dę na śmierć skazany został a majątek na skarb zabrany został. Powrócił więc Z. do korony i w końcu XIV w. należał do główniejszych grodów, których rządzcami wedle uchwały z r. 1371 tylko obywatele polscy być mogli. W r. 1387 Jagiełło oddał zamek zbąszyński z przyległościami Marcinowi, podczaszemu, i Mikołajowi, podkom. ziemi dobrzyńskiej, braciom Baruchowskim. W r. 1393 Władysław Jagiełło zamienił majętność Inowłódź na Kębłów i Zbąszyń, dając zamki te Janowi Niemierze i Abrahamowi, synowi Abrahama. Ten Niemiera był podobno synem Kazimierza W. z Esterki. Nowi nabywcy dali początek rodowi Zbąskich, w którym utrzymywało się tradycyjnie imię Abraham. W r. 1439 Abraham Zbąski, sprzyjający husytom, oblężony został w Z. przez Andrzeja z Bnina, bisk. p, który go chciał zniewolić do wydania czterech duchownych czeskich. Uległ Zbąski przemagającej sile. Wydano nieszczęśliwych husytów, którzy z wyroku biskupa żywcem spaleni zostali. Abraham Zbąski, prawnuk pierwszego, rozszerzył zamek w Z. Wzmocnił go i na formalną twierdzę nowego systemu zamienił Ciświcki 1627 r. , kasztelan szremski, autor wybornego dzieła o artyleryi, który połowę Z. wziął w wianie za Zbąską. Forteca ta, lubo jeszcze niedokończona, zasłoniła w początku XVII w. mieszkańców Z. i okolicy przed najazdem wojsk duńskich, które wracając ze Szlązka pod wodzą Duglasa, plądrowały pogranicze Wielkopolski. Ugoda w Ujściu r. 1655 zawarta między szlachtą poznańską i kaliską a Wittembergiem, wodzem szwedzkim, otworzyła królowi Gustawowi bramy miasta i zamków wielkopolskich, a między innemi i Z. , z którego Szwedzi zabrali broni i rynsztunków wojennych w wartości 80000 zł. pol. W r, 1842 leżały jeszcze na wałach Z. cztery ciężkie działa żelazne. Po ustąpieniu Szwedów z Wielkopolski wojska brandenburskie obsadziły miasta i zamki. Piotr Opaliński, w wda podlaski, dowódzca sił wielkopolskich, postanowił szukać odwetu na nieprzyjacielskiej ziemi. Wkroczył do Marchii, a gdy hr. SaynWitgenstein, wielkorządzca tej prowincyi, nie czuł się na siłach do stawienia oporu, zawarł nim umowę, mocą której Polacy z Marchii, Brandenburczycy zaś ze Z. i Międzyrzecza ustąpili. W XVII i XVIII w. posiadali Z. Ciświccy, Tuczyńscy i Gnińscy, od r. 1751 Garczyńscy. W r. 1705 obozowało pod Z. wojsko Karola. Lustracya z r. 1706 taki przedstawia stan zamku Zamek penitus zrujnowany, pokoje puste, bez pieców, okien, drzwi. Żelaza ani znaku, mury porozbijane, schody porujnowane, ganek we włoskim ogrodzie zrujnowany, podniebienia upadły, bo ankry wykowali Szwedzi. Kaplica zdezelowana, ogród włoski pusty, z fontann tylko sterczą słupy, kwatery pozarastały, kuchnia pusta, tak samo stajnia, gorzelnia, mielcuch. Izba do pomieszkania niezgorsza, bez okien i pieca. Brama z zamku murowana, w niej izba bez drzwi, okien, pieca, posadzka wybrana. Miasteczko Z. funditus zrujnowane, domów piwowarskich pogorzałych 20, domów rzemieślniczych pospolitych 25. Komput wszystkich ludzi jest piwowarów 22, szewców 17, kuśnierzów 9, rybaków 3, ślusarz 1, kowal 1. Rajewo adjacens miasteczka, na którem tylko zagrodnicy. W r. 1751 przeszedł Z. w posiadanie Garczyńskich. Około r. 1800 założono tu przędzalnią bawełny. Ogród zamkowy należał do najpiękniejszych w kraju. W końcu XVIII w. miał Z. kościół katolicki, kościół ewang. , 4 budynki publiczne, 154 domów, 948 dusz 115 żydów. Między mieszczanami było 18 gorzelników, winiarzy i szynkarzy, 18 szewców, 12 sukienników, 12 krawców, 6 kowali i mieczowników, 6 piekarzy, 5 garncarzy, 4 rzeźników, 1 mielcarz, 1 zegarmistrz, 3 muzyków, 5 kupców, 3 stróżów nocnych. W r. 1816 miał Z. 1110 dusz; 1837 r. 1638 w 195 domach; 1843 r. 1670 dusz; 1858 r. 1810; 1861 r. 1863 dusz, Z. jest miejscem urodzenia głośnego socyniana Marcina Czechowicza. Lud opowiada, jakoby jeden z panów zamku zbąszyńskiego odznaczał się niezwykłem miłosierdziem i przy pomocy starego sługi rozdawał całe swe dochody potrzebującym. Po śmierci ojca chciwy syn nie znalazłszy oczekiwanych skarbów, zażądał od starego sługi rachunków a nieotrzymawszy takowych zamknął go w lochach zamku, skazując na śmierć głodową. Lecz zmarły ojciec nakarmiwszy wiernego sługę, wyprowadził go z więzienia i stawił przed oczy złego syna, który przerażony tym cudem padł bez zmysłów a przyszedłszy do siebie zmienił swój sposób życia. Kościół par. katolicki, p. w. Wniebowzięcia N. M. P. , powstał przed r. 1238, albowiem w przywileju Sędziwoja, kantora gnieźn. , występuje już pleban Maciej ze Z. jako świadek. W r. 1516 Jan Lubrański, bisk. pozn. , wyniósł go do godności kolegiaty, złożonej proboszcza, dziekana i 5 mansyonarzy. W połowie XVI w. Abraham Zbąski wypędził kapłanów i kościół zamienił na zbór kalwiński; oddała go katolikom po odnowieniu r. 1640 Marya z Leszczyńskich Tuczyńska, dziedziczka Z. W r. 1792 96 Edward Leszczyński, w miejscu podupadłego nowy kościół zbudował kosztem własnym i z funduszów zostawionych przez braci Franciszka, Rudolfa i Stefana. Poświęcił go r. 1796 Ign. Raczyński, bisk. pozn. Kościół ten spłonął w r. 1850 a odbudował go dziedzic wraz z parafianami. W kościele znajdują się pomniki Stefana Garczyńskiego, wwdy pozn. , jego żony Zofi Tuchołczanki, 1mo voto Czapskiej, Edwarda Garczyńskiego, kaszt, rozpierskiego, i żony jego Katarzyny z Radolińskich. Dekanat zbą

Zbąszyń