także i dziesięcinę snopową i konopną, wartości do 2 grzyw. Kanonik miał tu swój dwór i folwark pięknie zabudowany. Zydow magna al. rycer ski militaris był własnością Rafała Gołuchowskiego h. Leliwa, który miał tu 4 łany kmiece, dające prebendzie kieleckiej dziesięcinę, warto ści do trzech grzywien. Cztery karczmy z rola mi tamże dawały dziesięcinę, równie jak i 2 za grod. Długosz, L. B. , I, 458, 461. Według reg. pob. pow. wiślickiego r. 1579 wś Ż. miała 4 zagr. z rolą, 1 bez roli, 4 os. , 1 łan, 3 biedn. , 2 rzem. Paw. , Małop, 219, 488. 4. Ż. , ob. Żydowo. Br, Ch, Żydów 1. potok, powstaje na obszarze Turzy Wielkiej, w pow. doliniańskim a uchodzi z lew. brzegu do Bołochówki, w pow. kałuskim. Długość biegu około 6 klm. Karta wojs. , 9, XXX. 2. Ź. , potok, prawy dopł. Tyśmienicy, na obszarze gm. Mraźnica, w pow. drohobyckim. Żydow, chutor, pow. wałkowski gub. charkowskiej, gm. Wodołaga Nowa, 127 dm. , 621 mk. Żydowa, rzeczka, w pow. owruckim, około Lewkowicz; prawdopodobnie prawy dopływ Jasieńca. Żydowa, chutor, pow. owrucki, gm. Sławeczna, par. prawosł. Możary o 32 w. , smolarnia. Żydowa, las i grupa domów na obszarze gm. Mieczyszczów, w pow. brzeżańskm poniżej wzgórza Popielichy 446 mt. npm. , w dolinie pot. Bybełki. Żydowa, grupa domów w Lipicy Górnej, pow. rohatyński. Żydowa Buda al. Serebriany Ruczaje dobra, pow. klimowicki, dziedzictwo Wałukiewiczów, 300 dzies. 42 roli, 20 łąk, 201 lasu; młyn wodny przynosi 100 rs. ; dziegciarnia. Żydowa Żydow Żydów Żydostawy Żydcze Żydowice Żydowa Żydówce Żydowczyk Żydówek Żydowicze Żydowieckie Żydowiszki Żydówka Żydówko Żydowo Żydostawy Żydowa Nowina, zaśc, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Smolewicze, o 15 w. od Borysowa. A. Jel. Żydówce 1. wś nad bezim. dopł. Hnyłopiatu, pow. berdyczowski, w 1 okr. pol. , gm. Bystrzyk, par. prawosł. Piatyhorka, odl. o 6 w. od Berdyczowa gdzie par. katol. , ma 203 mk. Podług Pochilewicza było tu w 1863 r. 258 mk. prawosł. , 20 katol. ; 1252 dzies. Posiada cerkiew filialną, p. w. Pokrowy N. M. P. , z drze wa wzniesioną w 1714 r. przez dziedzica wsi Zawadyńskiego i uposażoną. 70 dzies. ziemi. We wsi fabryka mydła i świec. Wś należała do dra Szlemera. 2. Ż, kolonia, pow. berdyczowski, w 1 okr. pol. , gm. Machnówka, par. praw. Wujna al. Wij na o 2 w. miała do 300 mk. żydów rolników. W spisie urzędowym niepodana. 3. Ż. , wś, pow. berdyczowski, w 2 okr. pol. , gmSpiczyńce, odl. o 72 w. od Berdyczowa, ma 631 mk. Posiada cerkiew p. w, Pokrowy, z drzewa wzniesioną, w zeszłym wieku, uposa żona 36 dzies. Wś Ż. stanowi właściwie zachodnią. cześć wsi Bułaje. 4. Ż. , wś nad rz. Unawą, pow. skwirski, w 3 okr. pol. , gm. Roma nówka o 7 w. , odl. o 30 w. od Skwiry, ma 1338 mk. W 1741 r. było tn 60 sadyb a w 1863 r. 1185 mk. Posiada cerkiew p. w. św. Trójcy, z drzewa wzniesioną, w 1724 r. i kilka krotnie później odnawianą. Do par. należy wś Żydowieckie Jerczyki o 3 w. . We wsi krzyżu ją się drogi z Polesia na i z Berdyczo wa do Białejcerkwi. Ta ostatnia droga zastą piła dawny Czarny Szlak. W 1601 r. otrzymał ją, między innemi, od króla Paweł Piaskow ski. W 1616 r. należy do sstwa romanowskiego i ma 26 osiadłości. W 1765 r. wchodzi w skład sstwa Stawiszcze. Wś została kupiona w 1814 r. przez Gruszczyńskich. Przed uwłasz czeniem włościan należały do nich Ż. , Żydo wieckie Jerczyki, Stępek i Biełki, w ogóle 12936 dzies. i 1353 dusz rewiz. J. . Żydowczyk, wś nad strumieniami uchodzącem do rzki Mołoczny, pow. taraszczański, w 3 okr. pol. , gm. i par. kat. Piatyhory, odl. o 62 w. od Taraszczy, ma 504 mk. Podług Pochilewi cza było tu w 1863 r. 1001 mk. , 2368 dzies. Posiada cerkiew Pokrowską, z drzewa wzniesio ną w drugiej połowie zeszłego wieku i uposażo ną 51 dzies. ziemi. Do par. należy wś Denhofówka o 5 w. . Pod Ż. przechodzi dział wodny pomiędzy Dnieprem i Bohem. Wś należy do dóbr Skibińce, dawniej hr. Ostrowskich, od 1800 r. Madejskich. J. Krz. Żydowczyk, potok, prawy dopł. Ryjaka, w pow. krośnieńskim, oh. Ryjak 2. Żydówek 1. fol. i wś, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Zgłowiączka, odl. 28 w. od Włocławka, ma 74 mk. , 423 mr. dwor. i 11 mr. włośc. W 1827 r. było 11 dm. , 70 mk. Ob. Ży dowo. 2. Ż. , wś, pow. stopnicki, gm. Chmielnik, par. Kije. W 1827 r. było 7 dm. , 37 mk. Ob. Zydów 3. Żydowice, wś wchodząca niegdyś w skład dóbr Wiszniowieckich, ob. Pohrebyszcze t. VIII, . Żydowice, zapewne Żydowiec, potok, prawy dopływ Sukiela, wypływa z pod Długiego Werchu 562 mt. i płynie granicą Cisowa i Geryni, w pow. stryjskim. Długi 3 12 klm. Karta wojs. , 9, XXIX. Żydowicze 1. wś nad rz. Sułą, niegdyś zaścianek szlachecki poradziwiłłowski, pow. miń ski, w 3 okr. pol. kojdanowskim, gm. i par. prawosł. Rubieżewicze, o 49 w. od Mińska, ma 15 osad. Według inwentarza z r. 1740 Ż. na leżały do domin. Starzynki, miały 7 osad szla checkich; siedzieli tu na czynszach Wiermiałkowiczowie, Sienkiewiczowie, Huszczowie i Jaku bowscy. Obecnie szlachta Chrołowiczowie po siadają tu 1 2włóki. Miejscowość falista, grun ta szczerkowe, łąki dobre. W okolicy dużo przedhistorycznych okopów i kurhanów. W le sistych moczarach pomiędzy wsią Ż. i Litwa bierze początek rzką Pohrebica, pr. dopł. Suły. 2. Ż. , zaśc. poradziwiłłowski, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Kruhowicze, własność Horbacewiczów, ma 7 1 2 włók. A. Jel. Żydowieckie Jerczyki, wś nad Unawą, pow. skwirski, w 3 okr. pol. , gm. Romanówka, par. praw. Żydowce o 3 w. , odl. o 30 w. od Skwiry, ma 858 mk. w 1863 r. było 600 mk. . Należała do dóbr Żydowce. Żydowiszki, wś, pow. maryampolski, gm. Gudele, par. Skrawdzie, odl. od Maryampola 23 w. , ma 4 dm. , 15 mk. Żydówka, białor. Źydouka, zaśc, pow. bo rysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Prusewicze, o 49 w. od Borysowa. A. Jel. Żydówka 1. wś nad rzką Kamienką, dopł. Dniestru, pow. olhopolski, okr. pol. Żabokrzycz, gm. Czebotarka, par. Miastkówka, st. dr. żel. Krzyżopol o 5 w. , odl. o 55 w. od Olhopola, ma 100 osad, 472 mk. , 265 dzies. ziemi włośc. , 949 dworskiej. Własność Jaroszyńskich. 2. Ż. , chutor, pow. olhopolski, gm. Czebotarka, 15 mk. Żydówka, potok, prawy dopł. Seretu, płynie przez Sadowe na Bukowinie. Długa 7 1 2 klm. Karta wojs. , 13, Żydówko, niem. Juditten, fol. , pow. gnieźnieński, urząd okr. i sąd w Gnieźnie, urz. st. cyw. w Komorowie, poczta tamże, st. kol. żel. w Chwałkowie Weissenburg, szkoły w miejscu, par. kąt. w Dziekanowicach; 3 dym. , 43 dusz. 2. Ż. , wś, w temże położeniu, ma 12 dym. , 264 dusz 25 ew. . Leży na zach. Gniezna, pod Dziekanowicami. W r. 1580 ma Ż. 11 łan. os. , 1 łan pusty. W r. 1793 należy do kapituły gnieźnieńskiej. Ob. Dziekanowice. W. Ł. Żydowo 1. wś i fol, pow. włocławski, gm. Piaski, par. Zgłowiączka, odl. 28 w. od Wło Żydowo Żydowa Nowina cławka, ma 155 mk. W 1827 r. było 7 dm. , 97 mk. W r. 1885 fol. Ż. rozl. mr. 616 gr. or. i ogr. mr. 552, łąk mr. 21, past. mr. 14, lasu mr. 4, nieuż. mr. 25; bud. mur. 20, drew. 1; płodozm. 13pol. , pokłady torfu. Wś Ż. os. 18, mr. 16; wś Żydówek os. 11, mr. 11; wś Rabinowo os. 4, mr. 6. W dok. z r. 1393 wy mieniono Ż. w liczbie wsi dających dziesięciny kapitule włocławskiej Ulanow. , Dok. , 270, Nr 91. Według reg. pob. pow. brzeskiego z r. 1557 i 1566 we wsi Szidowo Major, w par. Zgowiathka, Lubrańska i Sułkowska miały 4 ła ny, 1 kom. , Chlewicki 1 2 łanu. We wsi Szidowo Paw. , Wielkop. , II, 9. 2. Ż. , wś, w par. Łąkoszyn dziś pow. kutnowski. Stała pustką na początku XVI w. Łaski, L. B. ,. Ch. Żydowo al. Za Pilipami, uroczysko we wsi Mińkowce, w pow. żytomierskim. Miejscowy paposiadał tu J O dzies. łąk. Żydowo 1. ob. Żędowo, 2, Ż. , niem. , wś gosp. i folw. , w pow. szmigielskim, ma urz. okr. w Szmiglu, sąd, urz. st. cyw. i par. kat. w Wojnieściu, pocztę i st. kol. żel. w Starym Bojanowie, na linii PoznańLeszno, szkoły w Spławiu. Obszaru wś ma 39 ba, 4 dym. , 30 dusz; fol. ma 1 dym, , 29 dusz. Leży na wschód Szmigla, pod Wonieściem. W r. 1397 pisał się Maciej Żydowski, prawujący się z Wojsławem Brylewskim. W r. 1795 posiadał Ż Kwilecki, chorąży pozn. , na Spławiu. Byli też właścicielami Krzyccy. 3. Z. , kol. , w pow. wrzesińskim, ma urz. okr. i st. kol. żel. w Miłosławiu, urz. st. cyw. i pocztę w Borzykowie, par. kat. w Sokolnikach, sądy we Wrześni. Obszaru 52 ha, 6 dym. , 47 dusz 1 ew. . 4. Ż. , wś dwor. , w temże położeniu, ma obszaru 244 ha, 7 dym. , 106 dusz 31 ew. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 3064 mrk. Leży na wsch. Miłosławia, płn. Pyzdr, pod Sokolnikami i Gorazdowem. Należała w 1793 r. do Radolińskich. 5, Ż. , wś dwor. , w pow. poznańskim zachodnim, ma urz. okr. w Sadach, urz. st. cyw. w Cerekwicy, pocztę i st. kol. żel. w Rokietnicy, na linii PoznańKrzyż, szkoły w Krzyszkowie, par. katol. w Sobocie, sądy w Poznaniu; 14 dm. 208 dusz 6 ew. ; obszaru 745 ha. Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 11572 mrk. Leży na płd. zach. Obornik, wschódpłd. Szamotuł. Gniazdo rodzinne Żydowskich h. Nałęcz. W r. 1257 Bolesław, syn Odonicza, miał nadać, między innemi, to Ż. Jankowi, synowi Wojciecha, ojcu Sędziwoja. W r. 1383 dziedzic Ż. Sędziwoj przysięga na wierność Maryi, córce Ludwika. W r. 1386 Piotr Ditmar Jaworski, kupiec poznański, pozywa Mikołaja i Dzierzysława, jako dziedziców Ż. ; w tymże roku Memierza, ojciec Mikołaja i Dzierzysława uzyskał 100 grzyw, groszy na Iwonie z Komorza, źe tenże zbrojnie najechał Z. , gaj spalił i inne wyrządził szkody. W r. 1388 Janusz Stular, mieszczanin pozn. , z matką swoją ustali wszystkie roki na synach Niemirza, dziedzicach Ź. W r. 1393 Mikołaj z Ż. stawia świadków przeciw pani kasztelanowej starogrodzkiej, którzy zeznali, że Mikołaj sypał kopce między Nieczajną a Roztworowem. Ta sama pani prawuje się o robociznę kmiecą z, Rokietnicy. Tenże Mikołaj w r. 1397, jako pełnomocnik Bieniakowej z Górzewa, odparł w sądzie żyda Mestusa, w r. 1398 Jana, sołtysa z Górzewa, a r. 1395 w imieniu Doroty z Górzewa żyda Sabaja. W r. 1397 Mikołaj z Ż. , w imieniu Wincentego z Granowa, układa się polubownie z Machną, żoną Bawora. W r. 1388 Zbilut z Łekna ma stawić siostrę Krystynę przeciw Mikołajowi z Ż. W r. 1580 ma tu Janusz Przecławski 10 zagr. , 1 piekarza i karczmę z 3 4 łanu. Potem siedzieli tu Rozdrażewscy, Zdzichowscy, w r. 1793 Korytowscy. Kościół paraf. , p. w. św. Mikołaja, istniał przed r. 1465. W r. 1690 dziedzic Żdżychowski wystawił nowy, który zgorzał roku 1827, dla tego parafia mieści się w Sobocie. 6. Ż. , wś gospod. , w pow. Witkowskim, ma stac. kol. i urz. okr. w Czerniejewie, urz. stanu cyw. w Malczewie, par. kat. , pocztę i szkoły w miejscu, sądy w Gnieźnie, obszjaru 142 ha, 39 dym. , 417 dusz 68 ew. . 7. Ż. , wś gosp. , w temże położeniu, ma obszaru 105 ha, 9 dym. , 84 dusz 20 ew. . 8. Ż. , wś dwor. , w temże położenia, ma 1322 ha, 26 dym. , 315 dusz 24 ew. Leżą między Gnieznem, Czerniejewem, Wrześnią, Mielżynem, Wilkowem. Było dawniej miasteczkiem. W dok. z r. 1357 między posiadłościami kościoła gnieźnieńskiego wymieniono Ż. W r. 1523 Ż. samo stanowi parafią. Plebanem był wtedy Stanisław Krzaczewski. Miał on obszerny grunt plebański we wsi i place dla zagrodnika, karczmarza i szkoły, ale wszystkie trzy puste. W każdem polu posiadał po łanie roh. Prócz tego przymiarki do każdego łanu wraz z łąkami do tych łanów przyłegłemi, z których jednak ledwo 4 wozy siana sprzątał, tak krzakami zarosły. Dziesięcinę snopową brał z łanów i pustek, wartości 1 fertona. Kmiecie dawali z łanu po 2 kor. żyta i owsa, zagrodnicy po korcu owsa. W r. 1580 matu Andrzej Żydowski 4 łan. os. , 1 zagr. , 1 2 łanu pustki, oraz Jakub Żydowski 4 łan. os. , 1 zagr. i 1 1 2 łanu pust. Kościół, p. w. św. Stanisława, w r. 1515 przez dziedziców Żydowskich fundowany. W r. 1584 nadał mu Andrzej Żydowski swoje posiadłości w Jeleniej Głowie. W miejsce podupadłego kościoła w r. 1754 wybudowali nowy, w pruski mur, Andrzej Piotr Smoleński, cześnik ciechanowski, i żona jego Ludwika Piekarska. Poświęcił go w r. 1759 Krzysztof Bobiński, suf. gnieźn. Spalił się r. 1811, a w r. 1845 pobu Żydowskie Żydowszczyzna Żydy Żydyczyn Żydowo Żydowska Żydowski dowali nowy z cegły Walenty Grzeszkiewicz, kan. gnieźn. , i dziedzic Chełmicki. Poświęcił go wtymże roku Anzelm Brodziszewski, sufr. gnieźn. W r. 1793 posiadał Adam Bielski, szambelan Cielimowo, Gębarzewo, Gębarzewko i Ż. 9. Ż. , os. pod Łeknem między r. 1351 a 1370. W r. 1357 należała do klasztoru w Łek nie, który sołtysowi Klemensowi pozwala ryby łowić na obszarze Bracholina i Ż. W r. 1370 płaciła dziesięcinę kościołowi w Łeknie. 10. Ż. al. Żydownia, niem. Judenluege al. folw. do Siercza, w pow. międzyrzeckim, ma urz. okr. i sądy w Międzyrzeczu, urz. stanu cyw. w Bukowcu Bauehwitz, tamże pocztę i st. kol. żel. Szkoły w miejscu, par. katol. w Trzcielu; 5 dym. , 46 dusz. Leży między Pszczewem a Brojcami, na zach. płn. Trzciela, pod Sierczem. Oh. Elizanki, W. Ł. Żydowska góra, wznosi się na granicy węgierskiej, na obszarze Huty Polańskiej, w pow. jasielskim, nad pot. Krępną. Wzn. 714 mt. W pobliżu leży wieś Żydowskie. Żydowska góra, wzgórze na Łachowie, w pow. bydgoskim. Żydowska Grebla, wś nad Tykiczem Gniłym, do którego uchodzą tu rzki Cycylia i Wołosianka, pow. taraszczański, w 1 okr. pol. , gm. Żydowska Grebla, odl. o 18 w. od Taraszezy, ma 2387 mk. Posiada cerkiew p. w. Joana Bogosłowa, z drzewa wzniesioną w 1856 r. , na miejscu poprzedniej, pochodzącej z początku zeszłego wieku. Na polach wsi znajduje się do 40 dawnych mogił a w samej wsi dwie mogiły t. zw. rozkopane al. majdanowe. Gmina obejmuje 12 miejscowości, ma 1432 dm. , 11971 mk. , 27156 dzies. ziemi 10192 włościańskiej, 12412 dworskiej, 558 cerkiewnej, 3934 należącej do apanaży. Wś należy do klucza krasiłowskiego dóbr hr. Branickich. Żydowska Słoboda 1. przedmieście mta Kowna ob. t. ., kol. , pow. bobrujski, ob. Słobodą 59. 3. Ż. S. , kol. , pow. ihumeński, ob. Słobodą 60. Żydowska Struga, niem. Judenfliess, prawy dopływ Piłki, wpadającej do Dobrzycy w pow. wałeckim. Żydowska Wola, wś, pow. stopnicki, ob. Wola Żydowska i Żydów, Żydowski Beskid, góra 863 mt. , wznosi się wśród ogromnych lasów, na granicy zach. wsi Sianki, w pow. turczańskim i przy granicy węgierskiej w pobliżu przełęczy użockiej. Niedaleko ztąd biją źródła Sanu, po drugiej stronie zaś płyną wody do pot. Bistrego. Góra leży na 40 30 1 2 wsch. dług. a 49 1 płn. szer. Karta, wojs. , 9, XXVII Żydowski Bród, niem. Judenfurth, karczma do Zaborowa, w pow. rawickim, ma urz. okr. i st. cyw. i parafie w Jutrosinie, tamże pocztę, 1 dym. , 4 dusz. W r. 1793 należy do Maks. Mielżyńskiego na Dubinie. Żydowski Poboń, wś, pow. uszycki, ob. Pohoń. Żydowskie, błoto, pow. rohaczewski, ob. Podhoreckie. Żydowskie, uroczysko leśne, w pow. zwinogródzkim, na gruntach mstka Olchowie. Żydowskie, w XVI w. Żydowsko, wś, w pow. krośnieńskim, leży śród gór, wzn. 525 mt. npm. , u źródłowisk Krępny, pot. uchodzącego z praw. brzegu do Wisłoki, przy gościńcu ze Żmigrodu do Zborowa na Węgrzech. Chaty są zbudowa ne w ulicę po obu brzegach potoku, w ważkiej dolinie, ciągnącej w kierunku płd. wsch. , otoczone lesistemi górami. Wieś ma cerkiew drewnianą, przyłączoną do par. gr. kat. w Cichani i składa się z 73 dm. i 450 mk. 245 męż. , 205 kob. , 438 gr. kat. i 12 izrael. Pos. tabu larna Jana Lewickiego wynosi 663 mr. lasu; pos. mn. 1749 mr. roli, łąk i past. Ż. nazywa ło się pierwotnie Żydowsko Pawiń. , Małop. , 123 i należało do par. Myscowa; r. 1581 miało tylko jedno dworzyszcze wołoskie i sołtystwo. Było własnością Stadnickich. Mac. Żydowskie 1. Dzbanki, kol. nad rz. Widawką, pow. łaski, gm. Dzbanki, ma 23 dm. , 240 mk. , 308 mr. Powstała na obszarze dóbr Dzbanki. 2. Ż. Mogiły, os. , pow. sieradzki, gm. i par. Złoczew, odl. od Sieradza w. 21 1 2, ma 1 dm, 5 mk. 3. Ż. Piotrkowo, pow. nieszawski, ob. Piotrkowo 1. Żydowskie, jezioro pod Trzcielem, w pow. mięjdzyrzeckim, zlewa się z Rybojadami. Żydowskie Błoto, łąka na obszarze Kamienny, w pow. międzychodzkim. 2. Ż, . Żydowskie Stawy al Żydostawy, wś, pow. kijowski, ob. Stawy. Żydowszczyzna, wś nad Niemnem, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Wiercieliszki, o 5 w. od Grodna, 352 dzies. ziemi włośc. Żydy, kol, pow. radomski, gm. Potworów, par. Bukowno, odl. od Radomia 32 w. , ma 18 dm. , 152 mk. , 315 mr. Powstała przez rozkolonizowanie części dóbr JabłonnaŻydy. W 1827 r. było 3 dm. , 21 mk. Na początku XVI w. wś Żydowa Wola łączyła się ze wsią Ocieść Oczyescz. Dziesięcinę z łan. dwor. obu wsi, wartości do 4 grzyw. , pobierał wikaryusz w Bukownie Łaski, L. B. , I, 662. W reg. pobor, pow. radomskiego z r. 1569 podano Cisowe Liaski alias Zidowa wolia. Dwaj Wolscy płacą tu od 2 łan. km. Paw. , Małop. , 312. Por. Wola Laskowa. Żydy 1. niem. , wś, pow. łecki, st. p. Pissanitzen. 2. Ż. , niem. Sidden, posiadłość, pow. oleckowski, st. p. Czychen. Żydyczyn, wś skarbowa nad Styrem, pow. łucki, gm. Teremno, o 7 w. na płn. od Łucka, Żydziec Żydziewicze Żydyczyn ma 55 dm. , 503 mk. , cerkiew, szkołę, 2 jarmarki. Jest tu monaster prawosł. męzki, z cerkwią, św. Mikołaja, Monaster tutejszy istniał już w 1227 r. , w którym przybył ks. Daniel halicki dla odprawienia modłów do św. Mikołaja Ipat. liet. . W r. 1496 synowie Mendli Gireja, carzyka perekopskiego, pustosząc Wołyń, spalili mstko wespół z kościołem i klasztorem, a lud mnogi z Ż. i okolicznych osad w niewolę uprowadzili Daniłowicz, Skarbiec, II, 244. Podług rew. zamku łuckiego w 1545 r. archymandryta żydyczyński z dóbr monasterskich zobowiązany był do utrzymywania jednej horodni zamkowej ob. Jabłonowski, Rewizye, 48. Był to najzamożniejszy monaster obrządku wschodniego na Wołyniu, posiadał bowiem całą włość rozrzuconą nad Styrem, poniżej Łucka, o 9 wsiach Boholube, Buremiec, Niewzle, Palcze, Podhajce, Rukinie, Sapohów, Szapki t. j. Żabka, Żydyczyn oraz we włości targowickiej wś Rudlew w sporze z ks. Koreckimi i Massalskimi. Podług reg. pobor. pow. łuckiego z 1570 r. z imion żydyczyńskich cerkiewnych wniesiono pobór z 108 służb zupełnych po 20 gr. , od 10 rzemieśl. , 36 ogr. po 6 gr. , 21 ogrod, po 4 gr. , 108 ogr. po 2 gr. , 4 ryboł, 36 rzemieśln. , 3 karcz. , 8 bojarów putnych, 3 kół młyn. po 24 gr. , 6 kół młyn. po 12 gr. , 1 kotła gorzał. i od szynk. gorzałki. W 1583 r. z samego Żydyczyna zapłacono od 16 dym. , 11 ogr. , 9 ogr. , 9 komor. , 12 rzemieśl. , 2 bojarzynów Jabłonowski, Wołyń, 10, 92. Za czasów archimandryty Grzegorza Gedeona Bałabana około 1617 r. przyłączony do unii, jednakże i później były spory o posiadanie jego pomiędzy biskupem łuckim wschodnim Puzyną a unickim Poczapowskim. Podczas rozruchów kozackich dyzunici w 1650 r. zabrali tutejszy monaster i zamienili go na prawosławny, lecz w r. 1668 znowu go zwrócono unitom. Później było tu opactwo bazyliańskie, rezydencja biskupa unickiego i dom poprawy zdrożnych księży, którzy musieli za pokutę polewać w ogrodzie W 1745 r. przyłączony do prowincyi bazyliańskiej litewskiej, zniesiony ukazem 1797 r, W 1797 r. osadzeni tu zostali na czas krótki przez arcyb. Siestrzeńcewicza trapiści. J. Krz. Żydyczyn Ostrów al. Żydyczyn Les, uro czysko leśne, pow. piński, na Zahorodziu, w o kolicy wsi Kołomska Kołońska, obecnie gm Święta Wola, wspomniane w dokum, z ok Pisc. kn. , 159, 294. A. Jel. Żydyki 1. dwa dwory, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 51 w. od Kowna. 2. Ż. , mstko i dobra, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , gm. Żydyki, pod 56 19 płn szer. a 39 41 wschóddług. , odl. o 44 w. na płn. płn. zachód od Telsz a 7 w. od st. poczt. i dr. żel. Łuszn, ma 580 mk. W 1859 r. było 15 dm. , 155 mk. W mstku jest kościół paraf. katol. , kaplica kat, , synagoga, dom modlitwy żydowski, zarząd gminy, dom przytułku, szkoła ludowa, 14 sklepów, 3 drobne garbarnie, towarzystwo wkładowozaliezkowe, zawiązane w 1879 r. Kościół paraf. katol. , p. w. św. Jana, z muru wzniesiony w 1636 r. przez Giełguda. Kaplica drewniana N. M. P. , z 1636 r. , pojezuicka. Parafia katol. , dekanatu olsiadzkiego, 3167 wiernych. Filia w Ukrynach. Dobra, własność Wysockich, mają 962 dzies. 343 lasu, 122 nieuż. . Gmina, położona w płn. wschod, części powiatu, graniczy od płn. i płn. zaeh. z gub. kurlandzką, od zach. z gm. Iłłoki, od płd. z gm. Siady, od wsch. z gm. Tyrkszle i z gm. pow. szawelskiego Wieksznie, obejmuje 25 miejscowości, mających 405 dm. włośc. obok 89 należących do innych stanów, 4097 mk. włośc, podług danych z 1894 r. 4293 mk. włośc. , uwłaszczonych na 7199 dzies. 107 nieuż. . Nadto w obrębie gminy było 20175 dzies. 5592 roli większej posiadłości, 770 zie mi skarbowej i 172 38 roli ziemi kościelnej. Podług danych z 1894 r. było w gminie 370 osad wiejskich 162 mających 20 lub więcej dzies. , 40 od 10 do 20 dzies. , 67 od 3 do 10 dzies. i 101 mniej niż 3 dzies. ; włośc. bezrol nych było 719. Ż. należały dawniej do jezui tów, po zniesieniu których przeszły na rzecz ko misyi edukacyjnej i w 1781 r. wraz z Kietunami, Szerksznianami i Arsłą wydane zostały An toniemu Giełgudowi, kasztel. żmujdzkiemu, z obliezeniem intraty na 20550 złp. Następnie własność Pusłowskich. J. Krz. Żydykiszki, pow. szawelski, ob. Żydyszki. Zydyszki 1. wś, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Międzyrzecz, okr. wiejski Landwarowo, o 16 w. od gminy, 26 dusz rewiz. Należy do dóbr Karaciszki, dawniej Wrotnowskich, Dąbrowskich, dziś hr. Tyszkiewicza. 2. Ż. 1 i 2, dwa zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 44 w. od Nowoaleksandrowska. 3. Z. , wś, pow. rossieński, w 3 okr. pol. , gm. Taurogi. 4. Ż. w spisie miejcowości Żydykiszki, majątek, pow. szawelski, gm. Popi elany, o 51 w. od Szawel, własność Abolikisów, 24 dzies. 2 nieuż. 5. Ż. 9 zaśc, pow. wiłkomierski, gm. TraszkuDy, o 51 w. od Wiłkomierza. Żydziacinka, rzeczka, w pow. pińskim, w okolicy wsi Kraj i Rozdziałowicze, wspomniana w dokum. XVI w. ; stanowiła granicę królew skiej puszczy Kownacińskiej ob. Rewizya puszcz, str. 14. A. Jel. Żydziec, jezioro pod mstkiem Motol, niegdyś w pow. pińskim, obecnie w pow. kobryńskim, darowane przez kn. Teodora Jarosławowicza piń skiego w r. 1520 monasterowi na przedmieściu Leszcz w Pińsku ob. Rewizya puszcz, str. 129 1295. Żydziewicze, wś włośc, pow. oszmiański, w 4 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Bajbszty o 8 w. , okr. wiejski Dziewiergi, o 72 w. od Oszmiany a 50 w. od Dziewieniszek, 9 dm. , 50 mk. Żydykiszki Żydowska Góra Żydziacinka Żydyczyn Ostrów Żygry Żygucie Żyguciszki Żyguny Żygodowice Żyhaliki Żyhałka Żyhałówka Żyhla Żykiewicze Żygiszki Żygieliszki Żygiany Żyglin Żygiańska Żygianka Żygi Żygartyce Żygałówka Żygałki Żygajłowka Żygajcie Żydziuny Żygląd prawosł. i 28 katol. w 1865 r. 33 dusz rewiz. . Żydziuny, wś, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 42 w. od Poniewieża. Żygajcie 1. żmujdz. Ż wś nad rzką Eżerupą dopł. Jury, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. i st. poczt. Sartyniki, odl. o 85 w. od Rossień, ma 260 mk. W 1859 r. 24 dra. , 245 mk. Posiada kościół paraf. katol. , p. w. św. Piotra i Pawła, z muru wzniesiony w 1857 r. kosztem kś. Narwojsza i parafian. Parafia katol. , dekanatu retowskiego, 2865 wiernych. Filia w Sartynikach. Poprzednio był w Ż. kościół drewniany, filialny par. Żwingie, który zgorzał od piorunu. 2. Ż. , wś, pow. rossieński, par. Taurogi. 3. Ż. wś, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 30 w. od Szawel, ma 5 dm. Należy do dóbr Warpuciany, Żygajłowka, słoboda nad rzką Boremlą, pow. achtyrski gub. charkowskiej, gm. Żygajłowka, o 46 w. od Achtyrki, 606 dm. , 2700 mk. , zarząd gminy, cerkiew, a, . Zygałka, Żyhałka, ruczaj, w pow. tarasczańskim, prawy dopływ Nastaszki dopł. Kotry, przepływa pod wsiami Rożki, Sewerynówka, Krasiuki. Żygałki 1. wś poradziwiłłowska nad bezim. dopł. Kunoski, pow. słucki, w 3 okr. pol. kopylskim, gm. Howiezna; o 64 w. od Słucka, ma 24 osad; miejscowość małoleśna, grunta lekkie, szczerkowe. 2. Ż. al. Zegalszczyzna, folw, , pow. słucki, w 3 okr. pol. kleckim, gm. Pociejki, o 45 w. od Słucka, własność Szymańskich, ma 3 włóki. A. Jel. Żygałówka, ob. Zyhałówka. Żygartyce, niem. , ob. Zegarcice. Żygi 1. wś, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. Bieniakonie o 5 w. , okr. wiejski i dobra hr. Putkamerów, Bolceniki, 20 dusz rewiz. 2. Ż. , wś, pow. telszewski, okr. mta Kretyngi, o 63 w. od Telsz. Żygianka, rzeczka, w pow. oszmiańskim, zwana tez Olszanką al. Rejmikiszką, właściwie Łusta Żygiańska góra, wzgórze, w pow. oszmiańskim, przy drodze z Olszan do Graużyszek, w pobliżu rzki Łusty, przez mieszkańców za horodyszeze uważane. Żygiany, folw. szl. nad rzką t. n. , pow. oszmiański, w 1 okr. pol. , o 13 w. od Oszmiany, 1 dm. , 21 mk. katol. Żygieliszki, wś, pow. wiłkomierski, gm. Owanty, o 35 w. od Wiłkomierza. Żygiszki, wś nad jez. Świagusie, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 35 w. od Trok, 10 dm. , 139 mk katol. Żygląd, niem. , w dok. , dobra ryc, pow. chełmiński, st. p. Jeleniec, st. kol. WroeławM, par. kat. Papowo; 581 ha 545 roli or. , 19 łąk; 1885 r. 10 dm. , 42 dym. , 230 mk. , 161 kat. , 68 ew. , 1 dyssyd; dziedzic książę BentheimTeeklenburg. Za czasów krzyżackich należały do komturstwa papowskiego. W topogr. Goldbecka z r. 1789 zapisane jako wś szlach. i folw. o 7 dymach, w ręku Zalewskich str. 267. Znaleziono tu 2 kamienne toporki ob. ,, Die praehist. Denkmaeler v. Lissauer, str. 31. Wizyta Strzesza z r. 1667 opiewa, że jeden dział wsi posiadał Ludwik Skalski, drugi Michał Orłowski, trzeci Franciszek Baierski; każdy dwór dawał mesznego po 1 korcu żyta i tyleż owsa str. 14, Żyglin, ob. Zyglin. Żygodowice, wś, pow. wadowicki, ob. Zygodowice. . Żygołowo al. Żagolewo, wś, pow. witebski, przy drodze z Witebska do Sirocina. Zygowiec, niem. Zygowitz, folw. do Ciecholew, pow. starogardzki, st. p. i kol. Swarożyn; 3 dm. , 23 mk. Żygowizna, os. , pow. władysławowski, gm. Tomaszbuda, par. Wysoka Ruda, odl. od Władysławowa 41 w. , ma 1 dm. , 13 mk. Wchodziła w skład dóbr rząd. Leśnictwo. W 1827 r. 1 dm. , 16 mk. , par. Sapieżyszki. Żygry, jezioro nad Dźwiną, na jej praw. brzegu, na zachód od Dyneburga. Żygucie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol. , gm. Widze. Włośc. Biesiekirscy mają tu 105 dzies. ; Wołkowscy 105 dzies. 3 lasu, Żołobowscy 105 dzies. 20 lasu, 15 nieuż. Żyguciszki, wś, pow. trocki, należała w XVII w. do dóbr Bołbiany, Grotowskich. Żyguny 1. wś, pow. święciański, w 3 okr. pol. , gm. i par. Komaje o 6 w. , okr. wiejski i dobra Sulistrowskich, Karolin, o 37 w. od Święcian, 10 dm. , 72 mk. katol. w 1865 r. 32 dusz rewiz. . 2. Ż. Sycze, wś, pow. kobryński, w 3 okr. pol. , gm. Imienin, o 45 w. od Koprynia, 749 dzies. ziemi włośc. 373 łąk i pastw. , 80 nieuż. . Żyhaliki, uroczysko, pow. wołkowyski, w 5 okr. pol, gm. Biskupce, o 2 w. od Wołkowyska. Żyhałka, ob. Żygałka. Żyhałówka al. Żygałówka, wś nad Śniwodą, dopł. Bohu, pow. Winnicki, okr. pol. , gm. i par. katol. Pików o 4 w. , st. dr. żel. Kalinówka o 19 w. , odl. o 36 w. od Winnicy, ma 106 osad, 1059 mk. , 435 dzies. ziemi włośc. , dworska na leży do Pikowa w całym majątku 3497 dzies. . Cerkiew p. w. św. Parascewii, wzniesiona w 1879 r. i uposażona 55 dzies. ziemi, ma 1061 para fian. Własność dawniej Borejków, dziś Safonowych. Dr. M. Żyhałówka, wś, pow. kraśniński gub. smoleńskiej, gm. Prylepowo, 20 dm. , 171 mk. , cerkiew, szkoła. Żyhla, niem. Schigla, część gminy miasta Jabłonkowa, na Szląsku austr. Żykiewicze, wś, pow. słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Robotna, o 32 w. od Słonima, 115 dzies. ziemi włośc. Żygołowo Żygowizna Żylca Żyle Żyleniszki Żylenka Żylewa Żylewicze Żylice 1 Żylichowo Żylicz Żylicze Żylany Żylanka Żylańce Żykuny Żydziuny Żykika Żykika, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr pol. , o 44 w. od Nowoaleksandrowska. Żykojnie, ob. Źukojnie. Żykucie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 2 okr. pol, o 52 w. od Nowoaleksandrowska. Żykuny, wś, pow, homelski, gm. Telesze, ma 24 dm. , 185 mk. Żylańce 1. wś, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , gm. aleksandrowska, okr. wiejski i dobra hr. Potockich, Horodenka, o 15 w. od gminy a 20 w. od Lidy, ma 8 dm. , 68 mk. katol. w 1865 r. 37 dusz rewiz. . 2. Ż. , wś, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Pogiry, o 35 w. od Wiłkomierza. Włośc. Burbulis ma 12 dzies. 2 1 2 nieuż. . Żylanka, rzeczka, w pow. oszmiańskim, przepływa pod wsią Plebańce. Żylany, wś, pow. szawelski, gm. Radziwiliszki, o 35 w. od Szawel. Żylany, pow. kijowski, ob Żelanie. Żylca al. Żylcza, potok, wypływa ze stoków Magórki, w Beskidzie zachodnim. Przyjmuje dopływy Kalnę i Rostoke Wielką i uchodzi do Soły. Par. Żelca, Żyle Małe i Wielkie, także niekiedy Stare i N, wś, pow. władysławowski, gm. Kidule, par. Sudargi, odl. o 31 w. od Władysławowa. Ż. Wielkie mają 18 dm. , 115 mk. , Ź. Małe 4 dm. , 31 mk. W ogóle 424 mr. obszaru. W r. 1827 było 11 dm. , 92 mk. Wchodziły w skład dóbr Kidule. Żyle 1. wś nad rzką Opitą, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Siedliszcze o 8 w. , okr. wiejski Gieranony, o 51 w. od Oszmiany a 14 w. od Dziewieniszek, ma 17 dm. , 100 mk. katol, w 1865 r. 33 dusz rewiz. ; należała do dóbr Zakrzewszczyzna, Karaczewskich Wołków. 2. Z. , wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol, , o 67 w. od Nowoaleksandrowska. 3. Z. , wś, pow. poniewieski, w 4 okr, pol. , o 46 w. od Poniewieźa. 4. Ż. , uroczysko, pow. rossieński, gm. Rossienie o 14 w. , par. Widukle. 5. Ż. . s wś, pow. rossieński, w 4 okr. pol. , gm. Pojurze. Milewscy w Jakubajciach i Żyłach mają 60 dzies. 1 1 2 lasu, 3 1 2 nieuż. 6. Ż. , wś, pow. szawelski, gm. Popielany, o 35 w. od Szawel. Żyleniszki, ob. Żyłoniszki. Żylenka, pow. rówieński, ob. Zielonka, Żylewa, wś i b. st. pocztowa, w gub. smoleńskiej, przy starej drodze ze Smoleńska do Moskwy, o 18 w. za Gżackiem. Żylewicze al. Żylicze, wś, pow. Słonimski, w 3 okr. pol. , gm. Kostrowicze, o 5 w. od Słonima, wraz ze wsią Wasilewicze 369 dzies. ziemi włośc. 82 łąk i past. , 4 nieuż. . Żylice 1. al. Źelice, Żylicze, niem. , wś gosp. , w pow. rawickim, ma urz. okr. w Bojanowie, sąd i urz. st. cyw. w Rawiczu, tamże pocztę i st. kol. żel. na linii LesznoWrocław, szkoły w miejscu, par. kat. w Łaszczynie, ewang. w miejscu. Obszaru 227 ha, 37 dym. , 190 dusz 7 katol. . Leży na płn, Rawicza, pod Łaszczynem. W r. 1252 Przemyśl w O wińskach za twierdza klasztorowi henrykowskiemu na Szlą sku posiadanie Ż. W końcu XVIII w. należy do Maks. Mielżyńskiego z Łaszczyna i Żytowiecka. 2. Ż. , wś gosp. , w pow. gnieźnieńskim, ma urz. okr. w Kłecku, urz. st. cyw. w Kiszkowie, pocz tę w Sławnie, st. kol. żel. w Pobiedziskach, na linii PoznańGniezno, szkoły i par. kat. w Sła wnie, sąd w Gnieźnie; obszaru 83 ha, 6 dym. , 56 dusz. Leży na płd. wschód Kiszkowa. W r. 1378 Bożogrobcy gnieźn. zamienili Nożyczyn na Ż. , dziedzictwo Mikołaja i Piotra z Dziećmarek. W. Ł. Żylichowo, pow. borysowski, ob. Żylicze, ŻyliczNiwka, uroczysko, pow. piński, w okolicy wsi Hać, obecnie gm. Swięta Wola, wspo mniane w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , 147. A. Jel. Żylicze 1. wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Kamieniec Litewski, o 29 w. od Brześcia, 312 dzies. ziemi włośc. 51 łąk i pastw. , 3 nieuż. . 