dów; 1864 r. 3172 rak. 993 kat, , 1631 ew. , 535 żyd. , U dyssyd. . Ze Z. pochodzi rodzina Hube, która wydała kilku zdolnych i znanych prawników. Niedawno umarł w Rzymie ks. Józef Hube, członek zgromadzenia zmartwychwstańców. Kościoły. Kiedy kościół parafialny został fundowany, niewiadomo. R. 1619 nadaje Jan Potulicki z Potulic kościołowi złotowskiemu 6 starych włók i 3 nowe, z czego wynika, że parafia ta już dawno istniała. W drugiej wojnie szwedzkiej kościół r. 1657 uległ zniszczeniu. Dopiero r. 1664 Andrzej Grudziński wystawił teraźniejszy murowany, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , konsekrowany r. 1669. Prawo patronatu posiada dziedzic domeny książęcej. Bola proboszczowska obejmuje 695, 10 mr. Do prezbyteryum kościoła przytyka zakrystya, a do podłużnej nawy 2 kaplice, kopułami kryte. Na dachu wznosi się wieżyczka. Dawniej podobno stała przed kościołem wieża murowana, którą rozebrano. Dziś wiszą dzwony w drewnianej dzwonnicy. Ołtarzy jest 5. Z obrazów zasługuje na wzmiankę koronacya N. M. P. w wielkim ołtarzu. Obrazy Drogi krzyżowej zostały sprawione r. 1885 kosztem 1400 mrk. Ze starych zabytków przechowały się krucyfiks perłową macicą wykładany i ornat z kosztownemi haftami. Herb wyszyty i litery M. G. W. P. S. wskazują, że to jest dar Maryi z Święcickich Grudzińskiej, wojewodziny poznańskiej, starościny średzkiej. W kościele złotowskim spoczywają zwłoki osób należących do głośnych rodów wielkopolskich Potulickich, Grudzińskich i Działyńskich. Przy kościele istnieje szpital dla 5 ubogich i bractwo trzeźw. od r. 1859. Pod patronatem magistratu stoi za miastem drewniana kaplica św. Rocha, pewnie z przeszłego stulecia. Do parafii dek. kamieńskiego należą Złotowo, Swięte, Stawnica, Blękwit, Kiełpin, Klukowo, Dzierzążno, , Kujan, Nowiny i Wąsosz R. 1866 liczono w parafii 2748 dusz, 1895 r. 3382. Gmina ewangielicka istnieje od r. 1642. Gdy w czasie morowego powietrza wymarło wielu mieszkańców, na ich miejsce sprowadzono protestantów z Łobżenicy. Ówczesny dziedzic Zygmunt Grudziński zezwolił r. 1642 na wybudowanie kościoła ewang. Ale w r. 1721 musieli go luteranie rozebrać a wielu z nich przeniosło się wskutek tego do Pomeranii. R. 1773 na prośbę luteran król Fryderyk polecił przywrócić im kościół. W 1776 r. zezwolił na to dziedzic Działyński. Nowy kościół wystawiono r. 1779 a na jego miejscu stanął r. 1830 inny murowany. Gminie żydowskiej wystawił pierwszy przywilej arcybiskup gnieźn. r. 1690, drugi r. 1736 Augustyn Działyński, starosta, nakielski. Złotowski powiat, w obwodzie regencyjnym kwidzyńskim, leży między 53 13 a 53 26 płn. szer. i 34 27 a 35 24 wsch. dług. Na pół noc graniczy z pow. człuehowskim i chojnickim, na wschód z tucholskim, bydgoskim i wyrzyskim, na zach. z wałeckim i szczecinkowskim. Granice te mają swoją podstawę historyczną. Granica północna, gdzie płynie Kamionka, dzieliła aż do r. 1466 Polskę od ziemi krzyżackiej, po r. 1466 rozgraniczała Wielkopolskę od Prus Królewskich. Granica południowa zlewa się, z małemi wyjątkami, z granicą, która od r. 1808 dzieliła Prusy od w. ks. warszawskiego. Granica wschod. odłącza obwód regieneyi kwidzyńskiej od bydgoskiej. Granica zachodnia wreszcie dzieliła dawniej dyec. poznańską od gnieźnieńskiej a dziś rozłącza obszar dyec. poznańskiej a chełmińskiej. Obszar powiatu obejmuje 27 1 2 mil kwadr. czyli 152579 ha, z których na rolę orną przypada 94216 ha, na łąki 10724, na lasy 28135 ha. Czysty dochod z ha roli obliczono na 7, 44 mrk. , z ha łąk na 7, 05 mrk, z ha lasu na 2, 35 mrk. Z tego do miast należy 11670 ha 8100 roli orn. , 906 łąk, 136 lasu, do gmin wiejskich 78958 ha 57738 roli orn. , 5532 łąk, 4728 lasu, do większych posiadłości 61951 ha 28378 roli orn. , 4286 łąk, 23271 lasu Z rzek zasługuje na wzmiankę Głda, tworząca zach. granicę powiatu. Jej dopływ Dobrzynka stanowi północną granicę. Środek powiatu przerzyna Łobżonka, a wschodnią część Kamionka i Sępolna. Jezior i stawów wylicza topografia Schmitta 73, z których ważniejsze są Mochla pod Kamieniem, Pęperzyńskie, Smiełowskie, Lutowskie, Więcborskie, Sempelborskie, Pieczyńskie, Niechorz, Cerekwickie, Radońskie i Włościborskie. Komunikacyą ułatwiają liczne szosy i dwie koleje linia pilskotczewska, ze stanami Krajenka, Złotowo, Zakrzewo i Lipka, i linia chojnicko nakielska, ze stacyami w Więcborku, Sępólnie i Kamieniu. Ludność powiatu wynosiła 1858 r. 54148 dusz 31243 ew. , 19868 kat. i 3037 żydów; mowa ojczysta była u 39291 niemiecka u 14816 polska; niemych było 41. R. 1875 było w pow. 63853 mk. ; 1880 r. 67119 mk. R. 1885 liczono 64717 mk. 31589 męż. , 33128 kob. . urodzonych w pow. było 51934. Co do wyznania było 37444 ew. , 25027 kat. , 1 dyssyd. , 2245 żydów. R. 1890 wynosiła ludność pow. 65156 mk. 37482 prot. , 25584 kat. , U różnych wyznań i 2079 żydów. Etat powiatowy na rok 1894 wynosił 250500 mrk dochodu i rozchodu. Długi powiatu wynosiły r. 1896 jeszcze 800400 mrk. Szkół liczył powiat w 1886 r. 104, z 176 klasami. Uczęszczało do nich 7216 dzieci ewang, 4682 kat. i 437 żyd. Między nauczycielami było 114 ew. , 54 kat. i 4 żydów. Miast jest pięć Złotowo 1885 r. 3880 mk. . Kamień 1703, Krajenka 3218, Więcbork 1668 i Sępólno 3639; gmin wiejskich 107, obwodów dominialnych 70. Największemi dobrami nietylko w pow. , lecz w całych Prusach Zachodnich są złotowskie do

Złotowo