nienia w gronie nauczycieli miała luminarzy, jak Sarbiewskiego, który tu poetykę wykładał, Naruszewicza, Wyrwicza, Kojałowicza. Z uczniów tego zakładu wyszło wielu wybitnych ludzi, jak Antoni Szemiot, lingwista, L. Jucewicz Ludwik z Pokiewia, archeolog, J. Plater, historyk, Fr. Zatorski, poeta i t. d. W r. 1842 gimnazyum kroskie zamknięto i przeniesiono do Kowna. Oprócz szkoły akademickiej kroskiej inne zakłady przy klasztorach żmujdzkich z czasem przemienione zostały na szkoły 4klasowe powiatowe. Wykłady wszędzie odbywały się naprzód po łacinie, później częściowo po łacinie i po polsku, a następnie całkowicie po polsku. Juz przed r. 1830 zaczęły się próby wprowadzania do szkół języka rossyjskiego. W 1827 r. wprowadzono cywilnych inspektorów których tu nazywano prefektami do szkół klasztornych, a w kwietniu 1831 r. wyszło rozporządzenie, żeby przyśpieszono wykonanie dawniejszego polecenia ministeryum o stopniowem kasowaniu zakładów naukowych po klasztorach i o wprowadzaniu do wykładów języka rossyjskiego. Jakoż w r. 1832 zorganizowano szkoły i gimnazyum kroskie przez wprowadzenie wykładów w języku rossyjskim. Z zakładów klasztornych najdłużej przetrwała szkoła powiatowa w Telszach, utrzymywana przez bernardynów, która w 1843 r. przemianowaną, została na szkołę trzyklasową, szlachecka. Po przeniesieniu w tymże roku gimn. kroskiego do Kowna, tamtejsza szkoła 5 klasowa powiatowa przeniesiona została do Rossień. W roku 1845 upadające gimnazyum w Świsłoczy przeniesiono do Szawel. W 1856 roku znowu wprowadzono w szkołach okręgu wileńskiego wykład języka polskiego, ale jako przedmiot nieobowiązujący. W dwa lata później szkołę 5 klasową w Kiej przekształcono na gimnazyum. W tymże 1858 r. szkoła 3klasowa szlachecka w Telszach przemieniona została na 5klasowe progimnazyum. W lipcu 1863 wyszło rozporządzenie o ponownem zniesieniu wykładów języka polskiego. W 1865 r. zamknięto gimnazyum w Kiejdanach, a szkoła powiatowa szlachecka w Rossieniach przekształconą została na 2klasową powiatową, przeznaczoną głównie dla ludności miejskiej i poddaną dyrekcyi szkół ludowych. Gimnazyum w Telszach zostało zniesione w 1868 r. i zamiast niego założono tam, podobnie jak i w Rossieniach, szkołę powiatową 2klas. Od tego więc roku na Żmujdzi pozostała tylko jedna szkoła średnia gimnazyum szawelskie, chociaż należy tu zaliczyć i gimnazyum kowieńskie, oraz 6 klasową szkołę realną w Poniewieżu, otwartą w 1882 r. , gdyż w zakładach tych, jakkolwiek po za granicami Żmudzi leżących, bardzo dużo dzieci rodzin żmudzkich się wychowuje. Przy gimnazyum kowieńskiem jest 7 legatów stypendyalnych Słownik Geograficzny T. XIV. . przeniesionych z Kroż, z których najstarszy, fundacyi kś. Piłsudzkiego, datuje się z r. 1784. Od czasu przeniesienia gimnazyum do Kowna przybyło jeszcze 8 stypendyów. Według woli fundatorów wszystkie stypendya kroskie i dwa późniejsze przeznaczone są dla młodzieży miejscowej. Stan szkół średnich w guberni kowieńskiej w 1896 7 roku gimnazyum kowieńskie miało uczniów 358 prawosł. 148, katol. 124, luter. 27, żyd. 62, innych 5; dzieci szlachty 258, mieszczan 77, włośc. 20, cudzoziem. 3; gimnazyum szawelskie uczniów 270 prawosł. 64, katol. 162, ewang. 11, żydów 33; dz. szlachty 153, mieszczan 64, włościan 53; szk. realna poniewieska uczniów 205 prawosł. 41, katol. 131, ewang. 13, żydów 20; dz. szlachty 95, mieszczan 60, włośc. 50; seminaryum nauczycielskie poniewieskie uczniów 94 prawosław. ; szkoła elementarna przy niem uczniów 78 prawosł. 14, katol. 53, ewang. 7, żyd. 1, innych 3; dzieci szlachty 19, mieszczan 43, włościan 16; gimn. żeńskie w Kownie uczenic 418 prawosł. 169, katol. 54, ewang. 15, żydów 179, innych 3; dzieci szlachty 209, mieszczan 206, cudzoziemców 3. Ludność Żmudzi, wynosząca w 1791 roku 238, 200 mk. , oblicza się w przybliżeniu na 816, 792 osób, a mianowicie w pow. szawelskim 261, 885 mk. 130, 194 męż. i 131, 691 kob. , w powiecie rossieńskim 253, 626 mk. 125, 002 męż. , 128, 624 kob. , w pow. telszewskim 201, 981 mk 98, 505 męż. , 103, 476 kob. , w żmujdz. części pow. kowieńskiego 99, 300 osób. Gęstość zaludnienia wynosi w pow. szawelskim przeszło 43 osób na 1 w. kw. , w pow. rossieńskim przeszło 44 osób na 1 w. kw. , w pow telszewskim przeszło 43 osób na 1 w. kw. , w pow. kowieńskim przeszło 47 osób na 1 w. kwadr. Pod względem naradowości w okrągłych cyfrach ludność przedstawia się w następujący sposób w powiecie szawelskim 6200 Rossyan, 182, 000 Żmujdzinów, 12, 000 Polaków, 53, 000 żydów, 7000 Łotyszów, 1500 Niemców i innych narodowości; w pow. rossieńskim 6200 Rossyan, 171, 000 Żm. , 13, 600, 49, 000 żyd. , 14, 000 Niemców; w pow. telszewskim 2700 Rossyan, 146, 000 Żm. , 8000, 42, 000 żyd. , 2500 Niem. ; w pow. kowieńskim 4300 Ros. , 73, 000 Żmudz. , 6000, 15, 000 żyd. , 1000 Niemców, w ogóle 19, 400 Rossyan, 572, 000 Żmujdzinów, 39, 600 Polaków, 159, 000 Żydów, 7000 Łotyszów, 19, 009 Niemców i innych narodowości. Pod względem posiadłości obszar własno51

Żmudź