2 Ż, dawniej Suszczewo, wś, pow. grodzieński, w 1 okr. pol. , gm. Hornica, o 7 w. od Grodna, 194 dzies, ziemi włośc. Należała niegdyś do wojtowstwa hornickiego ekon. grodzieńskiej. Według Piscowoj kn. w r. 1558 granice jej stanowiły sioło Hornica, rz. Niemen i grunta sioła Biereha. Tho siolo jest w szriedniem poliu nad rzeką Niemnem jedną połacią osadzone i ulica na pr. 8 polozona, domy thylem ku Niemnu, a gumna przeciw sobie. Powinności tego sioła były Z włok thego sioła osadnych 16 płacić powinni z każdej włoki czynszu po gr. 8, za gessi, kury, jayca y stacyą po gr. 6, za niewody po gr. 2, za wóz siana po gr. 3, a za odwóz po gr. 2, osady po gr. 30, za gwałty po gr. 10, za thloki po gr. 12, czyni z włok thego sioła osadnych płatu gotowego kop 19 gr. 28. A owsa beczek 16 a za odwóz owsa od każdej beczki po gr. 5, czini kop. 1 gr. 20. Thamsze przy thym sielie za sczianą boczną z jedne stronę, a z drugiej strone y końcam w rzeke Niemen zostalo w zasczianku polia y zarosliami morg 30 grunta podłego, z których czynszu w roku 61 płacono, alie w r. 62 jest them siołu wszitkiemu bez płatu na wypust przydane dlia thego, iss sianozeci, ani wypustów w swoim obrubie ni mają, a by wlok nie tak porucali Pisc. kn. . I, str. 503 5. Na początku XVII w. , Ż. wraz z Bielewem, Polniewka i Lipnem wchodzi w skład majętności Jelna, którą Pacowie w r. 1627 cedowali Bazylemu Kopciowi, kasztelanowi nowogródzkiemu M. Lit. , Ks. Spr. Sąd. , 241, f. 391. Włości te powracają w r. 1635 do dawnych właścicieli, gdy Jan Kazimierz Pac, wda miński, nabywa je od Jakuba Ogrodzińskiego, sekreta Żykojnie Żykucie Żylin Żylina Żylince Żylińce rza JKM. M. Litew. , Ks. Zap. , 111, f. 239; u Wolffa, Pacowie, str. 72. 3. Ż. , folw. , pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Krynki, własność Mieczysława Wiriona, ma 225 dzies. 42 łąk i pastw. , 52 lasu, 39 nieużytków. Niegdyś sioło Ż. al. Żiliczi Wielkie należało do wójtowstwa skrebliczkiego, ekon. grodzieńskiej. Według Piscowoj knigi z r. 1558 graniczy z Małemir Żyliczami, siołem Sanników i puszcza Krińska oraz siołem Cziuymic Ciujmicze. Tho siolo jest w poliu szredniem nad rzeką. Niethupą jedną polaczią osadzone y ulicza na pr. 6 położona; domy thylem ku rzecze, a gumna przeciw sobie. Z wlók 10 powinni śluzycz sluzbe osoczniczką ku strozy puszczy Krińskiey piączią koni. A z wlók z barthnickich powinni sluzycz sluzbe barthnicką z puszczy Klińskiey w barczi JKMci. Ko themu siolowi przydano zasczianku w ostrowie za scziana tylną pasni dworu Krińskiego morg 11 gruntu podlego, z kthorego płaczić będą groszy 22 t. I, str. 32 33. W tejże księdze t. I, str. 561 2 czytamy Żiliczi Wielkie zw. Strzeleckie, gdyż osadzeni tu kmiecie nieśli powinność strzelecką Królowi JMci. Należała do wójtowstwa służebnego ekonomii grodzieńskiej. Graniczyła z siołem Nieczieczi i Małemi Żiliczarni. .. Tho siolo o 20 włokach nad błotem Nieczicą osadzone y ulica pr. 7 połlozona, domy tylem ku Nieeziezi a gumna przeciw sobie. Istniały też Ż. Małe, . Odzwierniczkie, które w r. 1558 należały do wójt. służebnego ekon. grodzieńskiej. Graniczyły z błotem Nieezieczą i siołem strzeleckim Wielkiemi Żyliczami. Tyłami domów zwrócone było do błota Nieczieczi. W them siole odzwierniczkieh wol nych włók 4, gruntu dobrego. U dworu JKMci służbo odzwierniczka służą, thedy zadnego czinszu z tLych wlók placzic nie powinni do wolimy łaski JKMci Pisc. kn. , I, str. 565. 4. Ż. , wś i fol. , pow. grodzieński, w 3 okr. pol. , gm. Łunna, o 33 w. od Grodna. Wś ma 482 dzies, ziemi włośc. 132 łąk i pastw. , 9 nieuż. , fol. należy do dóbr Łunna, Maryi Komarowej i Józefa Romera. 5. Ż. , pow. slonimski, ob. Żylewicze. 6. Ż. , wś, pow. wołkowyski, w 3 okr. pol. , gm. Świsłocz, o 28 w. od Wołkowyska, 1 2 dzies. ziemi włośc. 7. Ż. , Życe al. Dobośnia ob. , wś i dobra nad Dobośnią, pow. bobrujski, gm. Bortniki, o 31 w. od Bobrujska, dziedzictwo Bułhaków; rezydencya zwana zamkiem, o 100 komnatach, archiwum, biblioteka, dzieła sztuki i pamiątki, olbrzymi sad fruktowy, mający przeszło 5000 drzew. Folw. ma 618 dzies. Niegdyś istniała tu cukrownia. O Z. jest pieśń ludowa wielkanocna, w której mowa o tem Wielkiem Siole, którego mieszkańcy ubierali się odświętnie w lisie i sobole świty i w czapki bobrowe. Miejscowość bogata w łąki, łasy, grunta lekkie, namułowe. 8. Ż. al. Żylichowo, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hajna, o 57 w. od Borysowa, ma 4 osady; grunta lekkie, mocno wzgórzysta 9. Ż. , wś i folwark nad Dnieprem, pow. rzeczycki, w 1 okr. pol. brahińskim, gm. i par. prawosł. Derażyce, o 94 w. od Rzeczycy, ma 28 osad; lud rolniczy, flisaczy i rybaczy; miejscowość bogata w łąki, gleba wyborna. Folw. około 44 włók, należy do włościanina Cichego, dawniej Kobelackich. Bo Ż. należą dwie wyspy na Dnieprze Dryczew i Lebiedzin. 10. Ż. , wś, pow. słucki, w 2 okr. pol. kleckim, gm. Łań, o 74 w. od Słucka, ma 18 osad; miejscowość mało leśna, lekko falista, grunta urodzajne. Ż. wspominane w dok. XVI w. ob. Piscew. kn. , 416, 420, 421, 422, 423, 425. 430, 558, 560, 576, 577. 11. Ż. , wś i dobra, pow. rohaczewski, gm. Cichinicze. Wś ma 52 dm. , 372 mk. ; dobra, dziedzictwo Bułhaków. mają wraz z Dobosną 12971 dzies. 1972 roli. 399 łąk, 8473 lasu; gorzelnia, 6 karczem, 2 młyny wodne i folusz dają 720 rs. 12. Ż. . wś, pow. lidzki, w 3 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Szczuczyn o 10 w. , 11 dm. , 118 mk. w 1865 r. 34 dusz rewiz. ; należała do dóbr Czaplicze, Żukowskich. 13. Ż. , wś włośc, pow. oszmiański, w 3 okr. pol, o 53 w. od Oszmiany a 34 w. od Dziewieniszek, ma 12 dm. , 102 mk. 78 praw. , 24 kat. . M. R. Wit. A, Jel. J K. Zyliczowicze, uroczysko osiadłe, pow. piń ski, na Zarzeczu, w okolicy wsi Stare Konie, obecnie gm. Moroczno, wspomniane w dokum. XVI w. A. Jel. Żylin, wś i fol. , pow. sochaczewski, gm. i par. Kozłów Biskupi, odl. 7 w. od Sochaczewa, ma 71 mk. , 402 mr. dwor. 319 roli i 9 os. , 112 mr. włośc. W 1827 r. było 9 dm. , 74 mk. W r. 1579 we wsi Żylino były 4 części Niemierzów, Januszewiczów i Jaroniewicza, w ogóle 2 łany km. i 2 zagr. Paw. , Maz. , 139. Żylin 1. leśniczówka, pow. ihumeński, w 1 okr. pol. uździeńskim, gm. Szack. 2. Ż, Brod, Żylina, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , gm. Jużynty, własność Majewskich, 16 1 2 dzies. 2 1 2 lasu, 1 2 nieuż. . Żylina, potok, lewy dopływ Dunajca, uchodzi pomiędzy Jurkowem w pow. tarnowskim a Czchowem. Żylince, pow. bobrujski, ob. Żylicze. Żylińce 1. mylnie Zielińce, wś, pow. proskurowski, okr. pol. , st. poczt. i telegr. Jarmolińce o 8 w. , gm. i par. katol. Szarawka o 6 w. , odl. o 22 w. od Proskurowa, ma 130 osad, 792 mk. , 813 dzies. ziemi włośc, 807 dworskiej, 33 cerkiewnej. Cerkiew p. w, św. Mikołaja, wzniesiona w 1875 r. , z 895 parafianami. Należała do dobr Szarawka, nadanych Pretficzom, następnie do Dulskich, Jakubowskich, jako wiano posagowe Pułaskich. Na polach wsi Żykika Żyliny Żylinciszki Żylinka Żylinki Żylino Żylińskie Żylińszczyzna Żyliszki Żylma Żylowiec Żylwa Żylwicy Żyliczowicze Żylwidory Żylwiszki Żylwitis Żylwitynia Żylza Żylże Żyła Żyłajcie Żyłeczka Żyłka Żyłki źródła rz. Uszki. 2. Ż. , wś, pow. zasławski, ob. Zieleńce. Dr. M. Żylinciszki, wś, pow. trocki, w 3 okr. pol. , gm. Hanuszyszki o 9 w. , okr. wiejski Duśmianki, o 49 w. od Trok, ma 8 dm. , 74 mk. , w tem 3 żydów w 1865 r. 29 duszrewiz. . Żylinka, zaśc, pow. słucki, w 3 okr. pol. kop ylskim, gm. Hresk, o 16 w. od Słucka. Żylinka, potok, wypływa z pod szczytu Straszowa, w pasmie Nitrzańskim, w Tatrach Liptowskich. Płynie w kierunku od płd. ku północy i ubiegłszy około 5 mil wpada pod miastem Żyliną Sillein do Wagu z lew. brzegu. Na zach. brzegu potoku ciągnie się pasmo. Hale Wiaterne, z których do Ż. spływają potoki Rybna, Frywałdzka, Porubska, Bystrzycka, Stranianka i Turska. Żylinki, wś i folw. , pow. trocki, w 4 okr. pol. , gm. Orany o 10 w. , okr. wiejski Bortele, o 49 w. od Trok, ma 10 dm. , 70 mk. katol. w 1865 r. 40 dusz rewiz. ; własność Żylińskich. W 1850 r. własność tychże, ma 1008 dzies. ziemi dworskiej. Żylino, wś i b. st. pocztowa w gub. smoleńskiej, przy dawnym trakcie z Wiaźmy do Syczewki, o 21 w. od Wiaźmy. Żylińskie, w spisie z 1865 r. Żymińskie, wś, pow. wilejski, w 3 okr. pol, gm. Łuczaj o 4 w. , okr. wiejski i dobra Mostowskich, Skworcowo, o 78 w. od Wilejki, 8 dm. , 81 mk. katol, w 1865 r. 36 dusz rewiz. . Żylińszczyzna 1. dobra, pow. orszański, dziedzictwo Hurków, 272 dzies. 115, 23 lak, 40 lasu. 2. Ż. , Żyliszczyzna, zaśc, pow. drysieński, należał do domin. Swołna, w 1725 r. miał 3 chaty. Własność dawniej Wańkowiczów, dalej Anny Szczytowej, dziś skarbowy. Żyliny 1. wś i os. leśn. , pow. suwalski, gm. Kukowo, par. Bakałarzewo, odl. od Suwałk 8 w. Wś ma 16 dm. , 118 mk. ; os. leś. 1 dm. , 21 mk. W 1827 r. było 5 dm. , 29 mk. 2. Ż. , wś nad kanałem augustowskim, pow. augustowski, gm. Szczebro Olszanka, par. Studzieniczna, odl. od Augustowa 15 w. , ma 6 dm. , 54 mk. W 1827 r. było 3 dm. , 20 mk. Dawniej zwała się Wnukowszczyzna. Żyliny l. uroczysko, pow. piński, na Zarzeczu, w okolicy wsi Swarycewicz, obecnie w gm. Radczysk, wspomniane w dok. XVI w. 2. Ż. , wś i fol. , pow trocki, w 3 okr. pol, gm. Hanuszyszki o 10 w. , okr. wiejski Żyliny, o 35 w. od Trok. Folw. ma 1 dm. , 18 mk. katol. , wś zaś 4 dm. , 36 mk. t. wyzn. Podług spisu w 1865 r. wraz ze wsią Burbany i 4 zaśc miała 72 dusz rewiz. Folw. należał do Zeidlerów. W skład okręgu wiejskiego wchodzą wsi Burbany i Zyliny oraz zaśc Korsztany, Soły, Waniszki, Wierbszyszki i Zamoście, 83 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 3 jednodworców. Jest tu kaplica katol. par. Duśmiany. W 1850 r. własność Godaczewskieh, 804 dzies. Żyliszki, wś, pow. sejneński, gm. i par. Świętojeziory, ma 5 os. , 125 mr. Należała do fol. Prepunty. W 1827 r. 2 dm. , 36 mk. Żyliszki 1. wś, pow. rossieński, gm. Łabardzie, o 86 w. od Rossień. 2. Z. , dwór, pow. szawelski, gm. Łukniki, o 58 w. od Szawel. 3. Z. , wś, pow. wiłkomierski, gm. i par. Subocz, o 68 w. od Wiłkomierza, posiada kaplicę katol. , wzniesioną w 1851 r. , p. w. Podwyższenia Krzyża św. Żylma, ob. Żyłma. Żylowiec 1. kolonia, pow. radomyski, w 1 okr. pol. , gm. Brusiłów, o 35 w. od Radomyśla, ma 35 mk. 2. Z. , kolonia, tamże, w 2 okr. pol. , gm. Kiczkiry. Żylwa, os. , pow. sejneński, gm. i par. Mirosław, odl. od Sejn 47 w. Żylwicy, dwór i folw. , pow. telszewski, w 1 okr. pol. , o 8 i 10 w. od Telsz. Żylwidory, pow. lidzki, ob. Żelwidory, Żylwiszki, folw. , pow. wileński, w 3 okr. pol. , gm. Giedrojcie, o 40 w. od Wilna, 1 dm. , 14 mk. katol; w 1865 r. własność Aleksandrowiczów. Żylwitis, zaśc, pow. nowoaleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 71 w. od Nowoaleksandrowska. Żylwitynia, osada, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 65 w. od Poniewieża. Żylza, wś, pow. rówieński, gm. Derażno, par. praw. Dziuksin o 8 w. . Żylże, osada, pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 41 w. od Poniewieża. Żyła, os. młyn. nad rz. Mleczną, pow. radomski, gm. Wielogóra, par. Radom odl. 5 w. , ma 3 dm. , 27 mk. , 38 mr. W 1827 r. 4 dm. , 55 mk. Należała do dóbr Klwatka. Żyłajcie 1. wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 14 w. od Rossień. 2. Ż. , wś, pow. rossieński, gm. Szydłów, par. Lidowiany, o 32 w. od Rossień. 3. Ż. , wś, pow. telszewski, w 4 okr pol. , o 32 w. od Telsz. Żyłeczka al. Żyłówka, rzeczka, w pow. proskurowskim i latyczowskim, prawy dopływ Bożku, ma źródła pod wsią Peczyskami, płynie z płn. zach. na wschód, mija wsi Szpiczyńce, Tereszkowce, Jarosławkę, poczem zwraca się ku północy i ma ujście w pow. latyczowskim. Dłu ga około 13 w. X. M. O. Żyłka, os. młyn. nad rz. Wartą, pow. słupecki, gm. Dłusk, par. Pyzdry, odl. od Słupcy 17 w. Żyłki al. Żyłka, wś nad pot. Krynicą, praw. dopł. Sołokii, pow. tomaszowski, gm. Jarczów, par. Tomaszów odl, 7 w. , leży przy pasie granicznym galicyjskim, ma 7 dm. , 80 mr. gruntu piaszczystego, 70 mk. ; posterunek straży granicznej. W r. 1827 wś Żyłki, w par. Chody Żyrakowski Żyrakowszczyzna Żylinciszki Żynany Żyndajcie Żyndule Żynele Żyngi Żyngle Żyniany Żynie Żyniewce Żyniszki Żynkowszczyzna Żyrak Żyraków Żyrakowska wańce, ma 11 dm. , 74 mk. Wchodziła w skład dóbr Jarczów. Żyłki 1. pole na Mechlinie, w pow. szremskim. 2. Ż. , pola na Zbrudzewie, w pow. szremskim. Żyłki Kozły, wś, pow. łukowski, gm. Skrzyszew, par. Ulan, ma 30 dm. , 218 mk. 733 mr. Żyłma, rzeczka, w pow. nowoaleksandrowskłm, łączy jez. Żyłma z jez. Opiwarda i Róże, leżącemi na płd. wsch. od mka Rymszany, Por. Opiwarda, Żyłojnie Poczgoła, dobra, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Skiemie, o 65 w. od Szawel, własność szlach, rodziny Rajuńców, mają wraz z Prościuniszkami 217 dzies. 28 lasu, 9 nieuż. . Żyłoki 1. fol. , pow. szawelski, w 2 okr. pol. , gm. Kurszany, par. Radziwiliszki, o 26 w. od Szawel, należy do dóbr Janowiczów, Łapkasie, mających 827 dzies. 170 lasu, 10 nieuż. . 2. Ż. , wś, pow. telszewski, w 4 okr. pol. , o 27 w. od Telsz. Żyłomiszki al. Żyleniszki, wś włośc, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Daugieliszki o 8 w. , okr. wiejski Michałowo, o 24 w. od Święcian, 4 dm. , 32 mk. katol. w 1865 r. 25 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Dawiliszki. Żyłów, pow. kowelski, ob. Zitów, Żyłówka, ob. Żyłeczka. Żyłowo, wś, pow. łomżyński, gm. i par. Lubotyń. Mieszka tu drobna szlachta. W 1827 r. było 13 dm. , 90 mk. Żyły, wś, pow. przasnyski, ob. Ulatowo Żyły. Żymale, wś, pow. rossieński, gm. Kielmy, o 33 w. od Rossień. Żymczyda, fol. , pow. nowoaleksandrowski, w 3 okr. pol. , o 51 w. od Nowoaleksandrowska. Żymielany, wś, pow. szawelski, gm, Tryszki, o 60 w. od Szawel. Żymińskie, pow. wilejski, ob. Żylińskie, Żymiszki u Buszyńskiego, w spisie miejscowości Żyrniszki, wś, pow. rossieński, gm. i par. Jurborg, o 60 w. od Rossień. Żynany, wś, pow. szawelski, gm. Radziwiliszki, o 26 w. od Szawel. Żyndajcie, wś, pow. rossieński, par. Jurborg. Żyndule 1. wś, pow. wileński, w 2 okr. pol, , gm. Szyrwinty o 12 w. , okr. wiejski i dobra hr. Leduchowskich, Poszyrwincie, 20 dusz rewiz. 2. Ż. , zaśc, pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 69 w. od Poniewieża. 3. Ż. , wś, pow. szawelski, gm. Szawkiany, o 16 w. od Szawel. 4. Ż. , dobra, tamże, o 20 w. od Szawel, własność Bałtroszajtisów, 67 dzies. 5. Z. , dobra, tamże, ob. Ignacowo Żyndule, Żynele, wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol. , o 78 w, od Telsz. Żyngi, zaśc. i os. karcz. nad jez, Bieliszki, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 41 w. od Wilna. Zaśc ma 3 dm. , 17 mk. 1 prawosł. , 16 katol. , os. karcz. 1 dm. , 6 mk. żydów. Żyngle, zaśc, pow. wileński, w 1 okr. pol. , gm. Niemenczyn o 11 w. , okr. wiejski Traszkuny, 8 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Giejany. Żyniany 1. wś, pow. kowieński, w 1 okr. pol. , o 25 w. od Kowna. 2. Z. , wś, pow kowieński, w 3 okr. pol, gm. Janów. Czarnoccy maja 10 dzies. . Żynie al. . Zynie, wś, pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, par. Olwita, odl. od Wyłkowyszek 11 w. , ma 20 dm. , 287 mk. , 20 os. , 766 mr. W 1827 r. było 20 dm. , 162 mk. Wchodziła w skład dóbr Rumaki. Żynie, wś, pow. dzisieński, w 1 okr. pol. , gm. , okr. wiejski dobra hr. Czapskich, Łużki o 4 w. , o 35 w. od Dzisny, 5 dm. , 45 rak. w 1865 r. 20 dusz rewiz. . Żyniewce, ob. Żeniewce. Żyniszki, zaśc, pow. wiłkomierski, gm. Traszkuny, o 62 w. od Wiłkomierza. Żynkowszczyzna, wś, pow, oszmiański, w 1 okr. pol. , gm. Holszany, okr. wiejski Góreckowszczyzna, 13 dusz rewiz. ; należała do dóbr Hołoblewszczyzna, Broniewskich. Żyrak, rzeczka, w pow. krzemienieckim, prawy dopływ Horynia, ma źródła pod Szyłami, uchodzi pod Hrybową. Od prawego brzegu pod Łanowcami przybiera rzkę Żerdź, Żyraków, wś, pow. ropczycki, par. rz. kat. Straszęcin, leży w równinie, na lewym brzegu Wisłoki, przy drodze z Pilzna do Przecławia, 5, 6 klm. na płn. od Dębicy. Chaty są zbudowane w ulicę wzdłuż starej drogi, blisko gościńca Wraz z obszarem tabularnym Romualda Wojciechowskiego liczy Ż. 77 dm. i 445 mk. 219 męż. , 226 kob. , 431 rz. kat. a 14 izrael. Pos. tabularna ma w ogóle 1200 mr. roli; pos. mn. 402 mr. Grunta nad Wisłoka są dobrze nawodnione i urodzajne, na zachód od gościńca piaszczyste. W połowie XV w. wś należała do Stan. Ligęzy h. Półkoza Długosz, L. B. ,, 261. W r. 1536 Ligenza, burgrabia krakow. , płacił tu od 14 półłan. km. i 4 km. na 1 4 roli, 2 łany sołtysie z karczmą. W r. 1581 Ź. i Wolia były własnością Jana Ligięzy, wojskiego sanockiego, i miały obie wsi razem 21 kmieci, łan. , zagr. z rolą, 3 kom. bez bydła, 2 łany karcz. i dudę. Ż. graniczy na płd. ze Straszęcinem, na zach. z Górą Motyczną a na płn. z Wolą Żyrakowską Paw. , Małop. ; 247, 537. Mac. Żyrakowska Wola, ob. Wola Żyrakowska. Żyrakowski al. Żurakowski staw, uroczysko około Łanowiec, w pow. krzemienieckim, Żyrakowszczyzna, zaśc, pow. wileński, Żyłki Żyrawa Żyrardów w 2 okr. pol. , o 26 w. od Wilna, 1 dm. , 17 mk. katol. Żyrańcze, wś włośc. i os. karcz. , pow. trocki, w 1 okr. pol. , o 18 w. od Trok. Wś ma 5 dm, , 76 mk. katol. , os karcz. 1 dm. , 10 mk. żydów. Żyrardów, os. fabryczna nad rzką Pisią praw. dopł. Bzury, leży w pow. błońskim, gm. i par. w miejscu, przy linii dr. żel. warsz. wied. , tuż przy stacyi Ruda Guzowska, odl. 6 mil od Warszawy, wzdłuż szosy prowadzącej z Mszczonowa do Wiskitek i wzdłuż linii drogi żelaznej. Osada obecnie posiada kościół par. katolicki murowany, dom modlitwy ewangielicki, szkołę fabryczna kilko oddziałową dla chłopców i dziewcząt, dwie szkoły początkowe gminne, sąd gm. okr. , urząd gm. , wielką ochronę o kilkunastu oddziałach, mieszczącą do 1500 dzieci, utrzymywaną przez fabrykę, szpital fabryczny, aptekę, lekarzy fabrycznych, 426 dm. , 26500 mk. w tej liczbie da 8000 robotników fabrycznych. Zakłady fabryczne obejmują przędzalnią lnu o 23000 wrzecion, tkalnię mechaniczną 2100 warsztatów tkackich, tkalnię ręczną 200 warsztatów, przędzalnią bawełny 18000 wrzecion, przędzalnią wełny 4200 wrzecion, zakład wyrobów pończoszniczych przeszło 700 maszyn i bielniki z urządzeniami pomoeniczemi. Około 8000 robotników pracuje w tych zakładach. Są to przeważnie Polacy. Dwa młyny parowe. Nazwisko osady i jej powstanie wiąże się z działalnością znakomitego wynalazcy machin przędzalnych Filipa Girarda, Francuza, który na mocy układu zawartego z rządem Królestwa polskiego w r. 1825 zajął się urządzeniem pierwszej u nas przędzalni mechanicznej, otwartej dopiero r. 1831 w Marymoncie i prowadzonej przez spółkę pod firmą Karol Scholtz et, do której należeli Józef Lubowidzki, Henryk i Jan hr. Łubieńscy i Piotr Steinkeller. W r. 1833 przeniesiono te zakłady do osady utworzonej na obszarze dóbr Guzów wówczas własność Łubieńskich i nazwanej na cześć Girarda Żyrardów. Bank polski podtrzymywał w ciężkich latach po r. 1831 młody zakład, któremu udzielił około 3000000 złp. pożyczek częściowych. W końcu zmuszony był Bank objąć zakłady na swą własność i od 1847 do. 1856 prowadził je pbd własną administracyą. Niepowodzenia tej próby zniewoliły Bank do odstąpienia fabryki przemysłowcom Hielle mu i Dittrichowi z Schoenlinde w Czechach. Obok wielu ułatwień w nabyciu Bank udzielił im 135000 rs. pożyczki. Odtąd zaczyna się z początku powolny a z latami coraz szybszy rozwój fabryki, która dojdzie do stanowiska jednego z największych w świecie zakładów przemysłu tkackiego, W r. 1865 posiada już maszynę parową o sile 150 koni i drugą o sile 70 koni, ma 7500 wrzecion, 500 warsztatów tkackich i do 1000 robotników. Sala mieszcząca warsztaty obejmowała 10000 łokci kw. powierzchni. W r. 1876 było 13000 wrzecion, 1000 warsztatów tkackich i 80 ręcznych, pracowało przy nich 3350 robot. 850 cudzoziemców. Wartość produkcyi wynosiła 1560000 rs. W r. 1880 jest 16000 wrzecion, 1650 warsztatów mechanicznych i 200 ręcznych. Poruszają je maszyny parowe o sile 700 koni, które w ciągu roku zużyły 960000 pudów węgla. Robotników pracowało 5600, w tej liczbie 580 cudzoziemców. Produkcya roczna wynosiła 2200000 rs. Wartość surowych materyałów, sprowadzanych z cesarstwa, wynosiła rs. 700000. Obecnie produkcya przenosi zapewne 5000000 rs. Pomocnicze zakłady mieszczą się od kilku lat w Jaktorowie przyst. dr. żel. warsz. wied. , odległym około mili od głównej fabryki. W r. 1885 utworzone zostało Towarzystwo akcyjne zakładów żyrardowskich Hieliego i Dittricha, z kapitałem zakładowym 9000000 rs. Prezesem Towarzystwa został Karol Dittrich, syn założyciela firmy. Składy swoje fabryka posiada w Warszawie i głównych miastach Cesarstwa rossyjskiego. Wyroby swe sprzedaje też na rynkach Kaukazu i Rossyi azyatyckiej. Ż. par. wydzieloną została z obszaru parafii Wiskitki. Ź. gmina należy do sądu gm. okr. IV w miejscu, urząd poczt. i st. dr. żel. w Rudzie Guzowskiej. Gmina ma 11057 mr. obszaru 3310 mr. lasu i około 27000 mk. W r. 1890 było 19074 mk. , w tej liczbie 7967 stałych mieszkańców i 11107 niestałych w tej liczbie 1433 obcych poddanych. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności było 2 prawosł. , 1852 prot. i 411 żydów. W r. 1867 gmina cała miała 5839 mk. , 1880 r. było zapisanych do ksiąg stałej ludności 7126 5134 katol, 1541 prot, 244 żyd. , 207 inn. wyz. . W skład gminy wchodzą osady i wsi Grądy, Feliksów, Henryków, Józefów, Kozłowiec Stare i Nowe, Maryampol, Piotrowina, Ruda Guzowska, Sade Budy, Sokule, Szyszka, Teklinów, Tomaszów Stary i Nowy, Żyrardów. Opisy Ź. z rycinami podawał Tyg. Illustr. z r. 1872 t. , 32 i Kłosy t. Ch. Żyrawa 1. al. Żerawa, wś, pow. bobrecki, 28 klm. na płd. od Bobrki, tuż na zach. od sądu pow. , st. kol. i urz. poczt. w Chodorowie. Na płn. wsch. leży Horodyszcze Królewskie, na płd. wsch. Chodorów, na płd, Borodczyce, na zach. Zalesie i Czartorya, na płn. zach. Buda. Zabudowania wsi leżą na zach. Wody płyną strugą na wsch. i dążą do stawu Chodorowskiego, utworzonego przez Boberkę, zwaną tu Ługiem dopł. Dniestru. Własn. wiek. ma roli or. 480, łąk i ogr. 85, pastw. 31, lasu 62 mr. ; wł. mn. roli or. 703, łąk i ogr. 198, pastw. 25 mr. W r. 1890 było 99 dm. , 653 mk. w gm. , 4 dm. , 37 mk. na obsz. dwor. 566 gr. kat. , 100 rz. kat. , 20 izr. , 4 inn. wyzn. ; 667 Rus. , 23. Par. rz. kat. w Chodorowie, gr. kat. w Zaleścach. Żyrańcze Żyrbajewicze Żyrawka Żyrmunki Żyrańcze Żyrmuny We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła 1klas. 2. Ż. z Dunajcem, wś, pow. żydaczowski, 14 klm. na płd. od Żydaczowa, 10 klm. na zach. od sądu pow. i urz. poczt. w Żurawnie. Na płn. leża Łowczyce, na wsch. Jajkowce, na płd. Krechów, na zach. Nowesioło i Obłaźnica. Środkiem wsi płynie Lubeszka, dopł. Dniestru, od zach. na wschód. W dolinie potoku leżą, za budowania wsi; na płn. od nich przys. Dunajec. Na płd. zach. leży las Łowny. Własn. więk. ma roli or. 668, łak i ogr. 104, pastw. 108, lasu 1132 mr. ; wł. mn. roli or. 758, łąk i ogr. 27, pastw. 19, lasu 5 mr. W r. 1890 było 85 dm. , 595 mk. w gm. , 8 dm. , 69 mk. na obsz. dwor. 516 gr. kat. , 111 rz. kat. , 17 izr. , 20 inn. wyzn. ; 523 Rus. , 119, 22 Niem. . Par. rz. kat. w Kochawinie, gr. kat. w Jajkoweach. We wsi jest szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 995 złr. Lu. Dz. Żyrawka, wś, pow. lwowski, 12 klm. na płd. od Lwowa, 10 klm. na płd. zach. od sądu pow. w Winnikach, 6 klm. na płd. zach. od urz. poczt. w Dawidowie. Na płn. zach. leży Sołonka Wielka, napłn. wsch. Krotoszyn, na płd. Wołków, na płd. zach. Porszna. Środkiem obszaru płynie pot. Żubrza, dopływ Dniestru. W jego dolinie leżą zabudowania. Wł. mn. ma roli or. 1734, łąk i ogr. 195, pastw. 87 mr. W r. 1890 było 189 dm, , 882 mk. w gm. 13 rz. kat. , 861 gr. kat. , 8 wyzn. izr. ; 869 Rus. , 13. Par. rz. kat. w Zubrzy, gr. kat. w miejscu, dek. szczerzecki. Do parafii należy Krotoszyn. We wsi jest cerkiew p. w. św. Michała i szkoła 2klas. Za czasów Rzpltej należała wieś do dóbr kor. , starostwa lwowskiego. Dokum, wydanym w Piotrkowie dnia 8 lutego 1501 r. Jan Olbracht, z powodu zniszczenia dokumentów wsi Sołonki i Żyrawki w czasie napadu tureckiego, określa prawa i obowiązki mieszkańców tychże wsi Liske, A. G. Z. t. IX, str. 188. Dokum, wydanym w Piotrkowie dnia 10 lutego 1507 r. rozporządza Jan Olbracht, aby we wsiach Sołonce i Żyrawce zabierali spuściznę krewni zmarłego, a nie starosta lwowski 1. c, str. 191. Dok. wyd. w Krakowie dnia 4 czerw. 1553 r. poleca Zygmunt August Janowi z Mielca, wojewodzie podolskiemu, grodeckiemu i chmielnickiemu staroście, aby bronił przywilejów Sołonki i Żyrawki, dotyczących dostarczania podwód, przeciw uroszczeniom Gródka i Bóbrki Arch. kraj. we Lwowie, C, t. 28, str. 434. Dok. wyd. w Włocławku nad Wisłą dnia 26 marca 1577 r. potwierdza król Stefan akt Zygmunta Augusta, wydany w Wilnie dnia 28 stycz. 1561 r. dla wsi Ż. I. c, C, t. 393, str. 1129. Dok. wyd. w Warszawie dnia 5 czer. 1593 r. uwalnia Zygmunt III mieszkańców wsi Ż. od podatków 1. c, C, t. 348, str. 1100. Dok. wyd. w Warszawie dnia 2 maja 1596 r. zezwala Zygmunt III Steczkawi Chwiedkowiczowi odstąpić synowi jego Mikołajowi ciwuństwo w Ż. 1. c, T. , t. 38, str. 350. Dok. wyd. w Warszawie dnia 12 maja 1661 r. potwierdza Jan Kazimierz wyrok swoich komisarzy, rozstrzygający spór podda nych z Ż. ze starostą lwowskim 1. c. , C, t. 461, str. 2463 i t. 564, str. 1575. Dok. wyd. we Lwowie dnia 29 paźdz. 1671 r. pozwala król Michał poddanym wsi Ż. sprzedawać od św. Mał gorzaty do św. Agnieszki w każdą sobotę mięso we Lwowie 1. c, C, t. 461, str. 1112. Dok. wyd. w Żółkwi dnia 20 października 1676 uwal nia Jan III poddanych wsi Ż. od ciężarów woj skowych 1. c, C, t. 524, str. 1644. Miesz kańcy Ż. , tak zwani Baraniarze, są potomkami niewolników tatarskich i kozackich, osadzonych tu w połowie XVII w. Mieli oni ten przywilej, iż nierobili pańszczyzny, tylko byli obowiązani do naprawy murów miejskich we Lwowie, za co wolno im było sprzedawać baraninę w fosie miejskiej przy bramie halickiej. W drewnianej cerkwi tutejszej jest pięknie rzeźbiony i złocony ołtarz, pochodzący z dawnego kościoła katedral nego we Lwowie, który arcyb. Sierakowski w czasie przebudowywania katedry przy końcu w. XVIII, ztamtąd usunął i do tej cerkwi sprze dał. Do tego ołtarza jest przywiązany odpust, nadlany przez Piusa IX Dz. Żyrbajewicze al. Żyrblewicze, wś, pow. borysowski, w 2 okr. pol. łohojskim, gm. Hajna, o 53 w. , od Borysowa, ma 12 osad; miejscowość falista, grunta kamieniste. A. Jel, Żyrchówka, wś w pobliżu bezim. błota, ma jącego do 3000 dzies. , pow. rohaczewski, gm. Strzeszyn o 9 w. , ma 52 dm. , 301 mk. , zapasowy spichlerz gminny. Żyrków, ob. Żerków, Żyrkowice, dziś Żerkowice, wś, w pow. miechowskim, par. Zębocin. W r. 1286 Leszek Czarny nadaje część wsi Ż. , skonfiskowaną Ottonowi, wojew. sandom. , za popieranie Konrada mazow. , klasztorowi św. Klary w Skale Kod. małop. , I, 131. W r. 1827 wś Żyrkowice ma 11 dm. , 88 mk. Ob. Żerkowice 3. Żyrkowka, wś nad rzką Lipianką, pow. konstantynogradzki gub. połtawskiej, gm. Żyrkowka, o 50 w. od mta powiat. , 104 dm. , 564 mk. , zarząd gminy, cerkiew, 6 wiatraków. Żyrmunki, futor pryw, , pow. lidzki, w 1 okr pol. , o 17 w. od Lidy, 19 mk. , młyn wodny. Żyrmuny 1. w dok. Żermony, mstko nad bezim. dopł. Dzitwy, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i okr. wiejski Żyrmuny, pod 54 1 płn. szer. a 42 53 wschod, dług. , odl. o 14 w. na płn. płn. zach. od Lidy, 75 w. od Wilna przy dr. poczt. z Lidy do Wilna, w 1860 r. miało 29 dm, 271 mk. podług późniejszych danych 14 dm. , 196 mk. , zarząd okręgu policyjnego i gminy, kościół paraf. katol. , dom modlitwy żydow. , szkoły ludowe, przytułek dla biednych, st. poczt. Kościół katol. , paraf. p. w. św. Krzyża, z drzewa Żyrkowka Żyrkowice Żyrków Żyrchówka Żyrniszki wzniesiony w 1788 r. przez ks. Karolinę Radziwiłłową, . Parafia katol. , dekanatu lidzkiego, 2491 wiernych. W parafii powierzchnia wy niosła, grunta piaszczyste, kamieniste i żwiro wate, lasów mało, dużo krzaków i błot. Zrasza ją rzki Żyżma, Dzitwa i Nieszkrup. W skład okręgu wiejskiego uchodzi mstko Ż. , wsi Bojary, Gierwieniki, Kawieryki, Maguny, Mnichy, Orzeliszki, Piatkowszczyzna, Pliki, Podworzańee, Pożyżma, Skowrody, Stuki, Szalcinie, Szawerdaki, Tatary, Tołkinie, Wielkie Sioło; zaśc. Jaświły i okolica szlach. Soroki, w ogóle w 1865 r. 423 dusz rewiz. włośc, uwłaszczonych, 1616 włośc. skarbowych i 3 jednodworeów. Gmina składa się z 4 okręgów starostw wiejskich Z. , Apolin, Dworzyszcze i Gmiejscowości, mających 445 dm. , 5910 mk. włościan, uwłaszczonych na 8619 dzies. 6311 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 19615 dzies. 6651 roli większej posiadłości i 63 39 roli ziemi kościelnej. W 1865 r. było w gminie 1412 dusz rewiz. włościan uwłaszczo nych, 356 b. włośc, skarbowych i 104 jedno dworców. Własność niegdyś Zawiszów, w któ rych Jan, wwda witebski, wystawił tu z drzewa kościół paraf. , p. w. N. M. P. , i takowy w r. 1624 hojnie uposażył. W miejsce tego kościoła, spalonego podobno podczas wojny z carem Alek sym Michajłowiczem, wzniesiony został w r. 1673 nowy, staraniem miejscowego plebana kś. Macieja Szarkiewicza. W pierwszych latach XVIII w. Z. przeszły w posiadanie ks. Radziwił łów przez małżeństwo Mikołaja Faustyna Radzi wiłła z córką Krzysztofa Zawiszy, wojew. miń skiego, Barbarą Zawiszanką ur. 1690 r. . Syn tegoż Faustyna, Stanisław Radziwiłł, krajczy w. ks. lit. , wraz z żoną Karoliną z Pociejów, wzniósł, na miejscu podupadłego, nowy okazały kościół z drzewa. W aktach dyec. wileńskich ks. , 1643 przechował się ciekawy akt, któ rym Alszka Tyszkiewiczówna, kasztelanowa witebska Zawiszyna wraz z przyjaciółmi, stwierdza, iż dla kościoła w Ż. ofiarowała kroplę krwi Chrystusa, otrzymaną w Rzymie od Urbana VIII przez kś. Tyszkiewicza, niegdyś biskupa wileńskiego, brata donatorki. Akt podpisany 20 marca 1667 r. ,, w Żermonach. Według wizy ty z r. 1700 relikwia ta umieszczona w pacyfi kale, przechowywała się w cyboryum kościoła. August w 1724 r. nadał Ż. prawo miejskie. W nowszych czasach Ż. należały do hr. Tysz kiewiczów, potem do Anny Szwanbach. 2. Ż, folw, pryw. nad strugą Nieszkrupką Nieszkrup, pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Zyrmuny o 4 w, , o 14 w. od Lidy, 54 mk. , młyn wodny, gorzelnia i mydlarnia. J. Krz. Żyrnajnie 1. wś, pow. rossieński, gm. Kroże, par. Stulgie, o 36 w. od Rossień. 2. Ż. , dwór, tamże, o 28 w, od Rossień. Żyrneje, jezioro, w pow. nowoaleksandrowskim, w dobrach Antonosz, ob. Nasza al. N. Żyrneje, wś i dobra, pow. nowo aleksandrowski, w 4 okr. pol. , o 25 w. od Nowoaleksandrowska, własność Koprowskich. Żyrnica, rzką, ob. Żernica. Żyrnie, wś, pow. władysławowski, gm. Giełgudyszki, par, Szaki, odl. od Władysławowa 28 w. , ma 5 dm. , 78 mk. , 8 os. , 181 mr. Wchodziła w skład dóbr Giełgudyszki Dolne. W 1827 r. 5 dm. , 80 mk. Żyrnieliszki 1. Żarneliszki, wś, pow, dzisieński, w 2 okr. pol. , gm. Bohiń o 13 w. , okr. wiejski Bohdanowo, o 106 w. od Dzisny, 4 dm. , 38 mk. w 1865 r. 34 dusz rewiz. , 2. Ż. , zaśc. nad rzką Grejmianą, pow. święciański, w 1 okr. pol. , gm. Święciany o 20 w. , okr. wiejski i dobra skarbowe Wójtowstwo Sudaty, o 22 w. od Święcian, 2 dm. , 15 mk. katol. w 1865 r. 9 dusz rewiz. . Żyrniki dziś Żerniki, wś nad rz. Skrwą, pow. płocki, par. Sikorz. W r. 1349 Władysław ks. łęczycki i dobrzyński, sprzedaje militi Nazironi gaj z lasem zwanym Gorzechowo, przyległym do wsi tegoż Nazirona zwanej Żyrniki. Obszar wynosi 13 łan. chełm. i 10 morgów, za co ma zapłacić 50 grzyw. toruńskich, odbywać służbę wojskową w pancerzu i dawać księciu z obydwóch posiadłości wieprzka Kod. dypl. poi, I, 201. Ob. Żerniki 9. Żyrniki, wś, pow. telszewski, w 2 okr. pol. , o 75 w. od Telsz. Żyrnis, zaśc, pow. nowoaleksadrowski, w 4 okr. . pol. , o 82 w. od Nowoaleksandrowska. Żyrniszki 1. dwór, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , o 79 w. od Nowoaleksandrowska; . 