Bzury i w krótkim czasie zamienili go na nową. dzielnicę, która od tego czasu mianuje się Nowem Miastem. Dotąd nosi ono pierwotną swoją cechę, gdyż składa się przeważnie z domów drewnianych z facyatkami, budowanych jakby według jednego planu. W ostatnich czasach powstają tu wielkie gmachy fabryczne wzdłuż Bzury, która przerzynając miasto, w pośrodku jego tworzy staw, należący do stowarzyszenia tkaczy i mający do 10 morgów powierzchni. Znaczne zapotrzebowanie wody do fabryk wysuszało kompletnie bagnistą Bzurę i zmusiło fabrykantów do kopania studzien artezyjskich których liczy Z. obecnie 22. Jak wielką ilość wody zużywają fabryki, świadczy Bzura, która do miasta wpływając małym, czystym strumykiem, wypływa z niego pokaźną rzęką z wodą brudnego koloru. Miasto składa się z 2 części z tak zw. Starego Miasta ze Starym Rynkiem i z Nowego Miasta z Nowym Rynkiem, a oprócz tego z przedmieścia zw. Przybyłowem, oddzielonego od Z. gruntami wsi Zegrzanki, której granice długim językiem wrzynają się w posiadłości miejskie. Ulic posiada Z. 16 z nazwami i kilka bez nazw, gdyż te powstały ostatniemi laty z dróg polnych. Nazwy ulic pochodzą bądź od miejscowości, w kierunku których dążą od Starego Rynku, jak Łęczycka, Aleksandrowska, Zegrzańska, Strykowska, Konstantynowska, Piątkowska, Sieradzka, bądź też od położenia lub innych okoliczności, jak Średnia, Cmentarna, Śmiertelna, Błotna, Długa, Spacerowa, Żydowska, Szczęśliwa, Wysoka. Od miasta w trzech kierunkach prowadzą szosy brukowana, fabryczna do Łodzi, szosa pierwszej klasy na Stryków i Główno do Łowicza i szosa drugiej klasy na Ozorków i Łęczycę do Kutna. Obecnie prowadzi inżynier rządowy studya przygotowawcze do budowy kolei podjazdowej z Łodzi do Zgierza, z rozporządzenia władzy. Przeprowadzenie drogi tej będzie miało niezmierne znaczenie dla rozwoju miasta, które i tak z roku na rok wzrasta w ludność. Kościół paraf. katolicki istnieje w Z. od XIII w. W dok. Kazimierza, ks. łęczyckiego z r. 1255 występuje capellanus de Sger Kod. dypl. pol. II, 55. Pierwotnie był p. w. św. Mikołaja. W księgach grodzkich łęczyckich z r. 1391 i 1392 wspomniany jest Petrasius plebanus de Szgherz. Tamże dnia 3 grudnia r. 1398 wniósł sprawę Sbrosław skarbnik łęczycki przeciwko Andrzejowi de Dzerząsna, iż tenże nie uiścił dziesięciny ze wsi Szczawina, należnej ks. Wójciechowi altarista de Szgerzs na przebudowanie kościoła zgierskiego, super reformacionem ecclesiae Sgerzovienn. . Na początku XVI wieku kościół tutejszy pod wezwaniem św. Katarzyny, patronatu królewskiego, miał prócz plebana dwóch kapelanów. Uposażenie plebana stanowił dwór z ogrodem, plac pod szkołę, dwa place dla wikaryuszów, plac z sadzawką na przedmieściu łódzkiem, role orne w jednem polu, część boru z prawem zakładania pasiek i rąbania lasu. Mieszczanie dawali kolędę po groszu z domu i za meszne po 6 denarów zarządzającemu szkołą. Przy kościele była altarya św. Katarzyny, mająca za uposażenie wieś Nakielnicę i mniejszą połowę Bruszyc, z młynem i czynszami. Same czynsze przynosiły w Nakielnicy do 5 grzyw. a w Bruszycach 3 grzyw. Prócz tego dziesięciny z tych wsi a w Śniatowie i Chrząstowie naprzemiany z pleb. zgierskim. Altarya ta miała za pierwotne uposażenie kościół w Sławoszowie istniejący już w r. 1419 i wraz z nim przeznaczoną została na uposażenie probostwa łęczyckiego Łaski, L. B. , II, 385 389, 464. zdaje się że parafia zgierska obejmowała pierwotnie obszar późniejszej parafii łódzkiej gdyż należała do niej i Radgoszcz pod Łodzią. Gdy kościół stary chylić się począł do upadku, w r. 1824 został rozebrany, a na tem samem miejscu wzniesiono teraźniejszy kościół murowany, p. w. św. Katarzyny, który ukończono w r. 1826. Jedyną w nim pamiątką jest kielich srebrny, grubo złocony, z napisem Andreas Vaskowicz cum consorte sua donavit. A. D. 1670. Na cmentarzu istnieje kościołek p. w. św. Wawrzyńca, wzniesiony w r. 1644 przez kś. Kowalczyka w innem miejscu, przy ul. Łódzkiej. Przytym kościołku istniał kiedyś szpital dla ubogich. Kościół ewangielcki powstał również w r. 1826 z funduszów parafialnych i z jednorazowego zasiłku rządowego, synagogę zaś zbudowano ze składek w r. 1866. W kościele umieszczono figurę Chrystusa na krzyżu, z klasztoru w Łagiewnikach przeniesioną, a w ołtarzu N. P. Maryi, wzniesionym r. 1879, umieszczono obraz P. Maryi, pochodzący z kaplicy pałacu arcybiskupów w Skierniewicach. Obraz ten, według napisu na ścianie, rozebranej kaplicy kazał namalować arcybiskup Wawrzyniec Gembicki, wskutek objawienia się mu N. Panny, podczas gdy modlił się o zwycięztwo nad Turkami. Władysław Łubieński zaś umieścić go kazał w kaplicy pałacowej r. 1765. Prócz szkół rządowych istnieją w Z. dwa zakłady prywatne, powstałe po zgonie 1893 roku Antoniny Biskupskiej, która utrzymywała tu szkołę żeńską, mąż zaś męzką. Ogółem do szkół uczęszcza 910 dzieci chłopców 547, dziewcząt 363, a w liczbie tej jest 284 katolików, 451 ewangielików, 10 prawosł. , 165 żydów. Co do narodowości jest między niemi 435 Niemców. Z zakładów dobroczynnych posiada Z. ochronę dla 60 dzieci robotników fabrycznych i przytułek dla 12 starców i kalek wyznania ewangielickiego. Ochronka założona została r. 1892 za staraniem Zofii bar. Zachert, która ofiarowała 1, 000 rs. na kapitał żelazny. Utrzymuje się z dobrowolnych składek fabrykantów i z miesięcznych wkładów opiekunek, co razem wynosi do 1, 000 rs. rocznie. W r. 1894 liczba dzieci u

Zgierz