tomów i 3, 000 rękopisów archiwum miejskie, mające 30, 000 dokumentów, liczne rękopisy i zbiór monet; trzy biblioteki miejski ludowe. Również i ruch literacki jest ożywiony. W r. 1893 wychodziło 62 dzienników i pism peryodycznych, z tych 9 politycznych. Władze i urzędy, W. jest siedziba licznych władz tak kościelnych jak i rządowych. I tak jest siedziba biskupa katolickiego z tytułem księcia, podległego bezpośrednio stolicy papieskiej, i kapituły katedralnej. Następnie naczelnego przezydenta prowincyi szląskiej, prezydenta obwodu regencyjnego wrocławskiego, król. generalnej komisyi, landrata, wyższego sądu krajowego, prezydenta policyi, prowincyonalnej dyrekcyi podatkowej, prowincyonalnego kolegium szkolnego, dyrekcyi pocztowej i telegraficznej, dyrekcyi kolei żelaznych i czterech urzędów ruchu, izby handlowej, dyrekcyi urzędu górniczego, generalnej komendy 6 korpusu, komendy 11 dywizyi, 21 i 22 brygady piechoty, 6 brygady artyleryi polnej i 11 brygady kawaleryi. Zarząd miasta Na czele administracyi stoi magistrat złożony z 26 członków, z których 14 bezpłatnie pełni czynności. Rada miejska Stadtverordneten Kollegium. Miasto wysyła do izby panów jednego, do sejmu pruskiego trzech, do sejmu niemieckiego Reichstag dwóch, do sejmiku prowincyonalnego siedmiu posłów. Urząd policyjny sprawuje król. prezydent policyi. Ze względów administracyjnych a także dla niesienia pomocy ubogim, podzielono miasto na 159 okręgów. Ulice i place. Liczba placów publicznych i ulic wynosi obecnie 324. Z placów obszerny i piękny jest rynek, ognisko życia miejskiego, z ratuszem w środku i pięknemi kamienicami po bokach. Następnie wymienić należy plac Bluechera, pierwotnie targ soli posągiem spiżowym Bluechera; rynek nowy, drugi co do wielkości plac targowy w mieście, z piękną studnią na środku; na Świdnickiem przedmieściu położony plac Tauenzina, z pomnikiem marmurowym tegoż generała, plac przed muzeum szląskiem i urzędem telegraficznym, plac musztry w pobliżu pałacu król. , plac cesarzowej Augusty, z pomnikiem zwycięstwa, realnem gimnazyum, nową król. szkołą sztuk pięknych i szkołą przemysłową, plac Berliński z piękną fontaną, plac przed dworcem kolejowym centralnym, plac królewski, plac Lessinga z nowym pałacem rządu i wielką salą gimnastyczną, plac katedralny z katedrą i parkiem i kilka innych mniejszych placów. Ulice śródmieścia są, z wyjątkiem kilku, regularne ale wąskie, natomiast przedmieść są szerokie i piękne. Do piękniejszych ulic należą Świdnicka, Olawska, Albrechta, Mikołajska, Schweidnitzer, Ohlauer, Albrechta, w śródmieściu a Tauziena, FryderykaWilhelma, Wilhelma Tauzienz, FriedrichWilhelms, Kaiser Wilhelmstrasse i ulice wzdłuż plant. Oświetlenie miasta odbywa się za pomocą lamp gazowych. Przez utworzenie nowego kory a dla Olawy, która obecnie powyżej miasta do Odry wpływa i ukończenie w r. 1881 kanalizacyi, podniósł się stan zdrowotny miasta. Nie mało do tego przyczyniają się okalające śródmieście planty, żałożone na miejscu dawnych wałów i fosy, park na wschodzie miasta z polem wyścigo i założony niedawno park południowy. Komunikacyę w mieście utrzymuje kolej konna, w r. 1877 otworzona, omnibusy, 8 parowców na Odrze, liczne dorożki i wreszcie otwarta w r. 1893 kolej elektryczna. Herb, nadany miastu przez cesarza Karola V, tarcza podzielona na 4 pola; wśrodku umieszczona głowa św. Jana Chrzciciela na srebrnem talerzu, na pierwszem polu lew czeski, na drugiem orzeł szląski, na trzecim litera W. a na czwartem głowa św. Jana Ewangielisty. Barwy miasta są czerwona i biała. Budowle. Kościoły. Najstarszym pomnikiem budownictwa w W. jest kość. św. Idziego na Piasku Sandvorstadt. Założycielem kościoła, był podług tradycyi Piotr Włast. Dzisiejsza budowa pochodzi z połowy XIII w. i składa się z jednej nawy i presbiteryum, zakończonego trzema ścianami sześcioboku. Portal przedni nosi cechę romańską. Obecny stan wymaga znacznej restauracyi. Katedra św. Jana Chrzciciela, na wyspie Odry Dominsel, która wskutek zasypania ramienia Odry przestała być wyspą od r. 1815. Tradycya przypisuje budowę tej katedry biskupowi Hieronimowi, kiedy tenże siedzibę przeniósł do Wrocławia. Biskup Walter miał zburzyć kościół pierwotny w 1158 r. i podług wzoru przywiezionego z Lugdunu nowy z kamienia wystawić. Najwcześniejszą wzmiankę w dokumentach o tym kościele mamy dopiero w r. 1202. Nieprawdopodobnem jest, ażeby kościół z trwałego materyału powstał przed r. 1100, gdyż papież Grzegorz VII w liście z r. 1075 skarży się, że biskupi w Polsce nie mają stałej siedziby a przytem, że żadnych innych budowli z tego czasu w Polsce nie spotykamy. Podług Gruenhagena Regesta episcopatus 1864 budowę ukończono za biskupa Tomasza między r. 1233 1238; poświęcenie wielkiego ołtarza przypada na r. 1272. Presbiteryum tego kościoła tworzy ze współczesnemi kościołami w Ziębicy, Minstenberg i Henrykowie trzeci moment w historyi rozwoju budowli szląskich; drugi stanowi kościół w Trzebnicy a pierwszy zniesiony kościół św. Wincentego we Wrocławiu. Nawa i dwie wieże pochodzą z okresu późniejszego gotyku, z czasów biskupa Nankera 132041 i Przecława 13411376. W r. 1540 zniszczył pożar wieże pokryte miedzią; odbudowane uległy znowu pożarowi w r. 1759 a wtedy zniesio

Wrocław