2. Z. , pow. rossieński, ob. Żymiszki. Żyrnówka, strumień, w pow. wiłkomierskim, pod mstkiem Pobojsk łączy się z rzeczką Wiktorką. Żyrnowo, jezioro, w pow. wiłkomierskim, w gm, Wojtkuszki, pod osadą t. n. i dworem Jordany. Żyrnowo, osada nad jeziorem t. n. , pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Wojtkuszki, par, Pobojsk, o 18 w. od Wiłkomierza, własność hr. Choiseuil de Gouffrier, 897 dzies. 235 lasu. Żyrnowołka, zaśc, pow. trocki, w 1 okr. pol. , gm. Jewie o 9 w. , okr. wiejski Białolesie, 3 dusze rewiz. ; należy do dóbr Romerów, Popory. Żyrosławice, ob. Żerosławice. Żyrów, w XVI w. Żyrowo magna, wś i fol nad rzką Krasną, pow. grójecki, gm. Drwalew, par. Prażmów, odl. 6 w, od Grójca, ma 207 mk. W 1827 r. było 20 dm. , 183 mk. W r. 1881 fol. Ż. rozl. mr. 641 gr. or. i ogr. mr. 503, łąk mr. 57, pastw. mr. 24, lasu mr. 32, nieuż. mr. 25; bud. mur, 1, drew. 22. Wś Ż. os. 29, mr. 265. W r, 1576 we wsi Zirowo magna płaci Adam Zerowski od 3 łan. km. Paw. , Maz. , 230. Żyrów al. Żerów, kol. na obszarze Rogaszyc, Żyrawka Żyrnajnie Żyrneje Żyrnica Żyrnie Żyrnieliszki Żyrniki Żyrnis Żyrnówka Żyrnowo Żyrnowołka Żyrosławice Żyrów Żyrowek Żyrowice Żyrnajnie rowieckiej przez Teodozego Borowika Wilno, 1628 i później oraz Jaspis cudowny Supraśl, 1738 r. . Zaprowadzona pod koniec XVI w. unia religijna przerwała na pewien czas oddawanie czci cudownemu obrazowi, fundusze zaś ko ścieine dostały się w obce ręce. Dopiero Jan Mieleszko, kasztelan smoleński, spólnie z żoną swą Anna Fursówną, wprowadzając 29 października 1618 r. do Ż. zakon bazylianów, dla których zbudował klasztor, ożywił znowu to miejsce. Świetne uroczystości religijne ściągały tłumy pobożnych i wkrótce Ż. zasłynęły na całą Litwę łaskami Bogarodzicy. Pierwszym przełożonym był tu późniejszy arcybiskup połocki Józafat Kuncewicz, przeniesiony do Ż. z Bytenia. Żarliwością swą i nauką przyczynił się on do ściągnięcia tu wielkiego napływu pobożnych oraz licznych dobrodziejów do obdarzania monasteru ofiarami. Hojnością darów przewyższył wszystkich kanclerz w. ks. lit. Lew Sapieha, nadając bazylianom obszerne place, domy i kilka wsi, cerkiew zaś opatrzył bogatemi sprzętami, między innemi wielkim dzwonem. Zygmunt III dokumentem w d. 14 maja 1613 r. nadaje Ż. prawo miejskie i ustanawia jarmarki. Władysław IV wraz z żoną odwiedził Ż. w pierwszych dniach stycznia 1644 r. , przepędził tu na nabożeństwie dwa dni i złożył bogate dary na ołtarzu N. M. P. Jan Kazimierz, wybierając się na wyprawę przeciwko Bohdanowi Chmielnickiemu, odbył pobożną pielgrzymkę do Ż. w styczniu 1651 r. Tenże król dokumentem, przechowanym dotychczas, wzbronił żydom nietylko przebywać stale ale nawet nocować w Ż. , wrazie zaś przejazdu przez miasteczko, obowiązani byli iść pieszo, z odkrytą głową i boso. W 1655 r. mstko wraz z całą okolicą zostało zniszczone i spalone prawie do szczętu przez kozaków, którzy nieoszczędzili nawet kościoła. Z powodu tych klęsk sejm r. 1661 uwolnił msto od wszelkich postojów żołnierskich raz na zawsze a od podatków na lat cztery. Konstytucya 1667 r. nadała monasterowi wś Bułłę z przyległościami i uwolniła mieszkańców od podatków i ciężarów na dalsze cztery lata. Bazylianie po uspokojeniu kraju odbudowali i podnieśli monaster a wzrastająca sława cudownego wizerunku, oraz odbywane tu kongregacye, z których pierwsza piąta od powstania unii odbyła się pod przewodnictwem metropolity Jozafata Rutskiego, przy protoarchimandrycie Rafale Korsaku, coraz liczniejsze ściągały do Ź. tłumy pobożnych. Między innymi nawiedził Ż. d. 27 kwietnia 1688 r. Jan III wraz z synem swym Jakubem. Największą atoli uroczystością zajaśniały Ż. d. 19 września 1730 r. , podczas uroczystości koronacyi cudownego obrazu, której dopełnił Atanazy Szeptycki, metropolita kijowski i halicki, wasystencyi Teofila Godebskiego, biskupa włodzimierskiego, i Jerzego Bułhaka, biskupa pińskiego. 57 w pow. ostrzeszowskim, ma urz. okr. w Kobylogórze, urz. stanu cyw. i st. dr. żel. w Ostrzeszowie, pocztę w Kochlewie, szkoły i par. kat. w Rogaszycach; 35 dym. , 178 dusz. Leży o 4 staje na płd. Ostrzeszowa, pod Rogaszycami. Żyrowek, w XVIw. Zirowo minor, fol. i wś, pow. grójecki, gm. Drwalew, par. Prażmów, ma 72 mk. Spis wsi z 1827 r. podaje dwa Żyrówki, jeden miał 14 dm. , 93 mk. , drugi 11 dm. , 82 rak. Jestto zapewne omyłka. W r. 1886 fol. Ż. lit. A. B. rozl. mr. 408 gr or. i ogr. mr. 335, łąk mr. 26, past. mr. 6, lasu mr. 31, nieuż, mr. 10; bud. drew. 13. Wś Ż. os. 6, mr. 6. W r. 1576 we wsi Zirowo minor Trojan i Gabriel Turowscy płacą od 3 4 łanu Paw. , Maz. , 230. Ob. Żyrów. Żyrowice 1. al. Żurowice, Żurowicze, mstko nad rzką Wiknią, praw. dopł. Szczary, pow. Słonimski, w 2 okr. pol. , gm. Żyrowlce, o 9 w. na płd. od Słonima, przy trakcie do Bytenia. Uboga mieścina, słynna monasterem z cudownym obrazem Bogarodzicy, ma 32 dm. , 304 mk. według innych danych 40 dm. , 516 mk. , 98 dzies, ziemi włośc, 4 cerkwie, szkołę powiat ducho wną, szkołę ludową, 3 sklepy, jarmarki 24 czerwca i 1 października. Gmina, położona w środI kowej części powiatu, graniczy od płn, z gm. Czemery i Szydłowicze, od wschodu z gm. Szydłowicze, od płd. z gm. Byteń, od płd. zach. i zachodu z gm. maryjską, obejmuje 31 miejscowości, mających 408 dm. włośc, obok 21 należących do innych stanów, 4508 mk. włośc, uwłaszczonych na 8337 dzies. Nadto w obrębie gminy znajduje się 4288 dzies. większej posiadłości 1094 roli i 334 dzies. 100 roli ziemi cerkiewnej. Zarząd gminy we wsi Podmosze. Historya miasteczka ściśle jest związaną z dziejami miejscowego monasteru p. w. M. Boskiej. Miejscowość ta, stanowiąca rozległą puszczę, nadaną została przez Kazimierza Jagiellończyka w nagrodę zasług podskarbiemu litew. Aleksandrowi Sołtanowi. Podług miejscowego podania pasterze znaleźli w 1470 czy 1480 r. mały obraz Bogarodzicy, wyrżnięty na kamieniu, na gruszy, śród puszczy, w miejscu gdzie dziś znajduje się ołtarz poświęcony N. M. P. Wówczas Sołtan zbudował drewniany kościołek, który ozdobił i uposażył jeden z jego potomków Jan Sołtan, marszałek słonimski. Po zgorzeniu tego kościoła około 1561 r. wzniósł on nową ozdobną cerkiew. Podanie głosi, że podczas pożaru obraz cudownie znikł z ołtarza i przeniosł się na wielki głaz granitowy, leżący na poblizkim wzgórku. Kapłan miejscowy przeprowadził go ztamtąd z procesyą początkowo do domu swego a następnie do kaplicy, w tym celu wzniesionej. Obszerniejsze szczegóły o znalezieniu obrazu Bogarodzicy na gruszy a następnie o cudownem jego ocaleniu z pożaru i odnalezieniu na głazie znajdują się w pismach Historya P. Maryi ŻySłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 168 Żyrowiszcze Żyrówka Dwie korony, zrobione w Rzymie za staraniem ks. Benedykta Trulewicza, prokuratora zakonu, pobłogosławione przez Benedykta XIII, przywiózł Hieronim Radziwiłł, jako poseł stolicy apostolskiej do tego aktu, koszta zaś koronacyi po większej części poniosła matka jego Anna z Sanguszków, wdowa po Karolu Radziwille, kancl. w. lit. , która korony drogocennemi kamieniami ozdobić kazała. Opis obchodu koronacji, na który zebrało się około 38000 pobożnych, podał ks. Teofil Jętkiewicz, bazylianin, kaznodzieja żyrowiecki, w dziele grandis magnarum alarum etc, 1730 r. Bazylianie utrzymywali w Ż. szkoły wyższe, niewiadomo kiedy założone, lecz istniejące już za Augusta III, oraz założyli podobno drukarnia. W XVIII w. nawiedził Ź. August II i w 1784 r. Stanisław Poniatowski. Komisja edukacyjna utrzymawszy szkoły żjrowickie bazylianów, zamieniła je na podwjdziałowe niższe o trzech klasach, istniejące do 1828 r. , w którym przekształcone zostałj na seminaryum duchowne unickie. Rektorem tego seminaryum był Antoni Zubko, późniejszy arcybiskup, jeden z głównych działaczy zniesienia unii. W 1810 r. przeniesiono do Ż. zarząd biskupstwa unickiego brzeskiego. Po zniesieniu unii w 1839 r. skoncentrowano w Ż. zarząd prawosławnej eparchii litewskiej, główny kościół wyniesiono na godność katedralnego sobornego, seminaryum zas urządzono jako zakład prawosławny. Protojerejem był tu Placyd Jankowski, znany w literaturze pod pseudonimem John of Dycalp. Wreszcie w 1845 r. katedrę, konsystorz i seminaryum przeniesiono do Wilna, w Ź. pozostał monaster prawosławny drugiej klasy i początkowa szkoła duchowna. Uposażenie monasteru w 1828 r. stanowiły 4 folwarki Ż. , Bułła, Boćkiewicze i jeszcze jeden, mające 197 dm. W 1842 r. dobra klasztorne przeszły na skarb ministr. dóbr państwa, w zamian czego wydzielono monasterowi 364 dzies. dzisiejsza Żyrowiecka ferma. Monaster tutejszy znajduje się na końcu miasteczka, pomiędzy wzgórzami, u stóp których rozciąga się błotnista łąka na przestrzeni 2 w, do rz. Szczary. Na zachód od monasteru znajduje się niewielki lasek, należący do zakonników, zwany Wiknia; z niego bierze początek ruczaj t. n. , przepływający pod monasterem, formujący 3 stawy i uchodzący do Szczary. Monaster z muru jest zbudowany, na dwa piętra, w kształcie litery H, z wystającym pawilonem od części poprzecznej, otoczony ze wszech stron murowanym parkanem. Na przeciwległym brzegu rzki Wikni wznosi się budynek murowany jedno piętrowy, zwany starym monasterem. Znajdują się tu 4 cerkwie, istniejące już w drugiej połowie w. W głównej cerkwi sobornej, p. w. Uśpienia Bogarodzicy Wniebowzięcia, w bocznym ołtarzu po lewej stronie carskich wrót mieści się cudowny obraz N. M. P. Jestto mały wizerunek owalny, na kamieniu, jak twierdzą jaspisie rznięty, dwa cale wszerz a półtrzecia wzdłuż mający, i za szkłem w srebrną blachę oprawiony. Wizeru nek obrazu Żyrowickiego Bogarodzicy podany został w dziele Batiuszkowa Białorussia i Litwa str, 31. W ogrodzie monasterskim znajdują się dwie niewielkie cerkwie Objawienia N. P. na kamieniu i Podwyższenia Krzyża św. Pierwsza z nich, murowana, pokrywa ów ka mień, na który, podług podania, po zgorzeniu pierwszego kościoła miał sie downy. Jest to granit pospolity, około 3 łokci długi, 2 wysoki a półtora szeroki, za wielkim ołtarzem umieszczony. Zowią go stopką N. Pan ny, bo na nim upatrują ślady ręki i siedzenia Bogarodzicy; okruchami jego dzielą się pielgrzy mi, poczytując je za skuteczne lekarstwo w wie lu chorobach; w samem zaś wydrążeniu utrzy muje się woda święcona. Wreszcie na cmenta rzu grzebalnym znajduje się cerkiewka drewnia na, p. w. św. Jerzego. Na przeciw cerkwi so bornej wznosi się murowana dzwonnica. Widok monasteru wraz z opisem podany jest u Batiusz kowa Bieł. i Litwa na str. 157 i 136 dodatków. Porów, też Litowsk. eparch. wiedom. z 1880 r. . 2. Z. Stare, dobra, tamże, o 12 w. od Słonima, własność Mikulskich, z folw. Prusowszczyzna i Litwa, chutorem Andrzejów i pust. Mironim mają 4134 dzies. 480 łąki pastw. , 2300 lasu, 363 nieuż. . 3. Ż. osada nad stawem, pow. wileński, w 1 okr. pol. , o 2 w. od Wilna, 1 dm. , 15 mk. 10 prawosł. , 5 katol. , młyn wodny. J Krz. Żyrowicka, ferma, pow. Słonimski, w 2 okr. pol, gm. Żyrowice, 334 dzies. 84 łąk i pastw. , 150 lasu; stanowi uposażenie monasteru żyrowickiego. Żyrowicka Kamienica, wś, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 1 okr. pol. , gm. Kamieniec Żyrowicki, o 13 w. od Brześcia, 302 dzies, ziemi włośc. i 58 dzies. ziemi kościelnej 18 łąk i pastw. , 3 nieuż. . Nadto Kuczyńscy mają tu 15 dzies. 3 łąk i pastw. . Dobra Ż, K. al. Krasnydwór, własność Tokarskich, 1288 dzies. 210 łąk i pastw. , 460 lasu, 50 nieuż. . Żyrowicka Wólka 1. wś włośc, pow. Słonimski, w 2 okr. pol, gm. Żyrowice, 48 1 2 dzies. ziemi włośc 2. Ż. Wólka, folw. , pow. Słonimski, w 5 okr. pol. , gm. Szydłowicze, należy do dóbr Albertyn al. Aleksandrowo, Pusłowskich. Żyrowiec al Żyrawiec, zwana też Kropiwna al. Krapiwna, rzeczka, w pow. radomyskim, lewy dopływ Teterowa, płynie pod wsią Olita. Przybiera strumień Trudobyl Porów. Żerewiec, Żyrowiszcze, uroczysko, pow. piński, na Za rzeczu, w okolicy wsi Kiełbasicz, dziś wś Kol by, w gm. Lemieszewicze, wspomniane w dokum. XVI w. A. Jel. Żyrówka, wś, pow. ihumeński, przy drodze Żyrówek Żyrowicka Żyrowiec Żyrsko Żyrwanki Żyrwiny Żyrycze Żyrzmota Żyrzyn Żyszczyńce Żytajcie Żytany Żytanie Żytawa Żytcze Żytków Żytkowicze Żyrowicka ze wsi Nowosiłek do wsi Laskowicz, w 3 okr. pol. i par. prawosł. Berezyna, gm. Pohost, o 52 w. od Ihumenia, ma 34 osad, cerkiewkę p. w. Narodzenia N. M. P. ; miejscowość głucha, nizinna, grunta piaszczyste. A. Jel. Żyrowski Ostrów, uroczysko około Owrucza. Żyrowszczyzna, osada, pow. Słonimski, w 4 okr. pol. , gm. Zdzięciół, o 32 w. od Słonima. Żyrsko al. Zersko, Zyrsk, niem. Sarin, , wieś na płd. zach. Międzyrzecza a płn. Lubrzy, już w Brandenburgii. W r. 1250 występuje jako świadek Bogufał z Ż. Mapy XVIII w. oznaczają Ż. jeszcze w granicach wojew. poznańskiego. Żyrwanki, ob. Żauranki, Żyrwiny, wś i fol. , pow. suwalski, gm. Zaboryszki, par. Puńsk, odl. od Suwałk 21 w. Wś ma 14 dm. , 133 mk, fol. 2 dm. , 9 mk. W 1827 r. było 12 dm. , 62 mk. Żyrycze, wś, pow. kowelski, gm. Horniki, 103 dm. , 810 mk. , cerkiew, szkoła; Żyrzmota, rzeczka, w gub. kowieńskiej, lewy, dopływ Jury. Żyrzyn, niekiedy Żyżyn, wś, folw. i dobra nad rz. Wieprzem, pow. nowoaleksandryjski, gm. i par. Żyrzyn, odl. 12 w. od Puław, posiada kościół par. murowany, szkołę początkową. , sad gm. okr I i urząd gm. , młyn wodny, cegielnia, dwa wiatraki, gospodarstwo rybne łącznie z dobrami Kock, własność spółki rybackiej, mającej tu 1300 mr. stawów i sadzawek. W r. 1827 było 48 dm. , 397 mk. Istniała tu dawniej stacya pocztowa na drodze bitej z Warszawy do Lublina. Dobra Ż. składały się w r, 1871 z fol. Ż. Górny, Ż. Dolny, Wilczanka, Kotliny i Jaworów, nomenklatur Skrudki, Zagrody, Koniecpol, Parafianka, Żerdź, Borysów, Pogonow, Płowaś, rozl. mr. 9443 gr. or. i ogr. mr. 2561, łąk mr. 492, pastw. mr. 374, lasu mr. 4961, zarośli 579, wody mr. 75, osady leśne mr. 15, nieuż. mr. 386; bud. mur. 18, drew. 112, lasy nieurządzone; gospodarstwo 3pol. Była tu gorzelnia, browar piwny i dwie smolarnie. W skład dóbr wchodziły poprzednio wś Ż. os. 39, mr. 706; wś Kotliny os. 24, mr. 405; wś Zagrody os. 23, mr. 482; wś Żerdź os. 43, mr. 774; wś Pogonów os. 41, mr, 660; wś Borysów os. 38, mr. 742; wś Wilczanka os. 22, mr. 458; wś Jaworów os. 15, mr. 362; wś Skrudki os. 24, mr. 243; wś Parafianka os. 21, mr. 393. Według reg. pobor. pow. lubelskiego z r. 1531, wsi Żyrzyn, Niebrzegów, Pogonów i Borzyszów, w paraf. Końskowola, płaciły razem od 20 łan. i 1 młyna. W r. 1676 wś Ż. należy do par. Gołąb. Część wsi, własność kolegium jezuitów, płaci pogłówne od 62 poddanych, w 3 częściach Żyrzyńscy płacą od 4 poddanych, 13 dworskich i 2 żyd. , Truskowski od 5 poddanych i 8 we dworze Pawiń, Małop. , 359 i 20a. Kościół par. w Ż. erygował r. 1675 ks. Wojciech Rejmiński, proboszcz w Gołębiu, i Stan. Żyrzyński, dziedzic w Ż. W r. 1848 stanął nowy kościół murowany, kosztem parafian. Ż. par. , dek. nowoaleksandryjski, około 2600 dusz. Ż. gmina należy do sądu gm. okr. I w miejscu, ma 13286 morg. obszaru i 5152 mk. Sród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 4 praw. , 2 prot. i 33 żyd. W skład gm. wchodzą Borysów, Jaworów, Kośmin, Kotliny, Osiny, Parafianka, Skrudki, Strzyżewice, Wola Osińska, Wilczanka, Zagrody, Żerdź, Żyrzyn. Br. Ch. Żyszczyńce, wś, pow. proskurowski, na po graniczu pow. kamienieckiego, okr. pol. i gm. Jarmolińce o 12 w. , par. kat. Gródek o 6 w. , odl. o 40 w od Proskurowa, ma 218 osad, 1686 mk. 23 jednodworców, 913 dzies. ziemi włośc. , 63 cerkiewnej, dworska w dwóch częściach Adama Świderskiego 563 dzies. i sukcesorów Mi chała Świderskiego 556 dzies. Cerkiew p. w. św. Jana, wzniesiona w 1. 836 r, , z 844 parafia nami. Jest tu cudowny obraz św. Mikołaja. Wś należała do klucza gródeckiego Mniszchów, W Ź. miał część ojciec gen. Zajączka, który tu się urodził. Dr. M. Żytajcie, folw. , pow. kowieński, w 2 okr. pol. , o 90 w. od Kowna. Żytanie, ob. Żytany. Żytany al. Żytanie, w dokum, także Życzniskie sioło; wś nad Łuhem, pow. włodzimierski, na płd. wsch. od Włodzimierza. Podług reg, pobor. pow. włodzimierskiego z 1577 r. sioło Życzniskie należy do Litowiża kn. Michajła Czartoryskiego, który płaci ztąd z 13 dym. na włókach i z 4 ogr. W 1583 r. własność kn. Michałowej Czartoryskiej, płacącej z Żytan z 9 łan. , 2 ogr. Jabłonowski, Wołyń, 67, 124. Żytawa, miasto łużyckie, ob. Zittau. Żytcze, ob. Żydcze. Żytków, wś nad rzką Schą Cchą, pow. borysowski, młyny. Żytkowicze 1. wś z zarządem gminnym nad bezim. dopł. Skrypicy, pow. mozyrski, w pobliżu st. dr. żel. poleskiej t. n. , w 4 okf. pol. lenińskim, o 122 w. od Mozyrza. Wś, niegdyś własność Jeleńskich, ma 84 osad. Cerkiew paroch. , p. wez. św. Trójcy, fundacyi Jeleńskich, uposażona 4 1 2 włókami gruntu, około 1000 parafian. Filia we wsi Kolno, p. w. św. Mikołaja, ma z dawnych zapisów 5 włók łąk i rybołówstwo wolne. Szkoła gminna. Gmina Ż. ma 6 okręgów starostw wiejskich, 631 osad, 1929 włościan pł. męż. , uwłaszczonych na 10150 dzies, gruntów. W obrębie gminy jest 17 wsi, 6 zaścianków, 3 parochii, 7 dóbr obywatelskich, 3 folw. , 4 chutory; grunta lekkie, łąk i pastwisk obfitość. St, dr. żel. poleskich Ż. al. Żydkowicze, pomiędzy st. Kopcewicze o 30 w. a Mikaszewicze o 25 w. , odl, jest o 282 w. od Brześcia, 94 w. od Mozyrza a 474 w. od Briańską Żyrowski Ostrów Żyrowszczyzna Żytniewie Żytniki Żyrowski Ostrów 2. Ż. al. Żytnicze, Żytnowicze, wś i dobra nad kotliną rz. Piny, pow. piński, na Zarzeczu, w 2 okr. pol. lubieszowskim, gm. i par. prawosł. Chojno, par. katol. Pińsk o 10 w. , komunika cya czółnem. Niegdyś własność kn. pińskich Jarosławowiczów, którzy legowali na Ż. sumy i poddanych monasterowi pińskiemu na prze dmieściu Leszcz Arch. Min. , 136. Jest wzmian ka pod r. 1495, iż kn. Wasil Jarosławowicz nadaje w Ż. dworzyszcze słudze swemu Siemkowi Hołowce, a inne dworzyszcze było wtedy w po siadaniu niejakiego Połozy ob. Rewizya puszcz, str. 111. Opis tego sioła i granie znajduje się w inwentarzu Chwalczewskiego z r. 1554 oh. Piscew. kn. pinsk. i kleck. kn. , od stron. 241. W tym czasie były to już dobra królewskie i Zygmunt Stary nadał je żonie swej Bonie. Po tem dostawały się Ż. różnym osobom, ostatecz nie posiedli je Rydzewscy i dotychczas władają dobrami, mającemi 3898 dzies. Wieś ma 26 osad, 150 mk. , kaplicę katol. par. Pińsk. Lud przeważnie flisaczy i rybaczy, rybołówstwo zna czne. Część Ź. była niegdyś własnością bazylianek pińskich. A. Jel. Żytkowo, uroczysko pod mstkiem Kleckiem, pow. słuckim, wspomniane w dawnych dokum. ob. Piscew. kn. , 541. A. Jel. Żytlin, wś, pow. Słonimski, w 1 okr. pol. , 446 dzies. gm. Chyczyce, o 70 w. od Słonima, ziemi włośc. i 36 cerkiewnej. Żytna, dobra i wś, pow. rybnicki, par. kat. Pstrążna, ew. Rybno. W r. 1885 dobra miały 245 ha, 2 dm. , 10 mk. kat. Wieś 266 ha, 52 dm. , 304 mk. kat. Żytna Góra, pow. kartuski, ob. Sitna Góra, Żytne, wś nad rucz. Romny, pow. romeński gub. połtawskiej, gm. Romny, 157 dm. , 815 mk. , cerkiew, 9 wiatraków, 2 olejarnie. Żytnia, wś przy zbiegu rzki Żytnie z Muchawką, w pobliżu ujścia odnogi Muchawki do Liwca, pow. siedlecki, gm. Niwiska, par. Sielce, ma 8 dm. , 58 mk. , 292 mr. W 1827 r. było 5 dm. , 35 mk. Żytnica, pow. tucholski, ob. Rzytnica. Żytnicze, ob. Żytkowicze. Żytnie Góry, urzęd. Żytnihory, wś nad ruczajem Rokitną, pow. wasylkowski, w 3 okr. pol. , gm. Rokitne, odl. o 67 w. od Wasylkowa, ma 2264 mk. W 1790 r. było tu 70 dm. i wraz z Sawińcami 616 mk. ; w 1863 r. podług Pochilewicza 1351 mk. Posiada cerkiew p. w. św. Józefa Oblubieńca z drzewa wzniesiona w 1766 r. a przebudowana w 1854 r. i uposażoną 40 dzies. ziemi. Wś należy do Białocerkiewszczyzny hr. Branickich. Żytniewie, wś, pow. nowoaleksandrowski, w 5 okr. pol. , gm. Kwietki. Żytniewo, dobra, pow. czerykowski, od 1874 r. własność Siemienowa, ma 1220 dzies. 300 roli, 20 łąk, 838 lasu; 2 młyny wodne i folusz dają 320 rs. , karczma 400 rs. Żytniki, dwór nad rz. Wielką, pow. siebieski, gm. Jezieryszcze, 1 dm. , 8 mk. , tartak, 2 młyny wodne. Żytniki 1. wś nad rzką Dożwą Bachtyn ką, dopł. Żwanu Wierzbowej, pow. uszycki, okr. pol. i par. kat. Wierzbowiec, gm, Kury łowce Murowane o 5 w. , par. praw. Petrymany, odl. o 21 w. od Uszycy, ma 125 osad, 673 mk. , 614 dzies. ziemi włośc. , 1451 dworskiej, cerkiew filialna, wzniesiona w 1886 r. Ziemia czarna, kamień wapienny, podobny do marmuru. Własność Sobańskich. Na gruntach wsi ferma, mająca 8 dm. , 35 mk. 2. Ż. , dawniej Rososze, wś u źródeł rzki Żytnicy Olszanki, dopł. Tykicza Górnego, pow. taraszczański, w 2 okr. pol. , gm. Buzówka, par. katol. Piatyhory, odl. o 53 w. od Taraszczy, ma 1556 mk. Podług Pochilewicza w 1863 r. było tu 979 mk. prawosł. , 20 katol. i 15 żydów. Posiada cerkiew p. w. Arch. Michała, z drzewa wzniesioną w 1744 r. i uposażoną 35 dzies. ziemi. Wś wchodziła w skład Tetyjowszczyzny, pod koniec zeszłego wieku sprzedana przez Ludwikę Ledochowską Markowskiemu, od tego przeszła drogą spadku do Jakuba Jastrzębskiego, który połowę wsi sprzedał Hulanickim, drugą zaś dał za swą cór ką w posagu Kotowiczowi. Część Hulanickich uległa rozdrobnieniu, tak że przed uwłaszcze niem włościan było tu 6 właścicieli Kotowicz 738 dzies. i 193 dasz rewiz. , Hulanicki 273 dzies. i 53 dusz, Wekker 440 dzies. i 52 dusz, Jurjewiczowa 573 dzies. i 46 dusz, Żerycho 229 dzies. i 39 dusz i Gliński 22 dusz re wiz. . Dr. M. J. K Żytniów, wś i dobra nad rz. Prosną, pow. wieluński, gm. Rudniki, par. Żytniów, odl. 31 w. od Wielunia, ma kościół par. murowany. Ż. Rządowy, wś, wraz z wsią Ż. Poduchowny, Chwiły Rządowej Poduchowne, Jelonki, Ignachy i Finki ma 68 dm. , 718 mk. Ż. lit. C. i D. , dwie wsi, mają 49 dm. i 292 mk. wraz z osadami Stawki, Chwiły, Jelonki, Finki, Wytoka i wsią Pomyków. Ż. lit. D. , fol. , ma 1 dm. , 14 mk. Dwie osady Ż. i os. prob. mają 4 dm. , 16 mk. W r. 1827 było 87 dm. , 685 mk. Dobra Ż. lit. C. składały się w r. 1878 z fol. Ż. , Ceglówka, os. młyn. Banasiówka, nomenklatur Jelonki i Pieńki, rozl. mr. 825 fol. Ż. gr. or. i ogr. mr. 501, łąk mr. 56, past. mr. 6, lasu mr. 60, nieuż. mr. 23; bud. mur. 7, drew. 10; las urządzony; fol. Ceglówka gr. or. i ogr. mr. 96, łąk mr. 17, past. mr. 14, lasu mr. 48, nieuż. mr. 4; bud. drew. 5; las urządzony, pokłady torfu i rudy, młyn. Wś Ź. os. 48, mr. 573. Dobra Ż. lit. D. składały się w r. 1872 z fol. Ż. i Jelonki, os. młyn. Konieczczyzna, rozl. mr. 468 gr. or. i ogr. mr. 332, łąk mr. 60, past. mr. 52, os. I młyn. mr. 20, nieuż. mr. 4; bud. drew. 10; po Żytniów Żytkowo Żytna Góra Żytne Żytnica Żytnicze Żytnie Góry Żytniewo Żytny Żytkowo Żytno Żytnowicze kłady torfu, młyn wodny. Wś Ż. os. 40, mr. 350. W r. 1552 we wsi Ż. płaci Feliks Kowal ski od 5 os. 1553 r. 8 łan. , Jarosław Kowalski od 4 osad. Sołtystwo stało pustką. Dział Ko walskich z karczma miał 9 os. , dział klasztoru wieruszowskiego z karczma 11 os. , dział Anzel ma Kowalskiego 6 osad. Młyn doroczny o 1 ko le, klasztorny Paw. , Wielkop. , początku XVI w. istniał tu już kościół par. dre wniany, p. w. św. Marcina, nieznanej erekcyi. Prawo patronatu mieli częściowi dziedzice wsi. Do par. należała wś Cieciołów. Pleban miał dwa łany roli i pobierał meszne z każdego łanu szla checkiego po korcu owsa i korcu żyta; dziesię cina zaś szła na stół arcybiskupi. Zagrodnicy dawali po groszu mesznego. W r. 1714 Ma ciej Wierusz Kowalski, stolnik bracławski, dzie dzic części Ż. , wraz z plebanem Sętkowskim wznieśli nowy kościół drewniany, p. w. Nawie dzenia N. P. Maryi i św. Marcina, konsekrowa ny r. 1717 przez Wojciecha Bardzińskiego, sufragana kujawskiego. W r. 1803 pożar znisz czył kościół i plebanią. Gdy Aniela Trzcińska wzniosła we wsi Trzcinicy w r 1807 nowy ko ściół murowany, podarowała dawniejszy dre wniany dla Żytniowa. Jeden z parafian przy wiózł ten rozebrany kościół i ustawił go a ple ban ozdobił i wzniósł plebanią. W r. 1866 dzie dzice Z. Śmiechowscy wznieśli na cmentarzu kaplicę murowaną Łaski, L. B. , pisy. Ż. par. , dek. wieluński, około 3000 dusz. Br. Ch. Żytno, wś i fol, , pow. noworadomski, gm. i par. Żytno, odl. 21 w. od Radomska, przy trakcie do Maluszyna, posiada kościół par. murowany, urząd gm, gorzelnią, fabrykę serów, młyn, 81 dm. , 904 mk. W r. 1827 było 75 dm. , 437 mk. Dobra Ż. składały się w r. 1886 z fol. Z. i Pławidła, z attyn. Sabacizna i Stawki, rozl. mr. 3078 fol. Ż. gr. or. i ogr. mr. 388, łąk mr. 120, past. mr. 87, lasu mr. 1800, nieuż. mr. 119; bud. mur. 13, drew. 10; płodozm. 7 i 8pol. ; folw. Pławidła gr. or. i ogr. mr. 428, łąk mr. 83, pastw. mr. 30, nieuż. mr. 24; bud. mur. 2, drew. 9; płodozm. 7 i 13pol. , las nieurządzony. Wś Ż, os. 77, mr. 546; wś Maławieś os. 37, mr. 496; wś Rędziny os. 15, mr. 160; wś Ewin os. 10, mr. 118. W dok. z r. 1198 wymieniona jest wieś t. n. w liczbie posiadłości klasztoru miechowskiego, któremu ją darował frater Canimeri Kod. Małop. , II, 14, 17. Widocznie z powodu znacznego oddalenia niedługo zostawała wieś ta własnością klasztoru. Zapewne arcybiskupi gnieźnieńscy nadali dziesięcinę z Ź. na uposażenie kolegiacie założonej w Kurzelowie przy końcu XIV w. Kiedy Ż. otrzymało prawo miejskie i kiedy założono tu parafią, niewiadomo. Kościół istnieje juz w r. 1445. Na początku XVI w. kościół, p. w. św. Wawrzyńca, zostaje pod patronatem dziedziców świeckich Ż. , które jest miastem a przy nim wieś Zythne Minor. Ple ban ma łan roli i liczne łąki, kawałki ról, sa dzawki, pasiekę, karczmę i część boru należącą do wójtowstwa. Pobiera on dziesięcinę z łanów dworskich i karczem. Łany miejskie dają ko legiacie kurzelowskiej. Gdy starożytny ko ściołek drewniany podupadł, dziedziczka wsi Franciszka z Dembińskich Siemieńska zbudowa ła w ciągu lat 5, od r. 1860 począwszy, piękny kościół murowany, z dwoma wieżami, w stylu romańskim. Dziesięcina z łan. miejskich dawa na kollegiacie kurzelowskiej wynosiła do 8 grzyw, a ze wsi Żytno z łan. kmiecych do 6 grzyw. Łaski, L. B. , I, 509, 511 i 552. W r. 1552 płaci tu Życieński od 20 osad. 1553 r. łan. , jest młyn doroczny, 3 zagrod. i soł tystwo. Że wsi Zithno Minor płaci Życieński od 11 os. 5 łan. . W wykazie miast z tegoż ro ku nie podano Żytna, widocznie straciło już swe urządzenia miejskie a może ich nie miało nigdy Paw. , Wielkop. ,, 277. Ż. par. , dek. nowo radomski, około 2600 dusz. Opis kościoła z ry ciną podał Tyg. lllustr. z r. 1861 t. IB, str. 80. Ż. gmina należy do sądu gm. okr. Gidle, ma obszaru 13936 mr. i 4281 mk. Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 379 ewang. i 121 żydów. Br. Ch. Żytno, jezioro, pow. bobrujski, w gm. Bacewicze, długie na 11 5 czy się przez strugi z innemi jeziorami i rz. Berezyną; bardzo rybne. A. Jel. Żytno 1. uroczysko, pow. piński, na Zarze czu, wspomniane pod r. 1555 w okolicy wsi Zadołże, dziś gm. Kuchecka Wola. 2. Ż. al. Żytny, zaśc. nad bezim. dopł. Wołmy, pow. miń ski, w 3 okr. pol. i par. kat. Kojdanów, gm. Rubieźewicze, o 45 w. od Mińska, ma 7 osad; grun ta faliste. A. Jel. Żytno, wś, pow. kartuski, ob. Sitno 3. Żytnowicze, ob. Żytkowicze. Żytnówka, uroczysko, pow. piński, na Za rzeczu, w okolicy wsi Domaszyc, obecnie w gm. Żabczyce, wspomniane w dokum. XVI w. ob. Piscew. kn. , str. 280. A. Jel. Żytny, ob. Żytno. Zytomierz, urzęd. Żytomir, mto naczelne gub. wołyńskiej, malowniczo rozrzucone nad rzką Kamionką, w pobliżu jej ujścia do Teterewu, pod 50 15 płn. szer. a 46 20 wsch. dług. , odległe jest o 129 w. od Kijowa, 974 w. od Moskwy, 1231 od Petersburga, 651 od Wilna, 616 od Warszawy. Mto otoczone 19 przedmieściami między innemi Malowanka, Zakamionka, Pawlikówka i Podoł, zajmuje obecnie 4780 dzies. 897 saż. kw. W części środkowej wznosi się cerkiew soborna, od której rozchodzą się główne ulice miasta, jak Berdyczowska, Kijowska, Soborna katedralna, Cudnowska. Z innych ulic odznaczają się Wilska, Moskiewska, Żytnówka Zytomierz Petersburska, Michajłowska. Z miasta prowadzą drogi bite na wschód do Kijowa, na płn. j zachód przez Nowogród Wołyński, Równe, Łuck, j Kowel do Brześcia obie te drogi stanowią dawną szosę brzeskokijowską, na płn. przez Iskorość do Owrucza i dalej, na płd. do Berdyczowa i na płd. zachód przez Cudnów, Starokonstantynów do Proskurowa i dalej. Nadto Ż. połączony został drogą żelazną wązkotorową z Berdyczowem, otwartą dla ruchu w grudniu 1895 r. , długą 50 w. Podług danych z 1885 r. Ż. posiada 5207 budynków 1152 murowanych, w tem 4127 dm. mieszkalnych 660 murowanych, 12 cerkwi 2 drewniane, 5 kaplic prawosł. 1 murow. , 2 kościoły katol. murow. , 1 kościół ewang. murow. , 2 synagogi murow. , 36 domów modlitwy żydow. 14 murow. , 54935 mk. 27567 męż. , 27368 kob. , w tem podług stanów 4245 szlachty dziedzicznej i osobistej, 62 stanu duchownego prawosł. 30 kob. , 17 katol. , 5 ewang. 3 kob. , 5 żydow. 3 kob. , 46705 mieszczan, 815 włościan, 940 wojska regularnego, 2906 żołnierzy urlopowanych i dymisyonowanych i ich rodzin, 175 cudzoziemców, podług wyznań zaś 22265 prawosł. , 1002 rozkolników, 9337 katol, 160 ewang. , 33 husytów czeskich, 22111 żydów i 27 machomet. W t. r zawarto 395 małżeństw, urodziło się 1605 dzieci 115 nieprawych, zmarło 1416 osób, przyrost zatem ludności wynosił 189 dusz. Rzemiosłami zajmowało się 4277 osób 1383 majstrów, 1974 czeladników, 920 uczniów, w tem 1404 szewców i 672 krawców. Poprzednio Ż. słynął z wyrobu rękawiczek, które znajdowały zbyt w całej południowej Rossyi. Zakładów przemysłowych było 25 1 mydlarnia, 1 fabryka świec, 4 fabryki tabaczne, 1 gorzelnia, 3 browary piwne, 1 smolarnia, 1 fabryka drożdży, 9 cegielni, 3 farbiarnie i 1 fabryka powozów, zatrudniających w ogóle 166 robotników i produkujących za 263506 rs. Oprócz fabryk tabacznych, produkujących za 140190 rs. , gorzelni, z produkcyą 78398 rs. i browarów, wyrabiających za 32680 rs. , reszta były to drobne zakłady, z produkcyą dochodzącą w niektórych z nich zaledwo do 2000 rs. Ludność Ż. szybko się podnosi, i tak w 1861 r. było 40564 mk. , w 1881 r. 53849 a w 1888 r. wzrosła do 56782 mk. Dochody miejskie w 1862 r. wynosiły 40578 rs. , podług późniejszych zaś danych 32386 rs. , podatek z nieruchomości 16700 rs. W mieście, oprócz zwykłych władz, znajdowało się seminaryum duchowne prawosławne, seminaryum dyecezyalne katolickie, gimnazyum klasyczne męzkie, gimnazyum żeńskie, progimnazyum męzkie, szkoła dwuklasowa miejska, szkoła duchowna męzka, szkoła duchowna żeńska, szkoła felczerów, szkoła przy domu dla sierot, 8 księgarni, 5 drukarni, 3 fotografie, 3 lekarzy rządowych i 22 wolnopraktykujących, 2 weterynarzy rządowych i 1 wolnopraktykujący, 3 dentystów, 4 apteki, 3 szpitale miejski, żydowski i wojskowy, przytułek dla położnic, dom sierot, st. poczt. i telegraficzna, teatr, straż ogniowa. Był w Ż. instytut pedagogiczny żydowski. W 1885 r. wydano w ogóle 4425 świadectw i biletów handlowych 7 dla kupców 1wszej i 236 dla 2giej gildyi. Targi odbywają się trzy razy tygodniowo, jarmarki zaś 8 lipca i 14 sierpnia. Herb miasta zarazem i powiatu przedstawia bramę murowaną, z trzema u szczytu basztami, z wrotami u dołu otwartemi, w polu błękitnem. Herb ten uzyskał potwierdzenie w 1796 r. W XVI w. herb mta Ż. był brama o trzech wieżach i św. Stanisław wskrzeszający Piotrowina, Pod względem geognostycznym miejscowość, na której wznosi się Ż. , należy w części zachodniej do formacyi osadowej, we wschodniej do krystalicznej. Gleba piaszczystogliniasta i moczarowata. Powiadają, że na posadzie dawnego Ż. jeszcze nie zbyt dawno stały błota i jeziorka, ale te z czasem poznikały. Na dzisiejszych ulicach Petersburskiej i Moskiewskiej były łąki. Puszcza, otaczające miasto, obfitowała w miody; płacono dań miodową. Od południa miejscowości dotykał kraj stepowy. Okolica posiada glebę żytnią. Nad Kamionką i Teterewem skały kamienne, piętrzące się w dziwne kształty. Jedna z nich przedstawia bardzo regularny profil, z dość uderzającem podobieństwem do rysów Tadeusza Czackiego. Cerkwie 1. Pierwsze miejsce pomiędzy cerkwiami Ż. zajmuje Wołyński katedralny sobor, p. w. Przemienienia Pańskiego Preobrażenia, na ulicy Wilskiej, z muru wzniesiony od 1867 do 1874 r. , posiadający wewnątrz kolumny granitowe, obłożone płytami z labradoru. Budowa kosztowała 336845 rs. Podług podania na miejscu soboru istniał dawniej klasztor dominikanów, po upadku którego stanęła cerkiew, będąca do zniesienia unii we władaniu ks. bazylianów. Około 1860 r. zaczęto wznosić na tej cerkwi wieżę, która czy to wskutek złych materyałów, czy też niesumiennej roboty lub wreszcie nieodpowiedniego ciężaru do dawnych fundamentów, runęła i rozbiła zupełnie dawną cerkiew. 