gliniastem, dla tego też wielu z mieszczan chrześcian zajmuje się rolnictwem. Cerkiew soborna, p. w. Przemienienia Pańskiego, z muru wzniesiona w 1820 r. kosztem parafian, zamiast dawniejszej drewnianej, fundowanej w 1706 r. i stojącej w innem miejscu, uposażona jest 33 dzies. Cerkiew parafialna Uśpieńska, drewniana, istnieje od 1700 r. ; uposaźenie jej stanowi również 33 dzies. Poprzednio była tu trzecia cerkiew, p. w. Zesłania Bucha św. Kościół paraf. katol, , p. wez. Opatrzności Boskiej, z muru wzniesiony w 1809 r. przez Sołtyka. Parafia katol. , dekanatu zwinogródzkiego, istnieje od 1766 r. i liczy 1400 wiernych. Filia w Talnem; kaplice w Wodzianikach i Tołstem a dawniej też w Olszanie, Onufrówce i Berebisach. Dekanat zwinogródzki dyecezyi łuckożytomierskiej, rozciąga się na powiat zwinogródzki, czehryński i czerkaski, obejmuje 6 parafii Z. , Śmiła, Lisianka, Złotopol, Antonówka i Moszny i liczy 5915 wiernych. Dzieje, Przy wsi zw. Hudzowką lub Popowym Bogiem, o 3 w. od Z. położonej, wznosi się stożkowata góra, zwana, , Zwinihora, podług niektórych badaczy usypana rękami ludzkiemi. Z trzech stron otoczona błotami, z czwartej, wschodniej, wązką szyją połączona z pasmami wzgórz ciągnących się w różnych kierunkach po całym niemal powiecie. Wysokość jej wynosi 140 mt. , obwód około 280 mt. Wejście do okopu pokryte gruzami i kamieniami. Podanie mówi, że około tej góry leżało stare miasto, na niej stał stary zamek, na baszcie wisiał ogromny dzwon, od którego poszło nazwisko góry. Przywilej renowacyjny Stanisława Augusta z 1792 r. daje Z. za herb wysoką górę, otoczoną częstokołem. Bez wątpienia grodzisko to jest zabytkiem pierwotnej osady. Święcki twierdzi, że ta pierwotna Z. na Tyki czu istniała już za starej Rusi i za carzyków tatarskich, twierdzenie to chyba oparte jest na słowach Strykowskiego, wymieniającego na obszarze, z którego Olgierd r. 1362 wypędził Tatarów t. II, str. 6 7, osady później dopiero zaludnione jak Białacerkiew, Swinigród, Targowica. Zresztą o istnieniu Z. na Tykiczu za starej Rusi milczą kroniki. Był wprawdzie za Rusi Zwinogród, zwany kijowskim, ale ten leżał około Kijowa dziś wieś Sieraków. Zmieniająca się często ludność tych stron zajmowała zapewne i porzucała wielokrotnie obronnie położone grodzisko. Pierwszą pewną wiadomość o istnieniu Z. spotykamy dość późno, gdy Witold zepchnąwszy Włodzimierza z dzielnicy kijowskiej, aby na niej posadzić Skirgiełłę, dobywa, między innemi zamkami, i Z. nad Tykiczem. Z. położona na ważnej drodze komunikacyjnej wraz z poblizką Targowicą stała się centrem targowym. W 1411 r. Władysław Jagiełło w drodze powrotnej z Litwy i Kijowa mimojazdem tu zawadził Wapowski, Dzieje, t. I, str. 304. Gdy 1430 r. Władysław Jagiełło nadał ks. Swidrygajle godność w. ks. Litwy, tenże pomiędzy innemi miastami otrzymał i Z. na Tykiczu Stadnicki K. , Synowie Gedym. , str. 94. W 1432 r. przy boku Swidrygajły, szukającego poparcia w Moskwie spotykamy jakiegoś Aleksandra i Patrycego siedzących na Zwinogrodzie, należącym wtedy do Litwy. Karamzin powołuje się przytem na latopis troicki i inne. Wkrótce potem w 1436 r. sadowi się nareszcie Swidrygajło w Kijowie, gdzie z jego ramienia rządzi wwda Jursza. Po śmierci Jagiełły syn tegoż Władysław III, ustąpił r. 1434 Swidrygajle Wołyń, gdzie tenże aż do śmierci 1454 przebywał. Hojnym był on dla swych dworzan. Jurszowie, Mysznicowie, ks. Puciatowie, ks. Hlińscy, Kmitowie, Owerkowiczowie, Monwidowie, Myszkowicze, posiedli z nadań księcia wielkie obszary. Jednym z obdarzonych był Kalenik Myszkowicz od którego rozrodził się szczep Tyszkiewiczów. Kalenik Myszkowicz służył naprzód za młodu u księcia Włodzimierza Olgierdowicza, potem był wiernym sługą Swidrygajły. Tenże w 1438 r. nadał mu Słobodyszcze w Kijowskiem z ogromnym obszarem, rozrzuconym szeroko po nad rz. Hnyłopiatem i Hujwą przywilej na Słobodyszcze Myszkowiczowi w archiwum sławuckiem. Nadto uczynił go swoim namiestnikiem na Zwinogrodce i Putywlu, mając go za głowę do rady, za prawicę do wojny Okolski mówi że przywilej Kalenikowi na namiestnikowstwo na Putywlu i Zwinigródce przechowywał się za jego czasów w archiwum Tyszkiewiczów. W 1484 r. Mendligirej wtargnął w Kijowszczyznę, dobył i spalił Kijów i ziemię kijowską uczynił pustą. Tatarskie zagony spustoszyły i okolice Z. , tak że z siół pozostały tylko sieliszcza i uroczyszcza. Znikły drogi wozowe. Zamek w Z. oparł się najazdowi. Aleksander Jagiellończyk, w. ks. lit. , w 1498 r. mianował namiestnikiem bracławskim, Winnickim i zwinigródzkim kn. Konstantego Iwanowicza Ostrogskiego, który po bitwie pod Wiedroszą dostał się do niewoli. W 1501 r. widzimy już namiestnikiem Z. kn. Michała Wasilewicza Zbarazkiego. Z listu Zygmunta I z d. 7 września 1507 r. do tegoż kn. Michała Zbarazkiego pisanego, dowiadujemy się, że ziemianie bracławscy bili czołem królowi, t. j. prosili go o politowanie nad swoiemi włościami, które były spustoszone i w końcu zniesione od nieprzyjaciela. Ziemianie ci mieli mało ludzi, a jeżeliby kto gotów przyjść do nich z zagranicy, albo zkądkolwiek, wahał się zwykle, bo mu potrzeba było płacić królewską podymszczyznę; wynosił ten podatek za dawnych szczęśliwych czasów, kiedy włości były jak należy, 30 kóp groszy. Prosili tedy ziemianie, aby dla podnoszenia na nowo włości zwolnił król wszystkich ludzi od

Zwinogródka