Przed 75 laty jako instytucya królewska założone, przeszło od r. 1858 na własność Towarzystwa, które je uczyniło zbiorem wszystkich starożytności Szląska. Przy pomocy rządu i mieszkańców zgromadzono tu przeszło 50000 przedmiotów, jak zabytki przedhistoryczne, znalezione na Szląsku, starożytności kościelne, zbiór broni i zbroi, dalej wyroby majolikowe, szklane, żelazne, sprzęty domowe itd. Z nowszych budowli okazalszych wymienić należy nową podług planu Opplera, ukończoną w r. 1872, w stylu romańskim. Następnie centralny dworzec kolejowy, budynek sejmu prowincyonalnego, giełdy, poczty, komendantury. Teatr miejski, pierwotnie wybudowany przez Langhausa syna r. 1841, dwukrotnie uległ pożarowi, ostatni raz w r. 1871. Pałac królewski pochodzi w większej części z wieku XVIII i początku XIX, południowe zaś skrzydło wybudowanem zostało według projektu Stuelera w r. 1846. Stare kamienice mieszczan. Chociaż w drugiej połowie XVII i w wieku XVIII wiele fasad zmieniono w stylu barokowym albo zopf, to jeszcze mimo to niewiele miast może się pod względem ilości zabytków budownictwa, pochodzących z XVI w. , mierzyć z Wrocławiem. Że Wrocław był już na początku XVI w. okazałem miastem świadczy opinia Eneasza Sylviusa Piccolominiego, późniejszego papieża Piusa, i króla czeskiego i węgierskiego Władysława II. Domy o czysto gotyckim stylu nie utrzymały się do dziś; pozostało tylko kilka, mających niektóre cechy budowy średniowiecznej. Są to domy Nicolaistrasse Nr 80, Herrenstrasse Nr 20 i 21, Buettnerstrasse Nr 14, plebania przy kościele św. Magdaleny, Altbuesserstrasse Nr 8, i na tejże ulicy Nr 27, Nr 22 i Sandstrasse Nr 1. Domy w stylu renesansowym są dość liczne w rynku i okolicy. Domów w stylu baroko i rokoko jest również wiele. Pomniki są późnego pochodzenia i z życiem miasta nie mają bliższego związku. W rynku przed ratuszem posąg Fryderyka II, dzieło Kissa, odsłonięty r. 1847; Fryderyka Wilhelma III, również dzieło Kissa, w roku 1861 odsłonięty; posąg Bluechera na dawnem rynku solnym Salzring, dzieło Raucha, odsłonięty w r. 1827. Na placu Tauenziena znajduje się pomnik generała t. n. , który bronił w r. 1760 W. podczas oblężenia przez wojska austryackie. Pomnik ten wystawili synowie generała. Pomnik składa się z sarkofagu ozdobionego portretem w płaskorzeźbie i Belloną z bronzu. Na cokole są płaskorzeźby przedstawiające sceny z walki. Projekt pomnika wykonał C. Langhaus, . Historya. Czasu powstania W. oznaczyć niepodobna. Pierwszą pewniejszą wiadomość o istnieniu jego podaje nam kronikarz Thietmar, biskup merseburski, który pod r. 1000 wymienia biskupa, mającego siedzibę w Wrocławiu Wrotizla, jak pisze. Wybór tego miejsca na siedzibę biskupa wskazuje nam, że W. był osadą znaczniejszą, dawniej już istniejącą. Fizyczne warunki sprzyjały powstaniu osady. Rz. Odra bowiem tu się rozszerza i tworzy jeszcze dziś wyspy, które ułatwiały przejście przez wodę i obronę mieszkańców. I w istocie na tych wyspach znaleziono przy głębszem kopaniu w r. 1875, 1877 i 1884 szczątki budowli nawodnych palafitów. Podobnie jak czasu, tak i powstania nazwy W. wskazać nie można. Daremne były usiłowania, rozmaite kombinacye, z przeszłości bowiem W. przed r. 1000 nic historycznego wydobyć się nie da. Zjazd Bolesława Chrobrego z Ottonem III w r. 1000 w Gnieźnie miał dla Polski to ważne następstwo, że powstała osobna organizacya kościelna, obejmująca arcybiskupstwo w Gnieźnie i podległe mu biskupstwa w Wrocławiu, Krakowie i Kołobrzegu. Organizacya ta przyszła do skutku bez względu na dotychczasowe granice arcyb, w Magdeburgu, którego zwierzchnictwu podlegać miały wszystkie biskupstwa powstające w ziemiach słowiańskich, jak to miało już miejsce przy utworzonem biskupstwie w Poznaniu. Niewątpliwie skromne były ramy Wrocławia w czasie powstania biskupstwa. Tam, gdzie obrona przed nieprzyjacielem była najłatwiejszą, na jednej z wysp, t. zw. Dominsel dziś już nieistniejącej, wzniósł się kościół katedralny i zamek książęcy. W ten sposób znaczenie W. wzrość musiało; siedziba biskupa uczyniła z miasta punkt środkowy dla stosunków kościelnych znacznej części ówczesnej Polski. Łatwość przebycia w tem miejscu rzeki, krzyżowanie się dróg handlowych lądowych, żegluga na 0drze aż do bogatego Szczecina i położenie w środku niziny szląskiej, czyniły W. ważną stacyą handlową, miejscem wymiany rozmaitych płodów, przyczem istniejący gród książęcy zapewniał bezpieczeństwo zarówno stałym mieszkańcom jak też czasowo przebywającym. W takich to przyjaznych warunkach wzrastała ta ważna osada; warunki te umożliwiły przetrwanie ciężkich burz, jakie W. od czasu do czasu nawiedziły. Do takich burz należy reakcya pogańska i szczepowa po śmierci Mieszka II Brzetysława, ks. czeskiego, w r. 1038 na W. i Polskę. Brak jakichkolwiek wiadomości, aby ocenić doniosłość tego najazdu i idącego za nim panowania czeskiego nad Szląskiem. W pokoju bowiem zawartym w r. 1041 między cesarzem Henrykiem III a Brzetysławem, Szląsk z W. pozostał w posiadaniu ks. czeskiego. Również i po przyłączeniu Szląska do Polski w r. 1054 nie rozjaśniają się dzieje Wrocławia. Możemy tylko przyjąć, że w r. 1046 al. 1051 nastąpiło ustalenie

Wrocław