2. Cerkiew filialna p. w. św. Aleksandra Newskiego, z drzewa wzniesiona w 1858 r. na rogu ulicy Wilskiej i Iłarionowskiej 3. Cerkiew p. w. św. Archanioła Michała, z muru wzniesiona w 1856 r. na rogu ulicy Kijowskiej i Pilipońskiej. 4. Cerkiew p. w. Wniebowzięcia N. M. P. Uśpienia, zwana Podolską, ponieważ znajduje się na Podolu, z muru wzniesiona w 1871 r. na miejsce dawniejszej, drewnianej, fundowanej w 1700 r. , uposażona 21 dzies. ziemi z nadania ssty żytomierskiego Korczewskiego z 11 kwietnia 1725 r. 5. Cerkiew p. w. Podwyższenie Krzyża św. , w pobliżu placu wielkiego bazaru, drewniana, wzniesiona na początku Żytno Żytomierz XVIII w. , na miejscu dawnej Spasa. Przy niej cerkiew św. Mikołaja, ogrzewana ciepła, urządzona w 1874 r. na deinem piętrze dzwonnicy. 6. Cmentarna p. w. św. apostoła Jakuba, na ulicy Wilskiej, z muru wzniesiona w 1837 r. kosztem ks. Olgi Potemkin. 7. Cerkiew p. w. Bogarodzicy, przy szpitalu miejskim na ulicy Berdyczowskiej, wzniesiona w 1863 r. 8. Cerkiew domowa p. w. św. Sergiusza Radomeckiego, założona przy gimnazyum klasycznem w 1867 r. 9. Cerkiew p. w. Ofiarowania N. M. P. Wwedeńska, przy eparchialnej szkole żeńskiej, wzniesiona w 1876 r. 10. Cerkiew p. w. Zwiastowania N. M. P. Błagowieszczeńska, przy ulicy Wilskiej, obok domu wikarego biskupa prawosławnego, murowana. 11. Cerkiew domowa p. w. Zwiastowania N. M. P. , urządzona w 1886 r. na deinem piętrze domu biskupa prawosławnego, przy ulicy Berdyczowskiej. 12. Cerkiew p. w. św. Cyryla i Metodego, przy szkole duchownej, przerobiona z dwu piętrowego domu murowanego przy ulicy Myłowskiej Saratowskiej w 1886 r. 13. Cerkiew p. w. św. Piotra w okowach, przy więzieniu na ul. Cudnowskiej, niewiadomo kiedy wzniesiona, odnowiona po pożarze w 1873 r. 14. Kaplica w szpitalu wojskowym, przerobiona z kaplicy sióstr miłosierdzia szarytek w 1865 r. 15. Kaplica na cmentarzu szpitalnym na Smolonce. Kościoły katolickie. Pierwszy kościół katolicki z klasztorem miał tu założyć około r. 1225 św. Jacek Odrowąż i osadzić przy nim dominikanów. Przywileje tego kościoła, nadane przez ks. ruskich, znajdowały się w Wilnie. Okolski powiada, że zburzony przez Tatarów pomiędzy r. 1648 1672, niebył na nowo odbudowany. Na placu dominikańskim stanęła cerkiew bazyliańska, po zniesieniu unii zamieniona na sobor Przemienienia Pańskiego. Później podług danych w aktach kapituły kijowskiej był zbudowany kościół N. M. P. , prawdopodobnie gdzie dziś katedra, i drugi kościół, p. w. św. Mikołaja, na przedmieściu Kokrynie, gdzie też był odwieczny cmentarz. Fundamenta tego kościoła, niedawno odkryte, okazują, że był drewniany. Funduszem jego była wś Popowicze al. Popówka. Pod koniec w. obydwa te kościoły zostały zniszczone przez Tatarów. W najdawniejszej wizycie kościoła katedralnego w Żytomierzu czytamy In Metric. W. . L. w Warszawie wyraża się, iż wś Iwanowicze była kościoła P. Maryi żytomierskiego funduszową, a gdy kościół ten pod ten czas od lat 80 spustoszał, król Aleksander oddał tę wieś p. Gniewoszowi Woronie. Także Popowicze al. Popówka była kościoła św. Mikołaja żytomierskiego, a gdy pod ten czas kościoła niestało, daninę miodową, którą niegdyś temu kościołowi i stróżę oddawano, zaczęto na zamek żytomierski odbierać i oddawać, jako też od zboża w miarze i wyszynku miodów grosz szedł na kościoły żytomierskie. W drugiej połowie XVII w. Janusz Tyszkiewicz, wojewoda kijowski, założył w Ż. kościół i klasztor dla karmelitów bosych. Niewiadomo jednak czy oni tu osiedli, kościół jednak stał na miejscu niegdyś cerkwi Spasa obok zamku i był zburzony pod koniec wieku. Na początku XVIII w. , po uspokojeniu kraju, Kazimierz Stecki h. Radwan, kasztelan kijowski, fundował w Ż. kościół i klasztor dla jezuitów. Kościół ten w 1773 r. zamknięty, klasztor obrócony na szkoły, później umieszczono tu jurysdykcye, w końcu przerobiono na więzienie, istniejące i obecnie. Kościół w 1841 r. rozebrano i z cegieł zbudowano kamienicę przy ul. Cudnowskiej. Obecnie istnieją w Ż. kościoły katolickie katedralny św. Zofii i seminaryjski, po bernadyński, p. w. św. Jana z Dukli oraz dwie kaplice cmentarne, p. w. św. Mikołaja 1 św. Stanisława. 1. Kościół katedralny. Katedra katolicka od dawna była w Kijowie i na początku w biskupi tytułowali się kijowskimi i czernihowskimi. Ostatni z nich Stanisław Zaręba Kalinowski z powodu powstania Chmielnickiego w 1648 r. musiał opuścić Kijów, przyczem katedra i domy biskupa i kanoników zostały zniszczone. Następni po Kalinowskim biskupi Jan Leszczyński, Tomasz Ujejski, Stanisław Witwicki, Andrzej Chryzostom Załuski, Mikołaj Święcicki, Jan Gomoliński, Maciej Walenty Arcemberski i Jan Tarło przebywali po za granicą swej dyecezyi a rozproszona kapituła odbywała posiedzenia w Sokalu a najczęściej w Lublinie. Dopiero po 76 latach tułaczki dziewiąty biskup Samuel Jan Ożga przybył do zniszczonej dyecezyi i powziął zamiar zbudowania katedry, najpierw w Białej Cerkwi, na prośby jednak obywateli wwdztwa kijowskiego założył takową, w Ż. w 1724 r. , pierwotnie z drzewa, w miejscu gdzie stał niegdyś kościół P. Maryi, a w kilka lat, po rozebraniu drewnianego, wzniósł w 1737 r. z muru świątynię p. w. Wniebowzięcia N. M. P. Przy tym kościele osadził kapitułę i kensystorz. Podczas wojny w 1768 r. , gdy miasto prawie całe zostało spalone, uległ zniszczeniu i kościół, który w krótce został nieco poprawiony a w 1801 r. całkiem przebudowany kosztem biskupa łuckożytomierskiego Kacpra Cieciszowskiego i w 1805 r. konsekrowany p. t. św. Zofii. Parafia katol. , dekanatu żytomierskiego, 10998 wiernych. Kaplice ma dwie na cmentarzach w Ż. , w Dziwoczkach, Szczeniowie i Zorkowie; miała filię w Wysokiem i jeszcze jedną kaplicę w Łowkowie. 2. Kościół seminaryjny, p. w. św. Jana z Dukli, założony został przez bernardynów, na placu danym przez Augusta III. Klasztor był murowany, kościół zaś drewniany, po spaleniu którego nabożeństwo przez długi czas odprawiano w refektarzu klasztornym. Kościół z muru rozpoczęto budować w 1820 r. , ukończono zaś i poświecono w 1842 r. Niedługo jednak bernardyni cieszyli tym kościołem, gdyż w 1844 r. do klasztoru przeniesiono seminaryum dyecezyalne, istniejące tu i obecnie, zakonników zaś rozesłano do innych klasztorów. 3. Kaplica p. w. św. Mikołaja, z muru wzniesiona na przedmieściu niegdyś Kokryn zwanem, z rozporządzenia komisyi boni ordinis w 1788 r. , na pamiątkę istniejącego tu niegdyś kościoła św. Mikołaja. Ciała zmarłych, pochowane w jej sklepie, przeniesiono w 1840 r. na nowy cmentarz, założony w 1800 r. 4. Kaplica na nowym cmentarzu, p. w. św. Stanisława, z muru wzniesiona w 1840 r. ze składek. Nadto są w Ż. kaplice katol. domowe w domu biskupim i w seminaryum dyecezyalnem. Przed r. 1865 istniały także kaplice w szpitalu miejskim i przy więzieniu. Biskup kijowski i czernihowski Józef Andrzej Junosza Załuski sprowadził do Ż. w 1766 r. siostry miłosierdzia szarytki z Pułtuska. Zgromadzenie, hojnie uposażone przez założyciela i wiele innych osób oraz skarb, wzniosło na zakupionym placu, t. zw. Panieńskim, dawniej nazywającem się Popówką, nad Teterowem, w czasie od 1816 do 1840 r. gmach na pomieszczenie szpitala, domu sierot, kaplicy i mieszkania dla sióstr. W 1844 r. odebrano siostrom zarząd szpitala i domu sierot a w 1865 r. kazano się im wydalić. Gmach obrócono na szpital wojenny a kaplicę przerobiono na cerkiew. Dzieje. Żytomierz początkiem swoim zdaje się sięgać bardzo odległych wieków i jakkolwiek kroniki ruskie milczą o nim, a więc zdawałoby się że za epoki Rusi kijowskiej wcale jeszcze nie istniał, setki jednak mogił, otaczających to miasto, mogą służyć za wskazówkę, że musiała się tu roić znaczna ludność, siedząca od przedhistorycznych czasów, jednem słowem należąca do epoki drewlańskiej. Że zaś i za Rusi kijowskiej osada tu musiała istnieć, dowodzi stała tradycya, że tu św. Jacek Odrowąż, przebywający w Kijowie jeszcze w 1240 r. podczas najazdu Mongołów na Kijów i Ruś południową, ufundował klasztor ks. dominikanów. Zatem zdaje się być rzeczą pewną, że Źbył nietylko osadą drewlańską ale następnie także i ruską. Drewlanie było to plemię słowiańskie, z którem Ruś kijowska musiała długo walczyć, zanim siłą oręża zmusiła je do oddawania dani i podległości. Prowadzili oni życie leśne i obyczajów byli su rowych i dzikich, nie do tego jednak stopnia jak opowiada Nestor, z rozkopanych bowiem świeżo mogił można się przekonać, że zostawali na stopniu pewnej kultury. Według kronikarzy ruskich główniejsze ich grody były Korosten Iskorość, Radomyśl, Wruczy Owrucz i prawdopodobnie wiele innych, zamilczanych przez latopisców. W rzędzie tych musiał się znajdować i Ż. jako osada umocniona, głuche bowiem zachowało się podanie, o którem nadmienia Kraszewski, ze na t. . Zamkowej Górze znajdował się obronny okop horodyszcze, na miejscu którego stanął zamek już za litewskich czasów. Bo dziś w bliższej okolicy Ż, pełno jest podobnych horodyszcz. 1 tak jedno między Skomorochami i Kodnią, drugie koło Studzienicy, trzecie koło Iwankowa, t. . Niemczyn horodok. oraz horodyszcze. Sokołowa góra. Znaleziono tu kamienne toporki. W pobliżu starej drogi Cudnowskiej, w samem Ż. , pomiędzy Teterowem a Kamionką rozciąga się cmentarzysko przedhistoryczne, złożone z mnóstwa kurhanów, które rozkopał i zbadał archeolog Hamczenko Żytomirskij mogilnik, Żytomierz 1888. Znalazł on tu mnóstwo przedmiotów, jak paciorki bursztynowe i szklanne, bransolety bronzowe i srebrne z rozetkami, zausznice i kolce srebrne, pierścienie srebrne, gwoździe żelazne, takież krzesiwo, nożyk i młotek, sprzączki bronzowe, sprzączkę z kawałkiem wełnianej tkaniny i w. in. Prof. Włodz. Antonowicz rozkopał też w pobliżu Ż. 33 kurhanów z grupy złożonej z około 3000 mogił i zbadał je naukowo. Oprócz szkieletów znalazł w nich mnóstwo wyrobów ręki ludzkiej. Odnosi on je do drugiego peryodu epoki żelaznej Kiewlanin, 1879, Nr 851. Nazwę Ź. różnie wywodzą. Szafarzyk Starożyt. słowiańskie, tłum. Bonkowskiego, t. , str. 181 przypuszcza, że tu mogło mieć swoje siedziby plemię Żiticzów al. Żytyczów, których kraina była rozległa, z mnóstwem ludzi i z miastami nader warownemi. Stąd główne ich miasto nazywało się Żytomir mir w języku słowiańskim żupa, okrąg, obwód, świat; porównaj Uszomir, Ługomir, Wilkomir. Inni znów wyprowadzają nazwę tego miasta od mierzenia żyta, od dawnych bowiem wieków atrybutem każdego miasta lub mieszczan była kłoda dębowa do mierzenia zboża ku wygodzie ludziom na targ przyjeżdzającym. Najprawdopodobniej nazwa ta pochodzi od imienia osobowego, jak Sandomierz, Spicymierz, Włodzimierz, Radom, Lubar, Radomyśl i Jakkolwiek kroniki ruskie z okresu Rusi kijowskiej milczą o Ż. , jak już wyżej wspomniano, musiał on już wtedy istnieć, bo tu, według ustalonego podania św. Jacek Odrowąż apostołował i założył jakoby klasztor dominikanów, który w raz z miastem uległ zniszczeniu podczas napadu Batego w 1240 r. na Kijów i Ruś kijowską, przyczem czterech zakonników poniosło śmierć męczeńską. Piano Carpini, poseł Inocentego do Batego, przedzierał się w 7 lat później z Wołynia do Kijowa krajem zupełnie pustym, lasami porosłym, bez miast i wiosek. Jednakże w krótce potem Ż. zaczął się prawdopodobnie dźwigać i zaludniać i już w XIV w. był tu zamek obronny, który miał jakoby zdobyć Giedymin w pochodzie swym na Kijów. Wypadkowi temu kroniki naznaczają różne daty. Leto Żytomierz Żytomierz pis Hustyńska kładzie go pod r. 1304 1305, kronika Bychowca zamilcza o dacie, Strykowski naznacza r. 1320, zaś rękopis Meżyhorski kładzie wypadek ten pod r. 1333, Kilku badaczy oceniało krytycznie fakt zajęcia Kijowa a tera samem i Ż. przez Giedymina. Już Karamzin dostrzegłszy w relacyi kronikarzy wiele anachronizmów i sprzeczności, podał datę w wątpliwość. K. Stadnicki, nie odrzucając samego faktu, datę tylko Strykowskiego przenosi pod r. 1333, idąc w tem za rękopisem meżyhorskim. . Antonowicz nie tylko odrzuca datę podane przez latopiś Hustyńską i Strykowskiego ale nawet obala sam fakt zajęcia Kijowa w tej epoce, i odnosi go do czasu daleko późniejszego, t. j. do zajęcia Kijowa przez Olgierda w 1362 r. Co się zaś tyczy zdobycia Ż. to relacyą kronikarską jeszcze dalej odsuwa, t. j do czasu zdobycia Owrucza i Ż. przez Witolda. N. Daszkiewicz faktu niezaprzecza ale tylko, idąc za Stadnickim, odsuwa go do r. 1333. Bądź co bądź zajęcie to Kijowa przez Giedymina musiało trwać bardzo krótko, gdyż w rozporządzeniu tego księcia niespotykamy Kijowa pomiędzy grodami, które posiadał. Być może, że Tatarzy, dość jeszcze silni wtedy, w krotce odzyskali Kijów i panowa li tu aż do czasu, kiedy Olgierd ostatecznie pokonał ich nad Sinemi wodami i cały kraj kijowski przyłączył do Litwy. Za rządów w Kijowie Włodzimierza Olgierdowicza już był w Ź zamek obronny, kiedy go w 1394 r. Witold musiał zdobywać, poczem oddał go bratu stryjecznemu Swidrygajle a Włodzimierzowi dał w zamian Kopyl. Notata dochowana w tajnem archiwum królewieckiem o zamkach i ziemiach na leżących do Swidrygajły, w. ks. Litwy i Rusi 1402 r, między innemi zalicza i Ż. Daniłowicz, Skarbiec, I, 331. W 1399 r. han tatarski Kutłuk, rozbiwszy Witolda nad Worskłą, obległ Kijów i zniszczył cały kraj naddnieprski. Prawdopodobnie i Ź. ucierpiał od tego najazdu. W r. 1429 Władysław Jagiełło przyjechał do Lucka na zjazd monarchów, a że Zygmunt opóźnił się z przybyciem, Jagiełło z Łucka na łowy ku Ż. wybiegł, zawiadomiony jednak o jego zbliżeniu się, rychło powrócił Gołębiowski, Dzieje, I, 335. W tym czasie miasto zaczęło się podnosić, tak że Kazimierz Jagielończyk w przywileju z 1444 r. pomieścił Ż. w liczbie 15 celniejszych miast w. ks. litewskiego, nadał mu przywilej wolnego handlu i różne swobody. Wnosić przeto można, że już poprzednio miasto musiało posiadać prawo magdeburskie. Około też tego czasu Ż. prowadził handel z Gdańskiem Danzigs Handel Gewerbegeschichte, Lipsk, 1858, str. 175. W 1467 r. Tatarzy zawołscy, przeprawiwszy się przez Dniepr, kraj koło Ż. i cały Wołyń spustoszyli i 10000 ludzi zapędzili w jasyr. Spustoszenie to musiało być niemałe, kiedy jeszcze w 1474 r. , gdy Contarini, poseł wenecki do Persyi, przejeżdżał przez te kraje, zastał je pustemi, pełnemi lasów niebezpiecznych, rojących się od rozbójników a nigdzie mieszkania nieznalazł. D. 25 kwietnia przybył do Ż. miasta drewnianego Sienkiewicz, Skarbu. . Lustracya ziemi kijowskiej z tego czasu r. około 1471 taki przedstawia stan Z. Zamek Ż, a na zamku cztery armaty wielkie a pięć taranów taranie, a czeladzi dwu parobków i dwie ich żony i troje dzieci małych; a wołów 15; gęsi i kury są; siewnej paszy dosyć, po jednym pługu i po jednej tłoce. W mieście 12 karczem, z nich idzie na rok po kopie groszy płaty, a myta do ośmiu kóp groszy przyjdzie skoro spokojnie, z czego połowa na cerkiew kapłanowi idzie. W Ż. sług piętnaście z hultajami, a dwóch ludzi ciągłych dają podymszczyznę. Do zamku należały sioła Romerowo, Łowkowo, Krosznia, dwór z pasznią Korostyszewo, sioło Kotelnia, Bardwików, Rudniki, sieliszcze Żerdenów dziś Chałaimgródek, sioło Iwankowo i Zwiniacze Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. 2, 75. Ale w r. 1481 car krymski Mendligirej wtargnął w Kijowszczyznę, zdobył i spalił Kijów, przyczem i Ż. uległ spustoszeniu, jak to potwierdza rewizya zamku żytomierskiego z 1545 r. Jabłonowski, Rewizye. Po tem opustoszeniu oswobodził król mieszczan żytomierskich od stacyi i podwód Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. 1, str. 135. Miasto w krótkim czasie znacznie urosło, sądząc choćby z tego, że kiedy podczas lustracyi z 1475 r. było w niem 12 karczem, to lustracya z 1501 r. zaznacza ich dwadzieścia. Nadto znacznie przybyło wsi przysługujących do zamku ibid. , cz. . 1, str. 2 3. Pierwszym znanym namiestnikiem żytomierskim był Seńko Romanowicz w 1486 r. Boniecki, Poczet rodów. Po nim nastąpił Dymitr Aleksandrowicz Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. 2, str. 10. Król Aleksander upomina go w 1505 r. , ażeby krzywd i ucisków mieszczanom niewyrządzał, zaleca oraz, aby utrzymywał ich przy własności gruntów i pasiek, które ziemianie odebrać usiłują. W 1507 r. , podczas buntu Michała Hlińskiego, brat jego Bazyli bezskutecznie usiłował zdobyć Ż. W 1524 r. , za dzierżenia Dymitra Kmity, zamek żytomierski od przygody zgorzał, ,. Przywilej z 1540 r. uwalnia mieszczan od wszelkich myt, ceł i targowego. Z rewizyi dokonanej w 1545 r. przez Lwa Patrykiewicza Tyszkiewicza, wysłanego przez Zygmunta Augusta do oglądania zamków hospodarskich na Wołyniu i w Kijowszczyźnie, widzimy, że zamek został już odbudowany staraniem ssty Semena Babińskiego. Rewizor znalazł budowę dość dobrą, wszakże utrzymywaną niedbale a nawet niezupełnie wykończoną, Ziemianie z mieszczanami skarżyli się, że ssta, mając ze skarbu pieniądze na budowę, przymuszał ich do roboty Żytomierz bezpłatnej. W nowo zbudowanym zamku było 45 horodni, 4 wieże i 2 baszty. Ale w czasie rewizyi niebyły jeszcze wszystkie rozebrane pomiędzy ziemian i mieszczan. Mieszczan było 49 dm. , oraz 11 strzelców i sług zamkowych. Panów i ziemian, trzymających dobra ciążące do zamku, było 22; mieli oni 39 siół, z 104 poddanymi. Utrzymywanie mostu należało do mieszczan. Stałego zaopatrzenia w żywność zamek nie posiadał wcale. Zasób broni i amunicji na zamku wcale był niedostateczny, zwłaszcza zaś zupełnie brakowało prochu ruszniczego. Puszkarz był tylko jeden. Do zamku należały dwa młyny i stawy. Mieszczanie żadnej opłaty na zamek niedawali, tylko obowiązani byli siano kosić jeden dzień do roku, tak że połowa ich kosiła, druga zaś zgrabiała. Nadto z kolędą i wielkanocnem do ssty chodzili, a gdyby karczmy w swych rękach mieli, winni byli dawać kapszczyznę. Sługi zamkowe siedmiu koniem tylko służyli, nie nie płacąc; trzymający zaś ziemie hospodarskie dawali daniny na monaster pieczerski w Kijowie, lub bojarom miejscowym Jabłonowski, Rewizye. Podczas rewizyi z 1552 r. , za dzierżenia Dymitra Sanguszkowicza, zamek stał nad rz. Kamionką. Była w niem cerkiew św. Spasa. Zamek potrzebował już naprawy. Wyłamywano się też i od stróży polnej, która bywała w 20 milach od zamku. Skarżyli się, że po pożarze zamku kn. Konstanty Ostrogski wziął śpiży zgorzałej, działowej i dzwonowej, 20 wozów i odwiózł ją do zamku swego w Połonnem. Po wcieleniu ziemi kijowskiej do Korony w 1569 r. Ź. stal się stolicą powiatu i sstwa grodowego oraz miejscem sejmików powiatowych. Konstytucyą sejmu koronnego lubelskiego w 1569 r. nakazano odbywać w Ż. wtóre roki ziemskie kijowskie, w poniedziałek po Nowym lecie; pierwsze roki odbywały się w Kijowie w poniedziałek po św. Jerzym, trzecie zaś w Owruczu w poniedziałek przed św. Bartłomiejem. leg. , II, 159 160. W tym czasie podniosła się obronność zamku tutejszego, gdy bowiem w 1570 r. znajdujemy tu 4 baszty i 39 horodni, w 1572 r. jest już 5 baszt jedna niedorobiona i 68 horodni Jabłonowski, Ukraina, I, 13, 33. Podług rewizyi wwdztwa kijowskiego z 1571 r. płacono z Ż z 56 dm. po 16 gr. , z 14 dm. w zaułkach po 8 gr. , z 14 chałup nędznych ubogich ludzi, za miastem mieszkających, po 4 gr. , od 11 komorników po 6 gr. , od 4 przekupniów po 12 gr. , od 5 rzemieślników 3 szewców, 1 krawca, 1 kowala po 8 gr. , od dwu karczem i młynów, od 7 dm. bojarów putnych po 20 gr. , od 6 ludzi ubogich po 2 gr. Summa poboru z miasta Żytomierskiego z 34 dm. po 19 gr. , z 14 dm. po 8 gr. i z 14 dm. po 4 gr. ; z 7 bojar putnych po 20 gr. , z 11 komorników po 6 gr. a z 6 ubogich po 2 gr. ; z 4 przekupniów po 12 gr. , z 5 rzemieślników po 8 gr. Jabłonowski, Ukraina, I, 25. Dnia 9 września 1576 r, odbył się w Ż. sejmik wwdztwa kijowskiego. Stefan Batory w Warszawie dnia 25 stycznia 1580 r. wydał list napominalny do ssty żytomierskiego kn. Michała Aleksandrowicza Czartoryskiego, z powodu, że rządca jego Wasyl Zaborowski, podarłszy przywilej Zygmunta Augusta, zmusza mieszkańców Ż. do robocizn i niesłusznych powinności, osobliwie do orania, żniwa, kośby i młócenia. Tenże król d. 20 listopada 1582 r. w Warszawie wydaje przywilej, którym aprobuje przywilej Zygmunta Augusta dany mieszczanom żytomierskim na wolność od wszelkiego myta, tak królewskiego jak i szlacheckiego, aby im wolno było tak żywnością jako i innemi wszelkiemi towarami kupczyć i handlować, od których wszelakiego myta aby się nikt wyciągać nie ważył się zakazuje Arch. J. Z R, , cz. VII, str. 335. W 1595 r. , za władania sstwem żytomierskiem Semena Deniski poległego w 1596 r. podczas szturmu do okopów kozackich nad rz. Sułą, w pobliżu Łubien, nastąpiło rozgraniczenie sstwa od Kroszni p. Woroniczów Arch. J. Z R. , cz. VII, t. 1, 41. Zygmunt III przywilejem wydanym w Warszawie d. 8 lipca 1596 r. nadaje mieszczanom Ż. wolność na dwa jarmarki do roku, które po dwie niedziele stać mają. Pierwszy na dzień nowego lata, t. j. 1 stycznia, drugi na dzień św. Prokopa 8 lipca, tamże zostawia im targi co niedziela. Od myt, ceł, podatków wszelakich wolnemi zostawując, szynki i handle pod ten jarmark bezpieczni będąc od wszelkich powinności, wolno będzie czynić Lustracya z 1622 r. ; Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. 1, 335. Ożywiło to handel, przyczyniając się do lepszego bytu mieszczan. Ale pomyślność ta krotko trwała, albowiem w 1606 r. Tatary wpadli do kraju i zniszczyli Ż. , Kodnią, Słobodyszcze i Chwastów. W ślad za najazdem tatarskim zawitała morowa zaraza, która wielu wytępiła mieszkańców. Podług inwentarza sstwa żytomierskiego z 20 stycznia 1608 r. mieszczanie od powinności nie byli wolni, kiedy czynsz i osypy dla ssty dawali, bojarowie i pod tę porę wolni byli, z mieszczan zaś żadnego, chyba za listem ks. JMci ssty żytomierskiego ks. Aleksandra z Ostroga Zasławskiego. Podług lustracyi z 1615 r. mieszczanie robót żadnych nieodprawiali, prócz, , tłuki przy strawie pańskiej, dzień jeden do roku siano kosić powinni, czynsz, osep, kolendę dają. Tamże bojarów jest 9, nic niedają prócz miodu, którego dostaje się wiader 20. A przytem posługę wszelaką zamkową odprawować powinni. Strzelców 8, którzy względem posługi nic niedają. Summa prowentu fl. 474 gr. 20. Wsi do sstwa tego należące wś Hazińce, Baranówka, Piszczewo, Staniszówka. Młyny sstwa tego pod zamkiem na rz. Kamionce, na rz. Teterowi, we wsi Staniszowce, w Hazińcach. Summa prowentu sstwa Żytomierz 1912 fi. 20 gr. A wytrąciwszy na urząd podstarościego, czeladź zamkową, więc na straż, prochy, strzelbę i na poprawę zamku i na kapłana do kościoła fi. 900, zostaje 1012 fl. 20 gr. Przychodzi kwarty z tego 202 fl. 16 gr. Jabłonowski, Lustracye, 78 9. W 1617 r. swawolne tłumy, zaciągnięte na wojnę moskiewską, z roty ssty owruckiego Buckiego, spaliły i złupiły miasto Opiś akt. , Nr 13, 58. W tym czasie szlachta kijowska śród pasma napadów tatarskich i zaczynającej się swawoli kozackiej niemałemu uległa zdziczeniu. Pomiędzy innymi zasłynęli bezprawiami i łupiestwami potomkowie jednego z poważniejszych rodów tutejszych bracia Niemiryczowie, którzy nietylko rabowali bezbronne wioski, ale nawet w 1618 r. ośmielili się napaść na sam gród żytomierski. Wówczas namiestnik kijowski, na zasadzie postanowienia sejmowego z 1621 r. , powołał wszystkich obywateli województwa, ażeby się zjechali do Ż. dla zrobienia sądu nad Krzysztofem Niemiryczem, głównym sprawcą tych gwałtów i bezprawi. Krzysztof został skazany na gardło a bracia jego Iwan, Mikołaj, Aleksander i Samuel obwołani za banitów. Krzysztof ukrywał się jakiś czas na Polesiu, ale ujęty w końcu, został z rozkazu wwdy Zamoyskiego ścięty w ostatnich dniach października 1619 r. Konstytucya z 1620 r. naznaczyła na d. 14 września popis czyli okazowanie pospolitego ruszenia wwdztwa kijowskiego pod Ż. Podług lustracyi z 1622 r. miasto było porządnie zabudowane, zamek otoczony był z jednej strony wałem, z drugiej zaś wznosiła się góra prawie nieprzystępna, u stóp której płynie rz. Kamionka. Bo zamku prowadziły trzy bramy a na węgłach wznosiło się 5 baszt. Zamek otaczał głęboki przekop, w środku zaś znajdował się obszerny dworzec i inne zabudowania. Dochód ze sstwa wynosił 2698 fl. 26 gr. 1 den, z czego przychodziło 539 fl. 23 gr. den. kwarty Jabłonowski, Lustracye, 118. W 1636 r. miejscowy ssta Janusz Tyszkiewicz, wwda kijowski, wraz z żoną swą Jadwigą z Buczacza Bełżecką, kasztelanką halicką, funduje klasztor dla karmelitów bosych. W 1639 r. zjechał do Ż. Fedor Jelec, chorąży kijowski, dla dopełnienia spisu pocztów zbrojnych, dostawionych przez ziemian kijowskich Opis akt. , Nr 17, str. 22. Niemałego ruchu i gwaru dodawały miastu sejmiki, które się tu odbywały a które nierzadko bywały bardzo burzliwe. W 1640 Janusz Tyszkiewicz, wwda kijowski, uniwersałem swym powołał wszystką szlachtę wwdztwa, ażeby w oznaczony dzień zebrała się zbrojno pod Ż. przeciwko Samuelowi Łaszczowi, jako banicie i infamisowi, który, jak wiadomo, był klęską wwdztwa, zajeżdżał dobra szlachty i drwił sobie z wyroków trybunalskich. Zebrana szlachta, pod wodzą wwdy, wyruszyła do Makarowa, miejsca pobytu banity, niezastała go jednak w domu, gdyż przestrzeżony zawczasu, schował się. Podczas powstania w 1648 r. , gdy Chmielnicki wraz z Tatarami zniósł hetmanów pod Korsuniem, Jeremi ks. Wiśniowiecki, wydostawszy się z Zadnieprza z garstką szlachty, w jego dobrach przebywającą, przeprawił się przez Dniepr do Brahina, zkąd przyciągnął do Ż. , i tu powiększywszy swe siły szlachtą zebraną na sejmiku wojewódzkim po śmierci króla, pociągnął wraz z wwdą Januszem Tyszkiewiczem ku Machnówce przeciw Krzywonosowi. Ale tegoż jeszcze roku nawała kozackotatarska, rozlawszy się po całym kraju, dała się we znaki i Ź. Kozacy wraz z Tatarami podpalili miasto, wyrznąwszy mieszczan. W pożodze ogólnej spalone zostały wszystkie księgi grodzkie i ziemskie żytomierskie i owruckie, poczynając od r. 1582; kościół katolicki z gruntu był zniesiony a ludność rozproszyła się. Po wstąpieniu na tron Jana Kazimierza w 1649 r. Adam Kisiel, wwda kijowski, zwołał na 11 listopada szlachtę do Ż. na sejmik, ale wwda niedojechał tu dla buntów kozackich i odprawił ze szlachtą sejmik sub dio, jak pisał do kanclerza koronnego, o pół mili od Zwiahla, we wsi Żarkach, na granicy wwdztwa kijowskiego Jerlicz, I, 110. Pokój t. . Zborowski, zawarty pomiędzy Janem Kazimierzem a Bohdanem Chmielnickim, jakkolwiek niekorzystny dla Rzpltej, przyniósł jednakże dla tych prowincyi jakby chwilowe uciszenie. Do Ż. zaczęła wracać rozproszona ludność, szlachta zaś zajmować w posiadanie opuszczone dobra. W 1650 r. zaczęły w Ż. funkcyonować sądy grodzkie, oraz odbyły się tu sejmiki tak wwdztwa kijowskiego jak i czernihowskiego. Znany jest uniwersał Bohdana Chmielnickiego, datowany z Jampola 28 sierpnia t. r. , w którym rozkazuje pułkownikom, assaułom i sotnikom obraniać od buntujących się i łagodnie obchodzić się ze szlachtą wwdztwa kijowskiego i czernihowskiego oraz sstwa żytomierskiego, surowo karać buntujących się przeciwko szlachcie ruskiego i katolickiego wyznania i przywodzić poddanych szlacheckich do posłuszeństwa Opiś akt. , Nr 19, str. 36. Z drugiej strony wwda kijowski Adam Kisiel, donosząc d. 2 września t. r. królowi i panu krakowskiemu, że wojsko zaporozkie i ordy wszystkie obróciły się do Wołoch ku Raszkowu, aby tedy żadna okazya z wojsk królewskich niebyła dawana a Ichmoście szlachta wszyscy o tem wiedząc, domów swych nierzucali, poddanych łaskawie traktowali a w ostrożności należytej zostawali. Ale rozkazy te z obu stron były martwą literą, stosunki zobopólne widocznie coraz bardziej się jątrzyły i wszystko zmierzało do nowych buntów. Jakoż w przewidywaniu no wych wypadków już d. 12 września t. r. odbyły się w Z. dwa sejmiki, jeden szlachty kijowskiej, drugi czernihowskiej. Kijowianie uchwalili, że na pierwszą rekwizycyą wwdy Kisiela mają, się stawić na miejsce naznaczone przez wwdę uniwersałem, jednak nie dalej od granic wojska zaporoskiego naznaczonych, a ktoby na to miejsce wyznaczone przez wwdę stawić się nie raczył, tego każdy pro infami ma censere i majętność jego ma iść Laudum sejmowe, w Pamiat. Kijow. kom. , t. II, cz. 3, str. 43. Czernihowianie w swem laudum tak się wyrazili Polegając na traktacie pokojowym wróciliśmy po trzechletniem wygnaniu do dóbr swoich, ale znowu bunt, już krew przelewa. My tedy zgromadziwszy się w Ż. , jako najbliższem wwdztwie na sejmiku deputackim pospołu z obywatelami wwdztwa kijowskiego, postanawiamy nieodbiegać ztąd ale z wwdztwem kijowskiem na usługę Rzpltej stawać, ktoby się uchylił to dobra jego na króla JMC iść mają Pamiat. Wrem. Kora. , t. , cz. 3, str. 53. Przewidywanie nowych niepokojów było słuszne, bo niebawem Chmielnicki, potargawszy przymierze, stanął z kozactwem i niezliczonemi ordami pod Beresteczkiem 1651, gdzie jednak nieposzczęściło się jego orężowi, zbity bowiem na głowę, cofnął się w głąb Ukrainy i po opanowaniu Kijowa przez Janusza Radziwiłła, zmuszony był do zawarcia nowego pokoju, t. . ugody Białocerkiewskiej. Ta przerwa w wojnie wpłynęła na uspokojenie kraju. Jakoż d. 13 grudnia 1651 r. mógł się odbyć w Ż. sejmik wwdztwa czernihowskiego wspólnie z wwdztwem kijowskiem Arch. J. Z. R. , t. I, cz. 2, str. 426. Ale Ź. od początku wojen kozackich podupadł znacznie; licho zabudowany, bez wygód dla zjeżdżającej się na sejmiki szlachty. Jakoż szlachta sejmikowa skarżyła się wtedy, że wielkie incomodum ponosi w Ż. , gdzie się zawzdy zjazdy publiczne odprawują, że swego wczasu mieć niemogą, a drugiemu pod niebem, na chłodzie, na pluskotach trafia się noclegować itd. Arch. J. Z. R. , t. I, cz. 2, str. 420. Ugoda białocerkiewska miała byt krótki a to jako niekorzystna dla Kozaków Chmielnicki szukał tylko protekstu do jej zerwania, jakoż wkrótce pod pozorem, że hetman chciał mu zajść drogę, uderzył d. 1 czer. 1652 r. na wojsko polskie pod Batowem, zniósł je w dwudniowej walce i pomiędzy jeńcami straszną rzeź sprawił W tym też czasie był naznaczony termin sejmiku w Ż. na 11 czerwca. Zjechał tu wwda Kisiel, mając przy sobie nieco szlachty kijowskiej i czernihowskiej, ale dowiedziawszy się o rzezi batowskiej i nowym rozruchu, umknął pod Zwiahel i o ćwierć mili od tego miasta w polu podle krynicy odbył się sejmik Jerlicz, I, 141. Drugi sejmik tegoż roku odbył się także nie w Ż. ale w Zimnie pod Włodzimierzem, w miejscowym monasterze ibid. ,, poddawszy się w 1654 r. Rossyi, wkrótce potem 1657 r. umarł. Następca jego na hetmaństwie Jan Wyhowski przeszedł na stronę Rzpltej, rezultatem czego była t. zw. ugoda Hadziacka. Gdy na sejmie r. 1659 szło o potwierdzenie tych paktów, posłowie kozaccy, między innemi, żądali, aby oboźnemu w. ks. ruskiego i wojska zaporoskiego Jerzemu Niemiryczowi kwarta sstwa żytomierskiego z hiberną miał należeć a post decessum moderni possessoris sstwo żytomierskie z administracyą salis soli po wszystkiej Ukrainie w dobrach Rzpltej należeć ma temuż do armaty wojskowej Pamiat. wrem. kom. , t. III, str. 224. Musiała wtedy istnieć sotnia kozacka żytomierska, której setnikiem był Kalina Sokołowski, bowiem Jurko Chmielnicki w r. 1661, po bitwie Cudnowskiej, poddawszy się Rzpltej, posłał tegoż setnika do króla z listem, że gotów iść za Dniepr przeciw nieprzyjacielowi i z prośbą, aby