Dyaryusz zbaraskiego oblężenia 1649 r. , Rkp. w Bib. Jagiell. , 5, EE, III, 1, str. 861. Historia prawdziwa Bohdana Chmielnickiego gdy był pod Zbarażem i Zborowem, ze starego rękop. w Pamiątkach historycznych Zielińskiego, 1841, str. 40 do 74. Ulryk Werdum, podróżujący po Polsce w r. 1670 do 1672, pisze Zbaraż jest to miasto z tytułem księstwa i należy do ks. Dymitra Wiśniowieckiego. Nowy Zbaraż leży w równinie przy wielkiem lesie; Stary Zbaraż na górze, o małe pół mili od tamtego. Jest to piękny kasztel z białych kamieni wysoko wybudowany. Nowy Zbaraż zaś w samym początku kozackiej rebelii spustoszono. Nic z niego nie pozostało, prócz wielkich ruderów, które już z daleka błyszczą wielką swą białością Liske, Cudzoziemcy w Polsce, str. 168. Drugą pamiętną katastrofę przeszedł zamek w r. 1675 2 sierpnia, w którym został zdobyty przez Turków pod Ibrahimem Szyszmanem tak marnie, jak nigdy marniej być nie mogło, pisał Sobieski do żony. Było w nim ludzi służałych sta z pełna, ostatek chłopstwa moc wielka, prawie wszystka tam część kraju wołyńskiego, pod pięć tysięcy. Ci tedy chłopi, że im żal było chałup, chcieli i miasta bronić. Nieprzyjaciel mocno natarł na miasto i zapalił. Co żyło w tym ogniu do zamku uchodziło, lecz Turcy z Ordą oderznęli ich w pół od zamku i z nimi wespół aż pod samą podpadli bramę. Gdy dwa szturmy stracili, chłopi drudzy, co w zamku byli, buntować się i białą chorągiew wywieszać poczęli, tusząc, iż im sfolgują, gdy się poddadzą. Co zobaczywszy kapitan pana generała Kąckiego, niejaki Desotel, Francuz z Pikard, który tam był komenderowany z 60 ludzi węgierskich dragonów, oprócz pachołków, niechciał im tego pozwalać, chcąc się bronić. Chłopi tedy rzucili się na komendanta, i związanego wydali nieprzyjacielowi, a zamek dobrowolnie otworzyli, w którym było dział 30. Na co Turcy nie respektując wszystkich wyścinali, zamek prochami zrujnowali, a miasto spalili. Zostało kilkaset ludzi co wyborniejszej płci białej i młodzieży, wszystko w niewolę poszło Listy Jana Sobieskiego, wyd. A. Helcia, str. 268. Ks. Dymitr Wiśniowiecki odrestaurował zamek na nowo i tak on jak i jogo następcy utrzymywali go w stanie obrony. Dzięki temu wytrzymał oblężenie w r. 1734 kś. 8. Barącz Pamiętnik dziejów Polski, Lwów, 1885, str. 263. Po śmierci ostatniego z książąt Wiśniowieckich, Michała, wojew. wileń. 1774, przeszedł Z. wraz z dobrami w dom Potockich po długich prawnych sporach. Utrzymywał się w całości do początku obecnego wieku. Około r. 1833 urządzono w zamku cukrownię, która po kilku latach upadła ob. ,, Rozmaitości, Lwów, 1833, Nr 14. W ogólnych zarysach zachował się zamek dotąd prawie w całości, lecz zaniedbany i opustoszały. Leży we wschodniej stronie miasta, na płaskim grzbiecie wyniosłych wzgórzy, urywających się stromą ścianą ku miastu, a pochylających się lekko ku południowi. Opis podaje Czołowski Dawne zamki i twierdze na Rusi halickiej, w Tece konserwatorskiej, Lwów, 1892, str. 123. Trzy kilometry na zachód od zamku wznoszą się w starym Zbarażu ruiny drugiego, nierównie starszego. Leżą one na stromej krawędzi wyniosłej, skalistej góry. Kształty tego zamku odtworzyć trudno, zniszczony bowiem do fundamentów. Zachowały się tylko resztki ścian od przepaści i część bramy wjazdowej Czołowski, 1. c. , str. 124 nn. . W zbiorze Pawlikowskiego we Lwowie znajduje się widok zamku zbaraskiego Nr 5613 i 5614; ob. także Lwowianin, 1841, str. 169. Co do obszaru dóbr zbaraskich ob. Wołyń t. XIII, 927. Zbaraski powiat mapa Kummersberga, karta 23, 24, 34; szt. gen. Z. 6, C. 33, Z. 7, C. 33 i 34 leży między 49 31 15 a 49 47 15 płn. szer. i między 43 15 a 43 57 wsch. dług. od P. Na płd. leży pow. skałacki i tarnopolski, na zach. tarnopolski i brodzki, na płn. i wsch. pow. krzemieniecki. Zbaraż leży w zach. stronie powiatu. Najdalszy kraniec wschodni wsch. , granica Toków oddalony jest od Z. w prostej linii 35 klm. ; kraniec płd. kończyna Sioła 15 klm. ; płn. zach. kończyna Iwanczan 22 klm. ; kraniec płn. kończyna Zarudeczka 11 klm. Na płn. granicy powiatu leżą wsi od zach. ku wsch. Iwanczany, Kobyla, Kurniki, Dobrowody, Netreba, Nowiki, Załuże, Bazarzyńce, Tarasówka, Krasnosielce, Kapuścińce, Zarudeczko, Siemiakówka, Sieniawa, Szyły, Lisieczyńce, Hnilice Wielkie, Koszlaki i Toki. Na granicy wsch. leżą od płn. ku płd. Falczyńce, Toki, Worobijówka i Prosowce. Obszar powiatu obejmuje 8, 5456 miriametrów kw. Gmin katastralnych jest 62 24 w obrębie sądu pow. Nowosioło, a 38 w obrębie sądu pow. Zbaraża; obszarów dworskich 60 24 w obr. sądu pow. Nowesioło, a 36 w obrębie sądu pow. Zbaraż. W obrębie sądu pow. w Nowemsiole leżą wsi Bogdanówka, Dobromirka, Hnilice Małe, Hnilice Wielkie, Hołoszyńce, Hołotki, Huszczanki, Jacowce, Klebanówka, Klimkowce, Korszyłówka, Koszlaki, Koziary, Łozówka, Medyń, Nowesioło, Obodówka, Palczyńce, Pieńkowce, Prosowce, Skoryki, Terpiłówka, Toki, Worobijówka najludniejsze z nich Koszlaki 2310 mk. , Toki 2246 mk. , Bogdanówka 2030 mk. , najmniejsza Obodówka 344 mk. . W obrębie sądu powiat. Zbaraża leży miasto Zbaraż i wsi Bazarzyńce, Berezowica Mała, Czernichowce, Czumale, Dobrowody, Hłuboczek Mały, Hrycowce, Iwanczany, Iwaszkowce, Kapuścińce, Kobyla, Krasnosielce, Kretowce, Kujdańce, Kurniki, Lesieczyńce, Łubianki Niższe, Łubianki Zbaraż