rostwa, sądu powiatowego, rady powiatowej, urzędu poczt. i tel. Ma szkołę etatową 5klaso wą męzką i etat. 5klas. żeńską. . Stan czynny majątku miejskiego wynosi 79092 złr. , bierny 8928 złr. Dochodu było w 1895 r. 11720 złr. Kasa pożyczk. gm. ma kapitału 7220 złr. Kroniki ruskie wzmiankując o popieraniu Daniela Romanowicza na tron halicki przez Leszka Białego wymieniają obok Trębowli i Zbaraż w licz bie grodów, pod któremi toczyły się walki w latach 1211 do 1213. Stryjkowski twierdzi, iż Witold zagarnąwszy księstwo siewierskie, dał za to ks. Dymitrowi Korybutowi pewne zamki na Wołyniu a w liczbie takowych i Zbaraż, w r. 1393. Kazimierz Jagiellończyk jako w. ks. litewski nadaje Z. r. 1442 dnia 11 stycznia Deniskowi Mukosiejewiczowi we władanie dożywotnie. Paprocki, Stryjkowski i Twardowski w Legacyi wywodzą Zbaraskich z książęcego rodu Korybutów, potomków Olgierda, władających na ks. siewierskiem. Jest to późniejszy, fałszywy wywód. Protoplastą rodu był kniaź Wasil Nieświcki, którego Bartoszewicz wywodzi z Nieświcza pod Luckiem. Akt z r. 1461 zwie go kniaź Neswizski. Już w r. 1434 Zbaraż należał do kniazia Fedki Nieświckiego. J. Wolff Kniaziowie litewskoruscy, str. 606 i nast. także przechyla się ku wołyńskiemu pochodzeniu rodu i mimo pisowni aktu z r. 1461 nie wywodzi ich z Nieświża a z Nieświcza. W r. 1463 po śmierci Wasila, synowie jego kniaziowie Wasil, Semen i Sołtan Wasilewicze, ojczyce i dziedzice Zbaraźscy czynią dział, na mocy którego Wasil otrzymał Zbaraż i sioła Jankowce i Iwaczów Dolny, Semen Kołodeń i sioła Czernehów, Iwaczów Górny, zaś Sołtan dwór Horodek i sioła dwa Wisznewcy, Oleksiniec a nadto Maniów Nowy i Stary z siołami po matce ich, które to dobra ma w dożywociu. Najmłodszy Sołtan zmarł już około r. 1472. Drugi z braci Semen nabył w r. 1461 za 300 kóp groszy Rowno z siołami w pow. łuckim i tytułuje się kniaź Nieswizski. W akcie działu 1463 r. i w dok. z r. 1470 zwie się kniaziem Zbarażskim. Po śmierci Sołtana, Semen bierze Maniów i Łopuszne a synowiec jego Michał syn Wasila dostaje Wiszniowiec. Semen umiera przed 1 kwiet. 1481 jako starosta krzemieniecki. Pozostała wdowa tytułuje się kniaziową rówieńską a córka Anastazyą wychodzi za kn. Semena Holszańskiego. Najstarszy z synów kn. Wasila, Wasil Wasilewicz Zbarażski umarł przed r. 1475. Za niego to Zbaraż został spalony przez Tatarów w r. 1474. Zona dostała się do niewoli a dwaj synowie i dwie córki uszli. Zamek spłonął. Długosz zwie kniazia Iwan. Pakt ten opowiadają też Kromer i Bielski z pewnemi różnicami w szczegółach. Pozostali po Wasilu synowie dali początek trzem możnym rodom. Od Michała poszli Wiśniowieccy, Semen ciągnie dalej ród Zbaraskich a od Fedora pójdą Poryccy i Woronieccy. Syn Semena Andrzej, żonaty z Anną Herburtówną, zostawił pięciu synów, z których Jerzy Jurij w r. 1570 włada czwartą częścią Zbaraża i w tem zamku spisuje r. 1580 swój testament, drugi syn Stefan, wojewoda witebski w r. 1555, żonaty powtórnie z kn. Mścisławską a po raz trzeci z Dorotą Firlejówną, założyciel zamku i miasta Surażu, trzeci Mikołaj, starosta krzemieniecki, żonaty z Hanną Deszpotówną, wdową po Andrzeju Sanguszkowiczu, umierając w r. 1674 zostawia cały majątek, starostwo i 3000 kóp grosza na Krzemieńcu, synowi Januszowi, który jako dzielny wojownik zasłynie z czynów rycerskich w bojach z Tatarami i zostanie wojewodą bracławskim a obok krzemienieckiego otrzyma starostwo pińskie. Umierając w r. 1608, z żony Anny Czetwerteyńskiej zostawia synów Jerzego i Krzysztofa. Krzysztof młodszy, ststa krzemieniecki, koniuszy kor. , głośny ze swego poselstwa do Konstantynopola w 1622 i 1623 r. , opiewany przez Twardowskiego, umrze 1627 r. Starszy Jerzy, kasztelan krakowski, zejdzie ze świata w r. 1631 w Krakowie. Obaj pochowani w tem mieście, w kościele św. Trójcy. Zmarli bezżenni. Na nich zakończył się ród Zbaraskich, Jerzy rozszerzył fortyfikacye Zbaraża i założył w mieście klasztor bernardynów, tudzież kościół św. Jerzego w r. 1627. Po Zbaraskich przeszedł Z. w r. 1631 w posiadanie ich siostrzeńca Janusza ks. Wiśniowieckiego 1636, a następnie na syna jego Dymitra, kaszt. krak. , hetmana w. kor. 1682. Obaj mieszkali najczęściej w zamku zbaraskim. Dymitr zwłaszcza opatrzył go we wszystkie potrzeby wojenne i urządził wspaniale. Za jego też dziedzictwa odegrał zamek kilkakrotnie głośną rolę dziejową. Kiedy po klęsce pilawieckiej 1648 r. popłoch ogarnął wszystkich, pozostał się zamek bez obrony mimo wałów z sieczonych kamieni, na trzy kopie wysokich, mimo nowych koszów, flanków, parapetów i dział pięćdziesięciu. Chmielnicki zajął go bez wystrzału, a jakie tam zastał sprzęty i dostatki woła Twardowski w poemacie Wojna domowa z Kozaki i Tatary, Kalisz, 1681, str. 36. Natomiast w r. 1649, w czasie pamiętnego oblężenia tu obozu polskiego, zamek stanowił główny punkt oparcia i czoło obrony. Bronili wtedy zamku Stanisław Lanckoroński, Mikołaj Ostroróg, Sieniawski i obaj Sobiescy, Marek i Jan Twardowski, l. c. , str. 62. O bohaterską wytrwałość obrońców w ciągu miesięcznego oblężenia rozbiły się wysiłki Chmielnickiego. Silne fortyfikacye zamku, nieustannym ogniem działowym dotkliwe wyrządzały straty w szeregach kozackich ob, Oblężenie Zbaraża i pokój pod Zborowem I w szkicach hist. L. Kubali, Lwów, 1880 r.

Zbaraż