posłowie kozaccy, wysłani na sejm, z prędką z tamtąd powrócili odprawą szczęśliwie Atheneum, t. III, str. 9. W 1665 r. ożywił się Ż. z powodu odbycia się tu sejmiku zwołanego przez wwdę kijowskiego Stefana Czarneckiego dla wyboru podsędka. Na większe ożywienie miasta wpłynęło przeniesienie tu w 1667 r, z Kijowa sądów ziemskich, grodzkich i assesorskich, po ustąpieniu Rossyi, na mocy traktatu Andruszowskiego, części wwdztwa kijowskiego z mtem Kijowem i okręgiem. Od traktatu Grzymułtowskiego z r. 1686 został Ż. stolicą uszczuplonego wwdztwa kijowskiego. Tu naprzemian z Owruczem odbywały się sejmiki wojewódzkie i popisy rycerstwa wojewódzkiego. Ale nastały czasy niespokojne, Doroszenko wichrzyć zaczął i sejmiki województwa niemogły się odbywać w Ż. , jako znajdującym się w pobliżu buntów kozackich i dla bezpieczeństwa obrad zostały przeniesione czasowo do Włodzimierza Wołyńskiego, jak to miało już miejsce za wojen Chmielnickiego. Od tej chwili Ż. znów utracił rozbudzone życie i sejmiki długo niemogły się odbywać w stolicy województwa, bo chociaż ustały wichrzenia Doroszenki ale następnie bunty Paleja i rozlokowanie milicyi kozackiej na Polesiu kijowskiem, niedozwalały przenieść sejmików z Włodzimierza do Ż. i nawet szlachta wwdztwa w instrukcyi danej posłom na sejm 1695 r. zastrzegła sobie, że póki ewakuacya milicyi kozackiej z wwdztwa kijowskiego nienastąpi, dopóty sejmiki w Z. nie mogą się odbywać. Milicya kozacka za Augusta w 1699 r. została zwiniętą i już w r. ostatni sejmik kijowski odbył się w Włodzimierzu, bo w. następnym 1701 r. na nowo pierwszy sejmik miał miejce w Ż. Raz tylko jeden w 1707 r. szlachta kijowska, podzieliwszy się na dwie partye, sejmikowała częścią w Włodzimierzu, częścią zaś w Żytomierzu. Obie strony zaniosły protesty. Na sejmiku w 1709 r. d. 10 Żytomierz Żytomierz sierpnia stanęła uchwała, o wysłaniu posłów do Piotra W. , z powinszowaniem zwycięstwa pod Połtawą i z prośba, aby powstrzymani byli od bezprawi i grabieży kozacy Palejowi w Białej Cerkwi i Chwastowie Opiś akt. , Nr 27, str. 7. Na następnym sejmiku z 1713 r. chorąźy żytomierski Wentury Stanisław Chamski okazał zgromadzonej szlachcie chorągiew ptu żytomierskiego, którą umieszczono w kościele kś. jezuitów. W 1724 r. biskup kijowski i czernihowski Samuel Ozga przenosi do Ż. katedrę biskupią. W t. roku Kazimierz Stecki, kasztelan kijowski, ufundował tu misyą jezuicką, przy której istniały szkoły trzyklasowe. Biskup Andrzej Załuski założył przy tej szkole studya teologicznomo ralne Łukaszewicz, Hist. szkół, t. , str. 195. Na sejmiku z 1729 r. szlachta postanowiła ażeby miejsce ściągnienia pospolitego ruszenia województwa kijowskiego oznaczono pomiędzy powiatem żytomierskim i owruckim, pod Iskorością. Po śmierci Augusta odbył się w Ź. sejmik w 1733 r. , na którym obrano sędziów kapturowych. Odprawiono tu egzekwie za duszę króla, na których wygłosił mowę kś. Ignacy Olszewski, kanonik kijowski. W 1737 r. było w mieście znaczne trzęsienie ziemi Orłowski, Defensa. W 1745 r. biskup Ożga ufundował w Ż. katedrę, którą poświęcił jego koadyutor Kajetan Ignacy Sołtyk, biskup emauski, d. 7 lutego 1751 r. Na sejmiku boni ordinis 1750 r. postanowiono księgi grodzkie województwa przenieść z Ż. , gdzie były lokowane w cerkwi drewnianej, do Owrucza i pomieścić je w skarbcu murowanym kolegium jezuitów. Równocześnie szlachta kijowska postanowiła utworzyć milicyą wojewódzką na obronę granic swoich od hajdamaków, zawsze je gwałcących. Komendę nad tą ustanowioną milicyą al. żołnierzem ziemiańskim, poruczono Czosnowskiemu, sście ułanowskiemu jako mężowi biegłemu w sztuce rycerskiej. Chorągwie tej milicyi były rozlokowane w Chwastowie, Radomyślu i Iwankowie. Część tej milicyi w 1754 r. została rozlokowana na konsystencyę zimowe w sstwie żytomierskiem, z wielką onego szkodą, przeto ssta wystąpił ze skargą do hetmana Branickiego, który polecił rotmistrzowi tejże milicyi, aby w przeciągu trzech dni wyruszył ze starostwa żytom. i przeniósł się na lokacyą, którą wwdztwo kijowskie przeznaczyło swojem laudum Arch. J. Z. R. , t. III, cz. 3, str. 879. W r. 1761 Jan Kajetan Iliński funduje w Ż. kś. bernardynów. Lustracya 1765 r. takie podaje szczegóły zamek na górze wysokiej, skalistej, nad Kamionką, palami przez większą połowę opalisadowany i wałem od miasta opasany; most przez fossę głęboką drewniany, w bramie kurdygarda, komórka dla inkarceratów i wieża fundo głęboka; na bramie wieża górna z drzewa; wewnątrz zamku budynek duży. Miasto na górze nad Kamionką i niedaleko rz. Teterów zwanej, z jednej strony wał niewielki. Kościoły katedra murowana, jezuitów murowany za pozwoleniem 1724 r. , bernardynów drewniany nowej fundacyi na przedmieściu, za konsensem 1761 r. Garnizon przez J. W. Jana Kajetana Ilińskiego, sstę zrekrutowany, liczy osób z oficerami, gemejnami, doboszami i fajframi 39. Na ten garnizon zł. 21246 gr. 21. Dworków w mieście jest 24, chałup 120, od powinności wolnych 25, słobodzianów 6, żydów osiadłych 86. Rudni trzy, czwarta skasowana w Staniszówce; te rudnie niedługo już trwać mają, z przyczyny, że już rudy niestaje, z cudzych gruntów rudy na żelazo arendarze kupować muszą. Intrata sstwa zł. 28039 gr. 6, z tej detrunkuje się dla gubernatora, administratorów i leśniczych pensye roczne i ordynarye zł. 1826 gr. 3. Około tego czasu 1766 r. biskup Józef Andrzej Załuski ufundował i uposażył siostry miłosierdzia, a uchwała sejmu 1768 r. wyrzekła fundacyą W. Kazimierza Steckiego. kasztelana kijowskiego, w recessie sejmowym 1726 r. do aprobacyi pozostałą dla kś. jezuitów, jako nietylko co do misyi ale i co do szkół bardzo potrzebnych ad publicam utilitatem aprobujemy. Zakład ten przetrwał aż do zniesienia zgromadzenia w 1773 r. W 1768 r. konfederaci barscy zajęli Ż. O tem zajęciu podaje ciekawe i jedyne szczegóły Serwacy Prus Socharzewski w swojem Echu odgłosem ukraińskich rzezi brzmiącem. Najprzód palestra żytomierska przystąpiła do związku, do którego wciągnął ją Bohdanowicz, umyślnie w tym celu wysłany do Ż. przez generalicyą. Na wezwanie tejże generalicyi ściągnęły do Ż. i milicye nadworne ziemian, jako to Proskurów, Rościszewskich i. Oboźny przyprowadził szlachtę i kozaków pańskich. Socharzewski, autor relacyi, daje się także namówić, wchodzi do związku i przysięga. Gdy milicya Proskurów zdążała z Kornina do Ż. , spotkała w pobliżu Leszczyna podjazd dońców, wysłany do Ż. dla rozpędzenia sejmiku, zwołanego przez Pawszę i Burzyńskiego. Konfederaci wpadli w zasadzkę, dońcy przyparli ich do rudy. Zginął wtedy pułkownik Głowacki, dowódca milicyi Rościszewskich; poległ i Sokołowski. Pomimo to walka zawiązała się na nowo w Leszczynie, dano ognia z armat, dońcy pierzchnęli a gdy noc zapadła konfederaci wyruszyli do Ż. Tu zaczęto się na prędce fortyfikować, postawiono rogatki, puszkarza nie było, znalazł się Niemiec, który się podjął go zastąpić. Armata stanęła w zamku, druga u bernardynów, gdzie i wierni kozacy stanęli za palisadą, drudzy na wałach zamkowych. Dońcy otoczyli miasto, huzarzy wpadli od Staniszówki i uderzyli na klasztor bernardynów, lecz wierni kozacy ich odparli. Wtedy zapalili domy i przypuścili szturm do zamku. Puszkarz Niemiec razem dał ognia ze wszystkiej armaty, poczem padł trupem. Serbowie biorą armaty i ruszają na miasto. Palą się domy kapitulne i biskupie, katedra, kościół jezuicki, kramy. W kościele jezuickim zgorzał ks. Zrubicki. Lud jednak zdołał się zatyłkami powykradać z miasta. Tymczasem ujrzano po za miastem nadciągający jakoby tłum ludzi, który dońce wzięli za wojsko polskie, opuścili stanowisko i uszli w lasy do Owrucza i Narodycz. Niebyło to jednak wojsko, tylko Burzyński z tłumem szlachty nadciągał na sejmik, ujrzawszy jednak zniszczenie miasta zawrócił do domu. Niedobitki związkowych udały się do Baru. Miasto zostało zupełnie spalone, tak że pozostały puste place. Po tem zniszczeniu lud rozbiegły zaczął wracać do swoich popielisk, ale zaledwo rozpoczął się krzątać około odbudowy swych domów, zaczął się szerzyć w tymże jeszcze roku głód. Bernardyni, których kościół niezgorzał, karmili głodnych. Na domiar nieszczęścia wybuchła jeszcze po całym kraju morowa zaraza, która zdziesiątkowała ludność. Potej zarazie Ż. przez lat kilkanaście dźwigał się z ruiny i odbudowywał. W r. 1772 odbyły się tu juz sejmiki. Akta grodzkie kijowskie, znajdujące się w Ż. podczas pogorzeli miasta, ocalił Józef Polanowski, który je wyniósł z miasta i z niemi ukrywał się po lasach i odludnych miejscach. Zwrócone do Ż. około 1774 r. , zostały złożone tymczasowo w domu jezuitów suprymowanych. Konstytucya sejmowa 1775 r. utworzyła dwie nowe kasztelanie żytomierską i owrucką, naznaczając miejsce kasztel. żytomierskiemu po łukowskim, owruckiemu zaś po żytomierskim. leg. , VIII, str. 112. Kasztelanem żytomierskim mianowany został Onufry Bierzyński, ssta szawelski. Po zniesieniu jezuitów Komisya edukacyjna ustanowiła w Ż. szkołę wydziałową, która w 1784 r. liczyła do 600 uczniów. W 1776 r. dozwolono zaprowadzić misyą ruską i seminaryum, w skutek czego założono fundamenty cerkwi. Zamiast uiszczania powinności, zobowiązali się mieszczanie w 1782 r. płacić sście rocznie 4072 zł. Stanisław August przywilejem z 1789 r. dozwolił na założew Z. apteki Janowi Danielowi Wadzlowi. Lustracyą z 1789 r. objęte są włości do sstwa należące Staniszówka, Sielec al. Słoboda Zateterowska, Psyszcza, Albinówka, Pobitówka, Bohdanówka, Baraszówka, Sokołowa Góra, Ważków, Hazynka; dochód wynosi zł. 39351 gr. 20. W gruncie sstwa ruda żelazna górna znajduje się w obfitości dostarczającej na rudnie i żelaza z niej miernej dobroci wychodzą. Pierwsza rudnia stara na Teterowie. Druga nad rzką Leśną przy Baraszówce. Trzecia nowa na Kamionce, powyżej przedmieścia. Magistrat podał takowe zażalenia miasto mogłoby się znacznie dźwignąć i być pomocą Rzpltej, gdyby tylko Kom. skarbu koron. raczyła z dobrotliwej łaski swojej zapobiedz nieustającej krzywdy, dla czego coraz to bardziej do upadku nachyla się z przyczyn następujących jurydyka pojezuicka jest na wielkiej przeszkodzie dla miasta, ponieważ za teraźniejszego dzierżawcy nietylko propinacya założona, ale wrzystkie rzemiosła i handel, t. j. rzeźnia, świece, chleb, dziegieć, smoły i inne rzeczy sprzedają, a żadnego podatku do miasta nie płacą. Niesie więc magistrat prośbę aby ta jurydyka mogła być do miasta przywrócona, oświadcza oraz płacić procent. Żydzi żadnych praw do siedzenia w mieście nie mieli i nie mają, nawet żadna rewizya ani prywatne inwentarze biorcze, bytności żydów nie opisują; znać dopiero na początku wieku teraźniejszego naród żydowski zaczął pod protekcyą starostów osiadać Lustr. 1765 r. pierwszy raz żydów zastawszy, zł. 1000 posiedzielszczyzny czyli czynszu od nich przeznaczyła. Bóżnicę między katedrą i kościołem pojezuickim, przy samym rynku, murować zaczęli, gdzie domów kilka umieścić by się mogło, a na to mieszczanie z boleścią patrzyć muszą. Czynszu płacą tylko 1000 zł. za stokilkadziesiąt domów, to i po zł. 10 niewynosi, a mieszczanie po zł. 24 płacić muszą; cechy swoje ustanowili i t. d. . Ż. w 1786 r. miał 2500 dym. ob. Korzon, Dzieje wewnętrzne, I, 275. W 1792 r. odbywa się w Ż. ostatni sejmik. Na mocy 2go rozbioru Rzpltej Ż. w 1793 r. przyłączony zostaje do Rossyi, początkowo jako mto powiatowe gub. izasławskiej zasławskiej, która w 1795 r, rozpada się na dwa namiestnictwa wołyńskie i podolskie. W skład namiestnictwa wołyńskiego weszło mto Zwiahel, przemianowane na Nowogród Wołyński, jako mto gubernialne, i mta powiatowe Owrucz, Żytomierz, Radomyśl, Cudnów, Zasław, Łabuń w którym przemieszkiwał i umarł namiestnik gm. Kreczetnikow, Ostróg, Równo, Łuck, Włodzimierz, Kowel i Dąbrowica. Cesarz Paweł I w 1796 r. przemianował namiestnictwa na gubernie. Z powodu braku odpowiedniego pomieszczenia w Zwiahlu zarząd gubernii skoncentrowano czasowo w Ż. , gdzie pozostał nadal po ostatecznem ustanowieniu składu gub. wołyńskiej w 1804 r. , przyczem Ż. przeznaczony został na mto gubernialne. Okoliczność ta, a następnie przeprowadzenie szosy brzeskokijow skiej wpłynęły na rozwój miasta. W 1802 r. zgorzał zamek, rumowiska którego usunięto w czwartym dziesiątku b. w. przy urządzaniu ogrodu spacerowego na górze zamkowej, tak że dziś niepozostało żadnego śladu starego zamku żytomierskiego. W 1814 r. otwartą została w Ż. loża masońska. Gubernator cywilny wołyński i zarazem marszałek gubernialny Bartłomiej Giżycki f 1826 r. przyczynił się wielce do rozwoju miasta. Z jego inicyatywy założono tu te Żytomierz Żytomierz atr. Przez dłuższy czas przemieszkiwał w Ż. J. Ign. Kraszewski, w domu własnym, przy ulicy Małej Berdyczowskiej i stąd przeniósł się na stały pobyt do Warszawy. Podczas przebywa nia w Ż. Kraszewski położył wielkie zasługi przez podniesienie gimnazyum miejscowego, na honorowego, kuratora którego został jednomyślnie wybrany, oraz dzielnie się przyłożył do podniesienia sceny polskiej w pięknym teatrzyku, wymurowanym w 1855 r. W Ź. urodził się Hipolit Skimborowicz. Opisy miasta podali Pierogowskij w Wołyn. gub. wiedom. , 1878 i 1880 r. ; Rafalskij w Wołyn. eparch. wied. , 1887 r. , Nr 1 i 2, niedokończony z powodu śmierci autora; Kłosy Nr 988 z 1884 r. ; Tygodnik Ilustrowany 1862 r. , str. 72, 1863 r. , str. 334 410, t. XI, str. 68, t. , 148, 173, t. XVI, str. 54; Tygodnik powszechny Nr 38 z 1883 r. . Żytomierskie sstwo grodowe. Do wiadomości podanych przy opisie mta dodajemy, że w 1771 r. posiadał je Jan Iliński, opłacając kwarty 6358 złp. 8 gr. Stany na sejmie 17735 r. nadały sstwo w posiadanie emfiteutyczne Michałowi ks. Czetwertyńskiemu wraz z sstwem tuszyńskiem i wójtowstwami. Najdawniejszymi sstami żytomierskimi podług Bonieckiego Poczet rodów, str. LXIII byli Seńko Romanowicz 1486 r. , Dymitry Aleksandrowicz 1501 r. . Jan z ks. litewskich, biskup wileński od 18 września 1525 r. , kn. Semen Proński 1538, kn. Bohusz Korecki 1544 6, kn. Dymitry Fedorowicz Sanguszko 1550, 1555, kn. Roman Fedorowicz Sanguszko 1557, 1571, kn. Konstanty Wiśniowiecki 1583; podług innych źródeł sstą wtym czasie był Semen Denisko Matwiejewicz al. Matwiejowski, zwany też pod r. 1596 Denisko wid Mokosiej, ks. Janusz Zasławski 1604, ks. Aleksander z Ostroga Zasławski 1607 4 lipca 1626 r. . Żytomierski powiat zajmuje płd. zachodni zakątek gub. wołyńskiej i graniczy od płn. z pow. owruckim, od wschodu z pow. radomyskim i skwirskim gub. kijowskiej, od płd. z pow. berdyczowskim gub. kijowskiej, pow. winnickim i lityńskim gub. podolskiej, od zachodu z pow. nowogradwołyńskim zwiahelskim. Powierzchnia powiatu podług wyliczenia pułk. Strjelbickiego wynosi 67321 w. kw. , t. j. 701260, 4 dzies. , podług pomiarów wojennotopograficznych 139 mil al. 6716 w. kw. , podług zaś Schwejzera 136, 9 mil al. 6624 w. kw. Rz. Teterew dzieli powiat na dwie części, mające różnorodny charakter. Część północna nosi charakter Polesia; jest niska, miejscami błotnista, obfituje w lasy. Glebę ma piaszczystą, w części gliniastą; spotykają się tu niewielkie jeziora. Natomiast część południowa, zwłaszcza na pograniczu z gub. podolską, ma charakter stepowy, jest równiną wyniosłą, mało leśną, z glebą nadzwyczaj urodzajną. Najwyższe punkta w tej części dochodzą pod wsią Ożadówką do 910 st. npm. , pod Szwejkówką do 882 st, pod mtem Kodnią do 809 st. , pod Źytomierzem 738 st. Nad Teterewem i dopływem jego Kamionką zalegają formacye krystaliczne. Znajduje się tu mianowicie granit, różnobarwny piaskowiec i bazalt. W kamiennych łożyskach Teterewu i Kamionki znajdują i dziś jeszcze prześliczne okazy granatów. Pod Ż. w stronę Kijowa ciągną się bogate pokłady kaolinu gliny fajansowej. Przy połączeniu się Teterewu z Kamionką znajdują pokłady feldszpatu w wybornym gatunku, kwarcu białego i czystego, oraz glejty, zdatnej na polewę. Nad brzegami Użu wydobywają labrador. Ruda żelazna znajduje się na wybrzeżach Teterewu i jego dopływów aż do ujścia Kamionki, dalej nad rz. Irszą i na brzegach górnego biegu Użu. Ruda ta występuje w postaci ochry i żeleźniaku burego i zalega niekiedy wielkie przestrzenie, np. pod wsią Denesze, w uroczyskach Stare i Nowe Doły, między rzkami Koszczą i Hłuboczkiem, a zwłaszcza pod wsią Buki, na lewym brzegu Teterewu, gdzie ma do 6 w. długości i 1 4 w. szerokości. W innych miejscowościach tworzy gniazda. Wszystkie rzeki zraszające powiat naleźą do systematu rz. Teterewu, przecinającej powierzchnią powiatu na przestrzeni około 100 w. Wyjątek stanowi jedynie rz. Uż, uchodząca do Prypeci i należąca do powiatu tylko wierzchowiną. Do Teterewu uchodzą od prawego brzegu Teterewka, Kruta, Hłuboczek, Hnyłopiat, Kodeńka i Hujwa, od lewego zaś Berezówka, Kamionka i Sieńka. Irsza, również dopływ Teterewu, zrasza na niewielkiej przestrzeni płn. wsch. część powiatu. Lasy zajmowały do 275600 dzies. w tem w 1858 r. było 28984 dzies. lasów skarbowych, t. j. około 40 ogólnej przestrzeni powiatu. Pod lasem budulcowym, przeważnie w płn. części powiatu, było 165460 dzies. W drzewostanie przeważa sosna, dąb, brzoza, wierzba, wiąz i. W 1885 r. było w powiecie bez mta Ż. 240169 mk. , w tem podług stanów 1771 szlachty dziedzicznej, 794 osobistej, 1291 stanu duchownego prawosł. , 13 katol. , 4 ew. augsb. , 22 baptyst. , 9 żydowskiego, 48600 mieszczan 33 obywat. honorowych dziedzicznych i 34 osobistych, 155849 włościan, 5551 kolonistów, 900 Czechów, 281 wojska regularnego, 6277 żołnierzy urlopowych, 13919 żołnierzy dymisyonowanych i ich rodzin, 5150 cudzoziemców i 19 innych stanów. Podług wyznania w t. r. było 157903 prawosł. , 1689 rozkoln. , 25003 katolików, 32122 luteranów, 900 husytów czeskich, 2536 baptystów, 20008 żydów, 8 machometanów. W t. r. zawarto w powiecie 2745 małżeństw, urodziło się 14164 dzieci 7389 chłopców, 6775 dziewcząt, w tem 311 nieprawych, zmarło 8190 osób 4222 męż. , 3968 kob. , przyrost zatem ludności wynosił 5974 dusz. Podług danych z 1881 r. na 1 w. kw. przypadało 36 mk. średnio w całej gubernii 36, 4 mk. na 1 w. kw. . Pod względem administracyjnym powiat dzieli się na 5 okręgów policyjnych stanów Horoszki, Czerniachów, Cudnów, Januszpol i Kotelnia dawniej Kodnia, obejmujących 20 gmin Barasze, Fasowa, Horoszki i Uszomirz do 1 okr. pol, , Beżewo, Czerniachów i Puliny do 2 okr. pol. , Cudnów, Krasnosiołki, Piątka i Trojanów do 3 okr. pol. , Januszpol, Krasnopol, Motowidłówka, Ożadówka do 4 okr. pol. , Andruszówka, Kodnia, Kotelnia, Lewków i Sołotwin do 5 okr. pol. . Gminy wchodzące w skład 1 i 2 okr, policyjnego należą do 1go rewiru, należące zaś do pozostałych 3 okręgów do 2 rewiru sądu pokoju dla spraw włościańskich. Pod względem sądowym do żytomierskiego zjazdu sędziów pokoju należą cztery sądy pokoju w Żytomierzu, dalej w Horoszkach, Cudnowie, Kotelni i Januszpolu. Okręgi inkwirentów sądowych sędziów śledczych znajdują się 1 4 w Żytomierzu, 5 w Horoszkach, 6ty w Cudnowie. Pod względem kościelnym powiat dzieli się na 5 okręgów błagoczynia cerkiewnych prawosławnych miejski, obejmujący oprócz cerkwi w mieście, parochie Baraszówka, Kalinówka z filią Hazinka, Lewków, Piski z filią Skomorochy, Prażewo, Synhury, Staniszówka, Szumsk i Weresy; okr. 1wszy obejmuje parochie Barasze, Bezów z filiami Dzieweczki i Ślipczycze, Bondarówka, Buki, Biełka, Czerniachów, Dawidówka, Horoszki z filią Horoszeczki, Hryżany, Iwanowicze, Krajewszczyzna, Kropiwna z filią Lisowszczyzna, Nowopol, Puliny, Riasna, Sielec, Skołobów, Sławów, Strybież z filią Protówka, Styrty, Studenica, Suszki, Toporyszcze z filią Kamienny Bród, Turczynka, Trokowicze, Uszomirz, Wilsk z filią Kołodziejówka, Zabrodzie i Zoroków z filią Kamionka; do 2go okręgu należą parochie Andruszówka z filią Hardyszówka, Arapówka z filią Pawełki, Czerwonne, Halczyn Wielki, Halczyniec, Iwanków, Iwnica, Jankowce, Kodnia, Kotelnia z filiami Antopol i Wołosowo, Kryłówka, Leszczyn, Łuka z filią Młyniszcze, Lachowce, Mińkowce, Moszkowce Wielkie, Niechworoszcz, Nikonówka z filią Kukolnia, Połowieck z filią Żurbińce, Skakówka, Sołotwin, Starosiele z filią w Kotelni, Tatarynówka Wielka, Tulin, Wysokie z filią Ośniki; do 3go okręgu należą parochie Cudnów, Dzikowce, Hłuboczek, Jasnogród z filią Monastyrek, Pilipy, Piątka, Raczki z filią Pilipki, Serbinówka, Słobodyszcze, Stołpów, Sosnówka, Szwejkówka, Trojanów, Turczynówka z filią Małe Korowińce, Tiutiunniki z filią Horodyszcze; wreszcze 4ty okrąg błagoczynny obejmuje parochie Babuszki, Bratałów Wielki z filią Wyszczykusy, Bratałów Mały, Buraki, Barkowce z filią Motrunki, Chiżyńce, Halijówka, Hołodki z filią Rajki, Hrynowce, Januszpol, Karpowce, Kirejówka z filią Awratyn, Kołki, Korowińce Wielkie, Krasnopol, Krasnosiołka, Lemiesze z filią Rajhorodka, Mołoczki, Motowidłówka z filią Siemionówka, Nosówki, Ożadówka z filią Harniszówka, Pedyńki, Stetkowce, Tatarynówka Mała, Troszcza, Wolica Wielka, Wołosówka z filią Bejzymówka i Żerebki. W ogóle w powiecie znajdowało się 164 cerkwi, mianowicie 118 parochialnych, 31 filialnych, 1 ogrzewana, 8 cmentarnych i 6 domowych. Podług danych z 1885 r. było w powiecie bez mta 146 cerkwi prawosławnych 10 murowanych, 1 monaster murowany i 11 kaplic 1 murowana, oraz 5 domów modlitwy rozkolniczych drewnianych. Kościoły wyznania katolickiego stanowią dekanat żytomierski, dyecezyi łuckożytomierskiej, obejmujący 10 parafii; Żytomierz, Lubar, Puliny, Cudnów, Krasnopol, Kotelnia. Trojanów, Leszczyn, Kodnia i Iwnica, mający 40259 wiernych. Dane z 1885 r. podają w powiecie 12 kościołów katol. 5 drewnianych i 16 kaplic 9 drewnianych, 5 kościołów ewang. drewn. , 4 domy modlitwy baptystów drewniane, 9 synagog żydowskich 6 drewnianych i 31 domów modlitwy żydow. 17 drewn. . Ludność zamieszkuje 526 miejscowości podług wydawnictwa Centr. stat. komitetu z 1890 r. 989 miejscowości, mających 21668 dm. włościańskich, obok 17869 należących do innych stanów. Włościanie uwłaszczeni zostali na 230073 dzies. ziemi. Oprócz Ż. w powiecie jest 17 miasteczek Andruszówka, Cudnów, Czerniachów, Czerwonna, Horoszki, Iwnica, Januszpol, Kodnia, Kotelnia, Krasnopol, Lewków, Leszczyn, Piątka, Puliny, Rajhorodek, Trojanów, Uszomierz. Główne zajęcie mieszkańców stanowi rolnictwo, któremu w południowej części sprzyja bogactwo gleby. Sieją przeważnie żyto, jęczmień, owies i pszenicę Nadmiar zboża od potrzeb miejscowych znajduje zbyt w Zytomierzu oraz przerabiany bywa w gorzelniach. Kartofle sadzą w znacznej ilości. Podług danych z 1885 r. zasiano czetwierti 18482 pszenicy ozimej, 242 jarej, 51325 żyta, 46564 owsa, 14669 jęczmienia, 14268 tatarki, 1987 prosa, zasadzono 55671 kartofli; zebrano 110459 pszenicy ozimej, 1524 jarej, 273678 żyta, 192445 owsa, 41970 jęczmienia, 43368 tatarki, 23723 prosa, 248038 kartofli. W ogóle gospodarstwo polne niestanęło jeszcze na wysokim stopniu produkcyi, widać jednakże ogólne dążenie do poprawy długo zaniedbywanej gałęzi przemysłu narodowego. Do lepiej zagospodarowanych majątków zaliczyć można Dziwoczki i Beżów, ze znaczną produkcyą zbóż ozimych, ogrodowizny i owoców; Łuka i Tulin z przeważną produkcyą pszenicy jarej; Małoczki, Wołosówka i kilka innych. Ogrodnictwo rozwija się Żytomierz Żytomont głównie w południowej części powiatu; sadownictwo niestanowi dotychczas osobnej części przemysłu rolnego. Łąki i pastwiska znajd u ją. się w dostatecznej ilości, zajmują one do 13 ogólnej przestrzeni. Zwłaszcza płn. część powiatu obfituje w łąki. Z tego powodu dosyć jest rozwinięta hodowla bydła. W 1885 r. było w powiecie 58655 sztuk koni, 61193 bydła rogatego, 79563 owiec zwyczajnych, 1520 rasy poprawnej, 62965 trzody chlewnej, 1631 kóz i 30 osłów i mułów. Wzorowo prowadzone gospodarstwa mleczne znajdują się w Kirejowie, Krasnopolu i Motowidłówce. Pszczelnictwo niewiele rozwinięte, jednak wzorowo urządzone pasieki znajdują się w Sołotwinie i Nikonowcach. W północnej części powiatu ważny środek zarobkowania dla mieszkańców przedstawia przemysł leśny, zwłaszcza wyrąbywanie drzewa i spław jego po rzekach, oraz wypalanie smoły i dziegciu. W 1885 r. było w powiecie 24 smolarni, zatrudniających 82 robotników i produkujących za 28644 rs. Przemysł rękodzielniczy zatrudniał w t. r. 4003 osób 2532 majstrów, 1047 czeladników i 424 uczniów. Z oddzielnych gałęzi najwięcej poświęcało się szewctwu 842 osób, tkactwu 661, krawiectwu 609, kowalstwu 545, ciesielstwu 398, bednarstwu 119. Przemysł fabryczny reprezentowany był w 1885 r. przez 85 fabryk i zakładów przemysłowych, zatrudniających 4381 robotników i produkujących za 4113533 rs. Ważniejsze 4 cukrownie 3079 robotników i 2994118 rs. produkcyi, 11 gorzelni 130 robot. i 659678 rs. , 1 huta żelazna 120 robot. , 180505 rs. , 3 odlewnie żelaza 480 robot. , 124985 rs. , 11 hut szklanych 325 robotników i 60900 rs. produkcyi, 24 smolarnie, 1 fabryka wyrobów fajansowych w Baranach 43 robotników i 15010 prod. , 14 garbarni 53 robot. , 21035 rs. prod. , 2 tartaki 24 ludzi, 10900 rs. prod. . Nadto w powiecie znajduje się znaczna liczba drobnych fryszerek, t. . w miejscowej gwarze łup, zwłaszcza zaś na wybrzeżach Irsny i Górnej Irszycy, w pobliżu granicy od gub. kijowskiej. Pod względem komunikacyjnym płd. zach. część powiatu przecina linia dr. żel. kijowskobrzeskiej, ze stacyami Rajki, Demczyn, Michalenki i Olszanka, oraz w 1895 r. otwarta dr. żel. wązkotorowa, łącząca Żytomierz z Berdyczowem. Nadto w Ż. przecinają się trakty bite prowadzący z zachodu na wschód trakt kijowskobrzeski, i z płd. ku płn. od Berdyczowa i dalej, do Owrucza i dalej. Oprócz tego z Ż. wychodzi na płd. zach. droga bita do Kamieńca. St. poczt. Czerniachów, Cudnów, Fasow, Kmitów, Rejska, Rajhorodek, Rudnia, Żytomierz; st. telegraficzne Czerwonna, Olszanka, ŻytoSłownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 168. mierz. Nadto w granicach powiatu było 22 stacyi poczt. ziemskich dla przewozu urzędni ków. Marszałkami szlachty pow. żytomier skiego byli w porządku alfabetycznym Bierzyński Józef h. Jastrzębiec 1797, Bukar Marcin 1801, Chojecki Hilary h. Korab, Czajkowski Krzysztof h. Dębno 1809, Giżycki Bartłomiej h. Gozdawa 1808, Gizycki Ne pomucen, Głębocki h. Doliwa 1822, Grzy bowski Alojzy h. Poraj 1816 22, Iliński hr. Józef August 1794 99, Iwanowski De zydery h. Łodzia 1822 1825, Rzewuski hr. Henryk h. Krzywda, Zaleski Feliks h. Lu bicz 1808, Zaleski Seweryn 1812 17, Zawisza Jan h. Łabędź 1821. Dzieje miasta Ż. skreślone zostały na podstawie cennych materyałów dostarczonych przez Edwarda Rulikowskiego. J. Krz. Żytomont 1. folw. nad potok. Jodoupis, pow. święciański, w 2 okr. pol. , gm. Daugieliszki, o 30 w. od Święcian, 1 dm. , 12 mk. katol. ; w 1865 r. własność Dawidsonów. 2. Ż. al. Czyrki, dwór, tamże, 45 dzies. , własność sukcesorów Kajetana Mięsojeda. 3. Ż. al. Zacisze, dwór, tamże, 41 dzies. Żytonież, wś, pow. rohaczewski, gm. Niedojka o 4 w. , ma 28 dm. , 202 mk. , z których 15 zajmują się wyrobem wozów, sań itp. ; zapasowy śpichlerz gminny. Żytopole, zaśc. pryw. , pow. dzisieński, w 2 okr. pol. , o 70 w. od Dzisny, 1 dm. , 9 mk. starowierców. Żytorodż, dobra, pow. grodzieński, w 2 okr. pol. , gm. Indura, o 27 w. od Grodna, własność Kozłowskich, mają wraz z Indurą 1000 dzies. 27 łąk i pastw. , 45 lasu, 18 nieuż. . Żytowice, dwie kol. i fol. , pow. łaski, gm. Wymysłów, par. Mikołajewice; 1a kol. ma 32 dm. , 240 mk. , 744 mr. ; 2a kol. ma 12 dm. , 74 mk. , 82 mr. ; fol. ma 4 dm. , 66 mk. , 332 mr. ; os. karcz. 1 dm. , 3 mk. , 2 mr. W 1827 r. było 23 dm. , 205 mk. Jest to dawna posiadłość kapituły krakowskiej, w kluczu pabianickim położona. W połowie w. jest 17 łan. km. , z których każdy daje kapitule po pół kopy groszy czynszu i 1 2 grosza pisarzowi za kwit, przytem po 4 kor. jęczmienia i 4 kor. owsa miary Szadkowskiej równej, 2 kapłony i 30 jaj, przytem 2 gr. za sienne. Każdy ma zwieźć 12 wozów drzewa do dworu w Pabianicach. Folwark kapitulny miał 4 łany, które kmiecie uprawiali i sprzątali, również i łąki. Karczma dawała 20 gr. czynszu i 4 zagrod. dających po fertonie. Wieś była na prawie polskiem. Mieszkańcy obowiązani byli mleć w młynie kapitulnym, sieci na łowach ciągnąć, dawać podwody do Piotrkowa i na targi, dwór i ogrody grodzić, stajnie kryć, 58 Żytowice Żytonież Żytorodż Żytopole Żytomont Żytowszczyzna Żytowiecko Żytowiszki Żytowo Żytowska Wola Żytyń Żytowty Żytowiecko wały reperować. Dziesięcinę, wartości od 10 do 16 grzyw. , bierze prepozytura łęczycka od kmieci. Łany dworskie dwa dawne dają plebanowi w Dalikowie, dwa nowe, odjęte kmieciom, dają do Łęczycy Długosz, L. B. , I, 280. Na początku XVI w. wś ta, dzierżawa kapituły krakowskiej, daje dziesięcinę z łan. km. prepozyturze łęczyckiej a z dworskich pleb. w Dalikowie, zaś swemu plebanowi tylko kolędę, po 1 gr. z łanu Łaski, L. B. , I, 382. W r. 1552 płacą tu od 17 osad. 1553 r. 12 łan. . Siedzi tu trzech karczmarzy, którzy nie warzą piwa ani nie sprzedają Paw. , Wielkop. , U, 237. Br. Ch. Żytowiecko, niem. Seide, wś, pow. gostyń ski krobski, ma urz. okr. w Poniecu, urz. st. cyw. w Krobi, tamże stacyą kolei żel. na linii LesznoKrotoszyn, pocztę w W. Łęce, szkoły i par. katol. w miejscu, sąd w Gostynin. Obszaru 685 ha, 15 dym. , 272 dusz 9 ew. . Do podatku grunt. oszacowano czysty dochód na 9423 mrk. Wś istniała już 1310 r. w dawnym pow. ponieckim ob. t. VIII, 768. R. 1564 płacą bisk. pozn. za dziesięcinę z 8 łan. p. Szubska 12 gr. , z działu Drzewieckiego 51 2 łanów, gr. 12. Z Wielkiej Łąki obszaru 15 1 2 łan. po 12 gr. , z Małej Łąki z 3 łan. po 12 gr. W r. 1580 ma tu Jakub Żytowiecki 5 łan. os. , 1 zagr. , 5 ko mom. , 1 osadnika, 1 rzemieśl. ; Barbara Żytowiecka 3 łan. os. , 3 zagr. , 1 komom. , 1 wia trak; Jakub Rakoszewski, skarbnik kor. , 4 łan. os. , 3 zagr. , 1 osadn. , 30 owiec. Kościół paraf. , p. w. św. Stanisława, istniał już przed r. 1446. W połowie X w. stary drewniany odnowił Mikołaj Mycielski, a w r. 1777 Maks. Mielżyński, dziedzic, zbudował nowy z cegły, z wieżą, miedzią krytą. Poświęcał go Piotr Gubański, dziekan i prob. krobski. Ż. par. w dek. krobskim, miała w 1873 r. 1921 dusz. 2. Ż. Aleksandrowo, fol. do Grodziska, w pow. gostyń skim, ma urz. okr. w Poniecu, urz. st. cyw. w Krobi, pocztę w W. Łęce, par. katol. w Żytowiecku; 1 dm. , 42 mk. W. Ł. Żytowiszki Nowe, wś i fol. , pow. maryampolski, gm. Balwierzyszki, par. Preny, odl. od Maryampola 41 w. Wś ma 4 dm, , 40 mk. ; folw. 5 dm. , 55 mk. W 1827 r. 3 dm, 14 mk. Wchodziły w skład dóbr rząd. Preny. Żytowo, fol. i wś nad rz. Sierpienicą, pow. sierpecki, gm. Kossemin, par, Jeżewo, odl. 9 w. od Sierpca, ma 15 dm. , 99 mk. W r. 1884 fol. Ż. Nadratowo rozl. mr. 331 gr. or. i ogr. mr. 282, łąk mr. 27, past. mr. 4, lasu mr. 5, nieuż. mr. 13; bud. mur. 4, drew. 6, pokłady torfu. Wś Ź. os. 12, mr. 14. W r. 1827 było 13 dm. , 82 mk. R. 1578 we wsi Rzitowo płacą Jeżewscy od 1 łanu i Wojciech od 1 2 łanu, 4 zagr. bez roli, 1 kom. , 1 rzem. Paw. , Maz. , 42. Na początku XIX w. należy do Balińskiego, pułkownika, który towarzyszył Napoleonowi na wyspie Elbie. Żytowska Wola, ob Wola Żytowska. Żytowszczyzna, uroczysko pod Pińskiem, które w w. XVI posiadał protopop cerkwi zam kowej św. Dymitra w Pińsku Jarmoła Olizarowicz ob. Piscew. kn. , 361. A. Jel. Żytowty, wś, pow. telszewski, w 3 okr. pol, o 65 w. od Telsz. Żytyń 1. dobra, pow. brzeski gub. grodzieńskiej, w 4 okr. pol. , gm. Żytyń, o 33 w. od Brześcia, własność Telatyckich, mają z folw. Grabowce i uroczyskiem Skinderówka 664 dzies. 193 łąk i pastw, , 70 lasu, 56 nieuż. . Gmiua Żytyń, położona we wschodniej części powiatu, graniczy od płd. z gm. Siechnowicze pow. kobryńskiego. od płd. wschodu z gm. murawiewską pow. prużańskiego, od płn. z gm. Horodeczna tego pow. i gm. Kamieniec Litewski, od zachodu z gm. Turna, obejmuje 18 miejscowości, mających 240 dm. włośc. obok 10 należących do innych stanów, 3171 mk. włościan, uwłaszczonych na 4034 dzies. Nadto w obrębie gminy znajduje się 3821 dzies. większej posiadłości i 98 1 2 dzies. ziemi cerkiewnej. Zarząd gminy we wsi Indycze. 