sawki znajduje się dworzec kolejowy. Stare miasto, z kościołem katolickim, baszta ratuszową i posągiem św. Jana w rynku, rozwijało się na lewym brzegu rzeki, a na prawym powstało Nowe miasto. Kolej żelazną krzyżuje trakt szubiński od strony Jaroszewa i droga idąca z Sulinowa ku płd. wschodowi. Pierwsza z tych dróg spływa na przedmieściu zachodnim do traktu wągrowieckiego i zdąża dalej ku południowi wzdłuż zachodniego brzegu jeziora Mniejszego do Bożejewic; druga w dalszym biegu łączy trakt wągrowiecki z drogą wiodącą z Cerekwicy do Żnina. O 2100 kroków od kościoła, przy trakcie szubińskim, na pół drogi do Jaroszewa, znajduje się folwark proboszczowski a przy nim cmentarz żydowski. Pięć Bożych Męk stoi na około miasta. Przedmieście rozłożyło się na przestrzeni 700 kroków na zach. brzegach Starego miasta, przy trakcie szubińskim i schodzącej się z nim drodze bożejewickiej. Na zachód stoją dwa wiatraki. Na płd. kresach obszaru, nieopodal ujścia Karkoszki do jez. Mniejszego, znajduje się jedna cegielnia, a o 1200 kroków druga. Płynąca od Sarbinowa Karkoszka odgranicza na przestrzeni 2350 kroków Bożejewiczki od obszaru żnińskiego. Na tej przestrzeni stoją dwa mosty, jeden na drodze z Sarbinowa do Bożejewiczek, drugi na drodze ze Ż. do Bożejewic. Zasilana wodociekami postronnemi, uchodzi Karkoszka o sto kroków od miejsca, gdzie Gąsawka wpływa do jez. Mniejszego. Wodociek północny, zabierający wody łączne od Jaroszewa, przecina drogę żelazną i trakt szubiński a ginie w błotach nadbrzeżnych Większego jeziora. Obszar żniński po prawym brzegu Gąsawki, gdzie rozwija się Nowe miasto, z kościołem protestanckim, na wschodzie graniczy z Górą Arcybiskupią a na płd. z Rydlewem. Składa się prawie z samych łąk torfiastych. Przy dworcu kol. żel. schodzą się bite trakty łabiszyński od Góry Arcybiskupiej i gąsawski od Podgórzyna. Na tem miejscu stoi figura, przy niej cmentarz. Most na Gąsawce łączy Stare miasto z Nowem. Sto kroków dalej ku północy stoi mostek drugorzędny a 150 kroków od Większego jeziora most drogi żelaznej. Zbiorniki wód, które na wschodnim obszarze powstały przy kopaniu torfu, odprowadza przekop do Gąsawki, drugi zaś w poprzek obszaru Rydlewa do jez. Mniejszego. Większe jezioro Żnińskie, zwykle Wielkiem zwane, wydaje ze siebie Gąsawkę, zdążającą w swym dalszym biegu do jez. Dobrylewskiego. Płn. zach. kończynę Wielkiego jeziora przydzielono do wsi Jaroszewa. Osada Wilczkowo Obersee rozłożyła się na przeciwległym brzegu. Wieś Góra Arcybiskupia leży na płd. wsch. wybrzeżu. Wielkie jezioro, nadzwyczaj rybne, było własnością arcyb. gnieźn. przed zaborem. Pleban w sąsiedniej Górze miał tu wolne rybołówstwo włokami, z połowu zaś niewodem pobierał 10tą rybę. Połów bursztynu był niegdyś tak znacznym, że go wydzierżawiano. Mniejsze jezioro żnińskie, zwykle Małem zwane, dawniej zaś Czajką, długie na 2 staje, ma w płd. części 1400 kroków szerokości. Na płn. zwęża się do 400 kroków. Do tej kończyny przypiera płd. część Starego miasta. Ztąd wypływa Gąsawka, dążąca w poprzek 1200 krok. szerokiego przesmyku do Wielkiego jeziora. Południową część przesmyku zajmuje miasto, płn. przebiega tor drogi żelaznej. Nazwę Ź. pisano do r. 1339 Znejn, Znejna, Znejno, potem do r. 1444 Znen, Znena, wreszcie Znin, Znyn. O starożytności osady świadczą podania. J. N. Sadowski upatruje w Ż. starożytną Setydawę. Tędy miała iść droga handlowa z Etruryi do Baltyku na Brzeg szląski, Wąsosz, Gostyń, Żnin, Osielsk, Swiecie. Wykopaliska przedhistoryczne w. Ż. i okolicy dużo wydają przedmiotów bursztynowych. Na widownią dziejową wyprowadza Ż. siódmy z rzędu arcybiskup gnieźn. Jakub, którego rodzic piastował tu urząd rajcy. Tenże arcyb. miał pierwszy otoczyć Ż. murem obronnym, z czego powstał i herb miasta; brama z dwiema po bokach wieżami. Jakub ze Żnina piastował godność arcybiskupią od 1119 do 1148 r. a następnia Ż. stał się ulubionem miejscem pobytu arcybiskupów. W r. 1120 wyświęcił tu arcyb. Jakub Zmisława Hegmo na bisk. wrocławskiego. Podobne uroczystości odbywały się tu wielokrotnie. Pierwszą wzmiankę o przynależności Ż. do arcyb. gnieźn. znajdujemy w bulli papiezkiej z r. 1136. Ź. był wtedy czołem dzielnicy nadanej arcybiskupom razem z dziesięcinami, opłatą targowego, jeziorami i wszelką świecką juryzdykcyą, tudzież z obszernemi włościami i ich mieszkańcami. W r. 1233 Władysław Odonicz nadał włościom tym jeszcze szersze swobody. Przy podziale Wielkopolski r. 1249 Żnin dostał się z innemi grodami ks. Bolesławowi, bratu Przemysława. W r. 1265 Ż. był centrem powiatu, który istniał jeszcze po r. 1368. W r. 1284 Przemysław przywilejem z Tłokini pozwolił arcyb. Śwince bić własną monetę w Ź. Wątpliwą jest rzeczą czy arcybiskup korzystał z tego prawa. W r. 1331 Krzyżacy najechali Ż. i zburzyli. Mury padły a ze starego zamku pozostała tylko istniejąca dotąd baszta ratuszowa. Arcybiskupi dźwignęli miasto. W r. 1338 arcyb. Janisław sprowadził do Ż. dominikanów, którym wystawił klasztor murowany i nadał kawał ziemi z ogrodem, gdzie przedtem mieszkało 5 mieszczan, tudzież wolne rybołówstwo na jeziorach Żnińskich, młyn w Kosmowie z sadzawką i 3 jatki. Następca Janisława, Jarosław Bogorya Skotnicki, zaprowadził podobno w Ż. prawo niemieckie, na które powołuje się w r. 1345 dziekan gnieźn. Wincenty, oddając Wilabsowi, synowi Zbiluta, wieś

Żmujdok