Pod względem kościelnym Zmujdź stanowi osobną dyecezyą, do której należy cała gub. kowieńska i Kurlandya, ob. Telszewska Dyecezya. Do wiadomości podanych tam dodajemy, źe przed trzydziestu przeszło laty biskup żmujdzki zamieszkał w Kownie, przeniosłszy zarazem zarząd dyecezyi i seminaryum do tego miasta, katedra jednak de jure pozostała w Worniach i dopiero w 1895 r. usankcyonowano przeniesienie stolicy biskupiej do Kowna przez bullę papiezką, kasująca katedrę w Worniach i ustanawiającą ją w Kownie w byłym poaugus tyańskim kościele. Z przeniesieniem seminaryum do Kowna 1865 r. zniesiono w niem wykład języka polskiego, zastępując go żmujdzkim. Obecnie na czele dyecezyi stoi biskup żmujdzki al. telszewski kś. Mieczysław Palulon i sufragan kś. Antoni Baranowski. Kapituła składa się z 6 prałatów i 3 kanoników, seminaryum duchowne liczy 6 professorów księży i dwóch świeckich wykładających jęz. ruski, historyę i geografiję Rossyi; w roku szkolnym 1897 było ogółem 105 alumnów, w tej liczbie 14 szlachty, 7 mieszczan, i 84 włościan, klasztorów bez nowicyatów jest dwa w Kretyndze bernardynów i w Krożach żeński p. p, katarzynek prócz teI go jest klasztor w Kownie benedyktynek. W granicach Żmujdzi jest 11 dekanatów i 111 parafii. Ogółem ns Żmujdzi było w 1896 r. 298 księży. Znaczna większość księży katolickich od czasów biskupa Wołonczewskiego składa się z włościan, to też pod względem wykształcenia duchowieństwo tutejsze stoi bardzo nisko. Oświata na Żmujdzi rozpoczęła się od wprowadzenia wiary chrześciańskiej. Pierwsze szkoły ludowe Ż. zawdzięcza kalwinom w XVI wieku. Porządkiem lat założone zostały następujące szkółki w Okmianach 1595 roku, w Żwingach, Wojnutach i Wilkach 1600 roku, w Telszach 1612 roku, w Szkułach 1614 r. , w Powondeniu 1620 r. , w Żagorach 1623 r. , w Czabiszkach 1625 r. i w Średniku 1635 roku. W XVIII w. powstają szkółki katolickie kościelne przy parafiach. Wykładano w nich naukę czytania po Żmujdzku i po polsku i uczono modlitw. Nauczycielami byli księża i organiści. Oprócz tych szkółek nauką początkową zajmowali się nauczyciele wędrowni, którzy do dnia dzisiejszego jeszcze się po wsiach i folwarkach napotykają i uczą dzieci wiejskie w porze zimowej, jako wolnej od robót w polu. Tak rzeczy dotrwały do upadku Rzplitej. W pierwszej połowie bieźącego wieku zaczęły powstawać szkoły ludowe rządowe, w których z początku obok języka żmujdzkiego wykładano rossyjski. Nauczycielami były osoby świeckie wyznania prawosławnego. Z biegiem czasu wykładano tylko język ruski i początki geografii i historyi Rossyi. Religię katolicką wykładają księża mieji scowych parafii. Obecnie szkółki ludowe znajdują się w każdej gminie. W pierwszej połowie b. wieku zaczęto zakładać na Ż. jedno i dwuklasowe szkoły parafialne, pod zarządem ministeryum oświaty, przeważnie dla dzieci nader licznej drobnej szlachty. W r. 1863 wydano przepisy dla szkół ludowych kraju północnozachodniego, a w r. 1864 założono dyrekcyą szkół ludowych, które w gub. kowieńskiej miały się utrzymywać kosztem samych włościan. Jednocześnie zalecono inspektorom szkół ludowych obejrzeć wszystkie istniejące szkoły elementarne w gubernii i te szkoły kościelne, w których uczono po polsku i po żmujdzku pozamykać. Najwięcej szkół nowego typu otwarto pomiędzy 1864 a 1868 r. Dla przygotowania nauczycieli ludowych Rosyan założono w Poniewieżu seminaryum nauczycielskie w 1872 r. Stan szkół ludowych pod zarządem dyrekcji szkolnej kowieńskiej w dniu 1 stycznia 1896 r. w Szawlach 128 chłopców i 190 dziewcząt, w Rossieniach 182 chł. i 127 dziew. , w Telszach 200 chł. i 103 dziew. , razem 510 chł. i 420 dz. ; w pow. szawelskim 1579 chł. i 274 dziew. , w pow. rossieńskim 1585 chł. i 293 dz. , w pow. telszewskim 1029 chł. i 164 dz. , razem 4193 chłopców i 731 dziewcząt. Z części źmujdzkiej pow. kowieńskiego danych statystycznych nie udało nam się zebrać. I Zakłady naukowe przeznaczone dla młodzieży klas zamożniejszych głównie szlachty istniały na Źmujdzi przy różnych zakonach. Głowniejsze z nich, które dotrwały do początku bież. stulecia, znajdowały się w Kalwaryi przy klasztorze dominikanów, w Kretyndze i Telszach u bernardynów, w Rossieniach u pijarów, w Krożach pierwotnie u jezuitów a następnie u karmelitów, w Podubisiu u bazylianów, w Datnowie u bernardynów i w Kiejdanach przy zborze kalwińskim. Najgłówniejszą szkołą i największy wpływ na oświatę mającą była szkoła akademicka jezuitów w Krożach. jezuickie w tem mieście ufundował Jan Karol Chodkiewicz w 1614 r. , zakonnicy otworzyli przy nim wyższą szkołę z bursą czyli pensyonatem dla uczniów, która stała się z czasem głównem ogniskiem oświaty na Żmujdzi. Oprócz tej szkoły akademickiej mieli tu jezuici seminaryum duchowne, założone w 1570 r. przez Jerzego Pietkiewicza, biskupa żmujdzkiego, i istniejące tu do 1740 r. , w którym zostało przeniesione do Worń, do stolicy biskupiej. Po kassacie jezuitów w 1773 r. komisya edukacyjna szkołę tę zamieniła na wydziałową; oddana karmelitom w 1797 r. W r. 1817 karmelici przeniesieni zostali do Chwałojń, gdzie nową szkołę założyli, a szkoła kroska przemianowaną została na gimnazyum, pod zarządem cywilnym i władzą uniwersytetu wileńskiego. Szkoła kroska w ciągu dawniejszego swego

Żmudź