2. Ż. , wś, pow. kobryński, w 1 okr. pol. , gm. Siechnowicze, o 25 w. od Kobrynia, 300 dzies. ziemi włośc. 3. Ż. , dobra, tamże, o 28 w. od Kobrynia, 2. Żytyń 1. Wielki, wś nad dopł. rz. Stubły, pow. rówieński, gm. Kustyń, odl. o 8 w. na płn. wschd od Równego st. poczt. i dr. żel. , ma 69 dm. , 447 mk. , cerkiew paraf. p. w. św. Arch. Michała, wzniesioną w 1767 r. kosztem parafian a w 1863 r. odrestaurowaną, uposażoną 39 dzies. ziemi, szkołę cerkiewną od 1853 r. , gorzelnią. Do par. należy wś Władysławka odl. o 2 w. . W całej parafii 88 dm. , 706 mk. prawosł. , 40 katol. , 8 żydów. Cerkiew filialna p. w. św. Dymitra wzniesiona w 1757 r, we wsi Horodyszcze o 2 w. . We wsi tej znajduje się rafinerya cukru, własność R. Wymienione w akcie z 4 maja 1518 r. , którym Zygmunt I potwierdza ks. Konstantemu Ostrogskiemu prawo na władanie dobrami, otrzymanemi w spadku po babce jego żony ks. Maryi Siemionównie Rówieńskiej i jej mężu Siemionie Nieświskim. W 1596 r. Żytyń Wielki należał do Przyłuckiego. 2. Ż. Mały, wś, tamże, gm. Równo o 8 w. , odl. o 2 w. od Żytynia Wielkiego, ma 49 dm. , 373 mk. prawosł. , 8 katol. , 5 żydów, cerkiew paraf. , młyn wodny. Cerkiew paraf. , p. w. św. Paraskiewii, z drzewa wzniesiona w 1783 r. kosztem właścicielki wsi Ratomskiej, odnowiona w 1852 r. , uposażoną jest 22 1 2 Żytyńce Żywa Żytyszki Żytyńce Żywiec wzniesiona w 1773 r. we wsi Barmaki o 5 w. . J. Krz. Żytyńce 1. wś nad rzką Kliteńką, dopł. Hnyłopiatu, pow. berdyczowski, w 1 okr. pol. , gm. Bystrzyk, par. praw. Markusze o 2 w. , katol. Berdyczów o 5 w. , ma 297 mk. W1863 r. było tu 175 mk. prawosł. , 20 katol. ; 482 dzies. ziemi. Posiada cerkiew filialna p. w. św. Anny, wzniesioną w końcu zeszłego wieku przez dziedzica wsi Chojeckiego. W XVII w. własność Tyszkiewiczów. W epoce uwłaszczenia włościan wś należała do Bazylego Djatełowicza. 2. Ż. al. Żytyniec, wś nad rzką Osirą, dopł. Słuczy, pow. nowogradwołyński, gm. Derewicze, paraf. praw. Gizowszczyzna, katol. Ostropol, ma 155 dusz męz. włośc. , 343 dzies. ziemi włośc. , 536 dworskiej, kaplicę katol. dekanatu zasławskiego, szkołę ludowa od 1875 r. Własność dawniej Polanowskich, obecnie Trzemeskich. J. Krz. Żytyszki, dobra, pow. szawelski, w 4 okr. pol. , gm. Kirjanowo, o 49 w. od Szawel, własność Gasztowtów, 160 dzies. 5 lasu, 20 nieuż. . Żywa, rzeczka, w pow, lipowieckim, prawy dopływ Rośki Gniłej, bierze początek powyżej wsi Zarudzia, przepływa pod mstkiem Oratowem, wsią Żywotówką, pod którą rozlewa się w stawy i pod mstkiem Żywotowem, w pow. taraszczańskim, ma ujście. Przybiera od pr. brz. strumień płynący pod Honoratką. Żywa Woda 1. wś nad rz. Hańczą, pow. suwalski, gm. Jeleniewo, par. Suwałki odl. 9 w. . Leży na płn. od Suwałk. Jestto jeden z najwynioślejszych punktów wyżyny pojezie rza, na której mieści się pow. suwalski. Podczas gdy Suwałki wznoszą się na 830 stóp nad po ziom morza, tu wzniesienie sięga 954 stóp, w gó rze zaś Krzemieniucha do 1000 st. i utrzymuje się w tej mierze na całym pasie ku Przerośli i Wiżajnom, obniżając się w kierunku płn. wscho dnim i płd. zachodnim. Wś ma 43 dm. , 330 mk. , 1235 mr. obszaru. Gleba kamienista. Brak wody i łąk. W r. 1827 było 33 dm. , 195 mk. 2. Ż. , wś, pow. maryampolski, gm. Michaliszki, par. Płutyszki, odl. od Maryampola 22 w. , ma 40 dm. , 251 mk. W 1827 r. było 9 dm. , 120 mk. , par. Preny. Br. Ch. Żywaczów, wś, pow. horodeński, 30 klm na płn. zach. od Horodenki, 13 klm. na płn. od sądu pow. w Obertynie, 8 klm. na płn. zach. od urz. poczt. w Nieźwiskach. Na płn. wschód leży Issaków, na wschód Podwerbce, na płd. wsch. Harasymów, na płd. Żabokruki, na zach. Jezierzany i Olesza, na płn. zach. Olesza dwie ostatnie w pow. tłumackim. Środkiem obszaru płynie pot. Suchodół, dopł. Dniestru. W jego dolinie leżą zabudowania wsi. Własn. wiek. ma roli or. 1172, łąk i ogr. 69, past. 9, lasu mr. 9; wł. mn. roli or. 1774, łąk i ogr. 166, past, 38 mr. W r. 1890 było 323 dm. , 1711 mk. w gm. , 12 dm. , 74 mk. na obsz. dwor. 1224 gr. kat. , 79 rz. kat. , 82 izr. ; 1553 Rus. , 232 Pol. rz. kat. w Chocimierzu, gr. kat. w miejscu, dek, żukowski. We wsi jest cerkiew p. w. św. Trój cy, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 3135 złr. Lu. Dz. Żywałoka, ob. Zawłoka. Żywań, wś, pow. czauski, gm. Czerniawka, ma 32 dm. , 213 mk. Żywek al. Żywki, niem. Siewken, posiadłość, pow. węgoborski, st. poczt. Kruglanken, ob. Żywy. Żywicy, wś i zaśc. poradziwiłłowskie nad rzką Wołką, lew. dopł. Suły, pow. miński, w 3 okr. pol. i par. katol. Kojdanów, gm. Rubieżewicze, o 55 w. od Mińska, ma 8 osad; miejsco wość falista, grunta szczerkowe. Pierwotnie by ła to osada szlachty Żywiców. A. Jel. Żywiec, niem. Saybusch, miasto powiatowe w Galicyi zachodniej, śród Beskidu Babiogórskiego, przy ujściu Koszarawy do Soły, w dolinie rozbiegającej się czterema ramionami, utworzonymi przez Sołę i jej dopływy. Ujście Koszarawy do Soły na granicy Sporysza z obszarem miejskim Ż. , wzn. 346 mt. npm. Posiada Ż. kościół par. murow. , sąd, szkoły, urząd powiat. , st. kol. państwowej, na przestrzeni BiałaSucha, urząd poczt. i tel. , zarząd dóbr arcyks. Albrechta, browar i różne zakłady tkackie i sukiennicze, około 5000 mk. W r. 1880 miasto Ż. miało 4002 mk, os. Koliby 294 mk. a wś Ż. Stary 275 mk. Wedle tradycyi istniała tu pierwotnie osada pasterska ztąd nazwa Żywiec, miejsce wypasu trzody, w pobliżu jej, jako na trakcie handlowym z Krakowa do Węgier, istniał zdawna gródek, zwany Grójec, w r. 1477 zburzony jako siedlisko bandy rozbójniczej. Gród ten stał na górze, odległej o pół mili od miasta, nieprzystępnej, wznies. około 600 mt. npm. , między Sołą a Koszarawą. Stanowiąc część księstwa oświecimskiego przeszła Żywieczczyzna wraz z Żywcem r. 1327 pod zwierzchnictwo Czech, którym ją poddał Jan, ks. oświecimski, scholastyk krakowski. To ułatwiło rozszerzenie się husytyzmu na tym obszarze. W r. 1432 Kazimierz, ks. oświecimski, zabezpiecza na dochodach z Ż. 5 grzyw. rocznie dla ołtarza Wniebowzięcia N. P. Maryi w Zatorze. Po śmierci tego Kazimierza, przy działach, jeden z synów, Przemysław, otrzymał r. 1433 Żywiec wraz z Toszkiem. On to r. 1448 odnowił i potwierdził dla Ż. przywileje zabrane przy rabunku osady przez bandę zbójecką z Lednicy na granicy Węgier i Moraw. Przywilej Prze Żywicy Żywek Żywań Żywałoka Żywaczów Żywa Woda mysława nadaje Ż. te same prawa, jakie miał Oświecim, potwierdza posiadanie lasu i osady. Kabat, miedzy pot. Siennym a Kimlichowickim, nadaje prawo połowu ryb w rybnikach książęcych w każdą środę i piątek, pozwala urządzić wygon dla bydła, zabrania wykonywać rzemiosł wszelkich i targów w obrębie milowym od miasta, kary sądowe na rzecz miasta przeznacza, pozwala mieszczanom zakładać rybniki, uwalnia od opłat za wprowadzanie czy wywożenie przedmiotów stanowiących własność mieszczan, nadaje 3 szelągi opłaty ławowego od kopaczy soli na utrzymanie dróg, ław i mostów. Zdaje się, że w tym czasie Ż. przeszedł w posiadanie Włodka ze Skrzynna h. Łabędź, uczestnika łupieżczych wypraw ks. Przemysława, które spowodowały zajęcie niektórych grodów przez wojska polskie a następnie zupełne odstąpienie ks. oświecimskiego Kazimierzowi Jagiellończykowi w r. 1457. Napady rozbójnicze Borzywoja Skrzyńskiego, który ze swych zameczków w Żywcu i Turzej Górze pod Dobczycami łupił obszary przyległe, skłoniły króla Kazimierza do zajęcia obu zamków, czego dokonali wysłani z wojskiem Mikołaj Pieniążek z Witowa, starosta krakowski, i Piotr Komorowski. Po miesięcznem oblężeniu grodzisko żywieckie zostało zdobyte dnia 3 maja 1460 r. W r. 1474 Ź. z całym okręgiem przechodzi w posiadanie Piotra Komorowskiego h. Korczak. Z dokumentów owczesnych i Długosza widzimy, iż istnieje wtedy Żywiec Stary z kaplicą, przy której scholastyk krakowski, pobierający od osady 14 gr. rocznie, utrzymywał komendarza, i Ż. miasto, nie mające jeszcze kościoła, płacące wraz ze Sporyszem 9 gr. scholastykowi. Po Piotrze Komorowskim, który wraz z dwoma synami zmarł, objął Ż. Mikołaj Komorowski w r. 1476. Utrzymuje on związki z Maciejem, królem węgierskim, i Krzyżakami, służąc jako narzędzie wichrzeń przeciw Polsce. Król, uprzedzając zamiar Komorowskiego poddania Ż. i innych zamków karpackich Węgrom, wyprawił wojsko pod wodzą Jakuba Dębińskiego, wojew. sandom. i ststy krakow. , który zdobył Berwałd i spalił Żywiec. Komorowski udał się do Krakowa i uzyskał u króla zwrot Ż. w r. 1477. Powróciwszy wystawił tu sobie siedzibę przy ujściu Koszarawy do Soły, pod górą a na gruntach dworskich założył nowe miasto osadziwszy 240 placów. Na każdy dom wyznaczył po dwa kawałki pola niwki, zaś dawniejsze pola miejskie zajął dla siebie i osadził na nich wsi Zadziele, Zarzecze i przysiołek Starożywiecki. On też utworzył cechy rzemieślnicze. Miasto miało 7 szewców, 5 kowali, 3 piekarzy, 3 sukienników, 2 rzeźników, 2 garncarzy, 2 tkaczów, 1 ślusarza. Pola miejskie obejmowały 4 łany. Płacono z łanu po 12 zł. , z cechu po 15 zł. Data śmierci Komorowskiego nie znana. Dziedziczyli po nim synowie Jan 1566 i Wawrzyniec 1550. W r. 1515 rozpoczęto a 1542 ukończono budowę kościoła parafialnego. Marcin Halama, mieszczanin, darował dom na szpital. Dziedzice zobowiązali się dawać szpitalowi po 5 zł. rocznie, 3 bochenki chleba co piątek i z każdego waru beczkę piwa pośledniejszego. W r. 1558 wystawiono szkołę. Istniała tez łaźnia miejska. Zygmunt I uwolnił miasto r. 1512 od czopowego, opłacanego do wójtowstwa krakowskiego, w zamian czego miało miasto co rok porznąć 4 lipy na deski i dostawie je do Zakliczyna. R. 1518 nadał król dwa jarmarki na Trzech Króli i św. Wawrzyniec. W r. 1537 nadają Komorowscy prawo wyrobu słodu na piwo i wyszynku trunków, przyczem darowali miastu browar i pozwolili pasać wieprze w swych lasach. Jan Komorowski pozwala miastu wycinać w lasach dworskich pięć tratew drzewa i spławiać na sprzedaż, ustanawia przytem skład soli idącej do Węgier, z opłatą 3 zł. od cetnara na rzecz miasta, Jan Komorowski zmarł r. 1566 zostawiając synów Jana Spytka, podczaszego kor. , i Krzysztofa, kasztelana oświecimskiego i sandeckiego. Ten ostatni r. 1569 powiększył zamek żywiecki, uzyskał r. 1579 u Stefana Batorego trzy nowe jarmarki i skład towarów z Węgier do Szląska idących, tudzież ołowiu, miedzi i soli z żup krakowskich. Kościołowi św. Marka, wystawionemu r. 1607, nadał młyn dworski. W r. 1591 panowała w Ż. zaraza przyniesiona z Krakowa, zabrała 500 ofiar. Umierając 6 lipca 1608 r. zapisał Krysztof 10000 zł. na 4 mansyonarzy przy kościele paraf. i 4000 zł. na szpital, w zamian za zabrane mu role. Zamiast procentu szpital miał dostawać w naturze żywność 24 korce żyta, 4 kor. grochu, 12 fasek masła, 15 kóp sera, 12 antałków piwa, 12 połci słoniny i 48 zł. na sól. Każdy mansyonarz miał pobierać 100 zł. a 300 zł. miało pokrywać koszt wspólnego stołu i obsługi. Przy podziale dóbr między synów Ż. dostał się Mikołajowi, który odziedziczył awanturnicze skłonności swych pradziadów. Zasłynął on z rozpusty, marnotrawstwa i gwałtownych czynów. Urządzał zbrojne wyprawy na tych, którzy niechcieli mu ulegać. Między innemi zamierzał napaść i zburzyć Kalwaryą Zebrzydowską, świeżo wtedy założoną. Posługuje się w swych wyprawach bandami z górali złożonemi. Narobiwszy do 600000 zł. długów, sprowadza do swego zamku dwu Włochów dla wyrabiania fałszywych pieniędzy, ktorymi spłaca procenta. Przyciśnięty wreszcie przez wierzycieli ustępuje 1627 r. Żywieczyznę królowej Konstancyi żonie Zygmunta III, z warunkiem iż spłaci za niego długi a jemu da jaki urząd. Otrzymał wtedy starostwo nowotarskie ale niedługo umiera 1633 r. . Ob Żywiec Żywiec szar sprzedanego królowej hrabstwa żywieckiego przedstawiał około 10 mil niem. długości a 6 szerokości. Ponieważ prawa wzbraniały królom zakupywać dobra nieruchome w kraju, przeto na sejmie r. 1631 zapadła uchwała, iż królowa spokojnie tych dóbr używać dotąd będzie, póki suma 600000 złp. do rak królowej albo po zejściu JKM. potomstwu Jej oddaną; i odliczona nie będzie. Objąwszy dobra królowa oddala ich zarząd Krzysztofowi Czarneckiemu, probostwo zaś w Ż. kś. Stanisławowi Blochowi z Wielkopolski, dziekanowi pszczyńskiemu i oświecimskiemu. Ponieważ zesłana przez królowę r. 1627 komisya do zbadania stanu dóbr przekonała się, iż ludność góralska dalej od kościoła mieszkająca nie spełnia obowiązków religijnych, tak iż wielu górali chrztu nie otrzymało, przeto w r. 1628 założyła i uposażyła królowa kościoły paraf. w Jelesiu i Milówce, przyczem kościół w Z. za umniejszenie dochodów wynagrodzono innemi nadaniami a przy kościele w Starym Żywcu ustanowiono oddzielnego księdza. Po śmierci królowy 1631 r. otrzymał dobra jej syn Ferdynand Karol, biskup płocki i wrocławski, opat tyniecki. Zmarł on r. 1655. W r. 1639 osiadło w Z. kilku sukienników, protestantów, zbiegłych ze Szląska. Ferdynand Karol przyjął ich i nadał 15 lat wolności, lecz po r. 1648 wrócili znowu w swe rodzinne strony. Król Jan Kazimierz, objąwszy po śmierci brata dobra, zajmował się troskliwie kościołami. W r. 1656 Ż. z rozkazu Pawła Wirtza, komendanta załogi szwedzkiej w Krakowie stojącej, został złupiony i spalony. W r. 1662 konfederacya wojskowa nałożyła 12000 zł. opłaty na państwo żywieckie. Wyjeżdźając do Francyi Jan Kazimierz przybył do Ż. , podarował kościołowi piękne kobierce, które przerobiono na ornaty i kapy a przywilejem wydanym w Ż. 4 czer. 1669 r. pozwolił wznieść kościół w Rajczy. W r. 1665 Jan hr. Wielopolski, kanclerz kor. , generał i ststa krakowski syn Jana, wojewody i ststy krakow. , który r. 1656 jako poseł od Jana Kazimierza otrzymał tytuł hrabiego od cesarza Ferdynanda III, poślubił Konstancyą. Krystynę Komorowską, kasztelankę oświecimską. Po śmierci Jana Kazimierza r. 1672 oświadczył na sejmie r. 1676 zamiar wykupienia dóbr żywieckich. Komisya, wyznaczona do wykupna dóbr Ż. na sejmie koronacyjnym r. 1676, złożona z Andrz. Trzebickiego, bisk. krakow. , Bonaw. Madalińskiego, bisk. płockiego, Jana Andrz. Morsztyna, podskarb. kor. , Kazim. , kan. krak. i archidyak. zawich. , sekr. król. , Wład. Morsztyna, star. kowalskiego, Stan. Zaręby, sęd. ziem. sandom. , Jana Czarneckiego, miecz. krak. , i Stan. Rożanki, notar. grodz. krakow. , orzekła Stosując się do konstytucji r. 1631 o odkupieniu dóbr Ż. , które urodz. Jan z Pieskowej Skały Wielopolski, stolnik kor. , generał małopolski, krak. , nowotarski i bocheński star. , imieniem potomstwa swego, jako dóbr tych po rodzicielce swej, ur. Krystynie z Komorowskiej, najbliższych dziedziców, odkupić je na sejmie teraźniejszym deklarował i przez posly ziemskie według konstytucyi to odkupienie egzekutorom testamentu ś. p. Najj. Kazimierza, antecessora, jako ostatniego summy 600000 na dobrach Ż. , per publicam assekurowanej, dziedzica, opowiedział; przeto więc komisya zezwala na to wykupno. Na dobrach tych prócz pierwotnego długu 600, 000 zł. ciążyły różne zapisy i długi zaciągnięte przez Ferdynanda Karola i Jana Kazimierza. Długi te i ciężary miał spłacie Wielopolski z sumy 600000. Po śmierci Jana Wielopolskiego, przy dziale majątku, Ż. przypadł na syna Franciszka a po nim na jego syna Karola, ktory umierając r. 1772 zostawił trzech synów, lecz ci nie mogli się utrzymać przy dobrach żywieckich z powodu ciążących na nich długów. Nastąpiła częściowa wyprzedaż, przyczem większa część obszaru przeszła w posiadanie ks. Albrechta saskiego syna Fryderyka Augusta, elektora saskiego i króla polskiego, i arcyksięcia Karola, syna Albrechta 1838 r. . W r. 1711 pożar od piorunu zniszczył w Ż. kościół i szkołę. Odbudowano kościół w r. 1713, nową wieżę murowaną wystawiono r. 1723. Pożar r. 1721 zniszczył 52 domy w rynku i trzech ulicach. Od r. 1731 do 1773 istnieje w Ż. misya jezuicka, mimo oporu proboszcza. Franc. Wielopolski zapisuje im 20000 zł. a Karol Wielopolski stawia dom murowany, w którym urządzili kaplicę. W r. 1841 urządzono tu szkołę. W r. 1795 miasto uwolnione zostało od juryzdykcyi dziedziców. Prócz kościoła paraf. istnieje jeszcze kościołek p. w. Przemienienia Pańskiego, wzniesiony r. 1702 przez Andrzeja Komonieckiego, wójta żywieckiego. Przy kościele tym założono r. 1831 nowy cmentarz. Drugi kościołek św. Krzyża ma staroniemiecki obraz z XVI w. Za miastem stoją kapliczki św. Marka i św. Wita. Herb Ż. przedstawia orła białego w polu niebieskim, trzymającego nogami za rogi głowę wołową, z pierścieniem w pysku. Kronikę Ż. spisał w XVII kś. Jędrzej Kozak, mansyonarz przy kościele żywieckim, od r. 1626 penitencyarz przy kościele katedralnym w Krakowie. Doprowadził ją do r. 1574. Kromkę tę zużytkował Andrzej Komoniecki, wójt żywiecki, i włączył ją do swej pracy, której tytuł brzmi Chronographia albo Dziejopis żywiecki, w którym roczne dzieje spraw przeszłych starodawnych miasta Żywca i poblizkich jego miejsc znajdują się. A ten jest z różnych autorów, pism, wiadomości zebrany i wypisany, a w żywą i trwałą pamięć miastu żywieckiemu, jako ojczyźnie swo Żywocice Żywinty Żywkowo Żywniany Żywocin Żywodery Żywogłodowicze Żywołoki Żyworiezka jej miłej ofiarowany, roku Pańskiego 1704 przez Andrzeja Komonieckiego, wójta żywieckiego. Praca ta dostawszy się do Krakowa zaginęła równie jak i odpis z niej zrobiony. Znal ją Michał Wiszniewski. Ambroży Grabowski, L. Zejszner i Żegota Pauli korzystali z niej. Przechował się tylko nieskończony wyciąg z tej kroniki, zrobiony w 1817 r. przez kś. Niemczyka, plebana w Jeleśni, i tamże zachowany i drugi wyciąg w języku niemieckim, niedokładnie dokonany r. 1843 przez kś. Augustina, proboszcza żywieckiego i w aktach parafialnych przechowany. Stanisław Krauss opierając się na tym wyciągu niemieckim napisał niekrytyczną rozprawę Latopis miasta Żywca Biblioteka Warsz. z r. 1852, t. III. Najważniejszą jest praca ks. Eugeniusza Janoty Wiadomość historyczna i geograficzna o Żywiecczyźnie, Cieszyn, 1859. Pomiary wzniesień w okolicy Ź. wykonał K. Kolbenhayer i pomieścił w Sprawozdaniach komisyi fizyograficznej t. III. Żywiecki powiat w Galicyi zachodniej zaj muje obszar klinu wciskającego się od połu dnia w granice Węgier. Od płn. zach. gra niczy z pow. bialskim, od północy z wadowickim a częścią wschod. dotyka granicy pow. myśle nickiego. Obszaru ma 19, 96 mil kwadr, i 90450 mk. 1880 r, . Dzieli się na trzy okręgi sądowe j Milówka 25904 mk. , Siemień 26034 mk. i Żywiec 38512 mk. . W skład powiatu wcho dzą 1 miasto, 2 miasteczka, 66 gmin wiejskich, 8 zarządów obszarów dworskich. Przez obszar powiatu przechodzi linia kolei państwowej, łącząca Żywiec z Białą i Dziedzicami st. dr. żelaznej północnej, Czaczą na Węgrzech i Suchą. Br. Ch. Żywinty, pow. wileński, ob. Żuwinty. Żywkowo, wś, dobra i uroczysko, pow. bielski gub. grodzieńskiej, w 2 okr. pol. , gm Pawły, o 24 w. od Bielska, 93 dzies. ziemi włośc. 22 łąk i pastw. , 4 nieuż. . Posiadłość większa ma w części Szaniawskich 123 dzies. 110 łąk i pastw. , 46 lasu, 30 nieuż. , w części zaś należącej do Kamili Górskiej i Józefy Żochowskiej 128 dzies. 38 łąk i pastw, , 19 lasu, 13 nieuż. . Uroczysko należy do Linców i ma 48 dzies. Żywniany, wś włośc. , pow. wileński, w 3 okr. pol, gm. Malaty o 12 w. , okr. wiejski Szylniki, 60 dusz rewiz. ; należy do dóbr skarbowych Białodwór. Żywocice 1. niem. Ziwotitz, wś, pow. cieszyński, na Szląsku austr. , par. ew. Błędowice Dolne, ma 504 mr. , 411 mk. 2. Ż. Dolne, czeskie Żivotice, czes. Hory, niem. Berghof, wś i dobra, pow. i okrąg sąd. opawski. We wsi szkoła ludowa i zarząd dóbr i lasów hr. Larisch. W skład gminy wchodzą Schoenstein 826 mk. , Berghof 137 mk. i Hertitz 111 mk. , ogółem 1074 mk. Od wschodu graniczy ze Sławkowem. 3. Ż. , czes. Ż niem. Seitendorf, wś, pow. karniowski, okr. sąd. Osoblaha, ma 228 mk. 4. Ż. Dolne, niem. , wś, pow. bruntalski, okr. sąd, beneszowski, 807 mk. Żywocice, niem. Zywodczuetz, 1453 Zywotitz, 1534 Zibetitz, dobra i wś, pow. opolski, par. kat. i ew. Krappitz. W r. 1885 dobra miały 586 ha, 14 dm. , 248 mk. 20 ew. ; wś 321 ha, 87 dm. . 493 mk. 6 ew. . Żywocin, kol. i fol. , pow. piotrkowski, gm. Bogusławice, par. Wolbórz. Kol. ma 57 dm, , 368 mk. , 736 mr. ; fol. 3 dm. , 34 mk. , 350 mr. dwor. ; os. karcz. 1 dm. , 3 mk. , 2 mr. W 1827 r. było 30 dm. , 251 mk. W r. 1389 Zbilut, biskup włocławski, nadaje Bogumiłowi, sołtysowi wsi biskupiej Ż. , w okręgu wolborskim leżącej, wieś tę dla osadzenia na prawie średzkim. Sołtys otrzyma 3 łany wolne, kawał lasu, łąki, sadzaw kę, trzeci denar z kar sądowych. Osadnicy przez lat sześć będą wolni od połowy czynszu a następnie płacie mają po fertonie groszy, pół kopy jaj i 2 kury. Przy tem jeden dzień mają orać i siać pod oziminę i jeden pod jarzynę na roli biskupiej Ulanow. , Dokum. , 264, Nr 87. W r. 1445 czterej sołtysi tej wsi sprzedają w Wolborzu piątemu sołtysowi Albertowi dwa łany dziedziczne za 16 grzyw. , licząc po 48 gro szy w grzywnie Kod. dypl. pol. , II, początku XVI w. wszystkie role dają dziesięcinę scholastykowi łęczyckiemu, tylko pola od strony Komornik płacą do Wolborza. Pleban pobiera od kmieci tylko kolędę, po 1 gr. z łanu Łaski, L. B. , II, zińskiego z r. 1557 wś Ż. , w par. Chorzęcin, własność bisk. kujawskiego, miała 12 łan. , 2 karczm. , 11 sołtys. łan. , 20 osad. , 3 wojt. Pawiń. , Wielkop. , II, Żywodery 1. dobra, pow. horecki, własność Adamowiczów od 1852 r. , mają 297 dzies. 54 roli, 23 łąk, 213 lasu. 2. Ż. , wś, pow. orszański, gm. Mikulino, ma 6 dm. , 50 mk. Żywogłodowicze al. Żywosadowicze, wś poradziwiłłowska, pow. słucki, w 1 okr. pol. sta robińskim, gm. i par. prawosł. Wyzna, odl. o 23 w. od Słucka, ma 67 osad; miejscowość równa, grunta lekkie. A. Jel. Żywołoki, wś, pow. lepelski, gm. Mosarz, 300 dusz, należy do dóbr Białego, Zabiełłów. Żyworiezka, rzeczka, w gub. mohylewskiej, prawy dopływ Łochwy pr. dopł. Dniepru. Żywotów, las, w pow. uszyckim, należy do wsi Czabanówki, Karaszewiczów. Żywinty Żywotów Żywotów Stary i Nowy, mstko po obu brzegach rz. Rośki, pow. taraszczański, w 3 okr. pol. , gm. Żywotów, par. katol. Gratów, odl. o 84 w. na płd. zach. od Taraszczy a 168 w. od Kijowa, ma w ogóle 1821 mk. 1233 w Ż. Starym i 588 w Nowym. Podług Pochilewicza było tu w 1863 r. 1870 mk. prawosł. , 43 katol. , 1052 żydów i 4619 dzies. ziemi. W Ż. Starym znajduje się cerkiew p. w. św. Mikołaja, z drzewa wzniesiona w 1737 r. przebudowana i rozszerzona w 1848 r. , uposażona 87 dzies. Do par. praw. należy wś Popówka o 4 w. . W Ź. Nowym jest cerkiew Pokrowska, pochodząca z pierwszej połowy zeszłego wieku, uposażona 62 dzies. Obie te cerkwie uposaźone zostały w 1742 r. przez Barbarę Wyżycką. Do parafii należy wś Kalinówka o 10 w. . Jest tu dalej kaplica katol. par. Oratów, synagoga i dom modlitwy żydowski, fabryka świec. Targi odbywają, się co drugą niedzielę. Mstko od północnej i wschodniej strony opasują wzgórza. Obszar zajmowany przez Ż. Stary przedstawia półwysep, oblany z trzech stron rz. Rośką, w duży staw zebraną; z resztą osady wazki przesmyk go łączy. Na półwyspie są ślady zamczyska w wałach, prawie zupełnie zgładzonych. W walach, przy kopaniu natrafiano na szkielety ludzkie, na gruz potłuczony i na szczątki piwnie głębokich. Do mczka przylegają trzy przedmieścia Kijowskie czyli Jakimówka, Krasiłówka i Przywiliwka. Podług miejscowego podania w odległej przeszłości, gdy razu jednego zapędził się pod Ż. zagon tatarski, pewna, rycerskiego animuszu niewiasta, związawszy się przysięgą bronienia grodu swego do upadłego, w męzką przyodziana odzież, walczyła na koniu, z orężem w ręku, aż w końcu padła w boju, tatarską strzałą przeszyta. Na miejscu, gdzie poległa dziś przedm. Przywiliwka i gdzie jej zwłoki złożono, wzniesiono krzyż kamienny, z napisem po rusku 1443, m. czerwca 31 pogrzebiona tu służebnica Boża Dominikia. Na zamczysku miała być przed laty odkryta marmurowa płyta z napisem, że w tem miejscu spoczęła kn. Irena Czetwertyńska. Trzy kopce sypane, przy wjeździe do mczka, w pewnych od siebie rozmieszczone odstępach, są to są to t. . kurhany sygnałowe, na których straż czuwająca ostrzegała mieszkańców o zbliżaniu się ordyńców. Dokoła Ż. zalegają niezmierzone przestrzenie tłustego, z gliną pomieszanego czarnoziemu. Kopią tu wyborną glinę garncarską oraz glinę kredową, służącą do wyrobu fajek. Początek osady tej podanie odnosi do panowania Tatarów Mongołów; miała ona należeć do dóbr stołowych chana i stąd wywodzi swą nazwę od ruskiego wyrazu żywot życie, żołądek. Prawdopodobniej jednak nazwa Ż. ma związek z wyrazem, , żywotyny, który w dawnym języku ruskim oznaczał bydło, zboże, siano, pszczoły. Przypuszczać bowiem należy, że w owych dawnych czasach pełno tu być musiało łąk, obfitujących w trawę i roślinność, na których roić się mogło dosłownie od żywotyny, od pasiek i wszelkiego rodzaju bydła. Pierwszymi znanymi dziedzicami Ż. byli kn. Czetwertyńscy. W jednym dawnym zapisku sądowym znajduje się wzmianka nawiasowa, że jeden z przodków Czetwertyńskich za zasługi wziął te dobra od Hospodara; owym obdarzonym mógł być chyba albo Aleksander, książe twerski 1444 r. , albo syn jego ks. Wasyl; owym zaś hospodarem, który Czetwertyńskiego dobrami obdarzył mógł być w takim razie Kazimierz Jagiellończyk. Podczas najścia Mendligireja w 1482 r. Ż. , podobnie jak i cała tutejsza okolica, mógł uledz zniszczeniu. Jakoż Ż. przez długie lata stał pustką i począł w aktach występować jako sieliszcze. Ks. Czetwertyńscy byli potomstwem Ruryka, pochodzili z kn. twerskich i przeniosłszy się na stary Wołyń, uwili sobie nowe gniazdo na wysłużonych od w. ks. lit. dobrach i od Czetwertni przybrali nazwisko Czetwertyńskich. W pierwszej połowie XVI w. oprócz dóbr wysłużonych przez ojca swego kn. Wasila na Wołyniu, koło Krzemieńca Ontonów, Stożek, Zalesce, Uhorsk i, oh. Pamiat. Kijow. , t. , oddz. 2, str. 205, kn. Matwij Czetwertyński posiadał i Ż. ; ożeniony był z Eudotją Wachanowska, córką Teodora. Zostawił jedyną córkę Annę, która wyszła za kn. Janusza Zbaraskiego, wwdę bracławskiego, i wniosła mu w posagu znaczne dobra, po ojcu oddziedziczone, a mianowicie w wwdztwie bracławskiem połowę Niemirowa, połowę Chwastowiec, połowę Bundurowców, połowę sieliszcza Medweży, sieliszcze Tołoszkowce, sioło Sokula, sieliszcze Stawy, sieliszcze Napadów, sieliszcze Sitkowce ze Skomoroszkami, sieliszcze Obuchowę i sieliszcze Ż. Gdy w 1574 r. zapisała te wszystkie dobra mężowi swemu ks. Zbaraskiemu, wszyscy stryjeczni jej bracia wystąpili z procesem, powołując się na dawne przodków swych dyspozycye, i na statut lit. , który potomkom po kądzieli nieprzyznawał prawa uczestnictwa w spadkach dóbr ojczystych ob. Statut lit. , rozdz. 5, artykuł 14, par. 2. Tymczasem tenże statut w innem miejscu w prawdzie dość ciemny uwolnił był siostry, niemające braci, od natrętności braci stryjecznych w wykupywaniu dóbr Czacki, O lit. i polskich prawach, t. I, str. 261. A że Anna z Czetwertyńskich Zbaraska w tym ostatnim znajdowała się wypadku, sejm przeto przyznał sieliszcze Ż. i inne ks. Januszowi Zbaraskiemu i jego małżonce, jako po przodkach z dawna należące, pomimo że listy i przywileje na sieliszcze Ż. pogorzały podczas najazdu tatarskiego. Gała ta jednak fortuna, nie wyłączając i Ż. , była Żywotów absolutnie pusta i z powodu niezasiedlenia nieprzynosiła żadnej korzyści. Położenie sieliszcza Ź. większe niż gdzie indziej ukazywało dla mieszkańców bezpieczeństwo od niespodziewanych napaści, ile że rz. Rośka z trzech stron czyniła do niego przystęp trudny, a więc i ludność, choć z razu szczupła bardzo, zaczęła się osiedlać w tem miejscu. Gdy ks. Zbaraski dźwignął tu jeszcze zamek obronny i od czwartej dostępnej strony zamknął go sztucznie nawodnioną fosa, Ż. było to około 1599 r. wyrósł na sporą i pokaźna osadę. Również czynnie zajął się ks. Zbaraski zasiedleniem reszty tegoż dominium, szeroko rozrzuconego. Z kwitu poborowego z 1602 r. dowiadujemy się, że w Niemirowszczyznie było w tedy już 31 wiosek, a na obszarach Ż. wyrosło 11 osad. Już w 1600 osiedloną była Kniaża Krynica, ale Sieniawski, który nabył od Juszyńskich i Oblińskich Koszyłowo i Oleszowę, graniczące z Ż. , dowodził sądownie, że Zbaraski osadę tę i drugą Deszcznę na obszarze dóbr koszyłowskich osiedlił. Zresztą Kniaża Krynica musiała być dawniejszego owiele założenia i tylko po zniszczeniu tatarakiem, zostając jako puste uroczysko, była przez Zbaraskiego na nowo zasiedlona. Nie możemy po minąć ludowej legendy, wywodzącej nazwę wsi od tego, że jakaś księżna dosiadła rumaka, który uderzył kopytem o twardą skałę, w skutek czego wytrysła krynica. Woda z tego źródła miała posiadać własność leczniczą. Hołotki, wieś należąca do Ź, , osadzona była również temi czasy, chociaż wkrótce potem znowu spustoszona przez Tatarów. Obrona tego kraju od ustawicznych napadów tatarskich domagała się utrzymywania stałej siły zbrojnej, a więc kniaziowie z Wołynia, którzy ponabywali świeżo dobra od dawniejszych ziemian bracławskich, namnożyli u siebie kozaków, którzy, z czasem urosłszy w liczbę i siły, już nietylko dawali odpór napadom niewiernych, ale często dopuszczali się wycieczek w kraje tureckie, wielkie tam szkody czyniąc, co znowu narażało Rzplitę na ciągłe odwety, tak ze strony Tatarów jak i Porty Ottomańskiej, z którą z tej racyi, pomimo zawieranych układów, wciąż zajątrzały się stosunki. Ze strony kozaków była to wprost swawola, na którą kniaziowie pobłaźliwie patrzyli, a byli nawet tacy pomiędzy nimi, którzy sami kozakowali, jak ów np. kozak miły kn. Dymitr Wiszniowiecki, i tylu innych. Tak samo i kn. Janusz Zbaraski trzymając sporo kozaków w swoich dobrach, poniekąd tolerował ich swawolę. Ale Stefan Batory, zawarłszy przymierze z Turkami, tego ścierpieć niemógł. Jakoż upomniał wwdę, a szlachcie owo łotrowstwo, które ks. Zbaraski u Niemirowa przechowywa, rozgromić kazał. Ks. Janusz Zbaraski jeszcze za życia swego oddał rządy majątków dwom synom, Jerzemu i Krzysztofowi. Ci, po śmierci ojca zrobili pomiędzy sobą dział dóbr, z którego widzimy, że do Zbaraskich należały wówczas miasto i zamek Zbaraż, Bazar, Ożochowce, Janpol z harmatami, Pohrebyszcze, Borszczajówka, Żubrycha, Wachnowa Grobla, Szyrmińce, Torczyca, Dziunków, Spiczyńce, Koneła, Bosówka, Monastyrzyszcze, Niemirów, Pieczara, Baszów, Samhorodek, Żydaczyn, Skudówka, Kutanówka, Biłanówka, Kordiukówka, Huszec, Berszady, Sobonówka, Sonka, Torki, Kniaża Krynica, Białosonówka, część w Michałówce, Wasylkowce, Krasna, Skała, Kałuczyn, Sokolec, Olszanica, Umysłowce, Krywynianka, Mańkowce, Poborczyńce, Czetwertynówka, zamek i mto Ż. ; w Kijowskiem zamek i mto Irhaczów, Berezna, Antonowo, Rozwołoż Wołodarka z armatą w tych zamkach; w wwdztwie sandomierskiem Czepielowice, kamienica w mieście Krakowie w rynka na rogu ks. franciszkanów; w wdztwie mazowieckiem Pilica, Rykaczewicze, Runowicze; w pow. krzemienieckim Nowy Zbaraż, Przyłuka zamek, Turbow, Łosówka, Szczurówka, Nowagrobla, Worobijówka, Kurawa, Wachna, Bałanówka, Skibińce, Kałuszówka, Jarmuszówka, Pisarówka. Tymczasem ks. Janusz z Ostroga Zasławski zakwestyonował braciom Zbaraskim po siadanie Ż. , dowodząc że był założony na obszarach należącego do niego, przyległego Tetijowa, a to wtedy jeszcze, gdy ten kraj leżał cały w opustoszeniu od Tatarów. Dalszych kolei tej sprawy nieznamy, ale musiała ona upaść, jako oparta na uroszczeniu, bez żadnego faktycznego dowodu. Jeszcze r. 1609 bracia Zbarascy, Jerzy i Krzysztof, pożyczywszy 20000 zł. u Iwana Mikulińskiego, oddali miasto Ż. Stare i Nowe z przysiołkami w zastaw. W 1618 już władał Ż. Włodzimierz Mikuliński, syn Iwana; siostrę miał Annę, 1mo voto za