ny r. 1617, św. Elźbiety 1647. Zaraza grasujjąca w r. 1542 dała powód do urządzenia spisu zmarłych, co powtarzano przy następnych epidemiach. Z tych spisów powstały z czasem miejskie księgi zmarłych, które rozpoczynają Sie z r. 1585 i przechowane były w archiwum. W wykazach podany jest wiek, płeć i przyczyna śmierci. Na r. 1560 przypada założenie pierwszego ogrodu botanicznego przez Jana Woysella; w r. 1562 sporządzili Bart. Weihner i Jerzy über pierwszy plan miasta; z r. 1578 pochodzi drugi, wykonany przez Fryderyka Grossa, a w 1591 trzeci przez Jerzego Hayera. Wojna 30 letnia, tak zgubna dla całych Niemiec, przyniosła i miastu szereg klęsk. Mieszkańcy bronili się przed wojskami zarówno cesarza, jak Szwedów i Sasów. W r. 1632 opanowali jednak Sasi i Szwedzi wyspy odrzańskie Domi ucierpiała wiele biblioteka kapitulna. W następnym roku 1633 nawiedziła miasto ogromna zaraza; z 40000 ludzi umarło 18000 w przeciągu 7 miesięcy. Pokój pragski z r. 1635 zabezpieczył miastu swobodę religijna, którą i pokój westfalski z r. 1648 potwierdził. Ze wszystkich krajów habsburgskich jedynie Szląsk a z nim i Wrocław utrzymał wolność religijną. Miasto zatrzymało i po wojnie 30le tniej jus praesidii, t. j. wolność od załogi wojskowej cesarskiej, choćby nawet od chwilowego rozkwaterowania. Natomiast miasto utrzymywało dwie kompanie wojska pod własnym komendantem; w razie potrzeby wystawiało 12 kompanii mieszczan, po 3 kompanie z każdej części miasta. Pod opieką rządów habsburgskich powracały dawne zakony, znikłe wskutek rozbudzonego protestantyzmu albo też powstawały nowe. Do tych ostatnich należał zakon jezuitów. Już w r. 1638 pojawiają się po raz pierwszy jezuici; w r. 1658 otrzymują od cesarza Leopolda pałac cesarski na mieszkanie i na pomieszczenie szkoły. Objawem wzmożenia się katolickiego kościoła w W. było powstanie w r. 1700 czterech parafii katolickich w obrębie właściwego miasta, przy kościołach św. Wincentego, Macieja, Doroty i Wojciecha. Przy poparciu od dworu cesarskiego przystąpili jezuici w r. 1702 do otwarcia uniwersytetu, a w latach 1728 1736 do wzniesienia budynku na miejscu cesarskiego pałacu Zajęcie W. przez wojska pruskie stwarza nowe warunki bytu dla mieszkańców i nowy okres w dziejach miasta. Wstąpienie na tron habsburgski Maryi Teresy dał powód do wybuchu wojny o Szląsk. Kraina, bogata w płody naturalne, zamieszkana przez ludność liczną i pracowitą, o rozwiniętym przemyśle, była ważną zdobyczą dla króla pruskiego. O prawną podstawę nie troszczył się Fryderyk II. . Już w pierwszych dniach r. 1741 Wrocław poddał się królowi pruskiemu, który przyznał początkowo miastu neutralność, ale w kilka miesięcy później obsadził je swem wojskiem. W listopadzie tegoż r. 1744, w sali ratuszowej, t. z. książęcej, przyjął hołd od stanów szląskich. D. 29 grudnia potwierdził Fryderyk II z prawami królewskiemi sprzeczne; pozostawił dawną radę, ale na czele tejże postawił królewskich dyrektorów. Nowi członkowie rady miejskiej byli odtąd przez króla dożywotnio mianowani nie zawsze z mieszkańców W. i otrzymywali z kasy miejskiej stałą płacę. Urząd ławniczy został zupełnie zniesiony. Zakres czynności tej rady, czyli magistratu, stał się niewielki. Tak zmieniła się wiekowa organizacya miasta. Nowe rządy zaznaczyły się ważnemi czynnościami na polu porządku miejskiego. Już w r. 1743 zaprowadzono tablice z nazwami ulic; w następnym roku wydano rozporządzenia tyczące się oczyszczania ulic, w r. 1748 nowy regulamin administracyi miejskiej, r. 1754 edykta odnoszące się do żydów. W tymże roku powstaje pierwszy stały teatr, wystawiony przez aktora Franciszka Schuetz przy ulicy Taschenstrase. Budynek przerobiony w r. 1782 i 1798, przeszedł w r. 1797 na własność towarzystwa akcyjnego i służył jako teatr aż do r. 1841. Czynność pokojową przerwała wojna siedmioleletnia. W drugim roka 1757 tej wojny został W. przez wojska austryackie zdobyty, ale po zwycięztwie pod Litomiem Leuthen przez Fryderyka II. 1760 wojska austryackie pod Laudonem obiegły W. , broniony przez generała Tanentziena, który doczekał się odsieczy pod dowództwem ks. Henryka. Pokój hubertsburgski przyniósł spokój na długie lata a z niem możność do wprowadzenia w życie nowych urządzeń. Ważny postęp sprowadza rozkaz Fryderyka II z r. 1776, wzbraniający grzebania zwłok w obrębie murów miejskich. Cmentarze przeniesiono wówczas po za mury i obwarowania. Trzy miejskie parafie zakupiły grunta przed bramą Mikołajską i urządziły tam wielki cmentarz. W r. 1770 powstało stowarzyszenie wsparcia pomocników handlowych notleidende Handlungsdiener. W r. 1775 założył kupiec Jan Selenke fundacyą dla przytułku zubożałych kupców; w r. 1780 powstało stowarzyszenie w celu zaopatrywania ubogich w drzewo opałowe. W latach 1789 1791 wybudował kupiec Andrzej Kriszke szpital dla dzieci na dzisiejszem miejscu; w r. 1789, przy pomocy znacznego legatu, powstał miejski dom ubogich dla 200 osób; w r. 1790 powstała wreszcie fundacya Jana Jerzego Krulla, mająca na celu wspieranie biednych rzemieślników. Objawem ruchu umysłowego było założone w r. 1804 Towarzystwo dla popierania umiejętności

Wrocław