Następnie w 1543 r. wydaną została konstytucya ks. żmujdzkiego. Zygmunt August konstytucyę tę zatwierdził, nadawszy Żmudzi samodzielną rolę polityczną i reprezentacyę, a w r. 1557 wydał tak zwaną Sprawę Włoczną dla Litwy i Żmujdzi, mocą której rozmierzone zostały grunta szlacheckie i włościańskie pod dozorem Mikołaja Radziwiłła Czarnego i Eustachego Wołłowicza, przez co uporządkowały się stosunki gospodarskie i własność ziemska w kraju. Główniejsze miasta Żmudzi są Szawle Szaulej po żmujdzku, miasto powiatowe 22740 mk. , Janiszki 7700 mk. , Kurtowiany, Kurszany, Popielany, Wieksznie, w pow. szawelskim; Rossienie al. Rosienie żm. Rassiajniej, mto powiatowe 11826 mk. , Jurborg, Taurogi, Kielmy, Kroźe, Szydłów, Cytowiany, w pow. rossieńskim; Telsze Telszej po żm. , mto powiatowe 10992 mk. , Wornie dawniej zw. także Miedniki, Kretynga, Szkudy, Płungiany, w pow. telszewskim; Kiejdany, Żejmy, Ejragoła, Wielona, w pow. kowieńskim. Żmudź przez dwa niemal wieki będąca widownią walk zaciętych z zakonem krzyżackim a następnie wojen szwedzkich, obfituje w zabytki dziejowe, gęsto po kraju rozsiane. Najbogatszemi w tego rodzaju pamiątki są wybrzeża Niemna, chociaż i w głębi kraju jest ich niemało; że zaś brzegi tej rzeki odznaczają się zarówno nadzwyczajną malowniczością, wymieniamy przeto kilka miejscowości, w których piękność natury jednoczy się z tradycyą historyczną. Czerwony Dwór, przy ujściu Niewiaży do Niemna; na miejscu obecnego pałacu hr. Tyszkiewicza stał zamek krzyżacki Gotteswerder. Wilki al. Wilkija, niegdyś starostwo, dziś nędzna żydowska osada na stromym brzegu rzeki; kościół tutejszy jest fundacyi Zygmunta III 1606 r. . Dawniej mała twierdza żmujdzka. średnik, mstko przy ujściu Dubissy do Niemna. W XIII w. stała tu twierdza Bissena, w pobliżu której znajdowało się Romowe, przeniesione tu z Prus. W 1283 r. Krzyżacy niespodzianie zimą napadli na Bissenę, lecz opanowawszy tylko podzamcze, wrócili do Prus. W 1294 r. zdobyli oni Bissenę, świątynię spalili i wymordowali kapłanów. Przez długi czas Bissena była polem walki pomiędzy Żmujdzią a zakonem; palona kilkakrotnie, odbudowaną została w XIV w. pod nazwą Dubishain al. Dubisinsel, stała się na początku w. stolicą komtura Żmujdzi, który jednak nie mogąc oprzeć się Witoldowi, spalił ją w 1409 r. ; od tego czasu Bissena już z gruzów nie powstała. Wielona, mstko o 7 mil od Kowna, głośne w czasie walk Żmujdzi z zakokonem. Stał tu dawniej zamek obejmujący dwie góry nad Niemnem, zwany Friedberg. O 3 w. od Wielony znajduje się okop, naprzeciw którego był podobno most przez Niemen. Jest to ślad dawnego zamku Bajersburga, przy oblężeniu którego zginął w 1338 r. Giedymin, trafiony kamienną kulą działową. Zwłoki księcia Litwini spalili i popioły pogrzebali pod Wieloną, usypawszy stożkowy kopiec na górze pod miasteczkiem; jest to góra Giedymina. Raudań, starożytny zamek krzyżacki, zwany przez nich NowyBajersburg. Zachowany do chwili obecnej w dobrym stanie. Na miejscu jednej z wież poprzednia jego właścicielka postawiła kaplicę prawosławną. Zamek Giełgudowski, wybudowany w XIV w. przez Krzyżaków, dziś w ruinie dobrze zachowanej, w ostatnich czasach odrestaurowany. Dawniej należał do węgierskiej rodziny Eperjerszów, która otrzymała indygienat polski; od końca XVII w. był własnością Giełgudów, których potomek z linii żeńskiej dziś jeszcze jest jego właścicielem. Literatura. Dzieła odnoszące się do opisu Żmudzi są dość liczne. Oprócz artykułów Balińskiego w Starożytnej Polsce t. III, 474 509, Bartoszewicza w Encyklopedyi większej Orgelbranda t. XXVIII, 973 997 i Moraczewskiego w Starożytnościach polskich t. II, 765 770, ważniejsze są Buszyńskiego Ign. Opisanie historycznostatystyczne pow. rossieńskiego Wilno 1884 r. ; tegoż Dubissa, główna rzeka w dawnem ks. żmujdżkiem Wilno 1870 r. ; Dowgirda T. Pamiątki z czasów przedhistor. Żmudzi odbitka z Pamiętnika Fizyograficznego, t. VII i VIII, 1887 i 1888 r. ; ks. Wołonczewskiego M. , biskupa żmujdzkiego Żemajtiu Wiskupiste Wilno, 1848 r. , w rękopisie; przekład polski; Sprogisa, , Geogr. słow. drew. Żomojtskoj zemli XVI stol. Wilno, 1888; ks. Stan. Czerskiego Opis żmudzkiej dyecezyi Wilno, 1830; L. A. Jucewicza, Rysy Żmudzi Warsz. , 1840; tegoż Wspomnienia Żmudzi Wilno, 1842; Gadona M. , Opisanie pew. telszewskiego Wilno, 1846; tegoż, Statystyka ks. Żmudzkiego Paryż, 1830; Afanasiewa, Opis. kowieńskiej gub. Petersburg, 1861, Hukowskiego, Opisy pojedynczych powiatów gub. kowieńskiej, pomieszczane w Pamiat. kniżkach od 1886 r. i w. . Widoki z opisami podał Tyg. Ilustr. z 1860 r. t. I, str. 364 i z 1862 r. t. IV, . A. Dowojna Sylwestrowicz. Żmudzka Wieś al. Zawydzka, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, par. Łozdzieje, odl. od Sejn 19 w. , ma 27 dm. , 269 mk. , 898 mr. Wchodziła w skład dóbr Krasnowo. W 1827 r. było 24 dm. , 144 mk. Żmuha w dokum. , ob. Żmudcza. Żmujdki, żmujdz. Żemajtkiemis, mstko i dobra nad jez. Kirnie, pow. wiłkomierski, w 3 okr. pol. , gm. Żmujdki, o 15 w. na płn. wsch. od Wiłkomierza a 49 w. od najbliższej st. dr. żel. Janów. Mstko miało 7 dm. , 119 mk. , kościół katol. par. , przytułek dla biednych, zarząd gminy; dobra, własność Bystramów, mają 1999

Żmudź

Żmudzka Wieś

Żmuha

Żmujdki