ks. Stefanem Czetwertyńskim, której na części swej w Ż. zrobił zapis wlewkowy w sumie 3333 zł. i gr. 10. Anna ks. Czetwertyńska zapisała następnie synowi swemu z Jarmolińskim spłodzonemu 4000 zł. , oparłszy je na Ż. , oraz zrobiła mężowi swemu ks. Stef. Czetwertyńskiemu, lub potomkowi którego porodzić miała, darowiznę z 10000 zł. ulokowanych na tychże dobrach. Tymczasem umarła bezdzietnie i ks. Stefan Czetwertyński stał się jedynym właścicielem sumy przez nią zapisanej. W r. 1627 umarł ks. Krzysztof Zbaraski, koniuszy w. kor. , po którym w spadku wziął wszystkie jego dobra brat ks. Jerzy. Mikulińscy zwabiając cudzych poddanych osiedlili Żywotowszczyznę. Taryfa podymnego wwdztwa bracławskiego wykazuje, że w Ż. r. 1629 było 1686 dymów. W tymże roku Kniaża Krynica liczyła już 248 dym. Po śmierci żony swej Anny z Mikulińskich ks. Stefan Czetwertyński. podkomorzy bracł. . ożenił się Żywotów po raz drugi z Anną z Pieczychwost Bokijówną. Jako gorliwy wyznawca obrządku wschodniego w r. 1620 pospieszył z dóbr swoich wołyńskich do Ż. , aby przyjąć Teofana, patryarchę jerozolimskiego, który miał tu zjechać na kilkodniową, gościnę, w drodze powrotnej z Kijowa do Turcyi. Patryarcha w Ż. poświęcił na biskupa obrządku wschodniego Mielickiego Ipolitowicza. Z rozkazu króla przydano patryarsze straż honorową, składającą się z komornika królewskiego Pacanowskiego i z sahajdacznego Piotra Konaszewicza z pocztem zbrojnych. Teofan miał z Ż. zalecie Kozakom listownie, a żeby się stawili na potrzebę Rzplitej przeciwko Turkom ob. Golubiew Piotr Mohiła, str. 320 i Verificatia niewinności etc. Piotr Konaszewicz był to szlachcic z Sambora, rycerz doświadczonej odwagi, który w krotce potem w bitwie pod Chocimem złożył dowody waleczności. Z odniesionych ran w tym boju umarł niedługo w Kijowie. Z ręki Mikulińskich r. 1622 na obszarach Ź. niejaki Sabarowski założył wś Sabarówką, a Pilon Bułujowski wś Bułajówkę. Ks. Stefan Czetwertyński oprócz sum zapisanych mu na Ż. i części zastawnych na tychże dobrach i na Daszówce, nabył od Szklińskiego na Polesiu wołyńskiem dobra Włodzimierzec z przyległościami, a w wwdztwie bracławskiem od Kiliana Swirskiego zakupił Rachny, Huńczą, Chrystynówkę, dobra koszyłowskie i cieszkowskie. W r. 1626, gdy Tatarzy grasowali na Rusi czerwonej, ks. Stefan, oddawszy się pod rozkazy hetmana, powiększył szeregi ściągające się na wyprawę pocztami zbrojnymi ks. Jerzego Zbaraskiego, kaszt. krak. , z Przyłuki, a także i swoją drużyną. Pod Haliczem d. 20 lutego dopędził Tatarów i pospołu z hetmanem stoczył walkę z hanem, który placu niedotrzymawszy, uciekł do Kuczmania, ścigany aż do Dniestru. Syn ks. Stefana, Mikołaj w raz z Michałem Bosym przywiedli niewolników Ojcz. spom. , 1, str. 61 2. Po śmierci drugiej żony Anny Bokijównej, ks. Stefan po raz trzeci się ożenił z wdową po Hieronimie Charłęskim, sście kaniowskim, Katarzyną z Leśniowskich. Z Bokijównej miał syna Aleksandra, z Charłęskiej synów Eliasza, Janusza, Stefana i Mikołaja. W r. 1629 tenże ks. Stef. Czetwertyński płacił z miasta Ż. z 1689 dymów zł. 844 gr. 15 podymnego Arch. J. Z. R. , część VII, t. 3, str. 405. W r. 1630 przemieszkiwali już żydzi w Ż. Opiś akt. kiew. centr. arch. , Nr 14, str. 44. W r. 1637 tenże ks. Stefan Czetwertyński dał prawo niejakiemu Grzegorzowi Roszkowskiemu wolnego osadzania w Żywotowszczyźnie miasteczek, wsi i dzwigania zameczków. Jakoż Roszkowski znacznie pomnożył liczbę włości; wezwał osadników, rozdał puste pola, ofiarowując im długoletnie słobody. Osadnicza czynność Roszkowskiego przechowała się w nazwie wsi Roszki. Po śmierci bezpotomnej w 1631 r. Jerzego ks. Zbaraskiego, kaszt. krak. , wszystkie dziedziczne dobra zgasłego w jego osobie domu ks. Zbaraskich przeszły po kądzieli do ks. Wiszniowieckich. Dzidzicem ich stał się ks. Janusz Wiszniowiecki po ojcu swym. Wówczas ks. Czetwertyńscy znów wznowili dawny proces o Ż. i inne dobra wyszła z ich domu po kądzieli ale i tym razem przegrali sprawę. Atoli po wygraniu sprawy ks. Janusz Wiszniowiecki ks. Stefana Czetwertyńskiego kontentował i szczodrobliwie nagrodził, bo nie tylko uczynił na rzecz jego reces od Ż. i Niemirowa ale od innych dóbr na Wołyniu, t. j. Antonowiec, Tylawki, Stożka Uhorskiego, Zalisia, Korchowy i Jałowicy. Odtąd więc ks. Stef. Czetwertyńskiego w Ż. już nie jako zastawnika ale jako dziedzica ustaliła się siedziba. Jednem z głównych dla niego zadań było rekuperowanie awulsów Zywotowskich, które, w braku ściśle oznaczonych granic, sąsiedzi poodrywali i do swoich powcielali obszarów. Na zamku Żywotowskim ks. Stefan utrzymywał lud orężny, złożony z Wołochów, Tatarów a nawet cyganów, którzy dóbr księcia od impedymentów sąsiedzkich zasłaniali i bronili. Szczególnie granice od Tetyjowszczyzny były nieraz krwią zbroczone. Przedmiotem tego sąsiedzkiego zatargu była wś Wójtowa, którą osadził był w 1641 r. Borowicki, zawiadowca Tetijowa na gruntach Żywotowskich. Współczesny kronikarz małoruski zaznacza, że mieszkańcy Ukrainy przed wojną Chmielnickiego hojnym cieszyli się bytem; wszelki u nich zakwitał dobytek Latopis Samowidca. W starych dokumentach z tego czasu pozostał też ślad, że wtedy z dóbr królewskich i prywatnych znaczne partye zboża odstawiano do Dniepru na bajdaki. Niemniejszy też dochód ciągnione z bydła, które się wypasało na tutejszych stepach. Podług spółczesnego dokumentu przez Ż. w r. 1644 niejaki Pekulicki pędził 3000 wołów, z których na rzecz dziedzica ks. Stef. Czetwertyńskiego i jego syna Mikołaja wzięto po 6 gr. z wołu. Stepy tutejsze nadawały się do zakładania pasiek. Mieszczanie żywotowscy mieli swoje futory, iście mlekiem i miodem płynące. Ale dobrobyt ten wpłynął, że stali się wyniośli, hardzi, rozbrykani i dopuszczali się różnych nadużyć. Borowickiego, zawiadowcę Tetijowszczyzny, poturbowawszy srodze, uwięzili. Było to już w przeddzień powstania Chmielnickiego. W 1648 r. pochód kozaków skierował się na Ż. Rozłożyli się tu oni, jako w punkcie zbornym, oczekując na połączenie z hanem krymskim. Jakoż Tatarzy nadciągneli pod Ż. d. 9 czerwca. Przez dni cztery stojąc, psuli, palili tak w m. Ż. , jak w Skale, Rachnach, Uńczy. Wpadłszy do Żywotów Żywotów zamku Czetwertyńskiego, wszelkie precioza zabrali, summy gotowe, szaty, rynsztunki, stada bydła rozdrapali. Żydów w pień wycieli, nieprzebaczając płci, ani wiekowi; ci tylko z żydów ocaleli, którzy się poddali Tatarom ob. Schusberg Brama pokuty. Rigelman powiada, że Bohd. Chmielnicki uformował tu osobny pułk żywotowski, ale błędnie, bo w 1649 r. stała tu tylko sotnia kozacka, należąca do pułku kalnickiego. Sotnikiem jej był wtedy Legwin Rejestra, str. 182. W r. 1649 znowu na Czarnym szlaku pod Ż. , jako na zwykłym zbornym punkcie, zatrzymały się tłumy kozackie dla połączenia z Tatarami, Pierwsi byli pod przewodem Bohd. Chmielnickiego, drugich wiódł han krymski. Złączone zastępy pociągnęły stąd na Zbaraż Rigelman, cz. I, str. 128. Aż nareszcie w r. 1651 po raz trzeci Chmielnicki pod Ż. przyciągnął i obóz zatoczył. Zatrzymał się tu na czas jakiś. Tu do niego przybyło dwóch czauszów od sułtana tureckiego, z hramotą i z dwoma w podarku dla niego argamakami końmi. Chmielnicki wdzięcznie to przyjąwszy, wysłał od siebie w zamian do sułtana posła swego Pawła Kłodnickiego i wana Petrowa Akty J. Z. R. , t. III, str. 450 1. Ale wyprawa, na którą Bohdan się ztąd udał, skończyła się zgubną dla niego klęską Berestecką. Cofnął się tedy z niedobitkami na Ukrainę a w ślad za tera nastąpiła t. zw. ugoda białocerkiewska, w skutek której wojska kor. pod wodzą hetm. w. kor. Mikołaja Potockiego zajęły kraj, rozłożyły się w pewnych naznaczonych punktach, gdzie stać powinny aż do ułożenia regestru. Część tego wojska ulokowaną została w Ż. , jako ważnem wojennem stanowisku, gdzie też niebawem ogólny przegląd wojsk koronnych miał miejsce Dyaryusz Oświecima. Pokój atoli z Kozakami zawarty był niepewny. Chmielnicki czekał tylko sposobności do zerwania ugody. Gdy więc Marcin Kalinowski, hetman polny, z Ż. wyruszył pod Ładyżyn i spotkał tam Tymoteusza Chmielnickiego, śpieszącego na swe wesele z hospodarówną do lass, Bohdan chwycił się nikłego pretekstu, że jakoby Kalinowski chciał na syna jego uczynić zasadzkę i połączywszy się z Tatarami uderzył na hetmana, obozującego pod Batowem i krwawą mu zadał klęskę. Niewolnicy, w których liczbie i sam Kalinowski się znajdował, przez Kozaków zostali w pień wycięci. Podczas zaburzeń tych, ks. Stefan Czetwertyński wyniósł się na stałą rezydencyą na Polesie i osiadł we Włodzimiercu. Ale wojna ta, podobnie jak szlachtę, porozganiała i lud miejscowy. Jednakże, gdy cokolwiek ucichał szczek oręża, to widocznie powracał on do swoich siedlisk dawnych, jak o tem dowiadujemy się dokumentu, który zaznacza, że w 1653 r. 402 poddanych wróciło do Ż. Arch. Czetwertyńskich i Krasickich. W okresie późniejszym ludność, która tu wichrzyła z Chmielnickim, całkiem. za Dniepr z Ukrainy zachodniej się przeniosła. Za tem kraj opustoszał. Ż. w raz z okolicą rażąco się wyludnił, tak ze taryfa podymnego z 1664 r. wyraża w Ż. 43 dymów dawniej było tu 1689 dym. ; młyn na potężnej wodzie, kamieni 6, po zł. 3 gr. 18; młyn wieśniak gr. 15; stępy jedne zł. 1; ze wsi Skały, w której dymów innych niemasz, tylko młynek wieśniak, gr. 15; z Teleżyniec z 3 dym. zł. 4 gr. 15, suma zł. 89 Arch. J. Z. R. , cz. VII, t. 3, str. 544 545. Ks. Stefan Czetwertyński w r. 1665 synowi swemu Stefanowi, chorążemu wołyń. , oprócz dóbr poleskich, oddał i Ź. Ale i ten stale przebywał na Polesiu, we wsi Jeziorach, gdzie miał zamek a dóbr żywotowskich był chyba tylko nominalnym dziedzicem. Żoną jego była Regina z Kaszowskich, z którą miał syna Włodzimierza, sstę siewierskiego, i dwie córki Konstancyą za Janem Stanisławem Wyżyckim, sstą tymbarskim, i Katarzynę za Karolem hr. Krasickim, kasztelanem chełmskim. Ks. Stefan Czetwertyński dotkliwej doświadczył przygody. Brat jego Aleksander, z Bokijownej zrodzony, poległ w Prusiech na wojnie z Gustawem Karolem Szwedzkim. Tymczasem niejaki Kałusowski, żołnierz, wyszedłszy z niewoli u Ordy, zaczął przedstawiać się za zabitego Aleks. Czetwertyńskiego i z tego tytułu w dobrach żywotowskich, podtenczas opuszczonych, jako we własnych rozporządzać. Ks. Stefan jeszcze to było za życia jego ojca przybywszy w Bracławskie i przekonawszy się, że ów Kałusowski był samozwańcem, wypędził go, a potem o przybranie cudzego nazwiska pozwał do trybunału, który go uznał za samozwańca. Kałusowski znikł bez wieści, a następnie po leciech kilku wypłynął aż na Polesiu, u Filipa Bokija, zdecydowanego nieprzyjaciela ks. Stefana, i przez zemstę namówił go, aby księcia pozwał o tyrańskie jakoby zamordowanie brata własnego ks. Aleksandra, a Filipa Bokija rodzonego siostrzeńca. Sprawa wytoczyła się do trybunału; ks. Stefan cierpiąc mocno, z powodu tego zarzutu, w kościele Matki Boskiej u dominikanów w Łucku ślubował, że jeżeli będzie oczyszczony z zarzutów, to wstąpi do zakonu dominikanów. Jakoż na uniewinnienie swoje zgromadził dowody faktyczne, że brat jego Aleksander podczas wyprawy pruskiej istotnie poległ w boju, a więc sądownie od rzuconej na siebie po twarzy zupełnie został uniewinniony, a Bokij skazany na wieże. Dopełniając ślubu swego ks. Stefan wstąpił do klasztoru dominikanów łuckich, przyjąwszy w zakonie imię Jacka. Był to pierwszy katolik w tym do mu Kownacki Polska etc. Ks. Stefan a teraz już Jacek w zakonie utraciwszy jedynego syna ks. Włodzimierza, całą. swa fortunę przekazał dwora córkom Katarzynie Krasickiej dał 80000 zł. i dobra na Polesiu Włodzimierzec, Andruchę, Kobylową Hutę, Hliniszcze, Lipnę, Waranki, Łukę, Kanoniczę i Chynoczę; Konstancyi Wyżyckiej również 80000 zł. i Jeziora gdzie był zamek z armatą, Hranie, Tryputnie, Rybczyn, Stepanhorod, Duboje, Pieczonki; co się tyczy dóbr żywotowskich, to żadnego nie zrobił rozporządzenia, jako w czasach ruiny pustych i odbieżanych. Umarł 1684 r. Pomiędzy Krasickiemi i Wyżyckiemi z powodu niepewnych granic pomiędzy ich działami przyszło niedługo do niechęci i zajść gorszących. Granice zwłaszcza od Chynoczy Krasickich były między nimi jakby kością niezgody. Każdy z nich podnosił pretensye do pewnych obszarów, stanowiących przedmiot sporu. Wyżycki z przemożnym zastępem wtargnął na grunta chynockie, o czem wnet dowiedziano się w Chynoczy i z orężem w ręku pośpieszono zajazd odeprzeć. Bój się tedy pomiędzy dwoma stronami rozpoczął, ale w pośród zgiełku i zamieszania walki, , roboczy Dmytro Szczerba, strzelec Krasickiego, nacierającemu zapalczywie Wyżyckiemu zadał raz śmiertelny. Po zgonie Wyżyckiego wdowa jego i syn Jerzy Karol wytoczyli proces Krasickim o zabójstwo; sprawa z Łucka przeniosła się do trybunału lubelskiego, który w 1683 r. Krasickiego, kasztelana chełmskiego, skazał na wieżę na rok cały i zapłacenie Wyżyckim pro praetio sanguinis 32000 zł. , a zabójcę Dmytra Szczerbę na ścięcie głowy. Tymczasem Dmytro Szczerba, sprawca zbrodni, zemknął, a Krasicki wieży nie wysiedział, tylko 32000 zł. zapłacił. Wdowa zaś po Wyżyckim niedługo potem wyszła po raz drugi za Jana Kaszowskiego. Gdy około 1711 r. na Ukrainie prawny porządek powracał, a lud rozpędzony, zaczął osiadać w wioskach opustoszonych i do Żywotowszczyzny, przez wojny zniszczonej, powrócili się jej dawni dziedzice. Dobra rozerwały się na dwie części; jedna należeć zaczęła do Krasickich, druga do Wyżyckich. Pierwszą z nich posiadał Józef Aleks. hr. Krasicki ożeniony z ks. Justyną Sapieżanką i syn Karola i Katarzyny z Czetwertyńskich Krasickich; drugiej dziedzicem został Karol Jerzy Wyżycki, wprzód podkomorzy w. ks. lit. , potem kasztelan wołyński, ożeniony z Barbarą Węgorzecką. Za tych dopiero dziedziców rozpoczęło się pierwsze zagospodarowanie na nowo obszarów żywotowskich. Ludności zrazu nie było tu wiele, lecz z postępem czasu zaczęły się osiedlać wioski Rużyczna, Rastówka Wielka, Rastoweczka, Kitajhorod, Sołobowa Popowka nad rz. Rośką, Buhajowka, Czołnowica, Sitkowce, Hołotki, Telczyńce, Michałówka, Osiczna Żywotowska i Kniaża Krynica. Do Wyżyckiego z podziału należały Stary i Nowy Ż. , Bułhajówka, Popowka, Sołohobówka, Rużyczna i Żywotówka. Karol Jerzy Wyżycki gorliwie się zajął podniesieniem pustych dotąd, bez pożytku majątków. W samym Ż. zbudował na nowo zameczek. Stanął on na miejscu dawnego, na półwyspie, otoczony pospołu z mczkiem dębowym ostrokołem. Od strony północnej i południowej wisiały na łańcuchach zwodzone mosty, podnoszone za nastąpieniem nocy. Przy mostach stały baszty, zaopatrzone w tak zwane bojnice, z których w razie napadu strzelano z dział. Zameczek był w ciągłem pogotowiu wojennem, a na wieży strażniczej czuwali kozacy. Jeszcze dziś na brzegach rz. Rośki odkopują ułomki oręży, dzid i kule żelazne. Już wtedy obawy od Tatarów nie było, ale pełno było chciwego obłowu hultajstwa, które łącząc się w drobne watachy, napadało na dwory i na zameczki nawet. Mieli oni w Żywotowszczyźnie swoje przytuliska i szlaki. Szkodnicy ci, zaczajeni po drogach, zwykle na jadących na jarmark do Ż. napadali i zaciągnąwszy do jarów, obdzierali do nitki. Rabusiom warowność zamku żywotowskiego imponowała i niepokuszali się oń wcale, ale za to całą bliższą jego napastowali okolicę. W r. 1748 nadworni kozacy żywotowscy w pierwszem z nimi starciu rozgromili ich, watażkę zabili i łupy odbili Arch. J. Z. R. , cz. III, t. 3, str. 393. Karol Jerzy Wyżycki, kasztelan wołyński, umarł w 1737 r. Został dziedzicem Ż. syn jego Antoni Karol, stolnik piński, ożeniony z Ewą Pepłowską. Po śmierci Antoniego Karola Wyżyckiego, a następnie bezpotomnym zgonie syna jego Karola, ssty łoknickiego, majętność żywotowska rozerwaną została pomiędzy różne domy, pokrewne Wyżyckim, jako to Kunickich, Kaszowskich, Cieszkowskich, Bekierskich i Wielhorskich. Ale i ks. Czetwertyńscy wywlekli dawne pretensye swoje, z racyi podziału spadkowego tegoż dominium pomiędzy ks. Stefanem Czetwertyńskim a braćmi jego Eliaszem i Januszem, którzy zmarli bezpotomnie i po których oni współrzędnie z Krasickimi stali się naturalnymi tychże książąt sukcesorami. Jakoż ks. Mikołaj Czetwertyński, jako pretendent do pewnej części dóbr żywotowskich, rozpoczął proces z sukcesorami po Wyżyckim i Krasickimi. Nie doczekawszy się jednak końca sprawy, z pomocą zbrojną, jakiej mu udzielił słynny organizator najazdów Józef Czosnowski, ssta ułanowski, r. 1754 zdobył zameczek żywotowski. Wówczas Cieszkowscy i inni uczestnicy i współdzierżyciele Ż. , z pomocą kozaków sstwa Winnickiego r. 1763 napowrót zameczek zajęli. Odtąd na okruchach szeroko rozrzuconej Żywotowszczyzny, w skutek działów kilka rodów się rozsiadło i tak hr. Krasiccy posiedli Kniażą Krynicę, Czołnowi Żywotów Żyzdie Żywotówka Żywulciszki Żywulino Żywuń Żywy cę, Sitkowce, Teleżyńce, Skałę, Szabastówkę i inne; Mierzwińscy Mierzwin, który sami załoźyli; Kaszowscy Rastowiec, Rastówkę, Rastoweczkę i Rużycznę; Bekierscy Osicznę, a ks. Czetwertyńscy Kitajhorod i inne; Ź. zaś z wioskami został przy Cieszkowskich. Zaludnienie szybkie czyniło zastępy, w Ż. osobną część ludności stanowili źydzi. W 1768 r. miasto to stało się widownią okropnych czynów wyuzdanej swawoli. Rospasany tłum hajdamaków, pod wodzą Seredynenka, wpadłszy do Ż. , dopuścił się na bezbronnych mieszkańcach dzikiego okrucienstwa i rzezi. Kś. Sabba Bożkiewicz, paroch uniacki hołotkowski, pierwej strzelany, potem spisami skłóty został. Ks. Korneli Szpanowski, dziekan kalnicki, od rozjuszonego hajdamactwa pochwycony, bity był i okrutnie katowany i gdy był miany za nieżywego, od jednego parochianina litościwego, kryjomo za miasto wywieziony, ocalał Akta lwowskie, t. I, str. 172. Tegoź roku han Kierym Girej, który konfederatom barskim obiecał pomoc, wtargnąwszy do Nowej Serbii, ze szczętem ją zburzył, w drodze powrotnej zaczepił i o Ż. , ale tu wziął łatwą odprawę, z powodu braku armat Szczęs. Morawski, str. 100. Z domu Cieszkowskich ostatnim dziedzicem Ż. był Ignacy Cieszkowski, podczaszy czernihowski, po którego bezpotomnej śmierci posiadł te dobra Seweryn Wisłocki, ssta kopajgrodzki, dziedzic Wołodarki i innych dóbr. Tego zawiedzione spekulacye przyprowadziły do ruiny, tak że syn jego Teodor, nadszarzane już bardzo dziedzictwo, sprzedał Walentemu Jakubowskiemu, który chociaż dwóch synów, Karola i Feliksa, zostawił, ale gdy ci bezpotomnie poumierali, Ż. spadł na ich siostrę Maryannę za Piusem Krassowskim, który miał synów Witalisa i Klemensa. Witalis Krassowski sprzedał Stary Ż. baronowi Chaudoir, a Nowy pozostał w posiadaniu jego brata Klemensa. Gmina obejmuje 19 miejscowości mstko Ż. , 2 cukrownie, 1 fermę, 1 chutor i 1 karczmę, 2314 dm. , 15740 mk. , 25241 dzies. ziemi 12271 włościańskiej, 12412 dworskiej, 550 cerkiewnej. Edward Rulikowski. Żywotówka, wś nad rzką Żywą, pow. lipowiecki, w 1 okr. pol. , gm. Oratów, o 34 w. od Lipowca a 3 w. od mstka Żywotowa, ma 1395 mk. Posiada cerkiew Pokrowską, z drzewa wzniesioną w 1757 r. przez dziedziczkę Kunicką, odnowioną w 1854 r. i uposażoną 38 dzies. ziemi. W połowie zeszłego wieku Ż. należała do Wyżyckich, pod koniec wieku przeszła na własność Floryana Bratkowskiego, który podzielił majątek na kilka części, z tych jedną kupił Zagórski, drugą Wielhorski. W 1824 r. Wielhorski sprzedał swoją część Gruszczyńskiemu a Zagórski w 1840 r. Gumowskiemu. Przed uwłaszczeniem włościan mieli w Ż. części Gruszczyński 851 dzies. i 170 dusz rewiz. , Gumowski 729 dzies. i 127 dusz i bracia Józef i Antoni Bratkowscy 1008 dzies. i 66 dusz rewiz. . Żywulciszki al. Żywulczyszki, fol. nad rz. Niemnem, pow. sejneński, gm. Kudrany, par. Lejpuny, odl. od Sejn 46 w. , ma 2 dm. , 35 mk, W r. 1827 było 3 dm. , 33 mk. , par. Sereje. W r. 1896 fol. Ż, rozl, mr. 792 gr. or. i ogr. mr. 455, łąk mr. 23, past. mr. 10, lasu mr. 178, w odpadkach mr. 90, nieuż. mr. 37; bud. drew. 8, las nieurządzony, młyn wodny. Do fol. przedtem należały wś Karkliny os. 3, mr. 61; wś Szlapiki os. 4, mr. 140; wś Małgorzaty os. 6, mr. 331; wś Makaryszki os. 4, mr. 118. Żywulciszki, jezioro, w pow. trockim. Żywulciszki, fol. nad Niemnem, pow. trocki, w 4 okr. pol, gm. Merecz, o 77 w. od Trok, 1 dm. , 15 mk. katol. , 107 dzies. ; własność Rydzewskich. Żywulino, zaśc. pryw. , pow. wilejski, w 3 okr. pol. , gm. Sitce, o 75 w. od Wilejki, 1 dm. , 3 mk. prawosł. w 3 okr. w. od Bo1869 właŻywuń, wś i fol. , pow, bobrujskl, pol. hłuskim, gm. Laskowicze, o 88 brujska. Wieś ma 9 osad; fol. , od r. sność Sołtanów, 350 dzies. . Miejscowość małoludna, nizinna, grunta piaszczyste. A. Jel. węgoborski, w dok. z r. Żywy, niem. Siewen, wś, pow, st. p. Kruglauken. Wymieniona 1554. Por. lewy Żyzdie, strumień, w gub. kowieńskiej, dopływ Kaszkiety lew. dopł. Wyrwity. Żyzdra, mto powiat. gub. kałuskiej, nad rz. Żyzdrą lewym dopł. Oki, pod 53 45 płn. szer. a 52 24 wsch. dług. , odl. o 158 w. na płd. zach. od Kaługi, ma 11892 mk. w 1888 r. . W 1860 r. były tu 3 cerkwie 1 drewn. , z których soborna, p. w. św. Aleksandra Newskiego, wzniesioną została za panowania Katarzyny, 1212 dm. 25 murow. , 9956 mk. , 39 sklepów, szkoła powiat. i miejska, st. poczt. , bank miejski, 296 rzemieślników 126 majstrów, 15 zakładów przemysłowych 2 garbarnie, 2 warzelnie łoju, 8 olejarni, 3 cegielnie, produkujących za 41310 rs. rocznie. Do miasta należy 2419 dzies. Dochód miejski w 1862 r. wynosił 5555 rs. Znaczny handel, zwłaszcza lnem, siemieniem lnianem, zbożem i drzewem. Targi odbywają się co tydzień oraz 2 jarmarki do roku 25 września i na św. Trójcę. Ż. do 1777 r. była siołem ekonomicznem, poczem w t. r. przeznaczona na mto powiat. namiestnictwa kałuo. Żyzdrański powiat, położony w płd. zach. części gub. kałuskiej, podług pomiarów wojennotopograficznych obejmuje 131, 9 mil al 5998 w. Żyzdra Żywotówka Żyzna Wola kw. podług Schweitzera 123, 9 mil al. 5998 w. kw. . Powierzchnia równa, zwłaszcza w części płn. i płn. wsch. Prawie środkiem powiatu przechodzi z płn. ku płd. dział wodny, ze wschodnich stoków którego wypływa rz. Żyzdra, z zachodnich zaś dopływy Bołwy. Najwyźsze wzniesienia w powiecie dochodzą 830 st. npm. pod wsią Łosinna, 802 pod Łowacią, 801 pod Stokowką, 795 Dolina i 785 st. pod wsią Dymna. Gleba wschodniej części powiatu jest piaszczystą i w części gliniastą, na podłożu gliniasto żelazistem; część płn. i płn. wsch. zalega glina, część zachodnia jest piaszczystą Najurodzajniejszą jest płd. część powiatu. Pod względem geognostycznym przeważają w powiecie górne wapienie formacyi dewońskiej. W płn. i płn. wsch. częściach powiatu znajdują się pokłady rudy żelaznej, na wybrzeżach zaś rz. Żyzdry, na płn. wsch. od mta powiat. , dobywają węgiel kamienny. Powiat obfituje w lasy, które zajmowały w 1868 r. do 300000 dzies. w tem 54507 dzies. skarbowych, t. j. przeszło 45 ogólnej przestrzeni W drzewostanie przeważa jodła w części płd. i płd. wsch. , jodła i sosna w części zachodniej a brzoza i sosna w części północnej. Z rzek zraszających powierzchnią powiatu najważniejsze Żyzdra lew. dopł. Oki, spławna na wiosnę i przybierająca Resetę, Brynkę i in. oraz Bołwa dopływ Desny Dnieprowej, do której uchodzą Łampad i Nerucz. Jeziora nieznaczne; błota zalegają doliny Żyzdry, Bołwy i Resety. Najważniejsze z nich Kniaży Moch, w części płd. zach. , w pobliżu wsi Żełtouchy. W 1860 r. było w powiecie bez miasta 152803 mk, zamieszkujących 384 osad 51 siół, 2 słobody, 311 wsi i folw. , 2 osaady przemysłowe i 18 drobnych osad. W powiecie znajdowało się 52 cerkwie. Z powodu dość ubogiej gleby rolnictwo nie stanowi głównego zajęcia mieszkańców. Pod rolą znajduje się zaledwo 35 ogólnej przestrzeni powiatu. Zbiory niewystarczają na miejscowa potrzebę. Ważniejszą gałęź gospodarstwa rolnego stanowi uprawa konopi. Łąki, nieodznaczające się do brocią, zajmują do 75000 dzies. , dlatego też i hodowla bydła niezbyt jest rozwiniętą. Przeważna większość mieszkańców powiatu zajmuje się różnemi przemysłami głównie dobywaniem rudy żelaznej, przemysłem leśnym i wyrobem naczyń drewnianych, oraz pracą w zakładach fabrycznych. W 1860 r. było w powiecie oprócz 17 cegielni 30 zakładów przemysłowych ważniejsze 6 hut żelaznych, 1 fabryka sukna, 2 papiernie, 2 huty szklane. 6 cukrowni, 4 syrownie, 7 gorzelni, zatrudniających w ogóle 6000 robotn. i produkujących za 2364238 rs. rocznie. Oprócz tego liczni mieszkańcy powiatu wychodzą na zarobek do sąsiednich po wiatów oraz zajmują się furmaństwem. Żyzie, wś włośc. nad strum. Pobrojć, pow. lidzki, w 2 okr. pol. , o 40 w. od Lidy a 20 w. od Ejszyszek, 5 dm. , 45 mk. katol. Żyzna Wola al. Żyznowa Wola, wś, pow. stopnicki, ob. Wola Żyzna, Żyznaki, wś, pow. drysieński, par. Rosica. Żyzne, jezioro, w pow. homelskim; rocznie poławia się do 300 pudów ryb. Żyźnieńska Buda, wś, pow. homelski, gm. Nosowicze, ma 260 dm. , 1248 mk. Żyznikowce, wś na praw. brz. Horynia, pow. Ostrogski, gm. Lachowce, par. praw. Hulowce o 1 w. , o 40 w. na płd. od Ostroga, ma 48 dm. , 428 mk. , cerkiew filialną p. w. Pokrowy N. M. P. , z drzewa wzniesioną w 1766 r. i uposażoną 40 dzies. ziemi. Gleba czarnoziemna. Włościanie trudnią się rolnictwem, sadownictwem, pszczelnictwem i rybołówstwem i są w ogóle zamożni. Wś należała pierwotnie do SieniutówLachowieckich, potem do ks. Jabłonowskich, od tych przeszła do ks. Sapiehów a w r. 1826 sprzedana gen. Borysowowi, dziś własność jego syna. Żyznomierz, wś, pow. buczacki, 5 klm. na płd. od sądu pow. i urz. poczt. w Buczaczu. Na płn. wschód leży Buczacz, na wschód Trybuchowce, na płd. Soroki, na płd. zach. Zubrzec, na zach. Barysz. Wody płyną na wschód do Strypy. Własn. więk. ma roli or. 691, łąk i ogr. 60, past. 62, lasu 858 mr. ; wł. mn. roli or. 905, łąk i ogr. 269, past. 17, lasu 13 mr. W r. 1890 było 188 dm. , 1107 mk. w gm. , 13 dm. , 82 mk. na obsz. dwor. 2009 gr. kat. , 58 rz. kat. , 22 izr. ; 2012 Rus. , 77. Par. rz. kat. w Buczaczu, gr. kat. w miejscu, dek. buczacki. We wsi jest cerkiew, szkoła 1klas. i kasa poż. gm. z kapit. 2536 złr. Niegdyś istniał w Ż. klasztor bazylianów, w lesie, śród skał nad Strypą, między Ż. a Buczaczem, założony w połowie XVI w. , może i wcześniej. Między r. 1606 a 1607 wyposażyli klasztor żyznomierski Stefan Potocki i żona jego Mogilanka. W r. 1724 przyłączono go do klasztoru buczackiego. Odtąd począł upadać, z budowy tej pozostały zaledwie ślady Słowo, Lwów, 1865, Nr. 71. Żyznów 1. fol. , pow. sandomierski, gm. Górki, par. Olbierzowice, odl. od Sandomierza 22 w. , ma 1 dm. , 33 mk. , 320 mr. W 1827 r. 1 dm. , 4 mk. 2. Z. , pow. zamojski, gm. Suchowola, par. Krasnybród. Żyznów z Podlesiem i Zagórzem, wś, w pow. rzeszowskim, nad Stobnicą, dopł. Wisłoka z pr. brzegu, ma położenie górskie i lesiste. Przez obszar wsi, po prawym brzegu rzeki idzie gościniec ze Strzyżowa, 8 klm. na płd. wsch. do Domaradza. Tutaj uchodzi do Stobnicy z praw. Żyzie Żyznów Żyznomierz Żyznikowce Żyźnieńska Buda Żyzne Żyznaki Żyzie Żyżemy Żyżany Żyżma Żyżała Żyżca Żyżec Żyżemki brzegu pot. Bonarówka. Obie wólki leżą. w stro nie północnej. Par. rz. kat. w Lutczy. Wieś wraz obszarem tabularnym Straszewskich ma 172 dm. i 1071 mk. 506 meź. , 565 kob. 1041 rz. kat. i 30 izr. Obszar tabularny ma 369 mr. roli, 30 mr. łąk, 8 mr. ogr. , 29 mr. past. , 461 mr. lasu i 2 mr. 128 sąż. kw. parcel budowla nych, ogółem 903 mr. ; pos. mn. 882 mr. roli, 129 mr. łąk i ogr. , 151 mr. past. i 158 mr. la su. W r. 1536 Paw. , Małop. , 515 dzielono wś tę na Ź. Wyższy superior i Ź. Niższy rior. wś tenuty urodzonej Fidelisy Schoffnarowskiej, ma 24 kmieci płacących czynszu 13 grzyw. 12 gr. , karczmę płacąca 3 grzyw. i dającą, pół ka mienia łoju i od wszystkich 29 korcy owsa, ku ry, jaja itd. , 2 zagrody, młyn niewiele przyno szący, 14 pustych ról. Dwór, folwark, łąki i lasy dostateczne. Oceniono wieś na 500 grzyw. Ż. Niższy, wieś dziedziczna urodz. Strzeżowskich, tenuty Stan. Damaraczskiego. Ma 41 kmieci płacących czynszu ze swych ról 14 grzyw. 20 gr. , 54 kor. owsa, kury, jaja itd. Ciż kmiecie płacą zamiast pańszczyzny, kur i jaj po 20 groszy. Są prócz tego puste role. Sołtys ma folwark o dwóch łanach, karczmę płacącą 2 grzyw. , młyn, sadzawkę itd. Wieś oszacowana na 800 grzyw. Obie wsi należały do parafii w Lutczy. W 1581 r. , 256 zaliczono Ż. Dolny Bączalskich do par. w Kołaczycach; miał 24 kmieci, 12 łanów, 3 zagr. , 8 kom. z by dłem, 3 kom. bez bydła, 2 rzem. i łan sołtysi. Ż. Górny par. w Lutczy należał do Seweryna Bonara i miał 18 kmieci, 6 łan. , 6 zagr. , 7 kom. z bydłem, 1 rzem. Na obszarze tabularnym znajdują się 4 karczmy, młyn, tartak, cegielnia i dwa folwarki. Ż. graniczy na wsch. z Lutczą, na płd. z Bonarówką, na płn. z Godową. Na zach. ma las godowski z górą Godowską 485 mt. . Mac. Żyznówka, wólka i fol. do Trzciany, w pow. bocheńskim, leży na lewym brzegu Stradomki, na zach. od Trzciany a na płd. od Libichowy; graniczy na płd. ze Zbydniowem a na zach. z Ubrzeżem, Boczowem i fol. Podjasieniem. Za Długosza L. B. , I, 126 była Ź. własnością prepozytury w Trzcianie i miała 5 łan. km. i zagrodę. Obszaru dworskiego nie było. W r. 1490 Paw. , Małop. , 449 nie wymieniono tej osady w spisie poradlnego, natomiast w r. 1581, 54 Ż. jest zapisana, jako mająca 3 łany km. Żyznowo, wś, pow. ostrołęcki, gm. Troszyn, par. Kleczkowo, mieszka tu drobna szlachta. W r. 1827 było 10 dm. , 58 mk. W r. 1578 jest 7 łan. szlach. w jednej własności Paw. , Maz. , 370. Żyżała, rzka, w gub. smoleńskiej, lewy dopływ rz. Ugry. Żyżany, wś nad potok. Dums, pow. trocki, w 2 okr, pol, o 55 w. od Trok, 20 dm. , 241 mk. katol. Żyżawa, grzbiet lesisty, odnoga grzbietu zw. Popcowe, w pow. doliniańskim, na granicy płd. zach. Taniawy. Z pod grzbietu wypływa pot. Żyżawa, płynący ku północy. Żyżawa, potok, wypływa z grzbietu t. n. , z pod góry Popcowe 746 mt. z lesistych ob szarów. Zrazu płynie ciasną doliną, ubiegłszy klm. dostaje się w obszerniejszą dolinę, płynie pomiędzy grzbietami Roztoczki a Seredny, przez Cisów, Taniawę, las Żyżawę, w Niniowie Górnym rozdziela się na dwa ramiona. Ramię wschodnie płynie na Niniów Dolny, za chodnie na Łukawicę Wyżną. W Łukawicy Niżniej zlewają się w jedno koryto i płyną po ró wninie podmokłej, łąkowej, na Stanków i Bratkowce, gdzie do Stryja uchodzą. Dno doliny u stóp grzbietu Żyżawy wznies. do 417 mt. , w Taniawie 367 mt. , Łukawicy Wyżniej pod kościołem 342 mi. , w Łukawicy Niżniej pod kościołem 331 mt. , w Stankowie 315 mt. , w Bratkowcach 309 mt. , przy ujściu 304 mt. Z praw. brzegu płynie do Ż. Żyżawka, długa do 41 2 Karta wojs. , 9, XXIX, 9, XXX. St. M. Żyżawka, ob. Żyżawa. Żyżca al. Żyżma, w Hydrografii W. Pola mylnie Zizda, rzka, w pow. toropeckim gub. pskowskiej, prawy dopływ Dźwiny. Wypływa z jez. Żekto, oddzielonego wązkim niecała 1 w. przesmykiem od wielkiego jez. Żyżec, płynie w kierunku płd. wsch. śród błot i łąk, na przestrzeni około 20 w. , i ma ujście pod wsią Uście Ustje, w pobliżu ujścia rz. Toropy. Od lew. brzegu przybiera Luticę, Leszugę i Horstowkę. Żyżec al. Żesco, Zyżma, w Hydrografii W. Pola mylnie Zizda, jezioro, w pow. toropieckim gub. pskowskiej, na płd. zach. od Toropca i na płn. zach. od jez. Dwinie Dźwinie, zajmuje 1 24 mil al. 60 w. kw. Długie i szerokie do 11 w. Za pośrednictwem rz. t. n. spływa do Dźwiny. Obfituje w ryby. Brzegi ma błotniste. Żyżemki, dwór, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. Pogiry, o 34 w. od Wiłkomierza, własność Żabów, 60 dzies. 24 lasu, 1 nieuż. . Żyżemy, ob. Żyżmy. Żyżgulanka, rzeczka, w pow. Słonimskim, w parafii Kossów, dopływ Busiaczki czy Hrywdy. Żyźlanka, ob. Żeżlanka. Żyżma 1. jezioro, w pow. trockim. 2. Z. , rzeczka, w pow. szawelskim, lewy dopływ Żyżgulanka Żyznówka Żyźlanka Żyżawa Żyżawka Żyznowo Żyznówka Żyżma Żyżmorka Żyżmory Żyżma Wenty. Przybiera od pr. brzegu Raudę i Okmianę, od lewego zaś Szwendrę. 