po nad poziom rzeki, pod 52 26 33 szer. płn. i 38 16 56 dług. wsch. od F, , w pow. płońskim, odl. o 25 w, w linii powietrznej u a zach. płn. od Warszawy, około 3 w. na zach. od Modlina, posiada kościół par. murowany i drugi poklasztoruy pokapucyński; , dwie bóżnice, dwie szkoły początkowe, urząd miejski, urząd poczt. Należy do sadu pokoju okr. I w Płońsku, st. dr. żel. w Nowogieorgiewsku Miasto ma 5211 mk. 2605 męż. , 2606 kob. . Śród zapisanych do ksiąg stałej ludności jest 50 prawosł, , 11 prot. i 2895 żydów. Pod miastem na Wiśle było w r. 1864 około 12 młynów pływaków. W r. 1880 istniała tu fabryka papieru ołowianego. W r. 1864 było 166 dm. 22 mur. i 3874 mk. 2301 żyd. . W r. 1877 dochód miasta wynosił rs. 10194. W r. 1827 było 116 dm. i 1189 mk. Do mieszczan należy 260 mr. ziemi. Zawiązkiem osady był starożytny gród, pilnujący brodu i przewozu przez Wisłę. Przeprawę ułatwiały tu dwie wielkie kępy na Wiśle Zakroczymska i Grochalskt. Gród stał na wyniosłości oddzielonej od reszty obszaru dwoma jarami spływającemi ku Wiśle. Jedynie od północy brakowało naturalnej ochrony. Już akt uposażenia klasztoru w Mogilnie XII w. wymienia Z. w liczbie grodów obowiązanych do opłat i danin na rzecz klasztoru. Zamek tutejszy często służy książętom mazowieckim za miojsce zjazdów. Dnia 8 czerwca 1335 r. Ziemowit i Trojden odnawiają tu z w. m krzyż. Teodorykiem de Aldenburch przymierze zawarte poprzednio z Lutderem de Brunswik Ulanów, Dok. kujaw. , 309, No 25. W r. 1355 Ziemowit, ks. mazow. , otrzymuje od króla Kazimierza zamki Zakroczym i Wiznę na lat trzy. Odbywają się tu następnie zjazdy dostojników mazowieckich convencio generalis. W r. 1387 Janusz ks. warszawski, wydaje tu prawa dla swych poddanych. W r. 1426 uchwalono dodatkowe prawa na zjeździe wobec Ziemowita, ks. czerskiego, i jego synów Trojdena i Władysława. Janusz, ks. warszaw, w 1428 r. wraz z synowcami określa prawne stosunki mieszkańców przyległych dzielnic. W 1462 r, wobec Władysława IV, ks. warsz. , i Władysława I, ks. płockiego, zebrani dygnitarze wybrali deputatów do rozsądzenia spraw między mieszkańcami prajyległych dzielnic. W r. 1464 odbywa się też podobny sejm. Zapewne już w XIV w. powstały tu sądy ziemskie dla ziemi zakroczymskiej, której istnienie zaznacza akt z r. 1374. Ślady działalności sądów ziemskich w 1424 r. przechowały się w dokum, archiwum płockiego dziś w Warszawie. Kasztelana zakroczymskiego Niemierę wspomina akt z 1388 r. a Scibor, podkomorzy występuje wr. 1424 Kod. dypl. pol. , I, 246. Kiedy i od kogo otrzymał Z. prawo miejskie; nie wiadomo dotąd. Anna, ks. mazow. , uwalnia Z. w r. 1511, po zniszczeniu przez pożar, na lat 16 od podatków. W r. 1535 Zygmunt I pozwała miastu sądzić sprawy kryminalne. W r; 1536 było tu 180 mieszkańców. Dzięki jednak postępom kolonizacyi na obszarach praw. brzegu Wisły i handlowi solą, której skład istnieje tu oddawna, zniszczona osada wkrótce się odbuduje. W r. 1549 Zygmunt August przywilejem wydanym w Zakroezymiu w sobotę przed św. Agnieszką, nakazuje osadnikom, mieszkającym na poświętnem, pod kościołem św. Krzyża kościół miał 3 łany ziemi, posłuszeństwo burmistrzowi i pomaganie przy reparaeyi dróg. Według lustracyi z r. 1564 bjło tu 276 domów awl616r. 214 rzemieślników, między niemi 71 warzących piwo, 38 palących wódkę, 35 piekarzy. Wzrost Warszawy w drugiej połowie XVI w. musiał niekorzystnie oddziałać na dalszy rozwój Z. W spisach pobór, z r. 1576 podano przy Z, Noluit dare contribitionem Może ponowny pożar był tego przyczyną. W r. 1619 Zygmunt III potwierdza w Warszawie dawne przywileje miasta, zaś Władysław w r. 1633 dozwala wolnego handlu solą bez opłaty Wr. 1656, po zajęciu Warszawy przez Szwedów, wojska nieprzyjacielskie rozłożyły się pod Z. i zrabowały miasto. Mimo nadania dwu nowych jarmarków przez Jana Kazimierza w r. 1666, nadania opłat targowych przez Michała Korybuta w r. 1670 i ponowienia dawniejszych przywilejów dla kupców i solarzów przez Jana III w r. 1679, miasto upadło. w swej podróży powiada otwarte miasto, ma dwa kościoły dobrze zabudowane. W r. 1800 znajduje się tylko 61 domów. Nieliczna ludność trudni się żeglugą i rybołówstwem. Z inicyatywy władz pruskich rozpoczęto budowę ratusza murowanego, lecz brak funduszów nie pozwalał dokończyć takowej. Z zabytków przeszłości przechowały się dwa kościoły. Parafialny, wedle trądycyi opartej na przypadkowych zapewne i dość niewyraźnych znakach, znalezionych na jednej z cegieł, miał pochodzić z 1001 r. Zapewne początkowo, może przy końcu XII w. , powstała przy grodzie kaplica, zaś kościół parafialny powstał prawdopodobnie razem z założeniem miasta w ciągu XIV w. . Restauraoye i przebudowy zatarły pierwotne cechy, które przechowały się jedynie w szczycie, nad kaplicą N. M. P. od strony północnej. Kościół sam jost dość obszerny, obok głównej nawy idą po bokach dwie niższe znacznie, jednym dachem nakryte. Presbiteryum ma równą wysokość z nawą. Po bokach kościoła poprzystawiano kaplico. Na froncie dwie okrągłe, ciężkie i nizkie wieże, trzecia nad presbiteryum. Wogóle całość przedstawia się ciężko i nieproporcyonalnie. Ołtarz wielki z XVI w. pochodzi, ołtarz. M. Boski Różańcowej ma boczne skrzydła, złożone z czterech obrazów malowanych na drzewie z podkładem kredowym, ołtarz św. Anny ma starożytną drewnianą figurę świętej, wreszcie w ołtarzu kaplicy Niepokal

Zakroczym