no je. Kościół składa się z trzech naw podłużnych. Najstarszemi częściami są presbiteryum i niektóre figury z pierwszej połowy, z czasu wczesnego gotyku. Z XVII a głównie z w. XVIII pochodzi obecny kształt kościoła. W latach 1873 75 dokonał restauracyi budowniczy Luedecke. Postępując od płn. kn. płd. spotykamy przybudowy 1 kaplica elektorska, wystawiona około r. 1700; 2 kaplica Mały chór Kleinchor, wystawiona w latach 1354 61; 3 kaplica św. Elźbiety, wystawiona w r. 1680; 4 kaplica kanoników Domherrn Sacristei; 5 kaplica przednia Vorder Sacristei; 6 pięć kaplic wmurowanych między przyporami; 7 kaplica Przenajświętszego Sakramentu Sanctissimum Kapelle; 8 kaplica zmarłych Todten; 9 siedm kaplic pomiędzy przyporami; 10 kaplica biskupa Turzo. Ważniejsze zabytki rzeźbiarstwa i malarstwa są w presbiteryum płyta mosiężna ryta, na grobowcu biskupa Henryka f r. 1398; ołtarz wielki w stylu renesansowym, wystawiony w r. 1590 przez biskupa Andrzeja; znajdujące się tam srebrne figury są dziełem złotnika Pawła Nitscha. Po prawej stronie wielkiego ołtarza jest piękna grobowa płyta biskupa Rudolfa z Redesheim t 1456, a po lewej biskupa Piotra Nowaka 1482, prawdopodobnie dzieło Hermana, ojca Piotra. Tuż obok znajduje się grobowiec biskupa Andrzeja t 1596, jeden z najpiękniejszych pomników Wrocławia. Wspaniałe stale, z imionami i herbami biskupów, pochodzą z r. 1631. Balustrada oddzielająca presbiteryum jest darem hr. Schaffgotscha z r. 1726. W zakrystyi pierwszej, do której wchodzi się przez piękne drzwi w stylu wczesnego renesansu, znajdują się trzy obrazy na drzewie z w. XIV, i. Skarbiec posiada rozmaite drogie sprzęty kościelne, pochodzące w części z w. XIV i, jak kielichy, relikwiarze, krzyże i t. d. Między temi tr posążki z kości słoniowej, roboty włoskiej, wysokiej wartości, pochodzą z XVII w. W kaplicy Mały Chór Kleinchor jest wielkiej wartości płyta grobowa, mosiężna, z płaskorzeźbą wyobrażającą biskupa Jana Rotha, dzieło Piotra z r. 1496 z Norymbergi. W środku tej kaplicy znajduje się grobowiec założyciela tej kaplicy bisk. Przecława z Pogorzeli, odnowiony w r. 1875. Na postumencie ozdobionym na około figurami spoczywa osoba biskupa. Nad głowami umieszczona jest piękna, naturalnej wielkości figura Matki Boskiej z dziecięciem, dzieła Steinhaeusera, fundacyi biskupa Foerstera w r. 1880. W kaplicy Jana Turzo 1520 znajduje się grobowiec tegoż. Na sarkofagu, odnowionym w XVIII w. , przedstawiona jest postać biskupa w pełnym ornacie. Uwagi godne są piękne organy. Kościół św. Krzyża Kreuzkirche. Po ukończeniu wielkiego sporu z biskupem Tomaszem II, książe wrocławski na pamiątkę tego faktu zakłada w obrębie murów swego zamku w 1288 r. kościół, poświęcony w roku 1295 przez biskupa Jana HI. Zbudowano współczesnie dwa kościoły, górny p. w. św. Krzyża, i dolny, p. w. św. Bartłomieja. Wedle tradycyi książę Henryk zamierzał ufundować kościół p. w. św. Bartłomieja, lecz gdy przy kopaniu fundamentów robotnicy trafili na korzeń mający kształt krzyża, książę za radą osób duchownych kazał wznieść na tem miejscu kościół na cześć krzyża św. Najpierw powstało presbiteryum i to w obecnym kształcie; nawa podłużna i poprzeczna należą do pierwszej połowy XIV w. Prawdopodobnie po ukończeniu tej części zawieszono na zachodniej wewnętrznej ścianie tablicę drewnianą z napisem; tablica ta dotąd się dochowała. Napis mówi o założeniu kościoła przez Henryka i śmierci jego. Kościół wzniesiony z cegieł skutkiem wysokości szczytów przedstawia się nadzwyczaj wspaniale. Przez główne drzwi, do których prowadzą schody, widzimy wielki ołtarz, odnowiony w r. 1866 i ozdobiony obrazem św. Heleny, pędzla Schraudolfa z Monachium. Przed ołtarzem wznosi się grobowiec założyciela ks. Henryka, niedługo po jego śmierci 1290 r. wykonany. Figura Henryka troju książęcym, leżąca na wierzchu grobowca, ma obok tarczę z orłami szląskiemi, jakoteż posążki po bokach, w liczbie 21, zrobione z gliny palonej, sam grób zaś wyciosany jest z piaskowca. Okno w strome południowej mieści od r. 1858 obraz na szkle ku uczczeniu pamieci kardynała i biskupa Diepenbrocka t 1853. W przedniej zakrystyi godne jest uwagi cyboryuz XIV w. ; w drugiej, większej, zakrystyi przechowany jest krzyż ze słoniowej kości, arcydzieło rzeźby, tudzież inne krzyże metalowe z z pierwszej połowy XVI w. W stronie północnej, przy wejściu, uwagi godną jest płaskorzeźba nad drzwiami, przedstawiającą św. Trójcę, oraz ks. Henryka i jego małżonkę Matyldę. Kościół podziemny, . Bartłomieja, przechodzi rozległością wszystkie inne tego rodzaju. Wieża na południowej stronie kościoła pochodzi z XIV w. i odznacza się lekkością i wykwintnością; framugi jej należą do najpiękniejszych zabytków sztuki średniowiecznej. Wieża północna jest mniej rozwinięta i straciła przez przybudowania późniejsze pierwotny charakter. Ogół budowy przypomina zamek. Stan obecny kościoła jest zły; kamień zewnętrzny w znacznej częci zwietrzał; wewnątrz ściany są tynkowane. Kościoł św. Krzyża, jako kolegiata uposażony, przetrwał w tym stanie aż do r. 1810; obecnie należy do katedry. Przed kościołem stoi statua św. Jana Nepomucena z piaskowca, wzniesiona w r. 1732. Kaplica śm. Marcina Martinikapelle, w płn. zach. stronie od kościoła św. Krzyża, w obrębie

Wrocław