3. Ż. , rzka, w gub. wileńskiej, prawy dopływ Gawii. Bierze początek w pow. wileńskim w pobliżu mstka Soleczniki, następnie, płynąc w kierunku płd. wsch. , stanowi granicę pow. oszmiańskiego z pow. wileńskim i lidzkim. Długa do 60 w. , szeroka około 5 saż. , głęboka do 1 saż. ; dno ma piaszczyste, brzegi płaskie, miejscami błotniste. Na wiosnę od mstka Woronowa i wsi Hermaniszki odbywa się na Ż. spław drzewa, zbijanego w niewielkie tratwy. Przybiera strugę Jakuńkę. Żyżma 1 wś włośc. nad rz. t. n. , pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. i dobra skarbowe Lida, okr. wiejski Kniażykowce, 6 dusz rewiz. Dawniej własność Paców. 2. Ż. , wś włośc. nad rz. t. n. , pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Żyrmuny, okr, wiejski Apolin, o 21 w. od Lidy ku Lipniszkom, 8 dm. w 1865 r. 1 dusz rewiz. , cerkiew prawosł. , karczma. Par. prawosł. , dekanatu błagoczynia lidzkiego, 1477 wiernych. 3. Ż. , dwie wsi i dwa fol. nad rz. t. n. , pow. lidzki, w 1 okr. pol. , gm. Żyrmuny o 12 i 15 w. , okr. wiejski Horodenka. Wsi miały 4 i 2 dusze rewiz. ; folw. należały do Kandybów i Sulikowskich. 4. Ż. , cztery folw. nad rz. Żyżmą, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. Siedliszcze, o 63, 64 i 66 w. od Oszmiany, mają 32 mk. katol. ; należały do Tukałłów, Mickiewiczów, Hryniewiczów i Sulikowskich. 5. Ż. , wś włośc. nad bezim. strugą, pow. oszmiański, w 3 okr. pol. , gm. , okr. wiejski i dobra skarbowe Dziewieniszki o 11 2 w. , o 37 w. od Oszmiany, 15 dm. , 180 mk. katol. w 1865 r. 81 dusz rewiz. . Żyżma, ob. Żyżca i Żyżec. Żyźmora al. Żyżmorka, rzeczka, w pow. trockim, lewy dopływ Wilii, uchodzi między Sukrą a Gamondą. O 4 w. od ujścia leży mstko Poporcie. Żyżmorka, rzeczka, ob. Żyżmora. Żyżmorka, osada, pow. trocki, w 2 okr. pol. , o 55 w. od Trok, 1 dm. , 3 mk. katol. Żyżmory, mstko i dobra nad rz. Strawą i przy dawnym trakcie wileńskokowieńskim, pow. trocki, w 2 okr. pol, gm. i okr. wiejski Żyżmory, leży pod 54 48 płn. szer. a 42 6 wschod. dług. , odl. o 14 w. od Niemna w Rumszyszkach, 42 w. na płn. zach. od Trok, 70 w. od Wilna, 35 w. od Kowna i 7 w. od st. dr. żel. Koszedary. Obecnie mstko, nawiedzone w ostatnich czasach dwoma pożarami, zaczyna się podnosić. Posiada pod placami miejskiemi około 100 dzies. , do włościan miasteczkowych należy 420 dzies. i 507 sążni, z tego trzecia część pod łąkami, 14 dzies. pastwisk oraz 60 serwitutowych, 24 dzies. i 1300 sąż. nieużytków; lasu nie ma. Jest tu 8 dm. murow. , z tych dwa piętrowe i kryte blachą, 271 drewnianych, przeważnie pod słomą lub gątem, które formują rynek oraz ulice Kowieńską, Wileńską, Dworną, Żosielską, wszystkie brukowane, pozostałe uliczki stanowią zaułki bez bruku i nazwy. Najokazalszym gmachem w mstku był dawniej pałac z kaplicą, zbudowany przez sstę Pocieja, zburzony około r. 1841 z powodu jakoby słabych fundamentów. Okazały się one jednak tak mocne, że na nich wystawiono dwór murowany, z gruzów zaś wzniesiono gorzelnię i karczmę; tę ostatnią po ogromnym pożarze, który zniszczył osadę w d. 9 września 1895 r. , przerobiono na dom mieszkalny, w którym obecnie mieści się apteka. Według wykazów z r. 1880 było w Ż. 3500 mk. , obecnie liczba ta zmiejszyła się znacznie w skutek emigracyi włościan i żydów do Ameryki. Według wyznania jest tu 23 prawosł. , 849 katol. , 22 starow. , 1310 żydów. W mstku znajduje się kościół paraf. katol. , dwie synagogi, szkółka elementarna o jednym nauczycielu do 50 chłopców i 6 do 8 dziewcząt, lekarz wolnopraktykujący, apteka, sędzia pokoju i sędzia śledczy, zarząd włościański i mieszczański członkami tego ostatniego są przeważnie żydzi, st. pocztowa z kasą oszczędności. Przemysł i handel słabo rozwinięte, znajdują się przeważnie w ręku żydów. Duży młyn walcowy na Strawie hr. Tyszkiewicza, młynek gospodarski nad strum. Gulszy, 4 garbarnie żydowskie, 6 karczem, 2 sklepy chrześcijańskie spożywcze i 30 żydowskich. Targi we czwartki. Łaźnia z dobrą wodą. Rzemiosła licho reprezentują 3 stolarzy chrześcian i po paru murarzy, cieśli, rymarzy etc. Ze stowarzyszeń istnieje straż ogniowa. Kościół paraf. , według aktów miejscowych, fundował w r. 1512 Zygmunt Stary; z rozkazu tego monarchy wzniósł drewnianą świątynię, p. w. św. Jakuba i Zygmunta, ssta miejscowy Bohusz Bohowitynowicz, marszałek i sekretarz królewski. Tegoż roku, przywilejem datowanym w Brześciu d. 3 sierpnia, fundusze na utrzymanie księdza umiejącego po litewsku oraz na bakałarza przeznaczył. W r. 1530 Mikołaj Iwaszkowicz z żoną swą Anną zbudował w tym kościele nowy ołtarz i altaryą nadaniem z d. 29 stycznia 1531 r. uposażył. Gdy w r. 1620 świątynia zgorzała, dobra nadane przez fundatora ówczesny ssta żyżmorski Krzysztof ks. Radziwiłł, hetman w. ks. litew. , do dworu przyłączył. Wynikła z tego sprawa, którą dopiero komisya zesłana na grunt, pod przewodnictwem bisk. Abrachama Wojny, ostatecznie na korzyść kościoła rozstrzygła, a Zygmunt III w r. 1625 zatwierdził. Odzyskawszy uposażenie, pleban miejscowy ks. Marek Intok własnem staraniem wybudował nową świątynię której fundusze Jan ks. Drucki i Sokolińsk z żoną pomnożył 1651 r. Wkrótce potem podczas wojny z carem Aleksym uległa zniszczeniu nowa świątynia. Odbudowana po raz trzeci w 1672 r. i następnych, staraniem Jana Piasockiego h. Dołęga, sędziego trockiego, sekretarza J. K. Mści i ssty żyżmorskiego Żychliński, Zł. ks. , I, 128. R. 1719 Kazimierz Pociej, wojewoda witebski, fundował druga altaryę. Nareszcie tę upadającą świątynię z gruntu odbudował z drzewa ówczesny ssta żyżmorski Michał Pociej w r. 1744 z Aktów dyec. wileń. . Wzniesiona w kształcie krzyża łacińskiego, z kopuła i dwiema wieżami, dotrwała do obecnych czasów lecz w znacznie zmienionej postaci. Kopułę i wieże zniesiono przed pół wiekiem, forma zaś krzyża zatraconą została przy gruntownej odnowie świątyni w r. 1896. Gdy bowiem po włączeniu sąsiedniej parafii Strawienniki, kościół okazał się za szczupły dla 11000 ludności, staraniem miejscowego proboszcza kś. kanonika Eustachego Jeleniewskiego i jego prawie kosztem rozszerzony i podłużony został. Przybyły wtedy dwa ołtarze, przeniesione ze zniesionego kościoła w Strawiennikach. W dzwonnicy, osobno stojącej, są trzy dzwony, z których najmniejszy nosi r. 1680, największy z r. 1737, a średni bez daty. Metryki sięgają 5 czerwca 1665 r. , proboszczem ówczesnym był ks. Markiewicz. Parafia katol. , dekanatu trockiego, 11000 wiernych. Miała kaplicę w Strawiennikach, fundacyi ks. Ogińskich i Władykiszkach, fundacyi Roemerów. W skład okręgu wiejskiego wchodzi mstko Ż. , wsi Antokolce, Juchniany, Kiertowniki, Rzeczany Reczany, Strawienniki i Szyłany, w ogóle w 1865 r. 608 dusz rewiz. Gmina obejmuje 12 okręgów starostw wiejskich Żyżmory, Władykiszki, Miżany, Pokirty, Kasperzyszki, Żuchorany, Milejgany, Bejsztroki, Jodkany, Dajnówka, Straszuny i Turłowiszki, 65 miejscowości, mających 647 dm. , 5715 mk. włośc. w 1865 r. 1639 dusz rewiz. włościan uwłaszczonych i 921 b. włośc. skarbowych. Włościanie, w liczbie 2257 dusz rewiz. , uwłaszczonych na 9949 dzies. 5989 roli. Nadto w obrębie gminy znajduje się 10510 dzies. większej. posiadłości 4137 roli. O 1 4 w. od mstka znajduje się folw. t. n. , mający 19 dm. , 138 mk. 9 prawosł. , 127 katol. , 2 ewang. , gorzelnią i browar piwny. Dobra Ż. , własność hr. Tyszkiewicza, w 1850 r. należały do gminy Kronie, obejmowały mstko, 5 folw. , 9 wsi, 3 zaśc. i miały 8222 dzies. Nadto w t. r. w gm. Kronie istniały także dobra skarbowe Ż. , składające się z 2 wsi i 1 zaśc. i obejmujące 682 dzies. Obecnie do dóbr Ż. hr. Tyszkiewicza należą folw. Wandopol, Podumie, Budziszki, Gorkle, Rusany, Jodziszki, Edwardowo, Opuszata, Szukiszki i Kruszany, należały zaś dawniej Juchmany, Strawienniki, Kiertumniszki, Szyłany, Antokolce, Reczany, Miżany i Etkany. W okolicach Ż. znajdują się miejscowości ciekawe pod względem historycznym i archeologicznym. O 5 w. mstko Strawienniki, niegdyś ks. Ogińskiego, obecnie skarbowe. Ogromny pałac przekształcono na koszary, kościół rozebrano, fabrykę jedwabiu zniszczono, murowane budowle blechu i gorzelni oraz gospodarskie zabudowania i grunta dworskie dostały się starowierom por. t. , 395. Na południe, o milę od Ż. , w Bujwidańcach sypany kopiec, również jak o milę we wsiach Rakiszki i Wilkieniki ob. t. XIII, 475 wysokie górki stożkowe, służyły za strażnice pogańskiej Litwie. O 18 w. w majątku Teodorowie ob. t. XII, 295 o górze wyniosłej istnieje podanie, iż ją usypali Litwini znosząc ziemię czapkami na grobie swojego wodza; odległa o 12 w. wś Purany posiada wielką liczbę kurhanów, jak wieść niesie z czasów wojny szwedzkiej; w majątku nakoniec Pietryszki, odległem od Ż. o w. 10, znajdują często szable, dzidy, kule i t. p. Pod względem geognostycznym okolice Ż. obfitują w tuf wapienny. Zdaniem niektórych d. 2 lutego 1347 r. , nad rz. Strebe wedle pruskich źródeł, a Sterawą al. Sternawą u latopisców ruskich, zaszła pamiętna bitwa, pomiędzy wojskami litewskiemi, posiłkowanemi przez zastępy ruskie, prowadzonemi przez Olgierda, Kiejstuta i Narymunta, a krzyżakami, pod wodzą marszałka zakonu Zygfryda Dahenfelda, w. komandora Henryka Kniprode, szatnego zakonu Ludwika Wolkenberga i w. in. dygnitarzy. W bitwie tej po morderczych zapasach zwycięstwo dostało się krzyżakom, z których strony poległo z górą 4000 szeregowych i 50 rycerzy, w obronie wielkiej chorągwi zakonu, w ich liczbie komtur gdański Gerhard i wójt biskupa samladzkiego Jan Lonstein Straty Litwinów i Rusinów w poległych i potopionych w skutek załamania się lodów na Strawie podają od 14 do 18 tysięcy. Niektórzy nawet, jak Karamzin t. , str. 211, nota 340 stratę podnoszą do 40000. Z wielu niejasnych napomknień w kronikach pruskich można wnosić, że tu poległ ks. Narymunt. Było to najświetniejsze zwycięstwo, jakie zakon kiedykolwiek nad Litwą otrzymał. Obszerny lecz zbyt ubarwiony nieopartemi na źródłach szczegółami opis tej bitwy podał Narbut Dzieje Litwy, t. , 40 44. Pamiątką tego pogromu pozostały liczne mogiły na około Ż. , jak np. na gruntach wsi Terliszki, sąsiadującej prawie z mkiem, i o 4 w. od niego odległych Balcerzyszkach, po lewym brzegu rz. Strawy. Pierwszą atoli pewną wzmiankę o Ź. , jako własności królewskiej, spotykamy pod koniec XV w. , gdy Aleksander Jagiellończyk zabezpieczył na nich posag małżonki swej Heleny, poślubionej w 1495 r. Do końca jej życia w Wilnie 1513 r. za Żyżmory rządzał Ż. najprzód Fedko Januszkiewicz 1495 l499 a potem Iwan Sapieha 1500 1507. Około tego czasu powróciły znów do rozporządzenia królewskiego, skoro starosta żyżmorski Bohusz Bohowitynowicz z rozkazu Zygmunta I buduje tu kościół. Gdy w r. 1534 bojar kn. Semen Fedorowicz Bielski, w obawie przed Telepniewem, umknął do Litwy, tam w sierpniu przysiągł królowi na poddaństwo i otrzymał na uposażenie Ż. , Stokliszki i Kormiałów. Nie długo jednak bawił na Litwie, pod pozorem bowiem pielgrzymki do ziemi św. wyjechał do hana krymskiego, a dobra jego powróciły do skarbu. Miasto, będące naówczas główną osadą starostwa, obdarzone podobno za wpływem Heleny wanówny, jeszcze w r. 1501, prawem magdebur. , leżąc przy ożywionym trakcie handlowym miedzy Wilnem a Kownem, musiało wkrótce znacznie sic zaludnić. Na bogatem starostwie żyżmorskiem oraz Kownie i wielu innych poblizkich osadach zabezpieczył Zygmunt August w r. 1549 oprawę królowej Barbary Baliński, Pisma, 315. Najście wojsk cara Aleksego Michajłowicza 1654 r. na Litwę zniszczyło mstko, przy ozem spłonął kościół parafialny. Według inwentarza z r. 1780 miasto posiadało około 100 włók ziemi z lasami, łąkami i pastwiskami, oraz odległy o 3 w. młyn na strumieniu Garkle, do Strawy wpadającym. Powinności mieszkańców stanowiły następujące czynsze po 5 złp. i 10 gr. z placu rynkowego i po 2 złp. i 20 gr. z placu ulicznego od żydów, po 16 gr. z placu od chrześcian, po 15 gr. z placu pustego i morga łąki i po 10 złp. z włóki ziemi ornej. Opłaty te wnoszone pierwotnie do skarbu starosty, gdy starostwo żyżmorskie na mocy konstytucyi sejmowej z r. 1768 przeszło na własność Pociejów, wpływały do ich prywatnej szkatuły. Dopiero ustawodawstwo sejmu wielkiego 1788 92 zniosło ostatecznie te ciężary, ogłaszając Ż. miastem wolnem J. K. Mści. Wsi wchodzące niegdyś w skład starostwa, od Pociejów, przeszły do ks. Józefa Poniatowskiego, w r. zaś 1791 wydzierżawione Wawrzeckiemu, a w r. 1801 sprzedane Wojciechowi Pusłowskiemu. Stanisław August aktem z d. 14 lutego 1792 r. potwierdził wszystkie przywileje poprzedników swoich, nadał miastu herb z wizerunkiem św. Stanisława biskupa, z napisem w otoku Wolne miasto J. K. Mści i Rzeczypospolitej Żyżmory rysunek współczesnej pieczęci miejskiej podał Baliński w Staroż. Polsce, t. III, str. 349. Z istniejącego naówczas ratusza dziś śladów nie pozostało. Tutaj odbywały się sejmiki powiatu starodubskiego i sądy ziemskie, które jeszcze w r. 1795 aktykowały dokumenta, czego ślad dochował się dotąd w akcie wydanym przez sstę rohaczewskiego i żyżmorskiego Michała Pocieja Johannowi Litke z d. 27 czerwca Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 168 1786 r. na plac przy zbiegu ulic Dwornej i Kamieńskiej posiadany. Ukaz z r. 1795 o pierwszym popisie ludności ścieśnił swobodę mieszczan; monopol wódczany, oddany w ręce żydów, również przyczynił się do zubożenia mka. W r. 1806 Pusłowski nabył w mieście plac pod nazwą Kiełczewszczyzna i 3 włóki ziemi miejskiej od Aleksandra Pocieja, oboźnego, od tego zaś w r. 1841 Benedykt hr. Tyszkiewicz, w którego posiadaniu dotąd zostaje. W r. 1812 Napoleon dążąc na wielką wyprawę pod Moskwę odpoczywał na cmentarzu przykościelnym. W miesiącu listopadzie t. r. , podczas odwrotu armii francuskiej, stoczoną była bitwa pod Ż. nad Strawa. Płatow, okrążywszy Wilno od strony rz. Mereczanki, miał zamiar przeciąć drogę ustępujacej w nieładzie wielkiej armii z Wilna do Kowna, tymczasem za lewym brzegem Strawy zebrana była piechota, po większej części wojsk niemieckich, która w dniu drugim po wyjściu Francuzów z Wilna, wstrzymała Płatowa, do czasu aż armia przeprawiła się przez Strawę. Bitwa była przeciągłą, bez wielkiej jednak straty z obu stron. Dotąd wśród mieszkańców przechowuje się podanie, iż uciekający Francuzi rozsypywali po rynku złoto, aby nie dostało się w ręce nieprzyjaciół. Żyżmorskie starostwo położone w wdztwie i powiecie trockim, według aktów podskarbińskich z r. 1569 stanowiło uposażenie stołu królewskiego, pierwotnie zarządzane, wreszcie oddane w zupełne posiadanie starostów. Lustracya z r. 1766 prócz mka Ż, podaje jako należące do starostwa wsi Ejtykany i Rejzany. Posiadał je Leonard Pociej, obożny w. ks. lit. , opłacając zeń kwarty złp. 1436 gr. 8, a hyberny złp. 966. Na prośbę tegoż starosty stany Rplitej na sejmie z r. 1768 pozwoliły mu zamienić dobra jego dziedziczne w wdztwie połockiem, zw. Porzecze, na to starostwo, i komisyę z 8 urzędników do tej zamiany sejm wyznaczył. leg. , VII, 859. Odtąd starostwo żyżmorskie stało się własnością prywatną Pociejów. Jako najdawniejszych sstów żyżmorskich podają metryki litewskie oprócz wymienionych powyżej Fedka Januszkiewicza i Iwami Sapiehy Bohusza Bohowitynowicza 1508 1509, Kopota Wasilewicza 1510 1512, Jana Hlebowicza ustąpił 1519, Jana Zawiszyca 1519 1524, Pawła Naruszewicza od 1524, kn. Semena Bielskiego 1534 8. Augustyna Fursowicza 1546 1550, Stanisława Komorowskiego 1550 3 i ks. Krzysztofa Radziwiłła 1576 9. M. R. Witan. Żyżmoryszki, zaśc. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 32 w. od Poniewieża. Żyżmy 1. wś i folw. , pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 54 i 55 w. od Poniewieża. 2. Ż. , 59 Żyżmoryszki Żyżmy Żyżmoryszki Żyżyn okolica, pow. wiłkomierski, w 1 okr. pol. , gm. i par. Pogiry, o 36 w. od Wiłkomierza. Baniewiczowie mają w 3 częściach 218 dzies. 94 lasu, 28 nieuż. , Iłgowscy 32 dzies. 71 2 nieuż. , Rajuńcowie 14 dzies. 1 lasu, Chochłowscy 38 dzies. 12 lasu, 11 1 2 nieuż. , Szylingowie w Ż. , Powilańcach i Zapranach 561 dzies. 159 lasu. 57 nieuż. . Około 1788 r. mieli tu części Antoni Sawicki, Karol Jodkowski, Hoppen, horod. upicki, Piotr Waszkiewicz, Józef Klimontowicz, Michał Rodziewicz, Jozef Chochłowski, Franciszek Żongołowicz, Paweł Pietkiewicz, Marcin Ordyniec, rotm. wiłkom. W XVII w. Ż. należały do Białłozorów. 3. Ż. al. Żyżemy, folw. , pow. wiłkomierski, w 1 okr, pol. , gm. i par, Pogiry, własność Gorczakowych, 160 dzies. 27 lasu, 1 2 nieu. Żyżniewo 1. wś nad rzką Siernistą, pow. wilejski, w 2 akr. pol. , gm. Dołhinów o 3 w. , okr. wiejski i dobra, Kamieńskich, Karolin, o 53 w. od Wilejki, przy b. dr. poczt. borysowskiej, 9 dm. , 102 mk. w 1865 r. 51 dusz rewiz. ; ka plica prawosł. drewniana, młyn wodny. 2. Ż. , wś włośc. , tamże, okr. wiejski i dobra skarbowe Żyżniewo, 22 dusz rewiz. W skład okr. wiej skiego wchodzą wsi Ż. i Plebańce i Juryzdyka Dołhinowska, w ogóle w 1865 r. 48 dusz rewiz. b. włośc. skarbowych. J. Krz. Żyżniewszczyzna, pow. miński, ob. Zalewszczyzna. Zyżnówka, fol. szl. nad jez. Bliżunie, pow. wileński, w 3 okr. pol. , o 66 w. od Wilna, 2 dm. 16 mk. katol. Żyżo potok, ob. Zyzoga. Żyżyn, ob. Żyrzyn. Redakcyi Pierwszą myśl wydania ukończonego obecnie dzieła, powziął wychowaniec b. Szkoły Głównej Filip Sulimierski, który nabywszy Wędrowca, tygodnik poświęcony podróżom i geografii, ogłosił w nim na początku r. 1878 o zamiarze opracowania treściwego Słownika geograficznostatystycz nego. Otrzymując z różnych stron kraju wyrazy uznania i zachęty, skłonił się do rozszerzenia ram pierwotnego planu, i wydania w formie słownikowej o ile można wyczerpującego opisu geograficzno statystycznego, z dołączeniem historyi każdej miejscowości. Zamiast zamierzonych dwu tomów, projektował wydanie pięciotomowego dzieła, lecz nie mając ani potrzebnych na to funduszów ani też odpowiednich materyałów, ogłosił odezwę, wzywającą ludzi dobrej woli do pospieszenia z pomocą materyalną i współudziałem w pracy. Odezwa odniosła skutek. Zamożny ziemianin Władysław Walewski, właściciel dóbr Miłonice w Kutnowskiem, oświadczył gotowość dostarczenia materyalnej pomocy wydawnictwu, a setki listów z różnych stron obiecywały współpracownictwo, przez dostarczanie bądź opisów, bądź surowych materyałów, które wkrótce zaczęto nadsyłać redakcyi Wędrowca. lista takich bezinteresownych współpracowników, ogłoszona przy Odezwie redakcyi Słownika z dnia 1 marca 1879 r. , obejmuje około 130 nazwisk. Na odezwie tej podpisali się jako współredaktorzy obok Filipa Sulimierskiego, głównego kierownika, Władysław Walewski i Bronisław Chlebowski, kto pośrednicząc w zawiązaniu stosunku między Sulimierskim a Walewskim, pozostał następnie w charakterze współredaktora, zajmującego się głównie obszarem Królestwa polskiego, podczas gdy inne części i kierownictwo całości objął Filip Sulimierski. Wspomniana odezwa ustaliła wreszcie zmieniany nieraz tytuł, pod jakim wydawnictwo to będzie się ukazywać w zeszytach miesięcznych od 1 stycznia r. 1880. Krępującym a trudnym do uniknięcia warunkiem było zobowiązanie się do wydawania w miesięcznych terminach zeszytów Słownika, przez co prenumeratorzy zyskiwali gwarancyą otrzymania w określonym czasie całości dzieła. Peryodyczność taka, przy alfabetycznym porządku, nie szkodziłaby wartości i dokładności dzieła, gdyby w chwili rozpoczęcia wydawnictwa istniał już rękopis ukończony przynajmniej dla kilku liter początkowych. Tymczasem praca przygotowawcza zaczęła się zaledwie na rok przed ogłoszeniem pierwszego zeszytu. Mimo całej energii i zabiegliwości głównego redaktora, mimo życzliwego poparcia jego pracy przez publiczność nadsyłającą książki, mapy, notatki, opisy itp. , pokazał się w ostatniej chwili brak danych, nazwisk miejscowości nawet, dla wielu części objętego obszaru, a przytem brak współpracowników uzdolnionych do umiejętnego wyzyskania i opracowania zgromadzonego materyału. Sam zresztą materyał dotąd nagromadzony przedstawiał się bardzo ubogo Badanie kraju pod względem fizycznem zaledwie się zaczynało i to na małych tylko cząstkach całego obszaru, pod pewnym, specyalnym bardzo względem rozmieszczenie pewnych grup roślinnych, zwierzęcych, występowanie pewnych warstw w budowie powierzchni, poszukiwania paleontologiczne, archeologiczne, antropologiczne. Poszukiwania te, których rezultaty pomieszczają zbiorowe wydawnictwa, jak Roczniki komisyi fizyograficznej, Zbiór wiadomości do Antropologii krajowej, Pamiętnik fizyograficzny, Wisła, dostarczają przeważnie surowego materyału, oczekującego na obrobienie i zużytkowanie dla celów krajoznawczych. Zarówno geologia jak hydrografia, klimatologia, etnografia i archeologia, wreszcie statystyka polska, przedstawiają w stosunku do całości zadania tylko cząstkowe, różnej wartości opracowania. Brak środków materyalnych, instytucyi mogących pokierować takiemi pracami, utrudnia, lub u niemożliwia często, usiłowania nielicznych jednostek pragnących oddać się studyom na tem polu. Najłatwiejsze stosunkowo z zadań krajoznawczych, opisy statystycznohi storyczne miejscowości ważniejszych, czy pewnych jednostek administracyjnych gmin, powiatów, rzadko bywają podejmowane, z powodu słabości życia umysłowego na prowincyi i trudności jakie spotyka się przy zbieraniu danych ze strony osób czy instytucyi, niechętnych takim zabiegom lub obojętnych. W ostatnich czasach dopiero obudził się żywszy ruch w tem kierunku na obszarze Galicyi wschodniej. Przeważna część prac dokonanych u nas na polu krajoznawstwa przypada na ostatnie dwudziestolecie. Wydawnictwa Akademii umiejętności zaczęły się ukazywać nieco wcześniej, ale Pamiętnik fizyograficzny i, , Wisła, tudzież tak cenne dla geografii historycznej dzieło Polska XVII w. , wchodzące w skład Źródeł dziejowych, i dotąd niestety nieukończone, ukazywały się w ciągu wydawania Słownika geograficznego, ztąd tylko częściowo mogły być zużytkowane. Obok braku specyalnych monografii, na których by się mogło oprzeć wydawnictwo mające stanowić rodzaj encyklopedyi krajoznawczej, trzeba było walczyć ciągle z brakiem uzdolnionych do takiego zadania pracowników. Redaktor Słownika Sulimierski kończył wydział fizycznomatematyczny Szkoły Głównej, która nie posiadała katedry geografii. Wprawdzie wydawał on i redagował Wędrowca, lecz specyalnym studyom geograficznym nigdy się nie oddawał. Był to przedewszystkiem inicyator, pełen zapału dla działalności społecznej, zdolny publicysta, który chcąc obudzić w społeczeństwie zainteresowanie się własnym krajem, powziął śmiałą myśl powołania do pracy na polu krajoznawczem, obok specyalistów, tych było wtedy tak mało, legion ochotników, mających zapałem dla sprawy i miłością dla najbliższych im miejsc i zabytków zastąpić brak naukowego przygotowania. Zamiar ten chwilowo uwieńczony został świetnem powodzeniem. W odpowiedzi na swą odezwę otrzymał Sulimierski mnóstwo listów obiecujących współudział w pracy. Chcąc spiesznem wypuszczeniem w świat początkowych zeszytów podtrzymać to zainteresowanie się i w nim znaleść podporę dla wydawnictwa, śmiały redaktor Wędrowca, nie czekając na skompletowanie kadrów swego ochotniczego hufca, ni też na zebranie pełniejszego zasobu materyałów pomocniczych, rozpoczął z początkiem r. 1880 wydawać Słownik, ogłaszając co miesiąc, z przykładną punktualnością, zeszyt pięcioarkuszowy. Przeszło 2000 prenumeratorów po parło śmiałą inicyatywę. Nadzieja jednak na współudział licznych pracowników zawiodła. Znaczna część obiecujących swą pomoc poprzestała na przesłaniu drobnych notatek tyczących się jednej jakiej, często małoznaczącej miejscowości. Znalezienie współpracowników, którzyby podjęli się stałego dostarczania opisów miejscowości z pewnego obszaru, przedstawiało wielkie trudności. Skutkiem tego tak rozległe terytorya, jak obecne gubernie grodzieńska, kowieńska, wołyńska, witebską, mohylewska, nie mogły być, do połowy niemal Słownika, traktowane z równą dokładnością i zupełnością co inne części. Szląsk i Prusy wschodnie nie znalazły także stałych przedstawicieli w gronie współpracowników. Brak, nietylko opisów i danych, ale spisów wsi i osad, z wymienionych wyżej obszarów zmuszał do ograniczenia się na samych miastach i wsiach kościelnych. Przytem pierwotny plan zamknięcia całości dzieła w 5 tomach zniewalał redakcyę do opuszczania wielu drobniejszych osad i zamykania historyi miast w szczupłych ramach. Tymczasem doświadczenie przekonało, że po większej części współpracownicy mogli jedynie, prócz nie zawsze pewnych danych statystycznych i skąpych szczegółów topograficznych, dostarczać wyłącznie faktów tyczących się historyi danej miejscowości. Niektórzy, jak Edward Kulikowski, kś. Fankidejski, przesyłali obszerne bardzo, źródłowe opracowania, dla których trzeba było poświęcić zasadę równomierności, pożądanej w takich jak Słownik wydawnictwach. Rozmaitość podziałów administracyjnych, różnice w stopniu kultury i metodach statystyki urzędowej, spotykane na obszarze objętym w Słowniku, uniemożliwiały też jednostajność w układzie opisów i korzystanie z danych napotykanych na mapach i w wydawnictwach urzędowych. Różnice również w uzdolnieniu, przygotowaniu i warunkach pracy u licznego grona ochotników, którzy pospieszyli ze współudziałem, nie pozwalały stawiać jednakowych wymagań dla wszystkich. Konieczność terminowego dostarczania prac utrudniała gruntowne przygotowawcze poszukiwania a z drugiej strony konieczność regularnego wydawania zeszytów nie pozwalała redakcyi czekać na spóźnione opracowania i zniewalała do zastępowania brakujących krótszemi, mniej dokładnemi. Rosnące mimo to rozmiary dzieła oddalały coraz więcej termin ukończenia, budząc w prenumera Tom I i II mieszczą w sobie siedm liter alfabetu do H, podczas gdy w następnych niekiedy jedna litera jak np. K, P, S, W zajmuje od jednego do dwu tomów zniecierpliwienie i zniechęcenie, wyrażające się w stopniowem zmiejszaniu się ich cyfry, z 2000 przy tomie I, do 500 przy ostatnim. W chwili rozpoczęcia druku tomu, , Słownika litera M, na początku r. 1885 umiera inicyator i kierownik wydawnictwa Filip Sulimierski. Nadmiar prac i obowiązków, jakie z nieoględnym zapałem wziął na swe barki, wyczerpał zasób sił młodego organizmu i sprowadził nagły, przedwczesny zgon. Obowiązki redaktorskie objął wtedy Bronisław Chlebowski, zaprosiwszy do współudziału Józefa Krzywickiego, wychowańca b. Szkoły Głównej. Nowa redakcya starała się, przy zachowaniu rozszerzonej już od tomu III skali opracowań, dążyć do stopniowego uzupełniania dotychczasowych luk, tak pod względem współmierności w traktowaniu różnych części obszaru jak i możliwej jedności w sposobie opracowywania i korzystania ze źródeł. Zachowując w dalszym ciągu zasadę regularnego wydawania zeszytów, w odstępach miesięcznych, musiała redakcya niekiedy poświęcać, w większych opracowaniach zwłaszcza, wymagania ścisłości i zupełności, do których dla braku czasu nie zawsze mogli się stosować zarówno stali współpracownicy jak i zapraszani dla ważniejszych artykułów, specyaliści w danym zakresie, Wobec nielicznego grona ludzi poświęcających się geografii fizycznej czy historycznej, niezmiernie trudno było wynaleźć pracowników mogących i chcących podjąć się trudniejszych zadań z zakresu krajoznawstwa, ztąd też pochodzi tak nierówna wartość naukowa i różnorodność układu i metody w opracowaniach obejmujących większe obszary historyczne czy administracyjne, w historyach większych miast, opisach znaczniejszych rzek, grup górskich. W kwietniu r. 1890 umiera zacny wydawca Słownika Władysław Walewski, nie doczekawszy się końca dzieła, którego nakład przekazał testamentem na własność Kasie pomocy naukowej imienia Mianowskiego. Choć instytucya ta, z powodu procesu między sukcesorami Walewskiego, dotąd nie mogła objąć w posiadanie Słownika, wspierała jednak, od tomu XI, to wydawnictwo stałym znacznym zasiłkiem, który umożliwił ukończenie dzieła, Z licznego grona pracowników, którzy bądź sami pośpieszyli ofiarować swą pomoc, , Słownikowi bądź też zaproszeni zostali przez redakcyą tylko siedmiu wytrwało aż do końca dzieła Dziedzicki Ludwik, Jelski Aleksander, Maciszewski M. , Maryański E. , kś. Ostaszewski, Palmirski Al. i Rulikowski Edward. Przez dłuższy czas stale pracowali dla, , Słownika; Bliziński Józef C Edmund Chorąży Jan kś. Fankidejski kś. Frydrychowicz Gustawicz Bronisław Heck Waleryan Majerski Stanisław Manteuffel Gustaw Napieralski Adam Oczykowski R. Przegaliński Robert Sembrzycki Jan Studniarski Maks. Wilanowski Michał Żukowski Tytus. Zmarli w ciągu wydawnictwa współpracownicy Banzemer Jan Bliziński Józef C Fankidejski kś. z Pelplina Gapiński kś. z Nawry Kosmowski Adam z Wilna Kraszewski Kajetan Kurtzman z pod Rawicza Łopaciński Adam Rzążewski Adam Sopoćko Tytus Studniarski Maksymilian Tyszyński Aleksander. W uzupełnieniu powyższych spisów tudzież. pomieszczonej przy końcu tomu listy współpracowników i osób, które przyobiecały swój współudział lub dopomagały przez nadesłanie materyałów, podajemy tu nazwiska współpracowników, którzy użyczali swej pomocy przy wydaniu następnych tomów lub zostali pominięci w pierwszym spisie Bryndza Ludwik z Woroblina Chmurzyński z Radomska Chmara Adam z gub. mińskiej Czołowski Aleksander ze Lwowa Dobrzańska Emilia z Piotrkowa Eliasz Radzikowski Federowicz Władysław z Okna Gerlach Karol Gerson Wojciech Haller C. Hofman Karol z Suwałk Kamiński Bolesław z Wołynia Korotyński Władysław Król Kazimierz Kuczyński Józef Kurtzman z pod Rawicza Kuściński Michał z gub. witeb. Leppert Wojciech Łabuński Józef Łazowski Józef z Sawina Maliszewski Edward Marassé M. z Krosna Miączyński Tadeusz z Wielgiego Mroczkowski Ildefons z Wyszek Nałkowska Anna Ostrołęcki z Lubartowa Ostrowski Juliusz Plebański Kazimierz z Izdebna Przedrzymirski Klemens z Wołynia Rehman Antoni ze Lwowa Romer Eugeniusz ze Lwowa Rychlik Ignacy z Jarosławia Skrzyński Stanisław Slaski Edward z Janowa lubel. Sylwestrowicz Dowojna z Łapkaś Szpilewski Gustaw z Białegostoku Uściński E. z Maryampola Wiśniewski Władysław z Krakowa Wejssenhof Józef Wojciechowski Konstanty. Ogółem w pracy nad Słownikiem brało udział przeszło 150 osób. Nadmienić tu należy, że śród stałych współpracowników kilku udzielało swej pomocy bezinteresownie, za co im się należy gorąca podzięka. Inni poprzestawali na skromnem bardzo wynagrodzeniu. Z pomiędzy przygodnych pracowników większość również nie żądała za swą pomoc honoraryów. Tym sposobem w ogólnej sumie kosztów wydawnictwa, wynoszącej do 110000 rubli, wydatki redakcyjne stanowią około 30 zaledwie. Objętością swą czternaście tomów Słownika dorównywają, bez mała, dwudziestu ośmiu tomom wielkiej Encyklopedyi Orgelbranda, stanowiącej dotąd największe rozmiarami wydawnictwo polskie. Dzięki życzliwemu poparciu przez prasę Słownik, mimo rozmiarów swych i połączonych z niemi kosztów nabycia, rozchodził się dość pomyślnie, tak że niedobór wydawnictwa uzupełniony przez ś. p. Walewskiego w dwóch trzecich i kasę Mianowskiego w jednej trzeciej wyniósł tylko 21000 rubli, które rozprzedaż kompletów dzieła pokryje zapewne. Ażeby uzupełnić braki i sprostować błędy nieuchronne w dziele takich rozmiarów i wydawanem w tak trudnych warunkach, redakcya zamierza przygotować suplement, do którego posiada już pewną część materyału i opracowań. Mamy nadzieję, iż zarówno stali dotychczasowi współpracownicy jak koła ludzi interesujących się naszem wydawnictwem udzielą nam swej pomocy, bądź przez wskazywanie braków i błędów wymagających sprostowania, bądź przez nadsyłanie opracowań uzupełniających opuszczenia, dość liczne w początkowych tomach Słownika. Druk suplementu pragnęlibyśmy rozpocząć w ciągu roku przyszłego. Warszawa, w czerwcu r. 1897. Żyżniewszczyzna Żyżniewo Żyżniewo