nemi. Wyłączne natomiast oparcie się na różnicach dyalektycznych pomiędzy językiem litewskim a narzeczem żmujdzkim, który pomimo że jest własnością nielicznego plemienia, odznacza się pewnemi różnicami, nawet na przestrzeni dwóch sąsiednich parafii, trudno da się przeprowadzić, więc też na tej zasadzie granic osiadłości Żmujdzinów określić, zdaniem naszem, niemożna. Nazwa Ż. pochodzi od żiemajnizko, ztąd lud tutejszy nazywa siebie ŻemajtisŻmujdzinami a ziemię swoja Żiemajciej, Żiemajczis bardziej przeto prawidłowa forma Żmujdź a nie Żmudź, czyli krainą niższa od tej, która jest nazwana Aukstote, t, j. kraina wyższa, od wyrazu litew. auksztaswysoki. Przestrzeń Żmudzi według pierwszego ograniczenia obejmuje 18562 w. kwadr. , a mianowicie pow. szawelski 6079, pow. rossieński 5689, pow. telszewski 4694 i żmujdzka część pow. kowieńskiego 2100 w. kw. Podług Geografii Lelewela ks. żmujdzkie w 1791 r. obejmowało 402 mil kw. , miało 71 miast, 43518 dym. , 238200 mk. Pod względem budowy geologicznej większa część Ź. należy do formacyi trzeciorzędnej i składa się z gliny i piasku, z cienkiemi warstwami węgla brunatnego pow. kowieński i rossieński; w pow. szawelskim w okolicy Popielan występuje formacya jurajska, obfitująca w liczne skamieniałości mięczaków i skorupiaków Coryphaea dilatata, Ammonites Lamberti, Terebratula, Belemnites i znaną jest z tego względu geologom. W rzekach napotyka się dużo kamieni wapiennych, często z resztkami skamieniałości ryb i skorupiaków. Zdarzają się też nieraz całe pnie drzew kopalnych i bursztyn w drobnych kawałkach i nitkach jezioro Łukszty, w płd. części pow. rossieńskiego. Powierzchnia przeważnie jest równą, zdarzają się tylko nieznaczne wzgórza, stanowiące malownicze brzegi Niemna, Dubissy i Wenty, a w pow. telszewskim wzgórza te idą już łańcuchami. Najwyższe szczyty są góra Medwejgoła w pow. rossieńskim 766 4 st. , Szatryja w pow. szawelskim 745, 9 st. i miejscowość Lepajcie w pow. telszewskim 687, 5 st. npm. . Główną rzeką jest przepływający na południowym krańcu Ż. Niemen po żm. Niamans, który właśnie w jej granicach, od Niewiaży do Jurborga, na przestrzeni 120 wiorst najbardziej jest malowniczym. Szerokość średnia Niemna na tej przestrzeni dochodzi do 200 sążni, głębokość, bardzo zmienna wskutek piaszczystych mielizn, od 3 do 10 stóp. Niemen jest spławnym od Kowna i znaczny na nim ruch tak towarowy, za pomocą pruskich przeważnie parowców i berlinek zwanych tu baty, jak i osobowy statkami parowemi, po większej części firn żydowskich kowieńskich. Brzegi Niemna dosyć wyniosłe, pokryte lasami i licznemi osadami, wśród których dużo jest miejscowości historycznych, najbardziej malowniczemi są w kraju. Do Niemna w granicach Z. uchodzą Niewiaża Neweżis, dawniej Neris wpada pod Czerwonym Dworem, w granicach Żmujdzi ma 80 w. długości. Koryto ma wązkie przy ujściu tylko 30 sążni lecz głębokie i bez mielizn. Dawniej spławną była aż do Poniewieża i za czasów Hanzy spław był bardzo ożywiony. Jeszcze w 1812 r. Napoleon probował, choć bez powodzenia, przewieźć po tej rzece artyleryę swą do Poniewieża. Powoli pobudowano na niej dużo młynów, które żeglugę uniemożliwiły; w ostatnich czasach rozpoczęto starania u rządu o uznanie tej drogi za państwową i usunięcie prywatnych przeszkód do komunikacyi. Obecnie statki parowe chodzą po Niewiaży od Kowna do Bobtów. W granicach Żmujdzi do Niewiaży wpada Szuszwa, 120 w. długa, z malowniczemi brzegami. Dubissa, rzeka ze środka Żmujdzi wypływająca, 130 w. długa, o wyniosłych brzegach, pokrytych bardzo urozmaiconą roślinnością. Koryto ma dosyć szerokie, lecz zmiennej głębokości od 1 9 stóp i zasiane obficie kamieniami. Przy ujściu Dubissy do Niemna była stara warownia żmujdzka Bissena i znajdowało się tu przeniesione z Prus Romowe. Na początku bieżącego stulecia powzięto zamiar przekopania kanału łączącego Niemen przez Dubissę i Wentę z Baltykiem, dla obejścia portów pruskich u ujść Niemna i Wisły i przeciągnięcia handlu zbożowego, tam się kierującego, na tę drogę, Roboty dosyć już daleko były posunięte i znaczne koszta poniesione, lecz przerwano je dla trudności dyplomatycznych, W ostatnich latach znowu podniesiono myśl wykończenia rozpoczętego wtedy kanału. Najznaczniejszy dopływ Dubissy jest Krożenta. Z innych dopływów Niemna wymienić należy Mitwę i Jurę z Szeszuwą. Minija po niem. Minge, w granicach Żmujdzi 130 w. długa, wpada już w Prusach do zatoki Kurońskiej, szeroka do 40 saż. , głęboka do 12 stóp. Przerzyna ona górzystą miejscowość i odznacza się bardzo malowniczemi brzegami. Szczególnie piękną jest miejscowość przy zlaniu się Bobrunty z Miniją, z ruinami dawnego miasta Gondyngi i okopami szwedzkiemi. Okmiana Akmiena, po niem. Dange, u której ujścia leży w Prusach Memel czyli dawny port żmujdzki Kłajpeda Święta Szwenta, stanowiąca granicę obecną Kurlandyi. Wenta w Kurlandyi Windawa, w granicach Żmujdzi 110 w. długa, szeroka do 40 sąż. i głęboka od 2 18 stóp. Brzegi ma od m. Kurszan górzyste i malownicze, częścią uregulowane za czasów robót przy kanale dubiskowindawskim. Przyjmuje w siebie rzeczki Dobikinię i Wyrwitę. Jezior na Zmudzi jest około 200, różnej wielści, największe są Płotelskie Wyrkszta,

Żmin