W r. 1580 ma tu Andrzej Zbiszewski 2 półłan. os. i 4 zagr. W r. 1793 z rąk kapituły pozn. przeszła wieś na królewszczyznę. W. Ł. Żółkiew, wś i fol. nad rzką Żółkiewką, pow. krasnostawski, gm. i par. Żółkiewka. Leży śród płaskowzgórza lubelskiego, sięgającego w okolicy do 840 st. npm. , na zach. od osady Żółkiewka około 10 w. na płd. od Sobieskiej Woli a 24 w. od Krasnegostawu, posiada szkołę początkową, 11 dm. , 94 mk. W r. 1827 było 19 dm. , 124 mk. Jestto starodawne gniazdo rodu Żółkiewskich, podobno przybyłych tu z Mazowsza. Na obszarze Ż. założyli oni r. 1592 miasteczko nazwane Żółkiewka. Jeden z nich Stanisław, później wojewoda bełzki, zakupił znaczne dobra w ziemi lwowskiej i tam na obszarze wsi Winnik syn wojewody, także Stanisław, głośny hetman, założył przy końcu. miasto i zamek warowny, który nazwał Żółkiew. Żółkiew, miasto powiatowe w Galicyi, pod 50 4 płn. szer. a 41 36 wsch. dług. od, 28 klm. na płn. płn. zach. od Lwowa. Na wsch. i płd. wsch. leży Soposzyn, na płd. Skwarzawa, na zach. Glińsko, na płn. zach. Winniki. Przez miasto płynie Świnia, dopływ Raby. Obszar miasta wynosi 2 445 ha. W r. 1890 było 795 dm. , 7143 mk. 1919 gr. kat. , 1430 rz. kat. , 3783 izrael. , 11 innych wyzn. ; 5120, 1464 Rus. , 504 Niem. , 3 innej narod. . Par. rz. kat. w miejscu, dek. żółkiewski, archidyec. lwowska. Parafią fundował Stanisław Żółkiewski, kanclerz i hetman w. kor. , aktem z dnia 12 sierp. 1620 r. Kościół farny był kolegiatą, której proboszcz miał utrzymywać 6 wikarych, dwóch mansyonarzy, bakałarza, nauczyciela szkoły parafialnej, organistę i kantorów. Do parafii należą wsi Bojaniec, Derewnia, Fujna Krechowska, Glińsko, Hucisko Krechowskie, Krechów, Kulawa, Kunin, Lipina, Lubella, Macoszyn, Majdan Polany, Mokrotyn, Opłytna, Ruda Krechowska, Skwarzawa Nowa, Skwarzawa Stara, Soposzyn, Turynka, Wiązowa, Winniki, Wola Wysocka i Zameczek. Kościół paraf. wznosi się w rynku na wzgórzu, usypanem przez jeńców bisurmańskich. Założył go Stanisław Żółkiewski w r. 1604, a budowę ukończono r. 1620. Jest to piękna budowla w stylu włoskim, w kształcie krzyża, z kopułą w środku. W r. 1623 uroczyście poświęcił kościół arcyb. lwowski Jędrzej Pruchnicki, w orszaku duchowieństwa, z wielką okazałością. W r. 1677 Jan III upiększył kościół malowidłami i pomnikami. Książę Michał Kazimierz Radziwiłł, nabywszy Żółkiew od ostatniej dziedziczki z rodu Sobieskich, Maryi Karoliny de Bouillon, fundował w r. 1742 przy kollegiacie żółkiewskiej opactwo. Pierwszym opatem był ks. Jerzy Mocki, proboszcz kollegiaty, a po jego śmierci 1747 Jerzy Laskarys, biskup zenopolitański. W r. 1757 powołano Laskarysa do Rzymu, a kollegiata, pozbawiona Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 167 przełożonego, chyliła się do upadku. Pomniki znajdujące się w kościele żołkiewskim niszczały i stan ich musiał być opłakany, skoro ówczesny arcyb. lwowski Wacław Hieronim Sierakowski nakazał r. 1767 kollegiacie żółkiewskiej napisy uszkodzone na pomnikach fundatorów odnowić, a obrazy i cymboryum hebanowe mieć w lepszem poszanowaniu. W r. 1770 wybuchło powietrze morowe, którego ofiarą padli wszyscy księża kollegiaty, tak że kościół musiano zamknąć. W r. 1800 umarł w Rzymie opat Laskarys, a kościół żółkiewski przestał być kollegiatą. Tytuł opata źółkiewskiego nadawany bywa odtąd czasami jako honorowy. Pomniki i obrazy niszczały odtąd w świątyni coraz bardziej. Z rozkazu władzy obwodowej zatarto na pomniku Żółkiewskiego napis wieszczący odrodzenie się mściciela z kości poległych za wiarę i ojczyznę bohaterów. Dopiero w r. 1825 przeznaczyły Stany galicyjskie na prośbę ks. Jakuba Mikołajewicza kilka tysięcy zł. m. konw. na odnowienie uszkodzonych obrazów. Odnowy dokonał malarz nadworny ks. , Józef Engerth, ale niedbale i nieumiejętnie. W 1861 r. został proboszczem ks. Józef Nowakowski, który powziął zamiar restauracyi tak całego kościoła jak i znajdujących się w nim pomników. W tym celu utworzono w styczniu 1862 r. komitet, mający się zająć zebraniem funduszów i kierownictwem robót. W skład komitetu wszedł także, jako zastępca prezesa, Włodzimierz hr. Dzieduszycki. Kiedy przystąpiono do zbadania stanu kościoła, odkryto w jednej ze ścian grobowiec, zawierający, jak to wykazał Karol Szajnocha, trumny królewiczów Jakuba i Konstantego Sobieskich. Ze zbutwiałych trumien wyjęto prochy i złożono je do nowych, małych trumienek cynkowych. Dnia 16 czerwca 1862 r. odbyło się uroczyste złożenie szczątków w tym grobowcu, w którym je znaleziono, a wraz z niemi umieszczono także serce Maryi Karoliny de Bouillon, córki Jakuba, znalezione również w odkrytym grobowca. Po odnowieniu kościoła i pomników r. 1867, dnia 12 września odbyło się poświęcenie świątyni, dokonane przez arcyb. lwowskiego Wierzchlejskiego, w asystencyi biskupa tarnowskiego kś. Pukalskiego i przemyskiego kś. Manastyrskiego, w obecności lwowskiego arcyb. orm. kat. kś. Szymonowicza. Odnowiona świątynia jest nietylko skarbcem pamiątek narodowych, ale także jednym z najpiękniejszych kościołów w Polsce. Ściany marmoryzowane, ozdobione takiemiż kolumnami i sztukateryami. W środku świątyni kopuła jest przyozdobiona złoconemi rozetami. Na rogach filarów podtrzymujących kopułę, umieszczono czterech ewangielistów naturalnej wielkości, w medalionach. Wielki ołtarz i dwa poboczne w kaplicach, jednego stylu, czarne, z czerwonemi marmoryzowanemi kolumnami i filarkami, przy bo52

Żółcz

Żółkiew